Klik hier voor het boek in PDF formaat

Het verbaal van dr. Wilhelmus Hammonius,
syndicus van de stad Groningen
II
1589-1592

Het verbaal van dr. Wilhelmus Hammonius,
syndicus van de stad Groningen
DEEL II
1589-1592
Getranscribeerd en van aantekeningen voorzien
door
Jan van den Broek
RHC Groninger Archieven 2008

© 2008, RHC Groninger Archieven, Postbus 30040, 9700 RM Groningen
ISBN 978.90.367.3402-8 (digitaal)
ISBN 978.90.367.3404-2 (gedrukt)
http://dod.eldoc.ub.rug.nl/root/2008/VH2/VH_II.pdf

Inhoudsopgave
Ten geleide
Tekst 1
1589 3
1590 36
1591 216
1592 317
Synopsis 331
Glossarium 401
Index 411
Gebruikte afkortingen 435

Ten geleide
Voor enkele opmerkingen over Wilhelmus Hammonius en zijn ambtelijke dagboek
(‘verbaal’) verwijs ik naar het ‘Ten geleide’ bij deel I. 1
Hammonius’ tweede protocol begint op 23 februari 1589, de dag na Petri ad
Cathedram (het kerkelijke feest van Sint Petrus’ Stoel), de dag waarop in Groningen
traditioneel het bestuurlijke jaar begon. De syndicus sloot zijn aantekeningen af op
Petri ad Cathedram 1592.
Net zoals het eerste deel van Hammonius’ ambtelijke dagboek vertoont ook dit
protocol hiaten. Het eerste beslaat een half jaar: van 13 mei tot 3 december 1589.
Gedurende deze periode bevond de syndicus zich in opdracht van de heren van Stad
en Lande in Spa, waar de hertog van Parma aan het kuren was, en later te Brussel,
om overleg te voeren met de regeringsinstanties daar. Van zijn handelingen tijdens
deze missie heeft Hammonius zorgvuldig aantekening gehouden. Ook van dit
‘reisverbaal’ is een transcriptie beschikbaar. 2
Het tweede hiaat is veel kleiner (3 juli –10 augustus 1591), maar heeft ook te
maken met een dienstreis die Hammonius moest ondernemen. Ook dit keer ging hij
op bezoek bij de hertog van Parma, die zich toen met een leger aan de Nederrijn
bevond. Samen met burgemeester Joachim Ubbena moest de syndicus aandringen
op effectieve hulp voor de stad Groningen, die door het succesvolle optreden van
Willem Lodewijk van Nassau, de Staatse stadhouder van Friesland, steeds verder in
het nauw kwam.
Ook de transcriptie van dit tweede verbaal is aangevuld met een synopsis, waarin
een beknopt overzicht gegeven wordt van de inhoud van het verbaal, een glossarium
en een index.
Jan van den Broek
Groningen, januari 2008
1
Jan van den Broek, ed., Het verbaal van dr. Wilhelmus Hammonius, syndicus van de stad Groningen,
I, 1587-1589 (Groningen 2008).
2
Jan van den Broek, ed., Aantekeningen van dr. Wilhelmus Hammonius over zijn handelingen als
gezant van Stad en Lande van Groningen naar de hertog van Parma (mei-november 1589)
(Groningen 2008).

Tekst
1

Eerste bladzijde van het ‘prothocollum ofte verbal’ van dr. Wilhelmus Hammonius,
syndicus van de stad Groningen
(Groninger Archieven, T2100 inv. nr. 1.2, fol. 1)
2

[1]
Auspice + Deo
Prothocollum ofte verbal van alle propositiën ende handlingen up gemeene
lantsdaegen ofte andere versamblingen van den verordenten dusser Stat ende
Omlanden van Groeningen, oick mede van andere besoignen, bij den heer statholder
der Stat ende Omlanden vorsz. gescheet, gehandlet ofte gesproecken, duer mij dr
Wilhelmum Hammonium der vorsz. Stat sijndicum, ofte in mijne jegenwoerdicheit,
anvangende up Petri ad Cathedram anno 1589 ende endigende in anno 1592 in ipso
die Sancti Petri ad Cathedram.
[2] +
Specificatio der naemen van de oevericheit dusser lofflijcken Stat Groeningen,
regerende in dit tegenwoerdige jaer 1589.
Borgermeisteren
Joachim Ubbena, Ritter
Johan van Ballen
dese sint int verleden jaer oick borgermeisteren gewest
Johan Thedema
Wolter Schatter
sint newes gekoeren.
Raedtshern
Claes Heldt
Baerolt Janssen
Jasper Willema
Rijcke Rijckens
Habbe Aldringa
Derck Draeper
dese sint int verleden jaer oick in de eedt gewest
Garbrant Heijnens
Frederich Moeijsteen
Gijsbert Arents
Claes Gerrijts
Thomas van Bembelen
Roeleff Roeberts
dese sint newes gekoeren
Taelmans
Harmen Menssens
Derck Cloet
Joachim Canter
3

[3]
[23 februari 1589]
4
+
Anno 1589
Des ernfeste Edelen Borgermesters
Johan van Ballens pandt
Jovis
Up huijden den XXIII februarij 1 postridie Petri ad Cathedram is up den raedthuijse bij
einem erb. Raedt mit den verordenten der Stat ende Omlanden van Groeningen
eendrachtelijck geresolviert—derwijlen voer etlijcke daegen an Con. Matts
lieutenant ende hoevetmannen in naeme van den vorsz. verordenten soe wel bij
monde als bij geschrifte geremonstriert dat die dieneren van Zijne vorsz. Matts
Gerichtcaemer upt versueck van den rentmeisters geene executiën van achterstallige
schattingen wolden doen, sonder voereerst t’ontvangen den thijnden penninck,
gelijck in anderen private saecken, ende daerop seeckere antwoert bij de vorsz.
dienern oevergegeven ende aldaer oepentlijck verlesen—dat men daeromme
gedachte heren leutenant ende hoevetmannen solde inseggen, dat die heren van Stat
ende Lande vorsz. neet in meininge weren, hielden ’t oick onbehoirlijck te zijn,
tegens die vorsz. dieneren enich proces te intentiren, dan dat men simpliciter solde
anmaehninge doen upt vorsz. schriftlijck versueck t’ordineren, gelijck daerinne
begeert.
Dese vorsz. resolutie hebbe ick neffens den heere official Johan Krithe, als daertoe
van den vorsz. heren gecommitirt, up Con. Matts Gerichtcaemer mehrgemelten
heren leutenant ende hoevetmannen ingesecht. Deselve sich alsbald verclaert
hierinne te willen ordineren nae behoeren.
[24 februari 1589]
Veneris
Up huijden den XXIIII februarij, des morgens omtrent acht uhren, bin ick bij unsen
genaedigen heere statholder Verdugo—in derselven slaepcaemer noch opt bedde
liggende—gecoemen ende, nae overantwoerdinge van enige particulere requesten,
op dewelcke eins erb. Raedts advis gevordert, mit Zijn Gen. in communicatie
gevallen, dat die heren van Stat ende Lande wel van meininge waeren durch een
huijsman ofte twe bij den vijant grave Wilhelm van Nassou te laten tenteren, oft neet
toe erwarven dat men den vervallen dijck bij Oeterdum 2 mit consent des vijants
solde moegen slaen, versueckende tot dien eijnde passebort voer denjenigen, die
men hieromme nae Lewarden zolde [3v] moegen senden.
Daerup van Zijn Gen. geantwoerdet dat derselven solliche meininge wol
gelieffde, mochte oick wol lijden, dat men sollichs konde erwarven, weere oick
weinich daeran gelegen, in wat fuege der vijant tselve toeliete, wente altijt konde
men den vijant beter krencken als jetzundt, daer alle dijcken geheel wechgedreven.
Belangent het passebort, were neet geraeden wente, indien der vijant soedaenich
passebort bij hemluijden mochte vinden, mochte hij gedencken dat sollich versueck
mit consent Zijner Gen. geschede. Niettemin wolden Zijne Gen. tot haerder beijden
1 In de marge: ‘Februarius’.

verseeckeringe een versloetene missive an den bevelhebber desselven oirts, daerduer
sie in Vrieslant trecken, wel mededeelen ende bevelen, dat sij onbeschaedicht
konden passeren ende repasseren.
[27 februari 1589]
Lunae den XXVII februarij
Maendach den XXVII februarij hebbe ick neffens anderen hern hijrtoe gecommittirt
up den raethuijse vor einem erb. Raedt mit den verordenten der Omlanden rapport
gedaen van die reeckeninge, soe der amptman Aijsso toe Wartum und Waelcke
Luijtiens voer wenich daegen gedaen hadden vanwegen haere bedeninge in
maeckinge des halven maens voer Oeterdum, mitzgaeders van de reparatie etlicher
schantzen, ende ist bij gemeene resolutie geaccordirt, dat men hemluijden
ordonnantie passeren solle van tgene hun bij slut van der vorsz. reeckeninge resteret.
Belangent haer recompens, solle staen bisz sie dessenwegen wijders bij Stat ende
Landen möchten anholden.
Eodem die ist den erntfesten Harmen Sickinga up zijn gedaene versueck ingesacht
dat men zijn erntf. l. vanwegen die anderhalff jaer renthen, soe Johan Frantzen van
den brieff van Geert van Heessepe noch ten achteren, een ordonantie passeren soll
up den secretario Popco Everardi.
Ten selven tijde heft der official Krite anmeldung gedaen dat der heere
leutenant Gouda twe jaeren verschenene gagie—nemblich van den dach dat hij toe
Bruessel zijn eedt gedaen 1 —was begerende, mitzgaeders twee jaeren huijszhuijre,
daerbij seggend dat, indien geen betaelinge geschede, Sijn 2 Gestr. dieselve vant
Omlant bij executie wolle [4] inforderen laeten mit executiën. Waerup geresolvirt
dat dises muste up een gemeinen Lantstach gehandlet und bewilligt worden.
Hoc die heft der erntf. Egbert Alberda aevermaels angesocht umb betaelinge van
huijszhuijre, van den tijden dat die statholders in zijner behuijsing gelegen, ofte dat
men commissarios wölle ordineren die dusse saecke in vruntschap henlechten.
Daerup ime Alberda ingesecht, indien hij een redelijcke eijssche dede, sollen die
hern sich wijders in billicheit erclaeren; woeferne aber niet, liet men ’t alsnoch
verblijven bij tgene unsen genaedigen heere statholder vorlangst dusser saecken
halven neffens oeverleveringe van zijn, Alberda, eijgene schrifften vanwegen Stat
ende Lande was ingesecht.
Letstlich ist bij den samtlijcken hern verlesen een ordonantie van den gemelten
heere statholder, gedepescheert upt Oldampt, wesende van dien inholt dat
d’inwoenders der carspelen aldaer alle gardende knechten ende diegeene, soe
hemluijden enige schaede deden, stracks hantvest maecken sollen ende Zijner Gen.
daervan adverteren, omme gestraft te worden nae behoiren. Ende ist deselve
geapprobirt, mits bevehlende mij ende dem official Krite an den heren leutenant
ende hoevetmannen dieselve oick te communiceren, dieselven voirts biddende tot
meerder verseeckeringe 3 in den Omlanden oick mandaten uuijth te schicken, neffens
Zijnder Genaden vorsz. ordonantie, dwelcke oick allenthalven in den dorperen aen
1 Als luitenant-stadhouder in Stad en Lande.
2 Ms: ‘dat Sijn’. Dit tweede ‘dat’ in de zin is overbodig.
3 Ms: ‘verseerckinge’.
5

die kerckdoeren solden angeslaegen worden. Sollichs hebben wij alsbald an den
vorsz. hern leutnant ende hoevetmannen versocht, diewelcke daerin bewilliget ende
unsz beloeft tselve te willen effectueren.
Nae den middach desselven daeges bin ick van einem erb. Rath an den heeren
statholder Verdugo geschickt ende hebben Zijn Gen. angedient dat enige
vrijbuijteren, daerunder eene gewest die sich captein Doetie genoemt, eenen
schipper van Enckhuysen, hebbende passeboort Zijnder Gen., opt Reijdeep weren
angevallen, tschip ingenoemen, dem schipper handen ende voeten gebunden, legen
noch tusschen Winssumer ende Aewerderzijll, ende weren voerhebbens mit tselve
schip in zee te vaeren om een buyt te becoemen; dat daeromme Zijn Gen. hijrinne
wolden remedieren, teneijnde die anvaert neet belettet moege worden. Daerup [4v]
Sijn Gen. geantwoert dat daerinne all geremediert ende soll sollichs henvorder neet
meer gescheen.
[28 februari 1589]
6
Martis den XXVIII te februarij
Dinxdach den XXVIIJten nach den middach hebbe ick uuijth bevel eins erb. Raedts
dem hern statholder voergedraegen, dat tselve schip, daervan ick Sijn Gen. gisteren
geadvertiert bij enigen vrijbuytern angeholden te worden, nu allene ter cause dusses
beletsels neffens Aewerdersijl up een pael in twe gestot ende alle sijne inhebbende
waeren int waeter gewest weren, hadde alsoe groete schaede geleden; item dat die
vrijbuiteren sick toe Winssum up den huijsman gelecht ende deden oick aldaer
groete schaede.
Daerup Sijn Gen. mij bevoelen dat men den captein derselven vrijbuiter, Date
oder Doetie genant—weiln men sede dat hij noch in der Stat sij—uuijth bevel des
Raedts solle apprehenderen. Heft oick in eodem momento dem hopman Otto van
Sanden een ordonantie toegeschickt, dat hij die vorsz. vrijbuytern, alwaer die int lant
an toe treffen, hantvast solle maecken.
[4 maart 1589]
Sabbathi den IIIIden martij 1
Saeterdach den 4 ten martij, als in gemeiner versamblung van Stat ende Landen der
erbare Johan van Deest, dusser Stat rentmeister, sick beclaegt dat hij—in
achtervolch des hern statholders ordonantie—in alle schantzen den torff gelevert
(den hij doch nu verstunde alreede geconsumirt toe zijne) ende um solcke provisie te
doene wel 2000 daelers up interesse upgenoemen, ende noch voirdere provisie solde
moeten doen om alle verwuestinge voer te coemen, daer hij dan wel wijder
uutschrijvinge bedurftich, is geresolviert dat ick mit dem rentmeister vorsz. dusse
unordnung der soldaten dem heere statholder voereerst solden remonstreren.
Tselve wy nae den middach gedaen, ende geen andere vertroistinge gecregen, dan
dat Zijn Gen. den hopluijden wolden verschrijven omme van hoerluijden toe weten
waer der mangel ofte unordnung schuilde.
1 In de marge: ‘Martius’.

Ten selven tijde heft Sijn Gen. mij bevoelen ein erb. Raedt an toe melden—
derwijlen hopman Herema veendrich Suijwindt 1 uuyth bevel Zijnder Gen. in
verhaftinge gesettet [5] vanwegen des schantelijcken doedtslachs, soe hij alhijr
binnen der Stat muijren begangen, ende Sijn Gen. neet wolden gedulden dat sollichs
tot vilipendentie zijnder persoen ende der justitie solde ungestraft blijven—dat
daeromme eijn erb. Rath wölle geleven van die informatie oft clufttuijchnisse oever
’t vorsz. feijt genoemen copie Sijn Gen. te ve[r]gunnen, ofte doch toe te laeten van
neuwes te moegen informeren.
Sollichs van mij bij eim erb. Raedt ingebracht, was reede die copie geschreven
ende voer den middaege al geresolvirt dieselve Sijn Gen. inhandich te willen
maecken; und hebbe derowegen uuijth bevel des Raedes vorsz. deselve copie Sijn
Gen. oeverantwoert.
Oever eijn halve stundt hijrnae bin ich weder im Raedt gevordert ende is mij
bevoelen wolgedachten statholder an te denen dat die swaegeren ende bluetsvrunden
des gemelten Suijwints sich voer einem erb. Raedt gepresentirt ende borge
geworden, ’t bloet des entlijffden te willen besetten mitsgaeders den heren dusser
Stat nae den Statbuecke voer buete ende bruecke te willen staen. Twelck ick in
achtervolch des Raedes bevel alsbald Sijn Gen. ingesacht; deselve mij geantwoert,
idt were crijges saecke, jedoch möchte ick den heren weder andenen, dat Sijn Gen.
bij ime, Suywindt, wolden doen als ofte hij Sijnder Gen. soene were. Wat recht Sijn
Gen. derselven soene in sollichen feijt gunnede, datselve soll ime Suywint oick
widerfahren.
Nach disem, als ick mit Sijn Gen. in rede gecoemen vant uuijtloepen ende
garden der soldaten, heft deselve mij noch wederomme uuijtdrucklijck gesecht dat,
alsbald enige soldaten etwaer in een carspel enige teringe ofte schaede gedaen, dat
men alsdan up vrischer voet sulx bij geschrifte Sijn Gen. duer mij solle doen
oeverantwoerden. Wolden alsdan daetlijck daerup ordonantie teeckenen, dat idt dem
hopman under deme sie legen weder solde afftrecken. Daerup ick gevraecht, wat dan
in affwesent Sijner Gen. geschehen soll, bij wel die teeckeninge alsdan solle
gescheen. Is daerup mij geantwoert: tselve solden die heren selvest doen, ende
wolde Sijn Gen. hemluyden daertoe expresse ordonantie toestellen.
Ick hebbe oick up desen dach beide Sijnder Gen. secretarissen, dem Van der Sandt
ende Sucquet, in naeme van Stat ende Lande een schriftlijcke ordonantie elck van
vijftich car.g. tot een verehringe wegen haerer moije ende arbeit die sie tijtlyckx
doen gepresentirt.
[5v] [5 maart 1589]
Solis den 5 en martij
Sondach den 5 en martij omtrent elff uhren nae den gotsdienst ist bij Stat ende Landen
besloeten, dat men een halff jaertaxt solde moeten uutschrijven, omme in handen des
rentmeesters Johan van Deest up te brengen tot continuatie der servicen van torff
ende anders, ende mij bevoelen an leutenant ende hoevetmannen die uuytschrijvinge
te versuecken. Tselve hebbe ick volgenden daechs verricht.
1 Suywint komt in het Diarium van Egbert Alting voor als vaandrig onder hopman Wijbrant van Goutum
(3 februari 1581, DA 507).
7

[6 maart 1589]
8
Lunae den VI en martij
Maendach den VI en martij bin ich von einem erb. Raedt aen den heere statholder
geschickt ende dero Gen. ingesecht dat die heren an deselve gelangen lieten, dat Ire
Gen. wolle geleven t’ordineren darmit Sijn Gen. eijgen veendel alle vijftijn daege
die weecklehninge uuijth des rentmeisters handen entfangen möchten und neet alle
weecken etc. Sollichs heft Iren Gen. beleeft ende mij beloeft, dem schrijver
desselven veendels in toe seggen ende t’ordineren, dat hij sich hijrnae solle
reguleren.
[7 maart 1589]
Martis den VII ten martij
Dinxtach den VII ten martij nae dem middaege hebbe ick wolgedachten hern
statholder uuijth bevel eins erbaren Raedts angesecht dat bij dem vorsz. Raedt mit
den samtlijcken geswoernen geresolvirt sij dat geene vrembden luijden, noch oick
geene soldaten up der Stat vesten ofte bolwarcken solden moegen gaen, ende dat
dselve ordonantie mit der trommen solde uuijtgeroepen ende gepubliciert worden.
Teneijnde dan bij den soldaten geen ignorantie mochte vorgewendet worden, heft
men Irer Gen. solches willen adverteren. Daerup mij von Zijn Gen. geantwoert dat
die ordonantie guet sij ende sollen die hern neet underlaeten deselve t’effectueren.
[6] [10 maart 1589]
Veneris den X en martij
Vrijdach den X en martij is een gemene Lantsdach 1 up den raethuijse nae older
gewoente geholden ende aldaer eerstlijck, nae verlesung des mandaets van den
edelen gestrengen und hochgelerten hern Johan de Gouda, Con. Mats lieutenant
alhijr, geproponirt wat gestalt den samtlycken heren und vrunden wel bewust were,
dat men in den verleden soemer veel uncosten hedde angewendet tot maeckinge van
verscheidene dijcken—waervan men den eene den halven maene voer Oeterdum,
den ander die kaedijck genoemt—ende alsoe dieselve duer tempeesten ende hoege
waetern weder wechgedreven, sulx dat het geheele lant mit soldt waeter bedeckt
ende wel te vermueden stunde, indien hijrinne neet geremediert wurde, dat te
besorgen dat men een nijen Dullert alhyr binnenlants solde krijgen; demnae hedde
idt den anwesenden verordenten guet geducht een gemeinen Lantsdach te
versuecken, omme mit malckanderen te beraetslaegen mit wat fuege ofte middel die
olde caedijck weder te slaen ende tlant gepreservirt mochte worden.
Als nun nae gedaener proposition verscheidene beswaernissen voirgecoemen
ende een jeder sich beclaecht, dat hij mit sijne dijcken genuech te doen hadde ende
dat diegeenen soe bij dusse waetern geïnteressirt, als naemtlyck die int leege lant an
de suydersijdt des Dampsterdeeps mit die van Duyrtswolt etc., dussen caedijck
behoerden te slaen, is van gedachten leutenant wijder voergewent dat dieselven die
macht neet hedden, were derowegen Zijner Gestrengheiden ende der hern Con.
Matts hoevetluyden guede meininge, dat men voereerst mit gemeener macht die
1 In de marge: ‘Lantsdach’.

vorsz. kaijnge schrenckelen 1 solle, teneijnde neet mit alle getijden die waetern in
ende uuyth leepen. Sulx gescheet, mocht men wyders delibereren, waer men een
starckeren seedijck solde leggen. Seede daerbeneffens, indien die underdaenen
hijrtoe neet wolden verstaen, sonder sick lange mijt malckander in disput stellen, soe
gedachten syluyden daerinne t’ordineren gelijck sij bevunden solden tot dienste
Zijnder Matt. ende conservatie van den landen te behoiren.
Nae lange communicatie, weiln geen entlycker affscheidt gevolcht, ist pro
conclusione guet gevonden, daermit der gemeene huysman mit costen neet worde
upgeholden, dat men dusse saecke den aldaer anwesenden prelaten, junckeren ende
hoevelingen in die handen solle stellen, omme des anderen daechs mit einem erbaren
Raedt te resolveren wat am besten nut ende orbaer hierin gevunden muchte worden.
[6v] Sulx gedaen zijnde, hebbe ick in dusse Lantsdach oick voergedraegen,
nachdeme tot verscheiden tijden bij den ingesetenen der Omlanden groete clachten
voerquemen van excursien, foullen, theringen ende schaeden der soldaten, niet
tegenstaende d’ordonantie unsers genaedigen heeren statholders int verleden jaere
gepassiert, soe hadden Sijn Gen. nu noch weder van newen geordineert dat die
redgers in alle dorpern (ofte in haer affwesent: die wedluijden mit de gemeinen
underdaenen), soe vaecke aldaer enige soldaeten schaede ofte theringen deden,
daetlyck bij den kop nehmen ende bewaeren sollen omme, sulx Synder Gen.
geadvertiert zijnde, deselve te straffen nae behoiren. Welcke ordonantie mit Zijnder
Gen. hant onderteeckent ende mit den signete bevestiget an alle kerckdoeren solde
geaffigiert werden.
Oick is up dusse lantsdag bewilliget, dat dem here leutenant Gouda vorsz. twe
jaer gaige ende huyshuyre, neet tegenstaende Sijn Gestr. een gans jaer lanck nae
gedaene eedt voir vertoeninge ende acceptatie synder commissie te Bruessel
gebleven unde alhyr neet ontfangen, sollen gevolcht werden.
[11 maart 1589]
Sabbathi den XI en martij
Saeterdach den XI en martij sindt die prelaten ende hoevelingen in groeter antall
weder up den raedthuijse bij den hern borgermeisteren ende raedt versamblet ende
nae lange communicatie upt stuck van de schrenckelinge des kaedijcks lestlyck
entsloeten, dat die van der suijtzijdt des Damsterdeeps eerst voer uuijth van ieder
gras landes I gronninger stuver geven soll ende tselve upbrengen in handen des
erbaren Johan van Deest, Stat rentmeisters, omme mit hetselve den anvanck des
schrenckelens te maecken. Des gedaen zynde, wölle man sich wijder erclären, wie
wijt die van den Hoege Landen hyrtoe soelen te hulpe koemen. Ende om sulx
t’effectueren is mede besloeten dat, alwaer geene meijers woenen, d’eijgenaers der
landen tselve gelt soelen upbrengen. Ingevalle oick die eijgeners neet inlandisch, 2 sal
men die Landen daervoer anseen, ende daerup verschoeten hebbende, tselve dubbelt
weder t’entfangen.
1 Van een staketsel of traliewerk voorzien. Hier wordt wellicht een snel uitvoerbare versterking van een
zeewering bedoeld, bestaande uit kruislings bevestigde palen en takken die de zoden van een
dijklichaam moeten vasthouden.
2 Met ‘neet inlandisch’ etc. wordt wellicht bedoeld, dat deze eigenaren uitgeweken zijn. ‘Die landen’
betekent dan: de Ommelanden. De heren van de Ommelanden moeten het bedrag voor de reparatie
van de zeewering voorschieten. Wanneer men later de eigenaars van de gronden toch kan
aanspreken, zullen dezen de voorgeschoten som dubbel moeten terugbetalen aan de Ommelanders.
9

Welcke resolutie ich neffens dem official den hern leutenant ende
hoevetmannen ingesecht, omme daervan mandaten uuyth te schicken.
[7] Eodem nae den middach hebbe ick uuijth bevelch der samtlijcken hern van Stat
unde Landen dem hern stathalter Verdugo angedeent, dat men entsloeten den
amptman Aijsso toe Wartum nae Nijenhuijs te senden, omme aldaer die schants te
besichtigen ende, indien moegelijck tselve aldaer noch te maecken, den soldaten aen
te besteeden, mits daertoe leverende alle materialen van holt ende plancken; ende
begeerde tot dien eijnde dat Sijn Gen. een brieff an den hopman aldaer wölle laten
schrijven den vorschreven amptman hierin alle addres te willen doen. Daerop Sijn
Gen. alsbald zijnem secretario Sucquet sulx bevoelen an den hopman Rijszwijck te
schrijven.
[13 maart 1589]
10
Lunae den XIII en martij
Maendach den XIII en martij bin ick van onsen genedigen heere statholder Verdugo
int hof gevoerdert, aldaer omtrent X uhren voer den middach gecoemen; heft Sijn
Gen. mij angesecht—derwijlen deselve te bevoir mij toegesacht opt stuck des
doetslachs duer Luitijen Suijwindt alhijr geperpretirt, neet te willen concluderen
sonder voereerst gecommunicirt te hebben mit dem magistrat dusser Stat, ende dan
nu d’advisen van alle capiteins etc. Sijn Gen. schriftlijck toegesunden—dat
daerumme ein erb. Raedt geleven wolle enige tot Sijn Gen. te schicken omme van
der saecke te spreecken.
Des ich alsbald im Rath angebrocht ende ist up den naemiddage besloeten, dat
die vier borgermeisteren des anderen daechs up acht uhren tot Sijn Gen. solden gaen.
[14 maart 1589]
Martis den XIIII ten martij
Dinxdach den XIIII ten martij 1 sindt die vier hern borgermesteren neffens mij sijndico
an den heere statholder gegaen, alwaer Sijn Gen. mij overantwoert die
clufttuijchnisse mit d’advisen der samtlycken hopluijden int stuck des vorsz.
doetslachs, daerbij seggende dat men deselve wölle lesen ende dan volgents als
mede superintendenten der beider veendels adviseren, wat toe doene zij. [7v] Nae
verlesung van dewelcke Sijn Gen. wijders den hern borgermeisteren gevraecht, wat
haerluyden meinunge ende advis seij, daerbij seggende dat—derwijlen alle
capiteinen eendrachtlijck adviserden dat hij dat hoeft verbuert ende daeromme wal
neet noedich die hern desvals te vraegen—nochtans ten respecte der
superintendentie, soe die hern over d’vorsz. 2 veendels neffens Iren Gen. als general
hadden ende gebuerde, soe vraechde Sijn Gen. wat der hern meininge zij. Als
aeverst niemants van allen etwesz gesecht, sagte Sijn Gen.: da die hern dusse saecke
wolden communiceren mit dem gantzen Raedt, mochte wal gescheen.
Darup die hern borgermeisteren affgangen ende tgene vorsz. alsbald im vollen
Raedt gerapportirt, alwaer oick d’advisen vorsz. gelesen und lestlijck nae lange
communicatie geresolvirt dat men Sijn Gen. up een uhren nae den middach soll

inseggen, dat d’vorsz. Suywindt duer zijne vruntschap 1 alhijr nae dem Statbuecke
dat bluet hadde besettet ende voer buete ende bruecke gecavirt, sulx dat daermede
dem Statbuecke een benuegen gescheet ende derowegen op zijn persoen neet hadden
te letten, ten were hij alhijr weder möchte betreden worden, ende dat daer te boeven
die vruntschap sich voer eenen erb. Rath gepresentirt ende umb genaede
oetmoedelijck gebeden ende mede begeert bij Sijn Gen. te willen intercederen.
Welliche resolution an bestemder uhren Sijn Genade in presentie der 4 hern
borgermeisteren ingebracht. Deselve daerup geantwoert wal geneicht te wesen ime
Suijwindt gracie te bewijsen daer het immer scheen konde, dan dit factum were te
groet, were oick neet dat eerste etc. Bevonden sich daerumme in der conscientie
beswaert hem te relaxeren, sorgeden oick dat sie die wraecke Goedes oever sich
solden laeden ende seden concludendo, ingevalle hem je dat levent solde geschenckt
worden, soe were doch geenssins betaemlijck hem bij tregiment te laeten ofte in
dusse Stat ende Landen te gedulden, dan mochte etwa nae Ungerien geschickt
worden wie im Duijtslant gebruicklijck.
[8] [17 maart 1589]
Veneris den XVII martij
Vrijdach den XVII en martij nae den middach is bij den verordenten van Stat ende
Landen, oick in presentie Con. Mats lieutenant ende hoevetmannen hijrtoe mede
geroepen, geconcludirt—derwijlen der heer statholder Verdugo dinxdach vorleden
in puncto sijnes vertrecks bevel gedaen, dat men up den Nijenoert een starckeren
schantz solde doen maecken ende dat voererst die dardendeel desselven bij desen
Omlanden, een dardendeel bij die van der Drente ende dan een dardendeel duer die
Westvresen solde gemaeckt worden ende dan nun uuth brieven Con. Mats dieners
Albert Henrici verstaen wort dat dieselve schantz seer groet begint ende tot
merckelijcke undraechlycke costen wolde anloepen—dat men derowegen enige
vanwegen Stat ende Landen nae den Nijenoert solde schicken omme alles te
versichtigen ende aff te teeckenen, in wat fuege die vorsz. schantz solde willen
gemaeckt worden teneijnde—sulx geseen ende bij Stat ende Landen gerapportirt –
alsdan wijder solde moegen geresolvirt worden wat men befinden sall te behoiren.
Ende sint hijrtoe neffens mij gecommittirt die erweerdige edele unde erenfeste
Johannes Greven, abt to Adwert, Johan Thedema, borgermeister, Aepco van
Ewssum ende Frederich Moeysteen, raedtsheer. Welcke heeren saementlichen am
volgenden daege (excepto den raetsheer vorsz.) sich nae den Nijenoert verfuecht
ende alles besichtiget hebbende sint den selven dach weder in die Stat gecoemen.
[19 maart 1589]
Solis den XIX martij
Sondach den negentijnden martij nae den goedesdienst sint die verordenten van Stat
unde [Lande] mede in presentie Con. Mats lieutenant ende hoevetmannen up den
raethuyse versamblet ende aldaer van mij angehoirt hebbende het rapport vanwegen
der schantz up den Nijenoert in wat gestalt deselve begunt wort, item wie groet ende
toe wat costen deselve arbeit ungeveerlich anloepen wölle, is eendrachtelijcken
besloeten, dat men dem heere statholder hijrvan solle toeschrijven ende entelijcken
1 Zijn gezamenlijke vrienden.
11

verclaeren, dat Stat ende Landen solcks in haer vermoegen neet en hadden, dat men
oick tot denselven fine solle schrijven an den grave Frederich van den Berge
wesende up den Nijenoert, omme te willen supersederen mit het graven bis tot
wijder ordonantie.
[8v] [20 maart 1589]
12
Lunae den XX ten martij 1
Maendach den XX ten hebbe ick in achtervolch der vorsz. resolutie een missive
geconcipiert an den grave van den Berge vorsz. 2 Derwijlen ick aeverst aldoe mit der
poerten upganck met dem hern borgermeister Thedema nae Suijtlaeren verreiset
vanwegen een saecke die lantschap Drente betreffende, kan neet weten ofte dusse
brieff oick voertgesonden.
[21 maart 1589]
Martis den XXI en martij
Dinxdach den XXI is der wolgeborne grave Fridrich van den Berge up den raethuyse
gecoemen mit den overste luijtenant Das und begeert van den samtlycke hern Con.
Mats lieutenant ende hoevetmannen, borgermeisteren ende raedt mit den
verordenten dusser Stat ende Omlanden, dat men een seecker antal schepen wölle
gereedt holden teneijnde Sijn Gen. mit een hoepen volcks nae Eemetill mochte
vaeren, omme te proberen ofte der vijant vandaer weder konde verjaecht worden.
Upt welcke die hern vorsz. allen addresz und vlyt Sijn Gen. beloeft.
[22 maart 1589]
Mercurij den XXII en martij
Wonsdach den XXII en martij is thydinge gecoemen dat der vijant sich an den
Delffzijll begieven ende aldaer in den morgenstundt die schantz angesprenget hadde,
jedoch weder affgeslaegen. Weszhalven gedachter grave niet nae Emetil, sonder nae
den Delffzijl vertoegen, aber up den wech verstaende, dat den vijant geweecken, is
Sijn Gen. mit het volck weder an de Stat gecoemen.
Nae den middach heft gemelter grave mit den hern Con. Matts leutenant ende
hoevetmannen sambt den vier hern borgermeisteren up des Coenincks Caemer
geconsultiert ofte hij mit sijn bijhebbende crijchsvolck nae Aedwert solde
vertrecken, dan ofte het beter were alhijr onder die Stat te blijven, ter tijt man sehe
wat der vijant im sin hadde. Ende is concludendo besloten alhijr te vertoeven.
[23 maart 1589]
Jovis den XXIII en martij
Donderdach den XXIII is gemelter grave mit drehundert man nae Winszum vertoegen
in consideratie dat men tijdinge gehatt, dat der vijant sich mit 20 schepen voer den
Soltcamp gelecht.
Deses alles is dem heere statholder hoc die toegeschreven, den man toevoer
oick duer twe missiven all hadde geadvertiert dat die schantz up Emetil ingenoemen
was. 3
1 In de marge: ‘Hoc die is die schantz up Eemetil van den vijant ingenoemen’.
2 Een dergelijke minuut ontbreekt in Hammonius’ missivenprotocol.
3 Ook van deze brieven ontbreken minuten. In het missivenprotocol tekende Hammonius aan dat hij na

[9] [24 maart 1589]
Veneris den XXIIII en martij
Vrijdach den XXIIII ten is up den raethuyse bij eim erb. Raedt mit den verordenten der
Stat ende Omlanden besloeten, derwijlen Christoffer Jurgens, hopman up den
Delffzijll, die hern verstendigt, dat der vijant noch weder een anslach up deselve
schantz hadde ende tot verseeckeringe derselven begeert zijn gantzer veendel
bijsaemen te hebben, oick mede dat men die schantz toe Waetum wolde slechten,
soe is besloeten, dat men dem vorsz. hopman alle zijne knechten soe alhijr voer der
Stat laegen mit oick dengenen soe toe Finserwolde weren solde toeschicken, aeverst
die schantz toe Waetum toe slechten is neet raetsaem bevonden. Twelcke alles dem
hopman toegeschreven ende daerbij bevel gedaen, dat hij alle proviandt, soe nu
reede in der schantz, bij sich solde beholden. 1
Hoc die is oick bij Stat ende Landen eendrachtelijck bewilligt dat der leutenant
Gerrijt van Munster boeven die knechte die hij reede heft noch vijftich soldaten tot
dienst van Stat ende Landen solde annehmen omme deselve in allen occurrentiën
alhijr voer der Stat te leggen ofte sonst te gebruycken tot convoijeren ende anders in
manere solcks de gelegentheit sall eijschen.
[25 maart 1589]
Sabbathi den XXV ten martij
Saeterdach den XXV ten is nae lange communicatie mit dem wolgebornen hern graven
Fredrich toe den Berge up des Conings Caemer bij den heeren leutenant ende
hoevetmannen ende den vier hern borgermeisteren besloeten, dat gemelter grave
noch voereerst mit zijn bijhantz hebbende crijchsvolck toe Winssum solde
verblijven omme in allen occurrentiën die schantz up Aewerderzijl [ende] Aewerder
Steentil t’assisteren indien ’t noedich, ende dat Sijn Gen. middelertijt wöllen
versorgen, darmit dvorn. schantzen mit noedtwendige ammunitie voer sesz weecken
ter weinichste wol versehen zijn.
Hoc die ist oick bij einen erb. Rath besloeten, dat men van alle dese anslaegen des
vijants den hertoch toe Parme solle verstendigen. In achtervolch van twelcke hebbe
ick soedaene brieven stracks gedepeschiert ende bij einen eijgenen boede
affgesonden. 2
Insgelijcke sint brieven affgeveerdigt an den heere statholder ende Zijn Gen.
daerin van alles geadvertiert. 3
[9v] [28 maart 1589]
Martis den XXVIII ten martij 4
Dinxdach den XXVIII ten is in gemeiner versamlung van Stat ende Landen, oick in
tegenwoerdicheit van Con. Mats leutenant ende hoevetmannen, gecommuniciert—
derwijlen die gelandeden an de suijdtzijde van Damsterdeep nu dese gantze weecke
de val van Enumatil enkele brieven aan Verdugo heeft geschreven, maar daarvan geen minuten
heeft kunnen houden (MH I 81).
1
Een minuut van deze brief ontbreekt in Hammonius’ brievenprotocol.
2
In Hammonius’ brievenprotocol bevindt zich de minuut van een brief aan Parma, gedateerd op 24
maart 1589 (MH I 81v).
3
Brief van 25 maart 1589 (MH I 82v).
4
In de marge: ‘Hoc die rediit gubernator Verdugius’ (Latijn: ‘Op deze dag is gouverneur Verdugo
teruggekomen’).
13

arbeijdeden an de kaedijck ende wel noedich dat men voerts nae Paeschen solle
fortfahren, teneynde tgene rede gemaeckt neet daetlijck weder wechgenoemen
worde—wat gestalt die van den Hoege Landen hijrtoe hulp ofte adsistentie sollen
doen, ende is nae lange communicatie besloeten dat men twe commissariën, als
nemblich den probst van Schilwolda ende Hillebrant Baukens, verschrijven solle
omme—van hoer verstaen hebbende in wat fuege dat werck geavanciert worde—
alsdan wijders toe resolveren wat men befinden soll te behoiren.
[29 maart 1589]
14
Mercurij den XXIX ten martij 1
Wonsdach den XXIX ten martij is bij den verordenten van Stat ende Landen besloeten
dat men van Zijne Matts penningen, dwelcke dussen dach gearriveert, entlehnen soll
ses dusent car. gl. omme deselve t’imploijeren tot coepinge van een guede quantiteit
pulver, ende dat hiertoe een jaertaxt solle moeten uuytgeschreven worden, twelcke
oick tot geen ander eijnde solle uuijtgegeven worden als tot affdoeninge van dese
vorsz. penningen, in betrachting dat onser genediger heere statholder tselve neet
anderergestalt geconsentiert van Zijne Mats penningen te moegen nehmen, seggende
dat hij bij Zijne Hocheit neet wölle geculpirt zijn die gedestineerde summe tot
andere saecken geimploijert te hebben.
Omtrent vijff uhren an den avent heft Juan de Lopes, Zijne Matts pagador in dit
quartier, boevengesz. seszdusent car.[gl.] dem rentmeister Johan van Deest in
presentie des hern borgermeisters Johan van Ballen end de mijne in hele ende halve
phlipsdaelers toegetelt.
[30 maart 1589]
Jovis den XXX ten martij
Donnerstag den XXX ten martij heft der her probst van Schilwolda mit Hillebrant
Baukens toe Fermssum up den rathaus voer den erb. Rath mit den verordenten der
Omlanden rapportiert dat die kaijnge nu huyden desen avent weder solde geheel
toegeslaegen worden, sulx dat die pendinge drie voet hoech boeven dem waeter ende
vierdehalff voet boeven dick zij, begerende darop wyder assistentie der Hogelanden.
Waerup geresolviert dat men voereerst tegens toekumpstigen donnerstag een
Lantsdach soll uuytschrijven, omme alsdan toe resolveren wat gestalt die vant
Hoegelant hijrtoe solden helpen. Middelerwijlen is dem heere probst bevoelen
omtrent twehundert mannen aen te nemen dwelcke stracks op Paeschmaendach dat
werck an de kaijnge vervolgen ende sol daertoe dat gelt uuyth de gemeene buydel
genoemen worden.
[10] [31 maart 1589]
Veneris den XXXI en martij
Vrijdach den XXXI en martij hebbe ick uuijth bevel des hern borgermeisters Johan van
Ballen an den here statholder nae Aedwert geschreven, 2 dat men Zijne Gen. dede
toeschicken een jachte van Reijde mit noch een jachte van den Delffzijll, daerbij
overseijnde[n]de een metalen instrument mit pulver noch geladen, soe der vijant
1 In de marge: ‘Hoc die dominus gubernator cum exercitu suo profectus in Awerdiam’ (Latijn: ‘Op deze
dag is de heer gouverneur met zijn leger naar Aduard vertrokken’).
2 De minuut van deze brief ontbreekt in het missivenprotocol van Hammonius.

gebruijckt hadde an de Oesterpoerte up den Delffzijll, omme deselve daermede to
sprengen.
[1 april 1589]
Sabbathi den I en aprilis 1
Saeterdach den eerste aprilis hebbe ich in naeme eins erb. Raedts avermals an den
hertoch van Parme geschreven, dat der vijant ons an allen oerten aensprengt und
derowegen om hulp instanter angeholden. 2
Dusse missive ist nae den middach affgehört ende den ordinari post (derwijlen
der here statholder, van mij deszwegen gevraecht, sollichs voer guet angesehen)
laeten affgaen.
[4 april 1589]
Martis den 4 en aprilis
Dinxtach den 4 en aprilis heft der heere borgermeister Ballen in versambling der
verordenten van Stat ende Landen geproponirt dat der statholder weder van den
Delfzijll gecoemen, nae ingenoemene oculare inspectie voer raetsaem befonden, dat
die schantz aldaer up enige plaetzen muste verbetert worden, namblich an de
oesterpoerte, dat men aldaer een tochbrugge solle maecken ende dan neffens dem
wech nae Aijlke Wijnekens huys, vertoenende daerbij een seecker pourtraict
dwelcke Zijn Gen. gedachtem borgermeister hadde medegegeven. Waerop
geresolvirt, dat men tselve durch enige van Stat ende Landen solde laeten
besichtigen ende sint hiertoe neffens mij gecommittirt de erntfeste Ernst van
Iselmuyden und Fridrich Moijsteen, ratsheer.
Sinnen oick omtrent elff uhren voertgetoegen, bij uns nemende der Stat
boumeister ende alles mit vlijte up den wonsdach versichtiget hebbende, wie oick
die schantz toe Waetum, sinnen desselven woensdaechs tegens den avent weder in
Groeningen gecoemen.
[6 april 1589]
Jovis den 6 ten aprilis
Donnerstach den VI ten aprilis 3 is up den raedthuyse nae older gewoente een gemeine
Lantsdach geholden ende nae verlesung des mandaets van dem hern lieutenant dr.
Johan de Gouda mit drie woerden int corte voergedraegen, dat die samtlijcke
vrunden der Ommelanden omme anders geen oirsaecke verschreven weren, dan—
derwijlen die caedijck neffens Oeterdum duer die van den leege landen [10v] ant
suijden des Damsterdeeps in den verleden weecken geslaegen ende wel 3 voet
boeven waeter gebrocht—dat men daeromme alsnoch wille communiceren mit wat
middelen hemluyden wijders te helpen.
Nae gedaene propositie hebben die vant Hoegelant sich groetelijcken beswaert,
derwijlen sie selvest een jeder mit zijn dijcken genuechsam te schaffen ende nu alle
voerige jaeren soe mercklijcke summen tot maeckinge des vorsz. caedijcks
geimploijert, soe kunden sie sollichs nu neet meer doen.
1 In de marge: ‘Aprilis’.
2 Zie voor de minuut MH I 84.
3 In de marge: ‘Lantsdach’.
15

Principalijcken hebben die Innerdijcxsters binnen den Damsterwal sich
beclaecht, dat zij den vorsz. Damster[wal] selvest wolden ende musten maecken,
konden derowegen hiertoe neet meer verstaen.
Insgelijcken seeden die Marnsters dat hoer seedijcken oick heftich tobroecken
ende wusten hiertoe nichts toe geven, dan begeerden dat leutenant ende
hoevetmannen haer dijcken wolden versichtigen, sollen alsdan wal bevinden, wie
jammerlijck deselve wechgeloepen, begerende daromme sieluyden mit dvorsz.
caedijck neet te belasten.
Nae lange communicatie ist laestelijcken besloeten dat die vrunden vant
Hoegelant tot volmaeckinge des vorsz. caedijcks een halff jaertaxt bewilligeden
tselve uut te schrijven gras gras gelijck, nae vermelt der olden schatregisteren, ende
soll tselve uutgeschreven up alle carspelen int oesten des Reijdeeps gelegen, ende
alwaer geen meijers vorhanden, sollen die eijgeners tselve opbrengen.
Eodem die, nae den middach, sint veele prelaten ende hoevelingen weder upt
raedthaus bij eim erb. Raedt gecoemen, alwaer tgene vorsz. weder opt nije verhaelt
ende geconsentirt, ende sint volgents tot meerder bevorderinge des wercks seeckere
commissariën gecommittirt, dwelck den vorsz. dijck sollen besichtigen ende (woe
moegelijck) enige luyden aenbesteden bij roetallen. Ende sint hijrtoe genominiert die
erweerdige erntfeste ende erb. der heren prelat van Rottum, Joachim Pantzer,
Roeleff Roebertz ende Derck Draeper, raedtsheren dusser Stat.
In dusse versambling hebbe ich gerapportirt van der besichtigung bij ons op den
Delffzijl ende Waetum gedaen, mits vermeldende wat gestalt dselve schantz toe
verbeteren. Twelck geconsentirt ende ons bevoelen deses mit Sijn Gen. te
communiceren.
[11] Umtrent 5 uhren an den avent hebbe ick neffens den hern borgermeister Johan
van Ballen ende den raedtsheer Fredrich Moeijsteen mit Sijn Gen. wegen der
schantz up den Delffzijl gecommuniciert, derselven vertoenende een pourtraict bij
ons gemaeckt. Dwelcke alles geapprobirt gelijck bij ons voergeslaegen; allein
vonden Zijn Gen. neet raetsam die Oesterpoerte geheel wech te nehmen, sonder dat
deselve mit een clapbrugge solle gemaeckt worden.
Wij hebben gelijcksfals in hoc congressu bij Sijn Gen. angeholden dat Zijn
Gen. beleven wölle den pagador t’ordineren dat men boeven die sesdusent car.gl.
soe man reedes van den pagador gelychtet, noch het surplus mochten entfangen, sich
bedraegende tot twe weeckleningen, ende wolden man hierentegens alsulcke twe
weeckleningen uut den Omlanden an allen hopluyden doen betaelen, mits nochtans
dat die vorsz. hopluyden hunne acquiten dem vorsz. pagador sollen geven. Twelck
bij Zijn Gen. geconsentirt.
[7 april 1589]
16
Veneris den VII ten aprilis
Vrijdach den VII aprilis is der her lieutenant dr. Johan de Gouda im Raedt erschenen
ende aldaer voergebracht seeckere requeste tegens Sijn Gestr. toe Hoeve van den
edelvesten Roelff d’Mepsche oevergeven, daerbij geannectiert waeren twee
recommandatiebrieven voer denselven Mepsche, eene in naeme eins erb. Raedts, die
ander van den prelaten dusser Omlanden geschreven. Ende mitsgaeders versocht, dat

ein erb. Raedt Sijn Gestr. oick favorable breven an mijn heren van den Secrete Raedt
des coeninx gunstichlijck wolden mitdeelen. Twelck geaccordirt ende alsoe ick neet
bij dit versueck gegenwoerdich gewest, bin ick gevordert geworden omme alsulcke
brieven te verfeerdigen. 1
Nae den middach hebbe ick dem heere statholder ingesacht, dat ein erb. Raedt van
meinunge zij—derwijlen voele knechten in der Stat ende onder schijn van onse
soldaten der vijant sich moegelijck in der Stat konde begeven—mit der trommen te
wollen publiceren, dat alle knechten sich weder uuth der Stat begeven sollen.
Sollichs heft Zijn Gen. also bewilligt, mits nochtans dat die publicatie geschede uut
naeme Zijnder Gen. teneijnde die soldaten geen wederwillen tegens den
inwoenderen dusser Stat mochten vaeten.
Oever een stunde hijrnae, als ick im Raedt sittende dises gerapportirt, ist Sijn
Gen. secretarijs Sucquet gecoemen ende mij angesecht, dat Sijn Gen. wal
gesinnende, man wolle die publicatie daetlijck laeten gescheen, mits oeck dat alle
soldaten hoer naemen solden an de poerte doen upteeckenen ende onder wat hopman
zij gelegen. Tselve ist alsbald int werck gestelt ende omgeslagen.
[11v] [10 april 1589]
Lunae den 10 aprilis
Maendach den X en aprilis hebben die gecommitteerde als nemblich die prelaten van
Rottum ende Schilwolda mit beijde raedtshern Roeleff Roebers ende Derck Draeper
bij Stat ende Landen rapport gedaen dat zij—nae genuechsaeme versichtiging des
caedijcks ende affmetinge der gaeten soe daerinne weder geloepen—bevonden
hadden dat men deselve dijck in solcker forme, gelijck sij den voet genoemen, wel
konde besteden, die ruede om achte ofte soeven daeler. Ende alles gecalculirt
vermeenden zij, dat men mit den halven jaertaxt, so tot desen fine uutgeschreven,
wel solde koenen uuythcoemen, ofte datter ten minsten weinich an solle feijlen.
Ist derhalven geresolvirt dat gemelter her proevest mit dem hoevelinck Ufkens 2
als superintendenten sich dises wercks solden undernehmen, ende dat zij telcken
reijse het gelt uuyth des rentmeisters handen ontfangen sollen; mochten daromme
den dijck besteeden sonder dien van den Hoegelanden daermede wijders te
bemoijen.
In dusse versamblunge sint oick verlesen breven des hertogen toe Parma,
dwelcke der boede Dubbelt weder mit sich gebracht, wesende van geen ander
inholdt, dan dat men in de guede getrouwicheit wölle persevereren ende dat Zijn
Hoch. tot eerster gelegentheit soll willen assisteren. 3
Nae den middach bin ich mit den raedtsher Johan van Deest bij den statholder
gewest ende Zijn Gen. aengegeven dat men biszhero vast alle daegen een schuijte
torffs in Aedwert gelevert hadde, twelck te continueren onmoegelijck; begerende dat
daerinne ordunung mochte gestelt worden. Darup Zijn Gen. geantwort, zij wolden
an den grave schrijven dat zij sich met een schuyte twe daege lanck solden gedulden,
des mocht men in d’andere schantzen, uuyth den welcken het volck gelichtet, oick
den darden deel toerugge holden.
1 Zie het missivenprotocol Hammonius (MH I 84v).
2 Popco Ufkens was hoofdeling te Siddeburen (OBS 360).
3 Zie voor de brief van Parma rvr 1463.7. In de marge: ‘Bona verba’ (Latijn: ‘Mooie woorden’).
17

Insgelycken hebbe ick bij Sijn Gen. anmaeninge gedaen, dat deselve geleven
wolle dem pagador t’ordineren dat hij dat surplus op die 6000 fl., soe wij reede tot
pulver ontfangen, den hern van Stat unde Landen wolle toetellen, bisz tot der summa
van twe weeckleningen, dwelcke die soldaten uuth den Ommelanden noch sollen
ontfangen ende daervan die recepissen in des pagadoers handen overantwoerden,
gelijck ofte hij deselve uutgetelt hedde. Darop van Zijn Gen. geantwoert, alsbald die
recepissen van den hopluyden gegeven waeren, solde pagador tgene ick versocht
geordineert worden.
[12] [11 april 1589]
18
Martis den 11 en aprilis
Dinxdach den 11 ten aprilis is in gemeiner bijkumpst van Stat und Landen besloeten—
derwijlen der Stat rentmeister Johan van Deest sich beclaecht dat hij tot ankoepinge
van torff ende servicen noch etlich duysent gl. meer aengelecht als van den
uutgeschrevene jaertaxten ontfangen, dwelcke hij van guede luijden entlehnet ende
doch weder betaelt musten worden—dat men voereerst een vorndel jaertaxt solle
uutschrijven om in des vorn. rentmeisters handen op te brengen.
[13 april 1589]
Jovis den 13 en aprilis
Donnerstach den 13 en aprilis sint die drie hern borgermeisteren, overmitz Ubbena
neet in der Stat was, bij Con. Matts lieutenant ende hoevetmannen gewest. Hebben
aldaer aengehoirt dat der heer leutenant seede dat der heer statholder Verdugo int
uuytgaen uuth der kercken bevoelen hadde, dat men in der ijl guede provisie van
pulver solde veerdich hebben, omme tgene Sijn Gen. voerhants hadde t’effectueren,
wente sonder dat kunde hij nichts doen. Darup nichts geresolvirt, dan (sulx bij einen
erb. Rath gerapportirt) is gesloeten dat men solden verwachten bisz Sijn Gen. die
hern selbste leet anspreecken.
[15 april 1589]
Sabbathi den 15 en aprilis
Saeterdach den 15 en aprilis is bij den verordenten van Stat ende Landen
geaccordirt—nachdeme der erb. Johan van Deest, Stat rentmeister, vermaenen
laeten, ofte hij dat bewilligde vorndel jaertaxt in conformiteit van de lehninge oder
gras gras gelijck solde laeten uutschrijven—dat nae alle consideratie dusses tijdes
gelegentheit beter were, tvorsz. vorndel jaers uuijt toe schrijven nae maenere van de
lehninge ende oever een viertijn daegen ofte dree weecken weder eijn ander. Nae
genoemene resolutie bin ick an leutenant ende hoevetmannen gegaen ende die
uuytschrijvinge in naeme van Stat ende Landen versocht.
In dusse bijcompst sint oick breven verlesen van den hertoch toe Parme
herwarts gesonden, daerinne den samtlijcken heren terminus peremptorius van 2
maenden aengestempt wort omme haer bewijs in te brengen waerdoer man
pretendirt geen jurisdictie des admirals alhijr te willen gestaeden. 1
1 Zie voor het schriftelijke antwoord van Stad en Lande d.d. 22 april 1589 het missivenprotocol van
Hammonius (MH I 85).

