Regels voor het samenleven - Luisterend Dienen

Elfde jaargang / nummer 4 / Juni 2010
Dit katern bij het magazine Kerk & Israël Onderweg van de Protestantse Kerk gaat in op
het jaarthema 2009-2010: ‘De Noachitische geboden’. Het katern is een handreiking voor
kerkenraden of gespreksgroepen die in gesprek willen over dit thema. Daarvoor is het
makkelijk uit het blad te halen en los te gebruiken.
De meest actuele discussie in Nederland gaat over samenleven. Foto: Jan van IJken/Kerk in Actie
Regels voor het samenleven
In de Joodse traditie zijn er 613 geboden waaraan het volk Israël
zich moet houden. Niet-Joden hoeven zich niet aan deze geboden
te houden. Toch is er in de Joodse traditie nagedacht over de
vraag of er ook geboden zijn die voor niet-Joden gelden.
De uitkomst van dat denkproces is dat er zeven geboden geformuleerd
zijn die gelden voor niet-Joden: de Noachitische geboden.
Het is niet helemaal duidelijk wanneer de
Noachitische geboden ontstaan zijn.
Sommige onderzoekers zeggen dat de
grondslagen gelegd zijn in de tijd na de Bar
Kochba-opstand (135) toen het Joodse volk
vervolgd werd. Toen was het noodzakelijk
om na te denken over de verhouding tot
anderen. Anderen denken dat ze in de
eerste eeuwen van onze jaartelling ontstaan
zijn in plaatsen waar Joden een
meerderheidspositie hadden en aan
anderen regels konden opleggen.
Misschien is het een reactie geweest vanuit
het Jodendom op het succes van het
christendom onder niet-Joden. Of
waarschijnlijk kloppen al deze redeneringen
en is het een ontwikkelingsproces geweest
waarin langzaamaan zeven Noachitische
regels ontstaan zijn. Maar uit welke
historische omgeving de Noachitische
geboden dan ook stammen, steeds
proberen ze antwoord te geven op de vraag:
hoe kunnen wij als volk Israël goed
samenleven met anderen?
Daarmee raken de Noachitische geboden
aan de meest actuele discussie van dit
moment in Nederland: de vraag van het
samenleven. Sinds het begin van deze eeuw
beheerst de vraag hoe we als verschillende
Wat zijn de Noachitische
geboden?
De Noachitische geboden zijn
voorschriften uit de Tora voor niet-Joden.
De meeste zijn te vinden in Genesis.
Dit zijn ze:
1. het verbod van afgodendienst
2. het verbod van godslastering
3. het verbod van moord
4. het verbod van bloedschande
5. het verbod van diefstal
6. het verbod een lidmaat van een levend
dier af te snijden
7. het gebod van rechtspraak
Juni 2009 2010 Kerk & Israël Onderweg 1

mensen goed kunnen samenleven in
Nederland het publieke debat. Wat verbindt
ons, wat hebben we gemeen? De
zuilensamenleving is voorbij. Het paarse
optimisme uit de jaren negentig van een
samenleving vol ‘bevrijde’ individuen blijkt
tot maatschappelijke desintegratie te leiden.
De opkomst van de islam stelt ons voor
harde vragen over de identiteit van onze
samenleving. Wie zijn wij, wat is de kern
van ons samenleven en hoeveel ruimte is er
in Nederland voor verschillen?
De Noachitische geboden zijn te zien als
een bijdrage vanuit de Joodse traditie aan
deze discussie, die natuurlijk veel ouder is
dan het jaar 2001. Het antwoord dat de
Noachitische geboden leveren op de vraag
naar het goede samenleven luidt: alleen als
iedereen, Jood en niet-Jood, zich aan deze
zeven geboden houdt, is goed samenleven
mogelijk.
Gespreksvragen:
• De zuilensamenleving is voorbij.
Daarin hoorden mensen tot een goed
te omschrijven gemeenschap.
Beschouwt u zichzelf nu als lid van
een gemeenschap? Waarom wel of
niet?
• Wat bepaalt naar uw mening onze
identiteit?
• Wat vindt u van de opvatting dat er te
weinig bindende elementen meer zijn
in onze huidige Nederlandse
samenleving?
Deze regels over het samenleven van
verschillende mensen worden verbonden
met het verhaal van Noach. Dat ligt
misschien voor de hand. Noach is volgens
de Bijbel de stamvader van alle mensen. Hij
is niet alleen de stamvader van Israël, zoals
Abraham dat is, maar Noach en zijn zonen
Sem, Cham en Jafet zijn de stamvaders van
alle volken van de wereld. Het is ook
exegetisch mogelijk om aan te knopen bij
het verhaal van Noach. Als de zondvloed
voorbij is, sluit God een verbond met Noach
en geeft Hij hem een gebod. Daar vind je
weliswaar niet precies de Noachitische
geboden, maar met een beetje exegetische
lenigheid kom je een heel eind. Daarom ligt
het voor de hand om regels die voor alle
mensen gelden te koppelen aan Noach.
