Gezondheidszorg en diversiteit: het voorbeeld van de ... - Pigmentzorg

Gezondheidszorg en diversiteit:
het voorbeeld van de moslimpatiënten

Cette publication est également disponible en français sous le titre:
‘Les soins de santé face aux défis de la diversité: le cas des patients musulmans’.
Een publicatie van de Koning Boudewijnstichting,
Brederodestraat 21 te 1000 Brussel
Auteur: Carine Vassart
Vertaling naar het Nederlands : Patrick De Rynck
Coördinatie voor de Koning Boudewijnstichting
Guido Knops, directeur
Benoît Fontaine, programma-adviseur
Jan Blondeel, projectverantwoordelijke
Ilse Bonné, assistente
Grafische vormgeving: Casier/Fieuws
Drukkerij: Weissenbruch
Deze uitgave kan gratis worden gedownload van de website www.kbs-frb.be.
Ze kan (gratis) besteld worden : online via www.kbs-frb.be, per e-mail naar publi@kbs-frb.be
of telefonisch bij het contactcentrum van de Koning Boudewijnstichting,
tel +32-70-233 728, fax +32-70-233 727
Wettelijk depot: D/2005/2893/12
ISBN: 90-5130-499-4
NUR: 740
Augustus 2005
Met de steun van de Nationale Loterij

Rapport gerealiseerd door Carine Vassart, journaliste,
op vraag van de Koning Boudewijnstichting.
“Twee zaken schatten de mensen
niet naar waarde: tijd en hun gezondheid”
Woorden van de Profeet in een hadith
Gezondheidszorg en diversiteit: het voorbeeld van de moslimpatiënten
1

2 Gezondheidszorg en diversiteit: het voorbeeld van de moslimpatiënten

Inhoudstafel
Woord vooraf ...........................................................................................................pagina 4
1. Inleiding.................................................................................................................pagina 9
1.1 Moet het debat wel worden gevoerd?
1.2 Over welke culturele eigenheid hebben we het?
1.3 Volks- of geopolitieke gezondheid?
2. Moslimpatiënten ...................................................................................................pagina 13
2.1 Van de theorie naar de praktijk
2.2 Specifieke aandoeningen
2.3 Verdoken kwalen
3. Gezondheid, ziekte en ethiek in de islam ............................................................pagina 16
3.1 Ziekte in de islam
3.2 Specifieke thema’s
4. Aandachtspunten..................................................................................................pagina 21
4.1 Medicijnen
4.2 Het begrip ‘reinheid’
4.3 De vastenmaand ramadan
4.4 Gescheiden geslachten?
4.5 Traditionele genezers
5. De behandeling: twee percepties.........................................................................pagina 27
5.1 De huisartsen
5.2 De ziekenhuizen
6. Welke antwoorden? De bestaande strategieën...................................................pagina 33
6.1 De zwijgende wet
6.2 Bescheiden en disparate stapjes voorwaarts
6.3 Interculturele bemiddeling: een oplossing met grenzen
7. Buitenlandse voorbeelden ....................................................................................pagina 39
7.1 Nederland
7.2 Groot-Brittannië
7.3 Frankrijk
8. Besluit....................................................................................................................pagina 45
8.1 Dialoog om te ontsnappen aan wederzijdse radicalisering
8.2 Denkpistes
8.2 Conclusies van de ronde tafel
Bijlage 1. De ramadan en de gezondheid
Bijlage 2. Uit de Code van geneeskundige plichtenleer
Bijlage 3. Bibliografie
Bijlage 4. Syntheseverslag van de rondetafel van 10 mei 2005
Ex summary ..........................................................................................................pagina 66
Gezondheidszorg en diversiteit: het voorbeeld van de moslimpatiënten
3

Woord vooraf
Er wonen ongeveer 400.000 mensen van moslimorigine in België en, naargelang
de bronnen, tussen 9 en 15 miljoen in Europa. De aanwezigheid van de moslims
in België en in Europa houdt kansen in, maar zorgt ook voor spanningen en conflicten.
De discussies en vraagstellingen dienaangaande getuigen dikwijls van een
gebrek aan kennis over het onderwerp en van een onvoldoende duurzame dialoog.
Daarom lanceerde de Koning Boudewijnstichting in september 2003 een project
over dit onderwerp. Dit project wil een sereen debat mogelijk maken waarin zowel
culturele, religieuze als maatschappelijke vragen aan bod kunnen komen.
De beoogde doelstellingen zijn:
– een bijdrage leveren tot een betere kennis, een vollediger perceptie van de kansen
en uitdagingen, verbonden aan de aanwezigheid van de islam en de moslims in
België en in Europa;
– bijdragen tot de verspreiding van deze kennis en ‘goede praktijken’, vooral naar
beleidsverantwoordelijken die in verschillende sectoren van de samenleving (openbare
diensten, burgersamenleving, ondernemingen, onderwijs…) beslissingen
moeten nemen gelinkt aan deze materie.
Om deze doelstellingen te verwezenlijken, organiseert de Stichting een meerjarig
discussieforum voor uitwisseling en reflectie. Dit forum nodigt mensen met verschillende
achtergronden en culturen, vanuit diverse maatschappelijke sectoren,
uit om met elkaar de discussie aan te gaan. Het forum omvat twee luiken: een
Belgisch luik dat zich concentreert op de uitdagingen die zich stellen in de context
van ons land, en een Europees luik.
Voor het Belgisch luik is een begeleidingscomité opgericht onder het voorzitterschap
van Jan GRAULS, Voorzitter van het Directiecomité van de Federale
Overheidsdienst Buitenlandse Zaken, Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking.
Deze groep is samengesteld met personen uit verschillende sectoren
van de Belgische samenleving, gekozen omwille van hun expertise en ervaringsdeskundigheid
in de materie. De groep helpt de Stichting bij het bepalen van
de thema’s waarover het debat moet gaan. Het Europese luik wordt hoofdzakelijk
ontwikkeld in samenwerking met het European Policy Centre (www.theepc.net).
Momenteel werkt de groep aan twee thema’s: de imams en islamleerkrachten
enerzijds en de vragen en uitdagingen binnen de gezondheidssector anderzijds.
4 Gezondheidszorg en diversiteit: het voorbeeld van de moslimpatiënten

Wij hebben geen grondige studie gevonden over de relatie tussen moslimpatiënten
en de gezondheidszorg in België. Omwille van dit gebrek aan informatie, heeft
het comité aan Carine Vassart, journaliste, gevraagd om een rapport voor te bereiden
over dit onderwerp.
Alvorens deze publicatie te verspreiden, hebben we een rondetafel georganiseerd
met professionelen uit de gezondheidssector, de overheid en vertegenwoordigers uit
de moslimgemeenschappen. Deze vond plaats tijdens de maand mei 2005, in aanwezigheid
van een dertigtal personen. Dankzij deze rondetafel hebben we het rapport
kunnen verfijnen, dat volgens de deelnemers, naast het zeer informatieve karakter,
een trouwe weergave is van de situatie zoals ze op het terrein ervaren wordt.
De rondetafel maakte het eveneens mogelijk verschillende boodschappen uit het
rapport te herforumuleren als ‘noden’ en ‘suggesties’. Ze werden opgenomen in
het verslag van de rondetafel in bijlage op het einde van dit rapport.
De kernvraag van deze publicatie luidt als volgt: zijn er bepaalde opvattingen over
gezondheid, ziekte, ethiek die eigen zijn aan de islam; en bemoeilijken deze culturele
verschillen al dan niet de relatie tussen de moslimpatiënten en de professionelen
of structuren uit de gezondheidssector? We wensen u alvast veel leesplezier!
Koning Boudewijnstichting
Volgende publicaties werden eveneens uitgebracht in het kader van het project
“Islam en moslims” www.kbs-frb.be :
- Islam en moslims in België. Lokale uitdagingen en algemeen denkkader. Synthese
nota voorbereid door Hassan Bousetta, FNRS-ULg & Brigitte Maréchal, UCL
- Islam en moslims in België. Uitdagingen en kansen voor een multiculturele samenleving.
Verslag van colloquium ‘Ceci n’est pas un voile’ - 30-3-2004 - Brussel.
- Moskeeën, imams en islamleerkrachten in België. Stand van zaken en uitdagingen,
oktober 2004.
Gezondheidszorg en diversiteit: het voorbeeld van de moslimpatiënten
5

6 Gezondheidszorg en diversiteit: het voorbeeld van de moslimpatiënten

Samenstelling van de begeleidingsgroep ‘Islam en moslims in België
en Europa’ van de Koning Boudewijnstichting
- De heer Jan Grauls
Voorzitter van de begeleidingsgroep ’Islam en moslims in België en Europa’
Voorzitter van het Directiecomité Federale Overheidsdienst Buitenlandse Zaken,
Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking
- De heer Mathias Danneels
Redacteur op de nieuwsredactie van Het Nieuwsblad
- De heer Jozef De Witte
Directeur Centrum voor Gelijke Kansen en voor Racismebestrijding –
Madame Fatima Hanine, Collaboratrice au service juridique du Centre
pour l’égalité des chances et la lutte contre le racisme
- Mevrouw Nadia Fadil
FWO-Aspirant, Doctoraatsstudent rond het thema ’religieuze beleving van maghrebijnse
moslims in België’, Departement Sociologie - K.U.Leuven
- De heer Piet Janssen
Directeur Vlaams Minderheden Centrum
- De heer Jan Leyers
TV-maker, songschrijver, artiest
- Monsieur Ural Manço
Chercheur Facultés Universitaires Saint-Louis
- Madame Brigitte Maréchal
Chercheuse Université Catholique de Louvain
- Madame Firouzeh Nahavandi
Directrice Institut de Sociologie de l’ULB
- Mevrouw Fauzaya Talhaoui
Senator en lid van de raad van beheer van de Koning Boudewijnstichting
- Mevrouw Christiane Timmerman
Onderzoeker UA – UFSIA Faculteit Politieke en Sociale Wetenschappen - Katrien
Van der Heyden, Onderzoekster allochtonen, Steunpunt Gelijke Kansenbeleid,
Universiteit Antwerpen
- Monsieur Fathi Tlatli
Professeur à l’ICHEC, Network Global Industry Director - pharmaceuticals &
healthcare DHL Worldwide
- Monsieur Dan Van Raemdonck
Président de la Ligue des droits de l’Homme – Madame Ouardia Derriche, Viceprésidente
- De heer Louis-Henri Verbeke
Voorzitter van Allen & Overy, Voorzitter van de Vlerick Leuven Gent Management
School en lid van de raad van beheer van de Koning Boudewijnstichting
- De heer Sami Zemni
Voorzitter Centrum voor Islam in Europa (C.I.E.) Universiteit Gent Vakgroep Studie
van de Derde Wereld – Mevrouw Meryem Kanmaz, onderzoekster
Gezondheidszorg en diversiteit: het voorbeeld van de moslimpatiënten
7

Met dank aan
Manuel Abramovicz (Centrum voor Gelijkheid van Kansen), dr. Guy Beuken
(huisarts), dr. Hayate Boufessile (huisarts), Mohamed Boulif (ex-voorzitter van
de Moslimexecutieve), dr. Patrick Gérard (Kliniek Sint-Jan), Carmen De Filipis
(Culture & Santé), dr. Anne Gillet (huisarts), Jean Hermesse (Landsbond van
Christelijke Mutaliteiten), Axelle Ide (U.M.C. Sint-Pieter), dr. Michel Meganck
(Wetenschappelijke Vereniging van Huisartsen), Corine Nicaise (Fédération des
Maisons Médicales), Mohamed Rharib (leraar Islam en geestelijk raadsman in
ziekenhuizen), Geneviève Speltinckx (Riziv), Hans Verrept (Celverantwoordelijke
Interculturele Bemiddeling, Dienst Psychosociale Gezondheidszorg, DG1 FOD
Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu - ).
8 Gezondheidszorg en diversiteit: het voorbeeld van de moslimpatiënten

1 Voor een vollediger beschrijving van de taak
van de interculturele bemiddelaarsters, zie
www.health.fgov.be/vesalius/devnew/FR/pr
of/thema/intercult/index.htm op de site van
de Federale Overheidsdienst (FOD) Volksgezondheid.
1. Inleiding
Doel van dit rapport is te onderzoeken hoe moslimpatiënten en de gezondheidszorg
in België zich tot elkaar verhouden. Vandaar de twee kernvragen: zijn er opvattingen
inzake gezondheid, ziekte en ethiek die eigen zijn aan de islam? En liggen deze cultuurverschillen
aan de basis van problemen in de betrekkingen tussen enerzijds
moslimpatiënten en anderzijds zorgverleners of structuren in de gezondheidszorg?
Voor zover we hebben kunnen nagaan, is een werk van deze omvang een primeur
in dit domein. Tot op vandaag heeft men in de zorgsector de religieuze en culturele
factor slechts ter sprake gebracht als een element dat de communicatie tussen
zorgverlener en zorgvrager onrechtstreeks kan vertroebelen. Dat is met name het
geval in de missie van de interculturele bemiddelaars. Zij zijn onder meer belast met
het formuleren en oplossen van conflicten die met deze verschillen zijn verbonden
1. Maar de impact van bepaalde gedragingen en gewoonten in hun relatie tot
de gezondheid(szorg) als zodanig is nog niet grondig onderzocht. Vandaar dat dit
document slechts een eerste schets is van een situatie die een diepgaander onderzoek
vereist door de diverse betrokken partijen: patiënten, verantwoordelijken uit
de moslimgemeenschap, het medisch korps en het ziekenhuispersoneel.
Wat we hier wel kennen, zijn de debatten die zijn gevoerd rond het veruitwendigen
van de religieuze identiteit in bepaalde maatschappelijke contexten, zoals in het
onderwijs of de bedrijfswereld. In tegenstelling tot buurlanden als Frankrijk en
Groot-Brittannië vormde in België het thema ‘de islam in het systeem van de
gezondheidszorg’ nog nauwelijks het voorwerp van een officieel debat.
1.1. Moet het debat wel worden gevoerd?
Men zou zich kunnen afvragen of een onderzoek hierover wel aangewezen is. Is er
eigenlijk een aanleiding om de discussie te voeren en moet er eigenlijk veel aangepast
worden als het gaat over de huidige betrekkingen tussen moslimpatiënten en
de Belgische gezondheidszorg (ambulant of in het ziekenhuis)? In de huidige stand
van zaken stuit een dergelijke vraag op enige verbazing en zit men er soms mee
verveeld. Bij de officiële organen in de sector (verenigingen van dokters, ziekenhuisfederaties)
mogen we gewagen van de afwezigheid van enige reflectie over het
onderwerp en van een zekere mate van ongerustheid over het feit dat een dergelijke
vraag ook maar gesteld wordt.
De redenen hiervoor zijn wellicht velerlei. Eerst en vooral wijzen we erop dat er in
de wereld van de professionele zorgverleners principieel geen onderscheid mag
worden gemaakt tussen patiënten. De eed van Hippocrates rept niet van het ras
of de godsdienst van de zieke. De idee alleen al dat ze een onderscheid zouden
moeten maken tussen moslimpatiënten en anderen bezorgt een groot aantal dokters
een ongemakkelijk gevoel. Vervolgens zijn er de conflicten die met de al
gevoerde debatten gepaard gingen, zoals bij de discussie over de hoofddoek. Die
zijn niet van aard om de sector van de gezondheidszorg, zolang die er niet toe
wordt verplicht, aan te zetten tot een denkproces dat in hun ogen gevaar loopt
‘vergiftigd’ te raken. Tot slot is er de internationale geopolitieke actualiteit en, op het
Belgische niveau, het gevoelige karakter van de notie ‘identiteit’: ook dat biedt duidelijk
geen ideaal kader voor een serene reflectie.
We hebben hier te maken met een complexe problematiek. Als we patiënten cultureel
en zelfs etnisch gaan differentiëren volgens hun afkomst, lopen we misschien
het risico dat we hen ‘opsluiten’ in een discours en in praktijken die louter cultureel
zijn bepaald en die andere diagnoses buitenspel zetten. Anders gezegd: het risico
Gezondheidszorg en diversiteit: het voorbeeld van de moslimpatiënten
9

10
bestaat dat men bepaalde ziektebeelden met werkelijk bestaande sociale oorzaken
op het conto van de culturele eigenheid zal schrijven. In welke mate en tot welk
punt moeten de instellingen in de gezondheidszorg en de zorgverleners de culturele
dimensie in rekening brengen en er zich aan aanpassen?
De kwestie hoe je met bepaalde specifieke groepen patiënten omgaat, is niet nieuw.
Het gaat ook niet alleen om moslimpatiënten en de problematiek reikt verder dan
aspecten die te maken hebben met de religieuze identiteit. We kunnen er hier bijvoorbeeld
op wijzen dat de eerste maatregelen op dit vlak de financiering van tolken betroffen.
Doel was de communicatie tussen zorgverleners en migrantenpatiënten te verbeteren
(of zelfs gewoon maar mogelijk te maken). En in de ziekenhuizen maakt het aanbieden
van voeding die is aangepast aan religieuze voorschriften, al enige tijd opgang.
Wat het in rekening brengen van religieuze elementen in de zorg zelf betreft, dat is vooral
bekend door de weigering tot bloedtransfusie bij de getuigen van Jehovah.
1.2. Over welke culturele eigenheid hebben we het?
Maar hoe zit het nu specifiek met moslimpatiënten? Bekend is vooral de terughoudendheid
van deze mensen om bepaalde medische onderzoeken te ondergaan
die zij als ‘gênant’ ervaren. Verder kennen we ook hun verzoek voor een veralgemeende
beschikbaarheid van voeding die is aangepast aan hun geloof, en de
vraag om een beroep te kunnen doen op een islamitisch geestelijk raadsman. Wat
de professionele zorgverleners betreft, zij zijn zich min of meer bewust van de
invloed die een religieus gebeuren als de ramadan heeft op de behandeling van
gelovige patiënten, maar die gevoeligheid lijkt meer een zaak te zijn van individuele
betrokkenheid dan van een echte keuze die Volksgezondheid maakt.
Sinds kort stellen zorgverleners echter een evolutie vast: patiënten doen vaker een
beroep op religieuze elementen en de identiteitskwestie komt sterker aan de orde.
Zo zeggen patiënten vaker dat ze het advies van een imam zullen opvragen in verband
met een ingreep of een behandeling die hen wordt voorgesteld. Ze geven
verder makkelijker de wens te kennen om te worden behandeld door zorgverstrekkers
van hetzelfde geslacht. Ook de eis voor een ruimte die is aangepast voor
de rituelen na een overlijden raakt veralgemeend.
Medici stellen vast dat deze vragen niet noodzakelijk worden gesteld door mensen die
pas in Europa zijn toegekomen of die afkomstig zijn uit gebieden waar een strenge vorm
van de islam de regel is. Ze komen wel degelijk van migranten die al sinds lang in België
verblijven. We lijken hier dus te maken te hebben met een kentering die parallel loopt met
(onder meer) het opnieuw opduiken van bepaalde kledingsgewoonten. De problemen lijken
meer uitgesproken in gebieden waar zich in het algemeen in het dagelijks leven fundamentalistische
gedragingen voordoen. Men stelt bovendien vast dat het over het algemeen
bekeerde mensen zijn – al dan niet van Belgische origine – die het verst gaan in
hun weigering om bepaalde zorgen te krijgen of onderzoeken te ondergaan.
Momenteel lijkt de reikwijdte van dit fenomeen eerder beperkt te zijn. Het Centrum
voor Gelijkheid van Kansen, dat een uitstekende barometer is om maatschappelijke
evoluties te meten, maakt geen melding van een officieel geconstateerd voorval
op dit domein. De ziekenhuizen van hun kant hebben slechts weet van enkele
zeldzame gevallen van patiënten die zorgen geweigerd hebben omdat ze volgens
hen niet aangepast waren aan hun geloofsopvattingen.
Toch lijkt de wet op de patiëntenrechten voor moslimpatiënten een aanmoediging
te zijn om uitdrukking te geven aan ongemakken die zij ervaren. Het zou dan ook
interessant zijn na te gaan bij welke gelegenheden de klachten tot uiting kwamen
en welke antwoorden konden worden gegeven.
Gezondheidszorg en diversiteit: het voorbeeld van de moslimpatiënten

1.3. Volks- of geopolitieke gezondheid?
De effectieve toegankelijkheid tot de gezondheidszorg voor migrantenfamilies, bij
wie mensen van moslimorigine de meerderheid van de niet-Europeanen uitmaken,
vormt vandaag een van de uitdagingen van de sociale integratiepolitiek. Het kunnen
uitoefenen van het recht op sociale bescherming is hier in het geding, maar los
daarvan rijst ook de vraag naar hoe we omgaan met culturele en religieuze verschillen
en met de impact daarvan op medische behandelingen. Het kan niet de
bedoeling zijn dat we het debat over de laïcité, dat de onderwijswereld heeft
beroerd, gaan transplanteren naar de gezondheidszorg, maar we moeten ons wel
vragen stellen over de gevolgen van religieuze en culturele gedragingen. Zowel
individuele dokters als ziekenhuizen zijn zich vandaag de dag al goed bewust van
de taalproblemen die de behandeling van migranten nadelig kunnen beïnvloeden.
Maar het denkwerk is nog niet echt uitgebreid tot de religieuze en culturele eigenheid,
in tegenstelling tot in Groot-Brittannië en Nederland. De interculturele
bemiddelaarsters ‘faciliteren’ weliswaar de contacten, maar het eigenlijke proces
dat ertoe zal leiden dat er rekening wordt gehouden met culturele en religieuze verschillen
(wat ook de antwoorden zullen zijn), staat nog in de kinderschoenen.
Ook al hebben de casussen in dit rapport betrekking op een actieve minderheid,
het geweld dat via deze weg in de ziekenhuizen wordt binnengebracht is traumatiserend
voor het personeel en het richt de schijnwerpers op de moslimgemeenschap
als geheel. Het valt dan ook te vrezen dat we, bij ontstentenis van een globale
reflectie, bij de betrokken partijen een verkramping zullen zien opduiken: aan
de ene kant zijn dat de professionele zorgverleners en aan de andere kant de moslimpatiënten
en hun familie.
Dat is ook wat we vandaag al zien: de gevolgen van de geopolitieke toestand leiden
bij alle betrokkenen tot de neiging om zich te verkrampen. Sommige moslimpatiënten
beschouwen elke ‘gebrekkige’ aanpassing aan hun religieuze of culturele voorschriften
als een blijk van gebrek aan respect, en zorgverleners gaan ervan uit dat het
systeem zich niet hoeft aan te passen aan alle eisen van bepaalde bevolkingsgroepen.
Het is in de praktijk lastig om een onderscheid te maken tussen de echte problemen
die verband houden met de religieuze of culturele dimensies en meer individuele
problemen die voortspruiten uit het instrumentaliseren van sociale frustraties.
De afwijzing en het wantrouwen waar sommige patiënten blijk van geven, zijn
waarschijnlijk deels een gevolg van hun sociale afkomst. Een aantal patiënten uit
deze gemeenschappen – met name degenen die komen uit de economische
migratie en de jongeren die de weg naar sociale integratie niet hebben gevonden
– hebben effectief een bijzonder laag opleidingsniveau en worden geconfronteerd
met situaties die ze niet kunnen begrijpen. (‘Opleiding’ gebruiken we hier in de
brede betekenis van ‘kennis die het mogelijk maakt om de eigen omgeving te vatten’.)
Het is bekend dat een weigering van of een aanklacht tegen de gezondheidszorg
ook voorkomt bij autochtonen uit achtergestelde milieus. Ook zij verzetten
zich tegen processen die ze niet kunnen bevatten. Alleen gaat men ervan uit
dat het niveau van de ‘volkse autochtoon’ hoger is dan dat van de ‘volkse migrant’.
Bij gebrek aan het tot uitdrukking kunnen – of durven – brengen van deze gevoelens
van ongemak en onvrede lijkt het erop dat mensen graag hun toevlucht
nemen tot het comfort dat religieuze motieven hun bieden. Een betere informatieverstrekking
aan de patiënten – die maakt overigens deel uit van de wet op de patiëntenrechten
– en een globaal sociaal debat over de grenzen die men moet trekken
tussen religieuze verplichtingen en biomedische noden zullen ertoe leiden dat
de kwaliteit van de zorg en het respect voor patiënten én zorgverleners gewaarborgd
blijven.
Gezondheidszorg en diversiteit: het voorbeeld van de moslimpatiënten
11

12
Verantwoording
Dit rapport over de opvattingen van de islam inzake gezondheid, ziekte en ethiek
streeft niet naar volledigheid en heeft dus keuzes gemaakt. Het heeft geen wetenschappelijke
pretenties maar probeert als het ware een getrouwe foto te maken
van de huidige situatie.
Het wil in de eerste plaats lezers op de hoogte stellen van het feit dat die opvattingen
bestaan – dat is vaak onvoldoende geweten of het wordt miskend – en van
de verschillen die er kunnen zijn met concepten in Europese landen. Wat hier is
verzameld, vloeit voort uit Europese artikels, publicaties en websites die aan dit
thema zijn gewijd. Vaak zijn die het werk van netwerken van professionele zorgverleners
die zelf moslim zijn.
Vooral op ethisch vlak vormen bepaalde thema’s in de moslimwereld momenteel
het voorwerp van consensusoverleg. Daarop wordt er nagedacht over kwesties die
permanent evolueren, zoals dat overigens ook in de westerse landen het geval is.
Een voorbeeld van zo’n aangelegenheid is euthanasie. Dit rapport heeft alleen al
om die reden volstrekt niet de ambitie een definitieve stand van zaken op te maken.
Wat het begrip ‘moslimpatiënten’ betreft, zal er op veel plaatsen ook worden
verwezen naar een nationaliteit: de Turken, de Marokkanen… Omdat mensen uit
deze gemeenschappen zichzelf maar zelden als ‘niet-praktiserend’ omschrijven,
dekken deze begrippen de meerderheid van de betrokken personen: er zijn maar
weinig Marokkaanse niet-moslims. Toch moet men hierbij bedenken dat ook specifieke,
historisch en geografisch bepaalde culturele gewoonten invloed kunnen
uitoefenen op de voorstellingen en opvattingen inzake gezondheid, ziekte en genezing,
nog los van de godsdienst op zichzelf. Verder moeten de gedragspatronen
die in dit rapport worden beschreven ook worden genuanceerd. We staan namelijk
op de drempel van een gedeeltelijke secularisatie van een deel van de populatie
die sinds twee, drie of zelfs vier generaties in België leeft.
Het gebruik van begrippen die verband houden met de nationaliteit, zoals ‘Turks’
of ‘Marokkaans’, geeft de afkomst aan van de mensen die bij dit debat zijn
betrokken en verwijst dus in geen geval naar de huidige nationaliteit – velen zijn
inderdaad Belg - van de onderzochte bevolkingsgroepen en individuen.
Gezondheidszorg en diversiteit: het voorbeeld van de moslimpatiënten

2 Islam en moslims in België. Synthesenota,
Koning Boudewijnstichting.
3 Louis Ferrant en Philip Hermans, ‘Problèmes
de santé et expression de la plainte chez les
Marocains de Belgique’, in: Les cahiers du
GERM. Collection ‘Expériences et analyses’,
IV (1991), nr. 219. We merken in dit verband
op dat de meeste gegevens die bekend zijn,
oud zijn. Dat is op zichzelf een betekenisvol
signaal van het gebrek aan belangstelling –
en dus het ontbreken van financiële middelen
– voor onderzoek in het domein van de
gezondheid van bevolkingsgroepen van
vreemde origine in België.
2.
Moslimpatiënten
Is het mogelijk om de betrokken bevolkingsgroep af te bakenen? In hun rapport
over de moslims in België dat ze op verzoek van de Koning Boudewijnstichting
maakten en in september 2003 finaliseerden 2, schatten Hassan Bousetta (NFWO
en UG) en Brigitte Maréchal (UCL) het aantal mensen van moslimorigine in België
op zo’n 400.000, alle nationaliteiten samen. Wat hun religie betreft, zo merken de
auteurs van dit rapport op, is het moeilijk aantallen te geven, omdat men er zich in
België toe beperkt de cijfers te extrapoleren op basis van nationaliteit. Hierdoor
worden de bekeerde Belgen en de kinderen van buitenlandse ouders en van genaturaliseerde
personen buiten beschouwing gelaten. In landen als Groot-Brittannië
gaat men anders te werk en is het criterium ‘religie’ gebaseerd op een zelfidentificatie
door de betrokkenen.
2.1. Van de theorie naar de praktijk
Zijn er gezondheidsproblemen die specifiek zijn voor moslimpatiënten? In 1991
werden de verschillen in de zorgconsumptie tussen Marokkaanse en autochtone
patiënten in kaart gebracht door dr. Louis Ferrant, huisarts en verbonden aan de
Universiteit Antwerpen, en Philip Hermans, antropoloog en psycholoog aan het
Centrum voor Welzijnszorg van Laken en ook verbonden aan het Centrum voor
Interculturalisme en Migratieonderzoek van de K.U.Leuven 3. In een zelfde sociale
groep stelden zij vast dat “het belangrijkste verschil voortvloeit uit scheiding tussen
mannen en vrouwen, die bij de Marokkanen verder doorgedreven is dan bij de
Belgen. De Marokkaanse vrouw richt zich over het algemeen bij voorkeur tot een
vrouwelijke zorgverlener. Ondanks de vervrouwelijking van de geneeskunde verklaart
de culturele kloof met onze geneeskunde, die nog een sterk mannelijke connotatie
heeft, de geringere participatie van de Marokkaanse vrouw op het niveau
van de preventieve gezondheidszorg.”
Los van deze cultureel en religieus bepaalde variabele wijzen Ferrant en Hermans
ook op een aantal verschillen in ziektebeelden. Die hebben niet noodzakelijk een
culturele en/of religieuze basis, maar het is wel van belang ze te kennen om de
betrokken groepen goed te kunnen opvolgen:
– ziekten die zijn ‘ingevoerd’, t.t.z. meegebracht uit de landen van herkomst. Malaria
en cholera zijn enkele van de meer bekende aandoeningen. Ze zijn uiterst zeldzaam
en het betreft hier slechts een bijzonder kleine minderheid van de patiënten.
– Andere ziektebeelden zijn verbonden met de specifieke levensomstandigheden van
de migrantenpopulatie. Hier hebben vooral de ouderdom van de woningen en de
werkomstandigheden een negatieve invloed op de gezondheid. Kinderen hebben
vaker te kampen met aandoeningen van de luchtwegen en bij vrouwen is er een hoger
percentage ongevallen thuis. Het aantal ongevallen dat te wijten is aan koolstofmonoxide
(zeg maar vergiftiging door boilers), ligt bij deze bevolkingsgroepen hoger.
– Aandoeningen die het gevolg zijn van ‘aanpassingsstress’ in de gastsamenleving.
Deze komen vaak voor en liggen aan de basis van veel raadplegingen voor organische
problemen die in feite een psychisch probleem camoufleren. Het gaat vooral
om cefalalgie (hoofdpijn) en gastralgie (pijn ter hoogte van de maag). Maagzweren
komen tot vijf keer meer voor bij de Noord-Afrikaanse populatie. Dat houdt verband
met een combinatie van factoren: het hoge tabaksgebruik, het vaker voorkomen
van een micro-organisme (helicobacter pylori), en stress, zowel in verband met de
integratie in de gastsamenleving als met de beloften die men geacht wordt te
houden tegenover de familie die in het thuisland achterbleef.
Gezondheidszorg en diversiteit: het voorbeeld van de moslimpatiënten
13