[12v] Insgelycken hebben up dese versamblung enige soldaten van hopman
Christoffer Jurgens requeste gepresentirt omme enige betaelinge t’erlangen. Darop
geapostillirt dat die hern borgermeisteren ende raedt mit den verordenten der Stat
ende Omlanden van Groeningen der supplianten getrouwe dienst tot sonderm danck
aengenoemen hadden, sich entelijck vertrouwende, die supplicanten solden in
deselve stedes continueren, des wolden dvorn. hern niet naelaeten bij de Hoch. des
hertogen toe Parma mit oick bij dem here statholder allen vlyt voer te wenden,
teneijnde sij betaelinge, gelijck andere, becoemen mochten.
Deselve apostille ist op den 17 huius den soldaten onder hopman Tijaert
Herema oick gegeven. 1
[17 april 1589]
Lunae den 17 ten aprilis
Maendach den 17 en aprilis is bij dem erb. Raedt olt ende nije, taelmans, geswoerne
meente ende boumeisters van den gilden voer guet ende raetsaem ingeseen, dat men
neffens der hern wijnhuys an de oestzijde een affdack solle maecken, omme
daermede vromde ijsercremeren ende andere vrembde coopluyden up alle
jaermarckten te gerijven, ten respecte dat der smeden gilde—diewelcke wol toestaet
dat dvorn. ijsercremers haer guederen op de vorsz. marckten wal mochten
vercoepen, aeverst neet te moegen craemen—sick een tyt lanck tegens den vremden
man in proces gelecht hadden.
Insgelycken ist bij de samtlijcke heeren bewilliget dat der Stat muntmeister
seeckere stucken geldes van 10 st. bb solde moegen munten in solchen halt, 2 gelijck
die vijff stuijvers penningen nu ter tijt ganckbar zijn. 3
Nae den middach omtrent 4 uhren sint Con. Mats lieutenant ende hoevetmannen bij
einem erb. Raedt up den raedthuyse erschenen und mit malckanderen geraetslaeget,
ofte het neet nut ende oerbaer zijn solde dat men jemant te Hoeve schickede an Zijn
Hocheit omme aldaer aen te holden dat men mit gelt ende ammunitie ofte mit
meerder secours geassistiert mochte worden. Ende alhoewel hijrvan wytleuffich
gediscurrirt bij dem here leutenant, neet schijnende te willen raeden dat men jemant
zoude seijnden, soe is nochtans die meininge van de meeste hern wol gewest, dat
men mij allene nae Bruessel solde schicken. Jedoch geen entelijcke resolutie ofte
neet veraccordiert in wat gestalt d’instructie gemaeckt solde worden.
[13] [22 april 1589]
Sabbathi den XXII aprilis
Saterdach den XXII aprilis is bij den verordenten van Stat ende Landen op den
raethuyse besloeten, dat men noch weder opt nije mandaten solle uutschicken an die
van der suydtzijde des Damsterdeeps, omme weder man bij man mit haer schepen
op den kaydijcke sick toe verfuegen mit solchen beschaide, dat diejenige soe lant
gebruijcken haer arbeit solden moegen corten an dat uuytgeschreven halff jaertaxt;
die averst geen lant gebruycken, solden hoer behoirlijcke dachloen entfangen. Dese
resolutie hebbe ick neffens dem here official Krite den hern Con. Mats leutenant
ende hoevetmannen ingebracht ende die uuytschrijving der mandaten versocht.
1 Deze notitie staat in de marge.
2 De lezing is niet zeker. Er kan ook ‘helt’ staan. Is ‘gehalte’ bedoeld?
3 Zie de commissie voor muntmeester Hans ten Bosch (RF 1589.68).
19

[24 april 1589]
20
Lunae den XXIIII ten aprilis
Maendach den XXIIII ten is bij eijnem erb. Raedt sambt taelmans, geswoerne meente
ende boumesters van de gilden eendrachtelijck geconsentiert, 1 dat men tot profijt der
kercken van alle bruijgoms die sich in der hilligen ehe begeven een seecker stuck
geldes duer Willem Amsinck, duerwaerder, innehmen ende ontfangen soll, dwelck
tselve gelt alle weecken soll oeverleveren in handen van den voechden. Ende is
daerbij bewillicht dat die rijcken een daeler solden geven, andere een emder gl., die
armen averst een halven daeler ofte oert daelers. 2
[28 april 1589]
Veneris den XXVIII ten aprilis
Vrijdach den XXVIII ten aprilis bin ick mit een requeste, soe Gerrijt Jorijs ende Johan
van Dulmen an ein erb. Raedt hadden gepresentiert, an den heere statholder gegaen
ende Zijn Gen. muntlich entdecket, dat obgenante borgeren up die Lingische gebiede
van de roede vaene 3 45 ossen entweldiget weren ende dat haer knechten die 32
darvan weder gelosset hadden, die andere 13 averst mit sich nae haer quartier
gedreven; mit bit alsulcke verordnung te doene, darmit die vorsz. ossen gerestituert
ende alsulcke roverijen affgeschaft mochten worden. Darop Zijn Gen. geandtwoert,
het neme nit wonder dat zij dusse ossen angetastet hadden, hadden doch vele
dusenden passeren laeten ende weren luijden van ehren, die daervoer responderen
musten. Jedoch man solle justitie doen ende wolle Zijn Gen. die ander partije oick
hoeren. Tot welcken fine daetlijck an den capitein Villiers ofte den leutenant Menda
geschreven, omme d’ossen te restitueren ofte daraff reden te geven.
[13v] [29 april 1589]
Sabbathi den XXIX aprilis
Saterdach den XXIX aprilis hebbe ick een schriftlijcke instruction, 4 wes mij bij dem
hertoge toe Parme toe werven opgelecht, im Raedt verlesen; deselve geapprobiert
zijnde, is besloten dat men innerhalb wenig daegen die van den Omlanden sollichs
communiceren soll.
Nae den middaege bin ich bij den heere statholder gewest ende bij Sijn Gen.
angeholden dat an alle bevelhebberen mochte geschreven worden dat geene soldaten
uutlepen om een meijbom te houwen, doende alsoe schaede an den armen huijsman.
Twelck Sijn Gen. bewilliget ende daetlijck dem secretario Sucquet bevohlen sulx te
schrijven.
1
In de marge: ‘Ordonnantie tot profijt der kercken’.
2
Zie het dagboek van secretaris Egbert Alting. Deze maakt melding van bedragen van 10, 20, 30 en
40 stuivers (DA 757, 24 april 1589).
3
De ossen zijn door soldaten van het koninklijke leger geroofd op Lingens gebied, dat eveneens tot
het territorium van Verdugo’s gouvernement behoort. Het Rode Vaandel was een ruiterafdeling die
onder bevel stond van luitenant Menda (JGD 85, 90 en elders).
4
Een dergelijke instructie is niet in het stadsarchief aangetroffen; er is wel een geloofsbrief bewaard
gebleven (rvr 1084).

[1 mei 1589]
Lunae prima maij 1
Maendach den eersten maij bin ick mit der Stat rentmeister Johan van Deest
t’Onderendam up een zijlvesterwarff gewest vanwegen des strijdigen zijlvestereedts
tegens den erntf. Allert Tamminga, ende ist op desen dach nichts gehandlet, dan
alleen dat wij der samtlijcken schepperije aldaer gesubmittirt hebben,
neettegenstaende die saecke te bevoer gewesen was an die twe naeste schepperen
nae der sonnen ommeganck hijrin entelijck te moegen verclaeren. Hebben niettemin
ons voerbeholden viam appellationis 2 an de naeste schepperen op den Delffzijl nae
lantrechte.
[2 mei 1589]
Martis den II en maij
Dinxdach den II en maij hebbe ick uuth bevelch mijner heren in versamblung van Stat
ende Landen, daer nochtans van den Omlanden allein drie prelaten, als Aedwert,
Selwart ende Wijtwert gegenwoerdich gewest, geproponirt, dat onser genediger
heere statholder den hern borgermeister Johan van Ballen solde gesecht hebben ende
sich verclaert, dat men van des coenincx gelt neet langer belehnen konde. Were
daromme noedich, dat wij wederomme gedencken wöllen omme die leninge toe
vinden.
Als averst ein ieder hijrduer groetelijck verslaegen, heft men den van de
Omlanden gevraecht ofte het neet wal noedich were dat men iemants toe Hoeve
schickede; dwelcke hijrop geantwoert, zij vonden het gantz und gaer raetsaem;
weren begerende dat ick sijndicus allein reijsen wölle. Tot welcken fine mij
bevoelen d’instructie te stellene ende op morgen voer den middach mede im Raedt
te brengen.
[3 mei 1589]
Mercurij den III ten maij
Wonsdach den III en maij is bij den samblijcken verordenten van Stat ende Landen
eendrachtelijck besloeten—naedeme alle swaericheijden van daege toe daege
groeter ende undraechlijcker geworden, sulx dat men niet anders is seende als die
uuijterste underganck dusser Omlanden—dat ick derowegen in naeme van Stat ende
Landen eerstesdaeges solde verreijsen nae Bruyssel omme Zijn Hoch. alles toe
remonstreren. Ende alsoe ick die instructie mede im Raedt gebracht, is deselve
gelesen ende geapprobirt.
[14] Nae genoemene resolution sindt die hern Con. Mats leutenant ende
hoevetmannen oick up den raedthuyse gecoemen ende aldaer bij gemeene advis
geresolvirt, dat die ingesetene van Holwijrda ende Uuytwijrda alsnoch, wie zij desz
mit mandaten versocht zijn, dat nijen stuck dijckes neffens die Oesterpoerte an den
Delffzijll sollen upmaecken, in betrachtunge die dijck in voertijden hemluijden
toegehoert heeft.
1 In de marge: ‘Maius’.
2 ‘Door beroep in te stellen’.
21

Item alhijr is weder anmaeninge geschehen, dat die dieneren van Con. Mats
Gerichtcaemer alsnoch den thijnden penninck nehmen int executeren van den
schattingen; item datter noch twe stuyver voer een mandaet uut te draegen betaelt
worden; begerende, dat die hern leutenant ende hoevetmannen hierinne wolden
remedieren. Twelck der heer leutnant beloeft te doene.
Noch is besloeten dat men den heere statholder ernstlijck zoude aenspreecken
omme te erlangen dat die lehningen noch voer een weinich tijdes van Con. Mats
penningen mögen gecontinuirt worden, alwaer dan die unvermoegentheit der
Omlanden voer toe wenden staet. Ende sint hijrtoe neffens mij gedeputiert die heer
prelat van Selwart, borgermeister Johan van Ballen, presiderende, Johan Thedema,
Ernst van Iselmuijden.
Insgelijcken is alhijr communicatie voergefallen, dat men den Damsterwal
solde behoeren in anderer gestalt te repareren als biszhero gescheet. Ende alsoe der
official Krithe begeerde dat men een uuytschrijvinge vergunnen wolde op diejenige,
soe tot Winssumer- ende Schaephalsterzijlen uuthwaeteren omme mit gemeijnen
raedt te sluyten watt am meesten nut ende orbaer zij tot opmaeckinge des vorsz.
Damsterwals, is van dem heren leutenant hierop geantwoert dat der official solckes
op Zijne Mats. Caemer versuecken zoude, wolden alsdan daerinne versien nae
behoir.
[5 mei 1589]
22
Veneris den V ten maij
Vrijdag den vijften maij is bij Stat ende Landen op den raethuijse eendrachtelijck
besloeten, dat men een halff jaertaxt solle uuijtschrijven omme in handen van den
rentmeister Deest op te brengen, ende soll die uutschrijvingen gescheen gras gras
gelijck, uuthgesecht die landen die an de suydtzijde van Damsterdeep onder waeter
onbruijckbar liggen ende neet bewoent worden.
In dese bijkomst hebbe ick oick gerapportiert wat der heere statholder Verdugo ons
op onse gedaene sollicitatie vant continueren der lehninge mit Zijne Mats.
penningen [14v ] geantwoerdet hebbe, nemblich dat Zijn Gen. die helffte van der
lehninge die man op den 10 en solle geven, betaelen wölle ende dat die andere helffte
van Stat ende Landen solle moeten gevonden worden.
Insgelijcken is alhijr verlesen een debatt bij den ernvesten Aijlko Wijneken
ende Remmert toe Berum oevergeven, daerinne zij sich beswaert, dat 1 stuck dijckes
neffens den Delffzijl uut Holwijrda ende Uuthwijrda neet moegen noch koenen
gemaeckt te worden, seggende dat sollijchs uut Stat ende Landen buijdel behoirde te
geschehen. Daerop gesloeten, dat men beijde vorg. personen sequenti die solle
muntlich verstaen und alsdan resolveren wat hierinne te doene.
[6 mei 1589]
Sabbathi den 6 ten maij
Saeterdach den sesten maij is bij gemene versamblung van Stat ende Landen
geaccordirt, dat het vorsz. nije stuck dijckes uut Stat ende Landen gemene buydel
gemaeckt ende dorch die ed. Aijlke Wijneken ende Remmert toe Berum mit der Stat
boumeister solle besteediget worden.
1 Ms: ‘dant’.

Insgelijcken is dem official Krite aenbevoelen een mandat te solliciteren 1 op
alle carspelen die tot Winssummer- ende Schaephalsterzijlen uutwaeteren, dat
d’eijgenarffeden mit den volmechtigen op kumstigen vrijdage op der heren
raethuijse sollen erschijnen omme te communiceren van de reparatie des
Damsterdijckes.
[8 mei 1589]
Lunae den 8 ten maij
Maendach den achten dach maij ist bij den verordenten der Stat und Omlanden nae
voele verscheidene communicatiën hijrvan geholden entelijck geresolvirt, dat ick in
derselven naeme an den durchleuchtigen und hochgebornen fursten und hern
Alexander hertogen toe Parma etc. solde affgeveerdiget worden, umb derselven des
lants beswaernussen voer te draegen und umb hulpe van volck ende gelt te
solliciteren. Darop dan oeck een seeckere instruction verveerdicht dewelcke mit den
hern leutenant und hoevetmannen am volgenden daege gecommuniceert. Und hebbe
also nach allem desem mij tot die reise bereidet.
[12 mei 1589]
Veneris den 12 maij
Vrijdach den 12 en maij hebbe ick nootwendich teergelt van den rentmeister
ontfangen und den samtlijcken hern angezeigt dat ick in willens eerster uhre te
verreisen.
[13 mei 1589]
Und darup den volgenden dach, wesende den 13 maij, im naeme Goedes mij ’s
morgens umtrent 4 uhren op den wech begeven. 2
[15] Wat aeverst nae mijn affreisent vermög gegevener instruction bij gedachtem
hertoch toe Parma duer mij genegociert ofte geworven, ist an zijn behoerlijck oerdt
uuth mijn verbal in dusse legatie geholden int lange toe vernehmen. 3
[15v] [blanco]
1 Een mandaat als hier wordt bedoeld, moet van de Hoofdmannenkamer uitgaan. Krithe moet een
verzoek daartoe bij de hoofdmannen indienen.
2 In de marge: ‘Profectus sum ad aulam’ (Latijn: ‘Ik ben naar het Hof vertrokken’).
3 Stadsarchief rvr 2. Ook van dit verbaal is een transcriptie beschikbaar: Jan van den Broek, ed.,
Aantekeningen van dr. Wilhelmus Hammonius over zijn handelingen als gezant van Stad en Lande
van Groningen naar de hertog van Parma (mei-november 1589) (Groningen 2008).
23

[16] [3 december 1589]
24
Solis den 3 en decembris 1
In des ed. gestr. heren borgermeisters Joachim Ubbena pant 2
Sondach den darden decembris anno 1589 bin ich umtrent 4 uhren nach den
middach durch hulpe Goedes almechtich weder van Bruyssel, den 28 en novembris
verreist zijnde, alhijr binnen Groeningen gelucklich angecoemen. Ende alsoe die
hern borgermeisteren alsbald mijn ankumpst gehoert, ist mij bevoelen volgenden
daeges im Raede toe erschijnen und van alle mijn handelungen und wervingen
rapport te doene.
[4 december 1589]
Lunae den 4 decembris
Maendach den 4 ten decembris hebbe ick, nae empfangener congratulation meiner
wederkumpst, soe der heer borgermeister Ubbena in naeme eijns erb. Raedts mij
gedaen, demselben erstlich angemeldet des hertogen toe Parma genedige wille und
darup gerapportiert was ick gedurende mijner legation bij gedachtem hertoch
gesollicitirt und geworven hadde. Wellich rapport conform gewest is alle dem wat in
mijn verbal und mijnen andern tijtlijcx oevergesundenen missiven vermeldt und
angeteeckent is. 3
Nae den middach sint Con. Matts leutenant und hoevetmannen neffens den
verordenten der Ommelanden oick up den raethuijse versamblet und van mij tselve
rapport, soe ick voer den middach cursorie gedaen, naet lange angehoert, waerbij
oeck verlesen is een seecker missive soe die hern van den secreten Raedt des
coenincks an Stat und Lande hadden geschreven, 3 haer vertroestende dat Zijn Hoch.
ongetwijvelt uns mit volck solde assisteren, gelijck dan reedes d’ordonantie gegeven
was.
[5 december 1589]
Martis den 5 ten decembris
Dinxtach den vijften decembris hebben borgermeisteren und raedt die samtlijcke
geswoernen up den raedthuijse doen versamlen omme oick an te hoeren tgene ick
des voerigen daeges referendo angemeldet hadde. Twelck dan alsoe geschiet is; ende
hebbe pro conclusione die samtlijcke geswoernen mit allem vlijte erinnert wat
seltsaeme vluchtmeeren 4 toe Hoeve gedurende desen soemer meniechmael
gecoemen zijn, sieluyden daerbij tot continuatie in haer olde getrouwicheit wel
ernstlijck vermaenende.
1 In de marge: ‘Redii Groningam’ (Latijn: ‘Ik ben in Groningen teruggekeerd’).
2 Deze woorden zijn later in de marge bijgeschreven.
3 RVH en stadsarchief rvr 1463.11.
4 Geruchten over de geringe betrouwbaarheid van de Groninger burgerij? Vermoedelijk waren de
gezworenen minder tevreden met de situatie dan uit Hammonius’ verbaal blijkt. Abel Eppens wijst er
in zijn kroniek herhaaldelijk op dat de gezworenen in de conflicten met de toonaangevende
Ommelander heren een radicalere koers voeren dan de Raad. Waarschijnlijk waren de Groningse
koningsgezinden ontevreden over de manier waarop Verdugo de stedelijke belangen verdedigde,
over de zware oorlogslasten en over de schade die de economie leed als gevolg van de
voortdurende oorlogssituatie.

[6 december 1589]
Mercurij den 6 ten decembris
Wonsdach den sesten decembris is tselve gescheet voer den samtlijcken hoevelingen
van den gulden, 1 die tot dien eijnde in der Minnenbrueder cloester vergaedert gewest
zijn.
[16v] [8 december 1589]
Veneris den 8 ten decembris
Vrijdach den 8 ten decembris nae den middach hebbe ick eim erb. Raedt etliche
diversche und particulier saecken gerapportirt, die mij int Hoff te negocieren
bevoelen gewest zijn.
Erstlich, int stuck van de indempniteijt van sestijnduijsent vijffhundert gulden, 2
dat mijn hern van der Finantie geordineert hadden bij apostille, dat Sijne Matt.
deselve somme wolde betaelen, konde aeverst tselve vermits dussen bedroeffde
oerloge noch ter tijt neet doen nae vermelt van de apostille, soe ick daeraff
gepresentirt.
Item wat mij bejegenet sij bij verscheidene hern des Secreten Raedts int stuck
van der admiraliteijt en wat instantie van den heere marquis 3 gedaen wordt umb dat
wij up zijne antwoert solden antwoerden.
Voer het darde dat die saecke van den achterstallige renthen tegens den deken
toe Deventer ingestelt 4 zijn omme in vruntschap te verdraegen, ende dat ick tot dien
eijnde mit dem advocat desselven dekens hijrvan in communicatie gewest were. 5
Van alle dusse saecken hebbe ick vollenkoemen rapport gedaen mits vertoenende
alle papieren ende requesten hijrtoe dienende.
[9 december 1589]
Sabbathi den 9 en decembris
Saeterdach den 9 decembris sint die verordenten der Omlanden in temelijcken antall
up den rathause bij eim erb. Raedt versamblet, alwaer erstlich der erntfeste Egbert
Alberda, ingevordert zijnde, eijsche gedaen heeft dat Stat und Landen hem wolden
betaelen 2500 daeler wegen huyshuyre ende verehringe, voer dat hij alle statholders
in demselven logirt hadde, mits daerbij oevergevende een requeste die hij in handen
des statholders Verdugo gedachte te oeverantwoerden.
Up wellich versueck ick hem Alberda uuth hebbende bevelch weder ingesecht,
dat die heeren van Stat und Landen lieten het noch bij der antwoert—soe hem voer
1 Gilden.
2 Het gaat hier om een schuld aan het bankiershuis der Fuggers, aangegaan ten tijde van de afbetaling
der Waalse troepen (1577). De koning had beloofd de Groningers schadeloos te houden. Zie
Hammonius’ reisverbaal fol. 30v-31v, 35 en 36. De noot bij fol. 31v geeft verwijzingen naar stukken in
het stadsarchief.
3 De ‘heer markies’ is Emmanuel van Lalaing, markgraaf van Renty, admiraal. Zie voor deze zaak ook
het reisverbaal, fol. 9v, 30, 32v, 33, 34-35v. Zie ook: Jan van den Broek, ‘Een “freije Anzeestat”. De
stad Groningen en de Hanze in de 16e eeuw’, in: Historisch Jaarboek Groningen 2002, 43-71, in het
bijzonder 44 evv.
4 Gestaakt.
5 Zie Hammonius’ reisverbaal, fol. 9v, 18, 30v en 36. Over contact met de advocaat van Peter Doys is
in het reisverbaal niets te vinden, evenmin als over de overeengekomen minnelijke schikking. Tijdens
Hammonius’ reis naar het Hof ontving het stadsbestuur twee brieven over deze zaak uit Deventer: rvr
1462.381 en 394.
25

mijn wechreisent ingesacht 1 —allerdings verblijven, nemblich dat men alle zijne
requesten und papieren dem heere statholder weder in handen gestelt hadde, ende
daerbij vermeldet, dat Stat und Landen tot solchen excessiven eijsche van Alberda
vorsz. niet kunde verstaen; niettemin men were oeverbodich nae reedelicheit mit
hem toe handeln, indien hij tot guetlijcken verdrach gedachte toe verstaen. Ingevalle
[17] aeverst niet, mochte hij Stat und Landen voer die hern Con. Matt leutenant und
hoevetmannen als competente richteren anspreecken.
Und als Alberda dit antwoert bekoemen, heft hij sick noch wijders beclaecht
und lestlijck pro conclusione veraccordirt, dat die erwurdige und edele hern abt toe
Selwart mit den hoevelinck Allert Tamminga von der lantschap wegen und der
borgermeister Thedema, Claes Helt, raetsher, und ick syndicus mit den rentmeister
morgen nae den middach int Minnebruedercloester Alberda solden anhoeren und mit
hem verdragen so veer moegelick.
Hoc die heft der edelvesten Rodolff Mepsche vor Stat und Landen anforderung
gedaen wegen zijns z. l. vaeders hinderstellige gagien, begerende dat men Zijne
Matts breven (die ehrlangst anhero gesunden) wolde effectueren. Darup hem
geantwort dat die saecke muste bisz uff die nächste versambling van Stat und
Landen ingestelt worden.
Und ist inmiddelst dem hern official Krite bevoelen nachforschung te hebben
nae een apostille, soe z. Mepschen weduwe 2 gegeven, als zij voer etlijcke jaeren
enige somme an dese restanden ontfangen, vermenende dat in de selve solde
gementioneert zijn, dat sij nae die doemaels empfangene penningen geloeft solde
hebben geen meer anspraeke up Stat und Landen te willen hebben.
Noch sint voer het darde up dese versamblung erschenen enige volmechtigen van
Winssum ende daeromtrent omliggende dorperen, sick groetelijcx beclaegende
oever die groete foullen ende oeverlast der soldaten aldaer int leger liggende, als
nemblich dat sie die huijsern bij nacht upbreecken ende mit gewalt alles nehmen wat
hem gefellich. Item dat sie die huijsern, wringen, 3 schutten ende paelen affbreecken
ende verbrannen, jae die sijlen aldaer, tot groete naedeel vant lant, versueckende
hulp ende entlastinge van de lehningen die sij seeden hem onmoegelijck up te
brengen.
Waerup geresolviert dat an den heere graff Fridrich van den Berge ende den
hopluyden aldaer solde geschreven worden umb affschaffing desselven, ende tselve
gemeltem heere official bevoelen.
Eodem die nae dem middach sint neffens vorgemelten hern van dem erb. Raedt und
den verordenten oick Con. Mats leutenant und hoevetmannen up den raethuyse
erschenen ende, daselbst voergebracht wesende een requeste der ingesetenen der
Omlanden mit oick een bijgevoechde ordinantie der vijanden in Vrieslant [17v]
daerinne hemluyden weder van neuwes upgelecht, die dartichduisent gulden
brantschat (so der gemelte vijant onlanxt gefordert) in der ijle up te brengen ofte
rigoreuselijck gestraft te worden, ist besloeten dat men sollichs an den heere
statholder solde verschrijven.
1 Zie hierboven, 27 februari 1589 (fol. 4).
2 Agnes van Munster.
3 Houten hekken.
26

Gelijcker gestalt heft der heer probst van Schilwolde sick beclaecht dat der
gemelte vijant ofte Staten in Vrieslant alle zijn convents meijeren bevoelen hadde
hem provest geene huyre te geven, dan solden sich te Lewarden verfuegen umb
aldaer t’accorderen van tgene sij betaelen souden. 1 In dit stuck is oeck geresolveert,
dat men sulx an den heere statholder oeck solde verschrijven.
Ende dan tom lesten wegen die upsegginge eijner sauveguardie soe der
edelveste Popco Uffkens van den vijant gehadt hadde.
Alle dese drie puncten sint mij syndico bevoelen an den statholder in naeme
van Stat und Landen oever te schrijven. 2
[10 december 1589]
Solis den 10 den decembris
Sondach den 10 den decembris hebbe ick een concept einer missive wegen obgenanter
stucken nach dem gottesdienst im Rath gelesen, twelcke geapprobirt, ist an den
statholder—int nette gestelt zijnde—oevergesunden.
Nae den middach sint boevengeruerte hern, gecommittiert tot underhandlung mit
dem erntf. Alberda, in der Minnebrueder cloester bijsamen gecoemen, daer er
Alberda vor sijn person und die erntf. Duyrt Ubbena 3 wegen der erffgenamen van z.
Wemele, zijn huysfrouwe, 4 oick present gecoemen, und mit malckander in
allerhandt communicatie getreden. Jedoch nae lange mannichvaldige warninge hem
Alberda gedaen, heft men hem neet wijders koenen brengen, dan dat hij voer alle
zijn pretensiën 2000 daeler geeijschet, waerup men hem nichts heft koenen beeden,
dan hem pro conclusione ingesecht, dat men bij Stat unde Landen tselve gedochte te
rapporteren.
[11 december 1589]
Lunae den 11 ten decembris
Maendach den XI ten decembris ist der erwurdige heer pater Arnoldus Nijlen,
gecommittirt tot het vicariatschap des bischoffdumps Grueningen, im Rath
erschijnen 5 und zijn commissie, hem van dem nuncio apostolico gesunden, mit oick
het placet Zijnder Matt 6 tsampt andere missiven zijns oeversten und des nuncii
vorgetoent, vermeldende dat hij die geerne int werck wolde stellen; niettemin,
darmit nichts tegens der Stat gerechticheiden gescheen mochte, [18] mochte ein erb.
Rath dieselve duerlesen, wente hij were neet van meninge het allerweinichste tegens
dusser lofflijcken Stat privilegien te attenteren.
1 Zie rvr 1147.1: Bevelschrift van graaf Willem Lodewijk van Nassau aan de meiers van de proost van
Schildwolde, houdende verbod op het betalen van huurpenningen alvorens de betreffende goederen
zijn geregistreerd door de rentmeester Claes ten Buer. 7 november 1589. Afschrift door Johannes
Julsing. 11 december 1589 (RF 1589.83).
2 Zie Hammonius’ missivenprotocol (MH I 87).
3 Zoon van burgemeester Joachim Ubbena (AE II 121).
4 Was deze Wemele de ‘huisvrouw’ van Duert Ubbena? Egbert Alberda was getrouwd met Catharina,
weduwe van de Emder drost Ocko Vrese, en, na haar overlijden, met Gebke Beninga.
5 Uit te spreken als ‘erschienen’ (vgl. het gelijkluidende voltooid deelwoord in het hedendaagse Duits).
6 De dominicaan Arnoldus Nijlen is bij missive van 2 augustus 1589 door Ottavio Mirto Frangipani, de
apostolische nuntius te Keulen, benoemd tot vicaris-generaal van het bisdom Groningen (rvr 43 fol.
437-438). Filips II verleende het placet bij deze benoeming op 13 november 1589 (rvr 43 fol. 439-
441). Zie ook de noot bij de aantekening van stadssecretaris Egbert Alting van 11 december 1589
(DA 778).
27

Sijn Erw. is geantwoert, men wolde alles lesen, und daernae hem guede
antwoert geven. Derwijlen aeverst die Rath neet voll beset gewest, ist besloeten
tselve den geswoeren mede te communiceren.
[12 december 1589]
28
Martis den 12 decembris
Dinxtach den 12 ten decembris heft ein erb. Rath mij an den hern lieutenant und
hoevetmannen gesunden mit einer missive des hern statholders Verdugo, in
dewelcke ir erbarheiden bevoelen worde den huysluyden, in haer jurisdiction
sittende, te verbieden dat sij niet meer in der vijanden schantzen solden moegen
gaen sonder passebort eins erb. Raths. Solde oick dem wolgebornen grave Fridrich
von den Berge solches angemeldet worden uut wat oirsaecken men einem iegelijck
passebort vergunt.
leutenant und hoevetmannen, gehoert hebbende mijn aengevent, sachten dat sij
gelijcke missive ontfangen hadden, und wolden tot gelegentheit mit eim erb. Rath
van dese saecke spreecken.
Nae den middach hebbe ick ein erb. Raedt ingebracht dat ick in saecken die tol toe
Wedde 1 belangendt, soe der gefurster grave toe Aerenberge aldaer gedachte up te
setten in mijn comptoir under die brieven, soe der voerige syndicus mij
oeverantwoert heft, nicht gefunden hadde.
[13 december 1589]
Mercurij den 13 decembris
Wonsdach den 13 decembris is bij Stat und Landen up den raethuyse vorgebracht,
dat Con. Matt leutenant und hoevetmannen tegens dispositie van den
commissarissen, tot der quartieringe geordineert, seeckere mandaten vergunt hadden
an Amse Ewens tegens die ingesetenen van Beem, twelck was tenderende tot
naedeel van Stat und Landen, vermits daruuth allerhand confusie ervolgen wolde.
Tselve bij Stat und Landen gehört ist mij und dem official Krite bevoelen
gemelten hern leutnant und hoevetmannen an te seggen, dat sij sich doch von
sollichen wolden entholden, als neet gehörende tot haerluyden jurisdiction. Und
alsoe ick obgenante meninge up Zijne Matt Caemer den gemelten hern angedient,
heft der heer leutenant mij geantwort, het were een saecke die aldaer wel omtrent
een jaer geventileert was und sie hadden alberait sententie daerin gegeven, dieselve
muste naegegaen worden. Und wij solden den van Stat und Landen anseggen dat sie
haer handen neet solden steecken in des coenincks hocheit, het behoirde neet dat sie
sick soe voel anmaeteden; mit meer ander dergelijcken woerden.
[18v] Alletwelcke bij Stat und Landen weder gerapportiert zijnde ist besloeten
dat men des neet tegenstaende nae d’ordonantie, soe up de quartieringe gemaeckt,
solde fortfahren.
Up dese bijkumpst hebbe ick rapport gedaen, wat den samtlijcken
gecommitteerden tot des erntf. Alberda saecke bejegenet sij in verhandlen mit
Alberda, nemblich dat hij neet wijders hadde koenen gebracht worden, dan hadde
1 De graaf van Aremberg wilde in Wedde tijdelijk een tol instellen om geld binnen te krijgen voor de
bouw van het huis te Wedde. Zie voor de kwestie van de tol te Wedde het reisverbaal van
Hammonius (RVH 31v, 32 en 45).

voer alle zijne pretensien gevordert 2000 daeler. Waerup geresolveert dat men hem
solde beeden van elcke jaer, soe der her van Billij zijn huys hadde bewoent, 100
daeler, beloepende alles ter summe van 7000 daeler. 1 Und ist hem Alberda
ingesacht, hij solde van den hern gecommitteerden zijn antwoert des volgenden
daeges ontfangen.
Eodem heeft der edelvest Rudolff d’Mepsche anmahnung gedaen wegen zijns z.l.
vaeders hinderstendige jaerbesoldungen. Darup hem geantwoert, hij muste bis up die
naeste bijkumpst patiëntie nehmen.
Nae den middach sint die hern leutenant und hoevetmannen bij eim erb. Rath up den
rathuyse gecoemen umme aldaer te communiceren upt stuck van de missive soe der
her statholder an ein erb. Rath geschreven und gisteren gecommuniceert. Und alsoe
die hern samtlijck neet rathsam befunden hebben dieselve publicatie te doene,
gelijck in de missive verhaelt, ist mij bevoelen (diewijl ick ohne dat an den
statholder solde moeten reijsen) dat ick Sijn Gen. sulx solde anmelden.
[14 december 1589]
Jovis den 14 den decembris
Donderdach den 14 den decembris ist mij van eim erb. Rath belastet an den hern
statholder up Coeverden te reijsen und demselven an toe dienen, wat gestalt
verscheidene excursien ende foullen van de soldaten allenthalven umtrent Winssum
gescheden, ende Zijn Gen. te bidden umme daerinne te remedieren.
Item van unordnung int verbrannen des torffs toe Farmsum, dat an Pedrossa
möge geschreven worden sich te draegen in dit stuck nae die ordonantie bij Zijn
Gen. hijrvan gepassiert.
Ten darden, dat Zijn Gen. wölle geleven an den gerichtschrijver des Billijschen
regiments te schrijven dat hij Johan Draper, dem die hern van Stat und Landen dat
veendel under hopman Herema gegeven, in de possessie stelle.
[19] Up den selven donderdach bin ick nae Coeverden gereiset ende, vermits ick van
andere saecken up den Lantsdach toe Dalen toe schaffen gehadt, bin ick eerst up den
saeterdach tegens den aevent toe Coeverden ingecoemen.
[17 december 1589]
Solis den 17 decembris
Sondach den soeventynden dem heere statholder Verdugo eines erb. Raths
dienstlichen willen vermeldet ende mit Zijn Gen. die vorgenante puncten
gecommunicirt. Oick daerup missiven an den heere grave Fridrich toe den Berge,
hopman Pedrossa ende den gerichtschrijver vorsz. erlangt.
1 De zaak is allesbehalve duidelijk. Alberda vordert 2000 daler, maar krijgt er 7000. Wanneer hij een
bedrag van 100 daler per jaar voor gederfde huur krijgt toegewezen, zou dat betekenen dat Billy 70
jaar lang diens huis aan de oostzijde van de Grote Markt heeft gebruikt! Caspar de Robles was
waarnemend stadhouder van Stad en Lande in de jaren 1574-1576. Mogelijk is in het bedrag van
7000 daler ook een bijdrage begrepen voor het herstel van de schade, die veroorzaakt was door de
ontploffing die op 8 juni 1583 het huis tot op de gond verwoestte (DA 585).
29

[19 december 1589]
30
Martis den 19 decembris
Dinxdach den 19 en decembris bin ich van Coeverden weder toe huys gecoemen ende
omtrent den avent, als ein erb. Rath noch bijsamen gewest, van allem wes ick mit
dem heere statholder versproecken, rapport gedaen.
Nae gedaenen rapport heft een erb. Rath mij angesecht dat men in mijn absentie
upt stuck van der commissie des vicarii generalis vergaedert gewest sij, jae dat die
geswoernen begeert hadden dat men die commissie in Duytsch solde oeversetten, 1
mij tot dien eijnde bevelende deselve toe translateren.
[20 december 1589]
Mercurij den 20 decembris
Mitwoch den 20 ten decembris nae dem middach heft ein erb. Raedt copie eins
mandats─van grave Willem uutgesunden─ontfangen, daerinne den Omlanden
verboeden geene waeren in Groeningen te vueren bij verluys haerder sauvegarden.
Deselve copie hebbe ich uuth bevelch eins erb. Raths dem hern leutenant Gouda
gecommuniciert und ist mij bevoelen sulx an den statholder toe schrijven.
[21 december 1589]
Jovis den XXI en decembris
Donderdach den 21 ist eijn schrijvent wegen vorgenantes mandat an den here
statholder geschreven im Raede verlesen ende Zijn Gen. toegesunden. 2
Up denselven tijt heft een schipper uuth Hollant sich voer ein erb. Raedt beclaecht,
dat hij enige guedern alhijr hadde angebracht unde nu gereet umb weder wech toe
vaeren sij van des auditeurs Craenhals soldaten gevencklich weder herwarts
gefuerht, [19v] begerende dat men hem wolde assisteren, daermit hij
umbeschaedicht weder wechreijsen und passeren mochte. Sulx gehoert, heft ein erb.
Raedt mij bevoelen gemelten auditeur an te seggen dat alsulcke clachten voer haer
erbaerheiden gecoemen ende dat alsulcke attentaten tendereden tot affsnijdinge van
allerhandt toevoeringe, dat men daerumme wal begeerde te weten uuth wat
oirsaecken hij sulx gedaen, umme, tselve verstaen hebbende, wijders te gedencken
wat men in desem hadde te doen.
Nae dem middach umtrent 2 uhren hebbe ick die voergeruerte eins erb. Raths
meninge gemeltem auditeur in zijn behuizinge vorgedragen, ende daerup voer
antwoert becoemen, dat desen clagenden Hollander geen passebort gehadt, ende
alsoe uuth vijande lant gecoemen. Tselve verstaen hebbende hadde hij sijn soldaten
consent gegeven hem van Warffum te moegen haelen. Welches bij eim erb. Rath
gerapportiert, is besloeten dem auditeur noch anderwarff in te seggen, dat men
1 Zie de aantekeningen van stadssecretaris Alting van 15 december 1589 (DA 778), en in dit verbaal
de aantekeningen van 22 december. Tweede secretaris Johan Julsing tekent in zijn ‘geheime
dagboek’ (RF Hs. in folio 256) aan, dat hij de stukken betreffende de aanstelling van Nijlen op 16
december 1589 heeft teruggegeven. Waarschijnlijk heeft Julsing ze moeten kopiëren. Julsing vertelt
verder op 19 december dat pater Nijlen de betreffende stukken die dag in de sacristie van de Sint
Maartenskerk heeft overgelegd aan de voornaamste prelaten en geestelijken, die hiertoe naar de
stad waren opgeroepen. Velen van hen gingen daarna naar het raadhuis, waar ze met het
stadsbestuur en luitenant en hoofdmannen overleg voerden (zie JGD 45-47).
2 Zie Hammonius’ missivenprotocol (MH I 87v).

stedes alhijr gewoentlijck gewest were, den vrembden ankoemenden schipperen—
oick sonder passebort, went sie etwes anbrachten—ankoemen te laeten ende,
ingevalle hoere waeren uns gevellich, had men sie deselve laeten vercoepen, oick
biswijlen passeport gegeven. Ende dat sulx oick dickmael mit dem here statholder
gecommuniciert sij worden, die sulx voer guedt gevonden, teneijnde dusse Stat
destoe mehr toevoeringe mochte hebben etc.
Desen naemiddach sint seeckere breven im Raedt verlesen, van een quaet misgunner
unser walvaert geschreven, ende derwijlen ein erb. Raedt tot deselve int weinichste
neet heft willen verstaen, is een ieder under zijn eedt bevoelen, tselve te verswijgen
teneijnde geen unraedt daeruuth entstunde.
[22 december 1589]
Veneris den 22 ten decembris
Vrijdach den 22 decembris bin ick tot dem auditeur wederomme umtrent 9 uhren
gecoemen ende hem uuth hebbende bevelch angedient dat ein erb. Raedt mij
verclaert, sie hedden mit consent ende belevent des hern statholders in voertijden
altijt alsoe geholden, dat een vrembt schipper, uuijth wat oerden het sij, alhijr
incoemende umb zijn wahren te vercoepen, dieselve unbeschaedicht vercoft hadde,
all hadde hij schoen [20] int ankoemen geen passebort. Ende ingevalle men hem
neet hadde willen inlaeten, wehre hij weder affgewesen. Derowegen konde ein erb.
Raedt neet verstaen, dat dese angeholdene schipper bij hem in schaeden solde
getoegen worden.
Ende als ick—nae voele verscheidene underredinge—hem lestlyck gevraecht
wes ick eim erb. Raedt solde inseggen, heft he mij geantwoert, dat hij rechtswegen
nichts dede, maer eim erb. Rath toe gevalle mochte hij lijden dat den schipper weder
passierde; van mij begerende ein erb. Rath toe bidden, dat sie sich wolden
verclaeren ofte sie hem henverner gevenckenisse gedechten toe gestaeden ofte neet.
Twelck ick hem beloeft te willen doen ende, sulx bij eim erb. Rath gerapportiert
zijnde, hebbe ick dem schipper angesecht dat hij wel mochte passeren.
Umtrent 10 uhren desselven daeges sint de samtlijcken geswoeren up den rathuijse
versamblet, alwaer ich uuth bevelch eins erb. Raedts erstlich angemeldet, dat in mijn
affwesent aldaer voergebracht sij seecker commissie van dem Pauwest mit een
placet van Zijne Matt up de person f. 1 Arnoldi Nijlen umb denselven te stellen tot
vicaris generael. Ende alsoe die saecke uuthgesteld besz ter tijt die commissie int
Duytsch getransferiert, soe hadde ick deselve translatie aldaer tegenwoerdich,
begerende dat die samtlijcke vrunden die wolden anhoeren. Nae wellich die
commissie erstlich in Latin, daernae int Duytsch gelesen.
Ende alsoe der presiderende borgermeister, her Joachim Ubbena, gevraecht wat
den samtlijcken vrunden hijrvan guetduchte, is veelvoldich discours ingevallen.
Jedoch nae voele underredens lestlijch soe wijt gecoemen, dat die boumeisters
begeert, die saecke voer den gilden gelangen te laeten. Up twelck ick mit voele
reden geremonstriert, dat sollichs tenderen wolde tot kleinachtinge van dit lofflick
collegium ende die gantze wijsheit dusser Stat den die regierunge bevoelen; averst,
1 ‘Fratris’ (Latijn: ‘van broeder’).
31

wan men schoen umb vrede te holden ietz wolde doen tot underholdinge van
enigheit, muste het den gulden geproponirt worden bij maniere van insinuatie ende
niet in sulcker fuege dat men haer advis versochte.
Twelck eensdeels den samtlijcken hern gefellich gewest; jedoch geen entlijcke
resolutie darup genoemen, maer wel geresolvirt, dat men een protest solde
concipiëren umme tegens den gestelten vicaris te doen, in fuegen dat men hem
accepteerde als een official, ende mochten lijden dat hij in de bedieninge sijns ampts
angenoemen worde, beholtlijck nochtans, dat hij nichts attenteerde tegens die olde
vrij- ende gerechticheiden dusser Stat, volgende in deme het tractaet van Coeverden 1
ende andere alde vrijheiden dusser Stat.
[20v] [23 december 1589]
32
Sabbathi den 23 decembris
Saeterdach den 23 sint die samtlijcke vorgenoemde hern weder up dem rathuijse
versamblet umb die vorsz. saecke des vicarii, alwaer in achtervolch der toe bevoer
genoemenen resolution een protest, soe ick up dit stuck geconcipiert, inen samtlyck
vorgelesen und darup resolutie genoemen, dat men tselve solde insinueren.
[28 december 1589]
Jovis den 28 en decembris
Donderdach den 28 en decembris 2 sint die heren Con. Matt lieutenant und
hoevetmannen bij dem erb. Rath up den rathuyse gecoemen umb aldaer resolutie te
nehmen upt stuck van d’erectie eines collegii vor die Societeyt Jesu, twelck van den
samtlijcken heren bisz tot mijn ankumpst upgeschortet gewest was. Ende alsoe ick
nae langen verhaelt wat ick toe Hoeve noepende d’incorporatie van den
Oldencloester genegocieert ende wat desz angaende van Zijn Hoch. nae Romen
geschreven was, 3 hebbe ick int corte geproponirt, dat men jegenwoerdichlijck alleen
te concluderen hadde, wat plaetze men gedechte te destineren, voer het anderde, wat
summe ofte quantiteyt van gelde men gedechte te beloeven tot die structure ende
ankoepinge van meublen, ende daerbij angemeldet, dat pater Henricus Samerius—
alhijr in dusse Stat jegenwoerdich—uuthdrucklijcken bevel hadde nichts te
accepteren, hem geschehe dan verseeckeringe van beijden twe puncten.
Int eerste, soe voel die plaetse betrefft, is nae voele verscheiden discoursen
meest voer raetsam gefunden, die neuwe schoele mit het huys van heer Johan
Rijckman ende enige andere daerbij staende hijrtoe te appliceren. Darumb
erstganges dem hern borgermeister Thedema bevoelen an den erw. Claes Caeter te
schrijven, umb sich alhijr te verfuegen teneijnde met gedachten Thedema ende
Caeter (die dat jus patronatus hebben tot het vorsz. huijs hern Johan Rijckmans)
gehandlet mochte worden dat sie hierin soe voele an hoer is wolden consenteren.
1 Het ‘tractaat van Coevorden’ regelde de afgrenzing van de competenties inzake de geestelijke
jurisdictie in Stad en Ommelanden. De regeling was vervat in de uitspraak die stadhouder en
geestelijke raden van de hertog van Gelre op 13 mei 1530 hadden gedaan in een geschil tussen de
officiaal van de bisschop van Münster en de ingezetenen van Stad en Ommelanden van Groningen.
Een afschrift van de tekst bevindt zich in rvr 27 (fol. 517).
2 In de marge: ‘Negotium Societatis Jesu’ (Latijn: ‘De zaak van de Sociëteit van Jezus’).
3 Zie hierover ook Hammonius’ reisverbaal. De syndicus besprak de zaak op 22 mei 1589 met de
pauselijke nuntius te Keulen en op 27 juni met president Jean Richardot (RVH 2v en 10v)

Belangende die vorseijde penningen is geresolvirt dat men mit dem vicario hijraff
solde spreecken ende mit hem een taxatie van enige geestelijcke ende kerckengueder
te maecken ende alsoe een summe voereerst te vinden. 1
Up den naemiddage is dese resolutie genoemen ende daernae oeck up verscheiden
manere gediscurriert upt stuck van der confiscatie, off men deselven solde affdoen
ofte neet. Jedoch neet anders besloeten dan dat men voereerst van den
commissarisen die reeckeninge solde hoeren.
[21] [29 december 1589]
Veneris den 29 ten decembris
Vrijdach den 29 ten decembris is ein gemene Lantsdach, 2 soe nae older gewoente
uutgeschreven was, geholden. Ende also der official Krite—voerdat die hern
leutenant und hoevetmannen up den rathuyse gecoemen—bij eim erb. Raedt
vorgewendet, dat die van der Lantschap wall begeerden etwas met den hern van der
Stat te verspreecken, alleer obenante hern leutenant ende hoevetmannen
boevenquemen, heft men ehm sulx geconsentiert, neet wetende dat die gantsche
Lantscap ingecoemen solde hebben, gelijck geschach.
Alwaer dan gemelter her official die eerste proposition gedaen,
1 dat die vornempste oirsaecke des uutgeschrevenen Lantsdachs sij umme met
malckander te spreecken mit wat middelen men enigermaeten den armen
huijsman solde koenen soulageren, die doch in sulcken armuet gecoemen, dat
neet moegelijck aldus langer staende te holden.
2 Item voer het anderde, datter voele placaten uuth dem Hoeve oevergeschickt
worden die der leutenant accepteerde ende publiceeren leet, daer doch nae older
gewoente alle placaten eerst bij Stat und Landen int gemein plachten gelesen te
worden ende aldaer eerst geconsidereert, ofte deselve mit unsen olden vrijheiden
gemesz ofte neet. Seede daerbeneffens, dat binnen corten daegen een seecker
placcaet belangende hern patris Arnoldi Nijlen person anhero gecoemen, tegens
twelcke man wal neet sonderlings hadde te spreecken, nochtans begeerde die
Lantschap dat men mit gemenen Rath wolde besluyten wat hierinne te doene.
3 Voer het darde, datter alle daegen up des Coenings Caemer voele neuwicheiden
vorgenoemen worden die niet toe lyden stunden ende tendeerden tot merckelijcke
naedeel van der reputatie van geestlijck ende wartlijck ende dan tot schaede ende
underdruckinge van den armen huysman, als te weten dat der her leutenant sich
understunde allen geestelijcken ende wartlijcken hoer geboerlijcken titul, den sie
van soe langen jaeren hero altijt gehadt, nu mit der daet aff te snijden, wolde
niemant des angaende geven ofte verlehnen tgene bij den vorolderen altijt
geholden, mit meer ander dingen; mede oick dat men up alle mandaten een
ungewoenlijcke tax gesettet, te weten voer een mandat 3 st. bb. oick nu 3½ st.,
twelck doch lestlijck alles up den armen huysman uutliepe. Begerende daromme
dat men mit gemeener hant solckes wolde voerkoemen.
4 Voer het leste, derwijlen den armen huysman duert verhoegen der munte
groetelyck beschaedicht worde, vermits dat sij dem vijant in swaer gelt
1 Zie hierover: Zie: H.W. Spijker sj, ‘De Jezuïeten in Groningen en Ommelanden’, Groningsche
Volksalmanak 1908, 145 evv.
2 In de marge: ‘Lantsdach’.
33

34
betaelden tgene sij tot contributie gaeven, oick mede dat alles daernae upt duirste,
soe begeerde die Lantschap dat men hijrin ock wolde remedieren
[21v ] Nae gedaene proposition seede der heer borgermeister Ubbena als
presiderende, wat placaeten dat hij, official, meende, off hij wolde seggen van den f.
Arents 1 commissie. D’official Krite seede jae. Antwoerde Ubbena, het were geen
placaet, dan alleen een placet ofte bewilligung des Hoeves. Jedoch, darmit die
samtlijcke vrunden mochten weeten wat bij eim erb. Raedt hijrup gedaen, mochten
sie anhören een seecker concept einer protestation, twelck men gedachte te laeten
doen voer gemeltem hern pater Arnouldt, ende dan volgents mij bevoelen tselve
concept te willen verlesen.
Aber alsbald ick angevangen, ist der heer leutenant mit den hoevetluyden
gecoemen ende, seende dat die Lantschap albereits by den Raet gewest, is hij
toernich geworden ende weder toerugge hen affgegaen. Twelck bij den hern
gemerckt, heft men mij mit dem heere official geschickt umb te begeren dat sie
(hern leutenant und hoevetmannen) wolden boevenkoemen. Koemende up des
conincks Caemer hebben wij gemelten her leutenant in groeter colera gefunden,
seggende mit groeter verstoernisse, dat men tegens d’olt gebruick gedaen hadde, dat
die Lantschap was ingelaeten aleer sij 2 present gewest, und hij gedachte alsulcke
kleinachtinge neet toe lijden, dan an Zijne Matt, Zijn Hoch. ende den hertoch 3 oever
te schrijven. Dit were Krithen werck, wolde dat wal ontholden ende upteeckenen,
mit meer ander heftige woerden.
Jedoch ick hebbe hem mit voele woerden soe wijt gebracht, dat die colera
gecessirt, und mit up den raethuijse nae older gewoente gecoemen, alwaer die
Lantschap weder affgegaen was. Ende is alsoe nae older gewoente dorch verlesung
des mandats der Lantsdach geopenet. Naedeme averst dat mandat verlesen, ist
wederomme van neuwen der erste punct, noepende d’armuet der huysluyden ende
foullen der soldaten duer den official Krite geproponirt, und lestlich nae allerhand
discours nichts geresolvirt dan allene, dat men van desen und glycken saecken an
Zijn Hoch. Gen. solde schrijven.
Nae welckeer resolutie die hern leutenant ende hoevetmannen affgegaen ende
volgents sint bij Stat und Landen geresumirt die andere vorgenoemde puncten,
erstlijck het stuck belangende den vicarium generael, waerinne het geconcipierde
protest van mij verlesen ende alsoe geapprobirt.
Belangende het punct van den titulen sint voele discoursen vorgevallen, ende
heft under anderen der erntf. Ludolff Starckenborch sick voer die anwesende
Lantschap beclaecht, wat ime bij dem heere leutenant desz angaende bejegenet sij, te
weten, als hij Starckenborch gesecht hadde [22] dat van oldes hero denen von adel
altijt der titul ‘erbar’ up des Coenincx Caemer gegeven sy, hadde der her luytenant
geantwoert, wat erbarheit sie doch hadden, sie hadden hoer erbarheit gecoft van
Popco Everardus’ vaeder 4 um een platte keese; mit meer ander reeden, alhijr te lange
1 ‘Van broeder Arent (=Arnoldus [Nijlen])’.
2 Sc. luitenant en hoofdmannen.
3 ‘Zijn Hoch.’ en ‘de hertoch’ zijn een en dezelfde persoon: Alexander Farnese, hertog van Parma en
landvoogd in de Nederlanden. Hammonius had waarschijnlijk in plaats van ‘Hoch.’ willen schrijven
‘Gen.’ (stadhouder Verdugo). Alleen klopt de volgorde (van hoog naar laag) dan niet. Zie het
doorgehaalde ‘Hoch.’ aan het einde van de volgende alinea.
4 Everardus d’Embda, secretaris van de Hoofdmannenkamer van 1520 tot 1570. Zie DA 168 (22 april
1570).

umme te verhaelen. Pro conclusione ist geresolviert, dat men alle die puncten wolde
schriftlijck stellen ende alsdan bij den verordenten daraff wijder spreecken.
[30 december 1589]
Sabbathi den XXX en decembris
Saeterdach den XXX en decembris is bij den sambtlijcken geswoernen in gegenwoert
des erb. Raeths einhillichlijck geresolviert, dat dem heere leutenant dr Johan Gouda
zijn pretensie um zijn achterstaende besoldinge in sulcker valuatie als die munte
gegolden ten tijde hij tot syndicus upgenoemen—te weten anderhalff loepende bb.
st. voer een bb. st. ende alsoe 12 hundert car. gl. in plaetze van achthundert—
affgeslaegen solde worden, ende dat men hem mit loepende munte solde betaelen.
Insgelijcken ist hem zijn pretensie affgeslaegen um interesse te willen geneten
van den penningen die he biszhero gemisset.
Belangende zijn darde pretensie (dat hij als sijndicus wolde betaelt zijn bisz tot
den dach, dat hij hijr als leutenant angenoemen, neettegenstaende hij van zijn
leutenants stant ten vollen betaelt, jae een gans jaer te bevoer alleer hij in residentie
gecoemen) alsoe gemoderiert, dat hij des sijndicats gagie solde trecken besz tot den
dach ick als sijndicus mijn eedt gedaen, nemblich bisz tot den 20 en julij anno 1587
lestleden. Ende alsoe nae dese genoemene resolutie ock gesproecken van Zijn Gestr.
een verehringe te doene, is die saecke des angaende ungeresolviert verbleven.
Eodem ist besloeten dat den hern hoevetluyden hoer jaergagie solde verbetert
worden ende solden geneten gelijck een borgermeister. Doch ist beloeft dat het der
Stat ofte den borgeren neet solde te laste koemen.
Neffens deme hebben voele hern im Rath, oeck voele geswoernen,
instantissime begert, dat doch alle mennichvoldige misbruycken geremediert
mochten worden, soe nu een tyt lanck up Con. Matts Caemer ingewortelt.
[22v] [blanco]
35

[23]
[2 januari 1590]
36
+
Anno 1590
Januarius
Dinxdach den 2 januarij hebben die verordenten in der Stat puntcaemer up den
raethuyse in presentie van de olden en nijen Raedt, samt taelmans, geswoernen,
boumeistern ende hoevelingen van de gilden angevangen te reeckenen van haer
ontfanck ende uutgaeve.
Hoc die ist mij im Raedt bevoelen een missive an den heere statholder te schrijven
ende entelijck te vraegen wat doch die oersaecke mochte zijn waeromme het secours
neet voert trecket. Dit schrijvent geconcipiert ende nae middaege im Rath gelesen; is
geapprobirt ende volgenden daeges affgesunden nae Coeverden, daer Zijn Gen. sich
was holdende. 1
[4 januari 1590]
Jovis den 4 den januarij
Donderdach den 4den januarij ist bij ein erb. Raedt in deliberatie getoegen, 2 wat
plaetze voer een collegium der Societeit am fuechlycksten te ordineren zij ende ist
neffens deme wat toe bevoer van den plaetze omtrent die schuele 3 im Raede
gecommuniceert gewest, een voerslach gedaen, ofte neet die weem mit dem annex
tsampt allem wat van den clocktoeren bis an Lithinii huys inclusive ende dan nae het
westen an de Croepelstraete tot een plaetze genoemen kunde worden.
Middelerwijlen, als men van dusse saecke communiceerde, bin ick van den hern
Con. Mats leutenant ende hoevetmannen gevociert, alwaer mij een saecke
gecommuniceert worde, die alhijr niet dient geschreven, 4 ende ick stracks by eim
erb. Raedt under den eedt, soe ein ieder geswoeren, weder ingebracht, ende was
concernerende het feyt van oerloege ende onse defensie.
Nae den middach hebben die samtlijcke geswoernen in mijn absentie geaccordiert,
dat men mij henverner die raedespresentien solde geven, gelijck van oldes altyt
gewoenlijck. 5
1
Zie Hammonius’ missivenprotocol (MH I 90).
2
Hiernaast in de marge: ‘Negotium Societatis Jesu’ (Latijn: ‘De zaak van de Sociëteit van Jezus’).
3
De Sint Maartensschool.
4
Sommige zaken zijn zo geheim of liggen zo gevoelig, dat ze niet in het protocol kunnen worden
vermeld of hooguit summier aangeduid. Zie ook de aantekeningen van 21 december 1589 (fol. 19v).
5
Op grond van de bij zijn aanstelling overeengekomen voorwaarden kreeg Hammonius tot dusver
geen ‘raetspresentiën’ (HAG 50). Het hier vermelde besluit betekent dus een verbetering van zijn
arbeidsvoorwaarden.