Er is ook een inhoudelijke reden om deze
geboden te verbinden met de geschiedenis
van Noach. Het verhaal over de zondvloed
gaat over een zondeval op wereldwijde
schaal. Het is een verhaal over een
samenleving die als gevolg van haar eigen
fouten de ondergang tegemoet gaat. Door
de koppeling van de geboden voor het
goede samenleven van verschillende volken
aan het verhaal van Noach wordt gezegd:
dit zijn de geboden die ervoor zorgen dat
het wereldwijde samenleven niet te gronde
gaat. Dit zijn de geboden die het goede
Alleen een samenleving die de
geboden ‘niet moorden’, ‘niet
roven’ et cetera in acht neemt,
heeft overlevingskansen
samenleven bewaren. Niet iedereen hoeft
Jood te zijn en niet iedereen hoeft alle
geboden van Mozes te houden, maar om
ervoor te zorgen dat een samenleving in
stand blijft zijn er een paar geboden die
iedereen moet houden.
Voor ons die zo gewend zijn aan democratische
omgangsvormen is het vanzelfsprekender
om te zeggen: er is een
minimum aan overeenstemming nodig om
als verschillende mensen samen te leven.
‘We moeten er samen uitkomen’, zeggen
we,‘we moeten de boel bij elkaar houden.’
In steden als Gouda en Rotterdam zijn op
deze manier ‘stadsgeboden’ opgesteld voor
De meerderheid moet bereid zijn nieuwkomers een plaats te geven. Foto: Luuk van der Lee/Hollandse Hoogte
De Nederlandse taal beheersen is een minimale samenlevingsregel.
Foto: BN DeStem/Thom van Amsterdam
de omgang met elkaar.
De Noachitische geboden zeggen het
echter net even scherper. Het gaat er niet
om dat mensen het met elkaar eens zijn.
Ook voor de zondvloed waren mensen het
helemaal met elkaar eens: namelijk in het
kwade dat ze deden. Waar het op aankomt
is dat een aantal specifieke regels door
iedereen in acht worden genomen. Alleen
een samenleving die de geboden ‘niet
moorden’, ‘niet roven’ et cetera in acht
neemt, heeft overlevingskansen. De
Noachitische geboden stellen: er is een
absolute norm waaraan een samenleving
moet voldoen, wil zij voortbestaan.
In de Noachitische geboden zit een element
van absoluutheid dat je in ieder geval ook
kunt begrijpen als een element van aandrang.
Het is misschien wel een smeekbede van de
kant van Israël aan de volkeren van de
wereld: houd je hier toch alsjeblieft aan,
anders loopt het met iedereen slecht af.
Tegelijkertijd zit er ook een element in van
openheid naar anderen. Door het opstellen
van de Noachitische geboden wordt er
gezocht naar een verbinding met anderen.
Ook onder de volkeren kunnen rechtvaardigen
leven. Ook de volkeren kunnen
en moeten meehelpen om deze wereld
leefbaar te houden.
Hier is nog een duidelijke parallel met het
debat over integratie en het samenwonen in
Nederland. Aan de ene kant is er vanuit de
autochtone samenleving drang en soms
ook dwang in de richting van nieuwkomers
om een aantal minimale samenlevingsregels,
waar we niet mee willen marchanderen,
op te volgen. Tegelijkertijd is het
zonneklaar dat samenleven niet zal lukken
als er bij de meerderheid van de
Nederlandse bevolking geen bereidheid is
om nieuwkomers ook een plaats te geven.
Gespreksvragen:
• In hoeverre is het in de Nederlandse
samenleving wel duidelijk welke
’minimale samenlevingsregels’ geldig
zijn?
• In hoeverre is het mogelijk om
geboden absoluut te stellen? Denk
aan de regel dat een mens geboden
mag overtreden als hij daarmee een
ander leven redt.
Juni 2009 2010 Kerk & Israël Onderweg
2

De waarde van geboden
Voor ons als protestanten is het interessant
dat er zowel in het Jodendom als
vaak in de integratiediscussie, hoog
opgegeven wordt over het belang van
wetten en regels. In het protestantisme is er
juist een terughoudendheid ten opzichte
van wetten en regels. Voor protestanten
hangt het heil af van geloof en genade en
niet van de ‘werken van de wet’. Geboden
vertellen je alleen wat je fout doet. Als er op
een positieve manier over Gods geboden
gesproken wordt, dan vooral als uiting van
je dankbaarheid: het geloof geeft je zoveel
vreugde en dankbaarheid dat je de regels
van God gaat doen.
