06.09.2013 Views

Stoppen met eten en drinken - Nvve

Stoppen met eten en drinken - Nvve

Stoppen met eten en drinken - Nvve

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

Postbus 75331, 1070 AH Amsterdam 0900 - 606 06 06 (E 0,20 p.m.)<br />

euthanasie@nvve.nl www.nvve.nl<br />

K E U Z E S R O N D H E T L E V E N S E I N D E<br />

<strong>Stopp<strong>en</strong></strong> <strong>met</strong> <strong>et<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> drink<strong>en</strong>


STOPPEN MET<br />

ETEN EN DRINKEN<br />

NVVE, Nederlandse Ver<strong>en</strong>iging voor e<strong>en</strong> Vrijwillig Lev<strong>en</strong>seinde<br />

Amsterdam 2009


NVVE<br />

Postbus 75331<br />

1070 AH Amsterdam<br />

Tel. 0900 - 606 06 06 (e 0,20 p.m.)<br />

E-mail: euthanasie@nvve.nl<br />

Website: www.nvve.nl<br />

Eerste druk: juni 1998<br />

Vijfde herzi<strong>en</strong>e druk: december 2009<br />

Eindredactie: Walburg de Jong<br />

Vormgeving: Kees Wag<strong>en</strong>aars, Breda<br />

Omslag: Joop Smit, Bussum<br />

ISBN-10: 90-74500-67-6<br />

ISBN-13: 978-90-74500-67-8<br />

© NVVE, Amsterdam 2009<br />

Gedeeltelijke overname is toegestaan<br />

<strong>met</strong> bronvermelding <strong>en</strong> k<strong>en</strong>nisgeving aan de NVVE.


Voorwoord<br />

Met regelmaat krijg<strong>en</strong> wij op het bureau van de NVVE van onze led<strong>en</strong><br />

vrag<strong>en</strong> over e<strong>en</strong> heel bijzondere wijze van sterv<strong>en</strong> namelijk ‘versterv<strong>en</strong>’.<br />

Daarom beslot<strong>en</strong> wij e<strong>en</strong> brochure te publicer<strong>en</strong> die bedoeld is voor de<br />

patiënt<strong>en</strong> zelf, maar ook voor de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> om h<strong>en</strong> he<strong>en</strong>, familie <strong>en</strong> vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>,<br />

arts<strong>en</strong> <strong>en</strong> de medewerkers van de thuiszorgorganisatie of van de<br />

instelling waar de patiënt verblijft.<br />

Als titel voor deze brochure hebb<strong>en</strong> wij het woord ‘versterv<strong>en</strong>’ niet<br />

gekoz<strong>en</strong>, omdat dat op te veel verschill<strong>en</strong>de manier<strong>en</strong> gebruikt wordt.<br />

Wij hebb<strong>en</strong> gekoz<strong>en</strong> voor <strong>Stopp<strong>en</strong></strong> <strong>met</strong> <strong>et<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> drink<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> formulering<br />

waarin de eig<strong>en</strong> keuze van de patiënt beter tot uiting komt.<br />

Voor m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> <strong>met</strong> e<strong>en</strong> gezond lichaam is stopp<strong>en</strong> <strong>met</strong> <strong>et<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> drink<strong>en</strong><br />

ge<strong>en</strong> waardige dood, maar voor zeer oude <strong>en</strong>/of zeer zieke m<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />

kan het e<strong>en</strong> aanvaardbare weg zijn. Niet alle arts<strong>en</strong> w<strong>et<strong>en</strong></strong> hoe ze zo e<strong>en</strong><br />

sterfbed mo<strong>et<strong>en</strong></strong> begeleid<strong>en</strong>. Andere arts<strong>en</strong> k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> de mogelijkheid wel,<br />

maar suggerer<strong>en</strong> hem in de verkeerde situatie: als e<strong>en</strong> soort ‘alternatief’<br />

voor euthanasie. Zij do<strong>en</strong> dat soms uit angst voor juridische gevolg<strong>en</strong><br />

van euthanasie, uit onw<strong>et<strong>en</strong></strong>dheid of als e<strong>en</strong> soort test om na te gaan<br />

of iemand wel echt dood wil.<br />

Het is daarom goed dat patiënt<strong>en</strong> zelf w<strong>et<strong>en</strong></strong> of het stopp<strong>en</strong> <strong>met</strong> <strong>et<strong>en</strong></strong><br />

<strong>en</strong> drink<strong>en</strong> in hun geval e<strong>en</strong> reële mogelijkheid is, zodat ze goed geïnformeerd<br />

het gesprek <strong>met</strong> hun arts kunn<strong>en</strong> aangaan. Daarom is de tekst<br />

niet alle<strong>en</strong> maar praktisch, maar biedt hij hier <strong>en</strong> daar ook wat technische<br />

details.<br />

dr. P.M. de Jong, directeur<br />

Amsterdam, december 2009


Inhoud<br />

Voorwoord<br />

Inleiding<br />

1 algem<strong>en</strong>e informatie<br />

1.1 Onder welke condities <strong>en</strong> in welke uitgangssituaties?<br />

1.2 Medische/verpleegkundige bijstand?<br />

1.3 Hoe verloopt het proces?<br />

1.4 Argum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> discussie <strong>met</strong> professionele hulpverl<strong>en</strong>ers<br />

