Protocol beheersen warmtebelasting in de papier ... - Verbond P&K

Protocol beheersen
warmtebelasting in de papier- en kartonindustrie
ArboNed IJmond
Postbus 10.000
1970 CA IJmuiden
T +31 (0) 251 261500
F +31 (0) 251 261550
Opgesteld door:
ArboNed in samenwerking met Verbond P&K en VNP
November 2004
Protocol beheersen warmtebelasting in de papier- en kartonindustrie, 2004 1

Inhoudsopgave
1. Inleiding ................................................................................................................... 3
2. Achtergronden ......................................................................................................... 4
2.1 Oorzaken en effecten heatstress ............................................................................ 4
2.2 Wet- en regelgeving klimaat ................................................................................... 5
3. Protocol ................................................................................................................... 6
3.1 Inleiding ................................................................................................................... 6
3.2 Inventariseren ......................................................................................................... 6
3.3 Evalueren ................................................................................................................. 6
3.4 Beheersen ................................................................................................................ 9
3.4 Borgen ................................................................................................................... 14
Literatuur ..................................................................................................................... 15
Bijlage 1 Humidex ....................................................................................................... 16
Bijlage 2 WBGT-index .................................................................................................. 19
Bijlage 3 Warmtebalansberekening NEN-ISO 7933 ....................................................... 27
Bijlage 4 Persoonlijk monitoren ................................................................................... 28
Bijlage 5 Aandachtspunten opleiding en instructie ....................................................... 31
Bijlage 6 Medische begeleiding .................................................................................... 33
Bijlage 7 Arbothemacahier 1 Werken onder warme omstandigheden .......................... 37
Protocol beheersen warmtebelasting in de papier- en kartonindustrie, 2004 2

1. Inleiding
Dit protocol voor het beheersen van warmtebelasting in de papier- en kartonindustrie is ontwikkeld
in het kader van het arboconvenant ondertekend door de pkgv-industrie. In dit convenant zijn
afspraken gemaakt over het terugdringen van de warmtebelasting waaraan medewerkers in deze
industrie kunnen worden blootgesteld.
Het protocol vormt een praktisch hulpmiddel voor het beoordelen van hittebelastende situaties die
zich in de bedrijfstak voordoen en de beheersmaatregelen die het bedrijf kan nemen.
De opbouw van het protocol is als volgt:
Eerst wordt in hoofdstuk 2 kort uiteengezet welke variabelen een rol spelen bij het beoordelen van
hittebelasting en wat hierover in de Nederlandse wet- en regelgeving staat. Daarna volgt in
hoofdstuk 3 het protocol. Hierin komen een aantal beoordelingsmethoden en beheersmaatregelen
voor hittebelasting aan de orde die in de bijlagen verder worden uitgewerkt.
Protocol beheersen warmtebelasting in de papier- en kartonindustrie, 2004 3

2. Achtergronden
2.1 Oorzaken en effecten heatstress
De lichaamstemperatuur van het menselijk lichaam dient op ongeveer 37C gehouden te worden. Dit
betekent dat de warmteproductie en de warmteafgifte van het lichaam met elkaar in balans moeten
zijn, anders treedt opwarming van het lichaam op.
De warmteproductie wordt bepaald door de mate waarin men zich inspant. De warmteafgifte wordt
voornamelijk bepaald door processen als:
convectie waarbij koelere omgevingslucht opwarmt wanneer de lucht langs de warmere huid
stroomt;
straling van een 'gloeiende' huid, die warmte uitstraalt;
verkoelend effect van verdamping van zweet op de huid en/of vocht in de longen. De externe
arbeid (mechanische arbeid), geleiding (aanraken van koude voorwerpen). De bijdragen van
externe arbeid en geleiding zijn in het algemeen verwaarloosbaar klein.
Het klimaat van de omgeving en de kleding spelen een belangrijke rol in bovengenoemde
warmteafgifteprocessen. In figuur 2.1 staan de factoren die van invloed zijn op de warmtebalans.
Figuur 2.1. Factoren van invloed op de warmtebalans
Bij opwarming reageert het lichaam ondermeer met een verhoging van de huiddoorbloeding om zo
de warmte naar het lichaamsoppervlak te transporteren en zo de warmteafgifte naar de omgeving te
verhogen. Daarnaast zal de productie van zweet op gang komen. Wanneer het zweet verdampt,
ontrekt dit warmte aan het lichaam.
Bij het werken in de warmte kunnen warmteziekten ontstaan, zoals een irriterende warmtehuiduitslag,
hittekramp, hitte-uitputting en hitteberoerte (zonnesteek). Bij een hitteberoerte is de
temperatuurregulatie van het lichaam ontregeld en is de temperatuur van het lichaam
levensbedreigend hoog (> 41C).
Individuele factoren zoals bijvoorbeeld overgewicht en matige fysieke conditie kunnen de tolerantie
voor hittebelasting beïnvloeden en daarmee tot een verhoogd risico op warmteziekte leiden.
Voor overige informatie over warmtebelasting wordt hier verwezen naar het Arbothemacahier
nummer 1 'Werken onder warme omstandigheden'. Dit cahier is integraal opgenomen als bijlage bij
dit protocol.
Protocol beheersen warmtebelasting in de papier- en kartonindustrie, 2004 4

2.2 Wet- en regelgeving klimaat
In artikel 6.1 van het Arbobesluit staat dat het klimaat op de arbeidsplaats geen schade aan de
gezondheid van de werknemers mag veroorzaken en daarnaast zo behaaglijk en gelijkmatig als
redelijkerwijs mogelijk is, moet zijn. In de arbobeleidsregels worden normen gegeven (NEN ISO 7243
en NEN ISO 7933) waarmee bepaald kan worden of grenswaarden worden overschreden. Wanneer
de grenswaarden worden overschreden moet de werkgever passende maatregelen nemen,
waaronder bijvoorbeeld het beperken van de duur van de arbeid.
Protocol beheersen warmtebelasting in de papier- en kartonindustrie, 2004 5

3. Protocol
3.1 Inleiding
Het opstellen van een protocol hittebelasting voor alle papier- en kartonfabrieken is geen
eenvoudige zaak. Dit komt door de zeer wisselende waarden van de omgevingsvariabelen
temperatuur, straling en luchtvochtigheid in tijd en plaats en de sterk wisselende activiteiten van de
werknemers in tijd, plaats en intensiteit (inspanning). Daarnaast kunnen er grote verschillen bestaan
tussen fabrieken, zoals bijvoorbeeld het aantal machines (warmtebronnen) in een hal, de leeftijd van
de machines, snelheid van afkoelen van machines en de verschillen in hittebelasting tussen zomer en
winter door ondermeer verschillen in de gebouwconstructie. Het protocol biedt daarom een leidraad
voor de aanpak van de hittebelasting, maar moet door iedere fabriek gericht op de eigen situatie
worden uitgewerkt.
3.2 Inventariseren
In de inventarisatiefase verzamelt het bedrijf achtereenvolgens informatie over:
1. 'Hete' locaties waar gewerkt kan worden
2. Activiteiten op deze locaties en of deze activiteiten behoren tot:
normale werkzaamheden;
ongeplande storing;
geplande onderhoudsstop.
3. Tijdsduur van de werkzaamheden
4. Klimaatgegevens voor het bepalen van een WBGT-index (bijlage 2) of eventueel een humidex
(bijlage 1).
De klimaatgegevens worden in principe verzameld voor de warme perioden van het jaar.
Wanneer in het bedrijf grote seizoensverschillen optreden in hittebelasting kunnen meerdere
overzichten worden opgesteld, ook voor de winter en voor een hittegolf.
3.3 Evalueren
In de evaluatiefase beoordeelt het bedrijf of de belasting door het klimaat en het activiteitenniveau
aanvaardbaar is. Dit is een complexe materie. In dit protocol staat in bijlagen 1 en 2 hoe de gegevens
vertaald kunnen worden naar de volgende drie hittebelastingscategorieën:
1. Categorie Groen:
2. Categorie Geel:
Er kan sprake zijn van hittebelasting.
Er is sprake van hittebelasting; overschrijding van grenswaarden.
3. Categorie Rood: Er is sprake van forse hittebelasting; forse overschrijding van
grenswaarden.
In schema 3.1 is een voorbeeldoverzicht van activiteiten opgenomen. Dit kan gebruikt worden als
een format om de resultaten van de beoordeling vast te leggen.
Protocol beheersen warmtebelasting in de papier- en kartonindustrie, 2004 6