De principes achter de wet
zijn belangrijker dan de regels
van de wet
Veel belangrijker dan de wetsregels zijn de
principes die achter de wet zitten: de liefde,
genade en rechtvaardigheid van God. De
rechtsprincipes zijn belangrijker dan de
regels. Een beroep op liefde en rechtvaardig
heid kan de concrete wet tenietdoen.
Dat klinkt mooi, maar heeft ook zijn
keerzijden. In de communistische beweging
heeft deze manier van denken ertoe geleid
dat men zich niet meer aan de wetten
gebonden achtte. Met een beroep op hoge
principes als gelijkheid, rechtvaardigheid en
een glanzende toekomst werden miljoenen
mensen vermoord.
Hebben migranten opleiding, werk en inkomen, dan is de
integratie geslaagd.
Moeten migranten niet dezelfde waarden delen als de rest van de Nederlanders?
Wetten daarentegen begrenzen en
reguleren de absolute idealen van mensen.
Ze zeggen: ‘Gelijkheid is een groot goed,
maar voor alles geldt: niet stelen en niet
moorden.’ Dat is het kader waarbuiten je
niet mag treden.
De laatste jaren is in verschillende onderdelen
van onze samenleving ontdekt hoe
belangrijk het is om gedragsregels als
uitgangspunt te nemen. In de psychiatrie is
gedragstherapie veel belangrijker geworden
dan in de jaren tachtig en negentig. In plaats
van dat heel uitvoerig wordt gezocht naar
oorzaken van je depressie en onbehagen
krijg je oefeningen en aanwijzingen om je
gedrag te veranderen. Doordat je bijvoorbeeld
leert om beter te communi ceren en
minder wantrouwend te reageren, zien
mensen je meer staan, word je bij zaken
betrokken, je zelfvertrouwen groeit et
cetera. Kortom: jouw gedragsverandering
leidt tot een keten van positieve
veranderingen voor jezelf en je omgeving.
Een anonieme Joodse commentator uit de
dertiende eeuw beschrijft dit veranderingsproces
van een mens als volgt: ‘Weet dat
een mens wordt beïnvloed door zijn daden
en dat zijn intellectuele en emotionele leven
bepaald wordt door de dingen die hij doet,
goed of slecht. Zelfs als hij door en door
slecht is en zijn geest de hele dag beheerst
wordt door slechte gedachten: als hij
zichzelf aanpakt en volhardt om constant
met de Tora en zijn voorschriften bezig te
zijn, hoewel niet met een goddelijke
intentie, hij zal onontkoombaar bijdraaien
naar het goede. Van het verkeerde motief
zal hij worden geleid naar het juiste en door
de kracht van zijn acties zal hij de kwade
neiging doden, want het zijn daden die het
karakter vormen.’
Gespreksvragen:
• Wat is uw opvatting over de gedachte
dat je het beste gedragsverandering
als leidraad kunt nemen bij depressie
en onbehagen?
• Het zijn de daden die het karakter
vormen: is hier niet te weinig
aandacht voor de erfelijke
componenten in het menselijk
gedrag?
Niet alleen geboden
Toch is het de vraag of alleen wetten en
regels het goede samenleven kunnen
reguleren. In Nederland is jarenlang gezegd:
migranten moeten zich houden aan de
regels van de wet. Wanneer zij opleiding,
werk en inkomen hebben, is de integratie
geslaagd. Verder mogen zij – zoals ieder
andere Nederlander – zelf weten waarin ze
geloven en waar ze voor staan. Maar de
laatste jaren komt ook de vraag op: is dat
wel voldoende? Zouden migranten niet ook
dezelfde waarden moeten delen als de rest
van de Nederlanders en zich veel meer met
Nederland moeten identificeren? In
sociologenjargon: het gaat niet alleen om
behaving (gedrag), maar ook om believing
(geloof) en belonging (je thuis voelen). Voor
onze hele samenleving zou je dezelfde
vraag kunnen stellen: moet er, wil er iets
van binding zijn in onze samenleving, niet
ook zoiets zijn als gedeelde waarden en een
gedeelde visie op de toekomst?
Rond de Noachitische geboden heeft zich
een vergelijkbare discussie afgespeeld.
De middeleeuwse wijsgeer Maimonides
veronderstelde dat mensen uit de volken
ook wel op grond van redelijk denken tot de
zeven Noachitische geboden zouden
kunnen komen. Toch vond hij dat onvoldoende.
Hij kende zowel de christelijke als
de islamitische samenleving van zijn tijd.
Juni 2009 2010 Kerk & Israël Onderweg 3

Een uitgestoken hand naar andersgelovigen. Foto: Jack Uges Voor christenen lijkt me daarin niet de
uitdaging van de Noachitische geboden te
liggen. Wij zijn immers al met Israël
verbonden doordat we voortgekomen zijn
uit dezelfde geschiedenis en we veel delen
met elkaar. Heil is ook binnen de christelijke
traditie te vinden.