2 informatie voor de verzorgers<br />

2.1 De verzorgers<br />

2.2 Stapp<strong>en</strong>plan algeme<strong>en</strong><br />

2.3 Stapp<strong>en</strong>plan thuissituatie<br />

2.4 Stapp<strong>en</strong>plan verzorgingshuis<br />

2.5 Stapp<strong>en</strong>plan ziek<strong>en</strong>huis, verpleeghuis of hospice<br />

Bijlage: Brief <strong>en</strong> verklaring<br />

Informatie over de NVVE<br />

7<br />

8<br />

8<br />

9<br />

10<br />

11<br />

12<br />

12<br />

12<br />

13<br />

15<br />

15<br />

16<br />

18


INLEIDING<br />

Bij euthanasie <strong>en</strong> hulp bij zelfdoding is hulp van e<strong>en</strong> arts nodig. De arts<br />

is immers de <strong>en</strong>ige die over <strong>met</strong> zekerheid werkzame medicam<strong>en</strong>t<strong>en</strong> kan<br />

beschikk<strong>en</strong>. Deze afhankelijkheid stuit vel<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> de borst <strong>en</strong> zij zoek<strong>en</strong><br />

naar weg<strong>en</strong> om de regie van het lev<strong>en</strong>seinde geheel in eig<strong>en</strong> hand te houd<strong>en</strong>.<br />

Het bewust stopp<strong>en</strong> <strong>met</strong> <strong>et<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> drink<strong>en</strong> kan soms zo’n weg zijn.<br />

De arts wordt ook dan nog niet geheel overbodig, maar de arts-patiënt<br />

relatie verandert omdat de vraag verandert.<br />

Immers, de patiënt hoeft niet meer – zoals bij euthanasie – om e<strong>en</strong> gunst<br />

te verzoek<strong>en</strong>; hij vraagt nu om de palliatieve zorg die tot de normale taak<br />

van iedere arts behoort. Palliatieve zorg is niet gericht op lev<strong>en</strong>sverl<strong>en</strong>ging,<br />

maar op het verlicht<strong>en</strong> van het lijd<strong>en</strong> zowel geestelijk als lichamelijk.<br />

Sommige ziek<strong>en</strong> die het liefst zoud<strong>en</strong> kiez<strong>en</strong> voor euthanasie, bevind<strong>en</strong><br />

zich in e<strong>en</strong> situatie waarin euthanasie onbespreekbaar is. Soms kan<br />

verandering van arts of verandering van instelling dan e<strong>en</strong> oplossing<br />

bied<strong>en</strong>. Maar helaas blijkt in de praktijk vaak dat dit onmogelijk is: er<br />

zijn wachtlijst<strong>en</strong>, m<strong>en</strong> mag niet zomaar naar e<strong>en</strong> andere regio... In zo’n<br />

geval kan het stopp<strong>en</strong> <strong>met</strong> <strong>et<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> drink<strong>en</strong> als tweede keuzemogelijkheid<br />

word<strong>en</strong> overwog<strong>en</strong>.<br />

Of het motief om te stopp<strong>en</strong> <strong>met</strong> <strong>et<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> drink<strong>en</strong> nu is ‘regie in eig<strong>en</strong><br />

hand’ of ‘tweede keus na euthanasie’, in beide gevall<strong>en</strong> mo<strong>et<strong>en</strong></strong> de<br />

patiënt <strong>en</strong> de verzorgers veel w<strong>et<strong>en</strong></strong>: wanneer kan het wel, wanneer kan<br />

het niet, hoe gaat het proces in zijn werk <strong>en</strong> welk stapp<strong>en</strong>plan moet er<br />

word<strong>en</strong> gevolgd. Er blijv<strong>en</strong> echter onzekerhed<strong>en</strong>. Wat bij de <strong>en</strong>e patiënt<br />

acht dag<strong>en</strong> duurt, kan bij de ander acht wek<strong>en</strong> dur<strong>en</strong>. Er zijn te veel persoonlijke<br />

variaties in het spel om exacte voorspelling<strong>en</strong> te kunn<strong>en</strong> do<strong>en</strong>.<br />

s t o p p e n m e t e t e n e n d r i n k e n


1 ALGEMENE INFORMATIE<br />

1.1 Onder welke condities <strong>en</strong> in welke uitgangssituaties?<br />

a Person<strong>en</strong> die nog niet in de sterv<strong>en</strong>sfase verker<strong>en</strong><br />

Als gezonde individu<strong>en</strong>, zoals jonge hongerstakers, sterv<strong>en</strong> door verhonger<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> verdorst<strong>en</strong>, dan valt dat zeker niet onder e<strong>en</strong> milde dood. Het<br />

proces kan zich over meer dan acht wek<strong>en</strong> uitstrekk<strong>en</strong>, de gevoel<strong>en</strong>s van<br />

honger <strong>en</strong> dorst kwell<strong>en</strong> de betrokk<strong>en</strong>e <strong>en</strong> de verschijnsel<strong>en</strong> van het fal<strong>en</strong><br />

van diverse organ<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> zich in hun volle, pijnlijke omvang ontwikkel<strong>en</strong>.<br />

Als de betrokk<strong>en</strong>e dit niet kan volhoud<strong>en</strong> kan hij besluit<strong>en</strong> om toch<br />

weer <strong>et<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> drink<strong>en</strong> tot zich te nem<strong>en</strong>. Dit moet dan geleidelijk <strong>en</strong> onder<br />

deskundige leiding gebeur<strong>en</strong>, weg<strong>en</strong>s het gevaar van het optred<strong>en</strong><br />

van hartritmestoorniss<strong>en</strong> <strong>en</strong> andere ernstige medische problem<strong>en</strong>. In<br />

deze conditie wordt stopp<strong>en</strong> <strong>met</strong> <strong>et<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> drink<strong>en</strong> zeker niet aangerad<strong>en</strong>.<br />