Voor elke categorie geldt een eigen beheersregime. Deze beheersregimes staan beschreven in
paragraaf 3.4.
Uitzonderingen voor kortdurende werkzaamheden
In de praktijk van de papier- en kartonindustrie is gebleken dat er veel locaties zijn met extreme
klimaatomstandigheden, waarbij de eenvoudigere methoden humidex en WBGT-index niet meer zijn
toe te passen. De duur van de werkzaamheden is hier echter in vele gevallen zeer beperkt. Het
lichaam kan in een dergelijke beperkte tijd onvoldoende opwarmen. Waar de werkzaamheden en
omgevingsvariabelen niet variëren kunnen fabrieken een werk-rustschema opnemen in een protocol.
Het schema is afhankelijk van de activiteiten en de omgevingsvariabelen. Een voorbeeld is: maximaal
zesmaal een periode van 10 minuten blootstelling per werkdag van 8 uur, waarbij zich tussen de
periodes minimaal 50 minuten bevindt.
In zeer extreme situaties kan de pijngrens voor de lokale huidtemperatuur van circa 45C een rol
gaan spelen als beoordelingscriterium. Dit probleem wordt niet in het protocol hittebelasting
behandeld.
Protocol beheersen warmtebelasting in de papier- en kartonindustrie, 2004 7

Schema 3.1 Samenvatting inventarisatie en evaluatie hittebelastende situaties in de papier- en kartonindustrie
voor gematigde buitentemperaturen: 14-20°C
(Bron: Arbocommissie VNP)
Locatie Activiteit Normaal Storing Geplande
Stofbereiding
werk
stop
Afvalsysteem Controle V-snaren ontstipper
Dunstof Cleaners
Reinigen kisten
Witwatersysteem Pomp vervangen
Reinwatersysteem
Stofoploop
Pomp vervangen
Zeefpartij Borstwals
Egoutteur schoonspuiten
Egoutteur wisselen
Foils stellen / wisselen
Perspartij 2 / 3 pers
Controle ronde
Viltspanner afstellen
Schaafwissel
Vilt wissel
Droogpartij Buiten droogkap
Motor controle AZ
Touw vervangen
Schaafwissel
Papiervrij maken
Doorleiden papier
Lijmpers Schoonmaken lijmpers
Kalander
Oproller
Bobineuses
Wisselen wals
Kranen
Ketelhuis
Kelder
Op kraanbaan
Bijzondere werkzaamheden (incidenteel, tijdens productieomstandigheden):
In cilinder werken
Cilinder slijpen, tijdens productieomstandigheden
Schoonmaken, tijdens productieomstandigheden
Protocol beheersen warmtebelasting in de papier- en kartonindustrie, 2004 8

3.4 Beheersen
Wanneer grenswaarden worden overschreden zijn beheersmaatregelen noodzakelijk.
De volgende beheersregimes worden onderscheiden:
1. Categorie Groen
100% werken toegestaan;
basispakket beheersmaatregelen.
Toelichting:
Dit betekent dat de bedrijven in de papier- en kartonindustrie in ieder geval een basispakket aan
beheersmaatregelen moeten implementeren. In schema 3.2 is daarom een checklist opgenomen
waarmee het bedrijf kan controleren of zij deze maatregelen al heeft geïmplementeerd.
2. Categorie Geel
aanvullende beheersmaatregelen zijn noodzakelijk.
Toelichting:
In schema 2.3.2 staat een opsomming van mogelijke aanvullende beheersmaatregelen.
Het is een algemeen geldend principe in het kader van het verbeteren van de arbeidsomstandigheden
dat hierbij de arbeidshygiënische strategie wordt gevolgd. Dit betekent dat de hittebelasting allereerst
zoveel mogelijk bij de bron moet worden voorkomen. Wanneer dat redelijkerwijs niet haalbaar is, kan
een maatregel van een daaropvolgend niveau worden onderzocht. De volgorde in toe te passen
strategie is:
1. bronaanpak;
2. maatregelen in de overdrachtsweg (afscherming, koele lucht inblazen);
3. organisatorische maatregelen (taakroulatie, werk-rustschema’s);
4. persoonlijke beschermingsmiddelen.
Tot slot geldt, dat in het streven naar een behaaglijk en gelijkmatig klimaat, ook beheersmaatregelen
genomen dienen te worden wanneer grenswaarden voor warmtebelasting niet overschreden worden.
Dikwijls zal als beheersmaatregel in ieder geval een werk-rustschema worden opgesteld.
Daarvoor kan het belangrijk zijn de warmtebelasting nader te analyseren met minder eenvoudige
methoden: Warmtebalansberekeningen, zie bijlage 3 (NEN-ISO 7933) en Persoonlijke monitoring, zie
bijlage 4 (NEN-EN-ISO 9886).
3. Categorie Rood
nadere analyse hittebelasting uitvoeren voorafgaand aan werkzaamheden;
specifiek beheersmaatregelenpakket, waaronder bijvoorbeeld voorbereiden en
uitvoeren persoonlijk monitoren van lichaamstemperatuur en hartslag.
Toelichting:
Wanneer er bijzondere werkzaamheden of zeer zware werkzaamheden worden uitgevoerd, kan de
hittebelasting zeer groot worden. In aanvulling op de beheersmaatregelen zoals genoemd onder
categorie geel, wordt aanbevolen om voor dergelijke bijzondere werkzaamheden van te voren een
risico-inventarisatie en -evaluatie uit te voeren en specifieke beheersmaatregelen af te spreken. In de
hogere hittebelastingscategorieën is het ook belangrijk de gezondheid van de werknemers op
individueel niveau te monitoren. Zie hiervoor de informatie in bijlage 4.
Protocol beheersen warmtebelasting in de papier- en kartonindustrie, 2004 9

