afscheidsrede - Titus Brandsma Instituut

4 spiritualiteit als theologie
5
Vormgeving en opmaak: Nies en Partners bno, Nijmegen
Fotografie omslag: Bert Beelen
Drukwerk: Drukkerij Roos en Roos, Arnhem
isbn 978-90-9024950-6
© Dr. Kees Waaijman, Nijmegen, 2010
Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar worden gemaakt middels druk,
fotokopie, microfilm, geluidsband of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke
toestemming van de copyrighthouder.
De discipline spiritualiteit is de laatste vijftig jaar grondig veranderd. Drie factoren hebben
een belangrijke rol gespeeld.
Ten eerste, spiritualiteit heeft zich verzelfstandigd ten opzichte van de andere theologische
disciplines. 1 Begin twintigste eeuw hadden sommigen nog geprobeerd spiritualiteit
een plaats te geven binnen de moraaltheologie. 2 Anderen beschouwden haar als
toegepaste dogmatiek. 3 Weer anderen – in de zestiger jaren – zagen spiritualiteit als het
midden waar alle andere theologische vakken samenkomen. 4 Geen enkele van deze
opties heeft het gehaald. Spiritualiteit heeft zich als discipline verzelfstandigd.
Ten tweede, het theologisch landschap, waarbinnen de discipline spiritualiteit geacht
werd zich te ontwikkelen, is in de genoemde periode ingrijpend veranderd. Net als
spiritualiteit, maakten ook andere disciplines zich los uit het traditionele geheel van de
theologie. Bovendien wendden zij zich dikwijls tot buitentheologische disciplines, mede
om een meer academisch aanzien te verwerven. Naar binnen toe kwamen zij vaak met
de rug naar elkaar toe te staan.
Ten derde, de wetenschappelijke reflectie op spiritualiteit in niet-theologische disciplines
is explosief toegenomen. Dit betreft niet alleen de vakken die traditioneel reeds
aandacht besteedden aan spiritualiteit, zoals filosofie, letteren, geschiedenis en godsdienstwetenschappen,
maar ook wetenschappen als antropologie, psychologie, sociologie,
pedagogie, medische wetenschappen en beleidswetenschappen. 5 Deze bedrijvigheid
hangt samen met het veranderingsproces waarin de westerse cultuur zich bevindt. 6
Wanneer we de geschetste ontwikkelingen op ons laten inwerken, dringen zich drie
probleemvelden op.
Het eerste probleemveld is epistemologisch van aard. De wetenschapsbeoefening
van de spiritualiteit vindt op dit moment in een twaalftal disciplines plaats. Ik heb
hiervan uitvoerig verslag gedaan. 7 Mijn conclusie was: ‘Tot nu toe is de spiritualiteitstudie
een multidisciplinaire onderneming; de uitdaging is dat het een interdisciplinair
netwerk wordt.’ 8
Het tweede probleemveld is dat van de gehanteerde grondconcepten. Kijken we
naar de theorievorming van de spiritualiteitstudie, dan zien we hoe daar vanaf de zestiger
jaren de categorie ‘ervaring’ heer en meester werd. Veelvuldig geciteerd is de uitspraak
van Karl Rahner: ‘De vrome van morgen zal “mysticus” zijn, iemand die iets “ervaren”
heeft, of hij zal niet meer zijn.’ 9 We tekenen 1966. Rahners ordesgenoot Karl Vladimir
Truhlar, toentertijd hoogleraar spiritualiteit aan de Gregoriana te Rome, bouwde zijn
inleidingscursus op het ervaringsconcept: ‘de menselijke en christelijke ervaring van
het eigen bestaan’ 10 . Zocht Truhlar de ervaring in de richting van ‘het zelfbewustzijn als
grond van dit eigen bestaan,’ 11 Michel de Certeau, eveneens jezuïet, verkende de socioculturele
ervaring. In een invloedrijk artikel uit 1966 in Concilium stelde hij: ‘Het wezenlijke
in iedere spiritualiteit is niet een elders, buiten de taal van de eigen tijd, maar die
taal zelf, die door de geestelijk levende mens ernstig wordt genomen. (…) Deze taal is