Te vroeg stopp<strong>en</strong> <strong>met</strong> <strong>et<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> drink<strong>en</strong> betek<strong>en</strong>t veel leed voor<br />

patiënt <strong>en</strong> nabestaand<strong>en</strong>. Het duurt lang <strong>en</strong> gaat gepaard <strong>met</strong><br />

onaang<strong>en</strong>ame verschijnsel<strong>en</strong> als honger, dorst <strong>en</strong> pijn.<br />

b Person<strong>en</strong> die in de sterv<strong>en</strong>sfase verker<strong>en</strong><br />

Geheel anders is het beeld bij ernstig zieke of zeer oude m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in<br />

slechte conditie, <strong>met</strong> al fal<strong>en</strong>de orgaanfuncties. Hun stofwisseling staat<br />

al op e<strong>en</strong> laag pitje. Vaak zijn ze al sterk vermagerd. Het lijkt erop dat<br />

het lichaam (<strong>en</strong> de geest!) zich niet langer verzett<strong>en</strong>. Toch kunn<strong>en</strong> we ook<br />

hier nog twee period<strong>en</strong> onderscheid<strong>en</strong>: in het begin, vlak na het feitelijke<br />

stopp<strong>en</strong> <strong>met</strong> <strong>et<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> drink<strong>en</strong> is de kans het grootst dat er nare klacht<strong>en</strong><br />

optred<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat er twijfels kunn<strong>en</strong> ontstaan over het voortzett<strong>en</strong> van het<br />

oorspronkelijke plan. In de tweede periode, de laatste dag<strong>en</strong>, zijn de gevoel<strong>en</strong>s<br />

van honger <strong>en</strong> dorst afg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> <strong>en</strong> het bewustzijn kan snel dal<strong>en</strong>.<br />

In deze ‘terminale fase’ ontbreekt de tijd om nog verdere lichamelijke<br />

klacht<strong>en</strong> te ontwikkel<strong>en</strong>. De geleidelijke uitdroging verhindert ook<br />

dat er grote hoeveelhed<strong>en</strong> slijm <strong>en</strong> vocht in de long<strong>en</strong> ontstaan. De ervaring<br />

in verpleeghuiz<strong>en</strong> leert dat de zieke ge<strong>en</strong> verstikkingsverschijnsel<strong>en</strong><br />

ondervindt.<br />

Elke zieke die deze weg wil kiez<strong>en</strong> moet zich eerst heel goed oriënter<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> daarna zijn besluit aan de behandel<strong>en</strong>d arts voorlegg<strong>en</strong>.<br />

s t o p p e n m e t e t e n e n d r i n k e n


1.2 Medische/verpleegkundige bijstand<br />

Zoals reeds gezegd moet m<strong>en</strong> rek<strong>en</strong>ing houd<strong>en</strong> <strong>met</strong> het optred<strong>en</strong> van<br />

hinderlijke, lichamelijke verschijnsel<strong>en</strong>, bijvoorbeeld ontsteking<strong>en</strong> van<br />

de mond, verstopping van ontlasting, incontin<strong>en</strong>tie, doorligg<strong>en</strong>, kramp<strong>en</strong><br />

in de b<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> verwardheid. Professionele adviez<strong>en</strong> <strong>en</strong> goede pijnbestrijding<br />

zijn noodzakelijk. In de thuissituatie kan de begeleiding meestal<br />

goed door gezin, vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>en</strong> bur<strong>en</strong> in sam<strong>en</strong>werking <strong>met</strong> huisarts, thuiszorg<br />

<strong>en</strong> wijkverpleegkundige gebeur<strong>en</strong>. Door sociale omstandig-hed<strong>en</strong><br />

kan opname in e<strong>en</strong> verpleeghuis gew<strong>en</strong>st zijn. Informeer van te vor<strong>en</strong><br />

of m<strong>en</strong> wil meewerk<strong>en</strong> aan het stopp<strong>en</strong> <strong>met</strong> <strong>et<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> drink<strong>en</strong>.<br />

a Voorbereiding<br />

Het is van belang dat er goed overleg plaatsvindt tuss<strong>en</strong> deg<strong>en</strong><strong>en</strong> die<br />

bij de feitelijke uitvoering van het plan betrokk<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> zijn. Er zull<strong>en</strong><br />

dan minder onverwachte situaties ontstaan. Voor de omgeving die <strong>met</strong><br />

deze vorm van sterv<strong>en</strong> te mak<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> zal het de eerste keer zijn. Het<br />

sterv<strong>en</strong>sproces heeft tijd nodig; zonder e<strong>en</strong> tijdsduur te will<strong>en</strong> of kunn<strong>en</strong><br />

voorspell<strong>en</strong> is het verstandig om er in ieder geval op voorbereid te zijn<br />

dat het ziekbed e<strong>en</strong> aantal wek<strong>en</strong> kan dur<strong>en</strong>. Het stopp<strong>en</strong> <strong>met</strong> <strong>et<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong><br />

drink<strong>en</strong> is niet alle<strong>en</strong> moeilijk voor de patiënt, maar ook voor de omgeving.<br />

Er kan e<strong>en</strong> emotionele situatie ontstaan. Vaak is m<strong>en</strong> in de voorafgaande<br />

periode gew<strong>en</strong>d geweest de patiënt <strong>met</strong> lekkere hapjes <strong>en</strong> drankjes<br />

te verw<strong>en</strong>n<strong>en</strong> <strong>en</strong> nu kan dat ope<strong>en</strong>s niet meer. Het doorbrek<strong>en</strong> van<br />

dat patroon, het nalat<strong>en</strong> van die normale m<strong>en</strong>selijke zorg kan zeer emotioneel<br />