Schema 3.2. Checklist basispakket beheersmaatregelen
Checklist basispakket beheersmaatregelen hittebelasting
Beheersen organisatie
1. Periodiek opleiden en instrueren van leidinggevenden, werknemers en
BHV'ers in onder ander het herkennen van verschijnselen van warmteziekten
en EHBO
2. Medische begeleiding:
werknemers dienen over een goede gezondheid te beschikken:
bevorderen fitheid van de werknemers opnemen in arbobeleid;
intredekeuring voor het uitsluiten van risicogroep voorafgaand aan het
uitvoeren van hittebelastende werkzaamheden;
periodiek arbeidsgezondheidskundig onderzoek voor het bewaken van de
gezondheid van de werknemers.
3. Noodplan met onder andere taken BHV; EHBO-materialen voor een snelle
cool-down en evacuatie; inschakelen medische hulp en transport (inclusief
oefenschema)
4. Afspraken werkzaamheden derden
Uitvoeren werkzaamheden
5. Werknemers altijd de gelegenheid geven zelf het werk te onderbreken, als
hij/zij aangeeft aan zijn/haar maximale belasting te zitten
6. Koele rust- en pauzeruimte (thermisch neutraal: 23 ± 2 o C) beschikbaar
hebben
7. Voldoende vochtaanvullende dranken beschikbaar hebben ja
0
8. Technische hulpmiddelen beschikbaar hebben voor het reduceren van hitte-
en fysieke belasting, zoals bijvoorbeeld ventilator, hoogwerker of
afschermingsmaterieel
9. Aanbevolen standaardwerkkleding; overall of T-shirt met lange mouwen over
blote huid.
Geregeld ?
Protocol beheersen warmtebelasting in de papier- en kartonindustrie, 2004 10
ja
0
ja
0
ja
0
ja
0
ja
0
ja
0
ja
0
ja
0
nee
0
nee
0
nee
0
nee
0
nee
0
nee
0
nee
0
nee
0
nee
0

Schema 3.3. Beheersmaatregelen voor werken in warme omstandigheden
Soort maatregel Voorbeeld algemeen Voorbeeld of best practice
papier- en kartonindustrie
A. Technische maatregelen
1. Aanpak warmtebron (indien
uitvoerbaar)
2. Maatregelen in de overdrachtsweg
Verlagen temperatuur warmtebron / proces Installatie geforceerd laten
afkoelen
Gebouwconstructie
Warmtebron verwijderen tijdens activiteiten
Aanpassingen in luchttemperatuur en luchtsnelheid: koele lucht toevoeren Plaatsen mobiele ventilatoren
indien toevoerlucht koel en niet
vochtig is
Reflecterende afschermingen tussen de stralingsbron en de werknemers
plaatsen
Tegenhouden van hete luchtstromingen; gebruik deuren en luiken die
alleen open kunnen indien toegang noodzakelijk is
Verlagen oppervlaktetemperaturen
Verlagen luchtvochtigheid; toepassen airconditioning, wegnemen
vochtbron, geforceerde ventilatie
B. Organisatorische maatregelen
1. Verlagen warmteproductie door
metabolisme
Verlagen fysieke belasting van de taak; ergonomische verbeteringen
Opstellen werkinstructies voor het uitvoeren van activiteiten op minst
Hoogwerker
2. Blootstellingsduur en
-temperatuur beperken
belastende manier
Werknemer altijd de gelegenheid geven zelf het werk te onderbreken, als
hij/zij aangeeft aan zijn/haar maximale belasting te zitten
Werkzaamheden verplaatsen naar koelere tijdstippen; ochtend en winter
Vergroten aantal werknemers voor de klus
Werk-rustschema’s; meer en langere pauzes Zonodig bepalen met bijlage 2, 3
en 4
Koele rust- en pauzeruimte (thermisch neutraal: 23 ± 2 o C) ter beschikking
stellen
Protocol beheersen warmtebelasting in de papier- en kartonindustrie, 2004 11

Soort maatregel Voorbeeld algemeen
Stimuleer vochtopname; voldoende vochtaanvullende dranken beschikbaar
hebben
Liever GEEN dranken met koolzuur, cafeïne of ‘light’ dranken
Onderzoek incidenten waarbij hittebelasting een rol speelt
Voorbeeld of best practice
papier- en kartonindustrie
3. Opleiding en instructie Operationeel leidinggevenden en werknemers opleiden in onder andere het
herkennen van verschijnselen van warmteziekten en
eerstehulphandelingen
Noodplan opstellen en oefenen:
- taken BHV;
- EHBO materialen voor een snelle cooldown en evacuatie;
- inschakelen medische hulp en transport.
4. Medische begeleiding Alle werkzaamheden: werknemers moeten in een goede gezondheid
verkeren
Voorafgaand aan de werkzaamheden (voor werknemers boven WBGTreferentiewaarden)
intrede keuring voor het uitsluiten van risicogroep
Zie bijlage 6
Periodiek arbeidsgezondheidskundig onderzoek (voor werknemers boven Zie bijlage 6
WBGT-referentiewaarden)
5. Bewaking individuele werknemer Persoonlijk monitoren Zie bijlage 4
Werken in tweetallen
Toezicht houden door aangewezen leidinggevende
BHV beschikbaar
5. Hittegolf Aanvullende maatregelen
Protocol beheersen hittebelasting in de papier- en kartonindustrie, 2004 12

Soort maatregel Voorbeeld algemeen Voorbeeld of best practice
papier- en kartonindustrie
C. Overig
1. Persoonlijke beschermingsmiddelen Aanbevolen standaardwerkkleding:
- lichte loszittende 'ademende' zomerkleding;
- overall of T-shirt (lange mouwen, lange broek) over blote huid.
Dergelijke kleding beschermt tegen verbranding aan hete oppervlakken en
isoleert wanneer de omgevingstemperatuur groter is dan 35C.
Veiligheidsschoenen
Natte kleding
Koelvesten met icepacks. Deze geven verkoeling maar verhogen het Inzet in specifieke situaties
2. Bevorderen van de fitheid van de
werknemers
metabolisme, waardoor de warmteproductie in het lichaam toeneemt.
Water- of luchtgekoelde kleding. Deze hebben dikwijls een beperkte
bewegingsvrijheid
3. Speciale groepen Derden: opstellen van een procedure voor afspraken met derden
Ouderen: hittebelasting integreren in ouderenbeleid.
Bijvoorbeeld: werknemers boven de 55 jaar geen werkzaamheden in de
hoogste hittebelastingscategorie (rood) laten verrichten.
Werknemers met overgewicht: integreren in het gezondheidsbeleid
Fitnessprogramma aanbieden /
ondersteunen
Protocol beheersen hittebelasting in de papier- en kartonindustrie, 2004 13

3.5 Borgen
In deze fase bepaalt het bedrijf wat er vastgelegd moet worden in het managementzorgsysteem.
Bijvoorbeeld:
de resultaten van de evaluatiefase;
de resultaten van persoonlijke monitoring;
aanvulling van het noodplan;
de organisatie van de voorlichting en instructie;
de organisatie van de medische begeleiding;
de afspraken met derden (contractors).
Daarnaast actualiseert en auditeert het bedrijf periodiek het managementsysteem.
Protocol beheersen warmtebelasting in de papier- en kartonindustrie, 2004 14

Literatuur
1. Cox, C.W.J., Meetmethoden voor het vastleggen van klimaatomstandigheden in bedrijven:
toepassing van personal monitoring. Studie S 44-5, Voorburg, DGA, 1990 (meetonderzoek in een
Nederlandse papierfabriek).
2. Havenith, G., Arbothemacahier 1 Werken onder warme omstandigheden. Sdu Uitgevers, Den
Haag, 1998.
3. ISO 12894 (2001) Ergonomics of the thermal environment – medical supervision of individuals
exposed to extreme hot or cold environments.
4. National Institute for Occupational Safety and Health. Criteria for a recommended standard.
Occupational exposure to hot environments. Revised criteria 1986. DHHS (NIOSH) Publication
No. 86-113.
5. NEN ISO 7243: 1989. Hete omgevingsomstandigheden – Bepaling van de externe
warmtebelasting van werkende mensen, gebaseerd op de WBGT-index (wet bulb globe
temperature)
6. NEN-ISO 7933: 1990. Hete klimaatomstandigheden – Analytische bepaling en interpretatie van
de warmtebelasting met behulp van de vereiste zweetproductie
(Op termijn wordt deze norm aangepast. Inmiddels is verschenen: NEN-EN-ISO 7933:2002 Ontw.
en Klimaatomstandigheden – Bepaling en beoordeling van de hittebelasting op basis van de
voorspelde hittebelastbaarheid)
7. NEN-EN-ISO 9886: 2004. Ergonomics – Evaluation of thermal strain by physiological
measurements.
8. Parsons, K.C., Human thermal environments. Taylor and Francis, London, 2003.
9. OSHA Technical Manual Section III: Chapter 4 Heat Stress
Occupational Safety & Health Administration U.S. Department of Labor
10. www.pphsa.on.ca
Canadese Paper and Pulp Health and Safety Association.
11. http://www.ccohs.ca/oshanswers/phys_agents/humidex.html
Canada Centre for Occupational Health and Safety.
Protocol beheersen hittebelasting in de papier- en kartonindustrie, 2004 15