14
2.2. Specifieke aandoeningen
Bij Marokkaanse vrouwen treffen we ook een aantal ziektebeelden aan die specifiek
zijn als we de vergelijking maken met autochtone patiënten. Het gaat om multipariteit
(hoewel het hebben van veel kinderen lijkt te verminderen) en een perinatale mortaliteit
of kraambedsterfte die hoger ligt dan bij de autochtone bevolking: 14,4/1000 voor
vrouwen van Marokkaanse afkomst en 17,7/1000 voor vrouwen van Turkse afkomst,
tegenover 10,7/1000 voor de autochtone bevolking (de cijfers zijn van 1994). De verklaring
ligt onder meer bij de houding van vrouwen van de eerste generatie; zij
beschouwden een zwangerschap niet als een toestand die medische zorg vereiste.
Er was dan ook een neiging om zich pas laat aan te bieden voor prenatale consultaties,
waardoor problematische zwangerschappen niet vroegtijdig konden worden
opgespoord. De impact van cultuur en religie blijkt ook bij aandoeningen als urogenitale
problemen. Die worden bij deze vrouwen minder goed behandeld wegens hun
schroom om zich voor dergelijke onderzoeken bij een dokter aan te bieden.
Hier moet ook het ‘zittend leven’ vermeld worden van de vrouwen, die in veel
gevallen hun tijd binnen de vier muren van hun huizen doorbrengen. Dat leidt tot
overgewicht, met op termijn de bijbehorende risico’s voor de gezondheid (diabetes,
cardiovasculaire problemen…). Dat is een negatieve tendens die vooral de
vrouwen die afkomstig zijn van het platteland heeft getroffen. Daar hadden ze wél
de gewoonte zich te verplaatsen en op het veld te werken.
Zonder dat het om eigenlijke ‘gezondheids’problemen’ gaat, moeten we het bij de
specifieke, cultureel en religieus bepaalde medische handelingen ook hebben over
het aanzienlijk aantal vragen die jonge meisjes stellen naar maagdelijkheidsattesten
en het herstel van het maagdenvlies. Wat het eerste betreft, hebben veel artsen die
regelmatig met deze vraag worden geconfronteerd, de gewoonte om het attest af
te leveren zonder voorafgaand medisch onderzoek, behalve als het verzoek gepreciseerd
wordt. In het tweede geval wordt het verzoek meestal het voorwerp van
een medisch onderzoek én van een gesprek met de jonge vraagstelster, om meer
zicht te krijgen op de motieven van haar verzoek.
Diabetes, vooral van type II 4, is een van de meest voorkomende ziekten in de
Marokkaanse gemeenschap, zowel bij mannen als bij vrouwen. De aandoening is verantwoordelijk
voor een hoge morbiditeit 5. Volgens sommigen is dit probleem onrechtstreeks
verbonden met de godsdienst: de Profeet zou suiker hebben omschreven als
een bron van wijsheid en van kracht, een uitspraak die het moeilijk zou maken om preventief
op te treden en te pleiten voor een rantsoenering van dit voedingsmiddel.
De meer ernstige medische literatuur stelt inderdaad vast dat het verbruik van suiker
op een erg hoog niveau ligt in de Marokkaanse gemeenschap, met name bij
kinderen. Daar horen de bekende tand- en gewichtsproblemen bij. Deze overconsumptie
van suiker wordt vaak verklaard vanuit een verandering in de voedingsgewoonten
van migranten: zij kregen plotsklaps toegang tot een ‘rijkere’ voeding en
daar was hun metabolisme niet aan aangepast.
2.3. Verdoken kwalen
Een aantal specifieke problemen die vrouwen treffen, houdt rechtstreeks of onrechtstreeks
verband met religieuze voorschriften en verbodsbepalingen, en met de culturele
gewoonten die daaruit voortvloeien. In 1994 vestigde dr. Dominique Roynet, huisarts
in een migrantenomgeving en lid van de Groupe d’étude pour une réforme de la
médecine (GERM), de aandacht op een reeks veel voorkomende vormen van somatisering
(psychische problemen die ook lichamelijk tot uiting komen), vooral bij Turkse
en Marokkaanse vrouwen van moslimorigine, en op problemen inzake contraceptie.
Gezondheidszorg en diversiteit: het voorbeeld van de moslimpatiënten
4 Diabetes type 1 wordt ook ‘insulineafhankelijke’,
‘magere’ (een van de eerste
symptomen is vermageren) of ‘juveniele’
(de ziekte komt al op jonge leeftijd voor)
diabetes genoemd. Het betreft 10% van
de gevallen. Deze vorm wordt met insuline
behandeld. Diabetes type 2 wordt ook
‘niet-insuline-afhankelijke’, ‘vette’ of
‘ouderdoms’diabetes genoemd, dat laatste
omdat de ziekte zich vaak voordoet bij
mensen rond de vijftig die kampen met
overgewicht. Het betreft ongeveer 90%
van de gevallen. De behandeling bestaat
uit een dieet dat indien nodig wordt aangevuld
met medicijnen die oraal worden
ingenomen, en na enkele jaren eventueel
met insuline.
5 De morbiditeit is het absolute of relatieve
aantal zieken in een bepaalde groep en
gedurende een bepaalde periode. De
mortaliteit is de verhouding tussen het
aantal sterfgevallen en het aantal leden
van een bevolkingsgroep gedurende een
bepaalde tijd.

In het eerste geval gaat het om de zogeheten ‘verdoken kwalen’, fysieke symptomen
waar eigenlijk een psychische problematiek onder schuilgaat. Het betreft hier
meer bepaald vaginisme of pijn aan de urinewegen, problemen die zich bij herhaling
voordoen bij vrouwen van wie het leven als echtgenote geheel ontregeld is (als gevolg
van een gearrangeerd huwelijk, van de ‘invoer’ in België van de echtgenote of de echtgenoot,
of van een minder of meer vrijwillige afzondering). Hierdoor wordt elke normale
seksuele relatie voor het koppel onmogelijk. We kunnen hier spreken van een soort
onbewuste en passieve weerstand. Bij erg jonge meisjes ligt vooral de bezorgdheid
om het behoud van het maagdenvlies aan de basis van een flink aantal zorgen en verboden
(vooral in verband met de lessen gymnastiek, waarover het gerucht gaat dat
bepaalde oefeningen risico’s inhouden voor het scheuren van het hymen).
Met de getuigenissen die hij had verzameld, wilde dokter Roynet in de eerste plaats
de aandacht van de medische wereld vestigen op het psychosomatische karakter
van deze herhaalde vragen naar onderzoek of naar voorschriften. Hij was van oordeel
dat het aangekaarte probleem uiteraard opgelost moest worden met een
medicamenteuze behandeling, maar dat die in het beste geval aangevuld moest
worden met een deconditioneringstherapie, om bij deze vrouwen geleidelijk het
besef te doen groeien dat er een verband bestaat tussen hun klachten en hun seksueel
gedrag. Hij betreurde dat, hoewel dit type therapie zich over het algemeen
tot het koppel richt, het erg moeilijk tot onmogelijk is om moslimmannen te betrekken
bij het proces dat tot een oplossing moet leiden. Aan de andere kant krijgen
ook deze mannen zélf te maken met de conflicten en de spanningen die dergelijke
problemen bij een koppel veroorzaken. Zij hebben nog minder de middelen en de
gewoonte om dergelijke onderwerpen bij een zorgverlener ter sprake te brengen.
Tot slot zijn er bij de verschillende generaties tal van psychische problemen die te
maken hebben met ‘aanpassings-stress’. Die worden slecht opgevolgd en nauwelijks
in rekening gebracht. Dat komt onder meer omdat de structuren voor psychische
gezondheid worden miskend en omdat er in deze gemeenschappen een
diepgewortelde angst leeft tegenover alles wat van ver of nabij met waanzin te
maken heeft. Deze problematiek vereist een apart onderzoek.
Gezondheidszorg en diversiteit: het voorbeeld van de moslimpatiënten
15

16
3.
Gezondheid, ziekte en ethiek
in de islam
We herhalen dat we in deze bladzijden geen volledigheid nastreven, maar informatie
willen aanreiken over de opvattingen van de islam op het vlak van gezondheid
en over de moeilijkheden waarmee zorgverleners en moslimpatiënten in hun zorgrelatie
kunnen worden geconfronteerd. Aan deze basisopvattingen moeten we
bovendien culturele, geografische en historische ‘variaties’ toevoegen.
3.1. Ziekte in de islam
Preventie is het onderliggende motief in het gedrag van elke moslim. Die is, zoals
dr. N. Messaadi aanhaalt in Le patient musulman. Guide pratique 6, “verplicht om
binnen de grenzen van zijn mogelijkheden zorg te dragen voor een goede gezondheid
en bijzondere aandacht te schenken aan zijn lichaams- en voedingshygiëne,
zijn slaap en zijn psyche”. We moeten dit nuanceren: artsen stellen niet meteen
vast dat patiënten deze aanbevelingen ook concreet toepassen in hun gedrag. Zij
merken eerder dat men neigt naar het traditionele fatalisme. Dat zegt dat de gelovige
in Gods handen is, en dat wat hem moet overkomen door de wil van God hoe
dan ook zal gebeuren, wat hijzelf ook doet.
De islam beschouwt ziekte niet als een straf of een vloek, maar veeleer als een
beproeving, een manier om fouten uit te boeten. De wijze waarop de patiënt zijn
ziekte draagt en alles in het werk stelt met het oog op zijn genezing, vormt daarom
een bewijs van zijn geloof.
Belangrijk is de notie ‘passende behandeling’. Dit betekent dat die behandeling
zinvol moet zijn en aangepast, maar het gaat ook verder: er mag geen sprake zijn
van een vorm van therapeutische hardnekkigheid waardoor de remedie voor de
patiënt zwaarder gaat wegen dan het oorspronkelijke probleem. Volgens de islam
moet men een kwaal slechts bekampen als men er zeker van is dat er hierdoor niet
een nog grotere kwaal wordt gecreëerd. En de therapie komt weliswaar toe aan de
medici, maar genezing komt van God.
In principe vertrekt men over het algemeen van de eenvoudigste behandeling en
evolueert die naar een meer complexe therapie. Dat is ook de reden waarom de
patiënt zelf of een familielid vaak in eerste instantie zijn toevlucht zoekt tot de koran.
Wie dat aan de patiënt of zijn omgeving verbiedt, belet hem eigenlijk om vooruitgang
te boeken op zijn weg naar genezing.
Er is nog een ander, meer cultureel bepaald onderscheid: in onze Europese landen
leren we van jongs af dat we bij het ‘beheren’ van onze gezondheid ‘volwassen’
moeten proberen te zijn. We moeten ons als individu inspannen, nadenken over
een diagnose die we hebben gekregen en proberen te achterhalen wat we kunnen
doen om de behandeling zo doeltreffend mogelijk te maken. Zo gaat het niet toe
in de moslimculturen, waar het bijvoorbeeld niet gebruikelijk is slecht nieuws rechtstreeks
aan de betrokkene mee te delen. Het wordt eerst aan de familie gemeld,
wat betekent dat er bij het overbrengen van de boodschap een tussenstation is.
Dat kan het vervolg van de behandeling bemoeilijken. Ook een overlijden of een
verslechtering van het ziektebeeld zal men niet rechtstreeks verbinden met het mislukken
van de behandeling, maar aan de wil van God wijten.
Gezondheidszorg en diversiteit: het voorbeeld van de moslimpatiënten
6 Gids uitgewerkt door le Comité éthique de
l’Association Médicale Avicenne de
France Editions Essalam.

De visie van de islam op de geneeskunde is tot slot meer holistisch dan mechanisch
(dat laatste is een kenmerk van de moderne geneeskunde in het Westen).
Alle facetten van het leven en van het lijden van de patiënt worden in beschouwing
genomen, eerder dan dat er wordt gefocust op een of ander orgaan dat aan de
basis zou liggen van de disfunctie. Als men het over een aandoening heeft, zal er
evenveel belang worden gehecht aan de eigenlijke symptomen als aan de context
waarin de patiënt leeft, het klimaat, het milieu, de hygiëne, de voeding enz.
3.2. Specifieke thema’s
3.2.1. IN HET DAGELIJKS LEVEN
De voeding
Varkensvlees eten is verboden. Voor de andere soorten vlees geldt dat het afkomstig
moet zijn van een dier dat op rituele wijze is geslacht (het moet gekeeld zijn voor het
dood was). Pas dan is het halal. Daarom verkiezen veel moslimpatiënten in ziekenhuizen
vegetarische schotels, liever dan het risico te lopen dat ze onzuiver vlees eten.
3.2.2. VROUWENZAKEN
Contraceptie
Het gebruik van alle contraceptiva is toegestaan, op voorwaarde dat het geen
gevolg is van druk, dat de beslissing door het koppel is genomen en dat het niet
ten koste gaat van de gezondheid van een van de leden van een koppel. Er kunnen
wel problemen rijzen met het spiraaltje en de morning-afterpil omdat sommigen,
zoals ook in de katholieke Kerk, van oordeel zijn dat het spiraaltje op een
manier functioneert waardoor een eventueel bevruchte eicel wordt afgedreven.
Dergelijke methodes moeten volgens sommigen worden verboden.
Ingrepen die tot steriliteit leiden mogen niet worden toegepast, behalve als ze echt
noodzakelijk zijn voor de gezondheid van de vrouw. Het afbinden van de eileiders
als onomkeerbare contraceptieve methode is daarom formeel verboden, omdat dit
de voortplanting kunstmatig tegengaat. Het is wél toegestaan als een eventuele
zwangerschap de gezondheid van de moeder in gevaar brengt en/of als er in het
geval van de patiënte absolute tegenindicaties zijn voor het gebruik van elke andere
vorm van contraceptie.
Borstvoeding
De koran schrijft borstvoeding voor gedurende twee jaar. Dit bekleedt een belangrijke
plaats in de opvattingen over familie bij de islam. Op het collectieve niveau wordt
het gezien als dé vorm van contraceptie, die krachtiger is dan alle andere methodes
samen. Maar bij de families zelf is dat niet langer het geval. Daar wordt borstvoeding
niet beschouwd als een relevante methode voor een betrouwbare gezinsplanning.
Het geven van de borst heeft ook een sterke symbolische waarde. Het statuut van
de ‘zoogmoeder’ (een zogende vrouw; dat kan dus ook een voedster zijn) is van
die aard dat in de moslimlanden bepaalde wettelijke bepalingen inzake het huwelijk
haar de status van natuurlijke moeder toekennen. Kinderen die een dergelijke
vrouw heeft gezoogd, worden beschouwd als broers en zussen van haar eigen kinderen.
Zij kunnen om die reden niet met elkaar huwen.
3.2.3. IN HET ZIEKENHUIS
Bij een opname in het ziekenhuis verdienen de schroom en religieuze geboden bijzondere
aandacht.
Gezondheidszorg en diversiteit: het voorbeeld van de moslimpatiënten
17

18
Schroom
Wie het belang van de schroom in de moslimcultuur minimaliseert, kan op therapeutisch
vlak in een doodlopend straatje belanden. Het volgende praktijkvoorbeeld
heeft zich voorgedaan in het kabinet van een huisarts: een assistente onderzocht
er een patiënt die leed aan een genitale infectie. De man was niet in staat om zich
uit te drukken en kon hierdoor niet weigeren. Het onderzoek heeft het koppel in
een lastig parket gebracht, omdat de echtgenote niet kon aanvaarden dat haar
man door een vrouw was aangeraakt. Om die reden hebben zij aanvankelijk elke
therapie bij de betrokken dokterspraktijk stopgezet. Vandaag zijn de dokters er van
oordeel dat men deze situatie gemakkelijk had kunnen vermijden door de assistente
een minimum aan informatie te geven over de zeden en gewoonten van de moslimpatiënten
die er geregeld over de vloer komen. Dan had zij een meer geleidelijk
verlopend onderzoek kunnen voorstellen en de man de gelegenheid bieden om het
onderzoek dat ze nu meteen heeft uitgevoerd, te weigeren. Het had bijvoorbeeld
uitgesteld kunnen worden tot er een mannelijke collega beschikbaar was.
Zorgverleners moeten proberen zich af te houden van de intieme delen van patiënten,
behalve als daar echt nood toe is. Dit kan bijvoorbeeld concreet betekenen
dat de gewone ziekenhuis-outfit bij operaties (een hemdje dat achteraan openstaat)
erg negatief kan worden onthaald. Moslims zijn overigens wellicht niet de enigen
die zich daarin minderwaardig voelen, maar het bij hen cultureel sterk aanwezige
schroom-begrip kan de ongemakkelijke gevoelens versterken. In de Verenigde
Staten hebben bepaalde ziekenhuizen met veel moslimpatiënten reeds geopteerd
voor een hemdje dat meer aangepast is. Ook het rectaal meten van de temperatuur
wordt vaak slecht onthaald.
Religieuze geboden
Moslims moeten vijf keer per dag bidden. Dat is de tweede zogeheten ‘zuil’ van de
islam. Daarbij moeten bepaalde voorwaarden in acht worden genomen, anders
loopt het gebed het risico niet als ‘geldig’ te worden beschouwd. Het gaat hier
meer bepaald om de reiniging en/of rituele wassing. In de context van een ziekenhuis
ligt het niet altijd voor de hand om dit ritueel correct uit te voeren, maar de
islam is in staat om in bijzondere omstandigheden een grote mate van flexibiliteit
aan de dag te leggen. Als de gelovige bijvoorbeeld bedlegerig is en niet kan
opstaan voor de wassing en de gebeden, mag hij in bed blijven liggen en ze
nabootsen. Als hij geen gebruik kan maken van water, mag hij de gebaren ‘droog’
nabootsen met een steen of “eender welk ander geschikt voorwerp dat uit de
aarde voortkomt”. Wat de gebeden zelf betreft, is het de bedlegerige patiënt toegestaan
om zich niet naar de Ka’ba in Mekka te richten. Ook in dit geval kan hij in
zijn bed de rituele gebaren nabootsen en zelfs bepaalde gebeden tegelijk opzeggen
(het tweede samen met het derde, en het vierde met het vijfde) als hij problemen
ondervindt om het op tijd te doen.
De vrees dat er eventueel niet kan worden voldaan aan bepaalde religieuze verplichtingen
ligt aan de basis van misverstanden tussen patiënten en zorgverleners. Het
volgende voorbeeld heeft zich voorgedaan in de dienst Spoedgevallen van een ziekenhuis:
een moslimfamilie brengt een bedlegerige patiënt binnen die ondanks zijn
toestand bijzonder opgewonden tot zelfs woedend is, en het niet begrepen heeft op
het verzorgend personeel. Er is een optreden van een van de begeleidende familieleden
nodig, een jonge vrouw, om de zorgverleners uit te leggen dat de man er als
de dood voor was dat hij zou sterven in een ziekenhuis waar de rituele wassing niet
naar behoren kon worden uitgevoerd. Daardoor zou zijn ziel onrein moeten vertrekken
naar het hiernamaals. De patiënt werd pas rustig toen het ziekenhuis aan een
familielid de toestemming had gegeven om zich met het doodstoilet te belasten.
Gezondheidszorg en diversiteit: het voorbeeld van de moslimpatiënten

De familie en haar optreden
Dat een patiënt liefdevol wordt omringd, wordt door de islam sterk aanbevolen. De
familie moet tijdens haar bezoeken zijn toekomst positief voorstellen en de lectuur
van koranverzen in verband met de ziekte wordt beschouwd als een vorm van
troost, omdat de begrippen zuivering, moed, geduld en geloof erdoor in de herinnering
worden gebracht. Ook de dubbele noodzaak om de zieke moreel te ondersteunen
en hem gerust te stellen in verband met de reinheid van het eten dat hij
krijgt, leidt bij een hospitalisatie geregeld tot conflicten. Families geven er soms de
voorkeur aan schotels van thuis mee te brengen, liever dan dat de patiënt zich
voedt met de maaltijden die in het ziekenhuis zijn klaargemaakt. Het verzorgend
personeel heeft de neiging om deze praktijk te verbieden omdat men van oordeel
is dat dit niet beantwoordt aan de eisen die voor de zieke gelden inzake dieet.
Wat de veelheid van de bezoeken betreft en het feit dat het ziekenhuispersoneel
het bezoekgedrag over het algemeen als ‘ongedisciplineerd’ beschouwt, hier lijkt
het moeilijk om het ‘excuus’ van een of ander religieus voorschrift in te roepen. Het
klopt dat de naaste en ook de bredere familie geacht worden in te staan voor de
morele ondersteuning van de zieke, maar de teksten schrijven óók voor dat er
moet worden gehandeld in het belang van de patiënt en dat hem dus de nodige
rust en kalmte moeten worden geboden als zijn toestand dat vereist.
Het levenseinde
Als er zich tekenen van het levenseinde aandienen, moet men de stervende als volgt
leggen: hij moet op zijn rechterzij liggen of op zijn rug, met de voeten in de richting van
de Ka’ba. Een overledene moet bovendien een laatste zuivering krijgen voor hij in lijkdoeken
wordt gewikkeld. Het is verkieslijk dat die wordt uitgevoerd door een familielid
of (beter nog) door iemand die verbonden is met een cultusplaats van de islam.
3.2.4. OP ETHISCH VLAK
Orgaandonatie
Basisprincipe is hier dat waar mogelijk elke ‘schade’ bij een individu hersteld moet
worden. Op die grond is orgaandonatie tijdens het leven toegestaan. Het orgaan
mag echter niet afkomstig zijn van een minderjarige of van iemand met een mentale
handicap, omdat men er voor deze twee categorieën mensen van uitgaat dat
ze er niet toe in staat zijn het onderscheid te maken tussen goed en kwaad. De
donatie mag verder geen zichtbaar orgaan of lichaamsdeel betreffen (oog, hand,
voet) en ook geen orgaan waarvan we er maar één hebben (het hart, de hele lever).
Het wegnemen daarvan zou een groter probleem veroorzaken dan wat het geacht
wordt op te lossen. Op grond van motieven die verband houden met het verbod
op het vermengen van nakomelingen, wordt ook de mogelijkheid van het transplanteren
van eierstokken of testikels van de hand gewezen. Het gebruik van organen
van dieren waarvan de consumptie verboden is (zoals varkens, waarvan
embryonale cellen worden gebruikt bij de behandeling van de ziekte van
Parkinson), mag alleen in uiterste nood en als er geen valabele alternatieven zijn.
Ook het wegnemen van organen bij een overledene is toegestaan, op voorwaarde dat
de betrokkene zijn uitdrukkelijke toestemming heeft gegeven. Als die er niet is, moet de
naaste familie haar goedkeuring geven. Er wordt bij het schenken en het krijgen van een
orgaan geen onderscheid gemaakt tussen moslims en niet-moslims, maar er moet een
prioriteitenlijst worden aangehouden: eerst familieleden, vervolgens de buren…
Palliatieve zorgen
Dokters en zorgverleners moeten al het mogelijke doen om het lijden van de patiënt
te verzachten, maar therapeutische hardnekkigheid – het toedienen van zorgen
waarvan het nut in vraag kan worden gesteld – wordt verworpen. In tegenstelling
tot het katholicisme kent de islam aan het lijden geen eigen waarde toe: hevige pijn,
Gezondheidszorg en diversiteit: het voorbeeld van de moslimpatiënten
19

20
en zeker chronische pijn zoals die bij sommige kankers voorkomt, verhindert dat
de gelovige zich bewust wordt van zijn plaats op aarde. Hun denken over de ware
betekenis van het leven brengt er de moslims ook toe om handelingen te weigeren
die het gevolg zijn van de vooruitgang van de wetenschap, maar die alleen tot doel
hebben het leven te verlengen, ten koste van hevig lijden voor de patiënt.
De dood van mensen kan anderen helpen om hun positie tegenover hun eigen leven
te bepalen. Daardoor komt het dat het ook in deze situatie van groot belang is de entourage
van de overledene de nodige aandacht te schenken. Dat blijft in dit geval echter
niet beperkt tot de familie: ook de zorgverleners worden ertoe gerekend. Men neemt
ook hun persoonlijk lijden in acht als ze een patiënt begeleiden of hem verliezen.
Euthanasie
Voor moslims geldt deze regel: “Alleen God beschikt over leven en dood, en over het
uur en de omstandigheden van de dood.” Mensen mogen dan ook op grond hiervan
geen zelfdoding plegen of iemand anders ombrengen. Maar als het lijden van een persoon
niet verlicht kan worden, kan die God wel als volgt aanroepen: “Heer God, laat mij
leven zolang als het leven voor mij een goed is, en laat mij sterven als de dood voor mij
verkieslijk is.” Toch wordt de vraag van een moslim naar euthanasie veeleer beschouwd
als een mislukking van de communicatie met de patiënt, meer bepaald over zijn lijden
en zijn gevoel van eenzaamheid, en als het resultaat van een zorg die niet was aangepast
(wegens de zinloosheid ervan of omdat er een te groot lijden uit voortsproot).
Zwangerschapsonderbreking
De algemene regel in de islam is het respect voor het leven. Toch staan de verschillende
rechtsscholen op uiteenlopende wijzen een vrijwillige onderbreking van
een zwangerschap toe 7. De strengste school verbiedt abortus formeel, behalve als
het leven van de moeder in gevaar is. De tweede staat het toe tot veertig dagen na
de bevruchting en in geval van nood – daarbij inbegrepen psychologische nood.
De toestemming van de echtgenoot is vereist. Voor de laatste school kan abortus
tot de 120ste dag en in geval van nood.
3.2.5. BIO-ETHIEK
Kunstmatige bevruchting
God heeft verklaard: “Bezittingen en kinderen zijn het sieraad van het leven in deze
wereld.” Kinderen zijn in de islam dan ook een groot goed. Op menig consensusoverleg
van hedendaagse moslimrechtsgeleerden is daarom besloten dat men een beroep
mag doen op hulp voor een kunstmatige bevruchting. Toch zijn er ook een aantal voorwaarden
mee verbonden. Zo moeten het sperma en de eicel afkomstig zijn van de
vader en de moeder. Er kan dus geen sprake zijn van eicel- of spermadonatie als een
van de leden van het koppel onvruchtbaar is. De hulp moet plaatsvinden terwijl het koppel
nog als koppel bestaat; men mag er dus geen beroep op doen na een scheiding
of als een van de ouders is overleden. En de vrucht moet in de baarmoeder van de
moeder worden ingebracht; men mag geen beroep doen op een draagmoeder.
Diagnose van genetische ziekten vóór de bevruchting
Dit is toegestaan op voorwaarde dat de betrokkenen het ermee eens zijn. Als er
een vermoeden is van een erfelijke ziekte, is het toegestaan een bevruchte eicel
niet opnieuw in te planten om te voorkomen dat er een kind wordt geboren met
een ernstige handicap.
Gentherapie
Het inbrengen van ‘gezonde’ genen is toegestaan als dat het leven van de patiënt niet
in gevaar brengt en als zijn eigenlijke genetische eigenschappen niet worden gewijzigd.
Het is daarentegen strikt verboden gentherapie aan te wenden in het kader van
eugenetica (handelingen die ten doel hebben het menselijk ras te ‘verbeteren’).
Gezondheidszorg en diversiteit: het voorbeeld van de moslimpatiënten
7 De vier rechtsscholen in het soennisme
zijn de malikieten (van Malik Ibn Anas,
712-796), de hanbalieten (van Ibn
Hanbal, 781-856), de sjafieten (van Al-
Shafi, 768-820) en de hanafieten (van
Abu Hanifa, 700-767). Zij hebben niets te
maken met de andere grote tak binnen de
islam, de sjiieten, en evenmin met het
Kharidjsme, dat veel minder verspreid is.