[5 januari 1590]
Veneris den 5 januari
Vrijdach den 5 januari ist bij eim erb. Raedt een missive des hern statholders gelesen
dat unse secours vor gewis an den Rijn zij, dan overmits den ijsganck biszhero
verlettet. 1
[6 januari 1590]
Sabbathi den 6 ten januarij
Saeterdach den 6 januarij hebbe ick im Raede een declaration, soe an den Secrete
Raedt solde affgesonden worden, eerstlich verlesen, noepende het feijt van
admiraliteijt ende alhoe- [23] wel bij eim erb. Raedt tselve schrijvent ofte
declarationschrift, alsoe tselve bij mij geconcipiert, 2 voer guet geholden, soe heft
men nochtans voer raetsam geachtet, tselve oeck den geswoernen ende den
verordenten der Omlanden te communiceren.
[8 januari 1590]
Lunae den 8 ten januari
Maendach den 8 ten januarij, als die samtlijcke geswoernen bij eim erb. Raedt
bescheiden gewest, omme te verspriecken van dem vorn. declarationschrift ofte
missive an den Secreten Raede upt stuck van der admiraliteijt, is der herr leutenant
dr Johan de Gouda (die des voerigen daeges van dem hern rentmeister Diest eins
erb. Raedts resolutie upt stuck van zijne pretensien reedes verstaen hadde) seer
gestoert in den raedtscaemer ingecoemen, ende mit groeter impetuositeyt aldaer
angevangen te roepen ende te fulmineren, wesende seer quaelijck tevreden mit die
resolutie so hem ingesecht, ende heft angevangen nae het lange mit hoechster
ungestumicheijt ende vermetenheit te verhaelen, in wat gestalt hij eerstlich tot het
sijndicat dusser Stat angenoemen, 3 item wat hij in tijde van der uneijnicheyt dusser
Stat voer diensten gedaen, streckende alles up de meninge, alsoft hij d’oersaecke sij
van der conservatie dusser Stat, item hoe hij in Spangien gesunden, mit wat
middelen hij het privilegium 4 erworven, jae dat hij hetselve Zijne Mat.
affgedwongen, continuerende voirts int wilde ende mit seer unbeleeffden woerden,
zijn eijgen loff te decanteren, ein erb. Raedt ende die samtlijcke geswoernen
mordicus an te tasten, drouwende, dat hij die saecke mit recht wolde uutfuehren,
vraechde na niemants, submitteerde sich oeck ein erb. Raedt neet; wolde die
hoevetluyden daermede neet belasten, dan hij wolde den coeninck suecken ende
unsz wall lehren bethaelen. In summa zijn unbesnedene woerden weren soe seer
1 Zie rvr 1463.18 d.d. Coevorden, 4 januari 1590.
2 Zie het concept van 15 december 1589 in het brievenprotocol (MH I fol. 91).
3 De Gouda is op 21 augustus 1575 te Groningen gekomen (DA 309); hij heeft zijn aanstelling
aangenomen op 1 september 157 (DA 311; zie ook rvr 958.9).
4 Burgemeester Joachim Ubbena en (destijds) stadssyndicus Johan de Gouda maakten als gezanten
van de stad Groningen in 1581 en 1582 een reis naar Filips II, die zich ten tijde van hun bezoek in
Portugal ophield. Op 31 oktober 1582 vergunde de koning de stad Groningen een tweetal belangrijke
privileges. Het eerste behelsde een bevestiging van het stapelrecht en het bierprivilege van de stad
Groningen, het verbod op het uitoefenen van ambachten in de Ommelanden, de jurisdictie van de
Hoofdmannenkamer in en over de Ommelanden en de staatkundige eenheid van Stad en Lande (rvr
616). In het tweede stuk beval de koning dat de opbrengsten van de Ommelander wijn- en bieraccijns
te Groningen in een gemeenschappelijke kas zouden worden gestort en ten gemenen nutte moesten
worden aangewend (rvr 618). Hier is vooral het eerstgenoemde privilege bedoeld.
37

exorbitant, dat hij voer groeter toern ende heftichheit 1 neet geweten heft wat hij
seede, ende lestlich mit sulchen ungestuijmen gebeerde affgegaen.
Daerup is bij den hern beleeft dat men up een ander tijt van dese saecke solde
spreecken, blijvende ein erb. Raedt seer geschandaliseert ende geërgert in soedane
ungestuyme ventositeten. 2
Nae desem hebbe ick den samtlichen geswoernen voergelesen het concept der vorn.
missive an den Secreten Raedt noepende d’admiraliteijt. Ende alsoe enige hern
gemeent dat het wall wijder raedtslaegens bedurffde ist noch uutgestelt ende nichts
geresolviert, ende zijn die geswoernen weder affgegaen.
[24] Nae den tijn uhren sint die verordenten der Omlanden oeck up den raethuyse
gecoemen, maer alsoe upt vorsz. stuck bij den samtlijcken hern ende geswoernen
geen resolutie genoemen worden, ist hemluyden tvorsz. concept noch neet
voergelesen, dan men heft anvencklijck hem gecommuniceert die breven van dem
hern statholder wegen het secours, soe up coemenden weege. 3
Secundo hebbe ick vanwegen den erntf. Fecke Ompteda angeholden, dat hij
vant naeloepen der luyden soe noch enige restenden van den caedijck ten achteren,
mochte ontlediget worden. Darup is geresolviert, dat men een halff jaertaxt,
volgende die maeneren van lehninge, solde uutschrijven up den landen soe
jegenwoerdichlijck tot die drie Delffzijlen ende Farmsumerzijl uutwaeteren.
In dese versamblung is dem erntf. Egbert Alberda, die um betalinge zijnder
gepretendeerde huyshuyren weder angeholden, muntlijck ingesecht, indien hij sick
mit die presentatie einer benoemder summe, die hem in naeme van Stat [ende]
Lande alleene uuth guedicheit angeboeden, neet wuste te contenteren, mochte hij
zijne vermeende actie tegens die hern van Stat ende Lande voer haer behoirlijcke
richteren, te weten voer Zijne Matts Gerichtcaemer alhier gerichtlyck anstellen, soe
hij wolde.
Dem erntf. Harmen Sickinge, dwelcke oick was anholdende umb reeckeninge
van hem te hoeren ende vuldaet te ordineren vanwegen seecker gelt an Geert van
Hesup in naeme van Stat ende Landen betaelt, is oeck ingesecht dat hij up naester
versamblung weder mochte anholden, middelerwijlen sol men naesuecken wat
bevoerens hyrin gedaen.
[10 januari 1590]
38
Mercurij den 10 den januarij
Wonszdach den X den januarij sint die samtlijcke geswoernen avermaels up den
raethuijse versamblet und ist aldaer avermaels het concept an den Secreten Raedt
des coenincx int stuck van der admiraliteijt vorgelesen ende geapprobiert worden,
oeck bevoelen also int reijne te verfeerdigen ende oever te senden.
1 Ms.: ‘Hetticheit’.
2 Het Latijnse woord ventositas betekent ‘opgeblazenheid’. Ook secretaris Julsing maakt melding van
het onbehouwen optreden van de luitenant. In zijn bericht is sprake van regelrechte belediging van de
‘heren’ (JGD 49). Overigens meldt Julsing dat de gezworenen speciaal opgeroepen waren om De
Gouda te aanhoren. Uit Hammonius’ verslag begrijpen we dat ze aanwezig waren om de verklaring
over te admiraliteit te bespreken.
3 De eerder genoemde brief van 4 januari 1590 uit Coevorden (rvr 1463.18).

Um deselve saecke weren die verordenten der Omlanden oeck gevociert, averst neet
erschenen; dan men heft dem official Krite dit geoepenbaert, dwelcke daerinne
geconsentiert.
[24v] [12 januari 1590]
Veneris den 12 ten januarij
Vrijdach den 12 ten januarij 1 is bij einem erb. Raedt mit voelerleij discoursen
gedelibereert, wat plaetze den Jesuiten voer een collegie toe assigneren.
Bij den sommigen is voergeslaegen vant cloester toe Geestelijcke Maechden,
andere vermeenden dat die pastorije mit d’andere priesterhuysen van S t .
Martinsthoern aff bisz an die Katrijpe 2 mit minder swaericheit daertoe kunde
gedestineert worden; andere averst vorstunden dat die schuele mit alle huyseren bis
an S t . Joannisstraete daertoe beter weren. Die sommige hieldent daervoer, dat het
Fraterhuys 3 mit alle die huyser in S t . Joansstraete mit de Popkensstraete ende des
hern luytenants woeninge daertoe beter propijs. 4 In summe, derwijlen men sich neet
entlich geresolviert, heft dem erb. Raedt guet gedacht alles toe vorsichtigen, waertoe
der erntf. heer borgermeister Ballen, die raetshern Fredrich Moeijsteen und Rijcke
Rijckens und ick sijndicus gecommittiert.
Nae dem middach, als die samtlijcke gecommitteerde hern hoer rapport nae
ingenoemene oculiere inspectie weder ingebrocht, is bij einem erb. Raedt
geresolviert, dat alle behuijsinge an de S t . Joannisstraete mit oeck Popkensstraete
ende de kaemere aldaer staende, samt des hern luijtenants huijs, 5 inen solde
ingegeven worden; jedoch darmit geen contradictie bij den borgeren geschede, ist
bewilligt, sulx den geswoernen te communiceren. Und heft neettemin een erb. Raedt
beloevet bij hoer genoemene resolutie die vaste hant te holden; ist oeck mij sijndico
bevoelen, mij wal te bedencken omme den samtlijcken hern upt allergeburlijckste
voer te draegen.
[24a] 6 [14 januari 1590]
Sabbathi den XIII januarij
1590
Borgermeistern ende raedt, olt ende neuwe, sambt taelmans, geswoerne meente ende
boumeistern van den gülden dusser stat Groningen hebben mit malckanderen
eendrachtelijck veraccordiert ende besloten, dat het Clercke Fraterhuijs, mit oeck het
huys ende hoff, soe leutenant dr Johan de Gouda nu ter tijt bewoent, samt alle
huijsen an de suijder sijde in S t Joannisstraete bis tot Grisemunnijcker behuysinge
1 Hiernaast in de marge ‘Neg[otium] Soc[ietatis] Jesu’ (Latijn: ‘de zaak van de Sociëteit van Jezus’).
2 Een vergissing? De Katrijp is de huidige Schuitemakersstraat; hier is de Kattenhage bedoeld.
3 Het ‘Clercke Fraterhuys’ was een convict voor arme scholieren en stond op de hoek van de Sint
Jansstraat en de Schoolstraat. De term ‘Clercke Fraterhuys’ werd gebruikt om dit gebouw te
onderscheiden van het ‘Monnicke Fraterhuys’. Dat was het hoofdgebouw van de Broeders des
Gemenen Levens en lag aan de noordzijde van het St. Walburgkerkhof (zie inventaris KFH, inleiding,
p. 3). Het gebouw was in 1568 door Alva gevorderd als residentie voor de bisschop van Groningen
en werd later gebruikt als onderkomen voor de stadhouders.
4 Van het Latijnse propitius (gunstig).
5 Luitenant-stadhouder De Gouda woonde in een gedeelte van het ‘Wittewierumerhuis’. Dit huis, het
refugium van het Praemonstratenserklooster te Wittewierum, stond aan de westzijde van de
Schoolstraat, op de hoek van de Popkenstraat.
6 Dit blad, van wat kleiner formaat, behoort niet tot het oorspronkelijke katern en is later ingevoegd.
39

inclusive ende dan soe volgents up mit Popkensstraete ende alle caemeren en huysen
ten beijden sijden daerinne staende, hijrmede gedestineert ende gegeven soelen zijn
tot het collegie voer die Societeet Jesu, omme aldaer haer habitation, schuele ende
capelle an te stellen, ofte mit gelegenheit te timmeren, mit solchem bescheidt, bij
alsoeveer die samtlijcke heren ende geswoernen enige beter ende bequaemer plaetze
in dusse Stat weten te vinden ende sick mit malckander bij guedt belevent dusser
samtlijcken borgerschaft daerinne mochten verenigen, dat alsdan mits verlaetinge
voergespecificeerder plaetze, die voergemelte heren ende geswoeren sick daertoe
guetwillich willen laeten vinden.
Actum up den raethuyse in gemeener versamblunge up dach und jaer vorsz. 1
[25] [13 januari 1590]
40
Sabbathi den XIII januarij
Saeterdach den XIII januarij 2 is nae allerhande communicatie bij einem erb. Rath
dusser Stat, olt ende nije, sampt taelmans, geswoerne meente ende boumeisters van
de gilden eendrachtelijck geresolveert ende besloeten, alsoe und naedeme int
verleden jaer einhillichlijck bewilliget in dusse Stat te willen erigeren een collegie
voer den Jesuiten ende tselve an de Hoch. des hertoegen toe Parme mit voerberaeden
gemuedt oevergeschreven, dat men daeromme denselven hern Jesuiten tot een
woenplaetze solde ordineren, worde oick mit gemeen consent daertoe gedestineert
het Clercke Fraterhuijs mitsampt alle die huysen in Sunt Johannisstraete an deselve
zijde bisz ant Grisemonckerhuis inclus, neffens oeck dat huijs daer die her leutenant
Gouda jegenwoerdichlijck in woent, mit Popkensstraete ende alle caemeren daerin
staende; ende, ingevalle men noch beter gelegentheyt kunste bekoemen, solde sulx
staen tot der samtlijcken hern guede discretie ende welgevallen, daerinne alsdan te
ordineren.
Nae dem middage sint bij eim erb. Raedt geordineert die ernveste heren Johan van
Ballen, borgermeister, Fredrich Moeijsteen ende Rijcke Rijckens, raedtsheren, und
ick syndicus, umb dem heren Samerio, vorgenanter Societeit priester, die vorsz.
resolution in toe seggen.
[15 januari 1590]
Lunae den XV en januarij
Maendach den XV en januarij 3 nae dem middach umtrent 3 uhren sint voergenante
heren met mij in de weem gegaen ende aldaer dem erweerdigen heren Henrico
Samerio, van der Societeit Jesu priestern, angedient wat eins erb. Raets meninge sij
belangende die verordineerde plaetze, hem deselve gespecificiert ende begeert dat
Zijn Erw. sich daermede in naeme der vorsz. Societeit wolde contenteren ende
deselve aennehmen.
Waerup gemelter heer, naedien hij mit etlijcken woerden verclaert hadde, wie
ungeerne die gemelte Societeit voele collegia accepteerde ende daerbij van den
swaericheiden die daer up liepen een weinich gediscurriert, heft simpliciter
1 Zie ook de aantekeningen van stadssecretaris Johan Julsing (JGD 50 ev.).
2 In de marge: ‘Resolutio super loco pro collegio Societatis Jesu’ (Latijn: ‘Besluit over de plaats voor
het college van de Sociëteit van Jezus’).
3 In de marge: ‘Societas Jes[u]’.

geantwoert dat hij deselve plaetz [25v] neet kunde accepteren uut oersaecke dat
aldaer geen bequaeme kercke, noch oeck geen plaetz umb in kumpstigen tijde aldaer
eene te koenen timmeren.
Neettemin, nae allerhand discours, isz gemelter heer Samerius mit den vorsz.
heren selvest gegaen und die plaetz neffens die ander plaetz umtrent die schuele
besichtiget ende lestlich gesacht, indien men hem het Fraterhuys neffens dem
gantschen quadrangel 1 van Theso Kosters huijs aff bis an St. Joannishuys wolde
toestaen, solden sie sich noch accommoderen, bedanckende niettemin die heren
aldaer voer die guede affectie. 2
[16 januari 1590]
Martis den XVI den januarij
Dinxdach den XVI januarij hebbe ich im Raede gerapporteert wat uns van dem
gemelten hern Jesuit voer antwoert gegeven, darup dan besloeten dat men sulx am
volgenden daege den samtlijcken geswoeren solde weder inbrengen, und alsdan seen
ofte men mit malckander een ander plaetz kunste beraemen.
Der heer rentmeister Deest heft desen dach einem erb. Rath oeck weder
ingebracht, dat hij dem heere leutenant zijne naestant hadde gepresentiert, jedoch
neet willen ontfangen, voele weiniger daeroever quitantie passeren. Darup oeck
besloeten tselve gelijcksvals an den samtlycken geswoernen gelangen te laeten ende
alsdan te resolveren, wat men wijders mit dem gelt solde willen doen.
[17 januari 1590]
Mercurij den XVII januarij
Wonszdach den XVIIden januarij sint die samtlijcke geswoeren neffens dem erb.
Raedt up dem raethuijse versamblet, ende is anvencklich een missive des hern
statholders Verdugo 3 vorlesen, darinne vermeldet wurde dat unse secours neet oever
Rijn noch gecoemen, uutgesecht der oeverste Blanckemeijer met sijnem
crijchsvolck, ende dat sij musten vertoeven ter tijt zij entweder oever den Rijn
kunden gaen ofte dat het weder upgedoijt were.
Post haec hebbe ick uuth bevelch des erb. Raedts den samtlijcken geswoernen weder
voergedraegen wat dem erntf. heren borgermeister Johan van Ballen, den raetshern
Moysteen und Rijcke Rijckens und mij van dem Jesuit voer antwoert gegeven, als
wij hem [26] angesecht hadden wat plaetze dat hemluijden gedestineert gewest zij
tot een woenplaetze ende dat derselve heer Jesuit alsulcke plaetz neet hadde koenen
noch dorven accepteren, vermits aldaer geen kercke, noch oeck geen plaetz om een
kercke te timmeren. Dat daeromme den samtlijcken heren geleven wolde een ander
plaetze te verordineren, indient in haer vermoegentheyt, ofte ime Jesuit aff te
seggen, dat het in unse vermoegentheyt neet en sij inen nae hoer begerent te
accommoderen. Hijrup hebben die heren verscheidene plaetzen begunnen voer te
slaen, te weten het cloester toe Geestelijcke Maechden, item die olde weem mit die
priesterhuijsen an S t Martinstoern bis an die Croepelstraete ende soe volgents
neffens het kerckhoff omme bis an de Katrijpe. Sommige heren vermeenden oeck,
1 ‘Vierkant’, huizenblok.
2 Julsing meldt op deze datum dat Samerius ook de Sint Walburgkerk opeiste en gedreigd heeft te
zullen vertrekken (JGD 51).
3 Zie rvr 1463.18.
41

het were niet wal te doen hem een ander plaetze in toe geven: wolden sie sick mit
dusse geassigneerde plaetz neet gedulden, muchten sie sulx laeten. Item, dat het
conscientie warck were, contra voluntatem et intentionem fundatorum 1 iemant dat
zijne te nehmen ende einem anderen in to ruijmen, mit meer anderen diverschen
discursen alhijr neet moegelijck alle te verhaelen.
Als aeverst weder int lange van mij gerepetiert, 2 in wat maeten up
mennichvoldige voergaende vermaninge des hertogen toe Parme ende derselven
schriften die algemene resolutie im Raedt genoemen sij, ende dat die Societeit allene
Irer Matt toe gevalle ende dusser Stat ten besten sick hijrtoe bewilliget, mit nichten
averst dat sie enich collegium begeerden, ende dat men daeromme allene sich hadde
te resolveren off dem patri die saecke off oder an toe seggen sij, ist nae lange
discours besloeten, dat men voereerst den gilden, hernacher den oldesten van der
borgerije solde laeten voerdraegen, tot wat plaetze sie am besten gesinnet; ofte sie
konden consenteren tot het Geestlijcke Maechdencloester, dan ofte sie lever
consenteerden tot die weem, ofte dat sie enige ander plaetz wusten te noemen,
teneijnde alsoe alles mit guet belevent ende eendracht gescheede; jae, ist bewilliget
dat die boumeisteren voert morgen up acht uhren den gülden sulx solden
voerdraegen, 3 die nochtans mijn presentie daerbij begeert. Ende alhoewel ick des
gedifficulteert, seggende dat het durch den boumeisteren wol gescheen konde, soe
heft nochtans den samtlycken heren und vrunden guet geducht, dat ick mij daerbij
solde verfuegen ende inen upt glimplijckste ende beleeffste alles voerdraegen. 4
[26v] Hiernae hebbe ick oeck uuth bevel des Raedes den samtlijcken hern und
vrunden angedient, wat maeten der her rentmeister Johan van Deest gösteriges
daeges dem heren leutenant Gouda zijn hinderstendige gagie in seeckere sorten van
baeren gelde gepresentiert hadde, und dat hij deselve neet hadde willen ontfangen,
daeromme te resolveren wat wijders mit dem gelt te doene. Daerop hebben die
samtlijcke hern zijn—doctor Gouda—commission als sijndicus angenoemen laeten
verlesen ende begunnen te seggen, dat hij deselve reedes in etlijcken puncten te
buyten gegaen hadde. Belangende het geld weren sommige heren van meninge, men
solde het judicialiter bij den hern leutenant ende hoevetmannen deponeren. Jedoch is
entelijcken besloeten, dat eenieder sich bisz up die naeste bijkumpste solde
bedencken, ofte het beter sij het benoemde gelt eerst te deponeren, dan ofte men
hem eerst int collegium des Raedes solde voceren ende hem zijne umbeschnedene
reden weder debatteren ende daerbij noch het vorn. gelt eenmael doen presenteren.
Hoc die ist dem vrijbuyter Jacob Thomas, die alhijr die borgerschaft versocht, zijn
begerent affgeslaegen.
Nae dem middach hebbe ick in den Raedt vorlesen een concept einer missive an Zijn
Hoch. geschreven, daerin men noch weder anmaeninge gedaen um het secours, soe
Zijn Hoch. mij mondelinge versproecken, te doen accelereren. 5
1 Latijn: ‘tegen de wil en de intentie van de stichters’.
2 In de marge: ‘Societas Jes[u]’.
3 Ms.: ‘voergedraegen’.
4 Volgens Julsing zou Samerius zijn voorkeur hebben uitgesproken voor het Olde Convent of
Geestelijke Maagdenklooster (JGD 52).
5 Zie het missivenprotocol (MH I 95).
42

Insgelijcken ist gepresentiert een versloetene missive Zijnder Hoch. mit een
ingelechte requeste van Reint ende Willem Ubbena, daerinne sie versochten main
levee 1 haers vaeders guederen. Averst vermit die Raedt gaer swack gewest ist
uutgestelt, ende heft men neet koenen resolveren um advis te geven.
[18 januari 1590]
Jovis den XVIII en januarij
Donderdach den XVIII januarij bin ick uuth bevelch eins erb. Raedts neffens den
beiden boumeisteren in der Minnebrueder cloester int reventer gecoemen, alwaer die
oldermans ende hoevelingen van de gilden verdachvordert gewest; und heft erstlich
der boumeister Johan Maeler den samtlijcken vrunden voergegeven dat gisteriges
daeges hemluijden enige dingen geproponnert weren, daerin sie neet hadden willen
resolveren buyten den gemenen consent; dat daeromme ick syndicus van dem erb.
Raedt affgesunden were, tselve aldaer te proponeren.
[27] Nae desem hebbe ick mijn propositie 2 angevangen ende die samtlijcke
vrunden erinnert, dat hemluijden bewust were, wat wolgevallen Con. Matt an die
getrouwicheit dusser Stat gehadt ende noch hebbe, ende dat Zijne Matt ten respecte
vandien unsz mit soe staetlijcke privilegien allergenaedichst hadde begiftiget, jae,
dat Zijne Matt meeste sorchvoldicheit ende vaederlijcke affectie daerhen was
streckende, dat dusse Stat in de olde catholijcke relligie ende derselver obedientie
geconserviert mochte worden; tot welcken fine hadde Zijne Matt—ten tijde als der
edel und gestrenge her Joachim Ubbena, ritter, neffens dem hern sijndico (nu
luytenant wesende) in Hispanien gewest—duer den hern president Vunck 3 ernstlijck
laeten vermaenen dat sie, toe huys coemende, bij der samtlijcken wijsheit van der
Stat wolden anmelden dat Zijne Matts wille und guede meninge sij, dat men in dusse
Stat solde willen uprichten een colligie van Jesuiten, teneijnde die junge joeget in
guede disciplinen samt in der olde catholijcke relligion geëduciert und geleert
mochte worden. Insgelijcken hadde die Hocheit des hertoegen toe Parma volgents in
anno 83 deselven heren—toe Hoeve wesende—altijt mundelinge vermaent; in anno
86, als enige gesanten van Stat ende Landen an Zijn Hocheit umb andere unse
swaericheiden te remonstreren affgeveerdicht gewest und zijn vorn. Hoch. toe
Burich angetroffen, sij hemluyden wederomme van Zijn Hoch. sulx wel ernstlijck
bevoelen; wie dan lestlijck in anno 87, als avermaels gesanten toe Hoeve
gesunden—daer ick oeck aldoe jegenwoerdich—hadde Zijn Hoch. deselve meninge
uns int affscheiden wel ernstlijck ingebunden, als wesende het enich und beste
fondement umme van joegent an die luijden recht te reformeren ende in de
catholijcke relligion te doen lehren. Hadde oeck ten selven fine eijn eijgene missive
an die hern van der Stat bald daernae affgeveerdicht, 4 sulx dat laestlijck—in
consideratie van allen desen, mede in betrachtinge van het vordel soe men hijruuth
hadde te verwachten—bij einem erb. Raedt, olt ende nije, samt taelmans,
geswoernen ende boumeisters van den gilden einhellichlijck geresolvert sij tselve
collegium te willen uprichten ende dat alsulcke resolutie Zijn vorseyde Hoch. in
naeme hoichstgedachter Matt sij toegeschreven worden, [27v] die darup volgents
1
Handlichting.
2
In de marge: ‘Proposition gedaen bij den samtlijcken hoevelingen van de gilden upt stuck vant
collegie’.
3
Jan Fonck, proost van Sint Marie te Utrecht, zegelbewaarder aan het Hof van Filips II in Madrid.
4
Hier is de brief van 7 december 1587 bedoeld (rvr 1.3).
43

weder bij missive hadde verclaert, dat men mit malckander enige middelen solde
beraemen, hetsij dorch incorporatie van vervallene cloesteren, ofte anderssins,
omme het jaerlijcx incoemen te vinden.
Ende alsoe tselve tem deele gevonden, oeck die reste sonder enige beswaernisse
verhoepentlijck solde gevonden worden, weer principalijck noedich een seecker
plaetze te destineren voer die woenplaetze derselver Societeet. Tot diewelcke dan
die samtlijcke heren ende geswoeren wel hadden verordineert het olde Clercke
Fraterhuys mit het huys, daer der luijtenant nu ter tijt in woent, samt de
Popkensstraete etc., gelijck hijrbevoer verhaelt.
Averst, oevermits aldaer geen kercke, were sulx bij den pater Jesuit—alnoch in
dusse Stat jegenwoerdich—affgeslaegen worden. Derowegen hadden sommige
heren haer oege geworpen upt Geestelijcke Maechdencloester, sommige up de
weem 1 ende die huijsen aldaer in de rijge staende bisz an de toerne ende dan
westwart an Croepelstraete etc.
Niettemin, darmit alles mit enicheit geschege, hadden de hern mij belastet
hemluijden sulx voer te draegen umme te weten wat hoer guede meninge in desem
sij. Ick hebbe daerbij oeck angemeldet, dat ick neet derjenige weer die den
samtlijcken vrunden jetwesz gedechte te persuaderen; dan oevermits ick neffens
anderen gevraecht wat mijn meninge sij, und dan geswoeren was der Stat nut nae
mijn beste wetenschup te raeden, soe hadde ick bij mijn conscientie verclaert, dat ick
neet anders verstunde dan dat soedaenich collegium solde strecken tot vordel van
dusse Stat; hebbe daerneffens geallegiert verscheiden steden in Duytsland, alwaer
ick wuste dat sij groet vrucht geschaffet hadden, ende weer toe lange alles toe
schrijven. Daermede bin ick upgestaen, seggende, die vrunden muchten mit
malckander spreecken.
Weinich tijts hijrnae sint beijde boumeisters mit mij upt raethuys gegaen, ende
hebben aldaer ein erb. Raedt ingebrocht dat sie vermeenden die saecke solde geen
swaericheit hebben, seggende dat die meeste vrunden sich lieten beduncken dat die
plaetze daer die weem staet die beste solde zijn. Jedoch hadden sick neet entelijck
koenen resolveren, sie musten het den gilden voergeven, jae seden, datter wol enige
gewest weren, die wol een weinich up een ander meninge hadden gesproecken, dan
hadde neet voel te beduyden. 2
[28] Desen selven dach nae tijn uhren voer den middach synt die verordenten der
Omlanden up dem raethuijse oeck versamblet, alwaer van den official Krite vertoent
is een seecker cedul uutgesunden van dem veendrich Equesnoy, 3 bevelende den
carspelluyden van Suytwolde dat sij denen van Bedum toe hulpe solden koemen in
de teringe soe enige Walsche soldaten aldaer gedaen. Vermits averst tselve neet toe
gestaeden, ist geresolviert dat men hem sulx in zijne lehninge solde afftrecken.
Item ist van enige uncosten van graven an Aewerder Steentil 4 gescheet oeck
anmeldung gedaen, dwelck Tonnijs Gerrijts 5 an hem genoemen te betaelen. Darup is
geresolviert dat men Tonnijs Gerrijts eerst solde daeroever verstaen.
Tertio heft der officiall weder mentie gemaeckt van het protest, twelck men in
naeme van Stat ende Landen tegens patrem Arnoldum vicarium generalem solde
1
Ms.: ‘ween’.
2
Volgens Julsing waren de smeden en bakkers van mening dat de jezuieten niet zouden moeten
worden toegelaten (JGD 52).
3
Correct gelezen?
4
Bij deze brug over het Aduarderdiep bevond zich een kleine schans.
5 Redger te Middelstum.
44

doen. Hem is geantwoert, dat van der Stat wegen ick vorlangst bevel gehadt tselve te
doene, dan were verbleven vermits niemant van der Lantschap mij geassisteert. Ter
occasie van welcke materie der official Krite vorgenoempt mit voele woerden heft
begunnen te vermelden, dat nu die tijt were bij Zijne Matt te bearbeiden dat die
officialatschap ofte geestelijcke jurisdictie, soe in voertijden bij den bischop van
Munster oever die Omlanden en een bischop van Uutrecht oever die Stat gewest
were, mochte geadjungiert worden an de personatschap ende pastoratschap in
Groeningen, ende dat alle geestelijcken in den Omlanden daermede wel content
ende toevreden weren, mit voele woorden hyrtoe dienende. 1
Quarto sint die gravamina, soe men tegens die neuwe attentaten up des
Coenincx Caemer hadde oever te geven, weder gelesen ende besloeten enige heren
te ordineren tselve aldaer den hern leutenant ende hoevetmannen in naeme van Stat
ende Landen an toe geven.
Quinto heft der erweerdige herr Joannes Greven, abt toe Adwert, oick
anmeldung gedaen wat maten der neuwe vicarius pater Arnoldus sijn weerden
allemit gevraecht, wat die im sin hadde mit het deputat tot dat bischopdom, und dat
gedachtem vicario geantwort sij, hij were noch geen bischop. Bischop zijnde, solde
men antwoerdt geven. Seede oeck expres, sie prelaten stunden hem vicario geene
visitation, dan sie hadde haer superiores, dursten oeck buyten consent hem neet
inlaeten, mit meer woerden. Neettemin ist van nemants geantwoerdet, als wesende
een saeck uns neet roerende.
[28v] Sexto hebbe ick geproponiert wat maeten Feico van Fritema, Con. Mats
rentmeister, up Zijne Matts Gerichtcaemer alhijr hadde angeholden omme te willen
hebben die quitantiën ende recipissen van den hopluyden, loepende ter summe van
soe voele jaeren jartaxen, als Zijne Matt Stat unde Landen quytgeschulden, und
hebbe daerbij angemeldet wat mij te Hoeve mit den tresorier van dem oorloge
bejegenet; 2 hebbe oeck die breven, soe die van der Finantie an Stat ende Landen
geschreven, den heren vorgelesen. Niettemin upt stuck vorsz. is voer ditmael geen
entelijcke resolutie genoemen.
Ultimo ist bewilligt datter een halve weecklehninge solde uuthgeschreven
worden in handen des erntf. Johan van Deest, rentmeister, solde upgebracht worden
omme tselve tot noetwendige servicen van torff an toe wenden.
[20 januari 1590]
Sabbathi den XX en januarij
Saeterdach den XX en januarij hebben beide die boumeisters van den gulden im Raedt
gerapportiert, dat sie vast alle gilden hadden bijsamen gehadt ende hemluyden uuth
bevelch eins erb. Raedts geproponiert belangende de woentplaetze voer den
Jesuïten, seggende datter wal voele roepers gewest weren, averst nochtans weren sie
besloeten wat die cluften ofte olde borgers, beroepen wesende van eim erb. Raedt,
accordeerden, bij tselve wolden sie oeck blijven.
Nae hetwelcke heft ein erb. Raedt nae voele ende lange communicatie voer guet
ingeseen, dat men voereerst die samtlijcke geswoernen weder solde bijeen
1 Zie voor de complexe kerkelijke organisatie van Groningen en Groningerland het commentaar bij
Johan Julsings persoonlijke aantekeningen (JGD 46-48).
2 Zie Hammonius’ reisverbaal onder 29 september, 3 en 4 oktober 1589 (rvr 2). Zie ook rvr 809:
Koninklijke beschikking tot kwijtschelding van de jaartaxen over de jaren 1587-1591, 31 juli 1591.
45

convoceren alleer men resolutie nam umme de olde borgerie 1 te hebben teneynde
men eerst int seecker mochte vernehmen, wat daer ommeginck under den borgeren
etc.
[22 januari 1590]
46
Lunae den XXII en januarij
Maendach den XXII en januarij bin ick uuijth bevel eins erb. Raedts neffens dem hern
commissario toe Baffelt, daertoe gedeputeert wesende van den verordenten der
Omlanden, gegaen int Predickherncloester alhijr, ende aldaer in de trans neffens de
gastkaemer voer den erweerdigen hern p. Arnoldo Nijlen vicaris generael
geprotestiert, dat Zijn Erw. sick int bedienen sijnder commissie solde moeten
draegen nae dem [29] tractaet van Coeverden 2 ende andere gebruycken dusser Stat
ende Omlanden, holdende voer null ende van geender weerden allent wes tot
prejudicie van derselven enichsins gehandelt solde moegen worden.
Sijn Erw., aleer ick het protest gedaen, 3 begunste mij te vraegen ofte ick oeck
procuratie hadde om tselve protest te doene, seggende dat hij mij geen protest
gestunde, ick vertoende hem dan procuratie. 4 Ick antwoerde sollichs unnoedich te
zijne, wente ik were persona publica, van eim erb. Rath daertoe gecommittiert;
gedachte daromb voert te vaeren mit dem proteste gelijck ick oick alsbald dede.
Nae gedaenem protest antwoerde gemelter commissarius, 5 hij hadde mit den
wartlijcken personen neet te doene, hadde oever denselven geen jurisdictie.
Belangende den geestelijcken gedachte hij sick toe reguleren nae het concilium van
Trente und vant tselve neet toe wijcken, al weer dat oeck het tractaet van Coeverden
demselven contrarieerde. 6 Twelck alle toesaemen dem notario bevoelen is in notam
te nehmen, und daervan instrumenta toe verveerdigen.
Desen selven dach umtrent X uhren sint die samtlijcken geswoeren oick im Raedt
beroepen gewest omme wijders te spreecken van een plaets voer die Societeet Jesu; 7
alwaer dan eerstlijck de boumeisters van de gilden gevraecht, wat hemluyden desz
angaende bij den gülden bejegenet sij. Die geantwoert, dat bij ijtlijcken wal voel
roepens gewest sij, doch hadden geresolviert bij olde borgeren te blijven. Wat
dieselve alsdan eenhillichlijck mit den hoevelingen ende oldermans van de gulden
resolvierden, daerbij gedechten sij toe blijven.
Ter cause van welckeer resolutie ist bij den samtlijcken heren ende geswoernen
in deliberatie getoegen, oft het geraetsam sij die olden borgeren daerover te verstaen,
dan ofte het beter weere dem patri van der Societeet daetlijck in toe seggen, dat men
het noch bij die voerige resolutie wolde laeten verblijven.
Concludendo is voer guet angeseen, dat men gemelten pater solde begrueten dat
hij een weinich patientie wolde hebben voer een weecke ofte twee; midlerwijlen
verhoept men dat die borgeren die nu groetelijck tempesteerden 8 sick mochten
1 Zie voor de term ‘olde borgerie’: ESA 146-147.
2 Zie de aantekeningen bij fol. 20.
3 In de marge: ‘Protest tegens den vicaris general p. Arnoldum Nijlen’.
4 ‘Hij stond mij niet toe een verklaring af te leggen, tenzij ik hem mijn procuratie toonde’.
5 Hammonius vergist zich, hij bedoelt niet de commissaris van Baflo, maar vicaris-generaal Nijlen.
6 Stadssecretaris Egbert Alting meldt het tegenovergestelde: volgens zijn notitie is Nijlen bereid zich te
conformeren aan het tractaat van Coevorden, tenzij het in strijd is met het Concilie van Trente.
7 In de marge: ‘Societas Jesu’.
8 Noch uit de aantekeningen van Alting, noch uit die van Hammonius blijkt hoe groot of fel de oppositie
was. Zelfs de hervormingsgezinde Julsing geeft hieromtrent geen duidelijkheid.

stillen, seende dat het secours anqueme ende enich vordel mochte schaffen. 1
[29v] Nae dem middach bin ick weder in den Raedt gegaen, vermits neet entelijcs
besloeten wat heren 2 met mij tot den pater solden gaen, ende alsnoch begeert dat
men daertoe noch enijge wolde committeren. Doch lestlijck ist mij bevoelen allene
derwaerts te gaen ende mit alle mogelijcke middelen den pater toe induceren wie
boeven verhaelt; gelijck ick dan alsbald tselve uuth belevent eins erb. Raedts gedaen
ende int lange mit gemelten pater van alles gecommuniceert. Dwelcke mij van alle
dinck, soe bij den gilden gepassiert genuechsam wuste te vermelden. Seede oeck, hij
were schuldich sulx alles an zijne superiores oever te schrijven ende alsoe ick
allerhande woerden ende wederwoerden mit hem gepleecht, heft hie mij lestlijck
voer die uuijterste resolution gegeven, dat hij alles wolde oeverschrijven an den
provincial van der Societeet; midlerwijlen solden wij hem zijn underholt verschaffen
ende niettemin raeden, oft men inmiddelst enige ander plaetz konde ofte wuste te
vinden.
[24 januari 1590]
Mercurio den 24 en januarij
Wonsdach den 24 en januarij ist mij van eim erb. Raedt bevoelen tegens den erb.
Egbert Alberda die saecke zijnder pretensien—belangende zijn gepretendierde
huijre—an Con. Mats Gerichtkaemer te verdedigen. Alwaer gecoemen, ist die
citation soe Alberda up den erweerdigen hern prelat toe Selwaert ende den
edelvesten borgermeister Johan Thedema dusser saecken halven erworven, verlesen
ende Alberda begeert in die principal materie toe treden, hebbe ick neffens dem
official Krite, die van der Lantschap wegen hijrtoe gedeputiert, eerstlich geëxcipiert,
dat die citation neet behoirde up die genante hern te passeren, sonder mochte het
corpus van dem Raedt, dat is, den presiderende borgermeister laeten daegen;
daermede wij affgegaen. Ende weder ingevordert, ist uns ingesecht, wij mochten uns
verclaeren wen wij bijgeerden dat hij Alberda dan citieren solle. Daerup geantwoert,
mij offte den presiderende borgermeister van der Stat wegen ende den official
vanwegen der Omlanden.
Desen voermiddaege hebbe ick oeck im Raedt weder gerapportiert, 3 wat mij van
dem patre der Societeet upt angevent, soe ick hem uuth bevel des Raedes am 22 ten
lestleden gedaen, ende dan noch daerbij gesacht, dat der [30] gemelter pater mij
geschreven hadde woferne ein erb. Raedt hem wilde toestaen des heren leutenants
huijs mit dem hoff soe wijt datselve streckte, ende volgents rechtuuth bis an de
schuele, 4 umme soe voerts van Theso Kosters huys oever in de kercke 5 te koemen,
soe wolden sie sick contenteren ende gedachten alsoe t’endes van des heren
luijtenants hoff aff een muyre rechtuuth te trecken bis an de schuele. Insgelijcken
neffens die straete 6 ant bolwerck.
1
Egbert Alting meldt dat besloten is om de bijeenkomst van de gilden en de burgerij 8 of 14 dagen uit
te stellen in afwachting van de hulptroepen (DA 781).
2
Lees: ‘welcke heren’ of ‘wie van de heren’.
3
In de marge: ‘Societas Jesu’.
4
De Sint Maartensschool.
5
Sint Walburg.
6
De ‘Achter de Muur’, later Singelstraat en Schoolstraat.
47

Welckeer meninge bij einem erb. Raedt temelijck wol angenoemen, ende mij
bevoelen alles dem pater recht te underfragen ende oeck te versichtigen, wat van
dese plaetz mocht wesen, omme daernae wijders te ordineren nae behoir.
Nae dem middach bin ick tot dem pater gegaen ende zijn meninge des angaende
gevraecht, oick wal verstaen, dat—zijn bedunckens—die muyre van des hern
luytenants hoff recht aff wolde gaen bis ant ende van de Snurre 1 ant kerckhoff.
Twelck ick daernae versichtiget ende bevunden, woe ferne het ant ende van de
Snurre solde gaen, datter alsdan een stuck van heer Pauwels huys wolde
binnenblijven.
Twelck daernae bij dem erb. Raedt gerapportiert, is die saecke hijrbij verbleven
ende uuthgesteld, umb up een gelegene tijt wijders daervan te spreecken.
[25 januari 1590]
48
Jovis den 25 en januarij
Donderdach den 25 januarij hebbe ick im Raede gerapportiert alle schriftuyren ende
gerichtlijcken handlungen, soe der heer marggrave van Renty etc., admiral general,
tegens Stat ende Landen in Zijne Matts Secreten Raedt gerichtlijck gedient, 2 ende
alsoe dieselve bevonden zijn meer te concerneren die van West-Vrieslant, is
geresolviert, dat ment bij der jungst oevergeschickten declaration solde laeten
berusten, gelijck wal dat men nochmaels an den Secreten Raedt solde schrijven, dat
dusse oevergesunden stucken neet uns, maer wel die van West-Vrieslant waren 3
ruerende.
Desen dach umtrent drie uhren 4 nae middaege is der heer statholder Verdugo (der
sick langer dan twe maent toe Coeverden geholden, verwachtende het 5 secours van
volck) alhijr weder ingecoemen, dero Gen. men (more solito) 6 duer den vier hern
borgermeisteren und mij syndicum heft laeten congratuleren. 7
[30v] [26 januari 1590]
Veneris den 26 ten januarij
Vrijdach den 26 ten januarij bin ick van dem hern statholder Verdugo neffens dem
hern borgermeister Ballen gevociert; en bij Sijn Gen. koemend heft deselve uns
angesecht, dat ime voergekoemen weer, woe dat sommige in dem Raedt, oeck enige
up des Coeninx Caemer dem geordineerden vicario solden resistentie gedaen
hebben. Want dan tselve neet anders kunde opereren als indignatie van Zijne Matt
ende doch noetwendich weer, datter oever den geestelijcken ein hoeft muste gestalt
worden, soe wolde Sijn Gen. unsz wal vaederlijck hiermede vermaenen, dat men
sick doch int tgene Zijne Matt betreffede neet wolde opposeren, und mochten uns
1 De ‘Grote Snor’ was een straatje dat evenwijdig liep aan de Sint Jansstraat. Het verbond de
Schoolstraat met het Sint Maartenskerkhof. Het straatje bestaat nog altijd in de vorm van de
binnenplaats tussen het provinciehuis en het voormalige archiefgebouw aan de Sint Jansstraat. Aan
de zijde van het Martinikerkhof is het straatje afgesloten door het gebouw van het provinciehuis.
2 Zie rvr 688.
3 Ms.: ‘was’.
4 In de marge: ‘Gubernator Verdugius in urbem rediit’ (Latijn: ‘Gouverneur Verdugo is in de stad
teruggekomen’).
5 Ms.: ‘verwachtendet’.
6 Latijn: ‘op de gebruikelijke wijze’.
7 Volgens Egbert Alting kwam Verdugo uit Groenlo en had hij de hulptroepen bij zich (DA 781).

entelijck wal verlaeten dat Sijn Gen. bij Zijne Matt ende bij Zijn Hoch.
geconfirmiert weere umb alhijr toe blijven, gedachte darumb bij uns te leven ende
toe starven, ende solde hem leedt zijn, dat wij bij Zijne Matt solden bedacht
worden. 1 Wij solden gedencken dat heren und vorsten hadden lange ohren ofte
handen, kunden lanck gedencken; mit mehr ander dergelijcken reeden, uns
bevelende tselve mit dem magistrat te communiceren ende in Zijn Gen. nahme te
vermaenen sulx ten harten toe nehmen.
Wij hebben Zijn Gen. geantwoert dat bij dem Raedt noch oeck bij Zijne Matts
Kaemer geen oppositie gewest was, dan wel bij den prelaten ende hoevelingen van
den Omlanden, die niet anders sich oeck geopposiert, dan dat der heer vicarius sick
solde draegen nae dem Tractaet van Coeverden ende dat men daromme een protest
des angaende in naeme van Stat ende Landen gedaen hadde.
Nae lange andere communicatie van der ankumst des neuwen secours hefft Zijn
Gen. uns pro conclusione wederomme bevoelen, wij solden tgenen boeven verhaelt
eim erb. Raedt andienen, ende doch altyt tot enicheit spreecken.
Boevengeruerte Sijnder Gen. meninge hebben wij stracks hiernae eim erb. Raeth
gerapportiert ende, alsoe ten selven tijde voele partijen angeteeckent gewest, 2 is bij
eim erb. Raedt van dit stuck up ditmael nichts wijders gediscourreert.
[31] Eodem die bin ich omtrent den avent im Rath gevordert und ist mij von dem
hern borgermeister Ubbena, der allene noch daer gebleven, mij bevoelen dem hern
statholder an toe seggen dat des oeversten Blanckenmeijers kriegsvolck toe Haeren
und Essen angecoemen—ungeachtet Ire Gen. unsz voer dem middach gesacht dat
sie toe Suytlaren solden blijven—und dan volgents daer bij Sijn Gen. toe fraegen,
oft men tegens den anderen dach schepen solle toerusten laeten, umb nae Aedwert
toe fuehren. Sollichs hebbe ick incontinenti Sijn Gen. angedient und voer antwoert
bekoemen, dat men die schepen tegens morgen solde veerdich holden; twelck ick
dem hern borgermeister upgemelt weder ingebracht umme tselve te ordineren.
[27 januari 1590]
Sabbathi den 27 ten januarij
Saeterdach den 27 bin ick van den hern Con. Mats lieutenant ende hoevetmannen up
Con. Mats Caemer gevordert, alwaer der her luijtenant Gouda mij toe erkennen
geven, dat der her statholder hem bevoelen te willen bestellen, darmit die hutten in
Aedwert (die van den huysluyden solden gebroecken zijn) weder mochten gemaeckt
worden, mij daromme versueckende sulx den hern van Stat ende Landen te
vermelden, teneijnde daerin geordineert möge worden.
Als ick nun tselve eim erb. Rath ingebracht, ist mij bevoelen an hern grave
Fridrich toe gaen und Zijn Gen. toe vraegen, von weme die vorn. hutten
wechgebroecken mochten zijn, ofte idt gescheet zij van den soldaten oder van den
huysluyden.
Coemende in des hern statholders hoff ende van gedachten grave verstaen
hebbende, dat idt van den huysluyden solde geschiet zijn, heft der heere statholder
mij avermaels bevoelen, den heren an toe melden, teneijnde die hutten gemaeckt
ende torff aldaer mochte bestelt worden, gelijck ick dan oeck tselve alsbald gedaen;
1 ‘Dat wij ’s konings verdenking op ons zouden laden.’
2 Er staan voor die dag veel rechtszaken op de rol die door de Raad behandeld moeten worden.
49

ende volgents van den hern der bevelch gegeven, dat tgene vorsz. in aller ijle solde
bestuyrt worden.
Nae dem middach bin ick neffens dem hern borgermeister Johan van Ballen int
Geestelijcke Maechdencloester gewest, alwaer die erweerdige her p. Arnoldus
Nijlen, [31v] vicarius generalis, der her pastor Casparus Vos und heer Johan
Rijckman, senior, oeck present weren, und hebben aldaer uns geïnformiert up
seecker different, soe sick tusschen dem pater aldaer ende dem meerendeel des
convents is holdende.
Nae genoemene informatie heft genanter heer vicarius in het boedhuys die
samtlijcken susteren ende den pater tot enicheit vermaent, ende daerbeneffens
bevoelen:
Erstlich dat die toegesloetene extraordinaris poerten daervan sich het convent
beclaecht, solden gesloeten blijven.
Item dat sie alle toesaemen communi mensa 1 solden gebruicken.
Item dat der pater sich mit die 2 geordineerde gerichten solden contenteren.
Dat oick under die maeltijt alle poerten ende doeren gesloeten solden zijn ende
niemants solde ingelaeten worden.
Item dat S. Warmolt 2 uuth dat spreeckhuys wechgedaen ende een ander solde
an plaetz gestelt worden.
Dat oeck eene van den oldesten juxta canones 3 dem pater zijn caemer solde
upvlijen und zijn bedt maecken.
Wat sonste noch meer hinc inde te bevelen is besz tot den volgenden dach
upgeschortet worden.
[28 januari 1590]
50
Solis den 28 ten januarij
Sondach den 28 ten januarij up dem naemiddage is bij eim erb. Raedt int lange
gediscurriert wat gestalt dem hern leutenant up zijn den 8 ten huius gedaene heftige
propositie toe bejegenen sij, ende alsoe men alles wes hij gesproecken in memoriam
gerevociert, is mij bevoelen tselve articulatim te vervaeten om sulx volgenden
daeges mit den samtlichen geswoernen te communiceren.
[29 januari 1590]
Lunae den 29 ten januarij
Maendach den 29 ten januarij ist deselve materie bij den samtlijcken hern ende
geswoernen weder voerhants genoemen; alle stucken die men enichsins heft coenen
erdencken van gedachten hern luytenant geproponiert 4 te zijne, bij geschrifte
vervaetet ende gelesen, oeck geresolviert wat up ieder punct te antwoerden ende
vermits het desen dach toe laete gevallen hem te ervorderen, ist upgeschortet bijs tot
dem volgenden dach.
1 Latijn: ‘gemeenschappelijke tafel’. De pater en het convent moeten de (eet)tafel delen. De volgende
bepaling maakt duidelijk dat het niet alleen gaat om de plaats waar de maaltijd gebruikt wordt, maar
ook om de spijzen zelf.
2 ‘Suster Warmolt’ (?)
3 Latijn: ‘volgens de regels’.
4 Ms.: ‘gepropineert’.