Bijlage 1 Humidex
De humidex is een index die de gevoelstemperatuur weergeeft voor verschillende combinaties van
luchttemperatuur en relatieve vochtigheid. Dit is analoog aan de windchillindex die de
gevoelstemperatuur weergeeft voor combinaties van luchttemperatuur en windsnelheid. In figuur
b1.1 staat de relatie tussen de luchttemperatuur, de relatieve vochtigheid en de humidex 1 .
Figuur b1.1 Relatie tussen humidex, luchttemperatuur en relatieve vochtigheid
1 humidex = luchttemperatuur + h
h = (0,5555) x (e - 10,0)
e = 6,11 exp (5417,7530 x [(1/273.16) - (1/dauwpuntstemperatuur)])
Protocol beheersen hittebelasting in de papier- en kartonindustrie, 2004 16

De humidex is te beschouwen als een eenvoudiger hulpmiddel voor het beoordelen van de
warmtebelasting dan de WBGT. Het is niet te beschouwen als een vervanging voor de WBGT-index.
In de humidex wordt namelijk geen rekening gehouden met de luchtsnelheid, stralingsbronnen en
het metabolisme van de werknemer. Daarom verdient toepassing van de WBGT de voorkeur boven
de humidex.
Een bedrijf in de papier- en kartonindustrie heeft echter dikwijls niet direct de beschikking over een
WBGT meter, terwijl in deze bedrijfstak wel apparatuur aanwezig is om de luchttemperatuur en de
relatieve vochtigheid te meten. Daarnaast kan een meting van luchttemperatuur en relatieve
vochtigheid snel worden uitgevoerd.
Een directe vergelijking tussen de humidex en de WBGT met een conversietabel of wiskundige
formule is niet mogelijk.
De Occupational Health Clinics for Ontario Workers (Canada) heeft op basis van een aantal
veronderstellingen 2 voor de humidex een protocol opgesteld met verschillende maatregelen bij
verschillende humidex waarden. Het protocol geldt voor gemiddelde arbeid, lichte zomerwerkkleding
en beperkte stralingsbronnen. Een flink aantal hittebelastende situaties in de papier- en
kartonindustrie voldoen aan deze voorwaarden. Dit protocol is te vinden op de website van de
Canadese paper and pulp health and safety association (www.pphsa.on.ca) en is hieronder in
aangepaste vorm opgenomen.
2 Onder speciale omstandigheden: bij weinig luchtbeweging (< 0,5 m/s) en geen stralingsbronnen, is de globetemperatuur
gelijk aan de luchttemperatuur en de natuurlijke natte bol temperatuur ca. 1,1C hoger dan de psychrometrische
natteboltemperatuur. De psychrometrische natteboltemperatuur kan worden bepaald uit de relatieve vochtigheid en de
drogeboltemperatuur.
Protocol beheersen hittebelasting in de papier- en kartonindustrie, 2004 17

Humidex Protocol
Bron: Occupational Health Clinics for Ontario Workers (Canada)
Voorwaarden voor toepassing:
gemiddelde arbeid;
lichte zomerwerkkleding;
nauwelijks stralingsbronnen;
weinig luchtbeweging;
gezonde werknemers;
werknemers getraind in herkennen van verschijnselen bij warmteziekten en EHBO.
Stap 1
Bepaal op de plaatsen die representatief zijn voor waar de werknemers aan het werk zijn de luchttemperatuur,
de relatieve vochtigheid en leidt daaruit de humidex af.
Stap 2
Pas bijbehorend beheersregime toe:
Humidex 25-29C
Humidex 30-33C
Humidex 34-37C
Humidex 38-39C
Humidex 40-42C
Humidex 43-44C
Categorie Groen
voldoende dranken beschikbaar stellen.
voldoende dranken gemakkelijk toegankelijk beschikbaar stellen;
waarschuwen medewerkers voor mogelijke hittebelasting;
stimuleren van vochtopname bij werknemers;
informatie over verschijnselen bij warmteziekten en EHBO ophangen;
ieder uur temperatuur en relatieve vochtigheid meten indien de humidex boven
de 30C ligt.
zie hierboven en:
instrueren werknemers extra vocht op te nemen;
instrueren werknemers die de laatste 3 maanden geen voorlichting over
hittebelasting hebben gekregen.
Categorie Oranje
zie hierboven en:
werk-rustschema: ¾ uur werken, ¼ uur rust;
tenminste 1 glas water drinken per 20 minuten;
werknemers met symptomen onder medische begeleiding stellen.
zie hierboven en:
werk-rustschema: ½ uur werken, ½ uur rust.
zie hierboven en:
werk-rustschema: ¼ uur werken, ¾ uur rust;
indien ¾ uur rust niet mogelijk is, werk stoppen tot humidex is 42C.
Categorie Rood
Humidex 45C werk stoppen tot humidex is 44C
Protocol beheersen hittebelasting in de papier- en kartonindustrie, 2004 18

Bijlage 2 WBGT-index
1. Inleiding
Deze methode staat genoemd in de beleidsregels van de Arbowet- en regelgeving en staat
beschreven in NEN-ISO 7243 Hete omgevingsomstandigheden - Bepaling van de externe
warmtebelasting van werkende mensen. De methode is gebaseerd op de internationaal breed
geaccepteerde WBGT-index (wet bulb globe temperature) en is te beschouwen als een ruwe
indicator waarmee klimaatproblemen worden gesignaleerd.
De WBGT-index wordt voor situaties binnen in gebouwen en buiten in de schaduw bepaald door de
natuurlijke natteluchttemperatuur (tnw) en de globetemperatuur (tg) te meten en kan vervolgens
worden uitgerekend met de formule:
WBGT = 0,7 x tnw + 0,3 x tg
De vastgestelde WBGT-waarde moet vervolgens worden vergeleken met verschillende
grenswaarden. De grenswaarden voor zware arbeid liggen lager dan voor lichte arbeid.
Bij overschrijding van de grenswaarden zijn beheersmaatregelen noodzakelijk. Dit kunnen technische
en organisatorische maatregelen zijn (zie paragraaf 2.3) of een gedetailleerdere analyse van de
warmtebelasting, met methoden die bewerkelijker en complexer zijn: NEN-ISO 7933
(warmtebalansberekeningen, zie bijlage 3) en NEN-EN-ISO 9886 (persoonlijke monitoring, zie bijlage
4).
2. Bepalen WBGT
De WBGT-index wordt voor situaties binnen in gebouwen en buiten in de schaduw bepaald door de
natuurlijke natteluchttemperatuur (tnw) en de globetemperatuur (tg) te meten met betrouwbare
apparatuur die periodiek gekalibreerd wordt.
De natuurlijke natteluchttemperatuur (tnw) wordt bepaald met een thermometer met een vochtig
katoenen kousje eromheen, die koelt door verdamping onder invloed van luchtbeweging. Deze
thermometer bootst als het ware een bezwete huid na.
De globetemperatuur (tg) wordt bepaald door een thermometer met een zwarte bol eromheen, die
gevoelig is voor straling.
Uit beide meetwaarden wordt de WBGT-index bepaald: WBGT = 0,7 x tnw + 0,3 x tg
Wanneer er geen constante waarde in de tijd kan worden bepaald, moet een representatief
gemiddelde worden bepaald. De tijdsbasis voor de berekening is de periode van werk / rust van 1 uur
die het meest representatief is voor de blootstelling aan warmte in de te onderzoeken situatie.
Daarnaast is het aan te bevelen de WBGT onder maximale externe warmtebelasting te bepalen, dat
wil zeggen in de zomer, midden op de dag en als de warmteproducerende apparatuur in werking is.
De metingen worden in een homogene omgeving op buikhoogte verricht. Indien de omgeving niet
homogeen is, worden ook metingen verricht op hoofd- en enkelhoogte. Vervolgens wordt het
gemiddelde bepaald 3 .
In schema b2.1 is een voorbeeld opgenomen van een registratieformulier voor het meten en
beoordelen van de WBGT.
3 (1 x WBGT hoofdhoogte) + (2 x WBGT buikhoogte) + (1 x WBGT enkelhoogte)
4
Protocol beheersen hittebelasting in de papier- en kartonindustrie, 2004 19