8 A. Bashir, M. Asif, F.M. Lacey, C.A.
Langley, J.K. Marriot en K.A. Wilson,
‘Concordance in Muslim patients in primary
care’, in: The International Journal
of Pharmacy Practice, september 2001.
4.
Aandachtspunten
In dit hoofdstuk gaan we grondiger na hoe het in de geneeskunde gesteld is met
bepaalde bijzondere facetten van de culturele of religieuze eigenheid van de islam
en hun toepassingen.
4.1. Medicijnen
Een voorgeschreven behandeling mag geen verboden substanties bevatten. De
kans dat er in medicijnen niet-toegestane dierlijke elementen (gelatine of varkensinsuline)
zitten, zet patiënten er soms toe aan ze niet in te nemen omdat ze er niet
zeker van zijn dat de producten conform zijn. Toch zijn er ook omstandigheden
waarin deze middelen wél mogen worden gebruikt: als er geen alternatief is en als
de behandeling noodzakelijk is voor het overleven van de patiënt.
In Groot-Brittannië woont een belangrijke moslimgemeenschap van ca. 1,5 miljoen
mensen. Bij moslimpatiënten en –huisartsen is daar een onderzoek gevoerd om de
invloed te achterhalen van de religie op het al dan niet opvolgen van behandelingen 8.
Er werden 50 patiënten en 18 huisartsen uit de West Midlands ondervraagd: slechts
26% van de patiënten verklaarde dat ze een medicijn zouden innemen waarvan ze
niet zeker zijn dat het halal (of toegestaan) is, 42% zei dat ze geen middel zouden
nemen waar ze niet zeker van zijn en 58% verklaarde dat ze een behandeling stopzetten
als ze ontdekken dat ze haraam is (en dus verboden substanties bevat).
Ze gaven ook hun mening te kennen over wat al dan niet aanvaardbaar is in functie
van de ernst van de ziekte. Slechts 8% van de patiënten en 22% van de huisartsen
vonden dat een moslim een haraam-medicijn mag innemen om een minder
ernstige aandoening te behandelen. Daarentegen waren 36% van de patiënten en
44% van de artsen van oordeel dat het innemen van een haraam-medicijn wél toegestaan
is bij een ernstige ziekte. Slechts de helft van de patiënten dacht dat hun
arts op de hoogte was van de religieuze voorschriften die zij moesten volgen.
De studie besluit: “Er is een duidelijke nood om zowel moslimpatiënten als professionele
zorgverleners eerder te informeren over het respect voor de eisen die de
leefregels van moslimpatiënten stellen. Een groot deel van de moslims bevestigde
dat ze het innemen van een medicijn willen stopzetten als blijkt dat het niet halal is.
Dit kan zware gevolgen hebben voor hun gezondheid. (…) 64% van de ondervraagde
patiënten en 56% van de huisartsen stelden ook dat een moslim geen
haraam-medicijn mag innemen om een ernstige aandoening te behandelen, of
toch minstens dat ze daar niet zeker van waren. In bijzondere gevallen zouden patiënten
en dokters de kans moeten krijgen om de raadgevingen van wijzen op te vragen.
Dan beschikken ze over een correcte interpretatie van de islamitische wet wat
betreft het gebruik van medicijnen die als haraam worden beschouwd.”
4.2. Het begrip ‘reinheid’
Het begrip ‘reinheid’ neemt in het dagelijks leven van moslims een belangrijke plaats
in. Zo zou de Profeet hebben gezegd: “De mens die belang hecht aan de reinheid
van zijn lichaam, aan een stralend gelaat en aan de netheid van zijn leden, zal ook
in deze staat verrijzen: met een stralend gelaat, met een schitterend voorhoofd, en
met gezuiverde leden en een gezuiverd lichaam.” Hier vloeit uit voort dat lichamelijke
netheid – en bijgevolg ook de reinheid van voeding en kleren – bijzondere aandacht
vergt. Men is ervan overtuigd dat het niet alleen om een vorm van materieel
Gezondheidszorg en diversiteit: het voorbeeld van de moslimpatiënten
21

22
comfort gaat, maar dat dit ook een diepgaand effect heeft op de zuiverheid van de
ziel en de bekwaamheid van de mens om het gewicht van het leven te dragen.
Vandaar dat reiniging een dwingende eis is in het leven van alledag. Het ritme daarvan
wordt bepaald door de rituele wassingen bij de vijf dagelijkse gebeden. De
islam maakt een onderscheid tussen de algehele zuivering, die bij belangrijke gelegenheden
wordt uitgevoerd, en de kleinere wassingen in gewone situaties. De vrijdag
– dat is de dag van het gemeenschappelijk gebed in de moskee – is door de
Profeet gewijd als de dag waarop men zich moet wassen. Dit voorschrift was met
name geschikt voor periodes of plaatsen waar men niet in elk huis beschikte over
water in voldoende grote hoeveelheden.
Het gaat hier om meer dan uiterlijkheden, want ook de verzorging van de mond,
de tanden en het tandvlees gaf al sinds de oudste tijden aanleiding tot voorschriften,
lang vóór er in het Westen belangstelling was voor mondhygiëne. Het geheel
van reinheidsregels in verband met het lichaam en de kledij moet in de ogen van
moslims een effect sorteren op de mentale gezondheid van de gelovigen en op het
optimisme van mensen in hun relatie tot zichzelf en met de anderen.
Het ligt in dezelfde lijn dat de gelovige zonden moet vermijden, omdat die voor het
organisme excessen inhouden en ziekten veroorzaken.
4.3. De vastenmaand ramadan
Ook het vasten tijdens de ramadan is een van de vijf zuilen van de islam. Zodra ze
geslachtsrijp zijn, zuiveren gelovigen hierdoor hun ziel en worden al hun zonden hen
kwijtgescholden. Vier weken lang onthouden moslims zich tijdens de ramadan tussen
zonsop- en zonsondergang geheel van voedsel, drank en seksuele betrekkingen. Alle
gelovigen van alle landen nemen er op hetzelfde moment aan deel, wat moslims een
bijzonder sterk gemeenschaps- en identiteitsgevoel geeft. Dat zet er iedereen toe aan
om dit ritueel te volgen, ook al is men niet perfect gezond. Een ander motief waarom
mensen zich inspannen om de ramadan te volgen is dat een moslim die niet vast, de
verloren dagen buiten de ramadanperiode zal moeten ‘inhalen’, op een moment dat
de hele gemeenschap in een ander ritme leeft. Dat vergt nog eens een extra inspanning.
En als ook dat onmogelijk is, zal hij de bewuste dagen moeten ‘terugkopen’ door
zijn schuld te vereffenen met ‘aalmoezen’ voor de armen.
Gezondheidszorgers en zorgverleners in de brede zin van het woord worden tijdens
de ramadan vaak geconfronteerd met diverse problemen: het niet volgen van
een voorgeschreven behandeling, het uitstellen van medische onderzoeken, fysieke
en psychische stoornissen (problemen met de spijsvertering, vermoeidheid door
een te lage suikerspiegel, prikkelbaarheid door het afkicken van nicotine of cafeïne,
hoofdpijn...). Die zijn te wijten aan het verstoren van het levensritme en de veranderingen
in het voedingspatroon.
Globaal genomen blijft de hoeveelheid energie die men via de voeding binnenkrijgt
dezelfde, maar het bijzondere voedingspatroon van deze periode maakt dat het
evenwicht wordt verstoord. Het belangrijkste probleem is uiteraard de uitdroging
van het organisme (deshydratatie), vooral als de ramadan in de zomer plaatsvindt.
Een vastenperiode die slecht is voorbereid, kan een aantal ongemakken veroorzaken:
constipatie, een te lage suikerspiegel, infecties van de urinewegen...
Onder meer bejaarde patiënten en moeders die borstvoeding geven, moeten voor
de ramadan dan ook passende raadgevingen krijgen om problemen te voorkomen.
Ook chronisch zieken die een strikte behandeling volgen, moeten van nabij worden
opgevolgd: diabetici, mensen met een te hoge bloeddruk, astmatici, epileptici...
Gezondheidszorg en diversiteit: het voorbeeld van de moslimpatiënten

9 Naïma Bouali, ‘Ramadan, impact en
médecine générale’, in: Santé Conjuguée,
oktober 2003, nr. 26.
Niet zelden doen zich complicaties voor. Een Parijse arts gespecialiseerd in suikerziekte
heeft vastgesteld dat er in deze periode bij diabetici twee tot drie keer meer
decompensaties optreden, met spoedopnames als gevolg.
Er circuleert op het internet een massa informatie over de diverse aspecten van
een medische behandeling tijdens de ramadan. Er zijn echter verschillende stromingen
en de informatie kan uiteenlopend zijn, afhankelijk van de bron en de religieuze
of geografische gevoeligheden. Men vindt er zowel commentaar in verband
met de diverse aandoeningen waarbij de risico’s het grootst zijn – diabetes, astma,
nieraandoeningen – als aanbevelingen voor mensen die gaan vasten, bijvoorbeeld
over de samenstelling van de maaltijden voor en na zonsopgang en zonsondergang.
Op te merken valt nog dat de sites met informatie over het thema ‘de ramadan
en de gezondheid’ mensen die gaan vasten expliciet uitnodigen om bij twijfel
een of meer artsen te raadplegen.
4.3.1. Praktische moeilijkheden…
Dr. Naïma Bouali is huisarts in het medisch huis ‘Norman Béthune’ in Molenbeek,
een gemeente in de Brusselse agglomeratie met een omvangrijke migrantenpopulatie.
Zij heeft zich gebogen over de gevolgen van de ramadanperiode voor de
gezondheid en over de begeleiding van de patiënt door zijn arts 9: “Huisartsen worden
geconfronteerd met het gegeven dat het spirituele op een diepgaande en ontregelende
wijze in hun praktijk ingrijpt. We moeten vaststellen dat het hun ontbreekt
aan vaardigheden om te kunnen omgaan met de religieuze overtuigingen
van de patiënten, en dat ze tijdens hun opleiding niet gevoelig worden gemaakt
voor ‘de dingen van de geest’. Die kennis is nochtans noodzakelijk voor een globale
behandeling van de persoon voor wie ze zorgen. Maar er is nog een ander
facet: de socio-economische context en het levensritme verschillen van land tot
land. Daardoor verschilt ook de praktijk van de ramadan volgens de locatie, het klimaattype
en het seizoen. Dit betekent dat aanbevelingen die voor andere gebieden
gelden, niet noodzakelijk ook hier toepasbaar zijn. (…) We hebben hier te
maken met een aangelegenheid die zonder meer de volksgezondheid aanbelangt:
in de Europese landen legt de ramadan minstens één keer per jaar de nadruk op
de noodzakelijke integratie van de multiculturaliteit.”
Bij de sociale en geografische verschillen voegen zich nog de uiteenlopende opinies
bij de geestelijken zelf of tussen de geestelijken en het ‘volksgeloof’. De onzekerheid
betreft meer bepaald inspuitingen, neusdruppels, bloedtransfusies, lavementen… Bij
gebrek aan een breed verspreide consensustekst nemen gelovigen vaak de meest
restrictieve houding aan. Ze gaan ervan uit dat je je bij twijfel beter onthoudt dan dat
je per ongeluk de vasten verbreekt en achteraf verplicht bent de verloren dagen in te
halen. Dokter Bouali vestigt de aandacht op die uiteenlopende interpretaties: “Om er
klaarheid in te scheppen houden sommigen vast aan de idee dat ‘alles wat het
lichaam binnenkomt, de vasten verbreekt, en dat alles wat eruit verdwijnt, dat niet
doet’. Anderen maken een onderscheid tussen wat naar en door de maag gaat en
de rest. Nog anderen stellen de vraag of wat het lichaam binnenkomt – door de maag
of op een andere manier – tot de voeding behoort dan wel als strikt medisch kan
worden beschouwd.” Eensgezindheid hierover is er niet bij de ‘experts’, en daarom
vertrouwen moslimpatiënten op hun geloof zoals dat binnen de familie wordt overgeleverd,
op de lectuur van een of andere tekst, op de raad van de ‘wijzen’ uit hun
gemeenschap of op de richtlijnen die van de lokale moskee uitgaan.
Ook chronisch zieken worden met deze keuze geconfronteerd als ze geen correcte
begeleiding krijgen: wat moet je volgen, de vasten of de behandeling? Dokter
Bouali onderstreept het belang van anticipatie en van zorgdifferentiatie bij patiënten
tijdens de vasten: “Als dat er niet is, stelt men vast dat twee derde van de patiënten
zelf hun behandeling aanpast. Dat is niet zonder risico, zoals wordt aangetoond
door een Koeweitse studie waar 325 ambulante patiënten bij betrokken
Gezondheidszorg en diversiteit: het voorbeeld van de moslimpatiënten
23

24
waren, praktiserende moslims: voor 80% is hun chronische ziekte geen geldig
motief om niet te vasten, tegenover 8% die zich tijdens de ramadan minder goed
voelt en 12% die zegt bereid te zijn om op medisch advies van het vasten af te zien.
64% bracht veranderingen aan in de behandeling (met het risico op een verhoogde
interactie), wat resulteert in een minder goede controle van chronische ziekten
zoals diabetes, astma en een te hoge bloeddruk.”
4.3.2. ... en oplossingen
Stilaan worden er inspanningen geleverd op het vlak van ‘kwaliteitsinformatie’. In
Frankrijk bijvoorbeeld is er het netwerk van moslimartsen ‘Avicenna’, dat in 1988
werd opgericht om de dialoog tussen zorgverleners en moslimpatiënten te bevorderen.
Zij brengen op hun website (www.amaf-france.org/) een tekst waarin gewezen
wordt op toegelaten handelingen en op wat tijdens de ramadan verboden is
(bijlage 1 bij dit rapport bevat een andere tekst waaruit de rijkdom aan informatie
blijkt die op dit vlak beschikbaar is). Ook in Groot-Brittannië en Nederland is er op
ruime schaal informatie beschikbaar en vindt die ook een echo in de medische vakmedia.
In België zijn er geen vergelijkbare initiatieven.
Dokter Naïma Bouali reikt enkele suggesties aan voor zorgverstrekkers die tijdens
de ramadan met moslimpatiënten werken:
– men moet geïnformeerd zijn en de spirituele en sociale facetten van de ramadan
kennen. Zo moeten dokters op de hoogte zijn van de gevallen waarin men is vrijgesteld
van de vasten en van de medische handelingen die volgens de heersende
opinie geen inbreuk vormen op de vasten. Bij twijfel of in geval van problemen moet
men bij bevoegden informatie proberen te krijgen en zich waar mogelijk verzekeren
van hun samenwerking.
– Men moet laten blijken dat men de wensen en de overtuigingen van de mensen
respecteert, maar hen tegelijk uitleggen wat in ernstige gevallen de medische redenen
zijn waarom vasten af te raden is of zelfs verboden moet worden. Men mag
niet uit het oog verliezen dat het uiteindelijk de patiënt zelf is aan wie de beslissing
toekomt. Dit inzicht zal helpen om samen de toestand beter te beheren.
– Men moet proberen om de periode van de ramadan niet te ‘medicaliseren’: onderzoeken
kunnen zo lang mogelijk worden uitgesteld, de behandeling kan worden
aangepast (medicijnen, onderzoeken en/of inspuitingen na zonsondergang…).
Ook voor gehospitaliseerde patiënten rijzen er tijdens de ramadan tal van vragen
over wat al dan niet correct is. In een dergelijk geval wordt over het algemeen
gezegd dat, als de ziekte niet verenigbaar is met het vasten, er geen probleem is en
dat de zieke de vasten mag onderbreken. In het andere geval wordt de zorgverlener
verzocht de maaltijden te bewaren tot na zonsondergang en vóór de dageraad.
Het is duidelijk dat in de meeste ziekenhuisinstellingen deze aanbevelingen niet
gevolgd kunnen worden zonder dat de diensten gedesorganiseerd raken.
4.4. Gescheiden geslachten?
Heeft een patiënt of een patiënte het recht om te weigeren behandeld en verzorgd
te worden door een arts of verpleger/verpleegster van het andere geslacht, op
grond van zijn religieuze overtuigingen en/of de sociale en culturele gewoonten die
daaruit voortvloeien?
Deze kwestie vormt het voorwerp van debatten die soms hevig kunnen zijn. Zo
sprak in december 2003 president Chirac zich in het openbaar tegen dit ‘recht’ uit,
in het zog van het Stasi-rapport over de laïcité in Frankrijk. Er wordt door sommigen
ook aan herinnerd dat er ten tijde van het ontluikende feminisme in de jaren
1970 vrouwen waren die het recht opeisten om vrouwelijke gynaecologen te kunnen
raadplegen. Zij waren van oordeel dat die beter in staat waren om hen te
Gezondheidszorg en diversiteit: het voorbeeld van de moslimpatiënten

egrijpen. Zo wilden ze ook vermijden dat een man hen onderzocht.
Voorts voorziet ook de Code van geneeskundige plichtenleer in de mogelijkheid om
een geneesheer vrij te kiezen, hoewel men hiervoor uiteraard niet uitgaat van religieuze
motieven. (Bijlage 2 van dit rapport bevat de artikelen uit de Code die handelen
over de verhouding tussen de arts en zijn patiënt.)
Op het terrein is flexibiliteit (over het algemeen) aangewezen. Dankzij de vervrouwelijking
van de geneeskunde kan men gemakkelijk een vrouwelijke huisarts raadplegen
én kan men in ziekenhuizen terecht waar mannelijke en vrouwelijke zorgverleners
tegelijk aanwezig zijn. Ook in de moslimgemeenschap zelf staan artsen, zoals
die van het al genoemde netwerk Avicenna, soepelheid voor: “Men moet rekening
houden met wat de islam voorschrijft als arts en patiënt van een verschillend
geslacht zijn. Het is voor een man verboden een vrouw te onderzoeken die zijn echtgenote
zou kunnen zijn, en omgekeerd. Dat komt omdat de arts tijdens zijn handelingen
de patiënt bekijkt en aanraakt. Maar voor de gevallen waarin er een tekort is
aan personeel van hetzelfde geslacht zijn er voorzieningen. De juridische regel zegt
dan: “Nood breekt wet.” In de profetische en authentieke hadith staat vermeld dat
in geval van nood een vrouwelijke zorgverlener hulp kan bieden aan een man. Het
is ook verplicht dat er bij het medisch onderzoek een derde persoon aanwezig is en
dat de man en de vrouw dus niet alleen zijn, behalve in dringende gevallen.
Historische referenties rechtvaardigen een dergelijke soepelheid: “Ten tijde van
onze boodschapper, vrede zij met hem, werd een vrouw genaamd Rafida van de
Ansar beroemd om haar medische vaardigheden. En de profeet Mohammed,
vrede zij met hem, richtte voor haar in zijn moskee tijdens een belangrijke veldslag
een tent in als militair ziekenhuis. Bovendien is de geschiedenis van de islamitische
beschaving rijk aan beroemde vrouwen in het domein van de geneeskunde. Ten
tijde van het rijk van de Omayaden was Zainab, dokter van Beni-Aoud, befaamd
om haar prestaties in de oftalmologie. In dezelfde periode werden de achterkleindochter
en de kleindochter van kalief Aboe Bakr as-Sidieq befaamd om hun medische
kennis over het algemeen en die van de gynaecologie in het bijzonder.”
Andere situaties waarmee artsen geregeld worden geconfronteerd, zijn minder
makkelijk op te lossen: hoe ga je om met een man die systematisch in de plaats
van zijn vrouw antwoordt, ook al is de zorgverlener zelf een vrouw? Hoe behandel
je een vrouw die niet om contraceptiva durft vragen in het bijzijn van haar man die
haar vergezelt, maar die achteraf terugkeert zonder hem en geregeld om een abortus
verzoekt? De eisen van echtgenoten zijn overigens vaak het resultaat van
onbegrip: “Ik kan niet garanderen dat de koran zegt dat een vrouw zich door een
andere vrouw moet laten ausculteren, maar aangezien er twijfel bestaat…,” zo
rechtvaardigde de man van een patiënte zijn optreden in een artikel in Le Monde
(6 december 2003). De eis tot ‘segregatie’ lijkt ook een sociale component te hebben:
ziekenhuizen stellen vast dat hoe hoger het sociaal milieu is waaruit de patiënten
komen, hoe minder vaak deze eis opduikt.
In Le patient musulman is dokter Messaadi van oordeel “dat het nuttig is te streven
naar de behandeling van een patiënt door een zorgverlener van hetzelfde
geslacht en slechts van deze gedragslijn af te wijken als er een noodgeval is of als
de menselijke middelen het onmogelijk maken”. Een vrouwelijke huisarts in
Schaarbeek – ze is Marokkaanse en moslima – stelt vast dat patiënten meer dan
vroeger de wens uitdrukken te worden behandeld door iemand van hetzelfde
geslacht. Toch wordt dit verzoek in de meeste gevallen niet als een ultimatum verwoord.
Deze huisdokter stelt vast dat bepaalde patiëntes die alle uiterlijke tekenen
vertonen van de strenge islam (verhullende sluier, zwarte schoenen en handschoenen…),
zich zonder probleem inschrijven bij mannelijke specialisten naar wie
men hen doorverwijst als er geen alternatief is.
Gezondheidszorg en diversiteit: het voorbeeld van de moslimpatiënten
25

26
Men kan tot slot vragen stellen bij de reactie van een moslimman als zijn vrouw
wordt behandeld door een mannelijke arts. Die zal anders zijn naargelang van de
gemeenschap waar de betrokken arts deel van uitmaakt (is hij moslim of niet?).
4.5. Traditionele genezers
De invloed van djinns en andere geesten op het leven van moslimpatiënten is erg
goed voelbaar. Zo wordt door Marokkanen bijvoorbeeld vaak de djinn ‘Aicha
Kandicha’ erbij gehaald als er zich een gezondheidsprobleem voordoet, omdat dit
wezen geacht wordt een ziekte te veroorzaken bij wie met haar in contact treedt.
Wie hulp zoekt bij bepaalde ‘parallelle’ therapieën en therapeuten, kan gevaar
lopen. Zo overleed op 5 augustus 2004 in een Brussels ziekenhuis een jonge
vrouw van 23 als gevolg van de slagen die ze had gekregen tijdens een exorcismesessie
die haar man had geëist. De sessie werd uitgevoerd door een imam die deel
uitmaakt van een vereniging die al problemen had gehad met de autoriteiten
wegens het illegaal uitoefenen van de geneeskunde.
Omdat er geen gericht onderzoek naar is, is het uiteraard moeilijk om cijfers te
geven over het aantal mensen uit de moslimpopulatie in België die een beroep
doen op traditionele genezers. Voor Nederland heeft socioloog en antropoloog Cor
Hoffer, die gespecialiseerd is in de verhouding tussen de geneeskunde en de islam,
deze kwestie onderzocht. Hij vermeldt het cijfer van 5% voor de lokale islamitische
gemeenschappen. Het gaat hier dus om een kleine minderheid.
In dit geval moeten we een onderscheid maken tussen de islam en de gewoonten
die zich binnen islamitische gemeenschappen hebben ontwikkeld. Officieel verbiedt
de islam dat men een beroep doet op charlatanerie om genezing te vinden.
De Profeet heeft verklaard dat er voor elke kwaal een remedie bestaat en raadt aan
hulp te zoeken bij bevoegde specialisten van wie men de mening en raadgevingen
moet vragen. Amuletten, talismans en andere vormen van bezwering zijn desondanks
bij de bevolking op ruime schaal verspreid, ook al worden ze beschouwd als
praktijken die teruggaan tot “de tijd van de onwetendheid”.
In zijn bijdrage ‘Les problèmes de santé chez les Marocains vivant en Belgique’ 10
wijst antropoloog en psycholoog Philip Hermans erop dat traditioneel levende
Marokkanen de meeste psychische ziekten nog toeschrijven aan de jnoun (boze
geesten, demonen). Culturele constructies (in dit geval het feit dat men een beroep
doet op demonen afkomstig uit de landen van oorsprong) moeten dus in zekere
zin een ‘verklaring’ aanreiken voor ‘gewone’ psychopathologische problemen.
Volgens Hermans kan dat leiden tot spectaculaire gevallen van ‘bezetenheid’. Die
lijken zelfs talrijker te zijn in de gastlanden dan in de landen van oorsprong.
Hans Verrept is verantwoordelijk voor de Coördinatiecel Interculturele Bemiddeling
van het ministerie van Volksgezondheid. Ook hij heeft zich (in 1998) gebogen over
de motieven van Marokkaanse Belgen die met gezondheidsproblemen kampen:
waarom doen ze een beroep op traditionele genezers 11? Vooral relationele en psychische
problemen vormen de aanleiding tot deze ‘consultaties’, omdat men bij
een dergelijke problematiek traditioneel een verband legt met een kwade geest, het
boze oog of magie. De psychische gezondheidszorg die in de gastlanden beschikbaar
is, laat men links liggen – tal van auteurs bevestigen deze constatering –
omdat men die beschouwt als te ver verwijderd van de cultuur van herkomst.
Omdat zijn rol en manier van functioneren niet even duidelijk is als die van ziekenhuizen
en andere zorgcircuits, wordt dit circuit ook totaal miskend.
Een uitgebreidere voorstelling van moslimpatiënten en het beroep dat zij doen op
traditionele genezers vind men in het werk van Cor Hoffer (vooral op www.skepsis.nl/islam-genezers.html)
Gezondheidszorg en diversiteit: het voorbeeld van de moslimpatiënten
10 Louis Ferrant en Philip Hermans, Les problèmes
de santé chez les Marocains vivant
en Belgique, Collection ‘Expériences et
analyses’, in: Les Cahiers du Germ, 4
(1991), nummer 219.
11Hans Verrept, ‘Traditionele genezers in de
Marokkaanse gemeenschap in Brussel’,
in: Cultuur en Migratie, 2002/3, 20 (1),
77-125.

5.
De behandeling: twee percepties
In dit hoofdstuk geven we een stand van zaken van hoe het er in de praktijk aan toegaat,
van eventuele problemen en van mogelijke oplossingen in de twee belangrijkste
sectoren van de Belgische gezondheidszorg: de ambulante geneeskunde, waar
de huisartsen voor instaan, en de geneeskunde die in ziekenhuizen wordt verstrekt.
5.1. De huisartsen
Deze sector is in dit debat wellicht het minst ‘beladen’. Paradoxaal genoeg werd
het debat hier ook het eerst aangeroerd. De zeldzame publicaties die zijn gewijd
aan de cultuurverschillen bij moslimpatiënten en hun impact op de gezondheidszorg,
komen inderdaad van huisartsen die hun praktijk hebben in buurten met een
grote migrantenpopulatie. Ze zijn aan Franstalige kant vooral actief in ‘medische
huizen’ (maisons médicales) in Brussel; aan Nederlandstalige zijde zijn ze verbonden
aan interculturele verenigingen.
5.1.1. De therapeutische band voor alles
De geleidelijk aan groter wordende instroom van huisartsen die zelf uit moslimgemeenschappen
afkomstig zijn (zoals dat ook met universitaire onderzoekers het
geval is), zorgt er in elk geval voor dat de uitwisseling van informatie tussen artsen en
patiënten vlotter verloopt. Toch richten moslimpatiënten zich niet noodzakelijk tot
dokters uit hun eigen gemeenschap. Men stelt bij patiënten namelijk strategieën vast
die aantonen dat zij zich niet willen laten ‘opsluiten’ in een zorgsysteem dat louter op
gemeenschappen is gebaseerd. De vraag is trouwens of dat ook wenselijk zou zijn.
Bepaalde huisartsen zijn van oordeel dat het delicaat en zelfs niet opportuun is om
zich tegenover moslimpatiënten anders te gaan gedragen (zie hierover de kadertekst
met het gesprek met de voorzitter van het Forum van Huisartsenverenigingen).
Een mini-enquête die dankzij de medewerking van dokter Michel
Meganck, voorzitter van de Wetenschappelijke Vereniging van Huisartsen, kon
plaatsvinden, toonde aan dat dokters verbaasd zijn over de vraag op zichzelf, die
in de ogen van sommigen zelfs provocerend overkomt.
Dokter Meganck verduidelijkt zijn standpunt, ten persoonlijke titel: “Ik heb de indruk
dat men een probleem wil creëren waar er geen is. De eigenheid van de algemene
geneeskunde is net dat ze gevallen behandelt die telkens weer ‘specifiek’ zijn. Dat
is in tegenstelling tot de specialisten, die de hele tijd door met dezelfde ziektebeelden
te maken krijgen. Ik heb eens een moslimmeisje op consultatie gehad dat een
attest wilde krijgen om tijdens de ramadan niet te hoeven zwemmen. Ik heb haar
geantwoord dat de ramadan geen ziekte is en dat ik haar dus geen attest hoefde te
bezorgen. Daarop heeft zij mij uitgelegd dat ze dat deed omdat het lichaam tijdens
de ramadan niets mocht ‘binnenkrijgen’, ook geen water dat door de poriën dringt.
Ik heb voor haar geen attest gemaakt, maar wel een bericht gericht aan de directeur
van de school, waarin ik uiteenzette dat het hier niet om een ziekte ging en dat
het in dit geval aan hem toekwam om het probleem op te lossen. Hij heeft vervolgens
klacht tegen mij ingediend bij de Orde, die mij in het gelijk heeft gesteld.”
Dokter Meganck gaat verder: “In de streek van Charleroi leven veel moslims maar
er doen zich geen problemen voor, op taalproblemen na. Toch valt het soms voor
dat mensen die pas in Europa zijn aangekomen en weinig opleiding hebben genoten,
er problemen mee hebben dat ik hun echtgenote wil onderzoeken en haar niet
via een tussenpersoon wil behandelen. Mijn standpunt terzake is erg duidelijk: ik
Gezondheidszorg en diversiteit: het voorbeeld van de moslimpatiënten
27