<strong>en</strong> belast<strong>en</strong>d zijn.<br />

b Contact betrokk<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

Het komt voor dat verwant<strong>en</strong> <strong>en</strong> professionals, die het niet <strong>met</strong> de gang<br />

van zak<strong>en</strong> e<strong>en</strong>s zijn, prober<strong>en</strong> in te grijp<strong>en</strong> door toch voedsel op te dring<strong>en</strong><br />

of e<strong>en</strong> ziek<strong>en</strong>huisopname te forcer<strong>en</strong>. Daarom zal aan iedere<strong>en</strong> die<br />

aan het bed komt duidelijk gemaakt mo<strong>et<strong>en</strong></strong> word<strong>en</strong> dat de patiënt alle<br />

vorm<strong>en</strong> van ingrijp<strong>en</strong> heeft afgewez<strong>en</strong>. In deze situaties is het van groot<br />

belang dat de patiënt in e<strong>en</strong> eerder stadium e<strong>en</strong> behandelverbod heeft<br />

opgesteld.<br />

s t o p p e n m e t e t e n e n d r i n k e n


1.3 Hoe verloopt het proces?<br />

Bij iemand die niet meer eet gaat het lichaam eerst de ‘suiker’ verbruik<strong>en</strong><br />

die in de lever is opgeslag<strong>en</strong>. Na e<strong>en</strong> paar dag<strong>en</strong> volg<strong>en</strong> de vett<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> als laatste de eiwitt<strong>en</strong>. Het bloedsuikergehalte blijft nog e<strong>en</strong> tijdlang<br />

op peil. De eiwitt<strong>en</strong> word<strong>en</strong> selectief gebruikt: in het begin verliez<strong>en</strong> de<br />

spier<strong>en</strong>, de lever <strong>en</strong> de milt de meeste eiwitt<strong>en</strong>, de hers<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> het hart<br />

het minst. Het verloop bij diabetici is niet veel anders; zij zull<strong>en</strong> waarschijnlijk<br />

iets eerder in coma rak<strong>en</strong>.<br />

Per etmaal verliest e<strong>en</strong> volwass<strong>en</strong>e (via nier<strong>en</strong>, huid <strong>en</strong> long<strong>en</strong>) meer<br />

dan e<strong>en</strong> liter vocht. Als iemand niet meer drinkt droogt hij dus uit.<br />

Tegelijk <strong>met</strong> het vochtverlies vindt er ook verlies van zout<strong>en</strong> plaats<br />

(kalium, natrium <strong>en</strong> chloor).<br />

Bij e<strong>en</strong> gelijkmatig verlies wordt er minder maagzuur aangemaakt, waardoor<br />

er minder kans is op brak<strong>en</strong>. Er is minder urineproductie waardoor<br />

er ge<strong>en</strong> blaaskatheter nodig is <strong>en</strong> er minder incontin<strong>en</strong>tieproblem<strong>en</strong> zijn.<br />

Er is minder vocht in de long<strong>en</strong> waardoor m<strong>en</strong> minder last heeft van kortademigheid<br />

<strong>en</strong> er ge<strong>en</strong> grote hoeveelhed<strong>en</strong> slijm <strong>en</strong> vocht in de long<strong>en</strong><br />

ontstaan. De ervaring leert dat de zieke ge<strong>en</strong> verstikkingsverschijnsel<strong>en</strong><br />

ondervindt. Waarschijnlijk vindt er e<strong>en</strong> verhoging van <strong>en</strong>dorfin<strong>en</strong> in hers<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> bloed plaats, wat e<strong>en</strong> prettig gevoel geeft <strong>en</strong> e<strong>en</strong> pijnstill<strong>en</strong>d effect<br />

heeft. De stofwisseling wordt zeer traag <strong>en</strong> het bewustzijn kan snel dal<strong>en</strong>.<br />

M<strong>en</strong> raakt suffer <strong>en</strong> lijkt zich van allerlei ongemakk<strong>en</strong> minder bewust.<br />

De huid wordt perkam<strong>en</strong>tachtig.<br />

Vaak zi<strong>en</strong> we e<strong>en</strong> fasering in het proces. Eerst wordt radicaal gestopt <strong>met</strong><br />

<strong>et<strong>en</strong></strong>, maar het drink<strong>en</strong> wordt op geleide van het dorstgevoel geleidelijk<br />

minder.<br />

De medicatie die iemand gew<strong>en</strong>d is te gebruik<strong>en</strong>, kan in overleg word<strong>en</strong><br />

gestopt. Uitzondering vorm<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> die dodelijk kunn<strong>en</strong><br />

zijn als ze niet meer behandeld word<strong>en</strong>. D<strong>en</strong>k bijvoorbeeld aan het stak<strong>en</strong><br />

van nierdialyse. M<strong>en</strong>s<strong>en</strong> <strong>met</strong> e<strong>en</strong> chronische ziekte do<strong>en</strong> er goed aan<br />

<strong>met</strong> hun arts te overlegg<strong>en</strong> of er in hun situatie nog specifieke mogelijkhed<strong>en</strong><br />

zijn om het sterv<strong>en</strong>sproces te versnell<strong>en</strong>.<br />

10 s t o p p e n m e t e t e n e n d r i n k e n


1.4 Argum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> discussie <strong>met</strong> professionele hulpverl<strong>en</strong>ers<br />