[32] Hoc die bin ick mit dem erntf. Egbert Alberda voer die hern luytenant ende
hoevetmannen gegaen umme die questie aldaer tegens hem te disputeren angaende
zijn hinderstendige huyshuyren etc. Ende alsoe ick neet bij munde hebbe willen
pleijdoijeren, sonder begeert dat hij zijn libel schriftlyck solde oevergeven, ist
gekant dat die hern voer guet insagen, hij Alberda stellede zijn petitie in schriften,
daerbij dan gedachte hern mij belastet ein erb. Raedt in toe seggen, dat sie begeerden
ein erb. Raedt wölle mit verkoepinge zijnder Alberda behuisinge stillstant doen bisz
tot decisie dusser saecken.
Desen morgen hebbe ick den hern statholder oeck angesproecken ende gebeden dat
Zijn Gen. het crijchsvolck toe Haeren liggende wolde doen voert trecken, seggende
dat alles veerdich tot maeckinge der hutten wat men begeert hadde.
Nae den middach hebbe ick an grave Fridrich van den Berge, der schoon
bevelch empfangen het crijchsvolck under Blanckenmeijer te doen voert trecken,
oeck ansproecken ende lestlich soe voele bescheidts erlangt, dat sie volgenden
daeges uptrecken solden.
[30 januari 1590]
Martis den 30 ten januarij
Dinxdach den 30 ten januarij, 1 als die heren borgermeisteren ende raedt, olt ende nije,
sambt taelmans, geswoerne meente ende boumeisters van de gilden up den raethuyse
bijsamen gewest, is der heer leutenant Gouda duer den secretarium Julsingk boede
geschickt ende aldaer gecoemen zijnde, hebbe ick uuth bevelch der samtlichen
anwesenden hern und geswoernen gedachten hern leutenant angesproecken in
naevolgende maniere:
Edelgestrenge ende hochgeleerter heer, die oick edele gestrenge, erentfeste,
erbare, hochwijse ende discrete hern borgermeisteren ende raedt, olt ende neuwe,
sambt taelmans, geswoerne meente ende boumeisters van de gilden, representerende
die wijszheyt dusser Stat, hebben up den 8 ten januarij lestleden van Uwe Gestr.
angehoert een seer lange ende heeftige proposition, soe Uwe Gestr. noepende zijn
hinderstendige jaerbesoldinge alhijr 2 gedaen, ende alsoe dan die samtlijcke [32v]
heeren ende geswoernen tot U Gestr. altijt guede affectie gedraegen ende noch zijn
draegende, oeck neet geerne wolden seen datter enige unvruntschaft ofte
inconvenienten ten wederzijde solde errijsen, U Gestr. averst in die vorn. propositie
sick alsoe gedraegen, datter voele dingen die men wil erachten uuth passie oft
cholera gesproecken te zijne, heervoer koemen, die mercklijck tendieren tot
cleinachting van der authoriteijt diser magistrat; so ist dat die samtlijcke hern und
vrunden alhijr jegenwoerdich gisteriges daeges alhijr versamlet gewest ende int
gemeen uuth Uwer Gestr. propositie (hoewel dieselve uuth passie etwesz confus
waer) seeckere puncten ende stucken (soewijt menschen gedechtenisz erlijden kan)
bijsamen gebracht ende geremarqueert ende mij bevoelen darup ordine 3 te
responderen, tgene im Raede bevonden te behoeren, biddende Uwe Gestrengheiden
wolden mij hierinne patientelijck hoeren.
Anvencklijck hebben die samtlijcke heren ende vrunden in U Gestr. propositie
geobserviert, dat dieselve mit die resolutie, soe U Gestr. up zijn gedane pretensie
1 In de marge: ‘Responsum (antwoord) up des hern luijtenants heftige propositie up den 8 ten huius im
Raedt gedaen’.
2 Correct gelezen?
3 Latijn: ‘in orde’, ‘punt voor punt’.
51

uuth bevel eins erb. Raedts ingesacht, neet tevreden, dan vermeenden dat derselven
unrecht geschede und dat deselve alsulcke resolutie neet vermuedende gewest, in
betrachtunge van soe heerlycke ende mannichvoldige diensten, die U Gestr. an dusse
Stat seggen bewesen te hebben. Und tot verificatie van denselven hebben die hern in
memoriam gerevociert, dat U Gestr. int lange heer voerhaelden, mit wat swaericheit
deselve uuth Hollant oft van Uuthrecht herwarts gecoemen, wie groetelyck
derselven l. vaeder eerst daertegens gewest, ende dat doch ten laesten U Gestr. duer
Joest van Cleve als affgesanten eins erb. Raedts daertoe geïnduciert zij, dwelcke
gesecht solde hebben, al weren die gagie maer 800 fl., soe solden nochtans die
extraordinarijs verdiensten ende accidentalia 1 noch wel eenmael soe hoech loepen
etc. Item soe hebben U Gestr. oick daerbij angemeldet dat Zijne Matt mit dem stant
van procureur-general in Vrieslant hadden willen versien, maer dat die hern van dem
erb. Raedt, in anno 76 regierende, den gestrengen hern borgermeister Ubbena und
den hern borgermeister Upkena, doemals raetsheer, ten selven tijde te Hoeve
gesunden hadden, ende duer dieselve hadden laeten an den Secreten Raedt des
coenincx inseggen 2 dat men U Gestr. in zijn syndicat stant wolde laeten verblijven
etc.
Up welcke puncten wordt U Gestr. geantwoerdet:
[33] Erstlich belangende die aennehminge, wieten de hern wol, dat Joest van
Cleve—doemals raetsheer—bevelch gehadt mit U Gestr. toe accorderen, gelijck dan
geschiet, ende tot dien eijnde die commissie U Gestr. als syndico gegeven
upgerichtet; dat oeverst Joest vorsz. beloeft solde hebben U Gestr. solden van
extraordinarijs ende sonste noch wel soe voele entfangen als die jaergagien, heeft hij
dessen geen last gehadt, immer solde ter contrarien—wie dan oeck U Gestr. selvest
wal weten—dat geen syndicus dusser Stat buyten consent des Raedes in ander
heeren besoldinge mach begeven.
Den stant van procureur-general in Vrieslant toe zijne, wieten sick die
samtlijcke heren ende geswoernen wal toe entsinnen, dat deselve U Gestr.
moegelijck hadde moegen gebueren, mit nichten averst dat die vorn. heren Ubbena
ende Upkena last hadden daervoer te solliciteren dat U Gestr. desselven entslaegen
mochten worden, jae die samtlijcke heren wolden U Gestr. neet wunschen dat
deselve obgemelten stant doentertijt angenoemen hadden, wente U Gestr. solde het
moegelijck gegaen zijn gelijck Dummer 3 seliger, daer nu ter contrarien U Gestr. ter
cause dat die in dusser Stat dienst gewest, mit so heerlycken stant versien zijn.
Voer het anderde ist bij den samtlijken heren ende geswoernen in der vorsz.
Uwer Gestr. propositie geobserviert, dat deselve volgents seeden, hoe dat die quaede
tijden voert nae den anvanck dat U Gestr. alhijr in dienste gecoemen weren
ingevallen, item, datter allerhande uneenicheit eerst mit den Omlanden, daernae mit
de rebelle borgeren ende dem goesischen magistrat tijtlijck gevolcht, in alletwelcke
U Gestr. seeden dat sie sick boeven ander sonderlinge hadden gequeten, jae dat U
Gestr. een groete ende die principaelste oersaecke solden gewest zijn, dat dusse Stat
int jaer 1580 lestleden in de gehoirsamheyt van Zijne Mat gebleven, ende die
goesische borgeren ende magistrat angetastet ende in verhaftung gebracht weren.
1
Latijn: ‘neveninkomsten’, ‘bijkomende voordelen’.
2
Het Ms. heeft voor ‘inseggen’ nog de woorden ‘hadde laeten’, hetgeen grammaticaal overbodig (en
onjuist) is.
3
De koningsgezinde Jan Dimmer was in de jaren 1576-1578 procureur-generaal in Friesland. Nadat
Westerlauwers Friesland in 1580 voor de Staten had gekozen, werden zijn goederen geconfisqueerd.
Johan de Gouda moest dus blij zijn dat hij niet naar Friesland was gegaan.
52

Darup geven die hern ende geswoernen ter antwoert, ofte wel waer dat U Gestr.
sich—als een getrouwe sijndicus toestaet—in voelen occurrentien tot dienste Zijnder
Matt ende tot conservatie dusser Stat gedraegen, nochtans koenen sie U Gestr. in
geene maeneren gestaeden dat dieselven sich solden wollen anmaeten int stuck van
der apprehensie int jaer van tachtentich het principael hoeft ofte anvanger des
wercks gewest toe zijne, dan seggen ter contrarie dat U Gestr. van het werck der
apprehensie geen entelijcke wetenschup gedraegen, jae als enige heren die U Gestr.
angesecht hadden, sulx ende sulx vant apprehenderen hadde [33v] men int sin, were
van U Gestr. mit etwes toernigen gemuet geantwoert, woe soude gij dat doen, in
geene manieren, ick soude het volle lever gaen melden, gelijck dan oeck waer is, dat
U Gestr. neet mede underteeckent hebben, gelijck ander catholijcken tenselven tyde
gedaen. 1
Voer het darde is men gedachtich dat U Gestr. in oftgemelter proposition seede,
als nu dit werck van apprehensie int jaer 80 gepassiert, were ein erb. Raedt van
meninge gewest dat men reconciliatie solde begeren, averst U Gestr. hadden ter
contrarie geraeden: men behoevede geen reconciliatie, U Gestr. wusten het voer den
coeninck wal te verdedigen etc.
Up welckeer stuck seggen die samtlijcke heren ende geswoeren, dat U Gestr.
sick desen ruem oeck neet allene hebben te laeden, wente het were wal waer datter
een ofte twe im Raedt doentertijt gewest waeren die moegelijck dese opinie 2 gehadt,
averst het corpus des Raedes, ofte alle die soe sanioris mentis gewest, 3 hebben
eenhillichlijck besloeten dat men geen reconciliatie bedurftich, mit denwelcken U
Gestr. oeck toegestemmet, ende hebben daerinne gedaen als een getrow sijndicus
toestaet ende gelijck deselve plichteshalven schuldich. Dit averst is wel waer, dat
men tenselven tijde geresolviert gewest, jae oeck U Gestr. bevoelen, een schriftelijke
justificatie te maecken van alletgene wat gepassert was, omme daerduer bij alle
naeberlanden ende –steden, jae oeck bij Zijne Matt selvest te doen blijcken up wat
voet men alles gedaen hadde, ende dat alles gescheet weere tot dienste Zijnder Matt.
Volgents seeden U Gestr.: doen deselve geraeden hadden men behoevede geen
reconciliatie, had men U Gestr. voergeworpen, waermede men dan verdedigen
wolde dat men Don Jan voer vijant verclaert hadde, 4 dat men die Generaele Unie
geswoeren ende gepubliciert, 5 dat men die predicatie toegelaeten, dat men die
gedeputeerden, jae oeck den luytenant Mepsche gevencklijcken angeholden
hadde 6 —mit meer andere dergelijcken dingen, die ane twijvel tegens den dienst van
Zijne Matt gescheet weren etc.—doen hadden U Gestr. gesacht, laet het mer up mij
staen, ick sal daeromme an den coeninck reisen, ick hebbe van alle dese dingen
bevel gehadt, ende ick hebbe altijt mit dem coeninck ende mit Don Jan heemelijcke
correspondentie van alles geholden etc.
1 Hiernaast in de marge: ‘NB’.
2 Dat het voor de stad Groningen noodzakelijk was zich met de koning te verzoenen.
3 Latijn: ‘hun gezond verstand hadden gebruikt’.
4 Don Juan is op 1 januari 1578 officieel tot vijand verklaard (DA 408), ingevolge resolutie van de
Staten-Generaal d.d. 7 december 1577.
5 Met ‘Generale Unie’ wordt de tweede Unie van Brussel bedoeld die gesloten is in december 1577.
Hierin werd Don Juan tot vijand verklaard, aartshertog Matthias als landvoogd erkend en de beide
godsdiensten als gelijkberechtigd bestempeld in alle gewesten.
6 De Ommelander gedeputeerden zijn op 1 november 1577 opgepakt. Een jaar eerder, op 23
november 1576, was luitenant-stadhouder De Mepsche door oproerige soldaten gearresteerd. Dit
gebeurde nadat een gezant van de Staten-Generaal naar Groningen was gekomen om het
stadsbestuur te bewegen zich aan te sluiten bij de Pacificatie van Gent.
53

[34] Up alletwelcke wordt oeck geantwoert wie te bevoeren, dat deselve
argumenten van een ofte twie wal moegen gesproecken zijn, dan alle ander heren
qui sanioris mentis erant, 1 jae het corpus van dem erb. Raedt, wie gesacht, weer van
der anderen meninge, seggen daerbij wijders dat men an des zaligen heren luytenant
Mepschen gevenckenisse mit nichten schuldich.
Nae desem begunsten U Gestr. volgents te vermelden wat gestalt deselve
neffens dem edlen gestrengen hern borgermeister Joachim Ubbena, alhijr
gegenwoerdich, die besweerliche reijse nae Spangien hadden angenoemen, ende
aldaer dusse Stat bij Zijne Matt in solcher hoege reputation gebracht, dat sij lestlich
dat heerlijcke privilegium erlangt, twelck men beijde Uw Gestrengheiden mit geen
10, 20, 30, 40, jae mit geen vijftich dusent gl. konde recompenseren. 2
Item dat Zijne Matt tselve privilegium man voer 5, 10, 20 ofte voer 25 jaeren
allene wolde geven ende also tot een seecker tijt restringeren, averst dat Uwe Gestr.
beijde sulx niet gewilt hadden, niettegenstaende Zijne Matt einem iedern een guet
pot wijns van etlijchen dusent gl. ofte een seecker pension jaerlijx beloevet.
Up hetwelcke geven die hern ende geswoernen desen antwoert, dat beijde Uwe
Gestr. daerinne gedaen, wat haer eedt unde instruction vermeldet, der heer Ubbena
als een getrou medeborger ende litmaet van dem magistrat dusser Stat, Uwe Gestr.
als een getrow sijndicus vermoge zijnder commissie ende gedaenen eedes plichtich
ende schuldich gewest.
Ende alsoe U Gestr. daerbij pro conclusione gesacht, dat sie dem coeninck het
privilegium affgedwongen ende dat Zijne Matt, schrijvende het placet an den
president Vunck, dat woerdeken força 3 solde gebruickt hebben, seggen die heren
ende geswoernen dat sij tselve mit groot befrembden van U Gestr. angehoert
hebben, ende dat sye neet geloeven ofte gedencken dorven, dat Zijne Matt sich tot
desem solden hebben laeten dwingen, dan willen erachten Zijne Matt hebbe sich mit
dero raeden maturo consilio 4 wol gedelibereert, jae oeck mit den rechtsgeleerden
geconsultiert ofte soedaenich privilegium toe geven zij oder neet. Ende ofte idt
schoen saeck weere dat Zijne Matt tselve woerdt gebruijckt hadde, soe hadden
nochtans die samtlijcke hern ende geswoernen gemeent U Gestr. solden tselve in hoc
concessu 5 neet gemeldet hebben, [34v] besorgende dat U Gestr. sulx uuth passie oft
cholera ellers oeck möchte laeten ontfallen; ende want dan sulx queme voer unse
wederpartije, hadden U Gestr. aff toe nehmen wat inconvenienten daeruuyth
entstaen kunden, ende dat sulx oeck zij tegens den eedt eijnes syndici, dwelck
beloeft heeft der Stat secreten soewal buyten zijn denst als in zijn dienst toe
verswijgen.
Nae allem desem begunste U Gestr. seer heftige exclamationes 6 te gebruijcken,
seggende ‘dese ende dergelycke merckelijcke groete diensten hebbe ick bij dese Stat
gedaen, ende nu woldij mij eerst mit dreck betaelen; meent gij, dat ick umb een
stuck broets gedient hebbe, meent gij, dat ick dat soude willen gedulden, gij
borgermeisteren, gij raetsheeren, gij taelmans, gij geswoeren, gij boumeisters, meent
gij, dat ick up u resolutie soude passen? Neen, ick bin daermede neet toevreden, gij
1
Latijn: ‘die verstandiger waren’.
2
Zie het commentaar bij de aantekeningen van 8 januari 1590 op fol. 23.
3
Spaans: ‘dwang’.
4
Latijn: ‘met rijp beraad’.
5
Latijn: ‘in deze vergadering’.
6
Latijn: ‘kreten’.
54

hebt oeck des geen macht, ick stae neet under u, gij moecht oever juu Westfeelingen
gebieden, ick bin juu all boeven thoeft gewassen, ick gedencke het niet toe lijden, gij
doet mij gewalt ende unrecht, ick soude het coeningk ende Zijne Matts Secrete
Raedt claegen’ etc., mit meer ander seer heftige importune reeden.
Up alletwelcke wordt U Gestr. weder ingesecht, dat die samtlijcke hern ende
geswoernen sick am hoichsten an U Gestr. ungestumicheit hebben verwundert,
hadden verhoepet, dieselve solden mit meerder ehren dit lofflijcke collegium
respectiert hebben, als wesende alle luyden van ehren, representerende die wijszheit
dusser Stat. Insonderheit hebben sie die woerden, als solten sie U Gestr. gewalt ende
unrecht doen, mit smertzen ad animum gerevociert; solden oeck tot conservatie
hoerder authoriteijt, da 1 es von jemants anders gesacht were, daertegens weten te
verfahren, jae indien sie niet wusten, dat U Gestr. meer uuth passie gesproecken dan
dat sie sulx im gemuete solden gedencken, musten die hern veroersaecket worden
daerinne te doene nae behoeren.
Alletwelcke hebben die samtlijcke heren ende geswoernen up zijn ungestumme
proposition wel willen antwoerden ende sich vertrouwen, U Gestr. soelen sick mit
meerder discretie bedencken ende geen oersaecke geven tot meerder wijtleufficheit
dan altijt mit den hern ende magistrat dusser Stat in guede enicheit ende vruntschap
verharren; ende teneijnde U Gestr. neet oersaecke hebben sich in [35] enige
maeneren te beclaegen, hebben die hern U Gestr. commissie voerhants genoemen,
nae diewelcke sie oeverboedich zijn U Gestr. te doen betaelen, hebben oeck ten
selven fine U Gestr. resterende penningen bij dem rentmeister laeten verblijven,
vruntlichen begerende, U Gestr. wöllen deselve alsnoch accepteren; mijns
bedunckens, ingevalle U Gestr. mit sueticheit ende modestie gesproecken hadden,
muchten deselve möglich die heren uut guedicheit tot enich honorarium geïnduciert
ofte beweget hebben, daervan ick nochtans geen last hebbe te spreecken; maer wil
allene anmelden, dat het beter were voer U Gestr. mit modestie voert te vaeren, ende
sich nae luydt der commissie te laten betaelen, die men tot dien eijnde alhijr
tegenwoerdich heft und van meninge is te laeten lesen. 2
Nae gedaener proposition heft ehrgemelter heer luytenant, als der heer secretarius
Alting die commissie wolde lesen, stracks gesacht, idt were unnoedich, wente hij
wijste deselve wel van buyten; ende begunste dan volgents te antwoerden upt tgene
hem duer mij ingesecht, anvangende mit lange tediose narration 3 weder te verhaelen,
wat discoursen hij mit Joest van Cleve in tijt zijnder aennehminge gehadt hadde,
item wat swaericheyt het eerst bij zijn vaeder gewest weere, voerts van den
verdiensten, die hij daer toe Uutrecht gehadt hadde, item woe hij een besunder
immuniteyt van alle axcijsen gestipuliert hadde, ende in summe van voele andere
impertinente divisen 4 ende gespreck, queme oeck voerts tot die narratie van der
apprehensie der gedeputierden der Ommelanden ende dan lestlich tot die
apprehensie int jaer van tachtentich, sick selvest bewimpelende in zijn
verantwoerdinge, dat men schier niet geweten ofte idt kolt oder warm gewest is. 5
1
‘Indien’.
2
Commissiebrief van 1 september 1575. Zie rvr 958.9, waar sprake is van een gewaarmerkte kopie
van 18 januari 1590.
3
‘Weerzinwekkend verhaal’.
4
‘Uitspraken’.
5
Een zegswijze die uitdrukking geeft aan uiterste verbijstering of het ongemak van plaatsvervangende
schaamte?
55

Seede daerbij expresselijck, men reede hem valslijck nae ende men stal hem zijn
eere, dat men seggen solde hij hadde daertoe neet gehulpen.
Ick antwoerde: ‘Heer, tgene ick gesecht hebbe ist mij bevoelen, wente het is
buyten mijn wetenschap soe bin oeck neet im lant alhyr gewest.’
Der luijtenant seede voerts: ‘Ick hebbe neet gesecht—gelijck men mij mijne
woerden upnempt—dat ickt allene gedaen hebbe, dat sij veer van, maer gij heeren
hebt het mede gedaen, gij hebt die parse mit mij treden, 1 die vrome borgeren hoert
men die ehre mede te geven, maer [35v] dat men mij oeck daervan nichts wolden
toelaten ende alsoe mij mijn glimp 2 ende estimation untrecken, dat kan ick neet
gedoegen, dat muste ick upt uuterste verdedigen.’
Under desem, als dem heer luytenant van sommige heeren des Raedes bejegenet
worde ende wol oepentlijck gesecht, datter noch heren in dem Raedt seeten, daervan
die olderen ofte vaeder verstorven, tegens dwelcke die woerden van hem
gesproecken weren, begunste hij sick weder een weinich te stoeren, ende mit voele
woerden willen oepenbaeren, dat hij het feijt van der apprehensie mede geraaden
ende gedreven hadde, jedoch weinich fondaments bijgebrocht, seggende ende
bekennende tot meermalen, dat hij zijn voerige, up den VIII ten januarij gedaene,
propositie niet daerhen wolde verstaen hebben, hadde oeck niet alsoe gesecht,
alsofte hij die Stat allene geconserveert hadde, maer sulx hadden die heeren ende die
vroeme borgeren mit haer handen selvest gedaen.
Lestlich, nae allerhande woerden ende wederwoerden, is gedachter luytenant
affgegaen, blijvende in der meninge dat men hem nae zijne pretensie solde voldoen,
anders wolde hij zijn recht vervolgen daert behoert.
Ende alhoewel hem van enige heren gesecht worde, ofte hij neet alle daegen
selvest judiceerde, daer men seeckere guldens mit brabantse stuvers ‘voer datum des
brieves gemuntet’ stipuleert, nochtans dat men deselve mit loepende stuyvers muste
betaelen, 3 seede hij luytenant, hij brachte geen recht mede, maer vant recht, 4 anders
want 5 hij nae zijn conscientie solde spreecken, soe wuste he wal wie recht ofte
unrecht het were. Ende daerbij blijvende is hij affgegaen.
Affgegaen wesende is bij den samtlijcken heren geresolveert, ime luytenant die
restende penningen noch eenmael te doen presenteren, umme daernae wijders toe
resolveren wat men daermede sall voernehmen, ende oft men dieselve solde bij
rechte consigneren oder etwes anders daermede doen.
Up den naemiddaege—als ick nochtans neet present gewest—heft ein erb.
Raedt geordineert dat ick syndicus neffens dem hern rentmeister dvorn. presentatie
der penningen in naeme des Raeds solde doen.
1
‘U hebt samen met mij de pers getrapt’, u hebt dat zware werk samen met mij gedaan (?).
2
‘Eer’.
3
De tussen aanhalingstekens geplaatste frase komt vaak voor in akten waarin geldbedragen worden
genoemd. Zij is bedoeld om de waarde van het in de akte genoemde bedrag vast te leggen. In de
praktijk, zo luidt het door de raadsheren naar voren gebrachte argument, doet de
Hoofdmannenkamer bij herhaling uitspraken, waarbij zij bepaalt dat bedragen niet overeenkomstig de
oorspronkelijke waarde moeten worden betaald, maar in lopende (meestal minder waardevolle) munt.
4
De Gouda bedoelt dat hij als voorzitter van de Hoofdmannenkamer geen recht schept, maar ‘vindt’
(‘vant’ is de verleden tijd van ‘vinden’).
5 ‘Indien’.
56

[36] [31 januari 1590]
Mercurij den XXXI en januarij
Wonsdach den XXXI en januarij 1 is bij den erb. Raedt weder geconsultiert ofte dem
patri van der Societeet Jesu die plaetz, daervan up den 24 huius im Raede
anmeldung gescheet, toe te laeten sij, oder wat sonsten in dusse saecke voer toe
nehmen. Nae lange communicatie hebben die heren van dem erb. Raedt sick
verclaert, dat voer haerluyden persoen sie in de angeduydede plaetz wol
consentereden, niettemin—teneijnde van den geswoernen geen oppositie en
geschehe—ist voer guet ingeseen, dat de samtlijcke geswoernen up den volgenden
dach dessentwegen solden geconvociert worden.
Desen voermiddaege bin ick van luytenant ende hoevetmannen up Con. Matt
Caemer gevordert. Aldaer gecoemen heft der luytenant Gouda mij angesecht, dat der
heere statholder Verdugo ime verclaert hadde, woe Zijn Gen. in erfaeringe
gecoemen datter enige anabaptisten in den Omlanden waeren, die den armen
huysluyden buyten bevel van den verordenten van Stat ende Landen up contributie
setteden umme den vijant toe geven, wellichs tendeerde tot merckelijcke schaede
van den Omlanden; were derowegen Zijn Gen. meninge, dat duer gemelte heeren
luytenant ende hoevetmannen uuth allen carspelen der Omlanden, insgelijcken in der
Stat jurisdictie duer den erb. Raedt, die volmachtigen ofte doch die schatboerders
gevordert solden worden, und bij denselven geinformiert wel diejenige sint die die
carspelen up solcke contributie des vijant[s] gesettet, weme die contributie gegeven
wordt ende wie voele, umme sulx verstaen hebbende daerinne te remedieren wat
men tot conservatie des lants sall vinden te behoiren.
Dises hebbe ick stracks an den erb. Raedt gerapportiert, bij denwelcken darup
besloeten is die verordenten der Omlanden up den naemiddach te doen versamlen,
gelijck dan gescheet.
Nae den middach sint die verordenten, insonderheit ein temelijcke antal prelaten, up
dem raethyse bij den erb. Raedt gecoemen, alwaer erstlich van mij geproponiert wat
maeten Sijn Gen. voerhebben sij in Aedwert omtrent 25 peerden te leggen,
versueckende tot dien eijnde hoeij, haever ende stroe voer dieselve, ende dat ter
cause derwijlen der vijant oeck umtrent 30 peerden in den Neuwen Sijl 2 solde
gelacht hebben.
Ick hebbe oeck voer het anderde punct dat boeven verhaelde stuck van der
contributie des vijants [36v] den samtlijcken heren verordenten voergedraegen.
Upt eerste punct ist geresolviert, dat men daermede solde stilstant doen, bis Zijn
Gen. dessen weder anmaeninge dede. Ende ingevalle sulx geschege, solde ick Zijn
Gen. bidden aldaer geen peertsvolck te willen leggen, vormits dat dieselve doch
geen vordel kunden schaffen, ofte dat men sick solde behelpen mit d’ordinantie
Zijnder Hoch., duer diewelcke bevoelen is geen capiteinen toe voet up haere peerden
enige fouraige te geven; ingevalle oeck peerdtsvolck ofte ruyteren aldaer gelecht
worden, muste men voergeven dat men allene schuldich hoeij ende stroe haerluyden
te geven, gelijck mit den benden van ordonantie 3 gebruycklijck.
1
In de marge: ‘Negoti[um] Societatis Jesu’.
2
‘In Niezijl’.
3
De ‘benden van ordonnantie’ ware afdelingen ruiterij, die deel uitmaakten van het reguliere koninklijke
leger in de Nederlanden.
57

Belangende het anderde stuck heft ein erb. Raedt sich verclaert in der Stat
jurisdictie darinne te willen versien, in den Omlanden aeverst mochten die heren
luytenant ende hoevetmannen daerin doen wes hoer geraetsam duchte.
In dese bijkumpst is der edlen und doegentrijcken frow Agnes die Mepsche, des z.
hern luytenants Mepsche naegelaetene weduwe, samt hoer steeffdochter, frow
Catherina van Locquegon, 1 weder ingesecht, dat die heren van Stat ende Landen
wolden tegens den dinxdach toe acht uhren enige gecommitteerden in het
Minnebruedercloester schicken umb van haer te verstaen, wat ende wie groet hoer
pretensie, item in wat maeten sie die termijnen darvan gesproecken verstunde, umme
sulx gehoert ende bij den heren gerapportiert hebbende, daernae te ordineren wat
recht is.
Hijrnae is bij den samtlijcken heren beleeft dat die nominatie der heren, soe
d’vorsz. weduwe verstaen solden, eerst solde gescheen up den dinxdach vorsz.
Item up dit pas is belevet dat die samtlijcke heren up erstkumpstigen saeterdage
weder solden bijsamen koemen, umb alsdan mit malckander te spreecken in wat
gestaltenisse der her statholder an toe spreecken sij umme dit lant van dusse
beswaernissen ende insonderheyt van des vijants contributien te ontheffen, ende ofte
men Zijn Gen. enige verehringe solde beloeven ofte neet, ofte wat sonsten tot het
meeste orbaer dusser lantschap voer toe nehmen sij.
[37] [1 februari 1590]
58
Jovis den I en februarij
Donderdach den I en februarij 2 sint die samtlijcke geswoerenen mit den hern van dem
olden Raedt up dem raethuyse versamblet gewest neffens den boumeisters van den
gilden; ende alsoe wederomme geproponiert geworden dat, naedeme up dem XXII
januarij lestleden bij den samtlijcken heren ende geswoernen geresolviert gewest,
dem pater van der Societeijt te bidden een dach ofte tijn te willen stillstant doen,
ende dieselve tijd nu verloepen, sulx dat gemelter pater umb entelijcke resolutie is
anholdende, soe ist dat hij sick noch wijders verclaert heeft sick te willen
contenteren mit des luijtenants huys ende hoff ende volgents van de horne des vorsz.
hoffs aff int noerden up nae de schuele toe, omme alsoe toe koemen in de kercke van
S t Wolburg.
Die samtlijcke hern hebben nae lange communicatie geen ander resolutie
koenen nehmen dan dieselve, soe up dem XIII januarij genoemen, welcke men dem
vorsz. pater noch avermaels mochte inseggen. Die boumeisteren averst weren van
meninge dat sie eerst den hoevelingen van den gilden dit wolden oepenbaren, neet
umb mit hoer te communiceren, maer umb hoer an te seggen, dat sulx besloeten.
Darup hem angesecht sie mochten doen soe sie het verstunden.
Nae dem middach, alhoewel ick wel instantissime begeert hebbe dat ein erb. Raedt
mij enige wolde adjungeren die mit an den pater giengen um hem die resolutie
avermaels in toe seggen, nochtans ist mij bevoelen allene toe gaen, gelijck ick dan
stracks gedaen; ende int corte van dem pater voer antwoert bekoemen, dat hij
1 Catharina de Mepsche was gehuwd met Antoine de Locquenghien, tweede zoon van Jean de
Locquenghien, burgemeester van Brussel (Nanninga Uitterdijk, ‘Dr. Johan de Mepsche’ in: BGOG IV,
137).
2 In de marge: ‘Negotium Societatis Jesu’.

deselve plaetz neet wuste te accepteren, wente het were neet in zijnder macht;
mochte nochtans wol lijden dat die heren an den provincial schreven ende
demselven alles toe erkennen geven. Jedoch, ingevalle men schrijven wolde ende bij
eijn eijgen boede sulx oeverschicken, solde men sick eerst resolveren ofte men S t
Walburgis kercke ende die schuele daertoe wolde assigneren; daerbeneffens solde
men hem anseggen wat fundament ofte upkumpsten men jegenwoerdichlijck hadde
omme te seen ende te koenen weten, hoevoele patres hij solde koenen bij dese tijt
erholden.
Welckeer antwoert hebbe ick sommige heren van dem Raedt, die ick up dem
raethuyse gevonden, weder ingesecht.
[37v] Desen selven dach hebbe ick uuth bevel des erb. Raedts bij dem hern
statholder een voerbeede ende intercessie gedaen voer Albin Walraven, borger
binnen Collen, 1 dat Zijn Gen. beleven wolde in achtervolch van seecker sententie bij
Zijn Hoch. dem hertoge van Parma etc. gegeven hem Albin te doene betaelen
seeckere stuck wijnen bij Zijn Gen. ende grave Fridrich van dem Berge
geconsumiert, wesende mede van de wijnen, so capiteyn Johan Scans hem Albin
genoemen ende sick angemaetiget hadde. Sijn Gen. heft mij nae verscheidene andere
woerden pro conclusione voer antwoert gegeven, dat, eim erb. Raedt toe gevalle,
tgene neet geconsumiert hem Albin gerestitueert solde worden, beholtlijck dat die
soldaten mit een vijftich daeler verehret mochten worden.
Ick hebbe ten selven tijden Zijn Gen. oeck oeverantwoerdet een requeste van
die van Scheemster hamrick umme van den mennichfoldige excursien ende overloep
van soldaten enigermaeten gevrijet te worden; ende ist dieselve requeste dem
luytenant Dasoe 2 toegestelt, om daerin ordre te geven. Insgelijcken een requeste voer
die vant Goerecht, umb gevrijet te worden van die daegelijcxe overlaste van convoij
ende duertochten. Darup Zijn Genaden mij beloeft daerin te willen remedieren.
[3 februari 1590]
Sabbathi den 3 en februarij
Saeterdach dem 3 en februarij sint die verordenten der Omlanden bij dem erb. Raedt
up den raethuyse gecoemen, alwaer eerstlich van dem official Krite geproponiert,
datter onlangest seeckere swaericheiden ofte gravamina geconcipiert weren,
belangende enige seeckere neuwicheiden die men up zijn Con. Mats Kaemer
begunde te attenteren; dieselve sint avermaels verlesen ende bewilliget dat dieselve
in naeme van Stat ende Landen gestelt ende alsdan oeverantwoerdet solden werden.
Men heft in dusse bijkumst oeck vast gedisputiert oft neet geraeden sij dat men
Zijn Gen. liete begrueten, dat dieselve geleven wolde—derwijlen het secours
angecoemen—dit lant een weinich te verschoenen ende unse secours te emploijeren
tot bekrenckinge des vijants. Jedoch—derwijlen ick rapport gedaen dat ick all
bevoerens mit Zijn Gen. hijrvan gediscurriert hadde ende dat dieselve gesacht, het
weere geen tijt daertoe noch oeck geen gelegentheyt—soe heft men voer ditmael
sulx noch laeten berusten.
1 Tijdens de Rijncampagne had Verdugo 10 vaten wijn van de Keulse handelaar Albin Walraven
buitgemaakt. Walraven verwierf op 11 november 1589 een ordonnantie van Alexander Farnese,
waarin deze Verdugo gelastte de waarde van de wijn te vergoeden. Zie voor deze zaak LCV XXXIII en
234 (noot 1).
2 Elders wordt deze officier Dassa of Dass genoemd.
59

[38] Desen voermiddage, naedeme die verordenten affgegaen, hebbe ick rapport
gedaen vant tgene mij der pater van de Societeit up den 1 ten huius voer antwoert
gegeven, ende is gelijkwel allerhande disputatie weder ingevallen; jedoch gesacht,
mit Sant Wolburgis kercken ende die schuele te gebruijcken solde wal geen mangel
zijn. Niettemin mij is neet bevoelen ime patri enich antwoert in te seggen.
Nae dem middach sint die hern weder bijsamen up dem raethuijse gewest ende heft
aldaer der gestrenge heer borgermeister Ubbena voergegeven, dat der pater van der
Societeit bij hem gewest ende voele saecken gesacht, begerende wal bij dem Raedt
te wesen. Is derowegen voer guet ingeseen, dat hij up kumstigen maendach solde
gevociert worden. 1
Ick bin ter selven tijde oeck an den heren statholder geschickt ende Zijn Gen.
angedient, derwijlen enige Spansche veendels in den antocht weren ende alhijr
voerbij passeren wolden, weren die heren wol van meninge guede ordre [te] stellen
mit schepen, begerende dat Zijn Gen. up ditmael dat Goerrecht wolde gelieven te
verschoenen.
Concluderende hebbe ick mit Zijn Gen. geresolveert, dat men dvorn. soldaten
enige schepen toe Suytlaeren entegens solde schicken und dat sij daermede herwart
gevoert ende voerts duer die verlaeten 2 nae den Delffzijl solden gevoert worden.
Item dat men enich beer, broet ende keese in den schepen hem solde medegeven.
Sulx hebbe ick dem erb. Raedt weder ingebracht ende is bevoelen enige vant
Goerrecht te voceren omme hemluyden sulx in toe seggen.
[5 februari 1590]
60
Lunae den 5 ten februarij
Maendach den 5 ten februarij heft der her borgermeister Ubbena avermaels im Raedt
anmahnung gethan oft men den pater van der Societeet im Rath herwarts solde
voceren, dan oft men hem noch enige resolutie solde inseggen. Derwijlen averst
hieruuth allerhande disputatien weder ingevallen, seggende sommige van den heren,
oft wal geraden buyten den geswoernen etwes der schuele halven te disponeren, heft
sick inmittelst toegedraegen, dat die veer heren borgermeisteren van dem heere
statholder gevordert zijn.
Dieselve koemende in Zijn Gen. hoff, vraechde der her statholder mij wat der
heeren begerent zij. [38v] Ick antwoerde dat Zijn Gen. die heren hadde laeten
eijsschen, weren derowegen gecoemen umb te hoeren wat Zijn Gen. belieffde te
proponeren. Sijn Gen. sachten, het were quaelijck verstaen, hij hadde allene den
hern borgermeister Ballen gevordert; jedoch ime sij leeff dat die heren samtlijck
aldaer weren ende begunste darup voereerst te verhaelen tgene al bevoerens van dem
borgermeister Ballen im Raedt gerapportiert was, nemblich, datter enige
privatluyden, soewel in den Omlanden als in der Stat jurisdiction, gevonden worden
die sich een tijt lanck hero understaen hadden die carspelen up schatting te setten, tot
profijt des vijants, oeck mede tot affdoeninge van hoer costen ende anders; twelck
were een saecke van quaeder consequentie, gescheech oick tot kleinachtinge ende
1 In de marge: ‘Neg[otium] Societatis Jesu’.
2 Bedoeld zijn de verlaten tussen het Schuitendiep en het Damsterdiep buiten de Steentilpoort.

affbrueck ofte verminderinge van der oevericheit. Die heren weren doch souverain
halszheren vant Oldampt. 1 Insgelijcken hadden die Omlanden Zijne Matts
Gerichtcaemer, sulx dat het geenssins en behoerde alsoedaene unordeninge passeren
te laeten, wente daruuth entstunden groete inconvenienten. Erstlich dat der vijant
durch dusdaenige luyden uuth het lant kunde trecken soevoele hem gelustede,
twelck dan alleen queme tot profijt van grave Wilhelm; anderdeels teerden dese
luyden soe hoech sij wolden ende leeden tselve den carspelen alles toe laste.
Daeromme, ten eynde sulx möge remediert worden, was zijn meninge dat men uuth
alle carspelen die volmechtigen solde verschrijven umb van hoer te vraegen ende
mit sueticheit te informeren wat gelt sij biszhero gegeven, in wels handen het
upgebracht, wel hoer daerup gesattet, waertoe tselve gelt uutgegeven etc., umme,
sulx gehoirt, vorders te ordineren wesz men bevinden mochte te behoeren. 2
Voer het andere seede Zijn Gen.: tgene daromme hij den hern borgermeister
Ballen hedde laeten voceren wasz dit, dat hij van mening sij die vijff veendel
Spanjaerden 3 die nu up der Drente in den antocht weren in den Dam te leggen, wuste
oeck geen beter occasie ofte plaetze umme deselve in disciplin te erholden. Nu keme
Sijn Gen. averst in ervaeringe dat die luyden van den Dam [39] int upbreecken
weren, nehmen bedden ende tilbaer guet mit sick wech, dat men daeromme hyrin
wolde ordre stellen, wente sie solden neet belastet worden dan allene met
huysvestinge te geven.
Beede puncten hebbe ick mit dem vorn. heren borgermeistern weder im Rath
koemende gerapportiert, bin dan volgents an luytenant ende hoevetmannen
geschickt umb denselven hijrvan oeck aen te melden, principalijck umb te weten,
wat sieluyden int eerste punct aengaende die verschrijvinge der volmechtigen in den
Omlanden gedechten voer te nehmen. Darup mij voer antwoert gegeven, sie wolden
mit malckander spreecken ende alsdan ein erb. Rath antwoert inseggen.
[6 februari 1590]
Martis den 6 ten februarij
Dinxdach den VI ten februarij heft men avermaels im Raede gesproecken oftmen den
pater van der Societeet solde vorderen ende zijn propositie im Rath hoeren. Ende als
enige heeren van meninge waeren dat men hem die schuele ende die kercke 4 neet
kunde toestaen buyten consent der samtlijcken geswoernen, hebbe ick oeck rapport
gedaen dat beide boumeisteren bij mij gewest weren up dem selven dach omtrent
acht uhren, ende dat sie sulx oeck vermeldet hadden. Pro conclusione is nichts
geresolviert, dan allene dat der erb. raetsher Gisbert Arents den staet van den
upcomsten ende jaerlijxe ordinarijs uutgaeven des Fraterhuyses solde oeverleveren.
Up den naemiddage heft gemelter raetsheer den vorn. staet oevergegeven.
Vermits averst ein erb. Raedt neet starck genuech gewest, heft men tot wijdere
resolutiën neet koenen koemen.
1
Burgemeesters en raad hadden volledige rechtsbevoegdheid over het Oldambt, met inbegrip van het
recht om aan het leven (de hals) te straffen.
2
Deze zaak is enkele dagen tevoren al door Verdugo aan de orde gesteld. Zie de aantekeningen van
31 januari 1590 op fol. 36.
3
Julsing spreekt in zijn dagboek over zes vendels Spanjaarden, samen ongeveer 600 man.
Blanckemeyers soldaten (Hoogduitsers) waren enkele dagen tevoren naar Aduard getrokken (JGD
55).
4
Bedoeld zijn de Sint Maartensschool en de Sint Walburgkerk.
61

[7 februari 1590]
62
Mercurij den 7 en februarij
Wonsdaege den 7 en februarij heft der statholder die vier borgermeisteren tot sick
beroepen; alwaer gecoemen zijnde heft Zijn Gen. angevangen te spreecken. Die
oersaecke waeromme die heren gevociert sij dese, dat, derwijlen sie nu int uutgaen
weren vant purgatorio (verstaende den eedt van oevericheit), 1 soe konde Sijn Gen.
neet naelaeten die heren een dinck te vermaenen, te weten—alsoe hij van dem
vicaris-generael angesproecken was omme die hant mede willen holden oever die
relligie, gelijck hij schuldich were te doene, ende dan principalijck mede
gerecommandiert hadde het bewuste werck van der erectie [39v] des collegii—soe
queme nochtans Sijn Gen. daerbij oeck in ervaeringe, datter selsaeme contradictien
gescheden ende insonderheit van enige mannichen, die haer saet daerunder seijeden.
Nu wusten averst Zijn Gen. woll, hadde oeck die oevericheit dusser Stat altijt soe
gekent bij haer gebruijcklijck te wesen, wat eenmael geresolviert, dat men daerbij
wall gemeentlijck plachte te verblijven, jae, dat sollichs stevich ende vast geholden
worden; wolde daeromme die heren vermaent hebben, dat sie wolden gedencken dat
dusse saecke alberait an Zijn Hocheit, jae, dat mier is, an Zijn Hillicheit ende het
concilium cardinalium 2 gelangt sij ende dat sie alles wetenschup hijrvan draegen,
oeck daermede belastet zijn geworden omme die incorporatien te verwarven ende
wel behartigen wat hijruuth enstaen wurde, sulx—wan schoen dese saecke neet
soeseer tendeerde tot walvaert dusser Stat, gelijck sie duet—soe behoirden nochtans
die heren tot den entelijcken voertganck te trachten ten eijnde sie neet lichtveerdich
bij Zijne Matt. ende Zijne Hoch. ende alle diejenige, daer dese saecke
gecommuniciert, geachtet mochten worden; wolden oeck gedencken alles wes van
der gemeente gedaen wurde, wolde dem magistrat te laste gelecht worden, biddende
daeromme ende vermaenende, men wille hierin doen dat alles tot gueden ende möge
geraecken.
Als ick dese Zijnder Gen. proposition, die in Francoisisch gedaen was, den
heren borgermeistern alsbald verdolmetschet ofte geïnterpretiert, hebbe ick volgents
Zijn Gen. uuth bevel der hern borgermeisteren angedient, in wat terminis die saecke
jegenwoerdich stunde, wat plaetze dem patri geassigniert und—derwijlen hij die
neet hadde koenen accepteren—wat men wijders bedacht gewest te doene ende
waerher die saecke an den gilden gelangt.
Sijn Gen., alles nae het lange verstaen hebbende, seede van advis te wesen, dat
die heren bij hoer gedaenen bott solden verblijven, middelerwijlen mochten die
heren schrijven soe wel an Zijn Hoch. alsmede an den provincial van der Societeet.
Insgelijcken wolde Zijn Gen. sick conform maecken mit den hern van dem
magistrat, wolden gelijckformich schrijven, daert behoiren solde etc.
Insgelijcken repeteerde Zijn Gen. dat hij wal wuste, dat sommige monnijcken
voel spils maeckeden, dwelcke beter buyten dese Stat behoirden te wesen als hijr
binnen; konde die slechte gemeente [40] geen groet schult geven, vermits sij neet
beter wusten; dan hielt wal raetsam dat men die geestelijcken eens convocierde und
van hoer vraechde wat hoer advis sij in dit stuck van den Jesuïten. Twijvelde neet,
sie solden alsdan wel alle stum blijven und niemants solde dorven spreecken.
1 De ambtstermijn van de heren loopt af. Op 22 februari zal het nieuwe college van burgemeesters
aantreden. ‘Purgatorium’ betekent ‘vagevuur’.
2 Latijn: ‘de raad van kardinalen’.

Nae desen gaff Zijn Gen. den heren oeck toe erkennen woe hij mit grave Carl
van Mansfeldt veraccordirt sij malckander die hant te langen ende wel den eenen
ruerde, die ruerde oeck den andern, jae dat grave Carl mit 4000 man al in den
antocht gewest were umb herwarts te koemen, dan sij, duerdem dat den vorst
gecessiert, toerugge gebleven.
Item seede oeck dat Zijn Hoch. selvest ongetwijvelt het hoeft herwarts oever
den Rijn solde keren ende dat alle saecken verhoepentlijck beter voertganck solden
gewinnen, die hern biddende dat sie patientie wolden draegen ende gedencken dat
andere provincien gans und gaer geruijneert ende verwuestet weren, mit meer andere
dergelijcke woerden streckende tot vertroestinge van dusse lantschup.
Boeven gementioneerde puncten hebbe ick duer bevel der heren
borgermeisteren voirts hijrnae im Raede gerapportiert. Derwijle idt averst temelijck
hoech an dem middach was is hijrvan neet wijders geresolviert.
Nae dem middach heft men het punct van der Societeet soe hierbevoerens verhaelt
weder voergenoemen, ende is darup bij den erb. Raedt voer guedt ingeseen, dat men
den geswoernen dises behoirde te communiceren. Jedoch ein erb. Raedt was van
guede meninge dat men den vorn. Jesuïten neffens die angeboedene plaetze die
kercke toe St. Wolburg mit die schuele neet behoirde aff te slaen.
[8 februari 1590]
Iovis den 8 ten februarij
Hoc die electus novus magistratus senatorius et sequenti die consules ac quatuor
hovetmanni. 1
Ter cause van welckeer electie bij den geswoernen vant punct der sociëteijt niet
heft koenen gehandelt worden.
[40v] [10 februari 1590]
Sabbathi den X en februarij
Saeterdach den X en februarij is bij dem erb. Raedt geresolviert datter vier kaeren
geordineert solden worden tot wechfuehringe der vuylicheit up den straeten, die
oeck tot geen ander werck solden gebruickt worden. Die uncosten vandien sol up
den huyseren gelecht worden. Jedoch is belevet dises mit den geswoernen eerst te
communiceren. 2
Nae dem middach hebbe ick den hern statholder weder angesproecken—der des
voerigen daeges hieromme oeck begruetet—dat enige ruyteren, dem obersten
Blanckemeijer toestendich, van Onnen wechgedaen und nach ir quartier geschaft
und gesunden mochten worden. Darup Zijn Gen. mij geantwoert, es sij schoen
gescheet und sie hetten den bevelch allereerst ontfangen.
1 Latijn: ‘Op deze dag is de nieuwe Raad gekozen en op de volgende dag de burgemeesters en de
hoofdmannen’. Zie voor een nauwkeurige beschrijving van de verkiezingsprocedure: DA d.d. 13
februari 1574. Zie ook ESA 145.
2 Secretaris Alting maakt in zijn Diarium herhaaldelijk melding van maatregelen ten behoeve van de
stadsreiniging. Op 19 november 1584 was ook al sprake van ‘4 karren ten behoeve van de reiniging’.
63

[11 februari 1590]
64
Solis den XI en februarij
Sondach den XI februarij nae dem middaege hebben die hern van dem erb. Raedt
voer guet ingeseen, dat sij tsamtlijcken solden gaen buyten die Steentilpoorte umb
aldaer toe versichtigen off neet doenlijck sij dat men van den boem bij de
Voelenkaemers aff noch een grafte maeckede recht up nae die munt vant eerste
verlaet voer de Steentilpoerte, umme aldaer het lopende Schuytendeep hen toe
leyden ende dan voirts up nae Poelpoerte toe, teneijnde van het jegenwoerdige
loepende Schuytendeep een stillestaende grafte mochte gemaeckt worden ende die
schuyten in de buytengrafte ofte nijen deep mochten liggen. 1
Ter plaetzen buyten koemende, heft men bevunden datter ruymte genuech sij,
jedoch nichts geresolviert, dan der her borgermeister Ubbena, wesende
borgermeister in der tijt, vermaende die heren soe in den eedt bleven, dat sij mit dem
ankoemenden nijen Raedt daraff wolden spreecken. 2
Desen naemiddage heft men oeck besichtiget hoe dat men best een punte oft horne
umme te flanckeren 3 maecken konde voer de Oesterpoerte vant Schuytendeep, ende
bevunden, dat die meninge der hern van dem verleden jaer, te weten duer Graewers
weyde 4 den buijtenschantz te maecken, daerbinnen sluytende den wech van
Poelpoerte, noch die beste solde zijn.
[41] Desen selven dach omtrent acht uhren in dem avendt bin ick im Raedt
gevordert; aldaer koemende, heeft der gestrenge heer Joachim Ubbena,
borgermeister in der tijt, mij angesecht hoe dat een erb. Raedt in erfahrung
gecoemen, datter enige soldaten vermits die hochtijt van hopman Andreas de
Pedrossa in des statholders hoff solde geholden worden, schoetvrije harnasch
entlenet hadden und dat sie moegelijck gewapent in masquerie solden willen gaen,
waeruuth seltzame inconvenienten well enstaen kunden. Solde daerinne eens erb.
Raedts meninge wel zijn, dat ick incontinenti Zijn Gen. sulx aenmeldede, 5 hem
biddende, indien soedaene masquerie by der nacht voerhanden, sulx aff te schaffen
om alle unlust te verhueden. Niettemin, sommige heren vonden raetsam den heren
borgermeister Ballen—dwelck mede up de bruytlacht gebeden—eerst uuth te
vorderen ende mit hem te communiceren.
Koemende int hoff ende alles mit dem gemelten hern borgermeister
gecommuniceert hebbende, hebben wij seer unraetsam gevonden den hern
statholder, der int midden an den taefel was sittende, dessentwegen up te eijsschen,
dan hebben bij dem hoffmeister erkundiget, wat van dusse masquerie mochte zijn.
Dwelcke uns anleidinge gegeven dat ein edelman bij grave Fridrich van den Berge,
1 Het gaat hier om de omleiding van het Schuitendiep, waardoor aan de zuidoostzijde van de stad een
extra-gracht zou ontstaan. Zie Altings aantekeningen van 6 april 1590, waar sprake is van een
‘dubbelde graft van Drenckelerstorn bes an Poelpoort’ (DA 787). Met de ‘Volencamers’ wordt een
streekje bedoeld dat even buiten de stad aan het Schuitendiep lag.
2 Burgemeester Joachim Ubbena was een van de raadsheren die volgens oud gebruik per 22 februari
1590 moesten aftreden na twee jaar zitting te hebben gehad in de Raad. In de jaren 1590-1592 zal
Ubbena het ambt van hoofdman bekleden.
3 Gaat het hier om het plan voor een extra-versterking aan de zuidoostzijde van de stad? Een nieuw
ravelijn ter plaatse speelde een belangrijke rol tijdens het beleg van Groningen in de maanden meijuli
1594.
4 Een toponym? Een zekere Graewert komt halverwege de 16 e eeuw in het stadsarchief voor als
notaris.
5 Ms.: ‘vermeldende’.