Schema b2.3 Voorbeeld registratieformulier meten en beoordelen WBGT
Registratieformulier meten en beoordelen WBGT
Naam beoordelaar:
Datum:
Externe atmosferische omstandigheden:
Bewolkingsgraad: Temperatuur:
Windrichting: Windsnelheid:
Omschrijving locatie activiteiten en werksituatie (schets z.o.z.):
Standaard lichte werkkleding: O ja O nee
volgnummer:
Resultaten metingen
Grootheid Waarden Meetduur
zwarte bol temperatuur tg C
natuurlijke natteluchttemperatuur tnw C
WBGT C
Metabolisme W/m 2
Referentiewaarde WBGT C
(zie tabel b2.1)
Conclusie:
Maatregelen:
Opmerkingen:
Protocol beheersen hittebelasting in de papier- en kartonindustrie, 2004 20
-
werk / rust
75 / 25
50 / 50
25 / 75
anders

3. Toetsen WBGT aan referentiewaarden
De aldus verkregen WBGT-waarde toetst men aan WBGT-referentieniveaus die genoemd staan in
NEN-ISO 7243 en zijn overgenomen in tabel b2.1. Referentiewaarden zijn waarden waaraan men kan
worden blootgesteld zonder daarvan schadelijke gevolgen te ondervinden. Wanneer het
referentieniveau wordt overschreden zijn beheersmaatregelen of een gedetailleerdere analyse van
de warmtebelasting noodzakelijk. Aan het einde van deze bijlage zijn voorbeelden opgenomen voor
het opstellen van een werk-rustschema.
Uit tabel b2.1 blijkt dat de referentiewaarde verschilt per metabolisme. Het is daarom van belang het
metabolisme van de activiteiten vast te stellen. In tabel b2.2 staan voorbeelden van activiteiten met
het bijbehorende niveau van metabolisme.
In schema b2.3 zijn voorbeelden van hittebelastende activiteiten in de papier- en kartonindustrie
opgenomen met WBGT-waarden en bijbehorend metabolisme. In het algemeen zullen de
hittebelastende activiteiten in de papier- en kartonindustrie onder de categorie gemiddelde of zware
arbeid vallen. Wanneer er sprake is van verschillende metabolismen, dient het gemiddelde bepaald
te worden en bij twijfel de zwaarste categorie te worden aangehouden.
De referentiewaarde is een empirische index gebaseerd op de volgende voorwaarden:
niet geacclimatiseerde, gezonde, fitte werknemers, die voldoende hebben gedronken en geen
medicijnen gebruiken. Werknemers met medicijngebruik, minder fitte werknemers en oudere
werknemers verdienen speciale aandacht;
wel luchtbeweging op de werkplek;
werknemers in standaard lichte werkkleding, bij afwijkende kleding moet aanpassing in de
referentiewaarden worden gemaakt. Voorbeelden van afwijkende kleding zijn: kleding van
materiaal dat geen waterdamp doorlaat, kleding van reflecterend materiaal en koelvesten;
de referentiewaarden gelden voor een vrij lange arbeidsperiode (1 uur). Zij houden geen
rekening met pieken ten gevolge van een zeer hete omgeving of intense lichamelijke activiteit.
Tabel b2.1 Referentiewaarden voor WBGT-index voor externe warmtebelasting
Metabolisme klasse Referentiewaarde WBGT
0 rust 32C
1 lichte arbeid 29C
2 gemiddelde arbeid 26C
3 zware arbeid 23C
4 zeer zware arbeid 20C
Protocol beheersen hittebelasting in de papier- en kartonindustrie, 2004 21

Tabel b2.2 Indeling van niveaus van metabolisme (Bron: NEN-ISO 7243)
klasse Metabolisme (M)
per eenheid
huidoppervlak
(in W/m 2 )
Voorbeelden
0 rust M 65
1 lichte arbeid 65 < M 130 Gemakkelijk zittend: kantoorarbeid (schrijven, typen),
(laag
werken met licht handgereedschap (monteren,
L metabolisme)
sorteren), autorijden
Staand: boren, frezen, slenteren (snelheid maximaal 3,5
km/uur)
2 gemiddelde of 130 < M 200 Aanhoudend werk met hand en arm: werken met
matige arbeid
middelzwaar handgereedschap, aanhaken trekkers,
M (matig
pleisterwerk, rijden met vrachtauto, trekker over
metabolisme)
ongeplaveid terrein, duwen / trekken lichte karretjes,
wandelen met een snelheid van 3,5 - 5,5 km/uur)
3 zware arbeid 200 < M 260 Intensief werk met arm en romp: zware materialen
(hoog
dragen, scheppen, zagen, beitelen, duwen / trekken
Z metabolisme)
zwaarbeladen kar, lopen met een snelheid van 5,5 - 7
km/uur)
4 zeer zware M > 260 Zeer intensieve activiteit met hoog tot maximaal
arbeid
tempo: krachtig scheppen of graven, traplopen, tegen
ZZ (zeer hoog
een helling oplopen, lopen met een snelheid van meer
metabolisme)
dan 7 km/uur
Protocol beheersen hittebelasting in de papier- en kartonindustrie, 2004 22

Tabel b2.3 Voorbeelden WBGT en niveaus van metabolisme van hittebelastende activiteiten in de
papier- en kartonindustrie tijdens gematigde buitentemperatuur 14-20°C
Locatie Activiteit WBGT Normaal
werk
Storing Geplande
stop
Stofbereiding 30 Z
Schoonmaken, tijdens productieomstandigheden > 30 Z
Protocol beheersen hittebelasting in de papier- en kartonindustrie, 2004 23