Bij e<strong>en</strong> discussie is het goed iets te w<strong>et<strong>en</strong></strong> over het gezondheidsrecht.<br />

Het toedi<strong>en</strong><strong>en</strong> van <strong>et<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> drink<strong>en</strong> langs natuurlijke weg valt onder<br />

verzorging, niet onder behandeling! We hoev<strong>en</strong> dus ge<strong>en</strong> beroep te<br />

do<strong>en</strong> op wettelijke bepaling<strong>en</strong> over g<strong>en</strong>eeskundige behandeling. Als e<strong>en</strong><br />

arts sondevoeding wil gev<strong>en</strong> (<strong>en</strong> het aanbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> sonde is wel<br />

e<strong>en</strong> medische handeling), dan kan de patiënt of zijn verteg<strong>en</strong>woordiger<br />

wijz<strong>en</strong> op de Wet op de G<strong>en</strong>eeskundige Behandelingsovere<strong>en</strong>komst (de<br />

WGBo) waarin is vastgelegd dat voor iedere behandeling de toestemming<br />

van de patiënt of di<strong>en</strong>s verteg<strong>en</strong>woordiger is vereist.<br />

s t o p p e n m e t e t e n e n d r i n k e n 11


2 INFORMATIE VOOR DE VERZORGERS<br />

2.1 De verzorgers<br />

Ook professionele verzorgers kunn<strong>en</strong> dit sterv<strong>en</strong>sproces als zeer aangrijp<strong>en</strong>d<br />

ervar<strong>en</strong>. Het is voor h<strong>en</strong> belangrijk steeds <strong>en</strong>ige afstand te blijv<strong>en</strong><br />

bewar<strong>en</strong> <strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> ‘praatpaal’ te zorg<strong>en</strong>. Verwant<strong>en</strong> <strong>en</strong> vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />

kunn<strong>en</strong> heel verschill<strong>en</strong>de bevinding<strong>en</strong> <strong>en</strong> verwachting<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>, wat<br />

gemakkelijk aanleiding kan gev<strong>en</strong> tot misverstand<strong>en</strong> <strong>en</strong> verwijt<strong>en</strong>. M<strong>en</strong><br />

kan dit voorkom<strong>en</strong> door in op<strong>en</strong> gesprekk<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong> van inzicht uit<br />

te prat<strong>en</strong> <strong>en</strong> zodo<strong>en</strong>de de onderlinge verbond<strong>en</strong>heid te bewar<strong>en</strong>. Dit<br />

zal later de rouwverwerking t<strong>en</strong> goede kom<strong>en</strong>. Het middel bij uitstek<br />

om deze valkuil<strong>en</strong> te vermijd<strong>en</strong> is de uitgebreide schriftelijke vastlegging<br />

van contact<strong>en</strong> <strong>en</strong> bevinding<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> logboek.<br />

2.2 Stapp<strong>en</strong>plan algeme<strong>en</strong><br />

Als leidraad voor verzorgers die in de periode van stopp<strong>en</strong> <strong>met</strong> <strong>et<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong><br />

drink<strong>en</strong> zo goed mogelijk hulp will<strong>en</strong> bied<strong>en</strong>, volgt hier e<strong>en</strong> aantal praktische<br />

aanwijzing<strong>en</strong>. Maar elk ziekbed is weer anders.<br />

1 Patiënt bespreekt zijn voornem<strong>en</strong> om te sterv<strong>en</strong> door weigering<br />

van <strong>et<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> drink<strong>en</strong> meer dan e<strong>en</strong>s <strong>met</strong> verwant<strong>en</strong>/vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>,<br />

behandel<strong>en</strong>d arts(<strong>en</strong>) <strong>en</strong> verpleegkundige(n).<br />

2 Patiënt legt zijn voornem<strong>en</strong> schriftelijk vast in e<strong>en</strong> brief aan de<br />

arts. Zie het voorbeeld in de bijlage.<br />

3 Controleer of de modelbrief <strong>en</strong> andere afsprak<strong>en</strong> zijn opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong><br />

in het dossier (medisch, verpleegkundig, thuiszorg).<br />

4 De patiënt heeft misschi<strong>en</strong> al e<strong>en</strong> gevolmachtigde b<strong>en</strong>oemd.<br />

Als dat niet zo is, is het nu noodzaak dat de patiënt e<strong>en</strong> of twee<br />

m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> b<strong>en</strong>oemt tot contactpersoon die de contact<strong>en</strong> naar binn<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> buit<strong>en</strong> onderhoud<strong>en</strong>. Alle<strong>en</strong> zij nem<strong>en</strong> de beslissing<strong>en</strong> van<br />

alledag. Zij houd<strong>en</strong> de andere betrokk<strong>en</strong><strong>en</strong> goed op de hoogte van<br />

de g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> besluit<strong>en</strong>.<br />

12 s t o p p e n m e t e t e n e n d r i n k e n


5 Neem bezoekers tevor<strong>en</strong> apart <strong>en</strong> informeer h<strong>en</strong>. Laat h<strong>en</strong> ge<strong>en</strong><br />

eet- of drinkbare gesch<strong>en</strong>k<strong>en</strong> me<strong>en</strong>em<strong>en</strong>.<br />

2.3 Stapp<strong>en</strong>plan thuissituatie<br />

Zie voor de stapp<strong>en</strong> 1 t/m 5 het algem<strong>en</strong>e stapp<strong>en</strong>plan.<br />