28
ga niet over tot een behandeling zonder dat ikzelf de persoon heb kunnen onderzoeken.
De patiënt heeft dan de keuze: hij weigert en gaat naar een andere arts,
of hij aanvaardt dat ik mijn stethoscoop op de thorax van zijn hoestende echtgenote
plaats. Dat laatste is wat er doorgaans gebeurt.”
Andere artsen gaan ervan uit dat kleine aanpassingen de therapeutische relatie ten
goede kunnen komen en zijn vragende partij om informatie te krijgen over de eigen
kenmerken van de islam. Dokters worden regelmatig geconfronteerd, vooral bij
bejaarde patiënten, met reacties van schroom en zelfs met weigeringen om een
bepaald onderzoek te ondergaan. Dat zijn niet noodzakelijk inwendige onderzoeken,
maar bijvoorbeeld ook het luisteren met de stethoscoop of het palperen van
een deel van het lichaam. Met name artsen uit de Turkse en Marokkaanse gemeenschap
hebben hiervoor technieken ontwikkeld: het gaat om handelingen die het
mogelijk maken om de patiënt niet ‘frontaal’ te hoeven aanraken en om geleidelijk
aan te werk te gaan, waardoor hij/zij zich op zijn/haar gemak voelt en het onderzoek
leert aanvaarden.
Deze huisartsen werken in wijken met een grote migrantenpopulatie die vooral van
moslimafkomst is. Zij zijn er zich van bewust dat men moet proberen te vermijden
de therapeutische band met de patiënt te verbreken én dat dit reflectie vereist over
hun eigen manier van werken en van communiceren. De bekommernis om die therapeutische
band te behouden blijkt bijvoorbeeld duidelijk bij de vragen naar een
maagdelijkheidsattest die jonge moslimmeisjes stellen. Een aantal huisartsen
neemt in zo’n geval als houding aan dat ze dit attest zonder voorafgaand onderzoek
afleveren. Ze zijn van oordeel dat een weigering – hoe gerechtvaardigd ook,
omdat zoiets hun taak niet is – hen niet in staat zou stellen om een consultatie te
hebben. En die óók moet dienen om de algemene toestand van de vraagstelster
te bekijken en haar te helpen als dat nodig is.
Wat de attesten betreft in verband met het niet volgen van bepaalde lessen (turnen,
zwemmen, biologie), het attesteren van de maagdelijkheid van een jong meisje
of het verlenen van de toestemming aan een leerlinge om thuis te mogen blijven
en te helpen in het huishouden, lopen de opvattingen van de artsen uiteen.
Sommigen houden zich aan de letter van de Code van de gedragsleer en weigeren
dergelijke attesten te maken omdat er geen enkele medische reden toe is.
Anderen zijn opnieuw van oordeel dat men de relatie patiënt-zorgverlener tot elke
prijs moet behouden en dat een dergelijke vraag een middel als een ander is om
zich te kunnen inlaten met de globale toestand van de betrokken persoon.
Volgens de laatste stelling betekent de weigering om een attest af te leveren ook het
einde van de relatie arts-patiënt. En dat kan niet het doel zijn. De betrokken patiënt
zal vervolgens immers ongetwijfeld een ‘ronde van de dokters’ doen; tot hij iemand
treft die zich flexibeler opstelt. Sommige huisartsen geven er daarom de voorkeur
aan ‘onwettige’ attesten af te leveren en proberen tegelijk de jonge meisjes – want
zij zijn het die het meest bij dergelijke praktijken betrokken zijn – ervan te overtuigen
de lessen toch te volgen. Deze groep Brusselse huisdokters heeft al een tiental jaar
geleden voor hun confraters in hetzelfde gebied (het noordoosten van Brussel) een
informatievergadering belegd over moslimpatiënten. Het thema wordt ook soms
aangesneden tijdens vergaderingen in het kader van de Dodécagroupe. Die bijeenkomsten
hebben als doel permanente vorming en mogelijkheden tot zelfevaluatie
aan te bieden. Er komen doorgaans een twintigal collega’s uit eenzelfde zone op af.
5.1.2. De intracommunautaire strategie
Volgens sommige dokters uit de moslimgemeenschap betekenen de huidige eisen
van bepaalde patiënten een achteruitgang. In het Marokko waar ze vandaan
komen, ging het vrouwelijke deel van de bevolking zonder veel problemen op consultatie
bij artsen die toentertijd voor het grootste deel mannen waren (dat geldt
Gezondheidszorg en diversiteit: het voorbeeld van de moslimpatiënten

ook voor de koloniale periode). Sommigen merken daarbij op dat ook het huidige
gezondheidssysteem in Marokko niet systematisch voorziet in de keuzemogelijkheid
tussen een man en een vrouw.
Dokters stellen ook vast dat men meer en meer een beroep doet op de mening
van een imam. Beslissingen zullen dan ook afhangen van zijn mate van ‘openheid’.
Een concreet voorbeeld: als het om abortus gaat, kan een gematigde imam de
sociale situatie en psychologische toestand van de vrouw mee in rekening brengen.
Een vrouw van 46, moeder van enkele adolescenten en ongewenst zwanger,
mag in dat geval overgaan tot een zwangerschapsonderbreking, terwijl een meer
radicale imam dat categoriek zal weigeren. Dergelijke uiteenlopende adviezen drijven
mensen ertoe om op zoek te gaan naar de in hun ogen ‘goede’ imam.
Er kunnen ook vragen worden gesteld bij het gegeven dat moslimpatiënten een
‘gedifferentieerd’ beroep doen op een allochtone of autochtone dokter. Een dergelijke
‘consultatie-strategie’ bestaat en is niet zonder problemen. Zo stellen we
vast dat patiënten van Turkse of Marokkaanse afkomst binnen hun eigen gemeenschap
op consultatie gaan voor vragen in verband met het leven van alledag. Daar
hebben ze bovendien een ‘slecht’ motief voor: door de druk die van de gemeenschap
uitgaat, hebben deze artsen het moeilijk om voorschriften te weigeren zonder
dat ze de patiënt onderzoeken. Dat wordt hen geregeld gevraagd en het is iets
wat autochtone dokters over het algemeen weigeren te doen. Die laatsten stellen
ook vast dat patiënten ertoe neigen om eerst verschillende onderzoeken en analyses
te laten doen binnen hun eigen gemeenschap, vóór ze bij hen komen voor de
interpretatie. Deze gang van zaken is nauwelijks verzoenbaar met de rationalisatie
van de gezondheidszorg en zal hoe dan ook moeilijker worden door de inwerkingtreding
van het Globaal Medisch Dossier, waardoor de patiënt zich bij een huisarts
van zijn keuze ‘domicilieert’ in ruil voor financiële voordelen.
Sommige patiënten halen nog een ander motief aan om geen beroep te doen op een
dokter uit hun eigen gemeenschap: vooral vrouwelijke patiëntes zijn bang dat het
beroepsgeheim waartoe elke dokter of zorgverlener gebonden is, gebroken zou worden
in uiterst gevoelige gevallen, zoals een buitenechtelijke zwangerschap of een
besmetting met een soa. Ze vermijden in zo’n situatie dat ze behandeld worden door
iemand uit hun eigen gemeenschap die zelf deel uitmaakt van hun sociale omgeving.
5.2. De ziekenhuizen
5.2.1. Schroom en voeding
In de ziekenhuizen lijken moslimpatiënten op twee manieren uiting te geven aan
hun identiteit. In het eerste geval doen ze als gemeenschap een beroep op de wet
op de patiëntenrechten. Moslimpatiënten die bij een aantal (be)handelingen
schroom ervoeren, zouden nu in zekere zin duidelijker te kennen geven dat ze de
behandeling weigeren of aangepast willen zien. In dit ‘gematigde’ geval is er over
het algemeen sprake van een onderhandeling tussen arts en patiënt, en komt de
uitkomst daarvan de kwaliteit van de zorg ten goede. Een van de klassieke gevallen
is dat van de moslimvrouw die vraagt om alleen door een andere vrouw te worden
verzorgd. Zij zal toch aanvaarden dat een mannelijke specialist haar behandelt
als er bepaalde specifieke onderzoeken moeten gebeuren en de patiënte geen
keuzemogelijkheid heeft.
De meest voorkomende klachten bij moslimpatiënten houden verband met het
begrip ‘respect voor de patiënt’, dat door de recente wet op de patiëntenrechten
is geïntroduceerd. Een islamconsulent in de Henegouwse ziekenhuizen merkt bijvoorbeeld
op dat gehospitaliseerde moslimpatiënten de kwestie van de voeding
het vaakst ter sprake brengen. Zij zijn van mening dat men hun de kans niet geeft om
Gezondheidszorg en diversiteit: het voorbeeld van de moslimpatiënten
29

30
hun regels te respecteren en met name om varkensvlees te weigeren. Er bestaan ziekenhuizen
die hun maaltijden aanpassen aan mensen met een joodse geloofsovertuiging
(dus ook zonder varkensvlees), maar om redenen die verband houden met de
huidige geopolitieke situatie is het uiteraard moeilijk voor moslimpatiënten om daaraan
te refereren. “Zich als vegetariër outen wordt als zeer ‘chic’ gepercipieerd,” merkt
de consulent op, “maar dat is natuurlijk niet zo voor een moslim die voor zijn voedingsregime
op durft te komen. In de houding tegenover mensen die voor hun islamidentiteit
willen opkomen, is er sprake van een onevenwicht.”
Wat voeding betreft, verschilt de situatie van ziekenhuis tot ziekenhuis. In sommige,
zoals het Sint-Pietersziekenhuis in Brussel, waar een groot aantal moslimpatiënten
komt, heeft men gekozen voor een veralgemeend dieet zonder varkensvlees.
Andere bieden een keuzemogelijkheid aan, waarbij het vlees wordt vervangen
door eieren of door vis (dat laatste is zeldzamer wegens de kostprijs). Een
derde categorie gaat niet over tot aanpassingen, maar het betreft hier vaak instellingen
die slechts in geringe mate te maken krijgen met moslimpatiënten.
5.2.2. Andere wrijvingen
Over het algemeen zijn bepaalde spanningen in de ziekenhuizen een uiting van het
gevoel dat bij moslimpatiënten leeft – vooral bij mensen van de tweede of derde
generatie – dat hun eigenheid niet in acht wordt genomen, in tegenstelling tot die
van andere gemeenschappen. Dit leidt onmiskenbaar tot een zeker wantrouwen
tegenover ziekenhuisinstellingen en hun personeel.
Dat is onder meer het geval bij iets wat vaak over het hoofd gezien wordt: het aangeven
van de coördinaten van de islamconsulent die in het ziekenhuis actief is. Zo
iemand kan de patiënten de informatie verschaffen die ze nodig hebben, zoals in
welke richting Mekka ligt met het oog op hun dagelijkse gebeden. De geestelijk
raadsman kan ook fungeren als iemand die de vragen van de patiënt en de noden
van het ziekenhuis met elkaar probeert te verzoenen.
Een ander probleem is het ontbreken van geschikte plaatsen voor het afleggen van
mensen die in het ziekenhuis zijn gestorven. Zo’n plek moet voorzien zijn van een
hellend vlak en een tappunt voor water. Als dat er is, kan de imam de moslimoverledene
volgens de voorgeschreven regels afleggen. Dat moet immers gebeuren
met veel water en kan dus in geen geval plaatsvinden op het ziekenhuisbed, zoals
het nu meestal gebeurt. De afwezigheid van een ruimte voor de cultus is nog een
pijnpunt. Omdat ziekenhuizen niet voor elke confessie een passende ruimte ter
beschikking kunnen stellen, werken sommige, waaronder het ziekenhuis van Genk
in Limburg en de Brusselse Kliniek Sint-Jan, met gemeenschappelijke religieuze
ruimtes. Maar deze oplossing levert in de praktijk wel eens moeilijkheden op. We
hoeven er maar op te wijzen dat men in een moskee geen schoenen mag dragen...
Er doen zich dus punctuele wrijvingen voor, maar in de meeste ziekenhuisinstellingen
is er geen sprake van zware problemen. De coördinatrice van de interculturele
bemiddelaarsters in het Brusselse Sint-Pietersziekenhuis heeft bijvoorbeeld
slechts weet van twee gevallen waarin vrouwelijke patiënten hebben geweigerd de
bevallingskamer te betreden omdat de dokter met wachtdienst een man was. Zij
hebben ervoor gekozen om thuis te bevallen.
5.2.3. Enkele voorbeelden van ‘frontale botsingen’
De beste waarnemers van tendensen op dit vlak zijn inderdaad de interculturele
bemiddelaarsters (zie punt 6.3), omdat zij er in geval van problemen bij worden
gehaald. Tot op heden maken zij eerder gewag van incidenten die met communicatie
te maken hebben dan met reële problemen die te wijten zijn aan culturele
divergenties. Maar in bepaalde gebieden waar zich een fundamentalistische islam
lijkt te ontwikkelen, zoals in Antwerpen, is er sprake van meer problematische
Gezondheidszorg en diversiteit: het voorbeeld van de moslimpatiënten

gevallen waarin religieuze praktijken frontaal tegenover biomedische regels komen
te staan:
– er kan een categorische weigering zijn tegenover een zorgverlener van het mannelijk
geslacht (dokter, anesthesist, verpleger) om een patiënte te verzorgen. Dat
kan uitmonden in verbaal en fysiek geweld. In het rapport dat is gewijd aan de
interculturele bemiddeling door het ministerie van Volksgezondheid (2000; nu is dat
de FOD Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu), worden
enkele extreme gevallen aangehaald waarin de familie van patiënten zich vergreep
aan zorgverleners. Er was meer bepaald het geval van een moslimman die een
mannelijke gynaecoloog van Maghrebijnse afkomst heeft beledigd en fysiek aangevallen.
De arts was ondanks de weigering van de man opgetreden bij de bevalling
van diens vrouw omdat er zich complicaties voordeden die de vroedvrouwen
niet in hun eentje konden oplossen. Moeder en kind waren in goede gezondheid.
– Bij het verstrekken van bepaalde zorgen kan de familie eisen stellen waarvan wordt
betoogd dat ze verbonden zijn met religieuze of culturele voorschriften. Zo is er het
voorbeeld van het wegnemen van een gezwel in de onderbuik van een jonge
vrouw. We laten de medische details hier achterwege, maar er dienden zich voor
de operatie twee mogelijkheden aan: langs vaginale weg (de ‘lichtste’ ingreep voor
de patiënt) of langs abdominale weg, een zwaardere operatie. De familie heeft
geweigerd dat het langs vaginale weg zou gebeuren omdat de vrouw nog maagd
was en de operatie daar een eind aan zou maken door de intrusie. De chirurg
kreeg bovendien te horen dat het verkieslijker was voor de vrouw te sterven dan
haar eer te verliezen.
Aanpassingen : een voorbeeld
De manier waarop ziekenhuizen al dan niet werk maken van aanpassingen verschilt
sterk van instelling tot instelling. Vaak ligt persoonlijke betrokkenheid aan de
basis van een politiek van verandering. Een voorbeeld daarvan is de Kliniek Sint-
Jan, een Brussels ziekenhuis dat in sommige afdelingen een aanzienlijk percentage
moslimpatiënten telt. Dat is met name het geval in de kraaminrichting. Dokter
Patrick Gérard is er algemeen directeur. Hij heeft als arts gewerkt in Arabische landen
en is gevoelig voor de interculturele problematiek.
De globale politiek van het ziekenhuis, dat van christelijke strekking is, berust op
openheid voor de patiënten en het zo goed mogelijk integreren van de verschillende
culturele en religieuze eigenheden. Het gaat ten gronde om het creëren van een
algemeen klimaat. Het werk dat op dit vlak wordt verricht, richt zich evengoed tot
de zorgverleners van moslimorigine als tot de patiënten. Zo biedt het ziekenhuis
het personeel zijn wensen aan bij belangrijke moslimfeesten als het Suikerfeest
(Aïd). Dat gebeurt in het bedrijfsblad en op dezelfde manier als voor christelijke
feesten (Pasen, Kerstmis) of met Nieuwjaar.
Als het over problemen en spanningen gaat, heeft dokter Gérard het in de eerste
plaats over de kwestie van de familiebezoeken aan gehospitaliseerde patiënten.
Het is vaak erg moeilijk om de bezoekuren te doen respecteren en dikwijls is het
een bijzonder uitgebreide familie die aan het ziekbed van de patiënt komt staan,
hoe zijn of haar toestand ook is. De verpleegsters en andere zorgverleners
beschouwen dat als een ernstige verstoring van hun werk en als schadelijk voor de
patiënten. Als dan bovendien nog de betrokken patiënten in een meerpersoonskamer
liggen, met bedden die worden bezet door mensen die tot een andere
gemeenschap behoren, doen er zich algauw conflicten voor. Omdat de meeste
zorgverleners vrouwen zijn, valt het ook voor dat de aanwezige families weigeren
hun orders op te volgen.
De interculturele gevoeligheden krijgen op verschillende manieren gestalte. Dit zie-
Gezondheidszorg en diversiteit: het voorbeeld van de moslimpatiënten
31

kenhuis heeft erg snel een beroep gedaan op de diensten van twee interculturele
bemiddelaarsters, een van Turkse en een van Marokkaanse afkomst. Hun
werk bestaat uit tolken en zij zijn de ‘verbindingsvrouwen’ tussen de patiënten en
de zorgverleners. Maar ze zijn er ook om ‘de scherpe kantjes af te ronden’ en
fungeren als tussenpersoon in geval van spanningen.
Moslimpatiënten kunnen ook een beroep doen op een imam als geestelijk raadsman.
Dokter Gérard had met de betrokken imam eerst een lang gesprek waarin
hij opheldering vroeg over een reeks vragen, waaronder de ethische standpunten
van de islam. De ontmoeting heeft ook een procedure opgeleverd die het uitvoeren
van de rituelen bij een sterfgeval heeft vergemakkelijkt.
Het ziekenhuis heeft gekozen voor een voedingsregime dat is aangepast aan de
geloofsopvattingen van moslims: varkensvlees maakt dan ook geen deel uit van
de maaltijden. Het gaat echter niet om halal-dieren, die dus conform het ritueel
zijn gedood. Om organisatorische redenen is dat vandaag de dag niet langer
haalbaar. Toch wordt de idee niet a priori uitgesloten.
Wat de artsenkeuze betreft, is dokter Gérard van oordeel dat het probleem zichzelf
zal oplossen door het simpele feit dat de geneeskunde vervrouwelijkt. De
afdelingen die de meeste moslimpatiënten over de vloer krijgen, zoals de kraaminrichting
en spoedgevallen, tellen al een groot aantal vrouwelijke personeelsleden.
De tendens voor de komende jaren gaat volgens dokter Gérard in dezelfde
richting: toenemende vervrouwelijking. Er zijn enkele conflicten gemeld omdat er
geen vrouwelijke arts aanwezig was, maar het gaat hier niet om een chronisch
probleem. Als er zich een probleem voordoet, probeert het ziekenhuis eerst na
te gaan of het iemand kan oproepen die kan optreden, maar als dit alternatief
niet voorhanden is, zijn het over het algemeen de patiënten zelf die zich aanpassen
en in het ziekenhuis verkiezen te blijven.
Volgens dokter Gérard blijft de kwestie van de ‘geslachtskeuze’ van de behandelende
geneesheer niet tot de moslimpopulatie beperkt. Hij ziet hetzelfde verzoek
ook opduiken bij de autochtone bevolking, waar vrouwen dikwijls verkiezen
dat ze te maken krijgen met een vrouw, vooral voor gynaecologische zaken.
Meer in het algemeen zijn volgens dokter Gérard een reeks vragen of klachten
van moslimpatiënten niet zo specifiek als ze op het eerste gezicht lijken. Wat de
eisen in verband met het respecteren van de schroom betreft, merkt hij op dat
moslimpatiënten hier uiterst gevoelig voor zijn. Ze zijn er dus wellicht alerter voor
en reageren sneller om een eis kracht bij te zetten die in hun ogen legitiem is.
Maar ook patiënten met een andere religieuze of met een vrijzinnige achtergrond
kunnen zich terughoudend opstellen tegenover bepaalde zeden en gebruiken in
ziekenhuizen. Alleen komen ze er niet zo openlijk voor uit.
Verder is dokter Gérard het niet eens met de krampachtige houding in de Franse
ziekenhuiswereld, die volgens hem te brutaal en dus provocerend lijkt te reageren.
32 Gezondheidszorg en diversiteit: het voorbeeld van de moslimpatiënten

6.
Welke antwoorden?
De bestaande strategieën
6.1. De zwijgende wet
De wet op de patiëntenrechten bevat geen enkele verwijzing naar religieuze of culturele
eigenheden. Ze kiest voor de meer neutrale weg door te stellen dat men
tegenover patiënten geen enkele vorm van discriminatie mag toestaan. De wet
voorziet weliswaar in het recht van de patiënt om in een begrijpelijke taal geïnformeerd
te worden over behandelingen en ingrepen, maar anderzijds komt in de teksten
het aspect ‘vertaling’ voor mensen die geen van de twee landstalen spreken,
zelfs niet aan bod. De communautaire gevoeligheid in verband met het tweetalig
onthaal van patiënten in de Brusselse ziekenhuizen levert vermoedelijk een van de
verklaringen voor deze ‘vergetelheid’.
Ook de teksten met betrekking tot de ziekenhuisinstellingen houden geen rekening
met de religieuze en culturele diversiteit. Het enige bestaande voorbeeld houdt verband
met het debat over de hoofddoek. In januari 2004 heeft de beheerraad van
de Iris-koepel van de Brusselse openbare ziekenhuizen een wijziging aan het reglement
aangenomen die stelt “dat de personeelsleden zich moeten onthouden van
het zichtbaar dragen van elk teken dat de uitdrukking is van het aanhangen van
een godsdienst of filosofie”. Elk ziekenhuis van de Iris-groep heeft dan ook zijn
arbeidsreglement moeten aanpassen in functie van deze resolutie.
6.2. Bescheiden en disparate stapjes voorwaarts
– Het aanbieden van aangepaste voeding maakt het voorwerp uit van een zelfstandige
beslissing door elke instelling. Die kan het resultaat zijn van een specifieke
gevoeligheid voor de problematiek (vanwege het personeel of het kader) of een
vorm van marketingstrategie inhouden. Het gaat dan om een ‘cliëntgericht’ onthaal,
bijvoorbeeld in het geval van een ziekenhuis waar een groot aantal moslimpatiënten
zich laat verzorgen.
Zijn er globale oplossingen? Men kan zich voorstellen dat de ziekenhuizen die het
meest begaan zijn met het probleem, een beroep doen op externe partijen, bijvoorbeeld
een slager die halal-vlees levert. Bij orthodoxe joden, die ook strikte
voorschriften op het vlak van voeding moeten volgen, bestaat er zelfs een reeks
verenigingen die instaan voor de verdeling van kosjere maaltijden aan patiënten in
ziekenhuizen. Bij de moslims bestaat zo’n alternatief op dit moment nog niet.
– Ook de regels inzake de keuze van de arts behoren tot de bevoegdheid van het
interne beheer van elke instelling. Het resultaat hiervan is dat er maar weinig coherentie
is: in eenzelfde afdeling kan de ene secretaresse proberen in te gaan op het
verzoek van een echtpaar om de vrouw door een vrouwelijke dokter te laten
behandelen, terwijl haar collega deze mogelijkheid niet zal aanbieden. Ook hier zal
de behandeling van specifieke vragen verschillend zijn in functie van de gevoeligheid
van de instelling en haar personeel voor de interculturele dimensie.
– Toch zijn er ook situaties die er de ziekenhuizen toe gebracht hebben rekening te
houden met culturele eigenheden en regels uit te werken die in geschreven vorm
ter beschikking van het personeel worden gesteld. Het afleggen van overleden
moslimpatiënten is daar het beste voorbeeld van. In het verleden waren moslimfamilies
die zich na een overlijden naar het ziekenhuis begaven, vaak gechoqueerd
Gezondheidszorg en diversiteit: het voorbeeld van de moslimpatiënten
33

34
als ze moesten vaststellen dat hun naaste al gewassen was, maar dan niet op de
correcte wijze. Normaal is het in het beste geval de imam, of anders de familie, die
zich hiermee moet inlaten. Dit is lange tijd een bron van conflicten geweest.
Vandaag de dag hebben ziekenhuizen met een belangrijk aantal moslimpatiënten
een document opgesteld waarin de correcte procedure voor het afleggen van
gestorvenen uit de doeken wordt gedaan. Dat document is bij het betrokken personeel
verspreid.
Sommigen vragen zich af of het invoeren van de notie ‘gewetensbezwaar’ in de
zorgsector niet nuttig kan zijn voor de gevallen waarin patiënten of artsen geconfronteerd
worden met een situatie waarin hun waarden geweld wordt aangedaan.
Zo onder meer Altay Manço, wetenschappelijk directeur van het Institut de
Recherche, Formation et Action sur les Migrations in Luik: “Het is nuttig eraan te
herinneren dat de notie ‘gewetensbezwaar’ een grondwettelijke verworvenheid is
en dat ze ook ingeschreven is in het Europees Charter voor de Rechten van de
Mens. Bij nogal wat beroepen en in een aantal situaties (militaire dienst, juristen,
psychologen enz.) kunnen specialisten zich op grond van hun geweten afhouden
van bepaalde gevallen. Men kan overeenkomen dat zoiets ook in het geval van
patiënten mogelijk is.”
6.3. Interculturele bemiddeling: een oplossing met grenzen
Ook interculturele bemiddeling kan beschouwd worden als een poging om zorgverleners
en patiënten te helpen om elkaar wederzijds te begrijpen. Dat gebeurt
door aan de ene kant de specifieke vragen (van de patiënten) en aan de andere
kant de geldende regels (van het ziekenhuis) bekend te maken. Het invoeren van
een systeem van interculturele bemiddelaars in de ziekenhuizen bood aanvankelijk
een antwoord op bekommernissen inzake de communicatie tussen zorgverleners
en patiënten. Reeds in de jaren 1990 bracht het Koninklijk Commissariaat voor het
Migrantenbeleid (nu het Centrum voor Gelijkheid van Kansen) de mogelijkheid van
cultureel assistenten ter sprake.
De eerste experimenten uit de jaren 1970 waren een initiatief van het OCMW van
Antwerpen in samenwerking met het Antwerpse Integratiecentrum, ‘CBW’. Ze gingen
uit van het tolken in een medische context. Eind jaren 1980 startte er een
Vlaamse experiment onder de vleugels van het Vlaams Centrum voor Integratie van
Migranten. Gespreid over drie jaar volgden een vijftigtal allochtone vrouwen (hoofdzakelijk
Marokkaanse en Turkse) een specifieke opleiding, terwijl ze als Gesco
(gesubsidieerde contractuelen) tewerkgesteld werden.
Bij het einde van het experiment in 1997-1998 werden 22 interculturele bemiddelaars
opgenomen in het kader van Kind en Gezin, terwijl een andere groep terechtkwam
in het Medisch Schooltoezicht (MST) en via de fusies met de PMS’en in de
centra voor leerlingenbegeleiding (CLB). Ook een aantal lokale initiatieven namen
interculturele bemiddelaars op. De Vlaamse overheid koos er echter impliciet voor
om de interculturele bemiddeling als dusdanig niet verder te promoten. Er werd
voor geopteerd om eerder te investeren in de opleiding van allochtonen naar reguliere
functies (verpleegkundige, maatschappelijk werker).
Dit belet niet dat op het terrein toch nog regelmatig interculturele bemiddelaars
worden ingeschakeld. Het experiment met bemiddelaars in de ziekenhuizen, dat
tot op vandaag bestaat, ging in Vlaanderen op 1 januari 1997 van start en op 15
november van hetzelfde jaar aan Franstalige kant. Aan de basis van hun werk ligt
nog altijd het tolken (woorden en zinnen, maar ook het jargon van professionele
zorgverleners) en bijstand in sociale en administratieve zaken.
Gezondheidszorg en diversiteit: het voorbeeld van de moslimpatiënten

Hun functie als ‘interculturele makelaars’ (in het Engels: cultural brokerage) biedt aan
bemiddelaars – beter is te spreken van bemiddelaarsters, omdat het in de meeste
gevallen om vrouwen gaat, en wel uit de Turkse en Marokkaanse gemeenschappen
– ook de mogelijkheid op te treden als interface tussen de vertegenwoordigers van
de zorgverleners en die van de patiënten. Meestal moeten ze een vraag beantwoorden
die betrekking heeft op een aspect uit de cultuur van de patiënt, waarvan men
aanneemt dat de bemiddelaarster die met hem/haar deelt.
Onafhankelijk van de religieuze en culturele voorschriften zijn de zeden en gewoonten
van land tot land en van streek tot streek erg verschillend, om nog te zwijgen
van de verscheidenheid tussen individuen. De hulp van bemiddelaarsters, van wie
men veronderstelt dat ze over kennis van zaken beschikken inzake voedingsleer,
psychologie enz., kan om die reden ook contraproductief werken, zoals blijkt uit
een voorbeeld dat wordt aangehaald in het rapport van de Coördinatiecel
Interculturele Bemiddeling 12. Verpleegsters hadden de bemiddelaarsters gevraagd
of de bewering klopte dat “hoe meer kreten een Marokkaanse vrouw bij een bevalling
slaakt, hoe meer geschenken ze van de familie zal krijgen”. De bemiddelaarster
had hen uitgelegd dat dit in geval van aanwezigheid van de familie een manier
was om de aandacht op zich te vestigen. Dit antwoord kon worden geïnterpreteerd
als zouden Marokkaanse (en Turkse) kraamvrouwen die hun ‘arbeid’ ‘kracht bijzetten’,
eigenlijk altijd ‘doen alsof’. En datzelfde gedrag kon vervolgens ook nog eens
worden toegeschreven aan de mannen uit dezelfde gemeenschap, die het in andere
omstandigheden zouden nabootsen.
Aan de andere kant kan men zich ook afvragen hoe ver men kan gaan in het opleggen
van ‘do’s en don’ts’ aan een ploeg zorgverleners. Een dergelijke lijst zal in het
ideale geval rekening moeten houden met alle cultuurverschillen van elke gemeenschap
die in België is gevestigd. (Een dergelijk soort teksten bestaat in Groot-
Brittannië, waar verpleegsters beschikken over handboeken inzake de specifieke
zorgverlening voor elke gemeenschap.)
Sommigen wijzen op de risico’s van een gedifferentieerde behandeling. Zal er bij de
zorgverleners en de bemiddelaars geen neiging ontstaan om problemen die normaal
gezien gezondheids- en zorgproblemen zijn, toe te schrijven aan de cultuur
van allochtone patiënten? “In sommige gevallen kunnen patiënten en bemiddelaars
– zonder dat daar culturele motieven voor zijn – verwijzen naar hun cultuur om
bepaalde onderzoeken of behandelingen te weigeren,” aldus de auteurs van het
rapport van de coördinatiecel. In het geval van de bemiddelaarsters kan het voorvallen
dat ze bepaalde boodschappen die volgens hen ingaan tegen een of ander
gebruik, niet durven overbrengen.
Omdat er geen heldere officiële richtlijnen zijn, kunnen bemiddelaarsters het ook
moeilijk hebben om voldoende afstand te bewaren tot hun eigen culturele referentiepunten
en waarden, met alles wat dat inhoudt op het vlak van ‘identiteit’, aldus
de auteurs van het rapport. Hier wordt vooral gedacht aan de gevolgen die kunnen
voortvloeien uit de specifieke situatie waarin moslimvrouwen bij ons leven. Als een
vrouw bijvoorbeeld klaagt over mishandeling, terwijl het niet gebruikelijk is dat dit
type klacht openbaar wordt gemaakt, hoe moet de bemiddelaarster dan optreden:
de situatie aanklagen en zich hierdoor aan de kant van de medische instelling scharen,
of zwijgen en aan de kant van haar gemeenschap gaan staan? In het eerste
geval loopt ze het risico te worden uitgestoten omdat ze door de mishandeling te
onthullen de intimiteit van een familie heeft geschonden.
Volgens Nadia Fadil, sociologe en onderzoekster aan de KU Leuven, kunnen
bemiddelaarsters van moslimorigine inderdaad een brugfunctie vervullen tussen
culturen, maar ze kunnen ook hindernissen blijken te zijn, vooral als het gaat om
gevoelige kwesties of taboes (dat is in het algemeen alles in verband met seksualiteit).
Ziekenhuizen moeten zich hiervan bewust zijn. Ze moeten er rekening mee
Gezondheidszorg en diversiteit: het voorbeeld van de moslimpatiënten
35