WBGT
Voorbeeld 1 Werk-rustschema ACGIH
De ACGIH (USA) heeft op basis van de WBGT-referentiewaarden zogenaamde treshold limit values
(TLV's) opgesteld voor de tijdsduur van de hittebelasting. Deze staan in het figuur hieronder.
Net als voor de WBGT-referentiewaarden gelden voorwaarden voor toepassing van de TLV's:
niet geacclimatiseerde, gezonde, fitte werknemers, die voldoende hebben gedronken en geen
medicijnen gebruiken;
werknemers in standaard lichte werkkleding;
voor achturige werkdag in een vijfdaagse werkweek; waarbij de rust in een ruimte met dezelfde
WBGT-condities plaatsvindt.
Omdat soms verwarring bestaat over de interpretatie van de TLV's volgt hier een voorbeeld van de
interpretatie van de figuur voor gemiddelde arbeid:
WBGT < 25C : 100% werken
25C < WBGT < 26,5C : 75% werken en 25% rust
26,5C < WBGT < 28C : 50% werken en 50% rust
28C < WBGT < 29C : 25% werken en 75% rust
32
31
30
29
28
27
26
25
24
23
22
TLV (treshold limit values) voor hittebelasting (ACGIH, 2002)
100% werk 75/25 50/50 25/75
werk/rustschema
100 W/m2 (licht)
Protocol beheersen hittebelasting in de papier- en kartonindustrie, 2004 24
165 W/m2 (gemiddeld)
230 W/m2 (zwaar)
290 W/m2 (zeer zwaar)

Voorbeeld 2 Werk-rustschema ArboNed; vereenvoudiging voorbeeld ACGIH
Voorwaarden voor toepassing:
zie voorbeeld ACGIH;
er worden slechts twee metabolismecategorieën onderscheiden: gemiddelde en zware arbeid.
Het hieronder opgestelde werk-rustschema geldt voor gemiddelde arbeid. Tel bij zware
lichamelijke arbeid 1,5C op bij de gemeten WBGT-waarde. Hierdoor kan de hittebelasting in een
andere categorie gaan vallen;
voor de onderbouwing van de WBGT grenzen in het werk-rustschema zie figuur b2.4 (z.o.z.).
Categorie Groen
er kan sprake zijn van hittebelasting: de WBGT-index ligt onder de 26.5C;
100% werken toegestaan.
Categorie Geel 1
er is sprake van hittebelasting: de WBGT-index ligt tussen 26.5 en 28.5 o C;
werk-rustschema van 50% werk, afgewisseld met 50% rust. Deze verhouding is gebaseerd op één
uur. Een werk-rustschema van 50%-50% betekent een half uur werken en een half uur rust.
Categorie Geel 2
er is sprake van hittebelasting: de WBGT-index ligt tussen 28.5 en 30 o C;
werk-rustschema van 25% werk, afgewisseld met 75% rust.
Categorie Rood
er is sprake van forse hittebelasting: de WBGT-index ligt boven 30 o C;
variabel werk-rustschema;
de belasting beoordelen via persoonlijk biologisch monitoren (zie methode 4).
Protocol beheersen hittebelasting in de papier- en kartonindustrie, 2004 25

WBGT
Figuur b2.4 Onderbouwing WBGT grenzen voorbeeld ArboNed
32
31
30
29
28
27
26
25
24
23
22
25/75
50/50
100
TLV voor hittebelasting (ACGIH, 2002)
onderbouwing grenzen uit voorbeeld
100% werk 75/25 50/50 25/75
werk/rustschema
165 W/m2 (gemiddeld)
230 W/m2 (zwaar)
Toelichting:
In de figuur zijn ACGIH TLV's als uitgangspunt genomen. De categorie lichte werkzaamheden is
weggelaten omdat de verwachting is dat werknemers in een hete, oncomfortabele omgeving de
werkzaamheden zo snel mogelijk zullen willen uitvoeren. De categorie zeer zware werkzaamheden is
weggelaten omdat deze zelden voorkomen in de papier- en kartonindustrie en in voorkomende
gevallen sowieso extra aandacht zullen krijgen.
In de grafiek is te zien dat het verschil in WBGT-referentiewaarde tussen zware en gemiddelde arbeid
in de ondergrens (100% werk) iets meer dan 2°C verschilt en in de bovengrens 1°C. Gemiddeld levert
dit een verschil op van circa 1,5°C.
Ter vereenvoudiging is er daarom voor gekozen om wanneer er sprake is van zware arbeid, bij de
gemeten WBGT waarde 1,5°C op te tellen en slechts 1 set van grenswaarden te hanteren: de TLV's
behorend bij gemiddelde arbeid.
Protocol beheersen hittebelasting in de papier- en kartonindustrie, 2004 26

Bijlage 3 Warmtebalansberekening NEN-ISO 7933
Om de werksituatie verder te onderzoeken wordt in de arbobeleidsregels aanbevolen de NEN-ISO
7933:1990 Hete klimaatomstandigheden - Analytische bepaling en interpretatie van de
warmtebelasting met behulp van de vereiste zweetproductie te gebruiken. Deze norm is in feite de
berekening van de warmtebalans. Er wordt berekend hoeveel koeling een werknemer nodig heeft
om in balans te blijven. Deze koeling wordt vertaald in een hoeveelheid te produceren zweet. Als het
niet mogelijk is om deze hoeveelheid zweet te produceren en/of te verdampen, betekent dit dat de
lichaamstemperatuur gaat stijgen en dat daarmee de arbeidsduur gelimiteerd is. Door het berekenen
van de maximale blootstellingsduur voor combinaties van verschillende perioden met een
verschillende warmtebelasting, kan de norm worden gebruikt bij het opstellen van werkrustschema's.
De toepassing van de norm vereist de beschikking over een warmtebalansrekenprogramma
en een deskundige gebruiker. Over het algemeen zal dit ondersteuning van de
arbodienst betekenen.
Protocol beheersen hittebelasting in de papier- en kartonindustrie, 2004 27

Bijlage 4 Persoonlijk monitoren
De persoonlijke monitoring; het meten van fysiologische reacties van de werknemer tijdens de
blootstelling kan gebruikt worden voor:
1. onderzoek of de werkzaamheden in hogere hittebelastingscategorieën, aanleiding geven tot het
invoeren van beheersmaatregelen.
2. Bewaking van de fysiologische reacties van de werknemer tijdens extreme klimaatbelastingen. In
de hogere hittebelastingcategorieën gaat de individuele belastbaarheid een steeds belangrijkere
rol spelen. Het fysisch WBGT-meetinstrument kan een individuele belastbaarheid niet
monitoren.
Er wordt voorgesteld de blootstelling aan hittebelasting per individuele medewerker te bepalen door
gelijktijdig monitoren van de polsslag met een hartslagfrequentiemeter en de temperatuur van het
trommelvlies (als maat voor lichaamskerntemperatuur) met een infrarood oorthermometer. In
schema b4.1 staat een protocol voor de persoonlijke monitoring. In schema b4.2 staat een
registratieformulier waarop de resultaten van de metingen vastgelegd kunnen worden.
In de praktijk blijkt dat werknemers het lastig en tijdrovend vinden om tijdens zeer hittebelastende
werkzaamheden ook nog bezig te moeten zijn met meetapparatuur voor het bewaken van hun
gezondheid. Om hieraan tegemoet te komen kan eventueel slechts één parameter worden gemeten.
Er wordt in dat geval de voorkeur gegeven aan het zorgvuldig bepalen van alleen de oortemperatuur,
omdat deze in de praktijk het gemakkelijkste is toe te passen en direct te controleren is op
afwijkingen.
Protocol beheersen hittebelasting in de papier- en kartonindustrie, 2004 28