6 Afsprak<strong>en</strong> <strong>met</strong> de huisarts:<br />

• Hoe vaak zal de arts de patiënt bezoek<strong>en</strong>?<br />

Het is moeilijk om aan te gev<strong>en</strong> wat ‘normaal’ is: in het begin van<br />

het proces komt de arts wellicht om de dag, als de patiënt in rustiger<br />

vaarwater is gekom<strong>en</strong> 1 x per week, bij bewustzijnsverlies <strong>en</strong><br />

de aanvang van het sterv<strong>en</strong> elke dag.<br />

• Zijn waarnemers (avond/nacht <strong>en</strong> vakantie) ingelicht?<br />

• Bereikbaarheid (ev<strong>en</strong>tueel ook privé-nummer)?<br />

Ook de arts schrijft bevinding<strong>en</strong> <strong>en</strong> tips in het logboek of zorgdossier.<br />

7 Afsprak<strong>en</strong> <strong>met</strong> de wijkverpleegkundig<strong>en</strong>:<br />

• Wat zijn de adviez<strong>en</strong> voor de verzorging/behandeling?<br />

• Zijn collega’s ingelicht?<br />

Ook de verpleegkundige noteert bevinding<strong>en</strong> <strong>en</strong> tips in logboek of<br />

zorgdossier.<br />

8 Alle afsprak<strong>en</strong> <strong>en</strong> bijzonderhed<strong>en</strong>, zoals de aandachtspunt<strong>en</strong><br />

onder 6 <strong>en</strong> 7, dagelijks vastlegg<strong>en</strong> in het logboek. Hiervoor kan<br />

e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> schrift gebruikt word<strong>en</strong> of bijvoorbeeld het zorgdossier<br />

van de wijkverpleging.<br />

9 Ziek<strong>en</strong>verzorging. Hieronder volg<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele suggesties aan verzorgers<br />

in huiselijke kring, vooral van belang als de zieke minder<br />

aanspreekbaar is. Misschi<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> de arts of de verpleegkundige<br />

andere adviez<strong>en</strong>. Volg die dan op, vermijd conflict<strong>en</strong> daarover.<br />

MOND<br />

Minst<strong>en</strong>s tweemaal per dag inspecter<strong>en</strong>. Tand<strong>en</strong> <strong>en</strong> tandvlees<br />

schoonhoud<strong>en</strong>. Spoel<strong>en</strong> of <strong>met</strong> e<strong>en</strong> gaasje bevochtig<strong>en</strong>. Zo nodig<br />

lipp<strong>en</strong> invett<strong>en</strong>. Ev<strong>en</strong>tueel gebruik van waterverstuiver/spray <strong>en</strong><br />

Oral Balance (gel).<br />

s t o p p e n m e t e t e n e n d r i n k e n 13


DORST<br />

Geef kleine ijsklontjes in e<strong>en</strong> gaasje.<br />

HONGER<br />

Geef stukjes melo<strong>en</strong>, peer, geraspte komkommer. Deze bevatt<strong>en</strong><br />

nauwelijks calorieën.<br />

DOORLIGGEN<br />

Signaleer rode plekk<strong>en</strong>. Overleg <strong>met</strong> arts of wijkverpleegkundige<br />

over maatregel<strong>en</strong> ter prev<strong>en</strong>tie, zoals e<strong>en</strong> aangepast bed/matras.<br />

OGEN<br />

Let op uitdroging, tran<strong>en</strong>vloed, roodheid.<br />

OBSTIPATIE<br />

Geef regelmatig e<strong>en</strong> clysma (microlax)<br />

ONBEHAGEN<br />

Allerlei spontane klacht<strong>en</strong> noter<strong>en</strong> <strong>en</strong> overlegg<strong>en</strong> <strong>met</strong> arts/verpleegkundige.<br />

10 Verlang<strong>en</strong> naar rust respecter<strong>en</strong>, maar de zieke wel frequ<strong>en</strong>t<br />

(zeker e<strong>en</strong>s per half uur) observer<strong>en</strong>. Er kan immers bijvoorbeeld<br />

e<strong>en</strong> bloeding optred<strong>en</strong>, iemand kan last hebb<strong>en</strong> van braakneiging<strong>en</strong>,<br />

b<strong>en</strong>auwdheid, angst of onrust. Observatie kan via de<br />

babyfoon of door steeds ev<strong>en</strong> om de deur te kijk<strong>en</strong>. Dit geeft de<br />

zieke e<strong>en</strong> gevoel van veiligheid. Alle<strong>en</strong> bezoek toelat<strong>en</strong> op w<strong>en</strong>s<br />

van de betrokk<strong>en</strong>e.<br />

11 Arts waarschuw<strong>en</strong> bij tek<strong>en</strong><strong>en</strong> van ernstig onbehag<strong>en</strong>, bijvoorbeeld<br />

bij b<strong>en</strong>auwdheid of blauwe kleur. Vraag om maatregel<strong>en</strong><br />

die alle<strong>en</strong> het symptoom verlicht<strong>en</strong>. De meeste arts<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> dan<br />

wat morfine <strong>en</strong>/of valium toedi<strong>en</strong><strong>en</strong>. De nader<strong>en</strong>de dood is in<br />

deze opzet natuurlijk ge<strong>en</strong> red<strong>en</strong> voor medisch ingrijp<strong>en</strong>. Wat is<br />

k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong>d voor het nader<strong>en</strong> van de dood? E<strong>en</strong> stokk<strong>en</strong>de ademhaling<br />

of e<strong>en</strong> ademhaling waarbij period<strong>en</strong> van diep ademhal<strong>en</strong><br />

word<strong>en</strong> afgewisseld <strong>met</strong> period<strong>en</strong> van zeer oppervlakkig adem<strong>en</strong><br />

of zelfs bijna ademstilstand (zgn. Cheyne-Stokes ademhaling).<br />

14 s t o p p e n m e t e t e n e n d r i n k e n


2.4 Stapp<strong>en</strong>plan verzorgingshuis<br />

Zie voor de stapp<strong>en</strong> 1 t/m 5 het algem<strong>en</strong>e stapp<strong>en</strong>plan.<br />