Marx geheten, daervan wal gesproecken; item, dat Vasques brueder oeck wat int sin
hadde.
Omme dan alles voer te koemen, is gedachte Vasques dit geoepenbaert, der
alsbald zijn diener tot zijn huys geschickt ende aldaer verbieden laeten, datter
niemant in masquerie uuth zijn huys solde koemen. Sollichs daernae bij dem erb.
Raedt gerapportiert zijnde, is men thovreden gewest ende niettemin bevoelen dat
eijn jeder up zijn huede solde zijn.
[12 februari 1590]
Lunae den XII en februarij
Maendach den XII ten februarij bin ick van dem hern statholder gevordert; aldaer
koemende heft Zijn Gen. mij gevraecht wat miszverstant oder miszvertrouwent
gister in der Stat gewest zij. Ick hebbe geantwoert tgene hier te bevoerens reede
verhaelt, seggende datter geen ander bedencken bij den hern gewest zij dan allene,
dat men bevreest hadde, indien jemants [41v] van den soldaten gewaepent up der
straeten hadde bevonden worden, datter moegelijck inconvenienten uuth hadden
entstaen moegen, ende dat die hern geen ander bedencken gehadt hadden, mit
welckeer verclaeringe Zijn Gen. sich gecontentiert.
Desen selven dach 1 omtrent X uhren sint die hern van dem Olden Raedt, sambt
taelmans, gesworen ende boumeisters van den gilden bij dem erb. Raedt gevordert
gewest, alwaer hemluyden geproponiert worden, derwijlen der pater van der
Societeet Jesu sich neet konde contenteren mit die angeboedene plaetz, daervan up
dem XIII januarij resolutie genomen was, 2 vermits aldaer geen kercke, soe hadde hij
sick gepresentiert dieselve nochtans te accepteren, bij aldien dat men Sant Walburgis
kercke hemluijden mit oeck die schuele liete gebruijcken. Worde oeck van mij uuth
bevel des Raedes daerbij vermeldet dat die hern van dem erb. Raedt van meninge
weren, men behoirde sulx neet te weigeren; nochtans hadden gemelten patri sulx
neet willen inseggen voer und alleer mit den samtlijcken hern und geswoernen dit
gecommuniciert te hebben. Derowegen mochten zij sich vorclaeren, wesz hoer
guede meninge in desen sij. Insgelijcken worde gesacht dat men voereerst
hemluyden muste oevergeven die gueder vant Fraterhuys, ende Augustinscloester 3
tot Appingedam.
Nae gedaner proposition heft een ieder geswegen. Lestlich van dem
presiderenden borgermeister gevraecht zijnde, wat den hern guetduchte zijns
verstants, behoirde men bij de genoemene resolutie te verblijven, hebben die beijde
boumeisteren gesacht dat sie hadden laestmael den hern van dem erb. Raedt weder
ingebracht, wat haer bij den gilden bejegenet sij, 4 te weten dat sie sich neet kunden
wijders inlaeten, men hadde dan die gilden mit den oldesten borgeren gevociert ende
mit haer samtlijcken gesproecken 5 ende men solde het hoer te guede holden, went
sie weren tot dit werck wall gesinnet, allene, deden sie iets buyten der gilden weten,
1 In de marge: ‘Societas Jesu’.
2 Zie fol. 25 en 24a.
3 Ms.: ‘Augustuscloester’. Overigens was het eerder de bedoeling de inkomsten van het
augustijnenklooster te Appingedam te gebruiken voor de Sint Maartensschool (zie rvr 625.1 d.d. 22
mei 1586).
4 Zie de aantekeningen van 20 en 22 januari 1590 op fol. 28v en 29.
5 De zin heeft een conditionele strekking. ‘De bouwmeesters kunnen geen verdere uitspraken doen
alvorens de gilden en de oude burgerij bij elkaar zijn geroepen en met hen overleg gepleegd is.’
65

soe muchten sie het hoeft wal uuth die weeg trecken. 1 Item, men seede wal het solde
buyten der borgeren schaede gescheen, ofte men dat wal geloeven mochte etc., mit
meer ander worden. Item, men solde hem acte daervan geven, dat het den borgeren
niet toe laste solde koemen etc.
[42] Darup is hemluyden erstlich van dem erb. ratsheer Barelt Janssen geantwoert
ofte dat al noedich ofte geraeden zij, dat men die saecke weder an de gilden solde
gelangen laeten. Het weere te besorgen, al ist dat die hoevelingen ende oldermans
wal verstant hierinne mochten gebruycken, nochtans, wan maer een unverstandich
mensche ofte schorftschaep onder den hoep is, die kunde alles in rep ende ruer
maecken, jae al kende hij geen A voor een B mit dergelijcken anderen reden.
Inszgelijcken hebbe ick oeck weder gerepetiert, dese saecke sij den gilden neet
gecommuniceert omme van hoer te vraegen offte sie consenteren wolden, dat men
die Societeet hyr solde accepteren ofte niet, wente sulx weer vorlangst an den
coeninck ende Zijn Hoch. all oevergeschreven, dan allene—derwijlen questie was
umb die plaetze—ofte sie konden consenteren in Geestelijcke Maechdencloester ofte
in die weem. 2
Die boumeisteren hebben weder gevraecht oft men die schule buyten consent
van der gemeente hem wal geven kunde, ofte dat tegens het Statbueck neet were.
Hemluyden is geantwoert, die schuele bleeff een schuele ende dat die gemeente
darin neet te seggen hadde, dan behoirden te dancken, dat sie haer kinder vergeves
kunden laeten lehren.
Belangende acta te geven worde gesacht, dat alle dese handlingen bij mij
syndico toe buecke gestelt worden. Die meninge was altijt gewest, were oeck noch,
dat men die borgerije noch het aerarium 3 neet solde belasten. Sulx were von anvanck
van dem hern luytenant alsoe geproponiert, worde oeck noch neet anders verstaen.
Under anderm worde van dem erb. raetsheer Gisbert Arents oeck gevraecht,
ofte die hern van meninge weren die upcompsten vant Fraterhuys hiertoe toe
imploijeren; hij hadde wal soe voele verstaen dat sommige van den geswoernen dat
soe neet verstunden, noch oijt gemeent hadden. Darup is geantwoert, eens erb.
Raedts meninge sij altijt soe gewest. Der erb. raetsheer antwoerde weder, oft men
sulx wal doen kunde buyten belevent van der gemeente. Up wellichs derwijlen
geantwoert worde, dat sulx de gemeente niet en ruerde, jae dat ein erb. Raedt den
olden pater selvest daruuth gesettet hadden, dat guet an sick genoemen, hem
raetsheer tot een procuratorem derselven gueder gestelt, soe kunden sie gelijcksvals
dese gueder buyten der gemeenten consent wal transfereren ad pios usus [42v]
scholarum, 4 destomehr, derwijlen doch die fratermonnichen in voertijden die joecht
oeck plachten te lehren. Gemelter her raetsheer seede voirts, hij contrarierde neet,
dan seede allene, dat men met oepenen dueren handelen ende wandelen solle, jae
seede wijders, hij wolde dat men dit werck uuthfuehren konde sonder enige
geestlijcke gueder daertoe te nehmen. Upt welcke is gesacht, wij hadden uns
1 Onbekende uitdrukking.
2 Ms.: ‘ween’.
3 Latijn: ‘schatkist’.
4 In de marge: ‘Resolutio’.
66

daermede neet te bekommeren, sollichs stunde bij zijne pauslijcke Hillicheit, wij
wolden die daervoer laeten sorgen; ende bij alsoeveer iemants daerbij geïnteressiert
wurde, mochte sich aldaer beclaegen.
In summa, nae lange woerden ende wederwoerden heft der herr Ubbena,
presiderende borgermeister, pro conclusione gevraecht ofte het den samtlijcken
vrenden belevede wie bevoerens geproponiert, ende daerup is consentiert, jae, seede
oeck: ‘de swijcht die consentiert’; ende daermede tot ander materie voertgefahren.
In dese bijkumpst is oeck besloeten, datter veer kaeren geordineert solden worden,
die niet anders solden doen als den straetendreck wech te fuehren; sall oeck der Stat
boumeister oever dieselve neet hebben te gebieden, dan soelen staen tot dispositie
des presiderenden borgermeisters. Hijrbij is bewilliget, dat tot underholt derselven
alle huysen X bb. st. ende alle kelders ende caemers vijff st. bb. soelen geven. Desz
sal Johan Haijkens, deme zijn besoldung bis up 50 gl. jaerlijx verbetert, geordineert
[werden] om hyrup inspectie te draegen.
Desen voermiddage heft Sijn Gen. zijn secretarium Sucquet oeck an mij (im Raedt
sittende) gesonden, mij laeten anseggen dat deselve in ervaeringe gecoemen, hoe die
borgeren desen nacht geheel int geweer gewest weren ende dat sie groet
misvertrouwent gehadt up Zijn Gen., jae, dat Zijn Gen. geoffendiert, meende, het
stunt niet up reden, dat hij als wesende statholder staen solde under dispositie des
Raedes, jae dat hij in zijn huys niet een mensch solde moegen laeten koemen buyten
consent des Raedes. Ick hebbe geantwoert tgene ick Zijn Gen. solvest gesacht
hadde, 1 daerbij adderende 2 dat Zijn Gen. doch een ieder anklicker geen geloeve
wolde geven ende dat eins erb. Raedts meninge neet anders gewest weren, dan tgene
ick Zijn Gen. toe bevoerens gesacht hadde.
Nae den middach hebbe ick Zijn Gen. om deselve saecke oeck weder angesproecken
ende soe voel geremonstriert, dat hij bekande ein erb. Raedt hadde wol gedaen.
[43] [13 februari 1590]
Martis den XIII februarij
Dinxdach den XIII februarij bin ick uuth bevel des erb. Raedts an den hern droste der
lantschap Drenthe gesunden sambt etliche anwesende volmechtigen; denselven
angemeldet dat Stat ende Landen dickmaels belastet worden mit fuehren des hern
statholders bagagie, twelck men wijders neet plachte te brengen dan up Drentsche
boedum; want dan 3 enige fuehrluyden 4 groet gelt ten achteren, were der Stat ende
Landen begerent, sie 5 sich verclaeren wolden ofte sie nae quota die uncosten wolden
dragen oder niet.
Mij is geantwoert, wan men gelijckheit wolde holden mit alle koeninges
diensten, dat die van der Drente steets int Goerrecht muchten entlaeden worden van
alle vrachten, soe weren sie overboedich. Jedoch er droste wölle mit der lantschup
spreecken.
1 Hammonius had, naar aanleiding van de commotie rond de bruiloft van Andres Pedrosa, erop
gewezen dat de aanwezigheid in de stad van gewapende en geharnaste soldaten onaangename
reacties van de zijde van de bevolking zou kunnen oproepen. Zie fol. 41 ev.
2 ‘Toevoegende’.
3 ‘Omdat’.
4 Groningse, wel te verstaan.
5 De Drenten.
67

[14 februari 1590]
68
Mercurij den XIIII februarij
Wonsdach den XIIII februari sint die verordenten der Omlanden bij dem erb. Raedt
dusser Stat up dem raethuijse erschenen, alwaer ick erstlich geproponiert, dat Con.
Matts leutenant mij und dem official Krite angesacht hadde dat der herr statholder
begerende was, men solle den Spanschen soldaten—in den Dam liggende—torff
ende keersen moeten bestellen; item tot hoer peerden het ruych vueder; item dat men
up den kaedijck een schantzken ofte twe van plancken solde doen maecken.
Upt eerste is geresolviert dat men, den torff belangende, enigermaeten ordnung
solde geven dat het verschaft wurde. Het ruychvueder averst te geven zij tegens
d’ordnung Zijnder Hoch. Die schantzen up den kaedijck sol men oeck maecken soe
veer Zijn Gen. sulx immer wolden hebben. Ende alsoe oeck mede versocht worde
dat men in den Dam bedden solde schicken, is sollichs bij Stat ende Landen
affgeslaegen, dan muchten die van den Dam selvest daertoe trachten.
In deze bijkumpst is oeck geresolviert dat dem erntf. Harmen Sickinga up zijn
gedaene eijsch van te willen hebben verwissinge 1 van enige verschoeten penningen
an Geert van Heesepe, [43v] geen andere verschrijvinge konde gegeven worden als
andere borgern die hoer gelt in tijt der betaelinge der Welschen soldaten verschoeten
hebben, ende dat hem zijn penningen alsdan oeck betaelt soelen worden, als dieselve
dat irige bekoemen.
Inszgelijcken is dem edlen Rudolff de Mepsche ingesacht dat men morgen tot
acht uhren ten Brueren wolde erschijnen umb aldaer zijn pretensie te verstaen.
Desen voermiddage umtrent nae elff uhren bin ick mit dem official Krithe in nahme
van Stat ende Landen an de hern luytenant ende hoevetmannen geschickt ende
derselven ingebracht wat up haerluyder aengevent des torffs, ruychvoeders ende
schantzen halven an dem kaedijck bij Stat ende Landen besloeten, mits seggende dat
die in den Dam selvest die bedden musten vinden.
Insgelijcken heft men aldaer gepresentiert etliche schriftlyche gravamina van
neuweringen die sick up Zijne Matts Caemer tot beswaeringe der underdaenen
toedraegen, begerende dat darinne moge geremediert worden.
[15 februari 1590]
Jovis den XV en februarij
Donderdach den XV en februarij sint die erweerdige edele erentfeste und erbare hern
Joannes Gräven, abt toe Aedwert, Johan Thedema, borgermeister, Ernst van
Iselmuyden, Fridrich Moijsteen, raetshern, ick sijndicus und der official Krithe in
der Minnenbrueder cloester gewest, alwaer wij, angehort hebbende in nahme van
Stat ende [Lande] den eijsch van 6200 gl. soe die naegelaetene weduwe van z. Johan
d’Mepsche, Con. Mats gewesenen luijtenant, is pretenderende van Stat ende Landen
te genieten wegen seeckere jahren hinderstendige gagien, ende dat in achtervolch
van seeckere missiven bij Con. Mats Finantien tot dien eijnde gepassiert, is der
gemelten weduwe mit haeren kinderen pro conclusione ter antwoert gegeven, dat
men alles getrouwelich bij den hern van Stat ende Landen gedachte te rapporteren,
1 Zekerheidstelling, garantie.

umb hiernacher geordineert te mögen worden tgene zij im Raede bevunden werden,
haer beloevende het beste ter billicheit in dusse saecke te willen.
[44] Nae den middach bin ick an den hern statholder gesunden umb Iren Gen. an tho
melden datter boeven die vijf viendel Spangiaerden, die men vermeent hadde den
nacht toe Suijtlaeren te logeren ende nu alberaits al toe Haeren angecoemen, noch
andere driehundert soldaten up der Drenthe wehren liggende ende in den antocht;
oeck mede toe vraegen, wat Irer Gen. meninge mit den sij, oft men denselven
scheepe tegemuete solde schicken up Suytlaren toe.
Dises bij dem here statholder voergegeven hebbende, heft Zijn Gen. mij
geantwoert, hij wuste neet van de kumpst derselven driehundert, hadde oeck
denselven geen ordnung gegeven herwarts te trecken; dan muste etwes neuwes
bedeuten, ofte zij musten möglich iemants convoijeren. Niettemin, derwijlen zij up
der Drente wehren gekoemen, hadde hij hoer entboeden herwarts te trecken ende
solden die hern stilstant doen ter tijt toe Sijn Gen. tijdinge hadden wesz weges zij
ankömen.
Oever een stundt hiernae, als ick einem erb. Raedt dises ingesacht hadde, hebbe
ick avermael an dem hern statholder uuth bevel des Raedes angemeldet dat haer
erbarheiden clachte vorkoemen, wat maeten twe frouwen, d’eene van Emden ende
d’andere van Farmsum, seeckere tonnen botters mit etlijche zijden specks alhijr
gekoft, veraccijset ende uuthgefuehrt hadden in mehning dieselve nae Emden te
scheepen; koemende an de schantz ten Neuwen Sijl 1 an den Dollert zij tselve guet
van den soldaten angeholden, ter cause dvorn. frouwen van Zijn Gen. ofte den hern
dusser Stat geen 2 passeport gehadt hadden. Want dan 3 sollichs ein groete neuwering
ende geen auditeur sich behoerde te bekroenen mit hetgeene uuth deser Stat mit
voerweten der heren gehaelt ende nae Emden gescheept wurde, soe begeerden die
hern eins erb. Raedts dem auditeur te bevehlen sich mit dusdaenigen dingen neet te
bekroenen, oeck d’vorn. soldaten te bevehlen dat sij tvorsz. guet passeren lieten. Sijn
Gen. hebben, nae allerhandt difficultates die mij diszvals vorgeworpen wurden
lestlich geantwoert, hij wolde der hern meninge in disem ein benuegen doen.
Stracx hiernae bin ick mit dem hern rentmeister Johan van Deest an den gestrengen
hern luytenant Gouda gegaen ende Zijn Gest. uuth bevelch eins erb. Raedts noch
wederomme gepresentiert het achterstallige gelt soe [44v] derselven bij dusse Stat
resteret, hem daerbij ersueckende sollichs te ontfangen, ende alle andere pretensien
ende misverstant fahren te laeten. Sijn Gestr. hebben, nae wijtleuffich discours van
zijn groete diensten die hij an dusse Stat bewesen, geen ander resolutie gegeven, dan
dat hij die penningen wal up reeckenschap ontfangen wolde, averst zijn actie vallen
te laeten zij hem neet geraden; ende wat hij ontfienck, van demselven allem wolde
hij wal van ijder specie genuechsam recognitie geven. Ende alsoe hinc inde
allerhandt argumenta gemovirt, hebben wij geen ander resolutie genieten mögen als
boeven verhaelt.
1 Zie voor de schans Nieuwezijl aan de Dollard ook VH I 19v.
2 Het Ms. heeft tweemaal het woord ‘geen’.
3 ‘Omdat’.
69

[16 februari 1590]
70
Veneris den XVI en februarij
Vrijdach den XVI en februarij bin ick van den hern luytenant ende hoevetmannen up
Zijne Matts Caemer gefordert und is mij aldaer gevraecht wat up de supplicatie bij
den van den Dam gepresentiert doch gedaen mochte zijn. 1 Ende alsoe ick
geantwoerdet dat den torff belangende mit mr. Reint Ipens durch mij ende den
rentmeister gehandlet, dat hij 2 schuyten koepen ende wij daervoer staen wolden, dat
oeck die hern van Stat ende Landen tot hoij ende stroe geen raet wusten, maer dat
sollichs sij tegens d’ordonantie Zijnder Hoch., hebben die gemelte heren mij belastet
mit den heren van Stat ende Landen te spreecken ende doch ein entelijcke resolutie
Zijn Gen. in tho seggen.
Item sij seeden oeck dat sij wel voer raetsam bevonden, dat men eerster uhre te
saemen quemen ende mit malckander spreecken mit wat maenieren oder in wat
gestalt Zijn Gen. an toe spreecken sij, dat men van solchen antal soldaten, die men
daegelijcx alhijr int lant gefuehrt, mochten erlediget worden.
Welliche meininge ick dem erb. Raedt alsbald weder ingebracht, ende is darup
besloeten, dat men Stat ende Landen tegens den dach van morgen solde bijsamen
roepen ende mit malckander raeden wat nutzst ende oerbaerlyckst sij tot gemeende
welvaert des landes.
[17 februari 1590]
Sabbathi den XVII en februarij
Saeterdach den XVII februarij 2 sint die heren leutenant ende hoevetmannen mit den
verordenten der Omlanden up dem raethuijse neffens dem erb. Rath versamblet
alwaer ick anvencklich geproponiert wat clachten van denen van den Dam
voergebracht [45] daegelijcx voerquemen ende dat Zijn Gen. nu reede tot
verscheiden mahlen versocht hadde, des torffs ende servicen halven sick verclaeren
oft men het te verschaffen van meninge sij ofte neet, daerbij adderende, derwijlen
alle daegen dit arme Ommelant vul volcx gefuehrt worde ende men voer oegen
saege, dat alle saecken sick tendeerden tot een entelijcke ruyne, soe hadden die hern
van dem erb. Raeth voer guedt ingeseen, die samtlijcke heren te convoceren omme
mit malckandern te spreecken wat middelen voer die hant te nehmen zijn die
enichsins mochten strecken tot affwendinge van groeter verwuestinge.
Ende alsoe bij den eenen voer ende bij den andern nae die benautheit des landes
wal geaggraviert, sulx dat een ieder wal bekende wij stunden in puncto umb
entelijck verdurven te worden, soe heft men nochtans voereerst geen ander resolutie
weten te nehmen, dan dat men Zijn Hoch. van de jegenwoerdige gelegentheit
schriftlich solde verstendigen.
Voer het ander is besloeten dat up den naemiddage enige hern van Stat ende
Landen an Sijn Gen. solden gaen ende derselven die elende ende benautheit
1 Zie voor het hier bedoelde request de klachten van de richters en gemeente van Appingedam over de
bezwaren en de overlast die zij van het krijgsvolk ondervinden, met verzoek om bedden, hooi, haver
e.d. voor de soldaten (HJK 620).
2 In de marge: ‘Hoc die electus in pastorem huius civitatis p. Arnoldus Nijlen’ (Latijn: ‘Op deze dag is tot
pastoor van deze stad gekozen pater Arnoldus Nijlen’). Zie verder Altings aantekeningen sub dato
(DA 783), waar te lezen staat dat deze pastoorskeuze mogelijk was vanwege de speciale dispensatie
die verleend is met betrekking tot de eis dat de Groningse persona gepromoveerd behoorde te zijn.
Deze regel gold op grond van de door Wilhelmus Frederici opgestelde verordening op de
pastoorskeuze in 1513. Zie hiervoor rvr 882.

voerholden, hem biddende dit neuw angekoemen chrijchsvolck up ander oerden te
beleijden ten eynde dit arme landeken neet geheel in den grunt bedurven wurde.
Die brieven an Zijn Hoch. mit oeck eene anden hern president Pamele, vormits ick
alberait dieselve in eum eventum 1 geconcipiert hadde, sint alhijr verlesen ende
geapprobiert.
Nae dem middach sint die erweerdige edele erentfeste heren, die commendator in
Oesterwerum, Johan Thedema, borgermeister, Ernst van Iselmuyden neffens mij an
den heere statholder gegaen ende hebbe Zijn Genaden angedient dat die van Stat und
Landen huyden up dem raethuyse versamlet gewest weren umb mit malckander te
spreecken van den jegenwoerdige swaericheiden des landes, mede oeck van tgene
Zijn Gen. wegen des garnisons ten Damme tot mehrmalen hadde doen voergeven,
ende alhoewel die heren wal geneicht weren alles te doene wat sij vermochten, soe
bevunden zij nochtans die saecken in sollichen extremiteijt, dat sij wal spoerden in
haer vermoegent neet tho zijn hierinne te continueren; hadden nochtans des torffs
halve eenszdeels ordnung gegeven, het principaelste averst, waeromme die heren tot
Zijn Genaden quemen, wasz ditt, dat sie in [45v] naeme van Stat ende Landen Zijn
Gen. oetmoedelijck wolden bidden dit angecoemen crijgesvolck up andere oerden
wolden beleijden, gelijck dieselven mij toe Coeverden am laeste beloevet. 2 Toedeme
wusten Zijn Gen. wel dat wij altijt an Zijn Hoch. hadden angeholden, dat het secours
van volck tot unser entlichtinge up des vijants boedum geplantet mochte worden,
ende neet alhijr tot unse ruijne.
Up twelcke, voerdat ick geconcludiert, begunste Zijn Gen. te seggen, ‘Eijlas,
wat willen die hern sick beclagen, sie wieten doch wal dat sonder volck neet kan
uuthgerichtet worden’ ende wolde men dan alreede in anvanck groetelijx clagen,
daer men unsz doch niet wijders als mit huysvestung belastet, möchten sij mit quaet
contentement weder wechreijsen ende alsdan weren wij voer seecker, dat wij soe
balde niemants weder solden becoemen. Ick antwoerde: umb oever iemants in specie
te claegen hadden wij up ditmael wal geen sonderlinghe bevelch, nochtans hadde ick
wal verstaen, dat desen nacht toe Adorp, Saewert unde Wetsinge schaede genuech
gescheet zij, dat die beesten buyten der dueren gebunden, die luyden uutgejaecht
ende vast begunsten voer te wijcken; item datter sommige 3 al nae die Suytwende 4
hen affgeloepen weren die van drie huysen allene dartich gl. geschattet hadden. Sijn
Gen. sachte, hij hadden hem 5 nu gelt toegeschickt und toegen up altesamen in
Winssum, alwaer guede ordnunge solde geholden worden. Belangende het
voerlopen van de huysluyden hadden sij daertoe noch geen oersaecke; wan den
vijant queme leepen sie neet voer, dan bleven bij haer huysinge. Item hij hadde noch
neet vernoemen dat dese Spangiarden meer insolentie gedaen hadden als andere
natien, dan man gaff selsame saecken uuth, te weten, dat dese luyden den frouwen
borsten affsneden ende deselve braededen mit andere dergelijcke flabylen. 6
Ick antwoerde, wat van deme zij wuste ick neet, dan die luyden worden
qualycken getractiert, hadden in haer macht neet voele te koepen ende den soldaten
alles te bestellen, wente sie weren uutgeputtet ende men hadde daeromme neet
1
Latijn: ‘voor dat geval’.
2
De syndicus was op 17 december 1589 voor het laatst in Coevorden.
3
Soldaten.
4
De Beijumer Zuidwending?
5
Een niet met name genoemde hopman?
6
Is ‘fabulen’ bedoeld?
71

gehoepet dat dit volck herwarts solde gefuehrt worden zijn. Der her statholder
sprack wijders, wat hij doch dan doen solde, waer hij sie fuehren solde, hij konde
geen [46] geschutt voert brengen wan het doijweder gebleven hadde, soe were die
sommigen van den heeren schoen gecommuniciert wat hij im sin hadde.
Ick repliceerde wijder: die heren konden Zijn Gen. geen ordnung geven wat hij
doen ofte laeten solde, dan wolden alleenlijck gebeden hebben ofte neet moegelijck
sij dat dit vromde volck an de ander zijde van die vijantlijcke schanzen gefuehrt
worden.
Sijn Gen. antwoerden: want 1 sie aldaer gefuehrt worden, hoe men doch dan
proviande solde naefuehren, ofte men hebben wolde dit secours mit unbedachtem
sinnen dem vijant ten besten te geven, hij konde doch aldaer geen geschut brengen
und het volck verdedigen; men solde hem laeten sorgen, hij sleep neet und wolde
oeck geen occasie versuymen. Wat hij doch anders doen solde, hij wasz maer een
arm edelman, settede alle dat zijne daerbij up, niemants wasz daer die tot dit volck
underholt gaff, dan hij allene, noch pagador noch contador 2 deden die betaelinge,
dan hij dede idt. Hadde sich schoen albereit tot etlichen duysent gl. veroppignoriert, 3
jae muste het alles versetten bisz upt hemt toe, sulx wan hij huyden storff muchten
zijne kinder int hospital gaen. Hij wasz diejenige die desen neuwen soldaten het
onderholt gaff, wij deden neet meer als huyszvestinge; wij solden unsz vertrouwen,
soe balde als die tyt het leijden konde, wolde hy doen wat in zijn vermoegent is.
Ick seede wijders: Zijn Gen. konde wel gedencken dat idt noedich weere, wente
bij aldeen in dese Omlanden een verloep quemen ende die quartieren gebroecken
worden, wolde het mit dit lant gedaen zijn, biddende Zijn Gen. wolden doen wat tot
conservatie van Stat ende Landen am besten dienlich, twelck Zijn Gen. beloeft ende
uns daermede gedimittert.
[18 februari 1590]
72
Solis den XVIII februari
Sondach den XVIII februarij nae gedaener messe, omtrent tuschen elff ende twalff
uhren voer middage, hebbe ick up dem raethuyse voer den hern luytenant ende
hoevetmannen tsamt borgermeisteren ende raedt mit den verordenten dusser Stat en
Landen van alletgene vorsz. rapport gedaen. [46v] Ende isz volgendts hyrup mr.
Reint Ipens, richter ten Damme, ingevordert ende hem van dem hern luytenant
ingesacht dat hij noch voereerst een schuyte torffs vier ofte vijff, item een dartich
ofte veertich punt keersen ende dan een vueder hoeij drie ofte vier solde koepen
ende dat die hern van Stat ende Landen sullichs betaelen wolden.
Item he is commissie gegeven, neffens eijnen den der heer statholder van
zijnder zyde ordineren wurde, omme up alle inconvenienten die sich int logeren der
soldaten ofte anders ten Damme sich toedraegen mochten, cognitie te nehmen ende
darinne ordre te stellen.
Wellichs ick dem heere statholder nae dem middage angesacht, dero Gen. die
commissie vertoenende, ende is mij geantwoert, Sijn Gen. wolde iemants ordineren
van zijnder zijde.
1 ‘Indien’.
2 Spaans: ‘betaalmeester noch boekhouder’.
3 De stadhouder heeft al voor enkele duizenden goederen beleend.

Hoc die omtrent 1 uhren nae dem middage heft Sijn Gen. dem hern borgermeister
Ballen ende mij angesecht dat enige Spangiarden uuth sich selvest voer die schantze
up dem Upslach gewest waeren umme deselve te descouvreren 1 ende dat aldaer drie
ofte vier doet gebleven waeren, waerduer die Spansche natie gepiquert; gedachten
tselve te wreecken, sulx dat Zijn Gen. entsloeten—derwijlen sie sich selvest hadden
engagiert—morgen daeges mit meerder macht daernae te trecken, were deszwegen
zijn begeren dat men twe halve cartouwen solde veerdich maecken umb deselve te
gebruycken ende te tenteren wat het geluck geven wolde.
Umb dit te exequeren sind die heren van den erb. Raedt mitsamt den taelmans
ende boumeisteren tegens drie uhren gedaecht, alwaer—hoewel man 2 een taelman,
Derck Cloot, ende een boumeister, Johan Maeler, erschenen—is nochtans besloeten
Zijn Gen. dit neet toe weigeren.
Ick bin desen naemiddage avermaels bij Zijn Gen. gewest mit dem raetsheer
Moijsteen ende derselven vollenkoemen bericht gegeven woe het in den Soltcamp 3
gestelt zij.
[47] [19 februari 1590]
Lunae den XIX en februarij
Maendach den XIX februarij 4 bin ick an den heere statholder gesunden ende
derselven angemeldet, dat ein erb. [Raedt] het pulver, soe Sijn Gen. versocht,
voereerst ter noedtdruft bestellen wolden ende dan tijtlijcx naesenden soe voele men
des bedurftich; belangende om noch een stucke geschutz, wusten die hern neet wal
raedt, dan begeerden dat Zijn Gen. een uuth den Opslach wolden nehmen. Darup
Sijn Gen. antwoerde: bij dem Upslach were geen schip, men konde het neet
oeverbrengen; dan die heren wolden doch raedt vinden omme een stuxken dat man 5
vier ofte vijff punt dracht mede voert te senden; hij solde het bij Aewerderzijl wel
oeverbrengen. 6 Wellichs bij den hern weder ingebracht, is besloeten dat men Zijn
Gen. wille hierin doen wolde.
Desen voermiddage heft Sijn Gen. zijnen secretarium Sucquet an mij gesunden ende
van mij laeten versuecken bij den hern van dem erb. Raedt toe bearbeiden, datter een
huys ofte twe möge geordineert worden daer men die verwondede ofte geschoetene
soldaten mochte logeren. Zijn Gen. wolde daer luyden bij doen, die sie solden
tracteren. 7
Nae dem middach hebbe ick dit im Raedt voergegeven ende hebben darup die hern
van erbaren Raedt geordineert twee raetshern (de erbare Claes Gerrijts ende Roeleff
Roeberts) om S t Gertrudis ende S t Antonijs gasthuijsen te versichtigen ofte aldaer
geen plaetz ofte ruymte ledich.
1 ‘Verkennen’. Alting maakt op deze dag geen melding van de Opslag. Mogelijk gaat het niet om de
Opslag, maar om een andere schans, vermoedelijk De Stoepen (zie EEPh 118). Deze lag op de
noordelijke oever van het Reitdiep, even ten zuiden van Warfhuizen.
2 ‘Slechts’.
3 Hammonius schreef in plaats van ‘Soltcamp’ eerst ‘Ups[lach]’, hetgeen hij doorgehaald heeft.
4 In de marge: 'Hoc die dominus gubernator ex urbe profectus ad occupandum fortalitium up de
Stuepen vulgo nuncupatum' (Latijn: ‘Deze dag is de heer gouverneur uit de stad vertrokken om het
fort in te nemen, dat gemeenlijk “up de Stuepen” genoemd wordt’).
5 ‘Slechts’.
6 Over het Reitdiep.
7 Zie ook Alting sub dato (DA 783).
73

Hoc die hebbe ick oeck im Raedt gelesen ein concept einer missive an den Secrete
Raedt upt stuck van der admiraliteijt, twelck geapprobiert omme oever te schicken. 1
[20 februari 1590]
74
Martis den XX ten februarij
Dinxdach den XX ten februarij 2 sint die verordenten der Omlanden up dem raethuijse
bij dem erb. Raedt versamblet gewest, alwaer erstlich gelesen een missive van dem
heere statholder, dat die in de Stuepen sich oevergegeven hadden.
Hijrnae hebbe ick rapport gedaen van tgene die gecommitteerde heren up den
XV en lestleden mit der weduwe van z. Johan d’Mepsche gesproecken ende gehandlet
hadden; waerup neet anders geresolviert dan dat die hern van den Omlanden neet
starck genuech waeren om entelijck te resolveren, dan musten gedult draegen bisz
die lantschap in meerder antal vergaedert.
[47v] Tertio ist alhijr verlesen seeckere antwoert up de pretensie van dem erb.
Egbert Alberda belangende die hinderstendige huyren ende, gehoirt wesende, is
bevoelen in gerichte up Con. Mats Caemer te oevergeven.
Quarto is alhijr gecommuniceert seeckere geconcipieerde missive an den
Secreten Raedt int stuck van der admiraliteijt, mits oeck een schriftlijcke antwoert in
plaetze van replijck. 3
Nae dem middaege bin ick van dem heere statholder gevordert ende heft Zijn Gen.
mij angemeldet, dat hij bedacht zij alle die Spangiaerden, soe jegenwoerdich toe
Winssum, alle binnen Farmssum te leggen; dat men daeromme upt fuechlijckste
solde raeden hoe sie am besten mit die minste schaede derwarts te leijden.
Item dat een Spansche soldat een huysman duerschoeten hadde, den men
eerster uhre in de Stat solde brengen; oever denselven wolde Zijn Gen. justitie laeten
gaen.
Deses bij den erb. Raedt ingebracht, hebben zij voer raetsam geholden, dat men
deselve Spangiaerden rechtduer nae Tonderdendam solden beleijden, rechtup nae
Loppersum ende alsoe volgents nae den Dam. Belangende die justitie van dem
gevangen Spansche soldaet mochten Zijn Gen. doen nae zijn eijgen guet belevent.
[21 februari 1590]
Mercurij den XXI ten februarij
Wonszdach den XXI ten nae den middach bin ick van den (1) borgermeister in der tijt
mit zijne drie bijsitteren gevordert; ende upt raethuysz coemende, heft borgermeister
Ubbena mij oeverantwoerdet een missive, van hopman Herema an den
borgermeister Ballen geschreven, umb daermede te gaen an den heere statholder
ende mit Zijn Gen. te communiceren ofte dat schantzken up die Stuepen te holden
zij ofte neet. Koemende int hof ist Zijn Gen. neet tegenwoerdich gewest.
1
Het gaat om de brief die onder de datum 13 februari 1590 staat ingeschreven in het missivenprotocol
(MH I 96v).
2
In de marge: ‘Hoc die gubernator rediit capto per deditionem dicto fortalitio up die Stuepen' (Latijn:
‘Deze dag keerde de gouverneur terug nadat het fort op de Stuepen door overgave is ingenomen’).
3
Zie fol. 47.

(2) Desen selven dach hadde der heer borgermeister Ubbena dem blijvenden Raedt 1
angedient, dat hij neet gedachte in den eedt des coeninx te treden und geen hoeftman
te wesen. Ende alsoe ik van dem Raedt gecommittirt hem te bidden ende induceren
umb sollichs aen te nehmen, hebbe ick alle vlijt daerinne gedaen, dan effenswall een
affslaegige antwoert bekoemen, seggende hij kende sich selvest unbequaem wente
hij was swack, oeck seede hij dat het gehoer, gesichte ende het verstant hem
failleerden.
[48] [22 februari 1590]
Jovis den XXII ten februari
Donderdach den XXII februari ’s morgens umtrent acht uhren hebbe ick mit Zijn
Gen. den breeff van hopman Herema gecommuniceert, vragende wat Zijn Gen.
advis belangende die Stupen, oft men tselve solde affwerpen ofte neet. Sijn Gen.
antwoerden, het muste geholden worden, ende dat uuth oersaecken dat dit
schantzken altijt dienstich was, tzij um in Westerlant te trecken ofte oeck om an den
Soltcamp etwesz te attenteren, discourerende nae lange, wat zijn intentie zij mit dem
oerloege te avanceren. 2
[48v] [blanco]
1 Bedoeld zijn de acht raadsheren die in 1589 als ‘Nieuwe Raad’ voor een termijn van twee jaar waren
gekozen en op de wisseldatum 22 februari 1590 aanblijven. Zie ESA 137.
2 De rest van de bladzijde is blanco, evenals de verso-zijde.
75

[49]
76
Borgermeisteren:
Specificatie der naemen
van der oevericheit dusser lofflijcken
Stat Groeningen, regierende in dit
tegenwoerdige jaer 1590
Johan Thedema
Wolter Schatter
dese sint int verleden jaer oeck in den eedt gewest
Johan Wijffringk
Evert Ulger
dese sint nieuwes erkoeren
Raedes hern:
Garbrant Heijnens
Fredrich Moeijsteen
Gijsbert Arents
Claes Gerrijts
Thomas van Bembel
Roeleff Roeberts
dese sint inden eedt gewest, ende gebleven
Luech Allershoff
Johan van Deest
Ulger Ulger der olde
Arent ter Braecke
Johan Lewe
Redmar Coeninck
dese sint nieuwes erkoeren
Taelmans:
Albert Bouknecht
Berent Maeler
Hindrick Helmichs

[49v] [23 februari 1590]
Anno 1590
In des erntfesten heren borgermeisters
Wolter Schatters pandt
Veneris den XXIII februarij
Vrijdaege den XXIII februarij postridie Petri ad Cathedram bin ick an den heere
statholder geschickt mit een requeste van – 1 Becker, woenende voer die Puelpoerte,
ende Zijn Gen. angedient dat dem armen suppliant drie last weijte ende een last
rogge van den vrijbuytern uuth Reijda tusschen Emden ende Lier up den XVI
januarij zijn affgenoemen ende in de kercke toe Loegum 2 gefuehrt, aldaer van den
predicant ende buyren den vrijbuijteren die kercke geoepent ende vijff daegen dat
roeff darinne verwaert; versueckende daromme—derwijlen der vorn. predicant een
groet oersaecke is dat die knechten van den droste Ocke Vriese die guedern neet
weder eroevert—dat men hem mit soldaten herwarts gevencklich mochte haelen,
ofte dat Zijn Gen. enige andern raedt wolde gelieven te vinden teneijnde d’arme
luyden dat irige weder mochten bekoemen.
Sijn Gen. hebben mij geantwoerdet, ick solde die requeste aldaer laeten
verblijven, sie wolden sick hijrup bedencken ende mij daernae antwoert geven.
Tot dese bijkumpst heft Zijn Gen. mij oeck bevoelen mit den heren des Raedes
te willen spreecken datter noch enige sparren nae Groet Aedwert geschickt mochten
worden, omme aldaer meer hutten te maecken voer het Duytsche chrijchsvolck,
twelck derwarts is treckende.
Deses hebbe ick in den Raedt weder ingebracht, die alsbald den statboumeister
bevel gegeven een halff hundert derwarts te seijnden.
Ick hebbe desen voermiddage im Raedt oeck gecommuniceert ein concept einer
missive die ick uuth bevel eins erb. Raeds in mijn naeme an den dechant toe
Deventer vanwegen het angevangen verdrach der achterstelligen rente halven solde
laeten affgaen. 3
[24 februari 1590]
Sabbathi den XXIIII febr. 1590
Saeterdach den XXIIII februari sint im Raedt gecommuniceert drie diversche
placaten, een van der brouwinge der bieren, dat men darinne neet mengen sall als
hoppe ende guede granen; dat ander van der huyre ende salarissen der
arbeidtsluyden, dachhuyren ende dienstboeden; dat darde datmen geen granen uuth
Zijne Matts landen sal moegen fuehren, ende is upt stuck van der publicatie
derselven mandaten neet anders geresolviert, dan dat men dieselve mit den
geswoernen solde communiceren. 4
1 Hier is ruimte gelaten voor een voornaam.
2 Bij Larrelt, even ten westen van Emden.
3 Zie voor de minuut van 18 februari 1590 Hammonius’ missivenprotocol (MH I 98v).
4 Zie voor de betreffende plakkaten RF 1589.60-62 (HJK 611).
77

[50v] [26 februari 1590]
78
Lunae den XXVI en februari
Maendach den XXVI februari hebben die hern Con. Mats luytenant ende
hoevetmannen mij gevociert, ende up Zijn Matts Caemer gecoemen mij angesacht
dat zij dem gestrengen heren borgermeister Joachim Ubbena durch Zijne Matts
diener Peter Potter hadden laeten anseggen, Zijn Gestr. wolden doch koemen ende
den eedt doen umb hoefttman tzijne, averst hadde sick geweigert, mij daeromme
bevelende sulx een erb. Raedt in toe seggen.
Dese hebbe ick alsbald einem erb. Raedt ingebracht, die mij darup bevoelen
gedachten hern borgermeister noch wederomme toe begroeten ende in naeme eins
erb. Raedts te bidden dat hij sich doch guetwillich wolde maecken.
Up desen voermiddaege sint die verordenten der Omlanden oeck up den raethuyse
erschenen, alwaer die swaericheit van den servicen ende principalijck des brants
halven vorgedraegen hebbende, is geresolviert dat men een weecklehning solde
uuthschrijven, in handen van den rentmeister Johan van Deest up te brengen, umb
dieselve t’imploijeren tot ankoepinge des torffs.
Is oeck besloeten dat die van der suydtsijde des Damsterdeeps weder solden
verschreven worden umme den kaedijck, alwaer dieselve verbroecken, noch beter te
maecken.
Beijde puncten sint mij ende dem official Krithe bevoelen up Zijne Matts
Caemer aen te brengen ende die uuthschrijvinge daervan te versuecken.
In dese bijkumpst hebbe ick oeck aenmeldinge gedaen van der saecke z. hern
Johan d’Mepsche; edoch neet anders besloeten, dan dat men tegens achte daege
enige hoevelingen uuth den Omlanden hijroever solde verschrijven ende alsdan in
hoer samtlijcke presentie resolveren.
Desen selven voermiddaege, als die verordenten affgegaen, sint die van dem Olden
Raedt mit den samtlijcken geswoernen ingefordert, ende hemluyden voergelesen
drie diversche Con. Matts placaten; dat eene van dem, dat men geene cruijden ofte
compositien in de bieren mengen ofte doen solde, dat ander van geene granen uuth
Con. Mats landen te vuehren, ofte monopolien daervan te drijven, dat darde van
verminderinge der dachhueren ende arbeitsloen van den arbeijders ende
hantwerksluyden, item van knechten ende maec[h]ten lohn etc.
[51] Nae verlesung derselven is geresolviert, dat men unsen genedigen heere
statholder solde inseggen dat int stuck van den bieren ohne dat bij ein erb. Raedt
gelijcke ordnung bij olden tijden all gestalt gewest is. Der graenen halven is oeck
guede policie alhijr, sulx dat ohne dat geen uuthfuehringe geschiet, dan voele meer
moet men sick bevlijtigen umb guede borgeren te induceren dat sie van buijten
etwes infuehren. Voer het darde punct ofte placaet, derwijle men ohne dat ordnung
daeraff solde maecken nae vermelt des placaets, soe mocht men Zijn Gen. anseggen,
dat men all voer een jaer hijroever wal ordnung gemaeckt hadde, maer zij
genuechsam bevonden, dat het sick neet hebbe willen laeten practizeren, dan dat alle
arbeijt staff 1 geworden sij ende dat men daeromme Zijn Gen. berichten solde,
onnoedich te wesen deselve placaten alhijr te publiceren.
1 De bedrijvigheid ligt stil, er is geen werk meer. Het bijvoeglijk naamwoord ‘staf’ (‘stil’, ‘zonder
beweging’) wordt ook gebruikt voor een zijl (uitwateringssluis), wanneer deze door opslibbing niet
meer functioneert.

Nae den middach bin ick uuth bevel eins erb. Raedts vorsz. an den gestrengen
borgermeister Ubbena gegaen ende Zijn Gestr. mit diversche argumenten willen
induceren, dat deselve den eedt neet wolden weigeren. Nochtans pro conclusione
geen ander bescheedt erlangen koenen, dan dat Zijn Gestr. zijn beraedt begeerden
bisz up toekumpstigen vrijdaege. Deses hebbe ick daernae im Raedt gerapportiert,
ende is die saecke daermit ingestelt bisz up den dach vorsz.
Eodem momento is bij einem erb. Raedt besloeten dat men an den heren veador 1
Joan Baptista Taxis, den ick seede in Spangien up die post getoegen te zijnde, een
missive solde laeten affgaen, hem claegende den elendigen staet dusser Stat ende
Landen. Inszgelijcken solde men an Zijne Matt. oeck schrijven, deselve
oetmoedelijck biddende, uns uuth deser elende te helpen.
[27 februari 1590]
Martis den XXVII februarij
Dinxdach den XXVII februarij bin ick mit dem erb. dusser Stat raetsheer ende
rentmeister Johan van Deest an unsen genedigen heere statholder gegaen ende Zijn
Gen. geclaecht, wat unordnung geholden wordt mit den torff, principalijck in
Farmssum ende Groet Aedwert, alwaer alle daege umtrent een schuytte gebracht
worde; begerende daeromme dat hierinne möchte geremediert worden. Sijn Gen.
heft geantwoert, zij wolden mij ende den rentmeister doen voceren, omme mit unsz
een ordnung te maecken. Sachte daerbeneffens dat die Spangiarden ten Damme
desen dach up solden trecken nae Westphalen omme sich aldaer een tijt lanck te
holden, soe konde men van tgene toe [51v] Farmssum plachte gelevert te worden
wal etwesz nehmen ende supplerent in Aedwert, vermits aldaer noch twe veendels
meer ingetoegen.
Ick hebbe voer het anderde Zijn Gen. oeck laeten sehen die ordonantie van 50
punt pulver up Herema gegeven, seggende dat van Zijne Matts pulver neet meer bij
uns voerhanden; dat derowegen Zijn Gen. van solcke ordonantie toe schrijven wolde
supersederen. Mij worde geantwoert, men solde dit doch passeren laeten, en hij were
immer soe spaerich ofte guet huijszholder als die heren in enige manieren konden
zijn.
Tertio hebbe ick Zijn Gen. eins erb. Raedts mehninge belangende die drie
placaten hijr bevoer verhaelt oeck angedient. Daerup Zijn Gen. sachte, hij wuste
wall dat dieselve placaten hijr ter plaetzen weinich dienstich, nochtans wolde Zijn
Gen. wal dat men dieselve dede publiceren, darmit wij neet beschuldiget worden in
allen dingen ungehoirsam te wesen.
Quarto hebbe ick Zijn Gen. wegen Johan ten Buijr angesproecken, ofte dieselve
gelieven wolde hem passeboert te geven seeckere duijsent speck up Hollant te
scheepen, seggende dat een erb. Raedt sulx neet te consenteren dochte, tenzij dat
Zijn Gen. hem hijrtoe passebort vergunt hadden. Twelck alsbald bij Zijn Gen.
consentirt.
Insgelijcken hebbe ick anmahnung gedaen van een requeste die ick voer etlijcke
daegen presentiert hadde belangende seeckere weijte, duer den vrijbuyteren up
Oestvriesischen boedum genoemen; up hetwelcke mij geantwoert datter deszwegen
solde geschreven worden an grave Edzart van Oistvrieslant.
1 Inspecteur-generaal van het leger. Hammonius sprak hem in 1589 tijdens zijn verblijf ten Hove (zie
HRV).
79

Alle boevengeruerde puncten hebbe ick im Raedt gerapportiert, sulx dat men
alle dinck voer ditmael daerbij heft laeten berusten.
[28 februari 1590]
80
Mercurij den XXVIII en februari
Wonszdach den XXVIII en februari hebbe ick uuth bevel eins erb. Raedts dem heere
statholder angemeldet datter twie Hollandische schipperen, Zijn Gen. passebort
hebbende, in Warffumerrijdt angecoemen waeren die enige marchandisen
angefuehrt ende—derwijlen sie alhijr binnen der Stat gewest—hadden sommige
vrijbuytern (Jacob Thomas ende Otto Lijfflander) dat eene schip genoemen ende
daermede in zee gevaeren; biddende dat sulx mochte affgeschaft worden, vermits
unse toevoeringe daerdurch benoemen ende die schipperen affkerich gemaeckt
wurden.
[52] Sijn Gen. heft mij geantwoert, het solde henverner neet meer geschehen;
hij wolde bevelen dat die oeverste toe Warffum niemant solde laeten uuthfahren
ende alsobald het ander schip weder an lant gecoemen, sol dem schipper oeck
gerestitueert worden.
Koemende voirts int discurreren van den vrijbuyteren, dat dieselve voele
enormiteijten soewal int Lant als in de Stat weren doende en dat Zijn Gen. dickmaels
bevoelen hadde, men solde soedaene luyden alhijr in der Stat geen bijwoeninge
vergunnen, seede Zijn Gen.: hij were noch van derselven meninge, die heren
behoeffden sie neet toe lijden; item sie weren onder viendelen ende die capiteynen
bedroegen Zijn Gen., seggende dat sie haer soldaten te waeter wolden schicken ende
daerentuschen gebruickten sie diese boeven. In summa, die heren solden sie man
uuth der Stat schaffen; hij wolde oeck bevelch geven dat zij in den Omlanden neet
solden moegen geduyren, dan eenieder solde under zijn veendel trecken ofte uuth
den Lande ruijmen.
Eodem heft Sijn Gen. den secretarium Sucquet an mij gesunden ende van den
erb. Rath laeten begeren dat hij up cautie seeckere gelt—bij Berent van Dortmundt
staende, herkoemende van Albin Walrahvens wijnen—solde moegen lichten.
Item, dat die hern een vrijbuyter, Butte Hummens, wolden laeten
apprehenderen.
Alle dese dingen bij dem erb. Raedt ingebracht, is mij des geldes halven up
cautie te lichten bevoelen Zijn Gen. aen te seggen dat die hern sich daermede neet
wolden bemoeijen, muchte Zijn Gen. daerinne doen soe sie dat verstunden.
Up desen selven voermiddaege sint die heren luijtenant ende hoevetmannen mit den
verordenten der Ommelanden up den raethuijse erschenen, ende is aldaer van dem
official Krithe geproponiert dat in Ubbinge het quartier meestendeel gebroecken,
vermits de Spangiaerden aldaer soeseer quaelijcken gelevet ende noch huydiges
daeges vant veendel des hern statholders toe Winssum liggende soe dierlijcken
getractiert worden, dat men daeromme wal behoeffde te spreecken om het quartier
toe veranderen. Hijrup is wal bij voele heren guetgevonden, men solde het quartier
noch dese viertijn daegen laeten blijven; jedoch besloten, men solde man 1 voer achte
daegen die lehning uuthschrijven, daerbij oeck, dat men Zijn Gen. alle
swaericheiden noch een mael solde remonstreren. [52v] Darmit averst sollichs mit
1 ‘Slechts’.

eter fondament gescheen kunde, is voereerst rathsam bevonden dat men alle die
enorme concussien in Ubbinge alomme gescheet bij geschrifte solde stellen ende
wel laeten informeren. Sulx gedaen, mochte daermede aen Zijn Gen. gaen omme te
seen wat troest men konde erlangen.
Desen voermiddage is oeck bewilleget bij den erb. Raedt dat men Albin
Walrahven up zijn requeste, den XXIX januarij oevergegeven, wel mochte
apostilleren die begeerte intercession in nahme eins erb. Raedts te willen laeten
verrichten.
[1 maart 1590]
Jovis den 1 martij 1
Donderdach den eersten martij hebbe ick in dem Raedt gecommuniceert twe
verscheidene concepten van breven die naer Spangien solden gesunden worden; 2
Die eene aen Zijne Matt., de ander an den veador general, 3 jegenwoerdichlijck
derwaerts gereist. Vermits aeverst ein erb. Raedt neet voll gewest, is voer guet
angeseen dat men noch eenmael die selve concepten solde communiceren.
[2 maart 1590]
Veneris den 2 den martij
Vrijdach den 2 den martij bin ick avermaels aen den gestrengen heere borgermeister
Joachim Ubbena in eins erb. Raedts naeme gesunden omme Zijn Gestrengheiden te
vraegen wat resolutie dieselve genoemen belangende om den eedt up Zijne Matt
Caemer als hoevetman aen te nehmen. Koemende ten huijse des vorn. hern
borgermeisters ende mijn propositie gedaen hebbende, heft Zijn Gestr. mij
geantwoert het wasz hem, als wesende een man van omtrent tsoeventich jaeren olt
ende daertoe swack, al heel beswerlich den eedt ofte den stant aen te nehmen,
neettemin derwijlen ein erb. Raedt dit soe ernstlijck an hem leet versuecken, wolde
hij den eedt voer dit jaer aennehmen ende soe voele doen up die Kaemer als hem
moegelijck; wan hij aeverst neet meer kunde must men hem sulx voer guet
affnehmen.
Voer dese antwoert hebbe ick Zijn Gestr. bedancket ende sulx dem erb. Raedt
weder ingebracht.
Insgelijcken hebbe ick een weinich hyrnae den hern Con. Matt. luytenant ende
hoevetmannen hyrvan oick geadvertiert, teneijnde deselve gedachten hern
borgermeister mochten laeten vorderen omme den eedt te doene.
[53] Nae den middach sint aevermaels in dem Raedt gecommuniceert die beijde
vorn. concepten an Zijne Matt ende den veador general, mit oeck een concept an den
heere president Damant, 4 ende nae affhoerung derselven heft een erb. Raedt
eendrachtelijck geresolviert dat men dieselve concepten in nette solden stellen ende
alsoe laeten affgaen.
1 In de marge: ‘Martius' (Latijn: ‘Maart’).
2 Het besluit om dergelijke brieven te schrijven is genomen op 26 februari (zie fol. 51). Zie voor de
minuten het brievenprotocol van Hammonius (MH I 101-103v) Eerder werd geschreven aan Parma
(fol. 97), president Pamele (fol. 98) en Christophe van Assonleville (fol. 99) met het verzoek om de
defensieve oorlog om te zetten in een offensieve en de nieuw aangekomen hulptroepen op
vijandelijke bodem te brengen.
3 Juan Baptista Taxis; zie hierboven, fol. 51.
4 Nicolaas Damant was groot-president van Vlaanderen en kanselier van Brabant te Madrid.
81

[3 maart 1590]
82
Sabbathi den 3 martij
Saeterdach den darden martij sint die verordenten der Omlanden bij dem erb. Raedt
up den raedthuijse gecoemen, alwaer der official Krithe eerstlich vertoent seeckere
cedulen ende specificatie van teringen, foullen ende oeverlasten in Ubbinga, als toe
Obergum, Wetzinge, Saewert, Adorp ende Harssens gescheet bij de laeste duertocht
van den Spangiaerden. Maer omdat in deselve cedulen voele minuteijten 1
angeteeckent waeren, is voer guet ingeseen dat men alleen die gewalden ende
enorme feijten van bedwanckenissen ende concussien solde specificeren omme daer
oever dieselve aen Zijn Gen. te claegen.
In dusse bijkumpst is aenmahnunge geschien duer den official vorsz. om voldaet te
hebben van enich holt ende paelen int verleden sommer an den Damsterwal
gebruijcket; waerup nae verscheidene underreedinge neet anders ervolcht, dan dat
diejenige soe enige reeckeninge ofte achterstandt hadden wegen des vorn.
Damsterwals, dieselve solden, 2 daertoe gevordert zijnde, up een bequaeme tijt bij die
heren hyrtoe gecommittiert haer reeckeninge mögen doen, omme alsdan wijders tot
der betaelinge toe raeden.
Ick hebbe in dese versamblung oeck anmahnunge gedaen ofte men die acquiten
van den capiteijnen tot der somme van XII quijtgeschuldene jaertaxen oevergeven
solde in handen Feijco van Fritema ofte neet. 3 Waerup noch ter tijt geen resolutie
gefolcht.
[5 maart 1590]
Lunae den 5 ten martij
Maendach den vijften dach martij is bij borgermeisteren ende raedt, olt ende neuwe,
samt taelmans, geswoernen ende boumeisters van den gilden besloeten ende
veraccordiert, dat alle olde ofte nije rosennoebels geteeckent Eduardus tusschen dit
ende wonszdaegenavent bij der Stat muntemeister gestempet solden worden ende
diegeene soe gestempelt solen hoeren loep hebben wie als nu; wat averst neet
gestempelt sall eenieder moegen ontfangen soe hij die vermeent te koenen belaeten
ofte uutgeven.
[53v] Inszgelijcken is alhijr besloeten dat men die drie placaeten, van Zijne
Matt herwarts gesunden, daervan hijr te bevoer gementioneert, sollen doen
publiceren teneijnde der heere statholder ofte die van Zijne Matts Secreten Raede
neet oirsaecke hadden dusse Stat eniger ongehoirsamheit te culperen.
[6 maart 1590]
Martis den 6 ten martij
Dinxdach den 6 martij sint seeckere missieven naer Spangien aen Zijne Matt, item
aen den heere president Daman ende den heere veador general affgesunden ende is
dat secreet van der Stat in presentie van dem Raedt up de vors. brieven gedaen.
1 ‘Kleinigheden’.
2 Het Ms. heeft hier nog het woord ‘sich’, maar dat past niet in de zin.
3 Met de betalingsbewijzen van de aan de hoplieden verstrekte weekleningen wordt aangetoond dat
Stad en Lande in feite de verschuldigde schatting hebben opgebracht.