Schema b4.1 Protocol persoonlijke monitoring
Protocol persoonlijke monitoring
1. Formulier bijzonder werk opstellen. Dit formulier moet garanderen dat alle noodzakelijke voorzieningen
zijn getroffen. Daarbij moet ook gedacht worden aan een ongeval waarbij een slachtoffer zo snel mogelijk
uit een warme omgeving moet worden weggehaald en voldoende EHBO-middelen snel ter plaatse zijn.
2. Deskundig toezichthouder aanstellen.
3. Opgeleide BHV'er paraat.
4. Werken in tweetallen.
5. Geen vast werk-rustschema. De maximale blootstellingsduur aan hittebelastende activiteiten wordt per
individuele medewerker bepaald door persoonlijke monitoring.
6. Instructie en voorlichting aan de werknemer over het deskundig uitvoeren van de persoonlijke monitoring
en het noteren van de resultaten.
7. Met intervallen van circa 15 minuten meten van de lichaamskerntemperatuur via de temperatuur van het
trommelvlies met een infrarood oorthermometer.
bij de start van de werkzaamheden moet de temperatuur zorgvuldig gemeten worden;
de meting moet in beide oren worden uitgevoerd. Een temperatuurverschil tussen beide oren duidt
op een fout in de meting;
de maximale toegestane kerntemperatuurstijging bedraagt 1 o C;
bij overschrijding rust de werknemer totdat de 1 o C temperatuurverhoging weer teniet gedaan is.
Een beperking van deze methode is dat de meting met de oorthermometer moet gebeuren afgeschermd
van stralingsbronnen, hoge luchtsnelheden en buiten de hittezone (temperatuur maximaal 35 o C).
Daarnaast is het moeilijk alleen de temperatuur van het trommelvlies te bepalen en niet die van de
oorwand 4 .
8. Continu meten van de hartslagfrequentie via de polsslag met een hartfrequentiemeter.
breng de opnemers zorgvuldig aan. Hartslagfrequentie opnemers kunnen bij niet geoefende
werknemers verschuiven of losraken;
de maximaal toelaatbare hartslagfrequentie is per individu vastgesteld in de medische keuring. Een
richtlijn voor een maximale hartslag gedurende een kortdurende blootstelling (< 1 uur) in slagen per
minuut is 220 min de leeftijd. Dit komt voor een 55-jarige uit op 165 slagen per minuut;
bij overschrijding rust de werknemer totdat hij gedurende meer dan 20 minuten een hartslag onder 90
slagen per minuut heeft;
omdat de hartslagfrequentie niet alleen door hittebelasting wordt bepaald en de individuele maximale
toelaatbare hartslagfrequentie niet altijd is vastgesteld is het belangrijk gelijktijdig ook de
lichaamstemperatuur te bepalen.
9. Schriftelijk vastleggen van de individuele werk-rustschema's per werknemer over de werkperiode waarin
meetgegevens door persoonlijk monitoren zijn bepaald.
10. Werknemers die net een warmtebelasting achter de rug hebben, zijn verminderd belastbaar en bereiken
bij een hernieuwde inzet sneller hun maximale belastbaarheidniveau.
4
Complicerende factoren hierbij zijn: wijde hoek van de sensor, onvoldoende focus van de sensor, smalle en kronkelige
gehoorgang, haar of oorsmeer in de gehoorgang.
In de resultaten kunnen daarom gemakkelijk fouten ontstaan. Daarom vindt de meting plaats in twee oren, wordt alleen
gewerkt met het temperatuurverschil en vindt daarnaast gelijktijdig hartslagfrequentiemonitoring plaats.
Een voordeel van de bepaling is dat het trommelvlies snel reageert op veranderingen en daarmee een goede maat is voor
de hersentemperatuur (lichaamskerntemperatuur).
Protocol beheersen hittebelasting in de papier- en kartonindustrie, 2004 29

Formulier b4.1 Registratieformulier persoonlijke monitoring hartslagfrequentie en oortemperatuur
Datum:
Registratieformulier persoonlijke monitoring
hittebelastende werkzaamheden
Omschrijving locatie activiteiten en werksituatie (schets z.o.z.):
Naam Functie
uitvoerende
buddy (maat)
toezichthouder
BHV'er
Resultaten metingen
Tijdstip Hartslagfrequentie Oortemperatuur
(in slagen per minuut)
(in C)
Links Rechts
Opmerkingen
Werk of rust
volgnummer:
Protocol beheersen hittebelasting in de papier- en kartonindustrie, 2004 30

Bijlage 5 Aandachtspunten opleiding en instructie
Aandachtspunten opleiding en instructie voor werken in warme omstandigheden voor operationeel
leidinggevenden, werknemers en BHV'ers:
1. Wat is hittebelasting, warmtebalans, factoren van invloed op de warmtebalans.
2. Waar treedt hittebelasting op in het bedrijf (zie schema 2.1.1).
3. Wat zijn warmteziekten; kunnen herkennen van verschijnselen van warmteziekten (zie tabel
b5.1 op de volgende pagina).
4. Eerste hulp bij warmteziekten (zie tabel b5.1 op de volgende pagina).
5. Noodplan oefenen.
6. Risicoverhogende factoren voor hittebelasting:
uitdroging en/of zouttekort door verminderde vocht- en voedselopname, overmatig
alcoholgebruik, darmproblemen of vochtafdrijvende geneesmiddelen;
eerdere warmteziekte;
matige fysieke conditie;
overgewicht, anorexia;
vermoeidheid, slaaptekort;
hoge bloeddruk;
koorts, recente infecties;
huidverbranding (zonnebrand of anders);
persoonlijke beschermingsmiddelen: adembescherming of beschermende kleding;
leeftijd;
geneesmiddelen, met name die effect hebben op vochtbalans, op perifere bloedvaten of op
hartfunctie.
7. Welke beheersmaatregelen heeft het bedrijf genomen (zie schema 2.3.1 en 2.3.2).
8. Benadrukken van belang van voldoende vochtopname:
meer dan om alleen de dorst te lessen;
stimuleer vochtopname, voorafgaand aan het werk 2 glazen, daarna frequent kleine
hoeveelheden: een glas per 15-20 minuten (temperatuur 10-15C);
ook: fruit, groente bevat circa 90% vocht;
water is het beste (voor blootstellingtijden < 90 minuten), maar vruchtensappen of
sportdrank (zonder cafeïne) kunnen ook;
liever GEEN dranken met koolzuur, cafeïne, ‘light’ dranken of alcohol.
9. Benadrukken van belang dat de individuele werknemer aangeeft wanneer hij/zij aan zijn/haar
maximale belasting zit, ook al zijn de normen niet overschreden. Werknemers krijgen altijd de
gelegenheid zelf het werk te onderbreken.
Protocol beheersen hittebelasting in de papier- en kartonindustrie, 2004 31