6 Br<strong>en</strong>g de directie <strong>en</strong> de verantwoordelijke verzorg<strong>en</strong>de/verpleegkundige<br />

op de hoogte. In e<strong>en</strong> verzorgingshuis zijn vaak veel personeelsled<strong>en</strong><br />

bij de bewoner betrokk<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> schriftelijke uitleg<br />

van het besluit om te gaan sterv<strong>en</strong> kan het begrip van al deze<br />

betrokk<strong>en</strong><strong>en</strong> vergrot<strong>en</strong>.<br />

7 Afsprak<strong>en</strong> <strong>met</strong> de arts:<br />

• Hoe vaak zal patiënt bezocht word<strong>en</strong>?<br />

• Zijn waarnemers <strong>en</strong> medewerkers ingelicht?<br />

• Bereikbaarheid (privénummer).<br />

2.5 Stapp<strong>en</strong>plan ziek<strong>en</strong>huis, verpleeghuis of hospice<br />

(bespreek zo mogelijk vooraf of de instelling stopp<strong>en</strong> <strong>met</strong> <strong>et<strong>en</strong></strong><br />

<strong>en</strong> drink<strong>en</strong> kan respecter<strong>en</strong>).<br />

Zie voor de stapp<strong>en</strong> 1 t/m 5 het algem<strong>en</strong>e stapp<strong>en</strong>plan<br />

6 Br<strong>en</strong>g de verantwoordelijke verzorg<strong>en</strong>de/verpleegkundige op de<br />

hoogte. In e<strong>en</strong> zorginstelling zijn vaak veel personeelsled<strong>en</strong> bij de<br />

bewoner betrokk<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> schriftelijke uitleg van het besluit om te<br />

gaan sterv<strong>en</strong> kan het begrip van al deze betrokk<strong>en</strong><strong>en</strong> vergrot<strong>en</strong>.<br />

7 Afsprak<strong>en</strong> <strong>met</strong> de arts:<br />

• Hoe vaak zal patiënt bezocht word<strong>en</strong>?<br />

• Zijn waarnemers <strong>en</strong> medewerkers ingelicht?<br />

• Wat zijn de mogelijkhed<strong>en</strong> voor ontslag naar huis?<br />

s t o p p e n m e t e t e n e n d r i n k e n 15


Bijlage<br />

BRIEF EN VERKLARING, aan te pass<strong>en</strong> aan de actuele omstandighed<strong>en</strong><br />

Geachte dokter ......... ,<br />

Na rijp beraad heb ik beslot<strong>en</strong> zelf mijn lev<strong>en</strong>seinde naderbij te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong><br />

door de inname van voedsel <strong>en</strong> drink<strong>en</strong> te stopp<strong>en</strong>.<br />

Ter ondersteuning sluit ik e<strong>en</strong> kopie bij van mijn wilsbeschikking/behandelverbod/<br />

euthanasieverzoek, waar ik op dit mom<strong>en</strong>t uiteraard geheel<br />

achter sta.<br />

Ik handhaaf dit besluit ook als mijn bewustzijn mocht verminder<strong>en</strong>. Mijn<br />

omgeving is op de hoogte <strong>en</strong> heeft toegezegd dit besluit te respecter<strong>en</strong>.<br />

Wij hebb<strong>en</strong> sam<strong>en</strong> reeds uitgebreid hierover gesprok<strong>en</strong>.<br />

Met deze brief bevestig ik uw toezegging om op ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele wijze teg<strong>en</strong><br />

mijn besluit in te gaan <strong>en</strong> mij ongestoord <strong>en</strong> rustig te lat<strong>en</strong> sterv<strong>en</strong>.<br />

Ik verle<strong>en</strong> u toestemming om uitsluit<strong>en</strong>d behandeling<strong>en</strong> toe te pass<strong>en</strong><br />

die niet gericht zijn op lev<strong>en</strong>sverl<strong>en</strong>ging. Ik vraag u dring<strong>en</strong>d ook uw<br />

waarnemers, resp. medewerkers in deze zin in te licht<strong>en</strong>.<br />

Wilt u mij bijgaande kopie getek<strong>en</strong>d voor ontvangst terugz<strong>en</strong>d<strong>en</strong>.<br />

Voor uw steun <strong>en</strong> begrip b<strong>en</strong> ik u zeer erk<strong>en</strong>telijk.<br />

Met vri<strong>en</strong>delijke groet,<br />

(datum <strong>en</strong> plaats van ondertek<strong>en</strong>ing)<br />

(leesbare naam <strong>en</strong> handtek<strong>en</strong>ing) (voor ontvangst)<br />

16 s t o p p e n m e t e t e n e n d r i n k e n


s t o p p e n m e t e t e n e n d r i n k e n 1


INFORMATIE OVER DE NVVE<br />

Wilsverklaring<strong>en</strong><br />

E<strong>en</strong> wilsverklaring is e<strong>en</strong> persoonlijk docum<strong>en</strong>t waarin iemand zijn wil <strong>en</strong><br />

w<strong>en</strong>s<strong>en</strong> over zijn lev<strong>en</strong>seinde vastlegt. Deze verklaring<strong>en</strong> zijn van belang<br />

wanneer iemand niet meer in staat is zijn w<strong>en</strong>s<strong>en</strong> mondeling te uit<strong>en</strong>.<br />