36
houden, grenzen afbakenen en eventuele moeilijkheden bij het optreden van
bemiddelaarsters vermijden. Het feit dat iemand moslim is, onderstreept Nadia
Fadil, is maar een van de vele eigenschappen (man/vrouw, oud/jong enz.) die een
verklaring kunnen bieden voor de reacties van mensen.
Interculturele bemiddeling kan eventuele conflicten die het gevolg zijn van misverstanden,
milderen. Maar dit instrument zal altijd stoten op de tegenstelling die kan
bestaan tussen het religieuze of culturele verbod, en de verplichting om de noodzakelijke
zorgen toe te dienen. “Als de culturele eigenheid een hinderpaal vormt voor
een mogelijke zorg, moet ze aan de kant worden geschoven en plaats maken voor
het therapeutische proces,” zo besluiten de auteurs van het rapport.
Nieuwe situaties, nieuwe praktijken
In de gezondheidszorg is al enige tijd sprake van een accentverandering. De klemtoon
ligt meer dan vroeger op kwaliteitsbewaking en –verbetering. Daarbij is de
patiënt meer centraal komen te staan (ontwikkeling van patient-centered care, zorg
op maat). De aandacht voor patiëntenrechten en patiëntentevredenheid past volledig
in dat kader. Dat alles leidt ook tot meer aandacht voor de wensen en problemen
van specifieke groepen patiënten, zoals allochtonen. In een aantal landen
leidde dat tot initiatieven die de gezondheidszorg beter moeten toesnijden op de
diverse noden en wensen van het cliënteel: in Canada verscheen het rapport
Diversity health, in de VSA gaat er al een hele tijd veel aandacht naar het verhogen
van culture competence binnen de gezondheidszorg en in Nederland gebruikt men
de term ‘interculturalisatie’ om te verwijzen naar een beleid dat gericht is op het
cultuurgevoeliger maken van de zorg. Doel is allochtone en autochtone (potentiële)
zorgvragers een gelijkwaardige kwaliteit en gelijke toegang tot de zorg te verschaffen.
Een belangrijk aspect van al deze benaderingen is de erkenning van de culturele
diversiteit van de patiënten. In de literatuur gaat men ervan uit dat die erkenning
een differentiatie van de zorg met zich meebrengt. Om de doelstellingen van toegankelijkheid,
kwaliteit en effectiviteit van de zorg te bereiken kan het immers nodig
zijn specifieke maatregelen te nemen. Dat kan gaan om het inzetten van interculturele
bemiddelaars, het in dienst nemen van allochtoon personeel, het aanbieden
van anderstalige folders enz.
De aanwezigheid van allochtone patiënten confronteert hulpverleners bovendien
met vragen waarmee ze bij de autochtone bevolking niet of zeer uitzonderlijk
geconfronteerd worden: vragen naar rituele besnijdenis bij jongens, maagdelijkheidsonderzoeken,
maagdenvliescorrecties, (her)infubilatie. Allochtonen hebben in
sommige gevallen ook specifieke wensen in verband met de bejegening in de
gezondheidszorg, zoals de wens om enkel door personen van het eigen geslacht
behandeld en verzorgd te worden. Wanneer allochtonen in een ziekenhuis verblijven,
rijzen er soms problemen i.v.m. het naleven van spijswetten (bv. halal-voeding
voor moslims) en – ongetwijfeld de meest gehoorde klacht – spanningen rond het
naleven van de bezoekregeling.
Ten slotte blijkt men het soms ook erg moeilijk te hebben met bepaalde soorten
interventies of aspecten ervan: ingrepen via de vagina die de maagdelijkheid van
een meisje ‘ongedaan’ kunnen maken, inwendige onderzoeken of bloedafnames
tijdens de ramadan, het meedelen van een nakend levenseinde door de hulpverleners
aan de patiënt, de inhoud van psychotherapeutische interventies…
Het voorgaande impliceert niet zelden dat de hulpverlener vanuit het standpunt van
de patiënt van de gebruikelijke procedures zou moeten afwijken. Soms gaat het
Gezondheidszorg en diversiteit: het voorbeeld van de moslimpatiënten
12Coördinatiecel Interculturele Bemiddeling,
Interculturele bemiddeling in de ziekenhuizen,
Ministerie van Volksgezondheid,
Veiligheid van de Voedselketen en
Leefmilieu, augustus 2000.

ook om onderzoeken of ingrepen die vanuit het standpunt van de hulpverlener
ethisch moeilijk liggen of onaanvaardbaar zijn. De hulpverleners ervaren in dergelijke
gevallen niet zelden een zekere druk om zich ‘aan te passen’ aan de cultuur
van de patiënt. Over de mate waarin aan cultureel of religieus bepaalde wensen in
het aanbod tegemoet moet worden gekomen bestaat overigens geen overeenstemming.
Het is ook nauwelijks het voorwerp van systematische reflectie binnen
of buiten de gezondheidszorg.
De praktijk is dan ook zeer heterogeen. I.v.m. met maagdelijkheidsonderzoeken
stellen we bijvoorbeeld vast dat sommige artsen die weigeren uit te voeren en evenmin
een attest schrijven, anderen doen geen onderzoek maar bezorgen wel een
attest en nog anderen schrijven enkel een attest als ze ook een onderzoek kunnen
doen. Sommige artsen bezorgen ook een attest van maagdelijkheid als ze ernstige
aanwijzingen hebben dat de betrokken vrouw al betrekkingen heeft gehad.
Het is ongetwijfeld zinvol om op een systematische wijze na te denken over de best
mogelijke handelwijze in dergelijke gevallen. Werkgroepen van hulpverleners, ethici,
antropologen en – uiteraard – vertegenwoordigers van de allochtone gemeenschappen
zouden kunnen nagaan wat de huidige praktijk is, of die vanuit ethisch standpunt
aanvaardbaar is en hoe men de praktijk met ethische principes in overeenstemming
kan brengen. Het resultaat van een dergelijk overleg kan bestaan uit een reeks aanbevelingen
die voor hulpverleners als een soort richtsnoer kunnen fungeren.
Helaas is het zeer de vraag of het – in het huidige maatschappelijke klimaat –
mogelijk is om dergelijke discussies op een serene manier en met respect voor de
waardigheid van de verschillende groepen te voeren. In het bijzonder moslims worden
zeer sterk gestigmatiseerd. Een onzorgvuldig gevoerd overleg of een te sterk
gemediatiseerde discussie kunnen dat probleem nog versterken.
Hans Verrept
Celverantwoordelijke Interculturele Bemiddeling
Dienst Psychosociale Gezondheidszorg, DG1
FOD Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu
Enkele methodische wenken
We moeten erover waken dat we cultuur en godsdienst niet door elkaar halen en
dat we het ene uit het andere laten voortvloeien terwijl de historische realiteit soms
net het omgekeerde laat zien: zo verschuilen culturele machogewoonten in de
Maghreblanden zich wel eens achter de religie. Ook praktijken die verbonden zijn
met het leven op het platteland en het mediterrane patriarchaat, mogen niet met
‘de islam’ worden gelijkgesteld.
De ‘volksislam’ bijvoorbeeld, die de ‘gewone’ mensen uit Noord-Afrika en Turkije
met elkaar delen, is niet hetzelfde als de politieke islam. Dat is een minderheid, die
weliswaar bijzonder actief is en fel gemediatiseerd wordt.
Een vooringenomen lectuur door het oog van de religie houdt het risico in dat vragen
om erkenning op het vlak van politiek burgerschap ontsporen. Het antwoord
op die vragen houdt dan uitsluitend rekening met de manier waarop we het godsdienstige
erkennen.
Om van het begrip ‘moslimpatiënt’ niet louter een theoretische constructie te
maken, is het nodig dat er duidelijke termen worden gebruikt wat nationaliteit of
afkomst betreft én dat die niet door elkaar worden gehaspeld: Turks, Marokkaans,
Belgen van Turkse of Marokkaanse afkomst…
Men moet er ook aandacht voor hebben dat er in het model van ‘de moslimpatiënt’
een gevaar schuilt: als men in deze constructie niet iedereen ‘opsluit’ die van Turkse
Gezondheidszorg en diversiteit: het voorbeeld van de moslimpatiënten
37

38
of Marokkaanse afkomst is en die geacht wordt praktiserend moslim te zijn, opent
men de mogelijkheid dat individuele mensen zichzelf kunnen gaan definiëren.
De oude migratiebewegingen – met het daarmee verbonden integratieparcours en
de vele verworvenheden sinds twee of zelfs drie generaties – mogen niet worden
verward met de nieuwe migratiegolven, waarin we een islam aantreffen die harder
is en strenger in de leer.
Zorginstellingen zoals de school en de werkplek zijn belangrijke plaatsen als het
over emancipatie gaat. Er moet over worden gewaakt dat zij hun relatieve neutraliteit
bewaren. In die optiek vormt het in het licht stellen van verschillen een reëel
risico op stigmatisering. Daar moet men aandacht voor hebben. Een beleid dat
erop uit is bevolkingsgroepen te stigmatiseren omdat ze tot een bepaalde gemeenschap
behoren, verdient geen steun, een onthaalpolitiek voor nieuwkomers daarentegen
wel.
Het principe van de symbolische erkenning moet door de politiek van meet af worden
gehuldigd. Er moet een globaal beleid komen waarin minderheidsculturen en
bevolkingsgroepen worden erkend en waarin er programma’s op het getouw worden
gezet voor artsen en verzorgend personeel die hen sensibiliseren voor diversiteit.
Ouardia Derriche
Vice-voorzitster – La Ligue des Droits de l’Homme
Gezondheidszorg en diversiteit: het voorbeeld van de moslimpatiënten

13De Nederlandse gezondheidszorg verschilt
grondig van die van ons wat de eerstelijnszorg
betreft: patiënten moeten ‘zich
inschrijven’ bij een huisarts (individueel of
in een gezondheidscentrum). Ze kunnen
dus niet vrij op consultatie gaan bij een
dokter naar hun keuze, of het nu om huisartsen
of specialisten gaat. Dit systeem
maakt het mogelijk te werken met een
omschrijfbare ‘clientèle van patiënten’. Dat
ligt in België moeilijker, door de vrije toegang
tot de eerstelijnszorg die wij kennen.
14Petra Van Mechelen en Patricia Nieuwenhuizen,
De allochtone zorgconsulent.
Handboek voor de invoering van de functie,
Utrecht, Forum, 2003.
15Een ander kenmerk van het Nederlandse
systeem is dat al sinds lange tijd de huisartsen
– en de eerstelijnszorg in de brede
betekenis van het woord – functioneren in
lokale groeperingen, met het oog op kwaliteitszorg.
Het groepspraktijk-systeem
wordt nu ook in België aangemoedigd
middels het financieren van permanente
vorming en evaluatiesystemen binnen de
beroepsgroep zelf.
16Zie bv. Jan-Kees de Ridder, ‘Vragen en
misverstanden’, in: Medisch Contact, 57
(augustus 2002), nr. 34
7.
Buitenlandse voorbeelden
7.1. Nederland
In 1991 besliste men in Nederland om een systeem van ‘interculturele zorgconsulenten’
in te voeren voor de eerstelijnszorg, in dit geval zowel voor de huisartsen als
de gezondheidscentra 13 . In september 2002 waren er in totaal 45 consulenten
actief in 14 steden. (Zoals in België zijn het meestal vrouwen die deze functie bekleden.)
Zij bemiddelen tussen zorgverleners en allochtone patiënten, en treden op als
vertalers: letterlijk omdat ze zich inlaten met taalproblemen, en symbolisch omdat
ze als ‘facilitator’ optreden voor culturele problemen. Ze geven ook informatie in
verschillende talen over gezondheid in het algemeen, voeding en de Nederlandse
gezondheidszorg, zowel aan individuele patiënten als aan doelgroepen, zoals aankomende
moeders.
In 1999 voerde FORUM (Instituut voor Multiculturele Ontwikkeling) een onderzoek
uit naar het functioneren van deze consulenten. Dat gebeurde door het Nationaal
Instituut voor Gezondheidsbevordering en Ziektepreventie (NIGZ) in samenwerking
met de Landelijke Huisartsen Vereniging (LVH), en het werd gedeeltelijk gesubsidieerd
in het kader van een programma ter verbetering van de zorgkwaliteit. Het
belangrijkste besluit was dat de functie van bemiddelaar tussen de huisarts en de
allochtone patiënt een reële verbetering betekende voor de toegang tot de zorg en
wat daarop volgt. Interculturele bemiddeling kan dus beschouwd worden als een
instrument dat de kwaliteit van de zorg gevoelig kan doen toenemen.
7.1.1. Sensibilisatie van de eerstelijnszorg
Er is een publicatie beschikbaar over de consulenten die als doel heeft de invoering
van de functie over zowat het hele land te bevorderen 14. Er werden nog andere
inspanningen geleverd, gericht tot de medische wereld. Zo werd in 2003 naar
alle Nederlandse huisartsen een brochure rondgestuurd (13.000 exemplaren),
waarin het systeem werd uitgelegd: De allochtone zorgconsulent. Ondersteuner
van de huisarts (www.forum.nl/pdf/zorgconsulent.pdf) Dat gebeurde via het medische
vakblad De Huisarts. De informatiebrochure werd door de artsen positief onthaald
en kreeg bij een onderzoek een quotering van 4,1 op 5. Parallel hiermee werden
in de grote steden informatiesessies georganiseerd en kwam er ook een website
(www.forum.nl/allochtonezorgconsulent).
Verder bestaat ook Voorlichting in eigen taal en cultuur (VETC), dat functioneert
binnen de groep van huisartsen 15. In 1998 werd binnen vier groepen huisartsen in
Amsterdam een project opgezet met 23 VETC-mensen. Deze mannen en vrouwen
geven informatiesessies in samenwerking met het verzorgend personeel, gaan op
huisbezoek en houden consultaties (niet-medisch!) in de gezondheidscentra.
De problematiek van de invloed van cultuurverschillen op de dialoog tussen de
patiënt en zijn arts lijkt vandaag een ‘gewoon’ onderwerp te zijn geworden, dat het
thema uitmaakt van een dossier in de algemene medische pers 16. Deze ‘gewenning’
is ook de reden waarom het werk kan worden uitgevoerd op basis van gegevens
die echt bruikbaar zijn. In Nederland is er een systeem van informatiegaring
in voege waarin de patiënten op vrijwillige basis melding kunnen maken van hun
etnische of religieuze afkomst. Dit concept maakt komaf met de vrees voor stigmatisering,
die in België voelbaar is. Het voordeel hiervan is dat er objectieve gegevens
ter beschikking worden gesteld, wat het oplossen van de gedetecteerde problemen
makkelijker maakt.
Gezondheidszorg en diversiteit: het voorbeeld van de moslimpatiënten
39

40
7.1.2. Pragmatisme voor alles
Een ander onderzoek bracht aan het licht dat bejaarde Turkse en Marokkaanse
migranten meer klachten hebben – zowel fysiek als mentaal – dan mensen van
dezelfde leeftijd die in Nederland zijn geboren. In samenwerking met medisch
assistenten, sociale werkers en kinesitherapeuten kregen op grond hiervan de
VETC-mensen de opdracht om groepen mensen ertoe aan te zetten hun ‘denkbeelden’
kenbaar te maken (die dan ook werden verzameld) en informatie over hun
gezondheid te verstrekken. Vervolgens werd er met groepen patiënten – mannen
en vrouwen afzonderlijk – een reeks gezondheidsthema’s geselecteerd. Dat heeft
het mogelijk gemaakt een aantal gedragingen op te helderen die gebaseerd waren
op misverstanden of onbegrip.
Men gaf er zich bijvoorbeeld rekenschap van dat de mannen de neiging hadden
om voorgeschreven medicijnen onder elkaar uit te wisselen, omdat ze hoe dan ook
van oordeel waren dat injecties doeltreffender waren. Bij de vrouwen zijn het vooral
problemen in verband met de psychische gezondheid die niet op de juiste wijze
worden behandeld. Omdat ze ervan overtuigd zijn dat ze zich toch niet correct
kunnen uitdrukken, wachten ze in veel gevallen tot ze terug in hun eigen land zijn
om daar bij een plaatselijke dokter hun stress of depressie aan te kaarten.
In Nederland neemt men een pragmatische houding aan. Als taalproblemen tot
onbegrip leiden en hierdoor tot langduriger behandelingen (en dus tot hogere
kosten), moet er worden gehandeld in het perspectief van de volksgezondheid en
bijgevolg ook van de economie van het land. Dat is het uitgangspunt. Bovendien
veronderstelt rationalisatie ook dat de patiënten goed op de hoogte zijn van het
zorgsysteem en er zich op doeltreffende wijze toe moeten kunnen wenden, zonder
nodeloos te switchen tussen diverse artsen of nutteloze onderzoeken. Ten derde
en tot slot: de Nederlanders gaan er ook van uit dat de meestal lage sociale status
van allochtonen gepaard gaat met een laag opleidingsniveau en onder meer
ook met een gebrekkige kennis van hoe het menselijk lichaam en hoe medicijnen
functioneren. Dat blijkt uit het feit dat men vaker zijn toevlucht neemt tot medicijnen.
De informatie-initiatieven die we hierboven beschreven, passen in deze optiek.
Wat moslimstudenten betreft die geneeskunde studeren, huldigt Nederland de
politiek dat men elke aanpassing weigert die indruist tegen wat in het land gebruikelijk
is. Studenten kunnen dus niet weigeren bepaalde colleges te volgen of praktijkhandelingen
te stellen. Desondanks heeft men de problemen die moslimstudenten
hebben om bij elkaar onderzoeken uit te voeren, nader onderzocht en hebben
de faculteiten geneeskunde een compromis gesloten: dergelijke onderzoeken
mochten voortaan alleen nog onder vrouwelijke studenten gebeuren, maar die
mogen dan ook in geen geval weigeren eraan deel te nemen. Voor wie toch weigert,
bestaat de sanctionering uit het niet krijgen van zijn/haar diploma.
7.2. Groot-Brittannië
7.2.1. Incidenten en uitgebreide informatie
In de zomer van 2004 berichtten de Britse media over de woedende reacties van
het publiek en van zorgverleners naar aanleiding van de weigering van bepaalde
moslimstudenten om zich in te laten met patiënten met seksueel overdraagbare
aandoeningen en AIDS. De studenten waren van oordeel dat hun ziekten het
gevolg waren van het zondige leven van de patiënten en dat ze een straf van God
waren. Gevolg: de Britse Raad van Rectoren van de Medische Opleidingen heeft
beslist het aantal moslimstudenten in hun faculteiten weer te verminderen. Dat was
de jongste twintig jaar aanzienlijk toegenomen: van 10 tot 33% studenten die
geneeskunde volgden.
Gezondheidszorg en diversiteit: het voorbeeld van de moslimpatiënten

17 Bv. Saghir Akhtar, PhD, MRPharms,
‘Fasting during Ramadan: a Muslim pharmacist’s
perspective’, in: The Pharmaceutical
Journal, vol. 267, nr. 7173 (10
november 2001), p. 691-692.
Aan de andere kant zijn in Groot-Brittannië de universiteiten wettelijk verplicht om
rekening te houden met de religieuze gevoeligheden van hun studenten. Sommige
moslimstudenten hebben dan ook de gewoonte aangenomen om alles te weigeren
wat volgens hen indruist tegen hun religieuze voorschriften: de behandeling van
seksueel overdraagbare ziekten en van AIDS, abortus, bepaalde vormen van
kunstmatige bevruchting… Een lid van het bureau van de Vereniging van Britse
moslimartsen en tandartsen verklaarde aan The Times: “Wij zullen geen abortussen
uitvoeren in de gevallen waar er geen medische noodzaak is en we zijn het niet
eens met die vormen van kunstmatige bevruchting waarin sperma van een donor
wordt gebruikt. Wij verzetten ons ook tegen het standpunt over euthanasie dat de
British Medical Association heeft aangenomen.” (Die laatste is de belangrijkste vereniging
van Britse dokters, huisartsen zowel als specialisten.)
Zoals in Nederland is het thema van de gezondheidszorg en het verband met de
religieuze en culturele eigenheid in Groot-Brittannië al uitgebreid aan bod gekomen.
De informatie hierover circuleert ook buiten het strikte kader van de moslimgemeenschap,
zoals blijkt uit de artikels gewijd aan voorzorgsmaatregelen die men
moet nemen in het kader van de ramadan. Die verschenen in lokale vakbladen 17.
Het wordt ook aangetoond door de publiciteit die een boek als Caring for Muslim
Patients kreeg (zie hieronder).
We moeten hierbij wel opmerken dat deze teksten in veel gevallen geschreven zijn
door moslimzorgverleners uit de Pakistaanse of Indische migratie van het midden
van de 20ste eeuw die vandaag hoge posten bekleden (bijvoorbeeld als journalistcommentator
of universiteitsprofessor). Zij liggen vaak aan de basis van sensibilisatiecampagnes
of onderzoeken naar de belangen van moslimpatiënten (zoals het
recente onderzoek naar de aanwezigheid van ruimtes voor de cultus in ziekenhuizen),
maar ze doen daarbij geen afbreuk aan het democratische debat.
7.2.2. De twist tussen de Ouden en de Modernen
De verschillen tussen de generaties zijn een aspect van de discussie dat men niet
mag onderschatten, omdat het belangrijke gevolgen heeft. Bij het recente conflict
dat we hierboven beschreven (moslimstudenten die weigerden zorgen te verstrekken
aan patiënten met seksueel overdraagbare aandoeningen) zag men dat ‘oude’
moslims zich tegen ‘moderne’ moslims van de jongste generatie keerden. Die laatsten
komen uit andere gebieden, waar de strenge islam sterk staat.
In dit concrete geval reageerden de ‘ouden’ gematigd: “Het is de plicht van een
dokter een patiënt(e) te behandelen, wat ook haar/zijn ziekte is. Wie dat niet doet,
gaat in tegen de ethische voorschriften van de islam, die van de professionele
zorgverlener vragen dat hij aan alle mensen zorg verstrekt. Wij mogen niet oordelen,
dat is het voorrecht van God.” Er werd ook aan herinnerd dat “de Profeet heeft
gezegd dat er voor elke kwaal een remedie is en dat er nergens wordt gezegd dat
de patiënt van zorgen verstoken moet blijven op grond van zijn afwijkend gedrag.”
Het standpunt van de ‘modernen’ week hier sterk van af: een lid van de Vereniging
van moslimartsen reageerde scherp: hij kon de betrokken studenten niet veroordelen
omdat ze een behandeling hadden geweigerd. In zijn ogen ging de koran
voor op alle andere wetten en regels.
Deze botsende standpunten, in een land waar moslimgemeenschappen al sinds
lang thuis zijn, toont aan hoe politiek kan binnensluipen in het debat over de culturele
eigenheid in de gezondheidszorg. Leden van gematigde moslimverenigingen
hebben de ronde van de faculteiten gedaan om de studenten van hun gemeenschap
tot de orde te roepen.
De extreme standpunten van sommige moslimartsen of –studenten zijn een reële
bekommernis voor de gematigde vertegenwoordigers van hun gemeenschap.
Gezondheidszorg en diversiteit: het voorbeeld van de moslimpatiënten
41

42
Seksueel overdraagbare aandoeningen zijn trouwens niet het enige voorwerp van
controverse. Het blad The Hindoustan Times berichtte bijvoorbeeld op 2 augustus
2004 dat er in Guy’s Hospital in Londen traktaten waren verspreid waarin de evolutietheorie
in vraag werd gesteld: “De voornaamste bezorgdheid is dat het ontluikende
militantisme in medische scholen een tijdbom kan betekenen voor de toekomst,”
aldus het ongeruste blad.
Los van de polemieken worden er ook ernstige inspanningen geleverd om de verschillen
tussen de gemeenschappen op het vlak van gezondheid voor te stellen en
uit te leggen. Bij een van de grote medische uitgevers in Groot-Brittannië verscheen
recent het boek Caring for Muslim Patients 18. Dat onderzoekt de mogelijke
invloed van de islam op de gezondheidszorg. Het werd gelanceerd met de
steun van eerste minister Tony Blair en de prins van Wales. Het voorwoord is van
de hand van de ex-voorzitter van de British Medical Association, sir Alexander
Macara. Hij schrijft onder meer: “Dit boek biedt praktische raadgevingen om het
professionele gezondheidszorgers in de ziekenhuizen en de samenleving in het
algemeen mogelijk te maken zorgen te verstrekken op een manier die cultureel
aangepast is. De boodschap van dit boek is dat er nood is aan zowel kennis als
gevoeligheid met het oog op de correcte behandeling van patiënten. Die huldigen
in een multiculturele samenleving heel diverse geloofsovertuigingen en –prakijken.”
De informatie over de diverse gemeenschappen is erg verspreid. Zo vindt men in
Groot-Brittannië bijvoorbeeld publicaties die zijn gewijd aan palliatieve zorgen bij
etnische minderheden. The Nursing Time, een vakblad voor verpleegkundigen,
publiceerde in 2002 een indrukwekkende reeks dossiers over verpleging. Ze waren
ingedeeld volgens de religieuze ‘afkomst’ van de patiënten: moslims, joden, maar
ook rastafari’s, sikhs, hindoes, getuigen van Jehova en katholieken (een religieuze
minderheid in Groot-Brittannië).
7.2.3. De inspanningen binnen de gemeenschappen
Ook internetsites vervullen een informatieve functie. Zo is er Ethnicity Online
(www.ethnicityonline.net), dat uitsluitend is gewijd aan de culturele invalshoek in het
domein van de gezondheidszorg. De site biedt informatie en handleidingen voor
een goede praktijk. MCB Direct (www.mcb.org.uk) is de portaalsite voor Britse
moslims en biedt ook raadgevingen inzake gezondheid.
Andere, zoals de Muslim Health Network (www.muslimhealthnetwork.org), zijn
integraal gewijd aan de gezondheid van moslims en geven zowel bijzonder gedetailleerde
uitleg over de verschillende ziektebeelden als raadgevingen in verband
met voeding, reizen, eerste hulp… In 2004 lanceerde men hier de campagne
‘Smoke Free Ramadan’. Die gebruikte de periode van de ramadan, waarin het voor
gelovigen verboden is overdag te roken, om mensen ertoe aan te zetten definitief
te stoppen. Dit is een mooi voorbeeld van hoe een door een gemeenschap bepaalde
visie op gezondheid geïntegreerd kan worden in een preventiecampagne.
De Muslim Health Network (MHN) bestaat uit moslims uit alle sectoren (gezondheidszorg,
onderwijs, media, economie, culturele en religieuze verenigingen). Het
netwerk is opgericht om de gezondheid van de moslimgemeenschap te verbeteren
en haar leden te sensibiliseren voor aangelegenheden in verband met gezondheid
en welzijn. Het netwerk werkt samen met Britse overheids- en privé-organisaties,
op nationaal en lokaal niveau. Dat gaat van de netwerken van gezondheidsinstellingen
tot thematische verenigingen die bijvoorbeeld tegen diabetes
kampen.
In dit opzicht is er nog een boeiend initiatief: ‘Multikulti’ (www.multikulti.org.uk). Het
gaat hier om een site die informatie, raadgevingen en pedagogisch materiaal aanreikt,
in de talen van de diverse gemeenschappen die zich in Groot-Brittannië hebben
gevestigd. Je treft er een hele reeks teksten aan over het gezondheidssysteem
Gezondheidszorg en diversiteit: het voorbeeld van de moslimpatiënten
18 Aziz Sheikh en Abdul Rashid Gatrad
(eds.), Caring for muslim Patients,
Radcliffe Medical Press, 2000.

19 Andere voorbeelden zijn: Accessing
Healthcare: Responding to Diversity
(2004, Oxford University Press) en
Religions and Cultures: Guide to Beliefs
and Customs for Health Staff and Social
Care Services (1999, vijfde druk, R&C
Publications).
20 Dit systeem bestaat ook bij ons. In het
kader van de permanente vorming moeten
bijvoorbeeld huisartsen een aantal
punten verzamelen. Die krijgen ze door
deel te nemen aan seminaries of initiatieven
voor permanente vorming over sociaal-medische
thema’s. Hierdoor behouden
ze hun accreditatie en dus de mogelijkheid
om hun beroep uit te oefenen en
medicijnen voor te schrijven.
(bijvoorbeeld: hoe schrijf je je in bij een huisarts?) en gedetailleerde beschrijvingen
van ziektebeelden in de talen van alle gemeenschappen.
Het tempo waarin men zich van het probleem bewust wordt, lijkt overigens toe te
nemen bij de diverse gezondheidsinstellingen in Groot-Brittannië. Zo verscheen
recent zowel de gids voor de moslimpatiënt als een werk dat is gewijd aan medicijnen
met ingrediënten afkomstig van varkens en de alternatieven die daarvoor
bestaan. Doel van dat laatste is het medisch korps te sensibiliseren bij hun voorschrijfgedrag.
Hierna zou een werk over hetzelfde thema, maar dan bestemd voor
patiënten, het licht moeten zien. Opmerkelijk is dat dit initiatief erin geslaagd is vertegenwoordigers
van de Britse moslimraad en rabbijnen die de joodse gemeenschap
vertegenwoordigen te verenigen; ook die laatste zijn immers in de problematiek
geïnteresseerd. De publicatie kreeg bovendien de steun van de voorzitter
van het nationale agentschap voor de veiligheid van de patiënt. We stellen vast dat
dergelijke publicaties in Groot-Brittannië een ‘gewone’ zaak worden 19.
De Royal Society of Medicine (www.rsm.ac.uk) organiseerde vorige herfst een
forum dat zich richtte tot professionele zorgverleners en academisch personeel, en
dat was gewijd aan ‘transculturele situaties: communiceren over gezondheidsproblemen
met de etnische minderheden in Groot-Brittannië’. Wie de conferentie bijwoonde,
kreeg accreditatiepunten 20.
7.3. Frankrijk
7.3.1. Radicalisering bij een minderheid
In 2003 en 2004 vonden in Frankrijk levendige debatten plaats in verband met de
identiteitskwestie van moslimpatiënten en –zorgverleners in de ziekenhuizen. Eind
2003 verschenen er geregeld berichten in de media over de radicalisering van religieuze
praktijken in ziekenhuizen, meer bepaald in de afdeling Spoedgevallen, de
kraaminrichting en gynaecologie. Het ging om weigeringen (door echtgenoten) van
interventies door mannelijke dokters, en dat voor dringende gevallen (veel weerklank
kreeg het geval van een patiënte die overleed na een weigering om een keizersnede
te laten uitvoeren door een mannelijke dokter), weigeringen door de echtgenoot
om bij zijn vrouw een peridurale injectie te laten uitvoeren door een mannelijke
anesthesist, het verzoek om te mogen bevallen met sluiers aan, agressie
door zorgverleners, onder wie ook mensen die zelf moslimmigrant zijn…
Nog andere eisen hebben de spanningen doen oplopen: weigeren dat een man in
de kamer van een patiënte binnenkomt, ook al is het dan om maaltijden te serveren,
de eis om de deuren van de kamer gesloten te houden voor het geval dat er
een man door de gang zou lopen… Er is ook het geval van sommige ziekenhuisassistenten
(het gaat om aankomende dokters) die hebben geweigerd om mensen
van het andere geslacht te verzorgen. Dat leverde de journalisten een tijdlang kopij
op, tot de studenten werd aangemaand om dezelfde verantwoordelijkheden als de
andere zorgverleners op zich te nemen.
Toch gaat het algemeen gesproken om een minderheid van patiënten, naar schatting
10% in de ziekenhuizen waar de meerderheid van vreemde origine is. De
Franse zorgverleners, dokters, verpleegkundigen en paramedici verklaarden naar
aanleiding hiervan dat ze zich gekwetst voelen omdat hun functie niet naar waarde
wordt geschat. En de vrouwen verklaarden dat ze zich geminacht voelden.
Om te vermijden dat er moet worden onderhandeld in de dienst Spoedgevallen of
op de drempel van de operatiekamer hebben veel ziekenhuizen ervoor geopteerd
om de patiënten van bij het begin te informeren met een boodschap zoals die van
de kraaminrichting van het Hôtel-Dieu in het centrum van Lyon: “Belangrijke informatie.
Vriendelijk verzoek dit te lezen voor u zich in de kraaminrichting inschrijft. Het
Gezondheidszorg en diversiteit: het voorbeeld van de moslimpatiënten
43