Tabel b5.1 Oorzaak, symptomen en eerste hulp bij warmteziekten
Warmteziekten
1. Warmte-uitslag
door langdurig natte huid verstopte
poriën en zweetkanalen
2. Hittekrampen
zoutgebrek in bloed en
spierweefsel door zweetverlies
3. Hitte-uitputting
verslechterd functioneren van de
bloedcirculatie door dehydratatie
waardoor bloedvoorziening van
spieren, hersenen en huid (koeling)
lastig op peil is te houden. De
bloedvaten verwijden zich en de
bloeddruk daalt
4. Hitteberoerte
Temperatuurregulatie
(hypothalamus) faalt en zweten
stopt. Kerntemperatuur wordt
extreem hoog (> 41C). Het
slachtoffer kan zonder hulp van
buitenaf het proces niet omkeren.
Een hitteberoerte is
levensbedreigend!
Symptomen
branderige jeukende huid met
blaasjes
pijnlijke kramp van
(on)willekeurige spieren
bleek
vochtig gezicht
duizeligheid
misselijkheid
hoofdpijn
onstabiele loop
eerste tekenen: zie hitteuitputting
rillingen
hoge lichaamstemperatuur
vreemd gedrag: verward,
angstig, slecht
aanspreekbaar, prikkelbaar,
agressief en andere)
hete, droge, rode huid
krampen, stuipen
verlies van bewustzijn
Eerste hulp
goede persoonlijke hygiëne (douchen, schone kleding)
droog houden huid
bij aanhouden symptomen arts raadplegen
stoppen belastende activiteiten
rust in koele omgeving
aanvullen vocht en zout: 1 tot 2 glazen licht gezouten water
pas opnieuw belasten na volledig herstel (zeker 24 tot 48 uur)
verplaats het slachtoffer naar een koele ruimte. Laat het slachtoffer niet alleen. Laat het
slachtoffer plat liggen, benen omhoog of zitten met hoofd tussen benen. Indien misselijk, leg
slachtoffer op de zij
losmaken kleding en overtollige kleding verwijderen
geef licht gezouten dranken als slachtoffer bij bewustzijn is en niet te misselijk
verlaag de lichaamstemperatuur: nat sproeien, nat laken, icepacks, wind maken, bewaak de
lichaamstemperatuur
medische hulp inroepen (ambulance) als slachtoffer zich niet beter voelt na enkele minuten
pas opnieuw belasten na volledig herstel (dit kan meer dan een week duren)
Medische hulp inroepen (ambulance)
Verplaats het slachtoffer naar een koele ruimte. Laat het slachtoffer niet alleen. Leg slachtoffer
op de rug. Indien misselijk, leg het slachtoffer op de zij
Losmaken kleding en overtollige kleding verwijderen
Geef licht gezouten dranken als slachtoffer bij bewustzijn is en niet misselijk
Verlaag zo snel mogelijk de lichaamstemperatuur: koele omgeving, nat sproeien, nat laken,
icepacks, wind maken. Stop met snel koelen als de lichaamstemperatuur onder de 39C komt.
Blijf de lichaamstemperatuur bewaken
Protocol beheersen warmtebelasting in de papier- en kartonindustrie, 2004 32

Bijlage 6 Medische begeleiding
Intrede keuring
a. Vragenlijst
Wanneer een werknemer hittebelastende activiteiten gaat verrichten is het belangrijk van te voren
vast te stellen of hij/zij geschikt is voor het uitvoeren van deze werkzaamheden.
Dit kan worden vastgesteld door het afnemen van een vragenlijst en het bepalen van een aantal
lichamelijke parameters. Een voorbeeld van een vragenlijst is opgenomen in schema b6.1.
Bij zwangerschap, vraag 10, mag geen hittebelastend werk worden verricht.
b. Medisch onderzoek
Daarnaast wordt aanbevolen een medisch onderzoek uit te voeren. Dit moet in ieder geval
plaatsvinden wanneer er vragen uit de vragenlijst met 'ja' zijn beantwoord. Speciale
onderzoeksaandachtsgebieden zijn het hart en de longen. Voorbeelden van medisch onderzoek zijn
opgenomen in schema b6.1.
Tevens wordt aanbevolen een medisch onderzoek uit te voeren als:
- de medewerker ouder is dan 30 jaar;
- er zwaar werk moet worden verricht;
- er een snelle stijging van lichaamskerntemperatuur kan plaatsvinden (hoge WBGT of humidex);
- er beschermende kleding of adembescherming wordt gedragen.
PAGO
Er zijn geen specifieke vragen of klinische onderzoeksmethoden voor het bepalen van chronische
effecten van hittebelasting. Daarom hoeft men bij het samenstellen van het PAGO geen rekening te
houden met deze belastende factor.
Wel dient er periodiek gecontroleerd te worden of de medewerker nog steeds geschikt is voor de
hittebelastende werkzaamheden. Dit kan worden meegenomen in het PAGO.
Protocol beheersen warmtebelasting in de papier- en kartonindustrie, 2004 33

Schema b6.1 Voorbeeld vragenlijst voor intredekeuring werknemers die worden blootgesteld aan
hitte (ontleend aan ISO 12894)
Vragenlijst
VERTROUWELIJK
Naam: ………………… Datum:………
Leeftijd: …… jaar Geslacht: Man / Vrouw
Huidige functie: ……………
1. Heeft u wel eens perioden gehad waarin u last had van flauwvallen of verlies van
bewustzijn?
2. Bent u onder behandeling voor diabetes mellitus of een andere aandoening aan
darmen of nieren?
3. Bent u onder behandeling voor een hart- of vaatziekte of hoge bloeddruk? ja
0
4. Bent u onder behandeling voor een luchtwegaandoening zoals bijvoorbeeld
astma?
5. Bent u ooit behandeld voor een ernstige psychische aandoening of heeft u last
van angstaanvallen of depressies?
6. Bent u onder behandeling (geweest) voor een huidaandoening?
Zo ja, welke? ……………………………..
7. Bent u ooit behandeld in verband met overmatig zweten, bijvoorbeeld
sympathectomie?
Zo ja, welke? ……………………………..
8. Gebruikt u momenteel medicijnen?
Zo ja, welke? ……………………………..
Protocol beheersen hittebelasting in de papier- en kartonindustrie, 2004 34
ja
0
ja
0
ja
0
ja
0
ja
0
ja
0
ja
0
nee
0
nee
0
nee
0
nee
0
nee
0
nee
0
nee
0
nee
0

9. Heeft u ooit last gehad van ziekte als gevolg van de hitte, zoals bijvoorbeeld
flauwvallen?
Zo ja, beschrijf de gebeurtenis en de omstandigheden …………..
…………………………………………………………………………………
Bent u hiervoor in het ziekenhuis behandeld?
Heeft een dergelijke gebeurtenis zich vaker voorgedaan?
10. Indien vrouw, bent u mogelijk zwanger?
Indien het antwoord van vraag 2 t/m 10 met ja wordt beantwoord, wordt een
medisch onderzoek uitgevoerd. Medicijngebruik kan normale fysiologische reacties op
blootstelling aan hitte beïnvloeden.
11. Hoe vaak doet u aan sport?
nooit soms regelmatig dagelijks
0 0 0 0
12. Hoe vaak drinkt u alcohol?
nooit soms regelmatig dagelijks
0 0 0 0
Overige relevante opmerkingen…………………………………………………….
…………………………………………………………………………………………..
…………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………………………………………….
Protocol beheersen hittebelasting in de papier- en kartonindustrie, 2004 35
ja
0
ja
0
ja
0
ja
0
nee
0
nee
0
nee
0
nee
0

Onderzoeksgegevens
1. Lengte …………………cm
2. Gewicht……………….. kg
3. Body mass index (gewicht in kg/(lengte) 2 in m2 ……………….
% boven of onder aanbevolen gewicht voor de lengte ………………..
4. Hartslagfrequentie in rust ……………slagen per minuut zittend / liggend
5. Bloeddruk in rust………./…… mmHg zittend / liggend
Medisch (nader) onderzoek
1. ECG
2. Longfunctie
3. Huidonderzoek
4. Conditietest
Protocol beheersen hittebelasting in de papier- en kartonindustrie, 2004 36

Bijlage 7 Arbothemacahier 1
Werken onder warme omstandigheden
In april 2009 vervangen door Arbo Informatieblad 48.
Protocol beheersen hittebelasting in de papier- en kartonindustrie, 2004 37