[7 maart 1590]
Mercurij den 7 en martij
Wonszdach in die cinerum, 1 wesende den 7, sint die heren Con. Matts luijtenant
ende hoevetmannen nae der mesz omtrent elff uhren bij ein erb. Raedt gecoemen
omme mit malckander spreecken, waer men het gelt solde moegen vinden voereerst
tot uprichtinge van het collegium. Vermits averst die tijt seer toe cort gewest, heft
men sonderlinge neet uuthgerichtet, dan sint allene gelesen twe missiven van patre
Henrico Samerio an den erb. Raedt geschreven, omme entelijcke resolutie te hebben
belangende d’upruyminge van den huysen hemluyden geassigneert; item belangende
om enige gereede penningen te vinden. 2 Jedoch, het heft den hern samtlijck beliefft
dat men up den naemiddage omtrent twee uhren deser saecke halven weder bijsamen
solde koemen.
Desen voermiddage hebben die samtlijcken vorn. heeren opt aengevent van den
ingesetenen ten Damme verwilliget dat men hemluyden noch mit een schuyte torffs
vijff ofte ses, item mit keerssen ende ruijchvoeder solde assisteren, jedoch dat sie
selvest dit alles solden koepen alsofte het uuth haer nahme geschiede.
Nae dem middach, als die heeren weder bijsamen gewest om up tvorsz. stuck te
spreecken van der Societeet, waeren die sommige absent, ter cause van twelcke ist
dese saecke uuthgestelt bisz up den kumpstigen maendach voermiddage.
[54] [8 maart 1590]
Jovis den 8 en martij
Donderdach den 8 ten martij sint die verordenten der Omlanden in teemelijcken antal
up dem raethuijse bij dem erb. Rath versamblet, alwaer men eerstlich in
communicatie getreden up die saecke van der edlen und doegentijcken frow Agnes
d’Mepsche, wegen die hinderstendige wedden ofte gagien haars z. l. huyszhern
Johan d’Mepsche, gewesenen luijtenant etc., ende laestlijck nae verscheidene hinc
inde gedaene reeden, oick nae verlesung einer requeste, so gedachte weduwe dem
hern statholder Verdugo desz angaende gepresentiert ende van Zijn Gen. mij toe
hande gestelt, soe wijt veraffschiedet dat men mit der gedachten weduwe in wijdere
communicatie durch enige heeren daertoe gecommittiert solde treden. Jedoch men
solde sick in dusse communicatie alsoe draegen, te weten dat men wolde seen ofte
dvorn. weduwe sich tot enige lijdelijcke middelen wolde laeten vinden; indien aever
neet, dat men alsdan van meninge sij, daertegens in Zijne Matts Finantie voer toe
wenden tgene men bevinden solde toe behoeren.
Nae dese genoemene resolutie is dem edlen Rudolff d’Mepsche in gemeiner
versamblung ingesecht dat die hern verordenten enige uuth haeren middel
gecommittiert hadden die mit zijn Ed. l. ende derselven l. moeder wijders in
communicatie solde treden.
Hijrnae ist oeck besloeten dat men van neuwen tot die quartierunge solde procederen
omme te seen oft men jemants konde verlichten ende sonderlinge die van Ubbinga,
ende van westerzijdts des Reijdeeps.
1 Latijn: ‘op Aswoensdag’.
2 De betreffende brieven zijn niet aangetroffen in het stadsarchief.
83

Oeck isz alhijr groete clachte geschien dat die soldaten bij tijn ofte twintich, de
eene hoop nae dem ander, begunnen toe excurreren, doende mercklijcke schaeden
ende concussien.
Noch is besloeten dat dem erntfesten Harmen Sickinga geen ordonantie solde
gegeven worden mit eins prelaten ende borgermeisters hant onderteeckent, maer een
brieff gelijck anderen in dem jaere 1577, te weten, soe wanneer dieselve betaelt
worden, dat alsdan Sickinge ergemelt zijn betaelinge oeck solde ontfangen.
Der heer official heft in dusse bykumpst oeck geproponiert dat nu ter tijt alle abten,
prelaten, hoevelingen, junckhern ofte richteren ende andere huysluyden van alle
bieren die sij tot haer huys wolden gebruycken accijs musten betaelen, oick van
tgene zij selvest alhijr in haer huysen gebrouwen, ende quemen alsoe up dubbelde
accijs, erstlich van het molt, andersdiels van het bier, twelck doch tegens olt
hercoemen weer; item tegens die ordonantie soe wal te bevoeres bij Stat ende Lande
solde gemaeckt zijn, wie hij seede.
Waerup voer ditmael neet anders geantwoert, dan dat men van dese saecke mit
malckander solde spreecken up een beter ende bequaemer tijt.
[54v] [9 maart 1590]
84
Veneris den 9 en martij
Vrijdach den 9 en martij bin ick in naeme van Stat ende Landen an den heere
statholder gegaen ende Zijn Gen. angedient dat die soldaten nu van neuwen
begunsten duer het gantsche Ommelant te excurreren, bij twintigen meer ofte min in
antall, biddende seer dienstlich, dat daerin doch moege geremediert worden. Sijn
Gen. hebben mij geen ander antwoert gegeven, dan dat men hem solde anseggen soe
wanneer enige knechten up den dorpen sich lieten sehen ofte vernehmen, omme
alsdan daerin te doen nae behoiren. Ick antwoerde dat sollichs geen vordel kunde
schaffen, wente alleer men sollichs herwarts advertierde konden sie lichtlijck
vertrecken, dan solde noedich zijn dat Zijn Gen. an allen capiteijnen bevelch deede
geene soldaten uuth den schantzen toe laeten loepen. Mij worde geantwoerdet, tselve
was dickmael gescheet, wol nochtans neet helpen, wuste daeromme geen beter
remedium dan nu reedes gesecht; jae seede daerbij, sie konden und mochten noch
lever die soldaten melden ofte gevencklijck antasten dan alsbald doet te slaen,
gelijck nu onlanxst gescheet. Ick antwoerdede dat mij van enige doetslach neet
bewust weere. Sijn Gen. sachte sollichs wal egentlijck te weeten, jae daervan
genuechsame informatie genoemen te hebben. Jedoch ick behoevede daervan neet
voel woerden te maecken, darmit die Spansche natie deses neet gewaer wurde.
Voer het anderde hebbe ick Zijn Gen. gebeden doch andere ordonantie mit den
vrijbuyteren te willen schaffen, dat van denselven die schipperen doch neet alsoe
belastet ende hemluyden die schepen alsoe neet benoemen wurden, vermits tselve
tendierde tot mercklijcke affbruecke van toevueringe allerhandt noedtwendige
waeren; seggende daerbij in specie van eenen schipper, dem sij wel zijn schip
genoemen doch uut bevel Zijnder Gen. hadden moeten restitueren, denselven desz
neet tegenstaende gedrungen te zijne einem vrijbuyter—Otte Lijfflander—zijn schip
toe lehnen, die daermede weder in zee gefahren ende noch toe verwachten wasz.

Alletwelcke ick in dem Raedt weder gerapportiert, gelijcksvals bij den heren
luytenant ende hoevetmannen; dieselve ick oeck in naeme van Stat ende Landen
gebeden het schip upt Reijdeep bij den oevervaert herwarts an de Stat te doen
brengen; inszgelijcken up die kaedijck acht te draegen.
[55] [10 maart 1590]
Sabbathi den 10 en martij
Saeterdach den 10 en martij sint die hern Con. Mats luytenant ende hoevetmannen mit
den verordenten der Omlanden bij dem erb. Raedt up dem raethuijse gewest, alwaer
gelesen zijn seeckere brantbrieven, bij grave Wilhelm van Nassou underteeckent, in
denwelcken gedachter grave Wilhelm revociert die sauvegarden up den huijsen
alleenlijck, ter cause—soe hij secht—dat der statholder Verdugo in West-Vrieslant
heft laeten brannen. 1
Mit welckeer brieven der heer luytenant mit twe hoeffluijden, den hern
borgermeisteren Ubbena ende Ballen, item met twe prelaten, Aedwert und Warffum,
twe borgermeisteren, uuth dem Raedt Thedema ende Wijffrinck, twe hoevelingen,
Tamminga und Iselmuyden, und ick syndicus mit den twe Con. Matts secretarien in
naehme van Stat ende Landen tot dem statholder gegaen; ende Zijn Gen. dieselve
van den heere luytenant vertoent ende den inholt angedient.
Sijn Gen., gehoirt hebbende uuth het lesen des vorn. brieffs dat hij van gedachten
grave Wilhelm beschuldiget worde zijn belofte ingebroecken te hebben, sachte
darup sulx unwahraftich te zijne, dan seede wijders wel waer te wesen dat hij die
van Vrieslant mannichmael hadde, soewal bij placaten als anders, verwittiget ende
waerschouwet, bij alsoe veer sij neet wolden uphoeren die dijcken duer te steecken
ende dit lant daerduer te verdarven, gedochte hij sie insgelijcken mit brant hingegen
te verwuesten. Alsoe dat die eerste brant up sommige der gedeputeerden huyseren
erhlangst in den Wolden 2 gescheet om anders geen oersaecke gedaen, dan omdat der
vijant die dijcken hadde duersteecken omtrent Oeterdum.
Ick antwoerdede dat die heren allene Zijn Gen. hadden willen adverteren omme
te hoeren wat remedie hijrtegens toe vinden stunde. Sijn Gen. wat unsz geduchte. 3
Ick antwoerdede, men wolde sulx geerne van Zijn Gen. hoeren. Darup geantwoert
worde van Sijn Gen., ingevalle der vijant alsnoch supersedeerde vant duersteecken
der dijckagien ende zijn contributie betaelde gelijck dit lant hem muste doen, soe
hadden diegeene soe under sauvegarde sitten geen brant toe bevruchten. Toedem
wasz dese laeste brant neet gescheen uut zijn ordonantie ofte bevel, maer in acte van
hostiliteijt, daer beijde parthijen tegens malckander gefuchten.
Als ick aeverst [55v] seede dat 4 der vijant zijne brieff moegelijck up sulchen
fundament wolde grunderen alsofte die luijden sittende under contributie in
maeniere vorsz. verbrant geworden ende daeromme geschreven an dusse zijde geen
belofte geholden te zijne, sachte Sijn Gen.: dese luijden die nu verbrant, jae het
gantze Vrieslant, uutgenoemen die omtrent den Nijenoert, weren neet langer onder
1 Zie ook de aantekening over deze aangelegenheid bij Alting (DA 785). De brief van Willem Lodewijk
bevindt zich in het stadsarchief onder rvr 1147.3. Later is hier in de marge bijgeschreven: ‘Van graven
Wilhelmen brantbrieven’.
2 Zevenwolden?
3 In deze zin is kennelijk het woord ‘vraechde’ weggelaten.
4 Hierna heeft het Ms. een onderlijnd ‘moegelijck’. De onderlijning staat gelijk aan doorhaling.
85

contributie, dan weren vijanden, hadden sich oeck in de weer gegeven ende oever
sulx 1 mede verslaegen ende verbrant; jae, seede daerbeneffens dat zijn entelijcke
meyning zij alles aff toe brannen in Vrieslant, ten waere die van Vrieslant oeck
weder die contributie toelieten.
Ick seede der vijant mochte moegelijck sich laeten voerstaen, hij sij unsz voel
toe starck und dat hij daeromme neet wolde lijden enige contributie an dese zijde te
betaelen, ende bij aldien men dan mit het branden voertfaeren wolde, were gewisz
dat der vijant inszgelijcken alhijr solde doen; twelck hij oeck wal in der macht
hadde, als sittende int midden ofte an allen oerden in dusse Omlanden mit zijne
forteressen. Sijn Gen. antwoerde, soe muste den huysman sick mede weeren.
Ick antwoerde, sulx weer in voertijden wel gescheen, und hadde wal guet
gewest dat men daerinne gecontinueert hadde; aeverst derwijlen die sauvegarden
upgecoemen, sij het neet wal moegelijck. Darup Zijn Gen. sachte, die sauvegarden
weren altijt tegens zijn wille gewest, dan die huysluyden hadden sie sich selvest up
den hals gehaelt. Ende seede in summe, mit korten woerden gesacht, dat zijn
meninge altijt gewest, oeck bij advise des hertoegen toe Parma, dat men den
huyssluyden ten beijden sijden rustelijck solde hebben laeten sitten ende hoer laeten
geven nae hoer vermoegentheit ende dat men alsdan den krijch gevuert hedde, stat
tegens stat, fort tegens fort, soldat tegens soldaet, sonder den huysman te verjaegen,
ende sulx sij noch Zijn Gen. meninge. Jedoch die heren muchten mit malckander
spreecken ende up enige middel wijders gedencken. Daermede die samtlijcke hern
weder wechgegaen, ende is sulx alles bij dem erb. Raedt ende den samtlichen
verordenten weder gerapportiert.
[56] Nae dem middach heeft Zijn Gen. mij weder boede geschickt ende aldaer
koemende mit voele woerden begunnen te discurreren van der vorn. materie,
seggende noch zijn intentie te wesen, bijaldien die van West-Vrieslant sich onder
contributie geven, dat sie geen brant te bevruchten hebben, ofte sie solden dit lant
mit haer contributien oeck ongemolestiert laeten ende alsdan muchte het
crijchsvolck malckander antasten und vernehmen, wel die starckste zij, mit meer
andere discoursen, alhijr toe lange toe verhaelen, seggend pro conclusione, ick
muchte wal den heren anseggen, dat sie sick mit malckander beraetslaegeden, wat
best te doen zij.
[11 maart 1590]
86
Solis den 11 martij
Sondach den 11 en martij sint die hern leutenant ende hoevetmannen nae gedaenen
goedesdienst bij den erb. Rath up dem raethuyse gecoemen, alwaer die verordenten
der Omlanden oick bescheiden und geroepen, averst niet erschenen. Ende ist van
dem heeren luytenant Gouda geproponiert, dat unser genediger heer statholder hem
bevoelen den samtlichen hern an tho seggen, dat Zijn Gen. meninge zij dat alle
huysluyden sich in de wehr und waepen solden geven omme den vijant mede
tegenstant te doene. Waerup geresolviert dat men dese saecke solde laeten berusten
besz ter tijt van Zijn Gen. weder anmahnunge gedaen wurde.
1 ‘Om die reden’.

Daernae is den volmechtigen van der Marne oick ingesecht, sie solden weder
nae huys reijsen ende mochten denen van der Soltcamp wal anseggen tgene der her
Verdugo den verordenten gisteren geantwoerdet, welckeer antwoert hemluyden oick
gecommuniciert.
[12 maart 1590]
Lunae den 12 en martij
Maendach den 12 ten martij sint die hern leutenant ende hoevetmannen mit dem erb.
Raedt up dem raethuse in communicatie getreden hoe men die middelen solde
moegen vinden voer die Societeijt Jesu in achtervolch van patre Samerio ohnlangst
geschreven, ende alsoe van dem heere leutenant wijtleuffich gediscourriert, dat die
gedesigneerde plaetz neet bequaem, oeck dat hij geen middel wuste in dese tijt
solche middelen van gereet [56v] gelt te vinden als men wol van doen heft, ist
laestlich voer guet ingeseen dat die heren leutenant ende hoevetmannen mit
malckander solden aviseren up die middelen vant gelt te vinden, ein erb. Raedt
aeverst solde statueren angaende die plaetze ende daermede dese bijkumpst
gedimittiert.
Desen voermiddaege hebbe ick mit dem statboumeister Sijn Gen. angesproecken te
willen consenteren dat men die twe schepen bij Aewerderzijl, die men sonsten tot
maeckinge der palisaede plachte te gebruicken, weder herwarts mochten haelen,
ende aldaer in plaetze schicken die neuwe scholde; 1 twelck Zijn Gen. geconsentiert.
[13 maart 1590]
Martis den 13 en martij
Dinxdach den 13 en martij sint die hern luytenant ende hoevetmannen up den
raethuyse neffens den verordenten der Omlanden bij ein erb. Raedt gecoemen,
alwaer erstlich geproponiert—derwijlen soewel Zijne Matts luytenant ende
hoevetmannen alsoick die van dem erb. Raet gemolestiert worden mit diversche
supplicatien der verstorvenen rebellen kinderen ofte oeck dern die noch selvest im
leven—wold men geerne mit malckander spreecken off men die confiscatie solde
moegen casseren und affdoen oder neet, oder off sonsten een ander wech ofte
middel te vinden. Hijrup is geresolveert datter jetzundt wal andere swaericheiden
wehren, sulx dat dit stuck bis tot een bequaemere tijt ingestelt. Hijrmede sint
luytenant ende hoevetmannen affgegeaen.
Volgents is bij den samtlijcken hern van Stat ende Lande, nae lange communicatie,
der weduwe van Mepsche huer geeijsschede uuthstaende haeres zaligen huyshern
jaergagien ofte wedden geaccordiert, mit solcher fuege dat men umb die termijnen
mit hoer solde verdraegen. Darup die gemelte weduwe ingefordert ende haer Ed. l.
ingesacht datter enige heeren gecommittiert wehren mit haer Ed. l. wijders in
communicatie te tredene, waervan men haer den dach solde doen vorstendigen.
Dem official Krithe ende mij is oeck bevoelen an den heeren luijtenant ende
hoevetmannen te gaen ende apostille te vorderen up die laest oevergegevene Stat
ende Landen gravamina.
1 Veerpont.
87

[57] [14 maart 1590]
88
Mercurij den 14 en martij
Wonszdach den 14 en martij omtrent den 9 uhren mit dem heere statholder
gecommuniceert dat der vijant moegelijck omtrent den Delffzijl een anslach solde
maecken, principalijck up het uuterdijck an de muijde. Daerup Zijn Gen.
geantwoerdet, hij deede derwarts die Spangiaerden, oeck drie veendelen Duytsche
knechten voerttrecken, als te weten Otto van Santen, Burggrave ende Groetvelt;
ende soll up Aewerderzijl De la Torre, in Northorm capiteyn Beau Jan weder gelecht
worden.
Nae desen hebbe ick Zijn Gen. oick geclaecht oever die groete undraechlijcke
concussien die het Spansche kriegsvolck in de duertochten alomme ende
insonderheit in Ubbinga gedaen, ende dat die luyden daerduer in desperatie
gecoemen, jae dat het quartier alberaits up deselve plaetzen gebroecken. Sijn Gen.
antwoerden, het nehme hem wunder, hij hadde doch den allerstrengsten capiteyn
daerbij gedaen, sulx dat hij gemeent alles weer wal bestuijrt gewest. Jedoch wol
daerinne remedieren, soe voele immer moegelijck.
Neffens andern heft Zijn Gen. mij oeck ontdeckt dat die Westfresen herwarts
gecoemen omme mit Zijn Gen. weder te verdraegen ende dat sieluyden vor notario
en getuigen gevraecht, ofte zij neet gewaerschouwet weren indien enige dijcken
duergesteecken worden, dat men sieluyden alsdan weder gedachte te verbrannen,
ende dat die Vriesen bekent hadden, sulx waer ende in Vrieslant gepubliciert te
zijne, mit mehr andere discursen van den Soltcamp te besetten etc.
Alletwelck ick den hern van Stat ende Landen, die midlerwijlen up den raethuyse
versamblet, gerelatiert, die mij daernae volgents an den statholder weder geschickt
omme te bidden dat Zijn Gen. gelieven wolde dat het Duytsche crijchsvolck, soe nae
Farmsum weder reijsen solle, te scheepe muchte gaen bij Aewerderzijll ende alsoe
sonder schaede des lants gefuert worden nae den Dam. Sollichs is bij Zijn Gen.
bewillicht ende, dese bewilligung weder ingebracht, heft men alsbald geordineert dat
men die schepen derwarts solde bestellen.
Dese bijkumpst hebbe ick die samtlijcke hern uuth bevel Con. Mats luytenant ende
hoevetmannen oick gevraecht ofte zij int different tegens den erb. Egbert Alberda an
luytenant ende hoevetmannen niet wolden compromitteren, dat sie neet bij rechte
dan ter guede een uutspraecke daerin mochten doen. Daerup geresolviert, men solde
eerst hoeren wat Alberda van meninge.
[57v] [16 maart 1590]
Veneris den 16 en martij
Vrijdach den 16 en martij bin ick bij den hern luijtenant ende hoevetmannen gevordert
die mij avermaels gevraecht wat die hern geresolviert in de saecke tegens Egbert
Alberda. Ick hebbe geantwoert dat zij noch verwachtende weren wat Alberda sich
verclaeren wurde.
Van den selven hern sint mij oeverantwordet twe requesten: een van die van
Saewert om van den ruiteren ontlediget tho zijn, die ander van de van den Dam
omme te becoemen servysz van die Spangiarden aldaer. Die eerste hebbe ick an den
heere statholder gedragen ende darup erlangt dat zij daetlijck solden uptrecken; die
ander averst soll mit den verordenten der Omlanden gecommuniciert worden.

Sijn Gen. hebben mij in deser stundt oeck bevoelen den hern an toe melden dat
idt noedich bij den Delffzijll in de horne van den dijck an der Eemse een klein
schantzken ofte corps die garde—gelijck up Farmssumerzijl—te maecken, om
daerduer den vijant, indien hij aldaer upt lant muchte koemen, soe lange up te
holden ter tijt die macht vant volck thosaemen queme. Sulx hebbe ick dem erb.
Raedt ingebracht, die darup die van den Omlanden wal hebben doen convoceren
tegens twe uhren up den naemiddage, averst neet erschenen.
[17 maart 1590]
Sabbathi den 17 en martij
Saeterdach den 17 martij hebbe ick den verordenten dusser Stat ende Omlanden up
dem raethuyse geproponiert dat der statholder Verdugo van meninge zij—derwijlen
men des vijants anslaegen gehoert, dat deselve een schantz wolde slaen voer dem
Delffzijll—in de horne van den dijck ant waeter ein corps die garde te laeten leggen,
omme in allen gevalle, wan der vijant ant lant queme, hem aldaer up te holden ter tijt
die macht van volck tesaemen queme, dat daromme die van Stat ende Lande een
klein schantzken solden maecken gelijck up Farmssumerzijll.
[58] Hijrup is nae allerhand discours geresolviert dat ick Zijn Gen. solde
inseggen, dat derselven beleven wolde tselve schantzken te doen maecken in
sollijcke forme ende maeniere als hem des gelievede.
In dese bijkumpst is dem bevelhebber van Aedwerdt, liggende onder
Blanckenmeijer, dwelcke om noetdruft van torff anholdende was, ingesecht dat men
hem nae d’ordonantie aldaer torff bestellen sollen, doch hij mochte mit dem
wachtmester weder koemen, ende men solde mit denselven alsdan wijders
spreecken.
Den richteren van den Dam, die gelijcksvals um provisie van servys requeste
hadden oevergegeven, is oeck ter antwoert ingesecht, men solde hoer voereerst ein
weinich middel van gelt geven, hetsij bij oeverwijsinge up enich carspel, ofte anders.
Ter occasie van dese und andere benautheiden die in dese bijkumpsten
voergebracht wurden, is bij den samtlijcken hern in voele maenieren oevergelecht
wat middel te gebruycken omme Zijn Gen. te induceren mit het bijhebbende
chrijchsvolck den vijant an te tasten. Jedoch naedat van sommige heren
voergeslaegen was dat men die principaelsten uuth den Omlanden, die niet ordinarijs
in de vergaederinge van Stat ende Lande quemen, solden verschrijven ende mit hoer
hyrvan oeck communiceren, is laestlijck besloeten eenieder solde dit in beraet
nehmen bisz tot den maendach.
[19 maart 1590]
Lunae den 19 en martij
Maendach den 19 en sint die verordenten der Omlanden in temelijcker antal up den
raethuyse bijsaemen gewest, alwaer geconsentiert dat men avermaels tot servicen
voer den soldaten solde doen uuthschrijven een weecklehninge umb dieselve in
handen des rentmeisters Johan van Deest up te brengen. Dese uuthschrijvinge hebbe
ick bij den hern leutenant ende hoevetmannen versocht ende is geaccordiert.
Inszgelijcken hebben die samtlijcke hern geconsentiert dat die hern luytenant
ende hoevetmannen mochten in der guede ofte vruntschap een uuthspraecke doen int
different tusschen Egbert Alberda ende die van Stat ende Landen.
89

[58v] In dese bijkumpst is int lange geventiliert mit wat middel men die uuterste
ruijne, die alltehans voer der doeren, solde moegen voerkoemen. Wat discours averst
bij einem iegelijcken up ditmael geholden van die quaede regieringe und van der
krijgeshandlung is toe lange alhyr toe setten. Insonderheit einem iegelijcken is bij
zijn eedt ende up zijn conscientie bevoelen uut desem raedtcaemer nichts toe
melden. 1 Pro conclusione averst is besloeten, dat up dem dach morgen die heren
luytenant ende hoevetmannen oeck hijrtoe solden beroepen worden ende alsdan een
gemeene resolutie nehmen.
[20 maart 1590]
90
Martis den 20 en martij
Dinxtach den 20 en martij sint die hern Con. Mats leutenant ende hoevetmannen mit
den verordenten der Omlanden up den raethuyse bijsaemen gecommen om mit
malckander eendrachtelijck te spreecken mit wat middel men ditt arme
uuytgeputtede landeken noch solde koenen voer die entelijcke underganck
bewaeren.
Averst, alleer men in communicatie van dusse saecke getreden, heft men dem
wachtmeister van Blanckemeijer ingesecht dat hij doch guede ordnung wolde holden
int uuthdeelen des torffs ende dat men up hoer veendels solde geven gelijck up
andern, volgende d’ordonantie Zijnder Gen.
Oeck is dem schrijver van hopman De la Torre ingesecht die um torff in
Aewerderzijl was anholdende, dat men mit Zijn Gen. van hoer saecke spreecken
solde.
Dit gedaen, hebbe ick geproponiert dat die hern van Stat ende Landen etlijcke
daegen nae den anderen versamlet gewest, ende alsoe altijt verscheidene
swaericheiden voerquemen, bevonden sie sich in solcher extremiteijt, dat het
onmoegelijck in solcher fuege langer te bestaen, verhaelende daerbij hoe dat tot
verscheiden tijden gesanten an Zijn Hoch. gesunden die dit alles geremonstriert,
item dat men Zijn Gen. alle benautheit oeck tot mehrmalen hadde angedient, ende
doch biszhero geen entlichtung gespoert.
[59] Boeven alle dit, weer eenem iegelijcken kundich dat het vremde secours,
int lant gecoemen, worde alle omme int lant gefuert van die eene plaetz tot die
ander, tot meerder beswaernisse van Stat ende Landen, sonder nochtans het
allerweinichste tegens den vijant te attenteren. Ende alsoe dan een ieder sprack und
seede dat Zijn Gen. jetzt wel macht hadde ietz an toe vangen indien hij wolde, soe
were status causae 2 dat men up middelen muste gedencken waermede Zijn Gen.
wille verandert mochte worden ende, mit korten woerden gesacht, men muste Zijn
Gen. wille ofte gemuet veranderen, aintweder mit bidden ende smeecken, ofte mit
giften, ofte mit enige hardicheit, seggende dat voele saecken gescheden die neet
behoerden gescheen te hebben ende wel anders gescheen kunden. Het bidden ende
smeecken averst belangende, seeden sommige heeren oftermaels geattentiert te
wesene; inszgelijcken seeden sommige: men hadde mit schenckaigien oick genuech
versocht ende doch weinich uutgerichtet. Daeromme muchten die heren raetslaen
1 Het beleid van Verdugo zal ook wel eerder zijn bekritiseerd, maar dit is de eerste keer dat
Hammonius hiervan in bedekte termen blijk geeft. Later wordt het begrip ‘quaede regerierunge’ vaker
gebruikt voor het wanbeleid dat de stadhouder in de ogen van de Groningers voerde.
2 Latijn: ‘stand van zaken’.

ofte het oerbaerlijck zij eenen andern weeg te gebruycken, in summa, sie muchten
resolveren ofte men Zijn Gen. solde induceren ofte incuseren, 1 wente eene van beide
wegen must gefolcht zijn. Mit mehr ander woerden hijrtoe dienende, unnoedich
alhijr te refereren.
Nae gedaene proposition heft men wel gefraecht wat remedie; 2 jae men heft van
verscheidene swaericheiden wal gediscourriert, averst niemants is gefunden die sich
entelijck ende resolutive verclaerde dit ofte jeenes voer die hant te nehmen, dan
alleenlijck is geresolviert, ick solde voereerst enige remonstrantie concipieren ende
alsdan mucht men wyders spreecken.
Ick seede wijders, men solde mij een voet geven, in wat forme ofte wat doch
die conclusie zijn solde. Mij worde geantwoert, die conclusie must wesen: derwijlen
wij mit oepenen oegen seegen dat den krijch neet gefuert worde alsoet behoirt, maer
dat men unsz in den grunt ruijneerde, soe kunde men eedtshalven neet laeten Zijn
Gen. te bidden die saecke desz oerloeges up een ander wech ende up des vijants
boedum te transporteren, ofte men muste veroersaecket worden an Zijn Matt onsz te
beclaegen. 3
[59v] Ick hebbe tot meerder verseekerheit daer gesacht: ergo is der samtlijcken
hern meninge dat ick in de remonstrantie nochtans mit beleeffde woerden sall
schrijven dat Zijn Gen. regieringe unsz neet allerdinges gefellich. Waerbij het up dit
mael verbleven ende mij bevoelen die remonstrantie in maeniere vorsz. te
concipieren.
Naedat der herr luytenant affgegaen, hebben die van Aedorp, Wetzinge ende
Saewert die hern van Stat ende Landen gebeden van den servicen een tijt lanck
exempt te holden; waerup hemluyden ingesacht, dat die hern sie helpen wolden soe
voele hem nae des tijdes gelegentheyt moegelijck; jedoch, hemluijden is geen
exemptie entlijck geloeft.
Oeck is up der schuytenschuyver requeste bewilligt dat men haerluyden an de
verdiende vrachten voereerst wat solde betaelen van het eerste gelt datter in handen
des rentmeisters upgebracht solde worden.
Nae den middach hebbe ick Zijn Gen. voergedraegen seecker requeste van die
ingesetenen der Marne omme entlosset te wesen van den ruyteren, liggende up
Isselmuydenborch. 4 Daerup mij geantwoert, sij solden aldaer niet lange liggen dan
bald vandaer genoemen worden.
Koemende mit Zijn Gen. int discurreren, sachte dieselve neet geachtet ofte
gerespecteert te worden neet meer als een jonge; waerup, als ick gevraecht wat Zijn
Gen. daarmede meenden, seede wijders, hij hedde dem luytenant bevoelen den heren
in te seggen dat die buijren int geweer solden zijn, ende hij hadde hem darup dat
minste woert niet ter antwoert gegeven, twelck neet en behoerde. Ick repliceerde, het
were wal van hem geproponiert, averst, alsoe die hern neet kunden verstaen woe
oder in wat gestalt Zijn Gen. solches meenden, ofte mit wat middel den buyren
sollichs te doene, wusten zij sich quaelijck te resolveren. Sijn Gen. seeden, men
behoerde ten wenichsten het een ofte ander gesecht te hebben.
1 Beschuldigen.
2 Het Ms. heeft tweemaal ‘wat remedie’.
3 In feite was dit al gebeurd in de brieven van 3 maart 1590.
4 Onder Warfhuizen.
91

[60] Voer het anderde hebbe ick Zijn Gen. gepresentiert een requeste eines
schippers, genaempt Sijerp Aukens van Ilst, deme van den vrijbuyter Otte
Lijfflander 26 vat seepe benoemen, daerbij Zijn Gen. bij munde andienende, wat
fortzen sij mit desen schipperen toe Warffum gepleecht. Hijrup is mij ter antwoert
geworden, men wolde mit dem auditeur van dese saecke spreecken.
Ick hebbe in dusse communicatie Zijn Gen. wal voergeholden dat deselve mij
gesecht, hij wolde het angecoemen secours toe Viszvleet leggen ende sie aldaer
fortifieren, averst mij is ter antwoert geworden, datter geen middel voerhanden um
het volck aldaer te underholden, jae besorgede, quemen sie bijsamen, sie muchten
mutineren. Seede oeck expresselijck geen last te hebben het crijchsvolck te
engaegeren ofte an den vijant te hasarderen, mit mehr andere diversche propoesten,
daruuth wal aff tho nehmen, dat hij niet tegens den vijant offensive gedöchte te
doene sonder te hebben middel van gelt ende ammunitie. Seede daerbeneffens all
gedaen te hebben wat immer in zijn vermoegent; hadde zijn secretarium mit dem
capiteyn Parduccho gesunden, oeck daernae den capiteyn Monbeeke, der van dem
vijant gevangen, ende were noch bedacht den pagador nae te senden.
Item int wechgaen heft Zijn Gen. mij bevoelen den heren an toe seggen dat men
den Delffzijl mit mehr volcks solde versorgen.
Alle wat vorsz. is hebbe ick dem erb. Raedt angedient up desen selven naemiddach
omtrent vijff uhren.
[21 maart 1590]
92
Mercurij den 21 martij
Wonszdach den 21 en martij is dem commissario van den geconfisqueerden guedern,
hopman Draper, ingesecht, dat hij dem commissario Francisco Vasquez dat huys,
staende ant kerckhoff daer Adam Bueckbinder iertijdes in gewoent, wal mochte
verhuyren.
Upt begeren van dem heren luytenant Gouda sind die creditoren van Egbert Alberda
per modum inductionis 1 daerher gebracht dat die vercoepinge zijns huyses noch
veertijn daegen uuthgestalt, mit solcher conditie dat zij alsdan, sonder ein erb. Raedt
weder toe begrueten, solden moegen mit die vercoepinge voertfahren.
[60v] [22 maart 1590]
Jovis 22 en martij
Donderdach den 22 en martij bin ick mit dem raetshern Gijsbert Arents an den heere
statholder gesunden, ende Zijn Gen. erstlich gebeeden umb die maste vant schip, soe
an dem Delffzijl licht, daer Zijn Gen. 150 st. up een hantschrift up staende heft;
welckeer mastboem Zijn Gen. geerne geaccordiert umb een boem daervan noch voer
dem Delffzijll te maecken.
Wij hebben insgelijcken Zijn Gen. ingesecht datter weinich provisie van pulver
bij Stat ende Landen, dat daeromme Zijn Gen. gelieven wölle tselve pulver, soe Zijn
Alteze mochte geordineert hebben, herwarts toe senden ofte te doen haelen. Sijn
Genade antwoerden: hij wuste van geen pulver ende want schoen aldaer etwesz
1 Latijn: ‘Door middel van overreding’.

were, wuste hij het neet oever te brengen, vermits der vijant starck am Rijn licht.
Jedoch wasz des vertrouwens het solde neet lange duijren, oevermits dat Breda
starck van dem hertoch belegert was. 1
Nae den middach 2 hebbe ick, in presentie van Gerrijt Jorijs 3 en Marx, 4 borgern
dusser Stad, dem edlen und vesten Alexander von Velen mit noch einem richter von
Asschendorp, als gecommitteerden van der regierung des stiffts Munster, nae
gedaener salutation vorgedragen, wat maten verscheidene borgern dusser Stat tot
mehrmaln up Munsterischen bodum beschediget geworden van het statische
kriegsvolck, oeck in sulcher manieren, dat indien die Munsterischen des versocht
zijnde in enige manieren den beschedichten koepluyden hadden willen helpen,
hadde men oftermaels henluyden dat irige wal weder koenen verschaffen,
versueckende zijn Ed. l. sulx an te hoeren ende bij denen van der regieringe te
rapporteren.
Darup gemelter Van Velen sich erklaert wal geen commissie te hebben umb
sollichs ende anders an te hoeren, dan weren allene gekoemen wegen des
crijchsvolcks up hoer boedum in Oistvrieslant liggende; nochtans, konden hij etwesz
bij de regierung int tgene ick te seggen hadde doen, wolde hij mij geerne hoeren.
[61] Up welckeer gedaene erbiedunge ick int corte hem enige diversche casus
angedient, principalijck van seeckere 26 peerden am Staelberch 5 in anno 88 Berent
Hendricus soene ende Johan Haijkens genoemen, daerbij vermeldende, dat men
dieselve peerden wel daervan oft uuth der vrijbuyter handen hadde koenen krijgen,
indien der oevericheit toe Renen 6 beleeft hadde enige schutten die alreede van unsen
coopluijden in deselve stat gehuijrt, neffens unse coopluijden uuth te laeten gaen.
Insgelijcken, dat der hantdaedigen eener toe Munster gevencklich ingetoegen
gewest, dat factum bekantlich, ende nochtans gaer geen ertgötzung ervolcht, maer
sinnen unsere borger noch daerenboeven genoedtdrengt gedachten hantdaedigen
straetroever zijn atzung 7 in der gevencknusse toe betaelen.
Voer het anderde hebbe ick hem oeck angedient van seeckere ossen, soe Gerrijt
Joerijs ende Johan van Dulmen omtrent Dulmen genoemen; noch van die guederen,
soe omtrent Schoenevliet 8 Marx genoemen gewest int anseen van voele buijren die
daer bij gewest, ende mit haer waegenen wechgefuert; noch van Berent Mahlers
swaeger, der in zijn rugge gehouwen gewest ende andere dergelijcken, biddende
men wille denen van der regieringe sollichs andienen ende alsulche anordnung doen,
darmit dese arme beschaedigede luyden in enige maeniere tot het irige weder
geholpen mochten worden. Hingegen sij ein erb. Raedt dusser Stat erbietich sollichs
in anderen weder toe verschulden.
1
Breda is op 4 maart 1590 door de Staatsen verrast. Op 16 maart was dit in Groningen bekend (zie
Alting sub dato). Verdugo vertrouwt er blijkbaar op dat de hertog van Parma deze stad weer spoedig
zal heroveren en daarna de handen vrij zal hebben.
2
In de marge: ‘Munsterische regierung affgesante'.
3
Zie 28 april 1589. Daar wordt Joris genoemd in verband met het verlies van zijn handelswaar in het
Lingense.
4
Achter ‘Marx’ is ruimte opengelaten voor een familie- of vadersnaam.
5
Blijkens een brief van 23 september 1588 ligt de Staelberg tussen Nordhorn en Rheine (MH I 63). In
het gehucht Brandlecht, enkele kilometers ten zuidoosten van Nordhorn, bevindt zich een Gaststätte
met de naam ‘Staelberg’.
6
Rheine.
7 ‘Onderhoud’, ‘kostgeld’.
8 Locatie onbekend.
93

Nae gedaenen voerdraegent heft der Von Velen mit den anderen twe
bijhebbende vrunden sich underredet ende mij daerup ter antwoert gegeven: Wat ick
int lange hemluyden angedient, darup hetten sie sich int corte beraetslaeget; dat sie
voer haere persoenen daertoe neet gecommittiert sollichs ofte ander saecke alhijr te
koenen handlen ofte etwes daerin doen, desz niet toe weiniger waeren sie
guetwillich alles wes sie von mir gehuert den heren van der regieringe wie auch
einem erb. Raedt zu Munster vlijtich toe rapporteren, gueder toeversicht, dieselve
solden up allent soe guet bericht ende schriftlijcke antwoert weten te geven, dat men
bevinden solle die saecke wel een ander gestalt te gewinnen ofte te hebben.
[61v] Nae gegevene antwoert sint wij te saemen in communicatie gevallen van
sulcke vorn. ende andere beroevingen die im stifft Munster gescheden, sulx dat
dvorn. affgesanten sich lestlijck oeck groetelijcx beclaecht van tgenen heurluyden
underdaenen van dem koninglijcken crijchsvolck gescheet. Upt welcke ick
geantwoert das tselve alles mit desen dingen, die den reijsenden coopman gescheen,
geen gemeenschap hadde; ende mochten sich wal vertrouwen dat der statholder
Verdugo van unsz ofte den unserigen neet angelopen wurde omme ten respecte van
der schaede, soe unsz gescheen, up den Munsterischen duer het crijchsvolck etwes te
laeten attenteren, protesterende voer hemluijden, indien sulx gesacht ofte gedaen
muchte worden, dattet tegens unsen wille ende buyten unse bevel zij.
Ick hebbe under anderm inen nae tlange oeck gerecensiert vant proces tusschen
den gefangen Ketelfuehrer, soe die vorn. 26 peerden helpen nehmen, ende unssen
borgeren gefuehrt. 1 Daerup sie mij geantwoerdet: es wurde ane twijvel ein Raedt van
Munster darup ander bescheidt weten te geven; begerende ick wolle alle angemelte
casus schriftlich vervaeten omme desto vlijtiger darvan te rapporteren.
Ick hebben geantwoert, idt solde entweder bij geschrifte hemluyden gegeven
worden, ofte tenminsten tot gelegener tijt an de regierung geschreven worden.
[23 maart 1590]
94
Veneris den 23 martij
Vrijdaech den 23 en martij hebben die Munsterische gesanten in puncto ires
wechreisens van mij begert die angemelte casus inen bij geschrifte te
oeverantwoerden. Darup ick geantwort, dat die sommige die het angehet neet in der
Stat, solte derowegen tot gelegener tijt alles bij geschrifte gestelt und denen van der
regierunge zu hant gestelt worden.
Umtrent 10 uhren sint die verordenten up den raethuyse bij eim erb. Raedt
gecoemen, alwaer nae lange communicatie wegen ein klein forteresse ofte corps de
garde in de horne des dijckes int oesten van den Delffzijll te maecken laestlyck
besloeten, dat men een [62] mandaet up die van Holwijrda ende Uuth- ende
Upwierda solde uutgaen laeten, om mit man bij man tselve schantzken in aller
diligentie te maecken ende dat ter cause sie in den servicen neet geven sonder een
tijt lanck daervan gevrijet. Desz heft men Berent Hantreecker hijrtoe gecommittiert
up dit werck upsicht te draegen ende tselve te ordineren.
Voer het ander hebbe ich geproponiert dat der heere statholder van meninge
ende oeck zijn bevelch zij, meer knechten in den Delffzijl te leggen, jedoch liete
sollichs tot discretie der heren. Die mochten Christoffer Jurgens het veendel laeten
1 Zie Hammonius’ missivenprotocol (MH I 62v).

verstarcken ofte andere daerbij in leggen. Seede daerbeneffens dat dem hopman
Christoffer sollichs van einem erb. Raedt angegeven, doch dat hij versochtt hadde
meer gelts ende middel hijrtoe te hebben. Uuth welckeer proposition is men in
communicatie getreden van den soldaten bij hoeffden te belehnen under die beijde
Stat veendels, ende laestlijck geresolviert dat men Zijn Gen. tselve solde
voerdraegen ende van derselven begeren daerinne te consenteren, volgende
d’ordinantie Zijnder Hoch. hyrvan gepassiert.
Nae dem middach bin ick mit hern rentmeister Johan van Deest an den heere
statholder gegaen ende erstlich Zijn Gen. gevraecht ofte deselve neet gelegen ofte
eniche hulp wuste te doen om vijffhondert ende soeven enckede g.gl. 1 oever te
maecken an de van Gladdebeecke. Darup geantwoert sulx neet gewisz te koenen
verspreecken, maer wel te willen schrijven an de olde drostinne, derselven dochter
an dem van Glabbeecke verheirat.
Hijrnae hebbe ick Zijn Gen. oeck angedient, derwijlen Zijn Gen. bevelch in den
Delffzijl meer volck te leggen hedde men Christoffer Jurgens verboedet, dieselve
versochte indien hij meer volck solde annehmen oeck meer lehninge te genieten.
[24 maart 1590]
Sabbathi den 24 martij
Saeterdach den 24 martij heft der heer statholder mij ende den hern borgermeister
Ballen, nu ter tijt Con. Mats hoevetman, tot sich gevordert. Aldaer gecoemen unsz
angemeldet dat hij seeckere advertentie hadde [62v] van een guet vrundt uuth
Hollant, die oeck mede in dem Raedt van Staten, datter under unser borger
hopluijden eijner zijn solde die aldaer van den vorn. Staten sauvegarde versocht
ende oeck becoemen, jae, dat die vorn. Staten in geholdenem raedt geresolviert den
van Groeningen alle vruntlijcheit hetzij mit sauvegarde, passeborten ende
dergelijcken te verlienen, in hoepe sie alsoe tot haerluyden te induceren ende die
affectien te gewinnen.
Voer het anderde heft Zijn Gen. mij noch weder bevoelen dat doch sonder
versuymenisse den Delffzijll mit mehr volck besettet solde worden, discurrerende int
lange mit watt middel men dieselve schantz wel solde koenen innehmen; ende ten
selven propost quemen Zijn Gen. te discurreren mit wat middel, woe ende waer dese
Stat, indien zij mit 2 een koenincklijck leger besettet wurde, ingenoemen kunde
worden, mij anleiding gevende mit wat geboudt sulx voer te koemen ende
gelijcksvals mij daerbeneffens vermaenende einem erb. Raedt sulcks an te seggen.
Tertio vertoende Zijn Gen. mij een missive van den veendrich Ancklum,
liggende onder grave Harmen, geschreven, waerin angemeldet van den daegelijchxe
excursiën des vijants uuth Reijde ende van den excessive schattingen, daerup die van
den Olden Ampten gesettet worden, ende dat die buyren selvest sich lieten
vernehmen, sie musten het geweer in de hant nehmen.
1 Dit is de rente van een kapitaal van 8000 goudgulden, zoals ook door secretaris Alting wordt gemeld
DA 824; 9 mei 1591). Zie Julsings brievenprotocol MJ II 243: brief van het stadsbestuur aan Anna
Mulert, echtgenote van Hans Gladbeek). Burgemeesters en raad konden met het oog op de
omstandigheden niet voldoen aan de eis om de hoofdsom terug te betalen, maar beloofden de
jaarlijkse rente getrouw te voldoen. Anna Mulert is een dochter van de drost van Lingen.
2 De zin zou begrijpelijk zijn wanneer hier ‘niet mit’ stond.
95

Nae desem bin ick upt raethuyse gecoemen, alwaer die verordenten der Omlanden
oeck vergaedert, ende ist anvencklijck geresolviert, dat den viendrich van den
hopman Herema mit vijfftich soldaten in den Delffzijl solden trecken omme aldaer
in garnison te liggen. Twelck dem hopman Christoffer Jurgens oeck ingesecht ende
bevoelen, dieselve soldaten van Herema te accommoderen gelijck zijn eijgen, oeck
oever deselve disciplin te holden gelijck oever die zijne. Inszgelijcken is Berent
Hantreicher gecommittirt dat schantzken in de horne des dijcks voer dem Delffzijl
[63] te maecken, waertoe dan verschreven zijn die carspelen Holwijrda, Uuthwijrda
ende Upwijrda.
Noch is besloeten, dat men desen Berent solde ingeven het caemerken in der
Stat huys up dem Delffzijl neffens die artillerie, alwaer oeck een ander duere in
gemaeckt solde worden.
Lestlich hebben die van Vreewolt, Langewolt ende Ruygewaert mit Visvliet
requeste gepresentiert, sich beclaegende dat zij van hopman Lambert Croisille in den
Upslach beswaert worden, umb hem aldaer torff te bestellen, welckeer torff uuth den
Westvriesischen naest bij liggende drie gretenijen 1 placht 2 gevordert unde betaelt
[te] worden. Waerup mij bevoelen tselve dem heren statholder voer te draegen ende
toe begeren dat Zijn Gen. desen armen luyden sulx van den hals wölle nehmen.
Nae dem middach bin ick tot Zijn Gen. gegaen mit dvorn. requeste dern van
Vredewolt ende Langewolt, averst gaer neet erholden koenen. Dan mij is in
presentie des hern borgermeisters Johan van Ballen ter antwoert gegeven, dat hij het
principael gevonden hadde voer die in dem Upslach, ende dat van den Westvriesen
were derowegen wal billich dat zij het accessorium 3 droegen, seggende die lehninge
geven die Westvriesen, wij averst musten den brant vinden. Neet tegenstaende dat
ick gerepliceert desen armen luijden sulx unmoegelijck te zijne ende dat het oick
geen gelegenheit gaff omme van die zijde toevoeringe van brant te doene. 4
[25 maart 1590]
96
Solis den 25 en martij
Sondach den 25 martij 5 heft der herr statholder mij laeten anseggen dat die hern
doch raedt wolden vinden om drie dusent gl. te fourneren tot belehninge van den
soldaten, wente anders musten die oeverall loepen; jedoch die van der Drente solden
die betaelinge doen ende dit gelt weder erleggen.
Nae der misse hebbe ick dem erb. Raedt dit voergegedraegen, averst geen
antwoert daerup anders bekoemen, dan dat ick Zijn Gen. solde anseggen sollichs in
unsen vermögen niet te zijne ende dat men up interest nichts wuste te vinden.
[63v] Up deselve stunde sint die achte borger hopluyden beroepen gewest om
upt raethuysz te koemen ende is hemluijden voergeholden, dat Zijn Gen. ein erb.
Raedt geadvertiert hadde hoe derselven van einem uuth Hollant was toe entboeden,
dat eener van hoerluyden alle een sauveguarde solde hebben van den Staten van
Hollant; ende alhoewel ein erb. Raedt neet twijvelde an hoere getrouwicheit, soe
1
Achtkarspelen, Dantumadeel en Kollumerland.
2
Ms.: ‘plachten’.
3
Latijn: ‘de bijkomende lasten’.
4
Ook Egbert Alting heeft een aantekening over dit onderwerp (DA (786).
5
In de marge: ‘Gubernator cras ex urbe profecturus' (Latijn: ‘De gouverneur zal morgen uit de stad
vertrekken’).