44
medisch en paramedisch personeel van de dienst Gynaecologie en Bevallingen is
gemengd. Wij kunnen u geenszins garanderen dat u tijdens uw zwangerschap
alleen door vrouwen zult worden behandeld. Indien u weigert om in voorkomend
geval door een man te worden behandeld, spijt het ons dat wij u niet kunnen
inschrijven voor een bevalling.” In andere ziekenhuizen heeft men ervoor gekozen
om problemen te vermijden door de regel van de scheiding van de seksen te veralgemenen:
alle patiënten met een naam die ‘Arabisch’ klinkt, komen bij vrouwelijke
dokters terecht, ook als ze daar niet om hebben verzocht.
7.3.1. Het doel: de kwaliteit van de zorg
Het Avicenna-ziekenhuis in Bobigny (Parijse regio) koos voor de gematigde weg. In
het kader van een Europees programma voor de behandeling van migranten in ziekenhuizen
vindt er een voorbeeldproject plaats om het personeel voor dit onderwerp
te sensibiliseren. Dat gebeurt aan de hand van een specifieke vorming die het
hele personeel jaarlijks krijgt over het onthaal en de opvolging van moslimpatiënten.
“We moeten rekening houden met de culturele eigenheid van elke patiënt. Dat
is noodzakelijk voor het goed functioneren van het verbond dat dokters en patiënten
met elkaar aangaan,” onderstreept professor Olivier Bouchaud van de afdeling
Besmettelijke en Tropische Aandoeningen en verantwoordelijk van de groep voor
de behandeling van migrantenpatiënten. “Als de zorgverlener aan de patiënt duidelijk
maakt dat hij zich diens specificiteit eigen heeft gemaakt, komt de relatie veel
gemakkelijker tot stand. Dat geldt trouwens voor alle patiënten, migrant of niet.
Deze voluntaristische houding is het resultaat van een vanzelfsprekende intellectuele
belangstelling, maar het is ook een vertaling van ons professioneel geweten:
onze deontologie zet ons ertoe aan om ons werk zo goed mogelijk te doen.”
Dialoog is dus aan de orde, wat niet betekent dat elke eis eenzijdig wordt aangenomen.
Als bijvoorbeeld een moslimpatiënt de zorgen weigert die een hulpverpleegster
hem toedient, moet er worden onderhandeld. “Er zijn in zulke gevallen
twee oplossingen: ofwel is er een mannelijke zorgverlener beschikbaar, ofwel
maakt men de patiënt duidelijk dat de zorgen noodzakelijk zijn voor zijn genezing,
ook als ze door een vrouw worden toegediend. In de meeste gevallen neemt de
patiënt dat aan.”
Parallel met het debat over het onthaal van patiënten in het ziekenhuis maakt ook
het wetenschappelijk debat vorderingen; dat gebeurt op een meer serene wijze. Zo
werd in oktober 2003 een symposium georganiseerd op initiatief van een cardioloog
van het universitair ziekenhuis van Kremlin Bicêtre, met als thema ‘Dokters en
moslimpatiënten tijdens de ramadan’. Een ziekenhuis als het Institut de Médecine
de la Reproduction in Marseille, een belangrijk centrum voor kunstmatige bevruchting,
wijdt op zijn website een pagina aan de relatie tussen godsdiensten en medische
hulp bij de voorplanting. Daarin worden de stellingen van katholieken, protestanten,
joden en moslims toegelicht. En reeds in 1999 wijdde de Revue du praticien
– Médecine générale een dossier aan het thema ‘artsen en de ramadan’
(www.samu-de-france.com/default_zone/documents/ramadan.pdf) 21.
Gezondheidszorg en diversiteit: het voorbeeld van de moslimpatiënten
21 Deel 13. Nr. 480 van 6 december 1999.
22 Deel 13. 70

8. Besluit
Wat de verhouding tussen moslimpatiënten en het systeem van de gezondheidszorg
betreft, zijn er twee duidelijk onderscheiden assen waarop de analyse zich
moet richten:
• de kwaliteit van de zorg: cultuurverschillen kan men als iets positiefs beschouwen
als het erom gaat de communicatie (en dus het in rekening brengen van culturele
elementen) met de patiënten aan te passen, met als doel de kwaliteit van de zorg
te verbeteren. Het betreft dan niet alleen de toegang tot de gezondheidszorg of
preventie, maar ook het stellen van diagnoses en het goed opvolgen van de
behandeling. Zoals het belangrijk is gebleken dat er tolken ter beschikking werden
gesteld om een correcte behandeling te verzekeren van patiënten van vreemde
afkomst, kan men zich voorstellen dat het beter rekening houden met cultuurverschillen
leidt tot een betere integratie van patiënten in zorgprocessen.
• De kwestie van de identiteit: hier gaat het om de tegenstelling tussen biomedische
eisen en culturele en religieuze opvattingen. Die laatste kunnen leiden tot het weigeren
van behandelingen, handelingen of ingrepen. In dit geval gaat het debat over
de fundamenten van de onderhandelingen tussen patiënten en de zorgstructuur,
en over hoe ver je kunt gaan in het aanvaarden van dergelijke weigeringen. Doel is
te vermijden dat zorgverleners en patiënten in een doodlopend straatje belanden.
Wat het al dan niet aanvaarden van de verzuchtingen van de diverse gemeenschappen
betreft, zal het debat niet alleen aspecten van de volksgezondheid in
rekening moeten brengen, maar zal het wellicht ook uitmonden in een bredere
maatschappelijke discussie, zoals dat ook het geval is met de uiterlijke tekenen van
een identiteit.
8.1. Dialoog om te ontsnappen aan wederzijdse radicalisering
Hans Verrept is verantwoordelijk voor de Coördinatiecel Interculturele Bemiddeling
bij het ministerie van Volksgezondheid. Hij stelt het zo: “Ik denk dat er behoefte is
aan een wat systematischere reflectie over hoe we omgaan met mogelijk cultureel
bepaalde wensen van patiënten die in conflict komen met de praktijken die in
het ziekenhuis gangbaar zijn. Nu wordt er meestal geval per geval gereageerd.
Individuele hulpverleners staan soms alleen wanneer ze met dergelijke problemen
geconfronteerd worden. Ik stel vast dat sommige hulpverleners zich erg strikt
opstellen, anderen daarentegen buitengewoon soepel. Dat heeft mogelijk te
maken met hun eigen gevoeligheden en ervaringen i.v.m. de aanwezigheid en het
gedrag van allochtonen in de samenleving en het ziekenhuis.”
Hij gaat verder: “Kwaliteitszorg staat voorop en we moeten vermijden dat allochtonen
in een situatie belanden waarin ze geen toegang hebben tot de zorg of waarin
de kwaliteit van de zorg niet optimaal is. We mogen echter ook niet ontkennen
dat er grenzen zijn. Wat de keuze van de behandelende arts betreft, moeten we
alles in het werk stellen om tegemoet te komen aan de wensen van de patiënten
en een expliciete strategie ontwikkelen. In welke mate we tegemoet kunnen komen
aan de specifieke wensen van allochtone patiënten, zou het voorwerp moeten zijn
van een systematische reflectie onder hulpverleners, ethici enz. Het ligt voor de
hand dat ook vertegenwoordigers van de allochtone gemeenschappen bij dit
debat betrokken worden.”
Ook Mohamed Rharib is er als islamitisch geestelijk raadsman van overtuigd dat
men in de eerste plaats het debat van beide kanten moet proberen te matigen. In
de zorgsector moet men de conflicthaarden afbakenen en aanpassingen aanbrengen
die niet tot conflicten leiden. De islamitische gemeenschap van haar kant moet
Gezondheidszorg en diversiteit: het voorbeeld van de moslimpatiënten
45

46
een consensus zoeken waar de gemeenschap als geheel naar kan verwijzen: “Wij
willen in het België van 2004 geen islam die lijkt op wat onze voorouders hebben
gekend, maar toch kun je bezwaarlijk niet vaststellen dat er sprake is van systematische
blokkeringen als een moslim zijn religieuze, culturele of persoonlijke identiteit
voor zich opeist.” Volgens Mohamed Rharib is het vooral een opeenstapeling
van details – het systematisch weglaten van de gegevens van een imam, het niet
aanbieden van aangepaste voeding… - die zorgt voor de huidige spanningen.
De noodzaak om een debat te openen en de balans op te maken van de verwachtingen
van beide zijden is des te dwingender omdat ook de kwestie van de moslimzorgverleners
zich in de nabije toekomst zal voordoen. Het gaat vooral om het aantal
verpleegkundigen en paramedisch personeel. Hun natuurlijke aangroei is voorspelbaal
gezien hun aandeel in de scholen die in België deze diploma’s uitreiken.
Bij elke poging tot opheldering of informatieverstrekking moeten de vertegenwoordigers
die de moslimgemeenschap afvaardigt, betrokken worden. In landen als
Groot-Brittannië, waar ze relatief autonoom zijn, zijn het trouwens de moslims zelf
die aan de basis liggen van initiatieven op dit domein, ook als het erom gaat de
standpunten met elkaar te confronteren en in netelige debatten een ‘officiële’ houding
aan te nemen.
Het voorbeeld van Groot-Brittannië toont ook aan dat de ontwikkeling van systemen
die per gemeenschap zijn georganiseerd, tot ernstige breuken kan leiden
binnen de samenleving, zoals de zaak van de dokters die weigerden patiënten te
verzorgen met een soa of met AIDS heeft bewezen. Dokter Qureshi van de
Moslimraad schat dat 10% van de moslimstudenten in de geneeskunde seksueel
overdraagbare aandoeningen en AIDS beschouwt als een straf van God voor een
immoreel leven. Er zijn dus uiteenlopende meningen over of lacunes in – dat hangt
van het standpunt af – fundamentele aspecten wat opvattingen van de geneeskunde
betreft. Bij ons vindt het debat binnen de faculteiten geneeskunde of de
scholen voor verpleegkundigen aarzelend of helemaal niet plaats. En toch zijn het
deze debatten over de opvattingen van de zorg en van de patiënt die opheldering
zullen moeten verschaffen. Dat is zowel in het belang van de samenleving als van
de studenten zelf.
Culturele diversiteit: een uitdaging voor onderwijs en zorgverlening
Het onderwijs en de opleiding van toekomstige gezondheidswerkers hebben een
belangrijke verantwoordelijkheid wat de zorgverlening aan allochtonen betreft. De
ontwikkeling van meer aandacht in opleidingsprogramma’s voor culturele diversiteit
vereist dat er duidelijke doelstellingen worden geformuleerd op het vlak van kennis,
vaardigheden en attitudes. Hierbij gaan we ervan uit dat het ‘niet openstaan voor
andere culturen’ geen optie is voor een toekomstige gezondheidswerker. Om studenten
gevoelig te maken voor culturele diversiteit volstaat het niet ergens in het
curriculum een vak hierover te creëren. Het moet gaan om een permanent aandachtspunt,
dat continu geïntegreerd is in de volledige opleiding.
In de opleiding van artsen en tandartsen in de Faculteit Geneeskunde en
Gezondheidswetenschappen van de Universiteit Gent hebben we geprobeerd om
dit te realiseren. Reeds in het eerste jaar leren studenten kijken naar gezondheid
vanuit verschillende referentiekaders, en dat in het kader van een pakket rond
‘medische antropologie’ in het blok ‘Gezondheid en Maatschappij 1’. In een tutorial
(een bespreking die vertrekt van een casus in kleine groepen) worden ze geconfronteerd
met de concrete realiteit van allochtonen en hun gezondheidsproblemen.
Ze zien de samenhang tussen sociaal-economische, culturele en etnische achterstelling.
Er wordt in de communicatietraining ook aandacht besteed aan het leren
Gezondheidszorg en diversiteit: het voorbeeld van de moslimpatiënten

communiceren met andere culturen. In het derde jaar van de artsopleiding werken
de studenten in de wijken van de 19 de-eeuwse gordel van Gent, met hun concentratie
van allochtonen. Via huisbezoeken, contacten met hulpverleners en andere
voorzieningen proberen ze een ‘gemeenschapsdiagnose’ te stellen. Vaak komt
hierbij de problematiek van het intercultureel samenleven aan bod. In de verdere
klinische opleiding wordt ervoor gezorgd dat studenten voldoende contact hebben
met allochtone patiënten. De aandacht gaat hierbij ook naar het belang van de culturele
en religieuze context bij het beleven van gezondheid.
Meer en meer wordt hierbij duidelijk dat er de jongste tien jaar een belangrijke verschuiving
is opgetreden. Vroeger konden de allochtonen worden ‘herleid’ tot enkele
groepen migranten: Turken, Italianen, Maghrebijnen. Hulpverleners konden zich
inwerken in de specifieke problematiek en gezondheidsbeleving van deze groepen,
en op die manier een ‘etno-specifieke’ hulpverlening realiseren. Vandaag is de
groep allochtonen veel diverser: Oost-Europa, Centraal-Azië, Afrika, Midden-
Oosten… Een etno-specifieke aanpak is niet langer mogelijk. Er is nood aan het
ontwikkelen van een breder ‘etno-sensitieve’ strategie. Daarom werd binnen het
Centrum een project uitgeschreven om een andere aanpak te proberen: werken
met empowerment van patiënten. Dit betekent dat je patiënten vaardigheden leert
om een hulpvraag zo goed mogelijk te formuleren, dat je hen informeert over het
aanbod op het vlak van gezondheidszorg en dat je hen leert converseren met hulpverleners.
Vandaag de dag hoort men veel klachten over het ‘inadequate gezondheidszorggebruik’
van allochtonen. Dit is blaming the victim: mensen die het moeilijk hebben
en die niet echt weten hoe onze gezondheidszorg werkt, worden op die manier in
een negatief daglicht geplaatst. Er is in de gezondheidszorg nood aan een nieuw
soort interculturele bemiddeling, zeker in de eerstelijn, gericht op het versterken
van patiënten in hun omgang met zorgverlening. Het is dan ook jammer dat in heel
wat eerstelijnsvoorzieningen geen cultuurbemiddelaars meer beschikbaar zijn.
Fundamenteel in het onderwijs rond culturele diversiteit zijn het respect voor de
anderen en de noodzaak van een authentieke dialoog. In dat onderwijs is aandacht
voor het historisch perspectief hierbij behulpzaam: hebben wij niet veel van onze
westerse medische kennis geleerd van de Arabieren, van wie de geneeskundige
kennis in de 8 ste en 9 de eeuw de westerse ver overtrof?
Prof. dr. Jan De Maeseneer,
voorzitter van de Vakgroep Huisartsgeneeskunde en Eerstelijnsgezondheidszorg,
van de Opleidingscommissie Geneeskunde. Universiteit Gent en van het Universitair
Samenwerkingsverband voor Huisartsopleiding. Huisarts (deeltijds) Wijkgezondheidscentrum
Botermarkt vzw, Ledeberg
8.2. Denkpistes
Bepaalde religieuze of cultuurverschillen hebben een reële invloed op de gezondheid
van de gemeenschap. Ze moeten dan ook kunnen worden besproken met het
oog op de verbetering van de volksgezondheid. In dat licht kan men zich voorstellen
dat er in België, zoals dat in onze buurlanden gebeurt, een sensibilisatiecampagne
plaatsvindt die zich zowel richt tot de professionele zorgverleners als tot de
patiënten zelf, en die uitgaat van de meest ‘gevoelige’ punten: de ramadan, het
innemen van medicijnen, het opvolgen van een behandeling als men naar zijn
thuisland terugkeert. Het zal uiteraard nuttig zijn dat men hiervoor een beroep doet
op de ‘wijzen’ van de diverse gemeenschappen. Zo kunnen de referentieteksten
die hieruit zullen voortvloeien, uitgroeien tot een consensus die geloofwaardig is
voor de patiënten.
Gezondheidszorg en diversiteit: het voorbeeld van de moslimpatiënten
47

In elk geval moeten de huisartsen beter gewapend zijn om de problematiek van de
ramadanperiode sereen te kunnen benaderen. Betere informatie over de mogelijke
gevaren van de vasten, over toegelaten en verboden handelingen, over het sociale
belang van de periode…: dat alles zal het hen mogelijk maken om met kennis van
zaken met de patiënten in dialoog te treden en eventuele gezondheidsproblemen te
voorkomen. Een dergelijk initiatief is slechts denkbaar in samenwerking met de
organen die de dokters vertegenwoordigen. Deze vorm van opleiding moet bovendien
op vrijwillige basis gebeuren en worden ingebed in de permanente vorming.
Het medisch personeel (behalve dokters ook zorgverleners in de ziekenhuizen)
moet ook informatie aangereikt krijgen over de meest voorkomende ziektebeelden
bij mensen uit de moslimgemeenschap. Hierbij moeten we in de eerste plaats denken
aan het meer systematisch opsporen van diabetes. Ook de behandeling van
adolescentenmeisjes en vrouwen is vatbaar voor verbetering als therapeuten de
psychologische dimensies van bepaalde aandoeningen beter zouden kennen.
Wat het onthaal van moslimpatiënten in de meest brede betekenis van het woord
betreft, kunnen vooral in onze ziekenhuizen nog bijkomende inspanningen worden
geleverd. Men hoeft er geen grote middelen voor te mobiliseren, maar ze zouden
toch het klimaat gevoelig kunnen verbeteren. Te denken valt aan het aanbod van
aangepaste voeding dat moet worden uitgebreid en het systematisch inlichten van
patiënten wie de plaatselijke religieuze verantwoordelijken zijn en waar ze te bereiken
zijn. De moslimgemeenschap zelf kan ook inspanningen leveren met het oog
op het aanbieden van halal-voedsel, naar het voorbeeld van andere godsdiensten.
Men kan uiteraard niet verwachten dat ziekenhuizen instaan voor de rituele slachting
van de dieren die in de maaltijden worden verwerkt.
Alle patiënten hebben hun eigenheid
“Het is boeiend dat we kunnen beschikken over een studie inzake de opvattingen
van moslimpatiënten over gezondheid en ziekte, maar het kan ook gevaarlijk zijn
om deze kwestie te ‘problematiseren’: het feit dat iemand moslim is, is maar een
van de kenmerken van de persoonlijkheid van een patiënt.
Als er specifieke problemen rijzen met moslimpatiënten, kan men zich afvragen of
er in zo’n geval een probleem is met de moslims als zodanig, dan wel een probleem
dat verband houdt met het respect voor alle mogelijke individuele kenmerken
die we bij onze patiënten ontmoeten: moslim zijn, Turk, man of vrouw, mager
of dik… Het moslim-zijn is maar één van de vele eigenschappen van een mens. Als
er problemen rijzen, dan komt dat misschien omdat in onze zorgstructuren er niet
genoeg respect is voor diversiteit, eigenschappen van mensen, geloofsovertuigingen,
behoeften, noden en angsten die eigen zijn aan elk individu en niet zozeer aan
het moslim-karakter van mensen.
Het gevaar bestaat dat je uitkomt op een uitspraak als ‘Voor mij zit een moslimpatiënt,
dus moet ik daarop en daarop letten.’ Dat is een aberratie die zich bijvoorbeeld
voordoet als men maagdelijkheidsattesten aflevert zonder de patiënte te
onderzoeken. Het lijkt bij artsen op een soort schuldgevoel als ze bij zichzelf gaan
denken: ‘De bevolkingsgroep die ik hier voor mij heb, ben ik iets verschuldigd en
dus ga ik dingen doen die niet langer getuigen van zelfrespect.’
Belangrijk is dat men een evenwicht vindt tussen de twee vormen van respect. Als
er voor mij een man of een vrouw zit, probeer ik te begrijpen voor welke waarden
hij/zij staat, wat hij wil en niet wil doen. Ik geef ook mijn eigen waarden mee, en wat
ik wil en niet wil doen. Daartussen ontstaat er een onderhandelingsruimte waarin je
al dan niet een oplossing vindt, maar waarin je in elk geval elkaar respecteert.
48 Gezondheidszorg en diversiteit: het voorbeeld van de moslimpatiënten

De case van de maagdelijkheidsattesten is een bijzonder treffend voorbeeld. Het
noopt ons ertoe ons eigen beroep buitenspel te zetten. Daar gaan we er immers
van uit dat je maar attesteert wat ook geattesteerd kan worden. Dat is mijn deel
van het werk en ik kan daar niet aan verzaken. Maar ik kan wél onderhandelen:
ofwel leg ik uit waarom ik dat document niet wil maken, ofwel doe ik mijn onderzoek
en vul ik het document in.
Het risico is dat je een etiket kleeft op een bepaalde bevolkingsgroep en dat je gaat
van een relatie waarin je de andere probeert te begrijpen als een persoon met duizend-en-een
kenmerken waarvan er je uiteraard een aantal ontsnappen, naar een
relatie waarin het behoren tot een groep belangrijker wordt dan de persoon zelf.
Als het zover komt, is er niet langer sprake van een relatie gebaseerd op echt respect,
maar van een soort omgekeerd racisme: omdat je ze niet begrijpt, ga je dan
maar zonder discussie in op elke vraag.”
Dokter Bernard Vercruysse,
huisarts
8.3 Conclusies van de rondetafel
Op 10 mei 2005, organiseerde de Koning Boudewijnstichting een rondetafel in de
Sint-Jan Kliniek te Brussel, gewijd aan het onderwerp van dit rapport. Hierbij
waren een dertigtal vertegenwoordigers aanwezig uit de rechtstreeks betrokken
sectoren: artsen, psychologen, ziekenhuisverantwoordelijken, moslimgeestelijken,
religieuze vertegenwoordigers, interculturele bemiddelaarsters,…
Van deze rondetafel werd een synthesenota gemaakt die volledig kan geraadpleegd
worden in bijlage (Bijlage IV).
De tussenkomsten en analyses van de verschillende deelnemers hebben geleid
tot de volgende conclusies:
• Vermijden dat het onderwerp wordt ‘geproblematiseerd’
– Vandaag de dag zijn er in de grote meerderheid van de gevallen geen noemenswaardige
problemen in de relaties tussen moslimpatiënten en de sector van de
gezondheidszorg in België. Het zou dan ook gevaarlijk zijn om welk debat dan ook
te baseren op de enkele extreme gevallen die in de ziekenhuizen zijn gesignaleerd
en die vaak verband houden met een rigide vorm van islam in de streken waar de
betrokken patiënten vandaan komen.
– De religieuze en/of culturele dimensie van de moslimpatiënt is maar een van de vele
dimensies die hem/haar als persoon kenmerken (man/vrouw, jong/oud,
mager/dik…) en die zorgverleners in rekening moeten brengen.
• Het zich wederzijds aanpassen dankzij dialoog
– De deelnemers aan de rondetafel staan gunstig tegenover oplossingen die gebaseerd
zijn op dialoog tussen de patiënt en de zorgverleners. Dat biedt een
tussenweg tussen de Engelse optie, waarin men zich tot doel stelt zich aan te
passen aan alle mogelijke particulariteiten, wat die ook mogen zijn, en de Franse
optie, waar in veel gevallen de eis om zich aan te passen aan de nationale praktijken
de regel is. De rol van de overheden bestaat er dan ook niet in algemeen
geldende normen en regelingen uit te werken. Situaties moeten binnen elke instelling
en door elke betrokken zorgberoep worden bediscussieerd.
– De moslimgemeenschap neemt een defensieve houding aan omdat zij de indruk
heeft dat het zich affirmeren als moslim volstaat om te worden afgewezen. Het nietrespecteren
van de wettelijke verplichting om aan elke gehospitaliseerde moslim-
Gezondheidszorg en diversiteit: het voorbeeld van de moslimpatiënten
49

patiënt de coördinaten van een imam te bezorgen zou daar een bewijs van zijn.
• Het thema moet een plaats krijgen in het debat over de relatie
patiënt/zorgverlener – empowerment van de moslimpatiënten
– De patiënt moet op de hoogte worden gebracht van de bestaande vereisten op
medisch vlak en mag van een zorgverlener niet eisen dat die een gedrag aanneemt
dat indruist tegen zijn deontologische principes. Ingaan op gelijk welk verzoek,
onder het voorwendsel dat het uitgaat van iemand van vreemde afkomst, betekent
in feite dat men een omgekeerd racisme huldigt.
– De reflectie over de invloed van religieuze en/of culturele verschillen in het domein
van de gezondheidszorg moet berusten op wederzijds respect en op het in rekening
brengen van de culturele diversiteit. Meer empowerment van moslimpatiënten
zal leiden tot een betere aanpak van problemen in verband met de volksgezondheid
die eigen zijn aan de moslimgemeenschap.
• De sociaal-economische context moet bij het denkwerk worden betrokken
– De reflectie over eventuele aanpassingen aan religieuze en/of culturele verzoeken
moet ook uitgaan van de sociaal-economische situatie van moslimpatiënten, die
vaak ongunstig is. De invloed van economische omstandigheden is, op het vlak
van gezondheid, groter dan die van de religie of cultuur.
• Nood aan een betere opleiding van de zorgverleners en een betere kennis
van het Belgisch gezondheidssysteem bij moslimpatiënten
– Veel conflicten tussen moslimpatiënten en zorgverleners zijn het gevolg van
problemen in de communicatie. Er moeten dan ook inspanningen gebeuren om de
kennis van zorgverleners over opvattingen van moslims inzake gezondheid en
ziekte te verbeteren. Het zal even nuttig zijn dat de moslimpatiënten een betere
kennis hebben van het Belgische zorgsysteem.
– De reflectie over de invloed van religieuze en/of culturele verschillen moet plaatsvinden
binnen de betrokken beroepsgroepen en instellingen. Het komt hen toe om
eventuele grenzen te bepalen en vast te leggen wat al dan niet aanvaardbaar is. De
beleidsverantwoordelijken kunnen initiatieven steunen die verbonden zijn met
culturele diversiteit in de wereld van de zorgverlening, naast opleidingsprojecten
voor zorgverleners.
50 Gezondheidszorg en diversiteit: het voorbeeld van de moslimpatiënten

Bijlage I
Informatie over ‘gezondheid en de ramadan’ door Avicenna, het netwerk
van moslimartsen, en dr. Abdallah, huisarts in Straatsburg, bekeerde,
voordrachtgever en consulent van de site AllahouAkbar.com
De ramadan is voor moslims een bijzondere maand: in deze periode moeten ze
namelijk vasten. Elk individu – op voorwaarde dat men geslachtsrijp is en wilsbekwaam
– onthoudt zich dan van ’s morgens (fajr) tot ’s avonds (maghreb) van voedsel,
drank en seksuele betrekkingen. De ramadan is verplicht en vormt een van de
vijf zuilen van de islam. Reizigers, zwangere vrouwen en zieken mogen de verplichting
uitstellen. Er is ook begrip voor dat men gemiste vastendagen in het geval van
een chronische ziekte nooit zal kunnen compenseren. Voor zulke gevallen bestaan
er andere vormen van compensatie (bv. een arme een maaltijd verschaffen/betalen).
Met respect voor de overtuiging van zijn patiënten zal elke arts uitleggen waarom
het verkieslijk is dat iemand niet vast (bv. als voor een insuline-afhankelijke patiënt
het evenwicht van de suikerspiegel moeilijk te bewaren is, als het innemen van
medicatie onmogelijk lang genoeg kan worden uitgesteld). Anderzijds kunnen we
voor een ORL-infectie (neus, keel en oren) perfect antibiotica voorschrijven die
tweemaal per dag moeten worden ingenomen, waardoor de patiënt de vasten
toch kan respecteren. We wijzen erop dat vaccinaties en een bloedafname de
vasten niet tenietdoen, evenmin als het innemen van medicatie via de neus of het
oog. Ook het gebruik van sublinguale medicatie of aërosol is toegestaan.
Bewustzijnsverlies maakt dat de vasten wordt stopgezet. In de wetenschap dat de
meeste complicaties het gevolg zijn van therapieontrouw, wordt elke voorschrijver verzocht
om voor zijn patiënt de beste oplossing te zoeken. Dat kan een formeel verbod
zijn om te vasten (dat moet dan goed beargumenteerd worden, omdat de patiënt in dat
geval een religieuze verplichting niet kan nakomen) of een aanpassing van de therapie.
1. Vrijgesteld van de vasten
Vrijgesteld van de vasten zijn:
– bejaarden die te zwak zijn
– de ongeneeslijk zieke die wegens zijn ziekte niet kan vasten
Tijdelijk vrijgesteld van de vasten zijn:
– zwangere vrouwen
– zij die acuut (tijdelijk) ziek zijn
– moeders die de borst geven
“Degenen onder u die ziek is of op reis, zal op eenzelfde aantal andere dagen moeten
vasten.” (soera 2, vers 184).
“Al wie ziek is of op reis, moet op eenzelfde aantal andere dagen vasten. Allah wil
voor u welbevinden, hij wil u geen moeilijkheden berokkenen...” (soera 2, vers 185).
2. Diabetici en de vasten
2.1. Studies
Er zijn tal van studies gewijd aan suikerzieken tijdens de ramadan. Ze gaan na wat
de effecten van het vasten zijn voor patiënten. Doel is tegemoet te kunnen komen
aan hun verwachtingen.
– dr. Riad Soulaïmani en zijn medewerkers aan het universitair ziekenhuis van koning
Khaled, in: Nutrition Research, 1991, 11: 261-264
– dr. Chamakhi, in: Medicogrophia, 1991, 13 (suppl. 1): 27-29
Gezondheidszorg en diversiteit: het voorbeeld van de moslimpatiënten
51