Led<strong>en</strong>ondersteuningsdi<strong>en</strong>st<br />

De Led<strong>en</strong>ondersteuningsdi<strong>en</strong>st bestaat uit twee coördinator<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrijwillige<br />

medewerkers die persoonlijke informatie gev<strong>en</strong>. Op verzoek kunn<strong>en</strong><br />

zij ook bemiddel<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de patiënt <strong>en</strong> de arts <strong>en</strong>/of de instelling bij<br />

problem<strong>en</strong> <strong>met</strong> keuzes rondom het lev<strong>en</strong>seinde. De Led<strong>en</strong>ondersteuningsdi<strong>en</strong>st<br />

komt op voor de belang<strong>en</strong> van patiënt<strong>en</strong>.<br />

Gevolmachtigd<strong>en</strong>di<strong>en</strong>st<br />

De Gevolmachtigd<strong>en</strong>di<strong>en</strong>st bestaat uit e<strong>en</strong> coördinator <strong>en</strong> vrijwillige<br />

medewerkers die voor led<strong>en</strong> van de NVVE als gevolmachtigde kunn<strong>en</strong><br />

functioner<strong>en</strong>. Deze di<strong>en</strong>stverl<strong>en</strong>ing is uitsluit<strong>en</strong>d bestemd voor led<strong>en</strong><br />

die onmogelijk in eig<strong>en</strong> kring (familie, vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> of k<strong>en</strong>niss<strong>en</strong>) e<strong>en</strong> gevolmachtigde<br />

kunn<strong>en</strong> vind<strong>en</strong>. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> is de beschikbaarheid van e<strong>en</strong><br />

vrijwillige medewerker in de regio voorwaarde om e<strong>en</strong> aanvraag ev<strong>en</strong>tueel<br />

te kunn<strong>en</strong> honorer<strong>en</strong>.<br />

Pres<strong>en</strong>tatiedi<strong>en</strong>st<br />

De Pres<strong>en</strong>tatiedi<strong>en</strong>st bestaat uit e<strong>en</strong> coördinator <strong>en</strong> vrijwillige medewerkers<br />

die door het hele land lezing<strong>en</strong> over keuzes rond het lev<strong>en</strong>seinde<br />

verzorg<strong>en</strong>. Enkele led<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> zich gespecialiseerd in lezing<strong>en</strong> op het<br />

gebied van de laatstewilpil (het effectuer<strong>en</strong> van het zelfgewilde lev<strong>en</strong>seinde<br />

van m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die niet voldo<strong>en</strong> aan de zorgvuldigheidseis<strong>en</strong>, die in<br />

de euthanasiewet word<strong>en</strong> gesteld).<br />

Daarnaast bezoek<strong>en</strong> zij <strong>met</strong> de NVVE-informatiestand beurz<strong>en</strong>, symposia,<br />

studiedag<strong>en</strong>, <strong>en</strong>z. Er wordt zowel schriftelijk als mondeling informatie<br />

gegev<strong>en</strong>.<br />

1 s t o p p e n m e t e t e n e n d r i n k e n


Relevant<br />

De ver<strong>en</strong>iging geeft viermaal per jaar het blad Relevant uit: e<strong>en</strong> tijdschrift<br />

<strong>met</strong> e<strong>en</strong> informer<strong>en</strong>de <strong>en</strong> opiniër<strong>en</strong>de functie. Voor m<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />

<strong>met</strong> e<strong>en</strong> leeshandicap is er e<strong>en</strong> gesprok<strong>en</strong> versie op cd-rom.<br />

Medische Advies Raad (MAR)<br />

In deze raad zijn arts<strong>en</strong> <strong>en</strong> verpleegkundig<strong>en</strong> actief. Zij adviser<strong>en</strong><br />

het bestuur van de NVVE gevraagd <strong>en</strong> ongevraagd t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van de<br />

beroepsgroep<strong>en</strong>. Wanneer nodig kunn<strong>en</strong> kleinere commissies word<strong>en</strong><br />

sam<strong>en</strong>gesteld om e<strong>en</strong> bepaalde taak in opdracht van het bestuur uit<br />

te voer<strong>en</strong>.<br />

Brochures<br />

De ver<strong>en</strong>ging geeft diverse brochures uit, o.a.: Het laatste stuk <strong>met</strong><br />

algem<strong>en</strong>e informatie over euthanasie <strong>en</strong> de wilsverklaring<strong>en</strong> van de<br />

NVVE; Wil <strong>en</strong> wet; In gesprek <strong>met</strong> de arts; Christelijk geloof <strong>en</strong> euthanasie<br />

<strong>en</strong> Dem<strong>en</strong>tie <strong>en</strong> het zelfgewilde lev<strong>en</strong>seinde.<br />

Informatie over deze activiteit<strong>en</strong> <strong>en</strong> het lidmaatschap kan word<strong>en</strong><br />

aangevraagd bij de NVVE, Postbus 75331, 1070 AH Amsterdam,<br />

tel. 0900 - 606 06 06 (_ 0,20 p.m.), e-mail: euthanasie@nvve.nl,<br />

website: www.nvve.nl, www.waardigsterv<strong>en</strong>.nl, www.voorikhetvergeet.<br />

com <strong>en</strong> vanaf 4 februari 2010 www.voltooidlev<strong>en</strong>.nl<br />

s t o p p e n m e t e t e n e n d r i n k e n 1


20 s t o p p e n m e t e t e n e n d r i n k e n

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!