egeerde men nochtans te weten ofte dem so sij ofte niet, omme sich in den ofte den
andern weegen tegens Zijn Gen. te weten excuseren.
Waerup hopman Henrich Hovinge geantwoert dat zijn huyssfrouw buyten zijn
weten duer haeren vedder Goesen Peters toe Norch, die ahne dat umb der lantschap
Drenthe saecken nae Hollant gesunden geweest, een sauvegarde up zijn guedt toe
Norch hadde doen verwarven, maer als hij des gewaer worden, hadde he deselve
neet willen accepteren, dan deselve Henrich Heerinck dem wijnkoeper angeboeden.
Sulx bij dem Raedt gehoirt, is voer raetsam ingesien tselve bij Zijn Gen. te
vermelden.
Nae dem middach umtrent 3 uhren sint die hern gecommitteerde tot de saecke mit de
weduwe mit die saelige luytenant Mepsche ten Brueren versamblet om te handlen
van de termijnen der gepretendierden achterstalligen wedden ende in communicatie
getreden mit verscheidene woerden ende wederwoerden. Jedoch in fine nichts
besloeten, dan ellene heft men in nahme van Stat ende Landen hoer angeboeden up
meij erstkumpstich oever een jaer een dusent gl. te willen betaelen ende alsoe
volgents nae advenant alle jaeren up meij een dusent gl. Die weduwe averst sich
beclaegende dat solliche termijnen hoer unlijdelijck, heft pro conclusione begeert
men solde up meij hoer een halff jaertaxt ofte 2 dusent gl. bewilligen ende die
andere termijnen stellen soe lijdelijck immer gescheen konde. Ende alsoe die hern
gecommitteerde geen macht ofte commissie hadden reedt gelt te beloeven, ist der
weduwe ingesacht dat men alles wes daer gehandlet bij unsen meisteren gedachte te
rapporteren.
[64] Untrent 4 uhren nae dem middach bin ich weder an den heere statholder gegaen
ende Zijn Gen. angedient van de sauvegarde van dem hopman Henrich Hoevinge,
seggende dat an zijn persoen geen twijvel zij, waermede Zijn Gen. gecontentiert
gewest.
Inszgelijcken hebbe ick Zijn Gen. weder ingebracht dat die hern geen middel
wusten umb die somme van penningen te vinden, vermits niemants voerhanden die
up Stat und Landen etwesz wolde borgen, ende dat ten respecte dat men niemants
betaelden van tgene im reede in voertijden verschoeten. Darup Zijn Gen. seeden, die
van der Drenthe solden es betaelen ende mochten selffst daeromme gaen gelijck sij
oeck doende weren.
[26 maart 1590]
Lunae den 26 martij
Maendach den 26 martij 1 sint die verordenten up den raethuyse thosamen gekoemen
omme te spreecken van den torff in den Upslach te bestellen; ende alsoe die van
Vreewolt, Langewolt etc. mit hoer consorten wel versochten dat men sulx doch
solde doen uuth den gemenen buydel, ende dat zij nae hoer vermoegent geerne
daertoe wolden geven, heft der herr rentmeister Deest sick gans und gaer geweigert,
seggende hem onmoegelijck die last up sick te nehmen, dan wolde geerne
anwijsinge doen dat sie selvest een persoen möchten becoemen die sich des
undervunde, in dessen handen sie alsdan het gelt mochten upbrengen. Ende om
daervan mit die supplianten te spreecken bin ick neffens dem heer rentmeister
gecommittirt. 2
1 In de marge: ‘Gubernator ex urbe profectus' (Latijn: ‘De gouverneur is uit de stad vertrokken’).
2 Stadsambtenaren treden dus op in zaken van Stad en Lande. De rentmeester voert de
97

Nae dem middach up der heren wijnhuysz van dese saecke mit d’vorn. supplianten
voele gehandlet, averst geen middel koenen vinden, vermits sie sachten dat het
hemluijden onmoegelijck dese lasten allene te draegen, dan begeerden dat het
gansche Westerische quartier oever het Reijdeep hyrtoe mede möchte geven. Sulx
dat dese saecke bisz tot weder bijkumst der vrunden verordenten van den Omlanden
ingestelt.
[64v] [27 maart 1590]
98
Martis den 27 martij
Dinxdach den 27 martij sint die verordenten der Omlanden bij dem erb. Raedt up
den raethuyse gecoemen ende ist aldaer besloeten, derwijlen geen middel bij dem
statholder gevonden umb den brant in den Upslach te bestellen sondern tselve den
van Visfleet, Grijpskercke, Rugewaert, Langewolt ende Vredewolt toe laste gelecht
(die nochtans sulx allene neet koenen draegen), dat derowegen dvorn. carspelen bij
provisie het coepschat tot ungeveerlich 50 schuyten torves soelen upbrengen, die
unkosten averst van schip ende waegenvracht sall up den carspelen in Humsterlant
ende Aewerder gretenije mit d’andere carspelen westerzijdts van het Reijdeep
gelecht worden.
Oeck is bewilligt dat dem huysman bij Wasingehuys bisz tot revocatie der hern
zijn oevervaert mit zijn schip solde moegen gebruijcken.
Dem Stat boumeister is oeck bevoelen den boem voor dem Delffzijl in der ijl te
verbeteren, ende het holt daertoe up St. Tonnijscamp 1 te houwen.
Naedat die verordenten affgegaen, is bij dem erb. Raedt besloeten dat alle
schuytenschuyvers sampt andere schippers ofte vischers hoer schuyten ende schepen
weder an de Volenkaemer buyten boems voer het boemsluijten soelen brengen, bij
vijff g.gl. te bruecke up elcken schip tot elcken reijse van oevertredinge. 2
Noch is besloeten dat alle vrijbuijters, 3 under geene veendels tot dienste Zijnder
Matt beclempt, tusschen dit ende morgen avent voer der sonnen underganck sich
uuth dusse Stat ende derselven jurisdictie soelen vertrecken end dat bij lijves straffe
ende als vijanden getractiert te worden. Beyde boevengesz. puncten sint nae dem
middach mit der trommen ummeslach gepubliciert.
[65] [28 maart 1590]
Mercurij 28 martij
Wonszdach den 28 ten martij heft der herr leutenant mij up Zijne Matt Caemer
angezeigt wat maete Alexander van Grotvelt ex propria authoritate 4 van denen van
Woltersum een schip gevordert ende twe soldaten aldaer geschickt umb upt carspell
gemeenschappelijke financiële administratie.
1 Bij Foxhol.
2 Op 4 maart 1590 werd Breda bij verrassing door de Geuzen ingenomen met behulp van het
beroemde turfschip. Dit feit werd volgens secretaris Alting op 16 maart 1590 te Groningen met
triomfschoten begroet (DA 785). In een noot bij deze vermelding wijzen de uitgevers van Altings
dagboek erop dat de secretaris er niet bij vertelt wie deze schoten losten, Staatsgezinden in de stad
of Staatse soldaten in de omgeving. In zijn aantekeningen van 15 april 1590 schrijft Johan Julsing
over iets dergelijks. Daar is sprake van schoten en vuren die vanaf de stadsmuren te zien waren
(JGD 67).
3 In de marge: ‘Edictum contra vrijbuiters' (Latijn: ‘Verordening tegen de vrijbuiters’).
4 Latijn: ‘op eigen gezag’.

toe teeren, bisz ter tijt sie een schip bestelt, ende dat darup die hern leutenant ende
hoevetmannen hem bij apostille bevoelen sollich invorderen ende uuthschrijven
achterweege toe laten, oeck die soldaten weder van dannen toe haelen; welckeer
apostille hij, hopman, tot een verachtinge am hindersten geholden, seggende daerup
neet te passen. Welckeer smaech sieluyden gedachten te corrigeren; neettemin,
darmit hij sich nichts hette toe beclaegen, solde ick den hern von Stat ende Landen
anmelden dat zij erster uhre hem hopman een schip bestelleden.
Ten selven tijde hebbe ick bij den hern luytenant ende hoevetmannen
angemeldet dat wij erstes daeges int proces tegens het convent van Aedwert solden
moeten voortfahren, belangende die pretendierde exemptie van den torffaccijsen,
begerende unsz een dach te willen stellen. Der herr luytenant antwoerde, hij zij in
dusse saecke oeck advocat gewest ende solle daeroever neet moegen sitten; wat die
hern hoefftluyden wolden doen, wuste hij niet, sij weren wall borgermeisteren
gewest, nu wehren sie in den eedt des coeninx. Went sie boeven bij dem Raedt seten
musten sie spreecken, soe men aldaer hoeren wolde, nu aeverst mochten sie seggen
wat sie wolden, mit mehr andern diergelijcken woerden. Borgermeister Ballen
antwoerde under andern, sie deden een eedt, den wolden sie betrachten. Soe jemants
van ander sinne, der sij neet weerdich den stuel des gerichts toe becleeden.
Ick seede daerbeneffens, went men altijt difficulteet solde maecken in saecken
die Stat angaende te berichten, soe weere beter dat die Stat een middel vandt datter
van nu voertaen geen syndicus van de Stat ten ewigen daegen geen luytenant solde
moegen worden. Der luijtenant antwoerde, went het nae der heren wille gegaen
were, hedde het oeck daertoe neet gecoemen. Daeromme hadde men geschreven, 1
het muste een Raedt des coenincx zijn, umb welckeer brieven hoe dat men 2 gelachett
hadde wuste hij. In summa der [65v] heer luytenant sprack andere mehr seltzame
woerden, die men in sulcken persoen neet behoerde te vermueden.
Voerts hyrnae hebbe ick allent wat gepassiert bij den erb. Raedt weder ingebracht,
die sich dessen wal groetelijck verwondert.
Nae dem middach sint die verordenten der Omlanden up den raethuyse gecoemen,
alwaer erstlich up die requeste dern van Farmssum geresolviert, dat men die hameij
soe men aldaer solde maecken up Stat ende Landen costen sall timmeren.
Inszgelijcken is bewilliget dat men Boleke Jansen ende Aijsse Abelens mit hoer
consorten solle betaelen uuth Stat ende Landen buydel seeckere 122 daeler soe sie
van arbeitslohn bij Aisse toe Warttum ten achteren, ende ist inen ordonantie gegeven
up den secretarium Popco Everardi.
Dem hern rentmeister Johan van Deest is oeck bevoelen sick toe erkundigen
wat het voer een gelegenheit hebben muchte mit het versochte schip, ende indien tot
Farmssum geen zij, aldaer daetlijck een toe bestellen.
[30 maart 1590]
Veneris 30 martij
Vrijdach den 30 martij sint die hern leutenant ende hoevetmannen mit den
verordenten der Omblanden bijsamen up dem raethuijsz gewest umb mit malckander
te communiceren, derwijlen die Spansche soldaten in den Dam versocht hadden van
1 Met ‘men’ is hier uiteraard het stadsbestuur bedoeld.
2 Hier moet ‘men’ slaan op de functionarissen aan het Hof te Brussel.
99

den naest omliggende carspelen die cost ende dranck, wat men voer middel solde
koenen vinden. Ter cause van twelcke sommige heren van meninge geworden, dat
men nae Hoeve muste schicken ende juffer uuth die munt spreecken 1 ende
expresselijcken seggen waer unsz die schue druckede. Als ick averst die difficultates
gemoviert ende die gelegentheit angeduydet hoe het toe Hoeve stunde, daerbij
vraegende waermede men het solde uuthfuehren, soe is die saecke daerbij verbleven.
Ende alhoewel reedes besloeten was dat ick an den oeversten in den Dam solde
reijsen, soe is nochtans [66] midlerwijlen een bevelhebber gecoemen uuth den Dam,
ende alsoe ick up dem middach up verscheidene maniere versproecken mit
denselven bevelhebber Martin Ruijs om hem te induceren dat hij doch mit den
oeversten daerhen wolle handlen, darmit geen disordre geschege ende hij nochtans
sulx neet heft koenen annehmen, seggende dat het volck eeten muste, soe hebbe ick
die van den Landen tegens den naemiddage weder doen convoceren.
Nae dem middach 2 sint alle acht borgerhopluyden upt raethuys gevordert ende hem
bevoelen dat zij eenieder in zijn quartier huyssueckende wolden doen, wente een
erb. Raedt hadde besloeten dat men mit drie trommen solde ommeslaen, dat alle
diejenige die sich tot enige tijden toe waeter ofte te lande up vrijbuyt hadden laeten
gebruycken, sich daetlijck verfuegen solden up der heren wijnhuys.
Eodem instante 3 is bevoelen dat die poerten an allen oerden van der Stat
toegesloeten solden worden. Tselve geschiet zijnde heft men mit drie trommen
dvorsz. publicatie gedaen.
Midlerwijlen sint die hern luytenant ende hoevetmannen weder up den raethuyse
versamlet neffens den verordenten; bij denwelcken—naedeme zij angehoert het
rapport van tgeene ick mit dem Spanschen bevelhebber vorsz. gesproecken—hebben
zij geresolviert dat men ellers raedt solde vinden umb 300 car.gl. te becoemen.
Waerup der secretarius Popco gevoerdert, die nochtans geantwoert geen middel
noch raet te weten, sulx dat ick mij ten laesten verclaert driehunder[t] car.gl. te
willen verstrecken, mits dat der secretari Popco van den eerste penningen mij weder
solde betaelen ende daermede sint dese hern affgegaen.
Umtrent vier uhren sint enige vrijbuyteren, nemblich Butte Hummens, Humme
Ockens, Hinse Janssen, Johan Dyrcks mit noch enige soldaten, in achtervolch des
gepublicerten edicts, upten raethuys gecoemen; ende, eenieder upt scherpste
geexamineert, is bevonden dat zij alle sich under [66v] dem oeversten
Blanckemeijer in soldije begeven. Derowegen inen samt ende sonders bevoelen sich
daetlijckx weder under hoer veendels te begeven, wente anders solden sie als
vagabunden gestraft worden.
[31 maart 1590]
100
Sabbathi 31 en martij
Saeterdach den lesten martij is bij den verordenten der Stat ende Omlanden gehoirt
ende gelesen seeckere missiven dat der oeverste van den Spanjaerts in dem Dam
tegens morgen den eersten aprilis solden upbrengen duisent car. gl. Ende alsoe tot
1 Een zegswijze?
2 In de marge: ‘Edictum vrijbuijters'.
3 Latijn: ‘op hetzelfde moment’.

denselven geen middel noch weege gefunden, heft men—tot meerder
ungelegentheyt te vermijden—voer goet ingeseen dat der secretarijs Popco Everardi
van het laest uutgeschreven jaertaxt geen ordonantien solde betaelen ten eijnde,
ingevalle enich gelt boeven die driehundert, soe gistern gelicht, noch muste aen den
Spanjaerden betaelt worden, dat men alsdan wat hadde an toe tasten ende dieselve
middel toe gebruijcken die gistern geholden.
In dese bykumpst ist van neuwen geresolviert ende bij Stat ende Landen
besloeten dat men geen ordonantien nae desen dach buyten dese raetskaemer solde
schrijven noch underteeckenen, ende is sulx dem official ingesecht. 1
Men heft oeck bewilliget dat men nae Farmsum bij provisie hundert punt
pulvers an handen van hopman Groetvelt solde oeversenden ende dat ter cause dat
men advertentie bequeme, dat grave Wilhelm weder in Vrieslant angecoemen was
mit meerder macht als hij uutgetoegen.
Nae dem middach hebben die hern van dem erb. Raedt enige poerten an der Stat
besichtiget ofte geen bequaemicheit dat men die wachthutten binnen het klinckket 2
konde setten ende die wacht in verseeckerheit stellen. 3
Inszgelijcken heft men buyten die Steentilpoerte oeck weder besichtiget oft
men het Schuytendeep neet buyten dese grafte voer den opslach 4 vant Schuydendeep
konde leijden, ende van het jegenwoerdige Schuytendeep een staende grafte
maecken; waerup nochtans neet geresolviert.
[67] [1 april 1590]
Solis prima april 5
Sondach den ersten aprilis 6 nae 7 uhren ’s morgens sint die hern luytenant ende
hoevetmannen mit den verordenten der Omlanden bij dem erb. Raedt samtlijck
entsloeten, derwijlen die Spangiaerden in dem Dam toe Loppersum enige soldaten
gesonden umme van sieluyden duijsent car.gl. te vorderen bij comminatie 7 van te
willen uuthloepen, dat ick mit dem secretario Popco Everardi an den oeversten
capiteyn nae den Dam solde trecken ende mit alle middelen induceren dat hij doch
die soldaten van Loppersum weder wölle affvorderen ende gedult draegen besz tot
die wederkumpst des hern statholders. Item dat wij tegens den solven oeversten
oepentlijck solden spreecken, indien enige foulen ofte desordre geschege, dat men
sich oever zijn persoen an Zijne Matt muste beclaegen.
Nae genoemene resolutie bin ick daetlijck mit gedachtem secretario an den vorn.
oeverste capiteyn, gehieten Diego de Ledesma, 8 gereiset ende omtrent 1 uhren nae
den middach ten Dam ingecoemen, ende mit hem—nae oeverantwoerdinge onser
credents—in communicatie getreden, bruyckende allerhand discoursen van der
1
Blijkbaar gaf de officiaal als procureur of syndicus van de Ommelanden zelfstandig
betalingsopdrachten af.
2
Een kleine deur in de poort.
3
Er is angst voor een aanslag van Spanjaarden en vrijbuiters op de burgerij. In zijn aantekeningen van
30 maart 1590 verwijst Julsing naar de gebeurtenissen te Ieper en Kortrijk (JGD 63).
4
De oostelijke kade van het Schuitendiep.
5
In de marge: ‘Aprilis’ (Latijn: ‘van april’).
6
Hammonius schreef in eerste instantie ‘den laesten martij’.
7
Dreigement.
8
De uitgevers van Egbert Altings Diarium noemen deze persoon Diego de la Desino (DA 786).
101

onvermoegentheyt deses lants ende van de groete contributien die men daegelijx
gevet, begerende dat hij doch in affwesent des hern statholders geen desordre wolle
laeten gescheen, dan gedult draegen besz tot Zijn Gen. wederkumpst.
Gemelter capiteyn antwoerde, van disordre sol niet gehoert worden, aeverst die
soldaten musten eeten; he wuste geen raedt hoerluyden anders binnen den Dam te
holden. Hij begeerde neet dat die carspelen het betaelen solden, dan begeerde maer
toe lehnen; wolde van den eerste penningen soe hem gegeven solden worden weder
betaelen, all solde hij zijn ketten versetten; jae, seede wijders, die carspelen hadden
hem reedes geloeft het gelt up den aevent toe brengen.
Daerup ick geantwoerdet, sollichs neet waer te koenen wesen, wente zij hadden
het an hoer overicheit gelangen laeten. Der capitein seede, jae.
Daeroever Remmert van Berum gevraecht, dwelck sachte sulx neet te zijne, dan
zij hadden gesacht dat zij verhoepten Stat ende Lande solden raedt vinden tegens
den aevent.
Summa, der capitein antwoerde wijders, het gelt muste daer wesen, wente hij
kunde die soldaten den munt neet toebinden. Ick seede, soe en hadden wij oeck de
macht neet tgelt te vinden, wolde nochtans hem vermaent ende gebeden hebben geen
disordre te laeten gescheen, wente anders solde men veroersaecket worden oever
zijn persoen an Zijne Matt te claegen.
[67v] Hij antwoerde, voer desordre hadde men neet te sorgen ende, soe men
hem bewijsen konde datter een soldaet uuth den Dam uijtgeloepen der schaede
gedaen, wolde hij hem daetlijck doen hangen.
Ende alsoe wij geseen datter geen middel umb hem up te holden, hebben wij
hem ingesecht, hij solde iemant met in de Stat schicken, men solde seen ofte men
noch ellers bij een koepman enich gelt bisz tot 700 gl. kunde lehnen. Daermede hij
sich gecontentiert ende zijn wij stracks weder upgeseten ende 's aevents noch weder
binnen Groeningen gecoemen.
[2 april 1590]
102
Lunae II a aprilis
Maendach den 2 a aprilis sint die hern luytenant ende hoevetmannen weder upt
raethuijs neffens den verordenten gevordert gewest, alwaer ick van tgene in den
Dam mit dem capitein gehandlet, gerapportiert ende volgents besloeten, dat men van
het uuthgeschreven jaertaxt dese penningen solde betaelen; jedoch bij enige borger
laeten tellen ende up denselven die obligatie stellen, soe der capitein hyrvan hadde te
geven. Isz oeck voer raetsam ingeseen an den hern statholder deses alles oever te
schrijven, wie dan gescheen. 1
[3 april 1590]
Martis 3 a aprilis
Dinxdach den 3 den aprilis is bij dem erb. Raedt nae den middach besloten ende voer
guedt ingeseen dat men voer alle poerten van binnen een klinckhet solde doen
maecken om destoe beeter die Stat in verseeckertheit te stellen ende die nachtwacht
te bescharmen, darmit dieselve neet oeverijlet ende van enich verraet van binnen
neet oeverlopen mochte worden. 2
1 Zie Hammonius’ missivenprotocol (MH I 104).
2 Het is niet duidelijk voor wie het stadsbestuur het meest bevreesd is: voor koningsgezinden onder de

Desen naemiddage hebbe ick uuth bevel des Raedts oeck an den grave van den
Berge geclaecht oever die excursien der soldaten ende principalijcken over het
veendel zijns brueders, grave Harmen van den Berge. Darup Zijn Gen. mij beloevet
tselve schriftlych an den bevelhebber gelangen toe laeten ende sulx aff toeschaffen.
[4 april 1590]
Mercurij den 4 en aprilis
Wonsdach den 4 en aprilis hebben die hern van dem erb. Raedt, nae affhoerung eijner
requeste soe die van Noerdtbrueckster hammerijck gepresentiert wegen hoerder
schaeden die sie duer het spolieren der soldaten geleden, voer guet ingeseen dat het
lijdelijcker zij dat die van Noertbruecke die soldaten van capitein Pedrossa enich
broet ende botter bestelden, dan dat zij ganszlijck gespolieert solden worden. Tselve
hemluyden van den hammerijck ingesecht.
[68] Oeck mede hebbe ick capitein Pedrossa, die up zijn ketten een hundert gl.
begeert hadde, 1 angedient dat die hern geen middel van gelt wusten, dan hij muchte
seen dat hij die van Noortbruecke daertoe induceerde dat zij enich broet, botter ende
keese aldaer in den schantzen bestelleden.
Upt versueck der hern luytenant ende hoevetmannen, soe duer den secretarium
Marhuysen 2 gedaen, heft ein erb. Raedt die vercoepinge van Egbert Alberda huys
bisz up wonszdach nae Quasimodo 3 ingestelt.
Nae dem middach is der erweerdige heer Arnoldus Nijlen, vicarius generalis ende
pastoer toe S t Martin, in den Raedt gecoemen ende aldaer geproponiert dat hij lange
tijt verlanget hadde om mit dem erb. Raedt van enige saecken te communiceren,
erkennende dieselve als zijne promotores, 4 duer dwelcke hem desen jegenwoerdigen
last et quidquid dignitatis annexum 5 bevoelen gewest is, ende mochte ein erb. Raedt
wal geloeven dat in dusse Stat seeckere observatores 6 wehren die scharpe upsicht
droegen wat hij dede, ende sochten hem bij den nuncio apostolico 7 in ungenaede te
brengen; gelijck zij dan reede gedaen hadden, te weten, men hadde hem
geïnsimuliert 8 als solde hij zijn politicus, dissimulator et semihereticus. 9 Sulcke ende
andere groeve loegens seede men hem nae, jae sonderlinge noch in specie 10 were
hem van den capellaen des vorn. nuncij toegeschreven, dat he geïnsimuliert als solde
hij in de hijlcksaecke van Fritema dochter geconsentiert hebben, twelck doch neet
waer was.
ingezetenen die de poorten openen voor soldaten van het koninklijke leger of voor Staatsgezinden
die ‘geuzen’ binnenlaten.
1
Het kwam vaak voor dat officieren hun waardevolle goederen beleenden om aan geld voor hun
manschappen te komen. Zie ook de aantekeningen van 1 april 1590, waar Diego de la Desina op
hetzelfde zinspeelt.
2
Pieter van Maarhuizen was in de jaren 1575-1594 naast Popco Everardi belast met het secretariaat
van de Hoofdmannenkamer.
3
Zondag na Pasen, 2 mei 1590.
4
Latijn: ‘begunstigers’.
5
Latijn: ‘al hetgeen met deze waardigheid verbonden is’.
6
Latijn: ‘waarnemers’, ‘spionnen’.
7
Latijn: ‘de pauselijke gezant’. Bedoeld is de pauselijke nuntius te Keulen, Ottavio Frangipani.
8
‘Ten onrechte aangewreven’.
9
Latijn: ‘een politicus, ontveinzer en halve ketter’. Het woord ‘politicus’ verwijst naar de politiques in
Frankrijk, die het belang van staat en maatschappij hoger achtten dan confessionele zuiverheid.
‘Politicus’ betekent daarom ook ‘beginselloze pragmaticus’ en ‘windvaan’.
10
Latijn:’in het bijzonder’.
103

Nu were aeverst dat der official Krite bij den nuncio alsoe swart gemaeckt zij,
dat men het neet solde geloeven, oeck alsoe, dat pater Henricus Samerius all int
leger voer Bun 1 gewust hadde wat dit voer een wasz; jae ein erb. Raedt muchte
geloeven datter int hoff des hern statholders Verdugo besloeten gewest, gedachte
Krite up een galeije te stellene, ofte te ontmannen ende dat hem (Krite) tselve van
dem vorn. patre 2 wal gesecht; dat daeromme der her vicarius vorsz. all lange te
bevoerens, eer hem dese last up den hals gedruckt, hem (Krite) vaecke vermaent van
zijn schandelose levent aff te staen, dan hadde neet willen helpen, dan were
effenswal in zijn untucht gebleven, recenserende enige casus van der conversatie
zijnder hueren ende dat hij int verleden jaer noch weder eene met kinde gemaeckt;
seggende oeck dat hem expresselijck [68v] bevoelen tegens zijn persoen te
procederen, gelijck hij dan gedaen. Aeverst wal wetende dat Krite altijt im sin
gehadt hadde an des Coeninx Caemer sich te beroepen, were soe wijt geprocediert,
dat hij deselve appellatie gedaen hadde ante latam sententiam, 3 twelck doch were
tegens alle rechten, oeck were tegens het Concilium van Trente ende tegens die
beschrevene geestlijcke rechten a judice ecclesiastico appellare ad secularem, 4
sonderlinge in dusdaenigen casibus. 5 Ende want dan neettegenstaende dese
appellatie hij (Krite) contumax 6 verclaert, begeerde hij vicarius dat die hern van dem
erb. Raedt hem die hant wolden lehnen om gemelten official Krite in verhaftung te
setten in zijn huys ofte weme, ofte doch ein ander guede raedt hem te willen geven.
Voer het ander seede deser vicarius noch van twe andere priesteren die
apostaten 7 weren; sonderlinge van den pastoer up Uuthuystermeeden, dat deselve
een edelmans dochter gevioleert; item van Haero 8 Adriano in den Dam, dwelck hij
niet ungestraft konde laeten. Item datter een borger weer die zijn z. huyssfrouw
suster dochter genoemen hadde tot een ehewijff ende, hoewel hij ungeerne mit den
borgern te doene hadde, nochtans—alsoe dit hijlijck gaer te nae is ende in geene
manieren bestaen mach—soe begeerde hij ein erb. Raedt wölle hem helpen raeden
wesz hij sich solde hebben te verholden.
Int affgaen recommendeerde gemelter heer vicarius einem erb. Raedt die
reparatie van S t Martins kercke; item die uprichtinge vant collegium van de Societeit
Jesu.
Die hern van dem Raedt hebben hyrnae die poerten allomme versichtiget omme die
in verseeckerheit te stellen.
[5 april 1590]
104
Jovis 5 a aprilis
Donderdach is mij van dem erb. Raedt bevoelen dem hern vicario up zijn gedaene
proposition weder in tho seggen, dat—bijaldien Zijn Erw. tegens jemants in den
Omlanden woenachtich der wartlijcken oevericheyt assistentie bedurftich—solde
dieselve die hern luytenant ende hoevetmannen daeromme moeten ansuecken.
1
Bonn.
2
Sc. Samerius.
3
Latijn: ‘nog voor er uitspraak is gedaan’.
4
Latijn: ‘van de kerkelijke rechter in beroep gaan bij de wereldlijke’.
5
Latijn: ‘gevallen’.
6
Latijn: ‘verachter’, sc. van het gerecht.
7
‘Afvalligen.
8
Het Ms. is onduidelijk. Er kan ook ‘here’ bedoeld zijn.

[69] [6 april 1590]
Veneris 6 a aprilis
Vrijdach den VI en aprilis hebben die kerckvoegeden der kercke ter Ae bij den
samtlichen hern van den Raedt, olt ende nije, taelmans, geswoerne ende
boumeisteren van den gilden angeholden, dat men huerluyden uuth der Stat kiste
wolde assisteren tot betaelinge der renten soe sie noch schuldich ende voirts tot
reparatie derselven kercke, kerckmuyren, glaesen ende anders. Waerup hemluyden
ingesecht, dat die samtlijche hern ende geswoeren einen sonderbarn dach hyrtoe
wolden ordineren um met malckander hijrvan te spreecken.
Nae desen hebbe ick uuth bevel eins erb. Raedts geproponiert dat dieselve tot
fortificatie dusser Stat gesinnet ende wel van meninge were buyten die
Steentilpoerte een dubbelde grafte van den boem aff bij Voelencaemers bisz an
Poelpoerte te treckene, umme aldaer die schuijten in te leggen ende van die jetz
loepende grafte een stille grafte te maecken. Waerup, nae lange discours—hoewel
eenieder bekende dat het een sonderlinge nut ende profitaebel werck zij—neet
anders geresolviert, dan dat men up kumstigen maendaege die geswoerne mit den
oldesten borgeren solde verdaegen; inszgelijcken solden die boumeisteren die
hoevelingen ende oldermans van den gilden bijsamen brengen ende hemluyden dises
oeck proponieren, umb alsdan mit malckander ein einhellige resolutie te nehmen.
Nae genoemener resolutie hebbe ick mit weinich woerden anmahnung gedaen van
des hern luytenants Gouda hinderstendige sijndicat gagien; averst umbdat het laete
in den tijt wasz, is dese saecke oeck ingestelt.
[7 april 1590]
Sabbathi 7 aprilis
Saeterdach den 7 aprilis 1 sint die hern leutenant ende hoevetmannen mit den
verordenten der Omlanden upt raethuys bij den andern gewest ter cause dat die
Blanckemeijerschen soldaten mit oeck die Spangiarden in den Dam avermaels gelt
begeerden, ende alsoe men in velerleije maniere van dese extrimiteijt—daerinne Stat
ende Landen sich jegenwoerdich finden—gecommuniceert, sueckende een middel
waerdoer het verloep van den armen huysman verhindert mochte worden, is
sonderlings geen raedt gevonden, dan mij is bevoelen an den heere statholder te
reijsen nae Coeverden mit seeckere instruction hijrvan under der Stat signete
gepassiert.
[69v] [8 april 1590]
Solis 8 a aprilis 2
Sondach den 8 en aprilis mit hebbender instruction an den heere statholder Verdugo
nae Coeverden verreist ende, op den avent aldaer angecoemen, bin ick stracks an
Zijn Gen. gegaen, den ick gevonden int bedde liggende. Derselven ick [nae] gedaene
behoirlijcke erbeedenisse van den hern van Stat und Landen ende
oeverantwoerdinge mijnder credents 3 die oersaecke mijns ankumpts geoepenbaert,
1 Ms.: ‘martii'.
2 Hammonius schreef in plaats van ‘Aprilis’ eerst ‘Martij’.
3 Het Ms. heeft na dit woord nog een tweede ‘ick’.
105

te weten dat—alsoe dvorn. heren bij twe diversche brieven an Zijn Gen. in dato den
30 martij ende 2 huius 1 huer extremiteijt geremonstriert, sonderlinge dat die
Spangiarden ten Damme anholden um huer underholt van unsz te genieten, ende
doch van Zijn Gen. noch geen groet antwoert ontfangen, uutgesecht een brieff an
den leutenant Gouda, in denwelcke Zijn Gen. scheen die Blanckenmeijerschen unsz
oeck noch te laste te willen leggen, soe weren die hern veroersaecket mij daer te
schicken mit seeckere instruction die ick alhier bijhanden.
Voerdat ick uutgesecht, sprack Zijn Gen.: ‘Eijlas, wat willen doch die heren dat
ick doen sall, hebbe ick het criechsvolck neet suslange onderholden buijten hueren
costen, hebbe ick mij neet bisz tot viertich duijsent gl. oberiert 2 ende up mijn last
genoemen, ist neet voel geaventuyrt wänt ick uuth der tijt gienge musten mijn
kinderen neet int hospital gaen? Ick hebbe versettet alle mijn sulverwerck, grave
Fredrich zijn ketten, inszgelijcken die pagador. Het is mij leedt dat uluyden meer te
laste gelecht solde worden.’
Ick antwoerde: unsz meer te laste te leggen were onmoegelijck, wente tgene
reedes daerup stunde konde in dusdaenige maenieren in geene weegen gecontinueert
worden. Sijn Gen. antwoerde: der vijant solde het wal weten te crijgen ende dem
vijant solden zij het wal geven. Ick seede darup: dem vijant geerne te geven konde
ick neet geloeven, wente ick seege wal het contrarie, dan die arme luijden weren
gedwongen, jae ick konde Zijn Gen. neet bargen dat die vijant groete resten ten
achteren, principaelijck van dee vornembste carspelen, upt Sant, Rijp, Loppersum,
jae bisz tot 13 maent int ordinarijs, uutgenoemen huer quota van den 30.000 gl. die
oeck neet betaelt.
[70] Sijn Gen.: hij wuste neet meer te doen als hij gedaen hadde. Sijn
secretarius mit den capiteyn Barducchi weren te Hoeve und Van der Sandten hadde
geschreven datter guede hulp van gelt solde koemen, mij daerup vertoenende die
brieven desselven secretarii. Under het lesen van den brieven vorsz. is capiteyn Frias
henin gecoemen, ter cause van dewelcke ick geen gelegentheyt gehadt desen avent
meer te spreecken.
[9 april 1590]
106
Lunae 9 a aprilis
Maendach den 9 a aprilis heft Zijn Gen. mij ’s morgens omtrent vijff uhren weder tot
sick gevordert ende aldaer koemende hebbe ick weder gerepetiert die extrimiteijt
daerinne Stat ende Landen stonden, seggende mit uutgedruckten woerden, het stunt
upt verloep; die van Stedum, Leermens ende enige andere carspelen hadden alberaits
itliche huysluijden verloeren die wechgetoegen weren ende hadden huysz ende guet
staen laeten. Item die osseweijden der Stat gehoirich, sampt andere omtrent die Stat
liggende, bleven ledich ende ungebruickt. Darup Zijn Gen. mij wederomme ter
antwort gaff, hij wuste sulx wal, het were hem leijdt, dan wat remedie ick te geven
wuste.
Ick antwoerde: remedie belangende vraechde ick Zijn Gen. ende ick was van
deszwegen gecoemen. Jedoch, soe Zijn Gen. mij neet ungenaeden wolden
affnehmen, wolde ick seggen wat remedie die hern van Stat ende Landen
vermeenden dat men gebruicken muste. Te weten dat Zijn Gen. het volck up vijande
1 Zie Hammonius’ missivenprotocol (MH I 100v en 104).
2 Vgl. het Franse s’obérer: zich in schulden steken.

oedum wolden fuehren, ofte ten weinichsten an de limiten van Vrieslant. Der her
statholder sachte: Jae, ick bin veerdich, men geve mij middel van gelt ende
ammunitie. Item, laet die van Stat ende Landen met mij doen gelijck die Staten van
Vrieslant mit grave Willem, ende dat sie selvest mede trecken, mij bestellende alle
noeddruft.
Ick antwoerde wijders: Solliche middelen konden wij neet geven, wij weren
maer een stat; toe deme were het lant klein ende uutgeputtet. Dan wij solden ende
wolden geerne alles doen wat in unse vermoegent. Jae, ick seede, men was tevreden
Sijn Gen. soe voele gelts in handen te leveren als die lehninge van den veendels
ordinarijs bedraegen, Zijn Gen. mochten tselve distribueren nae zijn belevent,
mochten van den sommigen defalqueren 1 ende den anderen geven.
[70v] Upt welcke van Zijn Gen. gesecht worde, wat dat bedraegen kunde om
het volck int velt te fuehren, ende begunste oever te reeckenen bij alle veendels,
seggende daernae, want ick hem schoen afftoege soe voele eenieder draegen konde,
soe mochte het alles doch meer neet als 600 gl. te bedraegen, off hij daermede het
volck int velt solde koenen underholden, wat wij unsz doch voernehmen; het scheen
wij wolden hebben dat hij den crijch fuehren soll duer miraculen ende neet duer
middelen.
Ick sprack wijders: Sijn Gen. wusten jae wal datter geen meer middel bij unsz
zij ende, ingevalle dat men solde meenen die lehninge voer den Spangiarts ende
Blanckenmeijerschen uuth unse Omlanden te treckene, solde neet een huysman
blijven woenen, ende wat consequentie daeruuth erfolgen wolde, mochte Zijn Gen.
selvest affnehmen. Het stunt te bevruchten, wan sollichs geschege, dat alsdan het
crijchsvolck sich under die Stat solden willen geven ende dat die van der Stat die
poerten mochten begunnen te sluyten ende nichts uuthlaeten. Uuth hetwelcke een
entelijcke verwuestinge ane twijvel wolde causeert worden.
Item ick seede daerbeneffens, die gemeente hadde die couraige verloeren,
vermenende dat Zijn Gen. sich leeten beleijden van den Frieschen Raedt omme neet
in Vrieslant te trecken. Desto mehr omdat Zijn Gen. sich t’ander tijde wal hadde
laeten ontfallen hoe dat hij sich een tijtlanck van den Vriesen hadde laeten abuseren,
maer wolde es neet meer doen; item, omdat Zijn Gen. neet van den saecken deser
Stat ende Landen mit Con. Mats leutenant ende hoevetmannen alhijr, maer mit dem
Vrieschen Raedt was communicerende.
Sijn Gen. antwoerdeden mij, het were neet alsoe, hij en sprack mit dem
president van Vrieslant neet anders als van den requesten van Vrieslant ende hij
wolde een schelm wesen soe hij sollichs dede. Bekende oeck dat hij sich van den
Vriesen wel hadde laeten abuseren, ende daeromme konde hij huer oeck noch neet
geloeven ofte vertrouwen; mit meer ander diergelijcke discoursen hinc inde
geholden. Pro conclusione seede Zijn Gen.: ick solde die heren anseggen, hij
verwachtede eerstes daeges gelt 2 ende gedechte oeck eerster uhr tot uns te koemen
ende sich imploijeren soe voele moegelijck, ende mij daermede gedimittiert.
1 ‘Aftrekken,’ ‘korten’.
2 Sc. uit het Hof.
107

[71] [10 april 1590]
108
Martis 10 a aprilis
Dinxdach den 10 den aprilis bin ich omtrent 2 uhren nae den middach weder in
Groeningen gecoemen ende voerts an de hern van dem erb. Raedt upt raethuys
gegaen ende denselven angesecht, dat Zijn Gen. tot dienste Zijnder Matt begerende
was het metaelen instrument mit alle zijn gereetschap, soe der vijant int verleden
jaer voer dem Delffzijl hadde willen gebruijcken. Twelck geaccordiert ende Zijn
Gen. stracks toegesunden.
[11 april 1590]
Mercurij den 11 aprilis
Wonsdach den XI en aprilis hebbe ick voer den hern luytenant ende hoevetmannen,
borgermeisteren ende raedt samt den verordenten der Stat ende Omlanden van
Groeningen van allem rapport gedaen soe ick mit Zijn Gen. gesproecken ende
underredet, waerbij die samtlijcke hern voer ditmael het hebben laeten berusten,
sonder enige andere resolutie te nehmen.
Nae dem middach heft der wolgeboren heer grave Fridrich van den Berge mij
gefordert ende mij angesecht, der vijant hadde gewisz een anslach weder voer hants;
daeromme liete hij enich volck in Groete Aedwert bijsamen koemen, insgelijcken
toe Farmsum umb in den eenen ofte den anderen wech het volck an de hant te
hebben ende dem vijant wederstant te doene. Wasz daeromme begerende dat men
noch in der ijle een corps die garde in de horne van den dijck voer Delffzijll wolde
maecken.
Dises hebbe ick dem erb. Raedt gecommuniceert, die voer guet ingeseen
luytenant ende hoevetmannen mit den verordenten hyrtoe tegens morgen te
convoceren.
[12 april 1590]
Iovis 12 a aprilis
Donderdach den 12 en aprilis sint die hern leutenant ende hoevetmannen mit den
verordenten neffens dem erb. Raedt up den raethuyse versamblet ende upt stuck van
der maeckinge des schantzkens voer dem Delffzijl geconsultiert; oeck laestlijch den
wolgebornen hern grave Fridrich toe den Berge mede upt raethuys gevordert ende
mit derselven van dese saecke oeck gedelibereert. Jedoch geen entelijcke resolutie
anders genoemen, dan datt men voereerst alle nachten daer omtrent die horne van
den dijck mit een peerdt ofte twe guede wacht ende upsicht solde draegen.
[71v] In dese bijkumpst is oeck anmeldung gedaen dat die Spangiarden in den
Dam avermaels uutgesunden hadden up de carspelen ende hun gedrouwet te
plunderen, tenzij saecke, dat men het surplus up de 500 daeler bisz tot 1000 car.gl.
tot dese weecklehninge upbrochte. Up welck stuck nichts geresolviert, dan dat ick
grave Fridrich solde anspreecken an den capitein van den Spangiarden te schrijven
sich te gedulden ter tijt toe der her statholder den men alle daege verwachtet,
anheimbsch gelanget.
Nae desen sint die hern leutenant ende hoevetmannen mit den verordenten
affgegaen.

Desen voermiddaege is dem ernvesten hochgelerten Alrico Sluyter, ostfresischen
raedt und abgesanten des welgebornen hern grave Edzarten toe Oestvrieslant, bij den
hern van dem erb. Raedt alhier nae oeverantwoerdinge seinder credentz audientie
gegeven. Derselve, nae gedaene sijns genedigen heerens gunstlichen
grueszerbiedinge, int lange voergedraegen, in wat gestalt Ire Gen. altijt sonderlinge
geneicht gewest mit der Stat Groeningen guede nachparliche correspondentz toe
holden, dat oeck an Irer Gen. zijde, noch oeck bij dem erb. Raedt alhyr biszhero
nichts ermangelt, dan dat sie sich oftermaels, da etwan den ostfvriesischen
underdaenen einiche schaden toegefuecht, die befurderinge hedden helpen doen
daermit den armen luyden das irige gerestituert mochte werden, dessen hij sich dan
bedanckede.
Aeverst deses doch unangesehen ende mede neet gelettet dat in augusto
lestleden anno 1589 tusschen den hern statholder Verdugo ende den erb. Johan
Wilken, raetsverwanten toe Emden, een seecker pactum gemaeck[t], darnach die van
Emden sich solden hebben toe richten int vaeren nae Hollant ofte Vrieslant, hedde
sich in octobri desselven jaers 89 begeven dat hopman Christoffer Jurgens einen
Emder schipper een schip mit seepe ende andere waeren ingehaelt ende sulx bij dem
auditeur prijs verclaert, inaudita altera parte. 1
Were derowegen Zijnder Gen. begerent ein erb. Raedt wölle alsnoch wie zuvor
mede helpen forderen ende intercederen, darmit die gueter gerestituert mochten
werden, mit mehr ander woerden hijrtoe dienlich.
[72] Nae gedaener proposition is der vorn. abgesanter affgegaen ende nae
geholdene communicatie hebbe ick hem uuth bevel des Raedes, neffens dienstliche
dancksagung ende erbiedenisse an zijnen genedigen hern, hem in generali forma 2
ingesacht, dat einem erb. Raedt van harten leedt zij solliche ofte andere
ungeregeltheiden van dem hopman te hoeren, dessen nochtans ein erb. Raedt in dit
stuck neet machtich, dan stunt under sijnen criechsoeversten wie andere hopluyden
zijnder Con. Matt. Neettemin ein erb. Raedt zij erpietich bij dem here statholder
Verdugo tot derselven ankumpst bestes vermögens te helpen bevorderen, darmit
desen schipper tgene hem genoemen weder gegeven mochte worden.
Voer het anderde hebbe ick uuth bevel des Raedes ime, dem gesanten,
gerecommandiert die saecke van Derck Goltsmit tegen den droste Ocke Vriese, hem
int lange recenserende den casum mit oeck die argumenten van Ocke Vriese
voergewendet, biddende pro conclusione, bij Iren Gen. die befurderinge te doene
darmit gedachtem Derck zijn botter ofte den prijs desselven oeck weder mochte
gegeven werden. 3 Dessen sich gemelter affgesante erboeden, ende den hern
bedancket wegen guetlicher audientz. 4
[13 april 1590]
Veneris 13 a aprilis
Vrijdach den 13 en aprilis hebben die vier hern borgermeisteren mit twe prelaten,
Aedwert ende Selwart, oeck twe hoevelingen, Tamminga ende Iselmuyden, den hern
statholder zijnder ankumpst congratuliert ende Zijn Gen. gebeden een dach te
1 Latijn: ‘zonder de andere partij te horen’.
2 Latijn: ‘in algemene vorm’.
3 Zie voor de zaak Goltsmit Hammonius’ missivenprotocol (MH I 93 en 94; brieven van 13 januari 1590
aan graaf Edzard en het stadsbestuur van Emden).
4 In de marge: ‘Hoc vespere dominus gubernator in urbem redijt' (Latijn: ‘Deze avond is de heer
gouverneur in de stad teruggekeerd’).
109

stellen umb mit derselven van den jegenwoerdige swaerichheiden te communiceren.
Darup Zijn Gen. den dach up morgen toe fruer morgenstunde gesettet.
Untrent tijn uhren hebbe ick Zijn Gen. angemeldet dat die Spangiarden in den
Dam sommige carspelen verschreven hadden om te graven ende schatteden mit
solcke maniere gelt van den armen luyden, begerende dat Zijn Gen. wolde daerin
gelieven te remedieren; twelck mij beloeft ist.
Ter selven stunde heft Zijn Gen. mij ernstlich bevoelen dem erb. Raedt an tho
seggen, dat sie wolden doen publiceren dat geemants enige brieven van den vijant
ofte uuth vijanden lant in dusse Stat solde brengen sonder dieselve eerst dem
magistrat te behendigen, ende dat bij lijves straffe.
[72v] Dises hebbe ick eim erb. Raedt stracks angemeldt, der tselve voer raetsam
geholden ende mij bevoelen solcks te concipiëren.
Nae dem middach hebbe ick soedaenich concept in Raedt gebrocht ende verlesen,
luydende als volgt:
Borgermeisteren ende raedt laeten weten ende gebieden, dat nae desen daege
niemantz, wesz standes hij oick zij, enige brieven, groet noch klein, besloeten ofte
onbesloeten, koemende van den vijant ofte uuth vijande landen, ofte oick uuth
neutrale plaetzen van Zijne Matts rebellen, sall moegen brengen ende
oeverantwoerden binnen dusse Stat an jemandes handen, noch selvest ontfangen
ende upbreecken, dan sal dieselve daetlijck ahne enige dissimulatie oeverleveren an
den borgermeister in der tijt, sonder jemants ter werrelt hijraff tot enige tijden voer
ofte nae te oepenbaren; allent bij lijves straffe ende als vijanden zijnder Matt ende
dusser Stat geholden ofte getractiert te worden. Actum den XIIII aprilis anno 90. 1
[14 april 1590]
110
Sabbathi XIIII a aprilis
Saeterdach den XIIII ten aprilis sint die erweerdige edele erentveste Johannes Gräven,
abt toe Aedwert, Johan Wifringk, dusser Stat borgermeister, ende Remmert toe
Berum neffens mij, nae geholdener communicatie in gemeene versamblung van Stat
ende Landen, an den heere statholder gesunden umb mit Zijn Gen. te verspreecken
van de extremiteyt ende armuett der Omlanden. Ende koemende aldaer hebbe ick
Zijn Gen. voergedraegen dat ick unnoedich erachtede int lange toe verhaelen van der
armuet waerin wij steecken, vermits ick toe Coeverden Zijn Gen. darvan
genuechsam berichtet. Allene konde ick Zijn Gen. neet verbargen, dat wij
sonderlinge mit den Spangiarden in den Dam ende den Blanckemeijerschen toe
Aedwert belastet wurden, ende dat niet moegelijck langer in sulcken gestaltenisse
mit hoer toe staen, seggende daerbij dat sie nu noch daetlijck desen dach versochten
seszhundert car.gl. te hebben ende morgen veer. Twelck alsoe unmoegelijck, stunt
het verloep voer der doeren, indien Zijn Gen. geenen anderen voet wuste te nehmen,
repeterende tgene ick toe Coeverden gesacht, van den vijant in enige schantze te
versuecken [73] ofte het crijchsvolck up vyande boedum te fuehren stelde men tot
Zijnder Gen. discretie.
1 In de marge: ‘Edictum hoc publicatum XIIII aprilis 1590' (Latijn: ‘Deze verordening is gepubliceerd op
14 april 1590’).

Sijn Gen. antwoerdede, unse armuet ende beswaernisse wuste hij beter ende in
specie, als ick konde seggen. Daeromme hadde he dit nije volck buyten unse last soe
lange tijt underholt geven, hadde aeverst nu geen meer middel. Hij hadde sick
verobligiert tot vele dusenden, wie wij wusten, jedoch, wij solden hem vertrouwen,
alsbald hij middel heft, wolde he geen occasie verbij laeten gaen ende wij mochten
onsz entelijck verlaeten datter gelt voer der hant zij; unsz tot dien eijnde vertoenende
verscheidene brieven uuth het Hoff geschreven van dem secretarii Van der Sande, 1
alhijr unnoedich te verhaelen. Pro conclusione sachte Zijn Gen. datter gelt voer den
Spangiaerden up koemende weege zij, soe wolden Zijn Gen. hem sulx eerst laeten
geven; midlerwijlen solden wij mit denen van der Drente helpen raeden ende hoer
assisteren, dat sie enich gelt muchten bekoemen tot den Blanckemeijerschen.
Nae desen heft Zijn Gen. mit voele woerden verhaelt dat die van den Omlanden
koften ende verkoften in vijande schantzen tot groete preiudicie unser Stat
privilegien. Daeromme solde men den Olderman tegens die oevertreders laeten
procederen, ende ingevalle sie hem geen gehoir wolden geven, wolde hij selvest
dem Olderman wal assisteren; spreeckende noch meer andere woerden tegens den
hoevelinck Berum van het ungelijck dat die Omlanden mit ofte tegens die Stat
pretendierden, ende seede expresselijck, sie weren die orsaecke dat der vijant int lant
was.
Alle welcke unde andere meer propoesten hebbe ick daernae bij den
samtlijchen hern van Stat ende Lande gerapportiert, darup besloeten dat men allen
vlijt mit den van der Drente solde voerwenden om het gelt voer den
Blanckemeijerschen te vinden.
Nae dem middach hebbe ick in nahme van Stat ende Landen mit dem auditeur
Gosen van der Eem ende Hartleeff 2 belangende dit gelt gehandlet, averst van
huerluyden geen ander bescheet koenen krijgen, dan dat sie wol attestatie willen
geven die guede hant daer an te holden, ten eijnde tgene verschoeten mocht worden
van den van der Drente gerestituert wordt.
[73v] [16 april 1590]
Lunae XVI a aprilis
Maendach den XVI aprilis bij den hern verordenten van Stat ende Landen noch voer
guedt ingeseen, dat het versueck van hopman Christoffer Jurgens van upvollinge des
rondeels noch solde moeten ingestelt worden, ter tijt den pluech gesettet.
Desen morgen is bij den hern luijtenant unde hoevetmannen sampt
borgermeisteren ende raedt weder voergelesen het schrijvent van p. Henrico
Samerio, ende oever sulx geconsulteert waer in dusses tijdes gelegentheyt middel te
vinden om het collegie int werck te stellene. Maer alsoe men oeverall neet heeft
koenen enich middel van gelt om dit toe effectueren, heft men noetwendich een
conclusie moeten nehmen, dat men voer ditmael noch die saecke solde moeten
instellen, besz ter tijt alles beter geredressiert.
Nae desem is oeck communicatie voergevallen dat men die confiscatie solde
affdoen. 3 Jedoch nichts geresolviert, dan allene dat men mit dem statholder van dese
saecke solde communiceren.
1 De secretaris van de stadhouder die ten Hove Verdugo’s zaken bepleitte.
2 Hartlief Molenkamp was schulte te Eelde en Norg (DA 891).
3 De confiscatie van de goederen der uitgeweken en verbannen rebellen.
111

Nae dem middach is Berent Hantreecker geconsentiert 45 daeler tot maeckinge des
booms an den Delffzijl te moegen lichten uuth handen des heren secretarij Popco
Everardi. 1
Noch is bij dem erb. Raedt versproecken vant salarijs des hern luijtenants ende
bij demselven wel voer guedt ingeseen, dat men Zijn Gestr. solde betaelen bis tot
den dach dat he zijn commissie alhijr vertoent, uuth oersaecke dat men hem, noch
toe Hoeve wesende, mannichmael dit ofte dat naegeschreven te willen solliciteren.
Jedoch men solde dises mit den geswoernen morgen communiceren.
[17 april 1590]
112
Martis XVII a aprilis
Dinxdach den XVII aprilis van dem hern statholder int hoff gevordert ende heft Zijn
Gen. mij bevoelen dat dieselve voer raetsam bevunden nochmals an den hertoch um
hulp van gelt an toe holden. Heft oeck begeert dat die hern het underste sael wolden
laten mit plancken ofte estrich flueren.
[74] Ick hebbe hijrnae Sijn Gen. geclaecht van der belastinge der inwoenderen
ten Damme ende gebeden ofte neet moegelijck die Spangiarden up een ander plaetze
toe leggen, doende anwijsinge up Farmsum ofte Visvleet. Jedoch weinich troests
ofte antwoert becoemen.
Sijn Gen. heft mij oeck bevoelen, als deselve mij ten anderden mael gevordert,
dat ick doch die guede hant daran wolde holden, ten eijnde bij specificatie mochte
gestelt worden up wat tijt ende wie oft der vijant die dijcken bij Oeterdum
duergesteecken, wat luyden hij gevencklijck angeholden, up wat tijt ende uuth wat
oersaecken. Dese meinunge hebbe ick den hern Con. Mats hoevetluyden
geproponiert umb sich daerup te informeren.
Umtrent tijn uhren sint die samtlijcke geswoernen oeck bij den erb. Raedt gecoemen
ende ist erstlich gehandlet van die achterstallige gagien des hern Con. Matt
luytenants Dr. Johan de Gouda. Jedoch geen andere resolutie genoemen, dan dat ick
mit Zijn Gestr. solde spreecken in solche manieren, inden het moegelijck, dat ick ’t
daertoe kunde brengen dat men Zijn Gestr. betaelde besz tot den dach dat zijn
commissie alhijr angenoemen, ofte he neet die ander actie solde willen laeten vallen.
Voer het anderde is mentie gemaeckt mit wat fuege die kercke ter Ae te helpen,
doch vermits het laete in den tijt is dese saecke uuthgestelt.
Nae dem middach, derwijlen der heer statholder den erb. Raedt heeft laeten
adverteren datter toe Lewarden een seecker boede zij die alle weecke in ende uuth
Groeningen toech, erkundigende alles wat hijr ommegaet, is bij dem Raedt besloeten
datter niemant nae desen dach uuth Westerlant koemende hijr binnen solde gelaeten
worden, Godt geve, wel oeck voer hemluyden intercedierde, dan solden simpliciter
up den Nijenoerth blijven.
Deses is mij bevoelen dem here statholder an toe seggen.
1 Zie 27 maart 1590.

