afscheidsrede - Titus Brandsma Instituut

40 prof. dr. kees waaijman spiritualiteit als theologie
41
40 Plato, Politeia 379. H. Rausch, Theoria. Von ihrer sakralen zur philosophischen Bedeutung, München 1982; A.
Wilson Nightingale, Spectacles of Truth in Classical Greek Philosophy. Theory in Its Cultural Context,
Cambridge 2004; H.-G. Beck, Theoria. Ein byzantinischer Traum?, München 1983; I. Bocken, De plaats van de
toeschouwer. Theoria, religie en theologie in de moderne tijd, in: Tijdschrift voor theologie 49 (2009), nr. 2,
121-132.
41 Zie: J. Pépin, Mythe et allégorie, Paris 19762, 276-392; G. Lieberg, Die Theologia tripartita als Formprinzip
antiken Denkens, in: Rheinisches Museum für Philosophie 125 (1982), 25-53; H. Klauck, Nature, Art and
Thought. Dio Chrysostom and the Theologia tripartita, in: Journal of Religion 87 (2007), 333-354; B.
McGinn, Regina quondam…, in: Speculum. A Journal of Medieval Studies 83 (2008), nr. 4, 820-821.
42 Voor een typering van deze drie vormen zie: Augustinus, De civitate Dei VI, 5.
43 Wij beweren natuurlijk niet, dat het verhaal van Handelingen historisch moet worden verstaan, in de zin van:
Paulus heeft daar in Athene toen en toen deze woorden gezegd. Wij vatten het verhaal op als een getuigenis,
dat het vroege christendom – wanneer en waar dan ook, en bij monde van wie dan ook – in contact kwam
met de hellenistische cultuur, gepercipieerd vanuit een christelijk missionair perspectief.
44 G. Schneider, Die Apostelgeschichte, II, Freiburg-Basel-Wien 1982, 231.
45 Het gaat te ver paroxunomai op te vatten als een uiting van ‘toorn’ (G. Schneider, Die Apostelgeschichte, o.c.,
232, 235, 238) of van ‘irritatie’ (L. Johnson, The Acts of the Apostles, Collegeville 1992, 312). Van toorn of
irritatie is in de vertelling niets te merken. Eerder gaat het om een ‘geprikkeldheid’, die uitgelegd kan worden
als een lichte vorm van ergernis, maar eveneens als aandacht die gewekt en gescherpt (oxuros) wordt voor
wat Paulus ziet.
46 Athene stond bekend om zijn vele godenbeelden (Livius, Ab urbe condita 45, 47) en zijn vroomheid (Flavius
Josephus, Contra Apionem 2:130).
47 Zie: F. Staudinger, deisidaimonia, in: Exegetisches Wörterbuch zum Neuen Testament, I, Stuttgart 1979, 675-678.
48 Voor sebasma zie: W. Foerster, sebomai, in: Theologisches Wörterbuch zum Neuen Testament, VII, Stuttgart 1964,
168-173.
49 G. Schneider, Die Apostelgeschichte, o.c., 238.
50 P. van der Horst, The Altar of the ‘Unknown God’ in Athens (Acts 17:23) and the Cults of ‘Unknown Gods’
in the Graeco-Roman World, in: P. van der Horst, Hellenism – Judaism – Christianity. Essays on their
Interaction, Kampen 1994.
51 Vgl. H. Welzen, De geboorte van een universele spiritualiteit, in: Speling 57 (2005), nr. 3, 24-31.
52 K. Waaijman, Mystical Perspectives in Interreligious Dialogue, in: Acta Theologica Supplementum 11 (2008),
221-233.
53 Primordiaal wordt afgeleid van primus (eerst) en ordiri (weefsel). Primordiale spiritualiteit omvat alle
vormen van spiritualiteit die zich voltrekken in en als het oorspronkelijke weefwerk dat wij zijn. Zie: K.
Waaijman, Primordial Spirituality, in: St Augustine Papers 7 (2006), nr. 1, 73-86.
54 Voor de filosofische situering zie: D. Balch, The Areopagus Speech. An Appraisal to the Stoic Historian
Posidonius against Later Stoics and the Epicureans, in: Greeks, Romans, and Christians (Eds. D. Balch e.a.),
Minneapolis 1992, 52-79; J. Neyrey, Acts 17, Epicureans, and Theodicy, ibid., 118-134.
55 Sumballein betekent op zichzelf geen ‘redetwisten’ (NBG), maar neutraler ‘in debat gaan’ (NBV). Schneider
vertaalt terecht ‘diskutieren’ en legt dat uit als ‘sich unterreden’ (zie: G. Schneider, Die Apostelgeschichte, o.c.,
236). Johnson vertaalt met ‘debating’ en wijst op de verwantschap met Socrates, de ‘debator’ bij uitstek (L.
Johnson, The Acts of the Apostles, o.c., 312).
56 Waarschijnlijk hield men ‘Jezus en de verrijzenis’ die Paulus verkondigde, voor twee godennamen: Jezus en
Anastasis. Wat betreft de beschuldiging aan het adres van Socrates zie: Xenophon, Memorabilia 1, 1, 1 en
Plato, Apologia, 24b.
57 G. Schneider, Die Apostelgeschichte, o.c., 242.
58 Seneca, Epistola 41, 1.
59 Een toespeling op de dichter Epimenides (Diogenes Laertus, Vitae philosophorum 1:109-115).
60 Aratos, Phaenomena 5. De stoïcijn Aratos van Soloi leefde tussen 300 en 250 v. Chr. Zie G. Schneider, Die
Apostelgeschichte, o.c., 241-242.
61 G. Schneider, Die Apostelgeschichte, o.c., 242, noot 97.
62 G. Ladner, Ad imaginem Dei. The Image of Man in Medieval Art, Latrobe 1962; Id., Images and Ideas in the
Middle Ages, Roma 1983; H. Belting, Das echte Bild. Bildfragen als Glaubensfragen, München 2005.
63 Voor een beschrijving van deze verschillende aspecten van omvorming zie: K. Waaijman, Spiritualiteit, o.c.,
452-479.
64 L. Johnson, The Acts of the Apostles, o.c., 319-320.
65 Justinus, Apologia I, 46 en 49; Athenagoras, Legatio 10, 1-4.
66 J. Leclerq, Études sur le vocabulaire monastique du moyen âge, Rome 1961, hoofdstuk 2; B. McGinn, Regina
quondam …, a.c., 822-824; 830-831; A. Solignac, Théologie, a.c., 472-482.
67 B. McGinn, Regina quondam …, a.c., 827; G. Ladner, The Idea of Reform. Its Impact on Christian Thought and
Action in the Age of the Fathers, Cambridge (MA) 1959.
68 Gregorius van Nazianze, Orationes theologicae 4. Zie J. McGruckin, St. Gregory of Nazianzus. An Intellectual
Biography, Crestwood (NY), 2001.
69 P. Rorem, The Uplifting Spirituality of Pseudo-Dionysius, in: Christian Spirituality. Origins to the Twelfth
Century, London 1986 (World Spirituality; 16), 132-151.
70 Pseudo-Dionysius, De theologia mystica 997B en 1000A.
71 Ibid., 1040D.
72 Ibid., 1040D.
73 Ibid., 1000C.
74 Ibid., 1001A.
75 Ibid., 1000B.
76 Ibid., 1000B.
77 Ibid., 997A-B, 1000A-C, 1001A-B, 1025A.
78 Ibid., 1048A-B.
79 Thomas van Aquino, Summa theologiae 1a q2 inleiding.
80 Summa 1a q1 a3.
81 Summa 1a q13 a1.