– dr. Chandalia, in: Practical Diabetes, 1987, 4: 287-290
Deze studies werden uitgevoerd bij diabetici van het type 2. Ze hebben geen enkele
verandering aangetoond in de bloedglucosespiegel (HbA1c) tijdens het vasten.
Deze patiënten leden ook geen gewichtsverlies.
– In een studie van dr. Barber (gepubliceerd in het befaamde Britse tijdschrift BMJ)
werd vastgesteld dat het aantal diabetici die tijdens de ramadan gehospitaliseerd
werden, niet toenam.
– Een andere studie werd uitgevoerd door dr. Laajam (gepubliceerd in Est. Afr. Med.
J., 1990, 67: 732-736). Er waren 39 diabetici van het type 2 bij betrokken. De auteur
had hen verzocht om hun anti-diabetesbehandeling tijdens de ramadanmaand
voort te zetten. Aan het eind van het onderzoek hebben dr. Laajam en zijn collega’s
geen daling van de glucosespiegel in het bloed vastgesteld. Zijn conclusie was dan
ook dat diabetici van het type 2 mogen vasten, na een advies van hun arts.
– Een studie aan de universiteiten van Rabat en Casablanca (gepubliceerd in BMJ in 1993)
werd uitgevoerd met 591 diabetici van het type 2 die met Daonil behandeld werden.
De patiënten werden in drie groepen verdeeld:
– de eerste groep koos ervoor niet te vasten. De tweede groep werd verzocht te
vasten en de behandeling tegen suikerziekte (oraal met Daonil) voort te zetten;
alleen moesten ze de ochtenddosis (al fajr) inruilen voor die van ’s avonds (na het
beëindigen van de vasten). De derde groep patiënten koos ervoor te vasten en
Daonil in te nemen, maar ze herleidden de ochtenddosis met 25%. In de loop van
de ramadanmaand bleef de suikerspiegel bij de drie groepen identiek. Er werd
geen te lage spiegel vastgesteld.
Men mag uit deze studie besluiten dat diabetici van het type 2 die met Daonil worden
behandeld, mogen vasten als ze hun ochtenddosis vervangen door die van ’s
avonds. In de studie werd weliswaar een zeer geringe verhoging van de creatinespiegel
vastgesteld, maar dat werd snel gecorrigeerd door de rehydratatie die
plaatsvindt als een vastendag beëindigd is.
2.2. Praktisch plan voor de behandeling van diabetici van het type 2 tijdens
de ramadan
Enkele aanbevelingen:
– het voedingsregime volgen zoals voorgeschreven door de behandelende arts
– koolhydraten vermijden
– de gewone activiteiten voortzetten
– de vasten zo snel mogelijk na zonsondergang met een lichte maaltijd beëindigen
(aanbeveling van de Profeet)
– aan het eind van de nacht (dus bij het naderen van de dageraad) een laatste maaltijd
nemen (sahour)
– advies vragen aan de behandelende arts
Het respecteren van deze aanbevelingen is dikwijls nuttig, begunstigt gewichtsverlies
en vermijdt complicaties.
Praktisch plan
voor groep 1, diabetici die worden behandeld met een dieet: zij mogen vasten als
ze de beschreven aanbevelingen volgen en na advies van de behandelende arts;
voor groep 2, diabetici van het type 2, groep a (orale behandeling met één dosis):
zij mogen vasten en de medicijnen innemen na het beëindigen van de vasten;
voor groep 2: diabetici van het type 2, groep b (orale behandeling met twee
dosissen): deze patiënten mogen vasten als ze de aangehaalde aanbevelingen
opvolgen en hun avonddosis ’s morgens innemen. De avonddosis moet worden
ingenomen tijdens na de vasten en de ochtenddosis (de helft van de dosis) moet
voor zonsopgang (al fajr) worden ingenomen.
52 Gezondheidszorg en diversiteit: het voorbeeld van de moslimpatiënten

voor groep 3, diabetici van het type 1, patiënten die insuline nemen: deze patiënten
moeten nauwgezet worden opgevolgd wat hun suikerspiegel betreft. Een
aanpassing van de behandeling is nodig. Over het algemeen raden wij voor deze
patiënten de vasten af. Toch kunnen we nog een onderscheid maken:
– groep 3a, insuline in één dosis en minder dan 40 UI per dag: vasten mag als de
insuline onmiddellijk na het beëindigen van de vasten wordt ingenomen
– groep 3b, insuline in één dosis en meer dan 40 UI per dag: we raden vasten af
– groep 3c, insuline in twee beurten: we raden vasten af.
Bijzondere gevallen: diabetici die niet hoeven te vasten
– kinderen
– zwangere vrouwen
– bij complicaties (nieren, bloedvaten...)
– als de ziekte moeilijk onder controle te houden is
– patiënten met een recente acidocetose
Altijd het advies van uw behandelende arts vragen!
3. Medische aspecten
De ramadan heeft belangrijke medische gevolgen op diverse vlakken: hormonaal;
hydratatie; de spijsvertering; psychologisch.
3.1. Hormonaal: de vasten brengt een inversie van de insuline-glucagon cyclus
met zich mee.
In de rest van het jaar is insuline het verteringshormoon dat het meest wordt afgescheiden.
Het betreft hier een hormoon dat de glucose in onze cellen laat binnendringen,
waar ze wordt omgezet in energie. Glucose vormt de echte brandstof
voor ons organisme. Insuline maakt ook dat het teveel aan energie die via het
voedsel wordt aangeleverd, in reserve wordt gehouden. Het lijkt erop dat er een
belangrijk verband is tussen insuline en het adrenergische systeem. Adrenaline is
het hormoon van de inspanning, het snelle energieverbruik, het gevecht.
Tijdens de eerste dagen van de ramadan is er sprake van een dalend glucoseniveau
in het bloed (lage suikerspiegel). Dit is verantwoordelijk voor het hongergevoel
bij wie aan het vasten is.
Tijdens de ramadan laat de insuline na de eerste dagen haar overheersende plaats
over aan glucagon, het hormoon van de vasten. Dat mobiliseert de reserves van
het organisme, met name vetten, om de kostbare glucose aan te maken die niet
langer door de voeding wordt aangeleverd.
De predominantie van glucagon na enkele dagen vasten zorgt ervoor dat er minder
ingrijpende dalingen zijn van de suikerspiegel en dat men dus minder honger ervaart.
3.2. Hydratatie: het lichaam verliest voortdurend op natuurlijke wijze vocht: door
de ademhaling, zweten, de urine en het spijsverteringskanaal (ontlasting). Normaal
wordt dat verlies goedgemaakt door vocht in te nemen. Als dat niet gebeurt, krijgen
we dorst en worden we herinnerd aan de ‘plichten’ die we tegenover ons
lichaam hebben.
Tijdens de vasten kunnen we onze dorst echter niet lessen door water in te nemen.
Het lichaam zal zich aanpassen door minder ‘verliezen te lijden’: de urine wordt
veel geconcentreerder en vermindert in volume, de spijsvertering recupereert water
bij de ontlasting. Die wordt harder, wat tot constipatie kan leiden.
Eenmaal per jaar reactiveren we op deze manier, door te vasten, mechanismen in
ons lichaam die in normale tijden niet worden gebruikt, maar die ons in geval van
voedsel- of watertekort zouden toelaten om langer te overleven. Men mag er geredelijk
van uitgaan dat het regelmatig reactiveren van deze mechanismen ze ook
onderhoudt en maakt dat ze, als de behoefte zich voordoet, ook onmiddellijk
beschikbaar zijn, zoals fysieke oefening de spieren, beenderen en gewrichten traint.
Gezondheidszorg en diversiteit: het voorbeeld van de moslimpatiënten
53

3.3. Psychologisch: de vasten is ontegensprekelijk een verplichting die door de
geest wordt opgelegd aan het lichaam. Vasten is een overwinning van de wil van
de gelovige op zijn natuurlijke aandriften.
De islam brengt een hiërarchie aan tussen psychische, fysieke en sociale krachten:
de logica moet de gevoelens beheersen, zoals de ethiek aandriften moet kanaliseren.
Zo staat het in de volgende hadith: ‘Volgens Abou Moh’ammed Abdallah ben
Amrou ben El-Aç (moge God tevreden over hem zijn en over zijn vader) heeft de
Gezant van God (gezegend zij hij en heil zij met hem) gezegd: “Geen van u zal echt
gelovig zijn, tenzij zijn passies zich voegen naar de regels die ik u heb aangedragen.”’
(Hadith nr. 41, eerste deel, overgeleverd door An Nawawi)
De vasten maakt het voor de gelovige mogelijk te bewijzen dat hij zijn passies
dankzij zijn rede in goede banen kan leiden: elke dag weer slaagt hij erin de aandriften
van honger en dorst te overwinnen. Deze dagelijkse overwinning vormt de
psychè van de gelovigen.
Een ander aspect is het verbod op buien van woede tijdens de vasten: door honger
en dorst worden we immers prikkelbaarder. Als de gelovige erin slaagt zijn
woedeaanvallen tijdens de bij uitstek prikkelbare periode die de vasten is, te
beheersen, zal hij daar nog beter in slagen als hij niet vast!
Op die wijze wordt de ramadanvasten een schitterende leerschool in geduld en volharding,
waardoor gelovigen hun persoonlijkheid kunnen sterken. Zij worden socialere
en aangenamere mensen.
3.4. Enkele raadgevingen op het vlak van voeding
Uit dit alles volgt dat de voeding van wie in goede gezondheid verkeert en vast, moet
worden veranderd als men geen ongemakken wil ondervinden (constipatie, lage suikerspiegel,
infecties aan de urinewegen...). Die kunnen het gevolg zijn van een vasten
die slecht is voorbereid. Hier volgen enkele ‘gezond verstand’-raadgevingen:
– men moet opstaan om vóór zonsopgang te eten en te drinken. Het ‘ontbijt’ zal
bestaan uit overvloedig drinken (bv. melkproducten), voedingsstoffen met ‘trage
suikers’, zoals griesmeel, bloem, granen..., vers fruit voor de vitamines, voldoende
dadels (meer dan tien per dag) om de spijsvertering toe te laten water ‘vast te houden’
en op die manier constipatie te vermijden.
– De maaltijd waarmee men de vasten breekt, mag niet te overdadig zijn. Hij moet
bestaan uit overvloedig veel drinken, maar daarbij moet men gesuikerde producten
vermijden. Men eet bij voorkeur in twee keer, te beginnen met melk en dadels, en
gevolgd door een maaltijd met veel groenten om voldoende vezels binnen te krijgen.
– Goed is voor het slapen een soeplepel olijfolie in te nemen om de spijsvertering te
bevorderen.
4. De ramadan en enkele aandoeningen
Wat hier volgt, is vooral bestemd voor zieken. De technische aspecten kunnen verwarrend
zijn of vervelend lijken.
Zoals we in de reeds geciteerde verzen 183-185 van soera 2 hebben kunnen vaststellen,
beschikken de zieken over de mogelijkheid om tijdens de duur van hun ziekte
niet te vasten. Toch wensen patiënten dat vaak wél te doen, ondanks hun ziekte. Zij
moeten dan een of meer medische adviezen inwinnen om in de mate van het mogelijke
vooraf te weten wat de effecten van het vasten op hun aandoening zullen zijn.
Een moslimarts zal er wellicht eerder toe neigen om ten gunste van het vasten te
pleiten dan een andere dokter. Die loopt het risico niet te begrijpen waarom zijn
patiënt ondanks zijn ziekte toch hardnekkig wil vasten.
54 Gezondheidszorg en diversiteit: het voorbeeld van de moslimpatiënten

4.1. Nierziekten
De nieren zijn het orgaan waar ‘afval’ wordt gefilterd en geëlimineerd. Probleem is hier
dat mensen met een nierziekte zichzelf als gezond beschouwen omdat ze er niet onder
lijden. Nu is het zo dat men zich in de vasten onthoudt van drank. Vooral in periodes
van grote hitte leidt dat tot de vermindering van het glomerulair filtraat door de nieren.
Ik raad daarom de vasten af voor patiënten die aan een nierziekte lijden die ‘in
opmars’ is en bij wie de klaring van creatinine lager ligt dan 70 ml/minuut.
Wie het desondanks toch wil proberen, moeten eerst een of twee dagen vasten en
vervolgens controleren of er zich geen nierinfectie voordoet en hoe het staat met
de nierfunctie: als de toestand erop is achteruitgegaan, moet de vasten worden
stopgezet. Als dat niet het geval is, kan men de vasten voortzetten, met een
wekelijkse opvolgingscontrole.
4.2. Suikerziekte
Diabetes is een ziekte die maakt dat de hoeveelheid glucose in het bloed stijgt.
Men onderscheidt niet-insuline-afhankelijke en insuline-afhankelijke diabetes. De
eerste wordt langs orale weg behandeld, bij de tweede zijn regelmatige insulineinjecties
noodzakelijk.
Niet-insuline-afhankelijke diabetici die wensen te vasten, mogen dat doen. Zij moeten
hun behandeling voortzetten (een of twee innames per dag) en eventueel aanpassen
op aanraden van hun arts. Als er zich een probleem voordoet, moeten ze
de vasten beëindigen.
Voor de patiënten die lijden aan insuline-afhankelijke diabetes is het moeilijker raad
te verstrekken. Volgens mij moet wie absoluut wil vasten aan de volgende voorwaarde
voldoen:
– de suikerzieke moet dankzij zijn behandeling al meer dan een maand in evenwicht zijn;
– de patiënt moet in staat zijn om op een correcte manier aan zelfcontrole te doen
wat zijn glycemie betreft (suikergehalte in het bloed). Daartoe moet hij over een persoonlijk
controleapparaat beschikken dat hij ook kan bedienen;
– vóór hij begint te vasten, moet de zieke zijn behandelende arts opzoeken om zijn
bedoeling kenbaar te maken, de dokter uit te leggen wat de vasten inhoudt en hem
te vragen om zijn protocol van insuline-inspuitingen te herbekijken in functie van de
momenten waarop er zal worden gegeten en van de resultaten van zijn suikerspiegel;
– tijdens een vastendag moet de suikerzieke zijn spiegel meer dan gewoonlijk controleren,
vooral bij het minste ongemak;
– als de suikerspiegel beneden de 0,70 gr/l daalt, moet de vasten absoluut worden
beëindigd, ook al was het de bedoeling de hele dag te vasten. Dat is bijzonder
belangrijk: wie dan de vasten niet beëindigt, riskeert zijn leven.
Twee zaken verdienen onze aandacht:
– de behandelende geneesheer is een raadsman op het vlak van gezondheid. Hij
moet zijn mening beargumenteren, maar mag niet in de plaats van de patiënt
bepalen of die al dan niet moet vasten;
– de grote meerderheid van moslimgeleerden is van mening dat door een inspuiting
met insuline de vasten niet wordt beëindigd, evenmin als door het controleren van
de suikerspiegel. Dat kan dus overdag gebeuren.
4.3. Astma
Eerst en vooral: astma is een dodelijke ziekte. Sommige patiënten jagen zichzelf
graag schrik aan door tijdens een crisis het innemen van hun medicijnen uit te stellen.
Dit ‘spel’ moet absoluut worden afgeraden!
Er zijn twee mogelijkheden:
1.de astma is dankzij Allah en via de behandeling gestabiliseerd (d.w.z. minder dan
één crisis per week). Deze patiënten moeten proberen te vasten en hun gewone
Gezondheidszorg en diversiteit: het voorbeeld van de moslimpatiënten
55

ehandeling voortzetten:
– de medicatie (comprimés) wordt een of twee keer per dag ingenomen. Zie daarover
hieronder;
– voor het inhaleren van corticoïden (becotide, pulmicort...): die kan men in een periode
van 24 uur in een of twee keer nemen. Dat moet dan buiten de vastenperiode
gebeuren;
– er rijst een probleem met het inhaleren van bronchodilatoren, over het algemeen
bèta 2-mimetica van het type Ventoline‚ (Salbutamol), Maxair‚ (Pirbuterol), Bricanyl‚
(Terbutaline). Dat komt omdat een miniem deeltje van het product door de slokdarm
gaat. Het is dus zaak te weten of het inhaleren ervan in vastenperiodes de
vasten al dan niet breekt, wetende dat het innemen van dit soort medicijnen tot vier
of meer keer per dag noodzakelijk kan zijn (dus ook overdag, op een moment dat
er moet worden gevast). De meeste geleerden onderstrepen dat men een crisis
absoluut moet behandelen, maar gaan ervan uit dat door het inhaleren
van aërosol de vasten wordt beëindigd.
We herhalen: als er zich een crisis voordoet, moet men de vasten onverwijld
beëindigen om zich onmiddellijk te laten behandelen. Men zal later de
gemiste vastendag moeten inhalen wanneer het beter gaat, of anders moet men
de maaltijd van een behoeftige betalen.
2. de astma is niet gestabiliseerd en er doen zich dagelijks meerdere crisissen voor.
In deze gevallen is het verkieslijk dat men niet probeert te vasten om de toestand
niet nog meer te destabiliseren, en dat men de behandeling nauwgezet voortzet.
De vastendag zal moeten worden ingehaald wanneer het beter gaat, of anders
moet men de maaltijd van een arme betalen.
4.4. Zwangerschap
Zwangerschap is geen ziekte maar een fysiologische toestand. Generaties moslima’s
hebben gevast terwijl ze zwanger waren. Als de vasten een negatief effect zou hebben
op de gezondheid van moeder en/of kind, zou men dat al lang hebben vastgesteld!
Toch moeten we deze opmerking ook nuanceren en erop wijzen dat zwangere vrouwen
meer dan anderen het risico lopen op een te lage suikerspiegel en dat, als dat het
geval is, de baby die ze draagt daar ook onder te lijden heeft, wat schadelijk kan zijn.
Samengevat: een zwangere vrouw mag vasten, maar moet de vasten stopzetten
als ze zich niet goed voelt. Dat komt omdat de baby er ook onder dreigt te lijden.
4.5. Het innemen van medicatie
Artsen krijgen van hun patiënten veel vragen over het nemen van medicijnen. Hier
moeten we onderstrepen dat alle moslimgeleerden het erover eens zijn dat door
het oraal innemen van een medicijn overdag de vasten wordt beëindigd.
De frequentie voor het innemen van medicijnen wordt berekend in functie van hun verwijdering
uit het lichaam. Men mag daarom geen beurt ‘overslaan’ en het risico lopen dat
de hele behandeling mislukt. Toch is een aanpassing van de uurregeling vaak mogelijk:
– tweemaal per dag innemen: deze patiënten kunnen de medicijnen innemen bij het
opstaan (vóór zonsopgang) en een tweede keer bij de iftar ’s avonds, als de vasten
mag worden beëindigd;
– driemaal per dag innemen: deze patiënten kunnen over het algemeen hun medicijnen
’s morgens vóór dageraad innemen, en verder ’s avonds en als ze gaan slapen
(in plaats van ’s middags);
– injecties: een grote meerderheid van moslimgeleerden is van mening dat injecties
die met een medisch doel worden uitgevoerd (dus geen heroïneshots bijvoorbeeld)
de vasten niet breken, wel als er een nutritief doel mee verbonden is (een injectie
met serum dat een gehalte glucose bevat bijvoorbeeld). Het is dus toegestaan om
zich tijdens de ramadan te laten vaccineren. Een minderheid van geleerden is van
oordeel dat alles wat van buitenaf in het lichaam wordt ingebracht, de vasten
breekt. Wie deze fatwa wil volgen, kan zich overdag dan ook niet laten vaccineren;
– bij mijn weten betekent het geven van bloed geen inbreuk op de vasten: er wordt
in dit geval niets ‘verbruikt’ maar eerder ‘weggenomen’.
56 Gezondheidszorg en diversiteit: het voorbeeld van de moslimpatiënten

Bijlage II
Fragment uit de Code van geneeskundige plichtenleer
(Belgische Orde van Geneesheren)
De geneesheer ten dienste van de patiënt
TITEL II, HOOFDSTUK 1: GENEESHEER-PATIËNTVERHOUDING
Artikel 27
De vrije keuze van een geneesheer door de patiënt is een basisbeginsel van de
betrekkingen in de geneeskunde. Elke geneesheer moet deze vrije keuze eerbiedigen
en er voor zorgen dat ze wordt geëerbiedigd.
Artikel 28
Behalve in geval van hoogdringendheid of wanneer hij in zijn menslievende plichten
tekort zou schieten, staat het de geneesheer steeds vrij om persoonlijke of
beroepsredenen de behandeling van een zieke te weigeren. De geneesheer mag
eveneens van zijn opdracht afzien op voorwaarde dat hij de patiënt of de naastbestaanden
ervan in kennis stelt, de continuïteit van de verzorging verzekert en aan
de geneesheer die zijn taak overneemt, alle nuttige inlichtingen verstrekt.
Artikel 29
De geneesheer moet pogen de patiënt voor te lichten over het waarom van elke
voorgenomen diagnostische of therapeutische maatregel. Indien de zieke een
voorgesteld onderzoek of behandeling weigert, mag de geneesheer onder de in lid
2 van artikel 28 bepaalde voorwaarden, van zijn opdracht afzien.
Artikel 30
Indien de patiënt minderjarig is of indien het een andere onbekwame persoon
betreft, en het onmogelijk of niet wenselijk is de instemming van zijn wettelijke vertegenwoordiger
te bekomen, moet de geneesheer gewetensvol de passende zorgen
toedienen.
Artikel 31
De geneesheer, of hij nu vrij door de patiënt werd gekozen of aan de patiënt door
een wet, een bestuurlijke verordening of bepaalde omstandigheden werd opgelegd,
moet altijd correct zijn en begrip tonen; behalve in gevallen met een duidelijke
therapeutische weerslag zal hij zich van inmenging in familiale aangelegenheden
onthouden; hij zal er op bedacht zijn geen filosofische, godsdienstige of politieke
overtuiging te kwetsen.
Artikel 32
De al dan niet vrij gekozen geneesheer zal enkel op gewetensvolle wijze en op
wetenschappelijke gronden beslissingen nemen.
Artikel 33 (gewijzigd op 15 april 2000)
De arts deelt tijdig aan de patiënt de diagnose en de prognose mede; dit geldt ook
voor een erge en zelfs voor een noodlottige prognose. Bij de informatie van de patiënt
houdt de arts rekening met diens draagkracht en met de mate waarin hij wenst
geïnformeerd te worden. De arts verzekert de patiënt in ieder geval van een verdere
aangepaste behandeling en begeleiding. De arts betrekt hierbij de naastbestaanden
tenzij de patiënt zich daartegen verzet. Hij contacteert op verzoek van de
patiënt de door deze aangewezen personen.
Gezondheidszorg en diversiteit: het voorbeeld van de moslimpatiënten
57

Bijlage III
Referenties
Eerst geven we de publicaties zonder auteursnaam (in chronologische volgorde),
vervolgens die met een auteursnaam (in alfabetische volgorde, volgens de eerste
auteur).
– Allochtone zorgconsulent. Financiering en organisatie (Utrecht, Forum, 20 februari
2004), www.forum.nl/pdf/conference-20-2-04.pdf.
– ‘Migrants: comprendre les différences pour mieux soigner’, in: Le Quotidien du
Médecin, nr. 7535, 6 mei 2004, blz. 13.
– ‘La Belgique a demandé des bras. Ce sont des hommes qui sont venus... 40 ans
d’immigration marocaine en Belgique’, in: Santé conjuguée, juli 2004, nr. 29.
– A.Bashir e.a., ‘Concordance in Muslim patients in primary care’, in: The
International Journal of Pharmacy Practice, september 2001.
– Naïma Bouali, ‘Ramadan: impact en médecine générale’, in: Santé conjuguée,
oktober 2003, nr. 26.
– Hassan Bouetta en Brigitte Maréchal, Islam en moslims in België. Lokale uitdagingen
en algemeen denkkader. Synthesenota, Koning Boudewijnstichting, programma
Burgersamenleving, 2003.
– Anas Châker, Le patient musulman. Guide pratique, Essalam.
– Coördinatiecel Interculturele Bemiddeling, FOD Volksgezondheid, Veiligheid van de
Voedselketen en Leefmilieu, Interculturele bemiddeling in de ziekenhuizen,
augustus 2000 (deels in het Frans).
– Annika den Dikken, ‘Diversiteit in de gezondheidszorg’, in: Medisch contact, jg. 57,
nr. 21, 24 mei 2002.
– Didier Fassin (ed.), ‘Santé: le traitement de la différence’, in: Revue Hommes et
Migrations, mei/juni 2000, nr. 1225.
– Louis Ferrant en Philip Hermans, Problèmes de santé et expression de la plainte
chez les Marocains de Belgique, Les Cahiers du GERM, collection ‘Expériences et
analyses’, 4/1991, nr. 219.
– Louis Ferrant en Philip Hermans, Les problèmes de santé chez les Marocains
vivant en Belgique, Les Cahiers du GERM, collection ‘Expériences et analyses’,
4/1991, nr. 219.
– Forum, NIGZ, Schakels en LVH, Eindevaluatie project ‘De allochtone zorgconsulent’,
juni 2003.
– Antoine Gally, Symbolique de la plainte dans la culture turque, Les Cahiers du
GERM, collection ‘Expériences et analyses’, 2/1991, nr. 217.
– Dominique Roynet, Les troubles de la sexualité chez les femmes issues de l’immigration
musulmane, Les Cahiers du GERM, collection ‘Expériences et analyses’,
1/1994, nr. 228.
– Steven Verbiest, Migranten: geloof (islam) en gezondheidszorg, april 2002
(http://users.skynet.be/medico.be/islam.htm).
– Hans Verrept, ‘Interculturele bemiddeling in de gezondheidszorg’, in: Cultuur en
Migratie, jg. 18, 2000, nr. 2.
58 Gezondheidszorg en diversiteit: het voorbeeld van de moslimpatiënten

Bijlage IV
Synthesenota
Rondetafel
‘Gezondheidszorg en diversiteit:
het voorbeeld van de moslimpatiënten’
10/05/2005
Hebben deelgenomen aan de rondetafel:
Dr. Naima Bouali, Médecin Généraliste, Maison Médicale “Norman Bethune”, Bruxelles
Monsieur Bouhna, Imam attaché à la Clinique St Jean, Bruxelles
Mevrouw Hamida Chikhi, Coördinator dienst Interculturele Bemiddeling, Foyer vzw, Brussel
Madame Nuran Cicekciler, Psychologue, Groupe Santé Josaphat (Centre de Planning
Familial), Bruxelles
Mevrouw Régine De Bruycker, Verbond van Verzorgingstellingen vzw, Caritas, Brussel
Dr. Jan De Maeseneer, Arts, Wijkgezondheidscentrum Botermarkt , Ledeberg
De heer Jozef De Witte*, Directeur, Centrum voor Gelijkheid van Kansen en voor
Racismebestrijding, Brussel
Monsieur Philippe Dubois, Cabinet de la Ministre de la Santé, de l’Action sociale
et de l’Egalite des chances (la Ministre Christiane Vienne), Jambes
De heer Louis Ferrant, Huisarts, W.V.V.H., Berchem
Dr. Patrick Gerard, Directeur Général, Clinique St. Jean asbl, Bruxelles
De heer Jan Grauls *, Voorzitter van het Directiecomité, Federale Overheiddienst
Buitenlandse Zaken, Buitenlands Handel en Ontwikkelingssamenwerking,
Voorzitter van het Begeleidingscomite “Islam en moslims in België” van de Koning
Boudewijnstichting, Brussel
Madame Marie-Jeanne Guillaume, Infirmières hospitalière, sociale et psychiatrique,
Auteur de la publication “Soignants et musulmans: duel ou duo?”, Centre El
Kalima, Bruxelles
Madame Fatima Hanine*, Collaboratrice au service juridique, Centre pour l’égalité
des chances et la lutte contre le racisme, Bruxelles
Madame Brigitte Harmant-Jacquemain, Consultante Service Ethique et
Pastorale, Fédération des Institutions Hospitalières de Wallonie, Erpent
Dr. Winfried Huba, Huisarts, Wijkgezondheidscentrum De Sleep, Gent
De heer Piet Janssen*, Directeur, Vlaams Minderhedencentrum, Brussel
Monsieur Altaï Manço, Institut de Recherche, Formation et d’Action sur les
Migrations (IRFAM), Liège
Madame Brigitte Maréchal*, Chercheuse, UCL, Louvain
Madame Jamila Moussaoui, Psychologue clinicienne, “Santé en exil”, Charleroi
Madame Firouzeh Nahavandi*, Directrice, Institut de Sociologie, Bruxelles
Monsieur Mohamed Rharib, Prof. de religion islamique et Aumônier hospitalier,
Monceau-sur-Sambre
Monsieur Fathi Tlatli*, Network Global Industry Director, DHL Worldwide –
Pharmaceuticals & Healthcare, Diegem
Madame Carine Vassart, Journaliste, ‘Communications’, Malèves Ste.Marie
Mevrouw Ria Vandenreyt, Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Brussel
Monsieur Dan Van Raemdonck*, Président, La Ligue des Droits de l’Homme, Bruxelles
Dr. Bernard Vercruysse, Président du Forum des Associations de Médecins
Généralistes, Bruxelles
De heer Hans Verrept, Celverantwoordelijke Interculturele Bemiddeling, FOD
Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu, Brussel
* lid van het Begeleidingscomité ‘Islam en moslims in België’ van de Koning
Boudewijnstichting
Voor de Koning Boudewijnstichting:
Guido Knops, Directeur
Benoît Fontaine, Programma-adviseur
Ilse Bonné, Assistente
Gezondheidszorg en diversiteit: het voorbeeld van de moslimpatiënten
59

Tijdens de rondetafel die was gewijd aan de moslimpatiënten in de Belgische
gezondheidszorg en die plaatsvond in de Brusselse Kliniek Sint-Jan, formuleerden
de deelnemers een aantal denksporen en voorstellen voor wijzigingen en/of toevoegingen
aan het rapport over dit thema. Dit document bevat een synthese van
de argumenten – in de vorm van vijf ‘noden’ – die tijdens de debatten werden aangevoerd.
De rondetafel werd voorgezeten door Jan Grauls, voorzitter van het Begeleidingscomité
‘Islam en moslims in België’ van de Koning Boudewijnstichting.
• Nood 1: vermijden dat het onderwerp wordt ‘geproblematiseerd’
In vergelijking met een aantal buurlanden verlopen de relaties tussen moslimpatiënten
en de gezondheidszorg (in brede zin) in België grotendeels probleemloos.
Het zou dan ook onvoorzichtig en contraproductief zijn de vragen die in dit verband
rijzen, in het teken van ‘potentiële conflicten’ te plaatsen. Anderzijds, zo stelden
een aantal deelnemers aan de rondetafel vast, weegt de internationale geopolitieke
context (de aanslagen van 2001, de oorlog in Irak, het Palestijnse probleem…)
op de relaties tussen de Belgische gastsamenleving en allochtone mensen afkomstig
uit moslimlanden. “Je vindt de wereldconflicten in onze wachtzalen terug,”
merkte een van de aanwezige dokters op. De gevoeligheid inzake het deel uitmaken
van een gemeenschap en de reacties die hierdoor worden teweeggebracht,
maken de zaken er soms niet gemakkelijker op.
Een vertegenwoordiger van de huisartsenverenigingen merkte op dat er een reëel
gevaar bestaat de zorgrelatie te verstoren als men haar uitsluitend zou baseren op
het aanwijzen van specifieke kenmerken van patiënten. Elk individu heeft eigen
kenmerken: vrouw/man, dik/mager, jong/oud… Zij maken van hem/haar een patiënt
die verschilt van de andere. Met deze karakteristieken moet de dokter in zijn
aanpak rekening houden. Als er dus een probleem rijst tussen een geneesheer en
een moslimpatiënt, lijkt het eerder te gaan om een meer algemeen probleem van
respect voor de patiënten en van het rekening houden met karakteristieken die
eigen zijn aan mensen, welke kenmerken dat ook zijn.
Sommige deelnemers aan de rondetafel vroegen zich af wat de relevantie is van
een onderzoek naar de contacten tusen moslimpatiënten en de gezondheidszorg.
Zij stelden de vraag of het niet zinvoller was deze bekommernis uit te breiden tot
alle groepen die betrokken zijn bij wat we ‘culturele diversiteit’ noemen.
De kwestie van de omschrijving wat nu eigenlijk ‘moslimpatiënten’ zijn, werd door
diverse deelnemers aan de orde gesteld. Sommigen merkten op dat er verschillen
zijn – en zelfs opvallende divergenties – tussen de diverse componenten van wat wij
‘de islamgemeenschap’ noemen. Ook de noodzaak om een onderscheid te maken
tussen culturele en religieuze aspecten werd ter sprake gebracht.
Sommige deelnemers wezen op de belangrijke invloed van de vaak precaire sociaal-economische
omstandigheden waarin de uit moslimlanden afkomsige bevolkingsgroepen
leven. Anderen daarentegen waren van oordeel dat met name de
jonge allochtonen evolueren en dat ze last hebben van het etiket van een ‘te lage
scholing’ dat vaak op hen gekleefd wordt. In dezelfde zin uitten sommige deelnemers
hun twijfels bij de bijna vanzelfsprekendheid waarmee de begrippen ‘mensen
uit een moslimgemeenschap’ en ‘gelovige’met elkaar in verband worden gebracht.
Wat ook ter sprake kwam: de invoering van een soort ‘gewetensbezwaar’, zowel
van de kant van de zorgverleners als van de patiënten. In het eerste geval is het
zorgverleners toegestaan te weigeren bepaalde daden te stellen (bv. zwangerschapsonderbreking),
terwijl de patiënten van hun kant op grond hiervan kunnen
weigeren bepaalde behandelingen of ingrepen te ondergaan.
60 Gezondheidszorg en diversiteit: het voorbeeld van de moslimpatiënten