Hij zag dat Joden daar vaak niet veilig
waren, ook al hield iedereen zich zo
ongeveer aan de Noachitische geboden.
Maimonides zei: ‘Wie de zeven geboden
doet hoort tot de vromen onder de volken
en heeft deel aan de komende wereld; dat
geldt voor ieder die hen overneemt en doet,
omdat God in de Tora zo geboden heeft en
door onze leraar Mozes bekend heeft
gemaakt... Maar als iemand ze op grond
van zijn eigen verstand doet, dan is hij geen
vrome van de wereld volken, geen van haar
wijzen.’ Je zou kunnen toevoegen: dan
heeft hij geen deel aan de komende wereld.
Maimonides vond dat je alleen de
Noachitische geboden goed doet, als je ze
ook ziet als een onderdeel van de openbaring
van God aan Mozes. Alleen dan zou
je ook respect voor het volk van God
kunnen opbrengen. Hij schetst daarbij een
perspectief dat veel verder gaat dan goed
samenleven, het gaat hem om heil. Het gaat
niet alleen om gedrag, maar ook om je te
scharen in het geloof dat achter deze
gedragsregels ligt (believing). Er zit zelfs iets
in van belonging (je thuis voelen, iets als je
huis zien): ook al ben je zelf geen Jood, je
erkent dat de Sinaï de belangrijkste
open baringsplek is, het is de plek waar jij je
Colofon InZicht
bij aansluit. Zo krijg je de belofte in
hetzelfde vaderhuis te komen: de komende
wereld.
Maimonides is binnen het Jodendom
aangevallen op deze stellingname. Ook voor
ons roept zijn visie vragen op: wordt dit niet
een samenleven dat alleen op Joodse
voorwaarden plaats heeft? Heb je zo wel
echt plaats voor andersdenkenden?
Tegelijkertijd is het goed te begrijpen dat
Maimonides ontevreden was met alleen
maar het doen van de Noachitische
geboden.
Gespreksvraag:
• Hoe denkt u over de vragen over
Joodse voorwaarden en plaats voor
andersdenkenden?
De zeven geboden voor ons
Aan Joodse zijde gelden de Noachitische
geboden als een aanbod aan de volken om
goed samen te leven en om te delen in het
heil van Israël. Zo worden de Noachitische
geboden tegenwoordig ook gepromoot
door de Joodse Chabad-beweging. ‘Keep
the seven, go to heaven’ is hun geestige
slagzin.
Uitgever:
Dienstenorganisatie Protestantse Kerk in
Nederland
Joseph Haydnlaan 2a
3533 AE Utrecht
Postbus 8504
3503 RM Utrecht
telefoon (030) 880 18 80
e-mailadres kerk.israel@pkn.nl
website www.pkn.nl/kerkenisrael
De Noachitische geboden zijn voor ons van
belang als een voorbeeld in de discussie
over het samenleven van verschillende
groepen en geloven. Aan de ene kant zijn ze
een uitgestoken hand naar andersdenkenden
en andersgelovigen om samen
te leven. Tegelijkertijd zijn er ook voorwaarden
verbonden aan het gezamenlijk
optrekken. Dat is een goede combinatie.
Israël durft in de discussie ook absolute
zaken in te brengen. Door geboden te
formuleren waarachter het niet terug wil en
ook door zijn eigen denken over heil
centraal te stellen. Ook dat lijkt me voorbeeldig
voor ons. Want zonder een
minimum aan gebod en geloof is samenleven
niet mogelijk.
Gespreksvragen:
• Wat zou volgens u het minimum aan
gebod kunnen zijn?
• Hoort er ook een minimum aan geloof
bij, zoals Coen Wessel stelt? Waarom
wel of niet?
Coen Wessel
Redactie:
Floor Barnhoorn (hoofdredacteur)
Anja de Zeeuw (eindredacteur)
René van den Beld
Reinier Gosker
Greetje van der Harst-de Leeuwe
Co Kooman
Japke van Malde
Rijk Roelofse
Kees Schakel
Adri van der Wal
Coen Wessel is
predikant van de
protestantse
gemeente te
Heerenveen.
Meer informatie:
www.coenwessel.nl
en http://coen-wessel.
livejournal.com
Meer informatie over de Noachitische geboden is te
vinden in de jaargang 2009-2010 van het magazine
Kerk & Israël Onderweg. In de vier nummers belichten
steeds een Joodse en een christelijke auteur een van de
zeven geboden. Ook gaat een redactielid in op een
kunstuiting over het onderwerp.
Juni 2009 2010 Kerk & Israël Onderweg 4