Eén deelnemer legde tot slot uit hoe in de Verenigde Staten vooral de diversiteit
binnen het verzorgend personeel zelf heeft geleid tot een betere behandeling en tot
meer respect voor patiënten van diverse horizonten. Dit kan in verband worden
gebracht met de toestroom van een stijgend aantal mensen uit de moslimgemeenschap
in medische en paramedische studierichtingen (en dus later ook in de
bijbehorende beroepen).
Samenvattend:
– Vandaag de dag zijn er in de grote meerderheid van de gevallen geen noemenswaardige
problemen in de relaties tussen moslimpatiënten en de sector van de
gezondheidszorg. Het zou dan ook gevaarlijk zijn om welk debat dan ook te doen
uitgaan van de enkele extreme gevallen die in de ziekenhuizen zijn gesignaleerd en
die vaak verband houden met de patiënten die komen uit streken waar een zeer
strikte Islam worden beleden
– De religieuze en/of culturele dimensie van de moslimpatiënt is maar een van de vele
dimensies die hem/haar als persoon kenmerken (man/vrouw, jong/oud,
mager/dik…) en die zorgverleners in rekening moeten brengen.
• Nood 2: het zich wederzijds aanpassen door dialoog
Wat de zorginstellingen betreft, waren meerdere deelnemers van oordeel dat het
debat moet worden geplaatst in het perspectief van een betere wederzijdse aanpassing
van de patiënt aan de instelling en omgekeerd. Deze stelling vond tijdens
de rondetafel veel bijval en getuigt van een keuze die twee bestaande modellen
verwerpt: de Engelse “communautaristische”optie waarin men zich tot doel stelt
zich aan te passen aan alle mogelijke particulariteiten, wat die ook mogen zijn, en
de Franse meer “republikeinse”optie waar in veel gevallen de eis om zich aan te
passen aan de nationale praktijken de regel is.
Een vertegenwoordiger van de islam herinnerde eraan dat bepaalde basisprincipes
die fundamenteel zijn voor de concrete vertaling van het respect waar moslimpatiënten
recht op hebben, nog altijd niet worden toegepast. Zo verwees hij naar een
tekst van de Franse Gemeenschap waarin voor iedereen de mogelijkheid wordt
gegarandeerd dat hij/zij een beroep kan doen op geestelijke bijstand naar keuze
(pastoor, dominee, imam, lekenconsulent, rabbijn). In een groot aantal ziekenhuizen
wordt die regel nog steeds niet toegepast. De patiënten krijgen er niet systematisch
de coördinaten van een imam of een islamalmoezenier op wie zij een
beroep kunnen doen.
Ook beschikken moslims niet altijd over een aangepaste ruimte om overledenen af
te leggen, wat een bijzonder belangrijk ritueel is voor de overledene en zijn familie.
De precaire omstandigheden waarin deze overgangsriten moeten plaatsvinden,
getuigen niet altijd van veel respect voor het geloof van moslims. Ze versterken hun
gevoel dat ook aan hun meest gerechtvaardigde verzuchtingen nooit wordt tegemoetgekomen.
Tot slot werd ook gewezen op de afwezigheid van een aangepaste
cultusruimte. In dit verband werd het voorbeeld van het universitair ziekenhuis Sint-
Lucas in Brussel aangehaald. Daar staat een ‘spiritueel kruispunt’ open voor alle
religies en kunnen alle patiënten erover beschikken.
In het algemeen is de moslimgemeenschap vragende partij om te mogen meewerken
aan beslissingsprocedures. Er werd op de rondetafel een suggestie in die
zin gedaan voor de participatie van moslimalmoezeniers en imams aan de ethische
raden van ziekenhuisinstellingen, in de eerste plaats in die hospitalen waar zich een
groot aantal moslimpatiënten aanmelden.
In sommige gevallen zal het wellicht mogelijk zijn de oorzaak van een weigering
door een patiënt weg te nemen, door bijvoorbeeld vrouwelijke zorgverleners ter
Gezondheidszorg en diversiteit: het voorbeeld van de moslimpatiënten
61

eschikking te stellen, als dat tenminste voor de zorginstelling haalbaar is. In andere
gevallen zal dat onmogelijk blijken te zijn. Daarom moet in andere gevallen, na
een breed maatschappelijk debat, onderzocht worden hoe ver men in de onderhandeling
kan gaan en wat de grenzen zijn die zorgverleners niet mogen overschrijden.
Dit debat moet het voorwerp vormen van een systematische denkoefening
geval per geval , zoals die onder andere in Nederland heeft plaatsgevonden
over de maagdelijkheidsattesten. Hierdoor heeft men kunnen vastleggen wat de
respectieve rollen waren van de diverse betrokkenen.
Diverse tussenkomsten wezen erop hoezeer het niet in rekening brengen van aspecten
als deze, bij de moslimpatiënten tot een defensieve houding kan leiden en een
potentiële bron van conflicten is. Eén deelnemer verklaarde dat de defensieve houding
bij moslimpatiënten deels het resultaat is van het etiket ‘islam’ dat dikwijls als een verwijt
wordt gezien, als een vorm van kritiek vanwege de geseculariseerde gastsamenleving.
De gecrispeerde houding zou ook brede sociaal-politieke oorzaken hebben: de
moeilijkheid om aan werk te geraken, een problematische huisvesting, hinderpalen om
zich sociaal te integreren, het niet-erkennen van de islam…
De relatie patiënt/zorgverlener moet opnieuw geplaatst worden in een meer algemene
context van respect. Hierdoor moet de andere als ‘andere’ erkend worden,
en wel in al zijn dimensies (dus niet alleen de religieuze dimensie). Het gaat hier om
een wederzijds leerproces en het zal ongetwijfeld zinvol zijn dat gezaghebbende
personen van een gemeenschap, zoals geestelijken, potentiële patiënten voorlichten
over het zorgsysteem en over de realiteit van de medische vereisten, met respect
voor beide partijen.
Parallel hiermee moeten moslimpatiënten – en zorgverleners – over informatie en
correcte verwijzingen beschikken in verband met wat toegestaan of verboden is
wat behandelingen en zorgverlening in het algemeen betreft. Er bestaat in België
een comité van theologen dat in dit verband met vrucht kan worden geraadpleegd
en dat ten behoeve van het medisch korps en van de ziekenhuizen contactpersonen
kan aanbrengen. Zo kan er meer klaarheid worden gecreëerd in uiteenlopende
situaties en zullen de behandelingen vlotter verlopen.
Anderzijds merkten sommige deelnemers op dat de moslimgemeenschap niet
homogeen is en dat de voorschriften en/of verbodsbepalingen gevoelig kunnen
verschillen naargelang van de theologische school.
Een deelneemster uitte de wens dat het rapport ook zou onderstrepen welke
invloed culturele en religieuze gevoeligheden kunnen hebben buiten de zorgsector.
In het geval van de voormalige Inspectie voor de schoolgeneeskunde van de
Franse Gemeenschap (vandaag zijn dat de Centres de promotion de la Santé à l’école)
zou er bijvoorbeeld kunnen worden nagedacht over de invloed van culturele
en/of religieuze verschillen op lessen die tot doel hebben seksueel overdraagbare
ziekten te voorkomen bij het adolescentenpubliek.
Samenvattend:
– De deelnemers aan de rondetafel staan gunstig tegenover oplossingen gebaseerd
op dialoog tussen de patiënt en de zorgverleners. Dat biedt een tussenweg tussen
de Engelse optie, waarin men zich tot doel stelt zich aan te passen aan alle mogelijke
particulariteiten, wat die ook mogen zijn, en de Franse optie, waar in veel gevallen
de eis om zich aan te passen aan de nationale praktijken de regel is. De rol van
de overheden bestaat er dan ook niet in algemeen geldende normen en regelingen
uit te werken. Situaties moeten binnen elke instelling en door elke betrokken zorgberoep
worden bediscussieerd.
– De moslimgemeenschap neemt een defensieve houding aan omdat zij de indruk
heeft dat het zich affirmeren als moslim volstaat om te worden afgewezen. Het niet-
62 Gezondheidszorg en diversiteit: het voorbeeld van de moslimpatiënten

especteren van de wettelijke verplichting om aan elke gehospitaliseerde moslimpatiënt
de coördinaten van een imam te bezorgen zou daar een bewijs van zijn.
• Nood 3: het thema moet een plaats krijgen in het debat over de relatie patiënt/zorgverlener
– empowerment van de moslimpatiënten
Volgens een deelnemer-huisdokter mag de algemene geneeskunde niet in een
systeem terechtkomen waarin zorgverleners als volgt reageren: “Voor mij zit een
moslimpatiënt, dus moet ik daarop en daarop letten.” Dit soort mechanische
reacties houdt het risico in dat ze kunnen leiden tot de absurde situatie waarin
zorgverleners zozeer de eigenheid van de ander in acht willen nemen dat ze zichzelf
niet langer respecteren en dingen gaan doen waar ze tegen gekant zijn. Een
voorbeeld dat op de rondetafel werd aangehaald: de maagdelijkheidsattesten die
worden afgeleverd zonder dat er een onderzoek van de patiënte plaatsvond, wat
indruist tegen de medische deontologie.
De zorgrelatie moet voor alles een dialoog blijven: het gaat erom dat men de
waarden van de ander begrijpt, dat men de eigen waarden uitlegt en dat patiënt en
zorgverlener zich aldus een onderhandelingsruimte geven.
Als mensen zich hier niet in kunnen vinden, gaat het niet langer om een zorgrelatie.
Men zou zich zelfs kunnen voorstellen dat de onvoorwaardelijke aanpassing
van een zorgverlener aan alle mogelijke religieuze en/of culturele verzoeken van zijn
patiënten leidt tot een soort omgekeerd racisme. Dan stelt men geen vragen meer
over de gegrondheid van een verzoek of een weigering, louter en alleen op grond
van het feit dat iemand ‘anders’ is.
Een deelneemster herinnerde eraan dat het aangaan van een zorgrelatie betekent
dat men een patiënt in zijn algemeenheid beschouwt, en dus ook zijn familiale toestand
en zijn omgeving in brede zin mee in rekening brengt.
Er werd ook opgemerkt dat de instelling zelf – of toch minstens de mentale voorstelling
die men zich daarvan maakt – aan de basis kan liggen van bepaalde gecrispeerde
reacties door patiënten. Een ziekenhuis verwijst immers naar crisisperiodes
in het leven van mensen. Pijn, lijden en de dood kunnen reacties scherper maken.
Het is dan ook misschien verstandig dat het verzorgend personeel een betere kennis
heeft van de betekenis en van de specifieke reële gevolgen van deze fundamentele
waarden voor individuen.
De relatieve overconsumptie van de zorg door moslimpatiënten moet worden
bekeken in het kader van deze relatie patiënt/zorgverlener. Het doel moet niet zijn
dat de overconsumptie – die te wijten is aan onvoldoende kennis van de zorgsystemen
– wordt gesanctioneerd, maar integendeel dat patiënten worden geholpen
en ‘sterker’ worden gemaakt door hen meer informatie te geven. Hierdoor zullen
ze keuzes kunnen maken en zullen ze beter in staat zijn tegenover zorgverleners
hun vragen te formuleren met het oog op te nemen beslissingen. Het gaat er met
andere woorden om te werken aan empowerment van de patiënten zelf.
Een deelneemster aan de rondetafel merkte ook op dat het volstrekt niet aan te
bevelen is patiënten met een welbepaalde culturele en/of religieuze afkomst en/of
patiënten die deel uitmaken van een welbepaalde gemeenschap, naar een zorgverlener
te sturen met dezelfde afkomst of uit dezelfde gemeenschap, omdat dan
zogezegd de communicatie correcter zo verlopen. Dat zou in volstrekte tegenspraak
zijn met een samenleving die de culturele diversiteit bevordert.
Gezondheidszorg en diversiteit: het voorbeeld van de moslimpatiënten
63

Samenvattend:
– De patiënt moet op de hoogte worden gebracht van de bestaande beperkingen op
medisch vlak en mag van een zorgverlener niet eisen dat die een gedrag aanneemt
dat indruist tegen zijn deontologische principes. Ingaan op gelijk welk verzoek,
onder het voorwendsel dat het uitgaat van iemand van vreemde afkomst, komt in
feite neer op een omgekeerd racisme.
– De reflectie over de invloed van religieuze en/of culturele verschillen in het domein
van de gezondheidszorg moet berusten op wederzijds respect en op het in rekening
brengen van de culturele diversiteit. Meer empowerment van moslimpatiënten
zal leiden tot een betere aanpak van problemen in verband met de volksgezondheid
die eigen zijn aan de moslimgemeenschap.
• Nood 4: de sociaal-economische context moet behoren bij het denkwerk
De vraagt rijst of de specifieke kenmerken van de moslimpatiënt louter en alleen op
grond van zijn culturele en/of religieuze afkomst kunnen worden geduid. Of worden
ze ook beïnvloed door de sociaal-economische context waarin moslimpatiënten
zich veelal bevinden?
Een deelnemer merkte op dat bij deze patiënten en hun familie de kennis van het
zorgsysteem niet bijzonder goed is: het circuit, de manier van werken, de diverse
betrokkenen, de keuze voor de ene of de andere techniek… Deze vaststelling kan
trouwens worden uitgebreid tot andere sociaal-economische groepen in de
samenleving die op een vergelijkbaar niveau staan. Maar bij de patiënten uit de
moslimgemeenschappen is er nog een bijkomende hinderpaal, namelijk de taal. Dit
gebrek aan kennis verklaart gedeeltelijk een bepaalde overconsumptie van producten
en geneeskundige onderzoeken bij deze bevolkingsgroepen.
Een andere deelnemer aan de rondetafel is huisarts in een structuur waar 55 verschillende
nationaliteiten over de vloer komen. Hij heeft vastgesteld dat bij zijn patiënten
het sociaal statuut soms zwaarder doorweegt dan hun culturele afkomst.
Dat betekent onder meer concreet dat het gegeven illegaal in België te verblijven
meer impact heeft op de gezondheid dan het belijden van een of andere religie.
Los van het zuiver economische facet speelt een andere factor een belangrijke rol:
moslimpatiënten zijn overgestapt van een samenleving van het ‘wij’ – ‘traditionele’
samenlevingen waarin het belangrijk is dat je bij anderen terecht kunt voor bijstand
– naar een samenleving van het ‘ik’, zoals de westerse, waarin het individu geacht
wordt autonoom te kunnen ageren.
Samenvattend:
De reflectie over eventuele aanpassingen aan religieuze en/of culturele verzoeken
moet ook uitgaan van de sociaal-economische situatie van moslimpatiënten die
vaak ongunstig is. De invloed van economische omstandigheden is, op het vlak
van gezondheid, groter dan die van de religie of cultuur.
• Nood 5: nood aan een betere opleiding van de zorgverleners en een betere
kennis van het Belgisch gezondheidssysteem bij moslimpatiënten
Tal van deelnemers benadrukten het belang van een betere kennis bij zorgverleners
van moslimconcepten in verband met gezondheid en ziekte. Er moeten initiatieven
komen die dankzij een betere kennis leiden tot meer respect, maar die ook de
zorgverlening makkelijker maken omdat zorgverleners dan gewapend zijn met
argumenten en kennis.
Een betere kennis van patiënten van moslimorigine blijft niet beperkt tot de cultu-
64 Gezondheidszorg en diversiteit: het voorbeeld van de moslimpatiënten

ele en religieuze dimensie. Zo merkte een dokter op dat typische pathologieën,
zoals diabetes type II, voor de volksgezondheid een reële uitdaging betekenen. Het
percentage daarvan bij deze bevolkingsgroepen ligt verontrustend hoog en de
gevolgen ervan worden tot op vandaag onderschat. Het risico wordt in de huidige
toestand niet voldoende in rekening gebracht. Dat komt omdat de pathologieën
systematisch te weinig worden opgespoord.
De redenen waarom mensen een beroep doen op de traditionele geneeskunde
moeten beter worden onderzocht en aangewend. Deze aanpak staat bijvoorbeeld
een vereniging als ‘Entre deux mondes’ voor. Zij probeert de traditionele geneeskunde
een plaats te geven binnen de klassieke.
Een deelneemster wees ook op het feit dat veel conflictsituaties eigenlijk hun oorsprong
vinden in misverstanden op het vlak van de communicatie, nog los van alles
wat taal-, cultuur- en godsdienstgebonden is. Een van de sporen waar we oplossingen
moeten gaan zoeken kan er dan ook in bestaan dat er interculturele projecten
worden opgezet (in brede zin en dus voor alle gemeenschappen) om tot een
betere dialoog te komen en wederzijds elkaars grenzen te leren kennen en respecteren.
Het lijkt er vandaag de dag op dat er in de opleidingen grote verschillen zijn in de
faculteiten (voor dokters) en de hogescholen (voor het medisch en paramedisch
personeel). Een opleiding in interculturele facetten is er niet overal en lijkt vooral af
te hangen van de belangstelling hiervoor van het ene of andere lid van het academisch
personeel. Het kan daarom een nuttige denkoefening zijn na te gaan welk
opleidingsmodel hier kan worden toegepast.
Wat het verspreiden van informatie in de bredere zin van het woord betreft – en met
name over verbodsbepalingen en geboden – is er geen eensgezindheid over de
vorm waarin dat moet gebeuren. Sommigen pleiten voor brochures of publicaties
waarin ten behoeve van het verzorgend personeel de verboden en geboden worden
opgelijst en door de religieuze autoriteiten worden ‘gelabeld’. Anderen zijn
meer voor het scheppen van een kader voor het debat, waarin vervolgens iedereen
een oplossing kan gaan zoeken geval per geval en in functie van zijn/haar
eigen arbeidscultuur. Bij dat laatste is het doel dat er wegen naar oplossingen worden
geopend eerder dan dat er pasklare antwoorden worden aangeleverd. In dit
debat is het belangrijk een onderscheid te maken tussen twee aspecten: informatie
en aanbevelingen.
Samenvattend:
– Veel conflicten tussen moslimpatiënten en zorgverleners zijn het gevolg van communicatieproblemen
. Er moeten dan ook inspanningen gebeuren om de kennis
van zorgverleners over opvattingen van moslims inzake gezondheid en ziekte te
verbeteren. Het zal eveneens nuttig zijn dat de moslimpatiënten een betere kennis
hebben van het Belgische zorgsysteem.
– De reflectie over de invloed van religieuze en/of culturele verschillen moet plaatsvinden
binnen de betrokken beroepsgroepen en instellingen. Het komt hen toe
om eventuele grenzen te bepalen en vast te leggen van wat al dan niet aanvaardbaar
is. De beleidsverantwoordelijken kunnen initiatieven steunen die verbonden
zijn met culturele diversiteit in de wereld van de zorgverlening, naast
opleidingsprojecten voor zorgverleners.
Gezondheidszorg en diversiteit: het voorbeeld van de moslimpatiënten
65

Executive summary
Dit rapport maakt deel uit van een algemene reflectie door de Koning Boudewijnstichting
over de plaats van de islam en van moslims in de Belgische en Europese samenlevingen.
Doel is te onderzoeken hoe het gesteld is met de relaties tussen moslimpatiënten en de
Belgische gezondheidszorg. De centrale vraag luidt: zijn er in verband met gezondheid,
ziekte en de bijbehorende ethische kwesties concepten die eigen zijn aan de islam, en kunnen
deze culturele verschillen aan de basis liggen van problemen in de relaties tussen moslimpatiënten
en de hulpverleners of structuren in de gezondheidszorg?
Dit rapport is geen wetenschappelijk onderzoek. Het biedt in de eerste plaats een
zo getrouw mogelijke ‘momentopname’ van de situatie van moslimpatiënten in het
systeem van de Belgische gezondheidszorg.
Vandaag de dag spelen die relaties tussen moslimpatiënten en de sector van de
gezondheidszorg zich in de grote meerderheid van de gevallen zonder noemenswaardige
problemen af. Het zou dan ook gevaarlijk zijn om voor welk debat dan
ook uit te gaan van enkele extreme gevallen die zijn opgetekend.
De vragen die uitgaan van moslimpatiënten en die gebaseerd zijn op culturele of
religieuze aspecten, betreffen in de eerste plaats de voeding en het respect voor
de riten bij een overlijden in een ziekenhuis. Ook bepaalde periodes in het jaar,
zoals de vasten tijdens de ramadan, kunnen invloed hebben op de volksgezondheid,
omdat het niet-volgen van bepaalde behandelingen in het geval van sommige
chronische ziekten risico’s met zich mee kan meebrengen.
In gebieden waar een striktere interpretatie van de islam de regel is, doen zich toch
ook soms meer problematische gevallen voor waarin religieuze praktijken diametraal
tegenover biomedische vereisten komen te staan. Het kan bijvoorbeeld gaan
om een categorische weigering van het feit dat een mannelijke zorgverlener (dokter,
anesthesist, verpleger…) zich inlaat met een vrouwelijke patiënte. Dat kan uitmonden
in verbale en fysieke agressie tegenover de zorgverleners.
Tot slot zijn er nog facetten die specifiek zijn voor de vrouwelijke bevolking van moslimorigine,
zoals het verzoek om een maagdelijkheidsattest te krijgen en om het maagdenvlies
te herstellen. Ook deze kwesties leiden tot debatten in de medische wereld.
Als ze worden geconfronteerd met deze situaties – die overigens evenveel verband
houden met geopolitiek als met de volksgezondheid – reageren dokters en ziekenhuisinstellingen
vandaag de dag geval per geval en afhankelijk van hun ervaring
terzake of hun gevoeligheid voor de problematiek.
De vraag rijst of men globale oplossingen moet uitdokteren en ‘guidelines’ uitwerken
die het dagelijks werk van de zorgverleners afbakenen. Of verdient het eerder
aanbeveling om beslissingen te laten afhangen van de dialoog tussen het verzorgend
personeel en de patiënten? In zo’n gesprek kan iedereen zijn waarden onder
woorden brengen en tegelijk respect opbrengen voor die van de ander.
Een ander belangrijk element in dit debat is de toenemende aanwezigheid in ons
systeem van gezondheidszorg van zorgverleners die afkomstig zijn uit de moslimgemeenschappen
(dokters, verpleegsters, paramedisch personeel…). In sommige landen
heeft dat bij de uitvoering van het werk geleid tot het opduiken van nieuwe vragen
die specifiek verbonden zijn met een bepaalde gemeenschap. Elders wordt dit
fenomeen daarentegen opgevat als een factor die het onthaal en de kwaliteit van de
zorg kan verbeteren. De toekomst zal uitwijzen hoe dit in België zal evolueren.
Over het algemeen gesproken mag het debat over de eigen kenmerken van patiënten
binnen het systeem van de gezondheidszorg niet tot de islam beperkt blijven. Culturele
diversiteit is een steeds groter wordende tendens in onze hedendaagse samenlevingen.
Op 10 mei 2005 organiseerde de Koning Boudewijnstichting in de Kliniek Sint-Jan
in Brussel een rondetafel gewijd aan het thema van dit rapport. Daar waren een
dertigtal personen op aanwezig die alle direct betrokken sectoren vertegenwoordigden:
dokters, psychologen, vertegenwoordigers van de overheden en van de
ziekenhuizen, moslimgeestelijken, religieuze vertegenwoordigers, interculturele
bemiddelaars… Deze rondetafel maakt het voorwerp uit van een synthesenota die
integraal bij dit rapport is toegevoegd (bijlage IV).
66 Gezondheidszorg en diversiteit: het voorbeeld van de moslimpatiënten

This report occurs within the context of a general reflexion carried out by the King
Baudouin Foundation on the place of Islam and of Muslims in Belgian and European
societies. Its objective is to examine the existing relations between Muslim patients
and the healthcare system in Belgium The central question in this work is the following:
are there conceptions of health, of illness, of ethics peculiar to Islam and can
it be that these cultural differences are the source of the problems in relations
between Muslim patients and the healthcare professionals or structures?
This work does not have any scientific research value, it is first and foremost a
“snapshot”, the most faithful possible and at a given moment, of the situation concerning
Muslim patients within the healthcare system in Belgium.
As things stand, the ongoing relations between Muslim patients and the healthcare sector
are without any notable problems in the overwhelming majority of cases. It would
therefore be dangerous to base a debate of any kind on the few recorded exceptions.
The demands emanating from Muslim patients and based on cultural or religious
elements concern mainly the dietary regime and the respect accorded to funeral
rites in hospitals. Certain periods such as the fast of Ramadan can also have an
impact on public health in the sense that the non-respect of treatments can present
a danger to chronically ill persons.
We do however find, in the areas where a stricter form of Islam prevails, more problematic
cases whereby religious practices tend to be in opposition to biomedical
requirements. There can occur for example a categorical refusal to see a male healthcare
care professional (doctor, anaesthetist, nurse etc.) take care of a female patient
and which can result in verbal and physical aggression towards the medical staff.
Finally, a number of elements particular to the female Muslim population, such as
requests for virginity certificates and hymen reconstruction are also provoking
debates within the medical community.
Faced with these situations which are in equal measure a matter of geopolitics as
well as public health, the doctors and the hospital establishments are currently
dealing with this on a case by case basis in accordance with their experience and
their sensitivity to the issue.
Should one moreover devise global solutions, draw up “guidelines” which would
map out the daily work routine for healthcare professionals? Or rather should one
allow for this to be a decision based on dialogue occurring in the relationship
between the care providers and the patients, where each one can give expression
to their own values while respecting those of others.
Another important element in this debate is the increasing prominence, within the
healthcare system, of professionals originating from the Muslim communities (doctors,
nurses, paramedical personnel etc.). In certain countries, this has led to the
emergence of communitarian demands within the work environment. In other
countries, this phenomenon is on the contrary perceived to be a factor which can
improve the initial welcome and quality of care towards patients. Only time will tell
as to how this will evolve in Belgium.
More generally also, the debate on the specificity of patients in the healthcare system
should not be confined only to Islam, as cultural diversity is a growing tendency
in our contemporary societies.
Finally, on the 10 th May 2005, the King Baudouin Foundation organised a round
table at the Saint Jean Clinic in Brussels devoted to the subject of this report. It
brought together thirty or more individuals representing all of the sectors directly
affected: doctors, psychologists, policy maker representatives, hospital staff, the
clergy, Muslims, religious representatives, intercultural mediators etc. A summary of
this round table is available in full herewith included (Annex IV).
Gezondheidszorg en diversiteit: het voorbeeld van de moslimpatiënten
67

68 Gezondheidszorg en diversiteit: het voorbeeld van de moslimpatiënten

Koning Boudewijnstichting
De levensomstandigheden
van de bevolking helpen verbeteren
www.kbs-frb.be
De Koning Boudewijnstichting is een stichting van openbaar nut, die in 1976 - toen Koning Boudewijn
25 jaar koning was - werd opgericht. De Stichting is onafhankelijk en pluralistisch. We zetten ons in
om de levensomstandigheden van de bevolking te verbeteren. De Stichting spendeert jaarlijks zo'n 38
miljoen euro. Met dat geld kunnen we heel wat realiseren in dienst van de samenleving. Maar we kunnen
niet alles doen. Daarom leggen we accenten en passen we onze centrale werkthema’s aan aan
de steeds veranderende noden van de samenleving. Onze kernprogramma’s de komende jaren zijn:
Sociale rechtvaardigheid, Burgersamenleving, Governance, en Fondsen & Eigentijdse filantropie.
Het programma 'Sociale rechtvaardigheid' steunt projecten die kwetsbare of gediscrimineerde mensen
meer autonomie geven. Met het programma 'Burgersamenleving' stimuleren we het engagement
van burgers en willen we het verenigingsleven versterken. Het programma ‘Governance’
betrekt burgers nauwer bij beslissingen over de manier waarop goederen en diensten worden geproduceerd
en geconsumeerd, en bij de evoluties in de medische wetenschappen. Met het programma
'Fondsen & Eigentijdse filantropie' wil de Stichting moderne vormen van vrijgevigheid aanmoedigen.
Naast de vier kernprogramma's heeft de Koning Boudewijnstichting ook een aantal 'Structurele en
Specifieke initiatieven'. Zo werkt ze mee aan een project voor de herinrichting van de Europese wijk
in Brussel, ondersteunt ze Child Focus en ging ze een strategisch partnerschap aan met het
European Policy Centre.
Tot slot nog dit: al onze programma’s en projecten hechten bijzonder veel waarde aan culturele verscheidenheid
en aan een evenwichtige man-vrouwbenadering.
Om onze doelstelling te realiseren, combineren we verschillende werkmethodes: we steunen projecten
van derden, we organiseren studiedagen en rondetafels met experts en burgers, we zetten denkgroepen
op rond actuele en toekomstige thema’s, we brengen mensen met heel verschillende visies
rond de tafel, we bundelen de vergaarde informatie in (gratis) publicaties en rapporten,....
Als Europese stichting in België is de Koning Boudewijnstichting actief op lokaal, regionaal, federaal,
Europees en internationaal niveau. Vanzelfsprekend benutten we het feit dat we gehuisvest zijn in
Brussel, de hoofdstad van Europa, van België en van de twee grote Gemeenschappen van ons land.
Meer info over onze projecten en publicaties vindt u op www.kbs-frb.be. Vragen kan u mailen naar info@kbsfrb.
be of u kan bellen naar +32-70-233 728
Koning Boudewijnstichting, Brederodestraat 21, B-1000 Brussel
+32-2-511 18 40, fax +32-2-511 52 21
Giften op onze rekening 000-0000004-04 zijn fiscaal aftrekbaar vanaf 30 euro.

Met de steun van de Nationale Loterij