[74v] [18 april 1590]
Mercurij den 18 den aprilis
Wonszdach den 18 en aprilis sint die hern luytenant ende hoevetmannen mit den
verordenten der Omlanden bijsamen gewest up den raethuyse, ende alsoe aldaer
vertoent waeren seeckere schriften van den vijant uuth den Soltcamp up die
gebruijkers ende besitters van Christoffer van Ewssums verkofte landen, dat dieselve
in den vorsz. Soltcamp solden coemen mit andere comminatie van executie, 1 is voer
guedt ingeseen an den heere statholder deses toe remonstreren; waertoe laestlijch
gedeputiert der herr luytenant Gouda mit beijde hoevetluyden J. Ubbena, ritter, ende
Ballen, oick den hern borgermeistern Thedema ende Wifring, van der Lantschup
wegen der prelat van Aedwert ende Iselmuyden.
Koemende int hoff, hebbe ick Zijn Gen. den casum geproponiert ende daerup
hulpe versocht. Aeverst van Zijn Gen. ist geen ander hulp erfolget dan dat men sulx
an grave Wilhelm muste schrijven ende verstaen, ofte idt zijn wille zij oder neet.
Oever sulx is men in communicatie gevallen van den Soltcamp te besluyten.
Sijn Gen. antwoerde, hij wolde het crijchsvolck aldaer wel leggen, aeverst men
mochte gedencken hoe het lant vaeren will. Darup worde geantwoert, oft geen
middel zij enige bolwerck daer voer toe slaen. Sijn Gen. sachte tselve were te doen,
aeverst men muste een gantze huype ofte macht van volck daer bij hebben; dieselve
aeverst t’onderholden were in unse vermoegentheyt neet. Der herr borgermeister
Ubbena seede wijders, wat men dan doen solde, wij weren gans und gaer arm, item
fodere non valeo mendicare erubesco. 2 Sijn Gen. sachte wijders, sulx behoird men
dem Koeninck ofte Zijn Alteze toe te seggen, hij wuste die saecke also wal als wij.
Men heft noch andere gelijcke meer propoesten geholden, jedoch geen
vertroestinge becoemen, dan wel oepentlijck verstaen dat men unsz neet kunde
helpen.
Deses alles bij den samtlijcken hern gerapportiert heft men begunst te spreecken van
een besendinge te willen doen an den hertoch toe Parma, dan noch ter tijt geen
resolutie genoemen.
[75] Nae dem middach heft der her statholder up mijn versueck dem capiteyn van
den Spangiarden Diego de Ledesma toegeschreven dat under het servijs nichts
konde noch solde verstaen worden dan allene torff ende keersen. 3
Umtrent drie uhren sint die oldeste 23 4 borgeren, sittende in de poerten, getroulijck
gewarnet dat sie guede upsicht neffens den poertwaerders willen draegen ende is
hemluyden daerbij ingesecht, dat sie geene soldaten in die Stat soelen laeten, sie
verthoenen dan die hant van hoeren hopman ofte bevelhebber, oeck soe, dat die
datum gans junck zij, te weten van den selven dach ofte van den dach toevoeren dat
zij ankoemen. Insgelijcken is hemluijden ingesacht van den huysluyden geene in toe
laeten, he sij dan wel bekant.
1
Zie over deze zaak uitvoeriger DA 788 en 789.
2
Latijn: ‘Ik ben niet sterk genoeg om te graven, maar schaam me om te bedelen’ (Lucas 16:3).
3
Zie ook hiervoor DA 789.
4
Het getal 23 staat boven de regel geschreven. Het getal ‘23’ berust waarschijnlijk op een vergissing.
Op fol. 94v is sprake van 32 ‘olde borgeren’ die ‘in de poorten zitten’.
113

[19 april 1590]
114
Jovis 19 a aprilis
Donderdach den 19 aprilis sint die vier hern hoevetmannen weder bij dem erb. Raedt
allene upt raethuys gewest ende alsnoch mit malckander gecommuniceert van der
extrimiteijt darinne wij steecken. Ende is bij voelen van den hern voer raetsam
ingeseen, dat men jemants weder te Hoeve solde schicken. Jedoch men heft noch
geen resolutie genoemen.
Ick aeverst seende, dat möglich die resolutie vallen wolde om mij weder nae
tHoff te senden, hebbe den samtlijcken hern angedient, dat idt mijner gelegentheyt
neet en zij, were sulx oeck neet schuldich alleene te reijsen, principalijcken in
alsulcken wichtigen saecke, adducerende tot dien fine mijne gravamina in dit stuck,
onnoedich hijr te setten. Inszgelijcken sachte ich den samptlijchen hern het
principael te zijne dat men resolveerde wat men hadde te remonstreren, wente ick
hadde alle swaericheiden genoechsam te bevoerens Zijn Hoch. ontdecket, te weten
van den elendigen staet ende underganck des lants. Item het hulpe geen protesteren
meer, wente sulx was all vor langst gedaen. Daromme muste men up een anderen
voet gedencken. Ende ist hijrup voer ditmael die saecke verbleven.
[75v] Nae dem middach bin ich mit dem hern borgermeister Johan van Ballen, nu
ter tijt hoevetman, an den heere statholder gesunden, und hebben aldaer mit Zijn
Gen. gecommuniceert belangende die verscheidene attentaten, soe den vijant mit
duersteeckinge der dijcken ende andere citatien tegens zijne gegevene sauvegarden
gepleecht, darup wij visiteert hebben verscheidene acten ende papieren tot dien
eijnde dienende, ende is voer dit mael nichts anders gesloten, dan dat men uuth allen
denselven acten een vollekoemene instructie solde maecken voer denjenigen, die
van Zijn Gen. gecommittiert solden worden umb mit des vijants gesandten, die tot
dessen fine gesunden soelen worden, te communiceren ende te verhandlen.
[20 april 1590]
Veneris 20 a aprilis
Vrijdach den 20 en aprilis heft der her statholder mij, sittende in der kercken under het
predigen der hilligen passie unses Heerens, tot sich bevordert. Ende int hoff
koemende hebbe ick aldaer gevonden den capitein Diego de Ledesma, gouverneur
van den soldaten in den Dam, dwelcke mij gevraecht ofte ick oever hem ofte den
Spanschen soldaten geclaecht hadde. Ende als ick sachte: jae, des servijs halven,
begeerde hij, ick solde in zijn presentie tselve an den statholder doen.
Darup der her statholder uns tot sich in zijn kaemer gevordert ende mij gesacht,
ick solde alnu die clachte van die van den Dam in presentie des capiteins seggen.
Twelck ick gedaen ende gerepetiert tgene te bevoerens geclaecht was. Up het welcke
Zijn Gen. mij bevoelen heft, derwijlen ick van voelheit des services seede, solde ick
alle swaericheiden bij geschrifte laeten stellen omme alsdan te remedieren ende mij
daermede gedimittiert.
[21 april 1590]
Sabbathi den 21 aprilis
Saterdach den 21 nae dem middach bin ick avermaels van dem heere statholder
gevordert, alwaer oeck gevociert gewest der her leutenant Gouda mit dem
hoevetman borgermeister Johan van Ballen. Ende alsoe ick die eerste west, heft

Zijn Gen. mit mij int lange begunnen te communiceren, wat gestalt [76] die hern van
Groningen van anvanck zijnder ankumst hem hadden willen dwingen om in
Vrieslant te trecken, mij vertellende in wat extremiteijt Stat ende Landen aldoe
gestaen. Item dat niemants te Hoeve herwarts hadde willen; item van den slach toe
Northorm.
Under sollich discours is der her leutenant ingecoemen, in dessen presentie
tselve gerepetiert, nehmende zijn conclusie, hij were neet van mening den krijch te
vueren ter appetijt van Peter ofte Pauwel ende hadde den krijch 35 jaeren gevolcht,
muste wall een groet poltron 1 zijn indien hij het noch niet verstaen solde, ende
begunste under anderm te repeteren tgene ick Zijn Gen. toe Coeverden laestmael
uuth hebbende bevel hadde angesecht, naemtlijck dat die hern sich musten
beclaegen neet allene an Zijn Hoch. maer oeck an Zijne Matt, seggende: ick weet
neet ofte gij 2 dat uuth u selvest gesecht hebben dan ofte gij desz last gehadt. Ick
antwoerde: tgene ich gesacht hadde were mij bij instructie belastet; Sijn Gen.: wat
zij doch claegen wolden, wat hij doen solde. Ick antwoerde: ‘Her, dieselve woerden
hebbe ick dem hertoch van Parma oeck gesacht ende dat mede uuth last van U Gen.
ende mijne meisters’. Sijn Gen. spraecken wijders: een sijndicus konde altijt wall
modereren, ofte schoen sommige van dem Raedt etwesz unfuechlijchs voernaemen.
Ick antwoerde: dat ick het ruer ofte sloetel neet was van dem magistrat, dan allene
een sijndicus ende diener van der republique.
Midlerwijlen queme der her borgermeister Ballen oeck herin gaen ende Zijn
Gen. continueerde all int propost, dat hij den krijch nae zijn verstant ende mehninge
wolde regeren, seggende pro conclusione: hij hadde drie gevangenen uuth
Langewolt, Hemme Klame 3 met zijn geselschup, die die orsaecke weren van der
apprehensie van Albert Henricus, 4 jae oeck, dat die van Langewolt niet under des
Coeninx Caemer wolden justiciabel zijn; beval daromme dem hern leutenant ende
genanten hern Ballen justicie oever sie te doene, ende uns samtlijck in genere
seggende, dat men doch, soe wanneer bij den verordenten enige unrichticheit
voergenoemen wurde, mit beleeftheit tselve wolden wenden ende modereren, als
wesende die geene die am besten wusten wie het toe Hoeve gestelt zij.
[76v] [25 april 1590]
Mercurij 25 a aprilis
Wonsdach den 25 ten is mij van dem erb. Raedt bevoelen Zijn Gen. te vraegen in wat
maeten de borgeren ende onder andern die cloestern ende gasthuysen sich mit hoer
beesten solden draegen, ofte zij sauvelgarden van dem vijant solden moegen nehmen
ofte neet.
Desen voermiddage hebbe ick bij dem Raedt rapport gedaen wat dem hern
borgermeister Wijffrinck, dem raetsher Thomas van Bembelen ende mij des
voerigen daeges geproponiert zij van den kindern z. doctor Peter Fritema, 5 die hoer
moeder bij dem raetsheer Ulger Ulger in bewaersum hadden doen brengen, ende
alsoe bij dem Raedt enige misverstant ofte contrarieteijt enstanden, vermits die vier
1
‘Een grote oen’. Het Italiaanse poltrone betekent ‘luiaard’ of ‘lafaard’; vgl. ook het Spaanse poltrón
(‘lui’).
2
Bedoeld is Hammonius.
3
Hemmo Clama is grietman te Visvliet.
4
Albert Henricus, dienaar van de Hoofdmannenkamer, was wegens ‘gueserie’ ontslagen (DA 646).
5
Dr. Peter Fritema, koninklijk raadsheer in Friesland, overleed op 5 juni 1589 (DA 762).
115

hern borgermeisteren die custodie vorsz. geconsentiert buijten den van den Raedt
daervan an toe seggen, soe is nae allerhande woerden ende wederwoerden, alhijr
onnoedich te stellen, voer guedt ingeseen, dat die gemelte frow in Ulgers huys vrij
ende ledich gaen solde, ende dat die vrunden sich mit malckander leefflijck wolden
vergelijcken ende dat men een geestelijcke person an hoer solde schicken ende een
weinich underrichten laeten.
[26 april 1590]
116
Iovis 26 a aprilis
Donderdach den 26 aprilis hebbe ick Zijn Gen. gevraecht hoe sick die borgeren
solden holden mit den sauvelgarden, item van die hospitalen. Darup Zijn Gen.
gesacht: men moeste doen soe wij het verstunden. Ick antwoerde, wij wusten unsz
hierinne neet toe resolveren, nochtans muste men eenen wech in, wente sonsten
wolden geene ossen geweidet worden, gelijck dan sommige coopluyden albereit
hoer ossen weder wech schicken. Sijn Gen. antwoerden: belangende die hospitalen
hadde geen mangel, dieselve muchten sauvelgarde nehmen, averst van den borgeren
wuste Zijn Gen. neet toe seggen, men mochte doen alsoe ment verstunde.
Ick hebben ten selvigen stunder oeck gepresentiert die requeste dern van den
Dam, begerende dat Zijn Gen. wolde ordineren wat under servys solde begrepen
worden.
[77] Nae dem middach hebbe ick Zijn Gen. ingesecht ende gebeden an den
hopluyden te bevelen datter geene meijen gehouwen worden.
Item dat dicke Humme, een vrijbuijter, eenen borger Johan Haijkens up
Herenstraete 1 quaelijck getracteert, begerende dat die justicie over hem muchte
gescheen nae behoeren. Darup bevoelen hem gevencklich toe haelen ende dem
auditeur oever te geven.
Inszgelijcken hebbe ick Zijn Gen. gecommuniceert wat resolutie mit der
Societeet genoemen, te weten, vermits men geen raedt wuste tot die gereede
penningen, dat daeromme die saecke must uuthgestelt worden. Sijn Gen. hebben mij
geantwoert sie wolden oeck an den hertoch hyrvan schrijven, seggende dat die heren
hadden gedaen wat in haer vermoegent.
[27 april 1590]
Veneris 27 a aprilis
Vrijdach den 27 aprilis is bij den samtlijcken geswoernen neffens dem olden en
nijen Raedt geresolviert dat dem heere leutenant dr. Johan de Gouda zijn
hinderstendige jaergagien bisz tot den 20 julij anno 87 gepresentiert ende gegeven
solde worden, ofte, indien hij zijn wijdere pretensie van interest ende verhoeginge
des gelts wil renuncieren ende absolute quitantie geven, solde hem bisz tot den 16
februari anno 88, 2 als zijn commissie alhijr angenomen, die betaeling gescheen. Im
fal averst neet, mochte der Stat rentmeister van tgene vorsz. bisz tot 20 julij under
behoirlijcke recepisse hem volgen laeten.
1 De Herestraat te Groningen of ‘de openbare weg’ in het algemeen?
2 Het jaartal is onduidelijk. Zie echter Altings aantekeningen van 16 februari 1588, met verwijzing naar
Hammonius’ verbaal over de jaren 1587-1589 (VH I 6).

Oeck is geresolviert dat die voechden tot beijder kercken toe St. Martin ende Unser
Lever Frouwen ter Ae, nae gedaene vermaeninge van den predijckstuelen tot twe
naestvolgende sondagen, duer die gantse Stat, ieder in haer carspell, neffens een
priester ende raedesheer soelen moegen ommegaen ende collecteren tot upbouwinge
ende reparatie der kercken van iegelijcken borgeren ende inwoender tgene einen
iegelijcken uuth vrijen wille ende devotie gelieven sal tot solchen gottsaligen werck
toe geven, opschrijvende elx bij naeme ende toenaeme, wat ende hoevoele van
einem iedern gegeven wordt, mit solcher wijdere verclaeringe, dat nae [77v]
beschehener collectatie tselve gelt tsamen ineen gesmeten ende gelijcklijcken einen
iedern kercke die gerechte helffte vandien sall gegeven worden dat nae beschehener
collectatie alsdan staen sall tot discretie eins erb. Raets tselve gelt an de vorsz.
kercken toe distribueren nae gelegentheyt.
[28 april 1590]
Sabbathi 28 a aprilis
Saeterdach den 28 en aprilis sint die van dem Olden Raedt mit den taelmans,
geswoernen ende boumeistern van den gülden weder bijsamen gewest umme mit
malckander te communiceren van der bethalinge der renten soe men den
Munsterischen jaerlijcx schuldich in enckede g. gulden, vermog der versegulden
brieve, averst voer dese reise is geen ander resolutie genoemen, dan dat men an
deselve weder wolde schrijven ende mit gueden argumenten ofte mit anderen
vruntlichen woerden induceren, dat sie sich wolden laeten ersaedigen mit 50 st.bb. 1
Voer het anderde is communicatie geholden upt stuck van der lotterije, ofte
men deselve solde vercoepen eder upslaen, ende daeroever geresolviert, men solde
noch eenmael weder versuecken ende dieselve weder oepen doen, daerbij settende
twe borgeren ende niemants van den hern.
Den voechden van Draekercke is in dusse bijkumpst een glas geschuncken an
de suytzijde inde Drae kercke.
Den priesteren van St. Martin is hoer begerent van wacht vrij te zijne
affgeslaegen ende hoer requeste den hopluyden inde hande gestelt.
Insgelijcken is Isebrant Isebrants 2 zijn versueck om weder in de Stat te moegen
koemen oeck affgeslaegen.
Nae dem middach hebbe ick dem heere statholder een missive gepresentiert so grave
Willem toe Nassou an den Raedt geschreven, angaende die gevencknusse van
Hemme Clama, darup Zijn Gen. mij belastet dat ein erb. Raedt sich wolde
informeren wel den brieff in de Stat gebracht.
[78] Desen naemiddage sint die verordenten der Omlanden up den raethuyse
gecoemen ende aldaer nae communicatie vanwegen der servicen ten Damme mit
malckander geresolviert, een halve weecklehninge tot hetselve upten raetsheer Johan
van Deest weder uuth toe schrijven ende dat sonder affcortinge.
Naedat die verordenten wechgegaen, is Berent Kraenjaeger—nae gedaene correctie
ende vermahninge—der verhafttinge entledigt.
1 Zie ingekomen brief van de regering van het Stift Münster van 5 april 1590 (rvr 1463.36).
2 Gereformeerd; wordt door Abel Eppens genoemd als een van degenen die op 3 maart 1580
gevangen zijn gezet (AE I 48).
117

Oeck hebben die hern van dem Raedt drie soldaten, in de schantz voer Draepoerte
liggende, gecassiert 1 omdat sie tegens vorweten ende wille des Raedts mede up
vrijbuyt een tijt lanck uuthgewest waeren, neettegenstaende sij seeden, van dem z.
luytenant Gerrijt van Munster hem sulx verloeffet gewest te zijne. Ende is daerbij
dem jetzigen leutenant Geert van Munster bevoelen andere veer, vermits eene van
tgeselschap doet gebleven, in hoer plaetze te nehmen.
[30 april 1590]
118
Lunae ultima aprilis
Maendach den lesten aprilis 2 hebbe ick im Raedt wederomme gelesen die
verscheidene missiven die an den hertoch toe Parma, president Pamele, dem nuncio
apostolico 3 ende den provincial van der Societeet Jesu geschreven waeren,
aengaende dat men voer een tijt lanck solde moeten opschorten die patres herwarts
te voceren. Dieselve brieven gedatiert wesende up den 28 huius sint geapprobirt,
versloeten ende bij de post wech gesunden. 4
Nae dem middach heft ein erb. Raedt mij aen den heer statholder gesunden om Zijn
Gen. in toe seggen dat Junge Humme einem man uuth Mastenbrueck umtrent Assen
up der Drente 9 voelen entweldiget ende nae Aedwert wechgedreven, begerende
sulx an den hopman te verschrijven ende te bevelen, dat die voelen weder herwarts
gesunden muchten worden. Tselve ick alsbald gedaen ende ist dat schrijven
incontinenti dem secretario Van der Sanden bevoelen te verfeerdigen.
Insgelijcken hebbe ick Zijn Gen. angedient dat Hemme Clame huysfrouw voer
der poerte, aeverst dat die heren neet van meninge hoer in te laeten tenzij dat Zijn
Gen. sollichs begeerde. [78v] Waerup Zijn Gen. bevoelen, men solde hoer voer der
poerte examineren ende alsdan weder laeten trecken.
Deses bij den erb. Raedt ingebracht, heft demselven beleeft die frouwe alhijr upt
raethuijsz te vorderen. Twelck gescheet, ende aldaer gecoemen heft men hoer
gevraecht ende gesacht, zij solde die brieven herwarts langen die sie bij sich hadde.
Daerup die frouw geantwoert, zij hadde deselve beneijet in hoer klederen, muste
daeromme up een plaetz allene gaen om de loosz te snijden. Sulx is hoer vergunt
ende mit een diener up de torffboone 5 gevuert, alwaer sie die brieven losgesneden
ende im Raedt gebracht; daer nichts under gewest is dat van enige suspicie. Ende
dan wijders geexamineert wel den brieff van grave Willem gesollicitiert hadde,
sachte sie daervan neet toe weten, doch lestlich moeten bekennen dat een knecht,
Johan geheten, die mit hoer in ende uuth ginck, deselve hijr an de poerten gebracht
hadde ende dat Jacob Schutte, die umb andere oersaecken toe Lewarden gewest,
dieselve belastet waeren ende gedwongen die mede toe brengen. Ende alsoe dieselve
frouw swack was, heft een erb. Raedt hoer toegelaeten bij hoer broeder Jelgersma
desen nacht toe verblijven ende mij bevoelen dem heere statholder sollichs an to
seggen.
1 Afgedankt.
2 In de marge: ‘Societas’ (Latijn: ‘Sociëteit [van Jezus]’).
3 Latijn: ‘aan de apostolische nuntius’.
4 Zie Hammonius brievenprotocol (MH I 106-108v). In de marge: ‘Societas’.
5 De turfzolder.

[1 mei 1590]
Martis 1 a maij 1
Dinxdach den ersten maij nae gedaener goedesdienst is bij dem Raedt voer guedt
ingeseen, dat men tot defensie der stathammerijcken noch XX soldaten annehmen
solde, daervan tijtlijckx neffens het Reijdeep die nachtwacht soll geholden worden.
Insgelijcken is besloeten up Aewerderdeep noch een kleine schantz toe leggen
umtrent Waesingehuys, 2 omme daerdoer te beletten dat die van Emetil tijtlijck alsoe
neet konden uutloepen. Jedoch sol men dit mit dem heere statholder eerst
verspreecken.
[79] [2 mei 1590]
Mercurij 2 a maij
Wonszdach den 2 maij hebbe ick uuth bevel eijnes erb. Raedts dem hern statholder
Verdugo angedient, wat maeten die hern wal van meninge weren een schantzken te
leggen upt Aewerderdeep omtrent Waesingehuijs, omme daerduer die uuthloep dern
van Emetil te beletten ende dat dieselve neet kunste koemen ant Reijdeep ende
eniche ossen ofte koeijen wechfuehren. Item dat men ten fine vorsz. noch omtrent
XX ofte XXX soldaten under Geert van Munster wolde laeten annehmen. Sijn Gen.
hebben mij geantwoert, solliches wel vredelijck toe zijn, ende mochten die hern sich
erkundigen up wat plaetze sulx am besten gelegen.
Desen morgen hebbe ick Zijn Gen. oeck clachte gedaen vant excurreren der
soldaten, ende is daerup bij Zijn Gen. geconsentiert den redgern toe bevelen alle
gardende soldaten an te tasten ende Zijn Gen. in handen toe stellen. Beloevede oeck
daerup ordonantie te passeren ende under Zijn Gen. handt sollichs te doen
verveerdigen.
Nae den middach sint die van den Olden Raedt mit den hern borgermeister Johan
van Ballen ende den hern amptman Fredrich Moeijsteen 3 upt raetshuijs gevordert
gewest, ende hem voergedragen, datter enige Westvriesen hijr in der Stat twe van
hoer gevangene lantsluijden, die einem erb. Raedt seeckere summe geldes tot een
rantsoen gegeven, 4 attestatie mede gegeven, 5 daerinne zij geschreven dat ein erb.
Raedt boeven recht ende reeden hemluyden het gelt affgenoemen, vraegende wat der
van den Olden Raedt meninge in dit stuck zij. Daerup die hern geantwoert, zij
behoerden sulx neet ungestraffet te laeten, bevelende tselve den jegenwoerdigen
hern, denen die justitie bevoelen.
Oever sulx is Garbrant Bernardi, eene van den attestanten, in den Raedt
gevordert, dwelck desz neet bekennen willen dan gesacht, hem stunde etwesz voer
van deser saecken, dan wuste neet eijgentlijck dat hij enige attestatie medegegeven.
Insgelijcke is Jancke Rienix geexamineert, die oeck tselve neet bekennen willen.
1 In de marge: 'Maius'.
2 Waesingehuys of Washuis: even ten zuiden van Nieuwklap aan het Aduarderdiep. De extra bewaking
was nodig om te voorkomen dat ossen door de Staatse soldaten werden geroofd. Zie Altings
aantekeningen van 8 juni 1589 voor een dergelijke maatregel in het voorgaande jaar DA 762).
3 Frederick Moysteen is ambtman van het Gorecht.
4 Sc. ‘hadden’.
5 Sc. ‘zouden hebben’.
119

Desen naemiddage hebben die hern van dem Raedt buijten Steentillpoerte der
schuytenschuyver schantze versichtiget, omme deselve groeter te maecken ende die
poerte up een ander oert te setten.
Tegens den avent bin ick noch an den statholder Verdugo gesunden ende Zijn
Gen. passebort vertoent up twe personen voer twie commissarisen, soe Zijn Gen.
believen solde toe committeren tot affhandlinge van den gevangenen hinc inde
gehaelt. Darup mij bevoelen des anderen daeges weder te koemen.
[79v] [3 mei 1590]
120
Jovis 3 a maij
Donderdach den 3 maij sint die hern leutenant ende hoevetmannen mit de van den
Olden Raedt neffens den jegenwoerdigen hern van den Raedt upt raethuijs bijsamen
gecoemen omme te communiceren wegen bescharminge der ossen ende koijen
omtrent dusse Stat.
Insgelijcken heft men gehandlet van het affsenden eniger commissarisen nae
den Soltcamp ofte Tammingaborch, 1 omme met den vijant te handlen upt stuck van
de gevangene meijers ten beijden zijden. Ende alhoewel enige hern geerne geseen
dat ick selvest wegen der Stat neffens dem hern dr. Westendorp aldaer solde reijsen,
soe ist nochtans besloeten sollichs neet geraeden te zijne, omme sonderlinge
consideratie, alhijr onnoedich te verhalen.
[4 mei 1590]
Veneris 4 a maij
Vrijdach den 4 a maij bin ick omtrent 4 uhren ’s morgens bij den heere statholder
gevordert ende aldaer gecoemen dr. Westendorp gevonden, in dessen presentie Sijn
Gen. mit unsz gecommuniciert alle die stucken ende acten, dienende tot verificatie
dat die beijde gevangens toe Norch van guede prise solden zijn ende mit redenen
angetastet ende dat den vijant unrecht gedaen, daerentegens gevangen nehmende die
meijeren van der Stat ofte enige andere. Ende ick hebbe Zijn Gen. daerbij ingesecht,
dat ein erb. Raedt neet wolde consenteren dat ick mede solde reijsen om met den
vijant in communicatie te treden. Darup Zijn Gen. voer guedt ingeseen, den hern
president Igram van Achelen neffens dr. Westendorp te committeren.
Umtrent 10 uhren bin ich avermaels an den heere statholder gesunden mit een
requeste der samtlijcken osseweijders ende Zijn Gen. gebeden enich volck
t’ordineren umtrent het Reijdeep die des nachtes die wacht moechten holden ende
die ossen bewaeren. Twelck Sijn Gen. mij beloeft te willen effectueren.
Up den middach heft der her statholder mij avermals boede geschickt; aldaer
koemende mij angesecht dat der president wel enige difficulteet gemaeckt hadde
omme aldaer nae Tammingeburch te koemen, nochtans hadde geconsentiert, dar hij
wuste dat hij denen van der Stat angenehm. Ick antwoerde dat ick mijnen hern desz
presidents halven gesproecken hadde ende dat dieselve geantwoert, Sijn Gen.
mochten deputeren wen sij wolden. Jedoch sachte Zijn Gen. [80] wijders, ick solde
die hern noch eenmael vraegen.
1 Te Hornhuizen.

Nae dem middach hebbe ick tselve dem erb. Raedt weder ingebracht, die mij
bevoelen Sijn Gen. toe seggen, dat sie dises stelleden tot Zijnder Gen. discretie.
Twelck ick Sijn Gen. avermaels angedient, die mij geantwoerdet, ick solde doch
dem hern president seggen dat zijn person den hern van dem Raedt in dit stuck leeff
zij.
[5 mei 1590]
Sabbathi 5 a maij
Saeterdach den 5 ten maij bin ich mit dem hern rentmeister an den hern Con. Mats
leutenant dr. Johan de Gouda gesunden ende Zijn Gestr. presentiert den hinderstant
zijnder gagien, derselven anseggende, indien hij zijn pretensie belangende het
interest ende upgelt gedechte toe renuncieren, solde men tellen het achterstant bis tot
den 16 februarij anno 88, als Zijn Gestr. vor Stat ende Landen die commissie
getoent. Indien averst neet, soe hadde der her rentmeister geen wijder last toe tellen
dan besz tot den 20 julij anno 1587, als ick den eedt als sijndicus gedaen. Des soe
mochte Zijn Gestr. van tgene hij ontfienck recepisse geven, ende mit zijn pretensie
doen soe hij desz verstunde.
Darup van dem heeren leutenant geantwoert, hij wolde in geene manieren zijn
pretensie laeten vallen ende gedechte zijn recht te verfolgen, hadde alle saecken
ende zijn requeste al verfeerdiget, mit voele seltzame discoursen, allein pro
conclusione wasz zijn bevel einem erb. Raedt in toe seggen, hij were gewögen die
saecke up guede mannen toe begeven.
Umtrent 9 uhren sint seeckere Westvresen, te weten Gellius Ilstanus, Fredericus
Campensis, Garbrant Bernardi, J. Walckama, Jancke Rienix van Graw ende Derck
van Sneeck uuth der Stat ende derselven jurisdictie gewesen, omdat zij een attestatie
gegeven, dat borgermeisteren ende raedt twe Westvriesen tegens recht ende reden
enig gelt gegeven.
Ick bin daernae oeck an den statholder gesunden om te weten ofte Zijn Gen.
entelijck bedacht, voer die Emetil een schantze te werpen. Die mij gesacht, Jae.
Oeck bevoelen dat Junge Homme gevencklich solde ingetoegen worden.
Belangende het maecken der vorsz. schantze heft Zijn Gen. mij bevoelen dat
wij wolden raedt vinden datter huysluyden geschickt worden die den arbeit deden.
[80v] Nae dem middach is bij den samtlichen hern Con. Mats leutenant ende
hoevetmannen mit dem erb. Raedt belevet, derwijlen niet wal raetsam den huysman
tot het graven te dwingen, dat men oever die stathammerijcken seecker jaertaxen
solde leggen ende voereerst uuth het gelt van der lotterije 400 daeler nehmen omme
tselve te imploijeren.
Oeck is dem secretario Popco Everardi bevoelen een dusent gl. tot den
Blanckemeijerschen te furneren.
Desen naemiddage is den uutgebannen Westvriesen—die desen avent voer der
sonnenschijn uuth der Stat solden moeten vertrecken, den ankoemenden nacht
verloefft upt Schuytendeep te blijven ende morgen occasie 1 te suecken—upt nije
belastet, umme der hern sententie nae te gaen.
1 Bedoeld wordt kennelijk ‘reisgelegenheid’. Blijkbaar is het de Friezen niet gelukt uit Groningen weg te
komen. Ze moeten het de volgende dag nog maar eens proberen.
121

[7 mei 1590]
122
Lunae 7 a maij
Maendach den 7 en maij bin ick an den hern statholder gesunden ende Zijn Gen.
angesecht dat die hern van dem Raedt hopman Herema belastet, zijn kriechsvolck in
Selwart ende Werumer kercke te fuehren, omme het Reijdeep te bewaeren,
begerende tselve gedachtem hopman oeck te bevelen. Twelck Zijn Gen. gedaen. 1
Ick hebbe oeck begeert dat men die scholde soe up den Aewerderzijl is, weder
herwarts mucht haelen. Daerup Zijn Gen. geantwoert, hij muste die scholde nae den
Upslach laeten fuehren. 2
Nae dem middach bin ick mit dem pastoer toe Westeremden, 3 die um sauvegarde
voer het gasthuys ten Hilligen Geest te winnen nae Lewarden solde verreisen, an den
statholder gegaen. Sijn Gen. heft gemelte pastoer in presentie van dr. Westendorp
inseggen laeten duer mij, hoe dat Sijn Gen. hem te voeren vermaent, hij solle daertoe
trachten, dat zijn reisen an den vijant neet streckede tot naedeel van Goedes eer, den
deenst des coeninx ende het walvaerent dusser Stat, dan solde zijn faveur ofte gunst,
soe he bij dem vijant hadde, tot dien eijnde gebruicken. Dede hij ter contrarie,
gedachte Zijn Gen. die hant selvest up zijn persoen te leggen ende hem daervoer an
toe seen. Ende alsoe mochte hij daermede wol voert trecken ende doen zijn beste,
omme voert het gasthuys ende arme conventen die sauvegarde toe bearbeijden.
[81] Sijn Gen. heft daernae wijders—als de pastor geantwoert, men solde neet
vinden iettz tegens tgene Zijn Gen. hem gesacht gedaen te hebben ofte noch te
doen—hem inseggen laeten, dat den vijant neet behoeffde te meenen, duer
upholdinge ofte weigeringe der sauvegarden, dese Stat in commotie te stellen ofte
derselven mechtich te worden, wente die borgeren kunden hoer gelt wal in ander
koopmanschafte aenwenden. Mochte oeck wal vrijlijck spreecken, went Zijn Gen.
alle zijn volck bijsaemen wolde brengen ende daermede duer Steenwijck ofte ellers
van dese quartier in Vrieslant intrecken ende alles affbrannen wel het hem beletten
wolde. Deses solde die pastoer man 4 seggen in een guedt geselschap ende solde Zijn
Gen. groete dienst doen, brengende attestatie dat hij solliches gesecht hadde; mit
meer andere discoursen up dusse materie, alhijr te lang omme te verhaelen.
Deses hebbe ick ein erb. Raedt gerapportiert omtrent 3 uhren nae den middach; is
den rottmeisteren opt Damsterdeep ingesacht dat eins erb. Raedts meninge zij, sie
solden mit het affgebaeckte werck ofte schantze buyten Steentilpoerte voertfahren,
ende ein Raedt wolde neet geweigert wesen. Wel averst neet arbeijden wolde, die
mochte vertrecken uuth der schantze, wente men gedechte solliche ungehoirsamen
neet toe lijden.
1 Kapitein Tjaart van Heerma voerde het bevel over een van de vendels die in 1580 door Stad en
Lande zelf waren opgericht en vervolgens ‘ingebracht’ in het koninklijke leger. Uit deze aantekening
blijkt de verdeling van de competenties met betrekking tot deze eenheden: de Raad wijzigt de
standplaats van Heerma’s mannen, maar het is Verdugo die het operationele bevel moet geven om
het Reitdiep te bewaken.
2 Zie 12 maart 1590. Daar stemt Verdugo ermee in dat de pont naar Aduarderzijl wordt gebracht.
3 Herman Reneman.
4 Lezing onzeker.

Ick hebbe umtrent den avent Sijn Gen. ingesecht, presenterende een pacquet brieven,
twelck hielt an de drostinne van Geelmuyden, dat—naedemael onlanxst gepubliciert
was geene brieven uuth vijande lant koemende in dusse Stat te moegen brengen,
sonder dieselve eerst dem Raedt toe oeverantwoerden 1 —soe were neet genuech dat
men die pacquetten saege, dan musten deselve eroepent ende gevisitiert worden.
Were derwegen eins erb. Raedts meninge, nae desen daegen alle brieven, koemende
uuth vijande lant te eroepenen ende te lesen, uuthgenoemen diegeene soe an Zijn
Gen. person selvest hielden.
Darup Zijn Gen. geantwoert, tselve möchte wol gescheen; dan seede daerbij dat
die van Geelmuyden ende Vollenhoe neet voer vijande bij Zijn Gen. geachtet
worden.
[81v] [8 mei 1590]
Martis 8 a maij
Dinxdach den VIII maij is bij den verordenten der Stat ende Omlanden bewilliget,
dat men tot ankoepinge van pulver een halff jaertaxt solde uuthschrijven.
Noch is in dusse bijkumpst besloeten dat hopman Herema zijn volck solde
leggen in Selwart, Werum ende Dorckwart, oeck up Isselmuydenborch acht ofte tijn
solde laeten verblijven.
Umtrent elff uhren heft der her statholder mij tot sich gevordert ende vertoent een
missive die Ulrich van Eussum 2 uuth den Soltcamp an Zijn Gen. geschreven upt
stuck van der vercoepinge zijn z. vaeders landen, mij bevelende dat der jonge, soe
solchen brieff tegens ordonantie van den hern an Zijn Gen. hijr in de Stat gebracht,
mit rueden solde uutgestuypet worden. Item dat under den borger het geruchte ginck
dat oeck eener, Frerick Swartwolt genant, solde gesproecken hebben, men wolde
tegens Sijn Gen. die waepen in de hant nehmen, ter cause datter breven inde Stat
gecoemen weren an Zijn Gen. van Geelmuyden.
Welliche twe stucken bij den Raedt gerapportiert, hebben sie sich beswaert
gevonden den jongen, soe die brieff gebracht, mit rueden van dem hencker
uuthstrijcken te laeten. Belangende Swartwolt, dieselve—gevordert zijnde—heft
sollichs versaecket, biedende zijn voet 3 tegens denjenigen die hem sollichs
oevergesacht.
Nae den middach hebbe ick tselve Zijn Gen. angesecht, dwelcke daerinne
geconsentiert, dat men voer dese reijse den jongen sollichs solde vertijen. 4
[9 mei 1590]
Mercurij 9 a maij
Wonsdach den 9 en maij sint die rotmeisters up Damsterdeep weder voer den Raet
gecoemen ende begeert ontlastet te weren van het graven des neuwen schantzes,
beclaegende sick oever die armuet der armen luijden. Aeverst hemluyden is
1
Zie de aantekeningen van 13 april 1590 (hierboven, fol. 72).
2
Zoon van Christoffel.
3
‘Bereid zijn bewering te staven’.
4
‘Vergiffenis schenken’.
123

ingesecht dat sie gedult musten draegen; ein erb. Raedt konde haer meninge neet
veranderen. Jedoch men solden discretie gebruycken int affdeelen van de panden,
dat die armuet eijn weinich verschönet wurde, soe voele moegelijck.
[82] Ick hebbe volgents uuth bevel des hern statholders ende eins erb. Raedts die
original missive van Ulrich van Eussum, soe an Zijn Gen. geschreven,
gecommuniciert mit den hern leutenant ende hoevetmannen, die uuth deselve
copiam begeert.
Nae dem middach dem heere statholder den vorsz. brieff weder oeverantwoerdet,
der voer guet ingeseen, tot gelegener tijt, als Ulrich van Eussum weder uuth den
Soltcamp nae Oistvrieslant getoegen, 1 an hem toe schrijven een rechmetige antwoert
up den selven brieff ende sulx in naeme van den Raedt.
[10 mei 1590]
124
Jovis 10 a maij
Donderdach den 10 en maij ’s morgens 2 omtrent acht uhren bin ick uuth bevel eins
erb. Raedts an den heere statholder de Verdugo gegaen mit seeckere acten ende
missiven, dienende totten processe tusschen Albin Walraeven, koopman binnen
Collen, ter eenre, ende Berent van Dorpen, borger dusser Stat, ter andern zijde,
wegen seeckere gelt van wijnen, soe bij den soldaten van grave Fridrich van den
Berge als buyte angehaelt ende eensdeels bij gedachten Berent, under seeckere
cautie dem heere statholder gegeven, angekoft. Ende hebbe Zijn Gen. staende in de
gallerije bij dem raetsheer Westendorp angedient dat die hern van den Raedt, in
dvorsz. saecke sententie gegeven hadde, dat Albin Walraeven eerst den brieff van
burchtochte gedachten Berent weder solde doen hebben, ende alsdan solde Berent
upleggen ende betaelen; vertoenende Zijn Gen. d’original sententie bij dem Raedt
gegeven, daerbij seggende, dat dvorsz. sententie van Albins agenten in den Secreten
Raedt toe Bruessel vertoent gewest zij, ende dat Zijn Hoch. desz neet tegenstaende
den hern borgermeisteren ende raedt bij geschrifte mandirt hadde Zijnder Hoch.
gegevene sententie ofte declaratie int stuck van dese wijnen ten effecte te stellene
ofte te executeren sonder enige wijdere contradictie. Vertoenende glijcksfals daerbij
d’original missive Zijnder Hoch. ende den inholt vandien.
Upt welcke Zijn Gen. geantwoert, dat die hern sich doch in dusse saecke neet
wolden steecken, als neet gehoirende tot haerluyden jurisdictie. Ick seede wijders,
Berent van Dorpen zij mijner hern borger ende underdaen, sonsten wolden die hern
sich geerne der saecken ontslaen, dan derwijlen hoer borger voer hoer gedaget,
musten sie eens ofte het ander doen. [82v] Seede oeck, die hern hadden in hoer
voerige sententie neet unrecht gedaen, kennende, dat unserm borger eerst die
burchtochtsbrieff weder muste gerestituert worden. Averst te seggen dat Zijn Gen.
denselben brieff ime Berent weder solden geven, stundt neet in hoer macht.
Sijn Gen. antwoerde sulx waer toe zijn, jedoch die hern solden sich mit dusse
saecke neet bemueijen, wente Zijn Gen. hadden an den hertoch deser saecken halven
geschreven. Ick repliceerde wijders, dat die hern upt versueck van parthijen nochtans
iets musten doen, omme neet te vallen in ungenaden Zijnder Altezen, vornemblich
weiln idt hoer borger was.
1 Ulrichs vader bezat de heerlijkheid Jennelt.
2 In de marge: ‘In causa Albini Walraven' (Latijn: ‘In de zaak Albin Walraven’).

Darup Zijn Gen. wijders seeden, sie mochten doen wie sie wolden, hij dochte
Berent van Dorpen voer zijn man an te seen ende het gelt van hem te hebben,
volgende die cautie van hem gegeven, ofte doch van den erb. Raedt te vorderen. Ick
antwoerde: up den erb. Raedt hadden Zijn Gen. nichts toe vorderen, maer al weert
schoen saecke dat ein erb. Raedt Berent vorsz. condemneerde ’t questiose gelt to
betaelen, soe hielde nochtans Zijn Gen. zijn action up Berent, vermög der
cautionbrieff und möchten Zijn Gen. sehen wie dieselve sulx verdedigeden vor dem
hertoch, seggende daerbij, dat die cautie dese clausul hadde ‘woe verne die wijnen
van guede prijse verclaert wurden’. Derwijlen averst Zijn Hoch. dieselve Albin voer
vrij guet erkant, seede Albin dat die cautie geexpireert, ende dat Berent ten respecte
van dien die betaelinge neet behorde te prorogeren. 1
Upt welcke sprack Zijn Gen. dat Zijn Hoch. niet gesacht hadde, dat men die
wijnen van rechtswegen solde restitueren, dan uut gratie sonder die in consequentie
te trecken. Seggende daerbij dat Zijn Alteze hadde neet macht, noch oeck die
Koeninck—tot prejudicie van kriegsrecht ende zijn eygene ordonantie—gratie te
bewijsen, discourrerende hijrup mit ertellinge van enige exemplen, die in den Raedt
van Spangiën ende int parlement van Franckrijck gescheen weren.
Der her Westendorp antwoerde—als ick seede mij gebuerde neet te
disputeren—dat Zijn Alteze wal macht hadde gratie te doene, seggende, eius esse
legem abrogare, cujus est condere. 2
Upt welck Zijn Gen.: Zijn Hoch hadde idt neet allene geordiniert, dan idt were
een olt recht ende kriechsordnung dat alle gueder in vijantlijcke schepen genomen
van gueden prijse waren. Westendorp sachte, idt behoirde gepubliciert te worden;
mit meer discoursen hinc inde gehalten.
Concluderende sagte Zijn Gen., hij hadde aevermaels an den hertoch
geschreven ende derselven duer Barducchi entboeden—want Zijn Hoch. [83] je
wolde hebben, dat men die restitutie doen solde—soe muchten Zijn Alteze het gelt
verscheten, wente zij hadden alhijr geen gelt.
Nae dem middach hebbe ick, tgene vorsz. is einem erb. Raedt gerapportiert.
Sijn Gen. hebben mij desen naemiddage oeck gevraecht ofte in den Olden Ampte
gepubliciert zij, 3 dat niemants enige waeren nae Gronningen solde moegen fuehren
ende als ick bij de Raedt hijrnae gevraecht, heft men alomme daernae gevraecht,
jedoch nichts erkundigen koenen.
[11 mei 1590]
Veneris 11 a maij
Vrijdach den elfften maij, nae gedaener procession, 4 sint borgermeistern ende raedt
bijsaemen gecoemen ende hebbe haer erbarheiden voergedraegen dat hopman
Schueler wall enige plancken ende dack begeerde tot fortificatie des ticheloevents
bij Doe Tichelers huijs. 5 Warop geordineert, dat den boumeister eijn timmerman mit
solde schicken umb sulx te versichtigen.
1
‘Uitstellen’.
2
Latijn: ‘Wie een wet maakt heeft ook de bevoegdheid hem in te trekken’.
3
Sc. door de vijand.
4
Volgens oude traditie werd in Groningen op de derde vrijdag na Pasen een ‘generale processie’
gehouden.
5
Aan het Aduarderdiep, ten westen van Leegkerk (zie ook DA 762).
125

[12 mei 1590]
126
Sabbathi 12 maij
Saeterdach den 12 is van den boumeister uuth des affgesanten timmermans munt
rapport gedaen, dat in den oevent sunder mercklijcke kosten neet wal etwesz toe
maecken. Wellichs unangesehn ist bij den samtlijcken hern besloeten dat men
voereerst den oevent begraven 1 ende daernae alle andere materialen derwarts
schicken solde.
Ick hebbe dem toe volch die hern Con. Mat leutenant ende hoevetmannen
begruetet omme den carspelen Hochkerck ende Leechkercke mit anderen daerbij
liggende toe bevelen bij den gemelten oevent volgenden daeges toe erschijnen ende
den schantze toe maecken. 2 Twelck also verordineert.
Ende is darup dem heere statholder sulchs van mij tegens den avent ingesecht, dero
Gen. mij geantwoerdt, grave Fridrich toe den Berge deses bevoelen te hebben umme
daerhen toe reijsen ende muchten die gravers sich bij gedachten graven anmelden.
[14 mei 1590]
Lunae 14 a maij
Maendach den 14 en maij hebbe ick Zijn Gen. uuth bevel eins erb. Raedts angedient
dat sie van den agent Albin Walraevens angedrungen worden omme in hoer
schelinge tegens Berent van Dorpen ietz te doene; niettemin, soe Zijn Gen.
vermeenden dat Parduchi bald weder anhero solde koemen mit resolutie Zijnder
Hoch., wolden die heren dese saecke een weinich upschorten.
[83v] Waerup Zijn Gen. mij geantwoerdet, dat Parduchi verhoepentlijck bald
solde koemen, jedoch Zijn Gen. wolde schrijven dat hij Zijnder Hoch. 3 resolutie
erster gelegentheyt solde oeverseynden. Twelck ick dem erb. Raedt gerapportiert,
omme sich hiernae te moegen reguleren.
Desen voermiddaege sint die hern leutenant ende hoevetmannen oeck bij dem erb.
Raedt gecoemen omme te communiceren van affdoeninge der confiscatie. Jedoch
men heft angevangen in specie te spreecken van der versochte hantlichtinge van z.
borgermeister Reint Alberda gueder. 4 Averst pro conclusione neet anders
versproecken, dan dat men het laeste octroij ofte commissie van Zijne Mat. op dit
stuck ohnlangest gegeven, solde voer der hant nehmen om te seen wat macht de hern
hadden belangende die affdoening derselven 5 confisquerden gueder.
Nae dem middach bin ick an den heere statholder gesunden om te communiceren
van enige advertentie van den vijant. Koemende int hoff hebbe ick den hern
borgermeister Ballen aldaer gefonden, hebbende een brieff van Sicke Dekema ende
1
Door een gracht of sloot omringen.
2
Het [stads]bestuur neemt een besluit dat betrekking heeft op Ommelander grondgebied, waarna
luitenant en hoofdmannen zorgen voor bevelschriften aan de betrokken kerspelen.
3
Het Ms. heeft hier ‘Gen.’, maar dit moet een vergissing zijn. Er wordt gewacht op een besluit van de
hertog van Parma (‘Zijnder Hoch.’).
4
Zie de aantekeningen van Alting van 23 februari 1590 en de noot daarbij (DA 784). Alting maakt
vaker melding van betalingen uit de goederen van Reint Alberda, die op 8 februari 1580, kort voor
‘het verraad van Rennenberg’, tot burgemeester was gekozen. Alberda was een van degenen die
vanwege hun gezindheid Stad en Lande na 3 maart 1580 zijn ontvlucht (zie het uit 1582 daterende
lijstje en de aantekeningen van 11 maart 1582; DA 552 en 729).
5
De lezing is onzeker.

Rembartus Ulenburg als gedeputeerden van den Staten, waerin zij versocht[en] het
pasport van der Stat, mits oeck dat men ostagiers solde stellen in den Soltcamp,
aldiewijl sie up Tammingeburch weren tracterende mit die gedeputeerden van unses
heren statholders zijde. Twelck Zijn Gen. voer guedt ingeseen, ungeachtet dieselve
seede sullichs tegens stijl van oerloege te wesen.
[15 mei 1590]
Martis den 15 maij
Dinxdach den 15 en maij omtrent soeven uhren is dit mit den hern van den erb. Raedt
gecommuniceert, dwelck geaccordiert een vrij passebort under der Stat signet beiden
benanten statischen gecommitteerden te geven. 1
Ick hebbe nae desen mit dem official Krithe den hern statholder angeduytet, dat
het affwisselen vant volck uuth Farmsum ende den Upslach groete schaeden den
armen huysman ingebracht hadde ende dat noch gisteriges daeges jammerlijcke
schaede gescheet weren, begerende daeromme, dat men tot meer verhuesinge 2
scheepen mochte bestellen omme die soldaten te fuehren. 3 Twelck bij Zijn Gen.
geconsentiert ende volgents daerup schepe gesunden.
[84] Up desen selven dach mit twe Con. Mats hoevetluijden, den erntfesten Egberto
Upkena ende Albert Eeltz, dem ambtman Frerick Moijsteen, twe raedeshern, Roeleff
Roeberts ende Arent ter Braecke, uuthgesunden omme den wech bij den dijck 4
langes nae Bruecke, 5 item den Ulger 6 ende Hinckemahorne 7 te versichtigen, omme
nae ingenoemene oegenschijn bij den samtlijcken heren rapport te doene up wat van
drie plaetzen best geraeden eenen bequaemen wech te maecken. Ende na beschehene
besichtigung sint wij up denselven avent weder in die Stat gecoemen.
Angecoemen zijnde bin ick van den heer statholder gevordert ende heft Zijn Gen.
mij angesecht, dat hij gewisse advertentie hadde hoe dat den vijant, gefalliert
hebbende zijn anslach voer Nimwegen, entsloeten was mit alle zijn macht herwarts
te koemen, verhoepende daerdoer die Stat Gronningen in alteratie te stellen. Seede
daerbij dat hij alle Spangarts oeck hadde doen voerttrecken omme in omnem
eventum 8 het volck an der hant te hebben. Jedoch wasz neet van meninge enige
meerder macht herwarts int lant te fuehren, tzij dat den vijant in zijn upsaete
voertginck; begerende, ick wolde einem erb. Raedt sollichs anseggen ende sie
vermaenen tselve mit den acht hopluyden 9 te willen communiceren ende altijt guede
upsicht te draegen.
1
Van deze datum (15 mei 1590) dateert ook de akte van volmacht die Verdugo gaf aan Igram van
Achelen en Jorien van Westendorp om met gemachtigden van graaf Willem Lodewijk te
onderhandelen over enige wederzijdse gevangenen (rvr 1147.6).
2
De lezing is onzeker.
3
Om het ‘uitlopen’ van de soldaten te verhinderden vervoerde men de troepen het liefst per schip.
4
De dijk langs het Schuitendiep.
5
Bedoeld is Westerbroek.
6
De Ulger- of Olgerweg tussen Middelbert en Engelbert.
7
Bij Ruischerbrug.
8
Latijn: ‘voor elk geval’, ‘voor alle eventualiteiten’.
9
De kapiteins van de burgervendels.
127

[16 mei 1590]
128
Mercurij 16 maij
Wonszdach den 16 en maij sint die acht hopluijden upt raedthuijs gevordert, dwelcke
ick boevengeschrevene meninge des hern statholders gecommuniceert, mits oeck die
anslach up Nimwegen, hoer vermaenende guede toeversicht te willen draegen ende
is dit alles gescheet in presentie der hern leutenant ende hoevetmannen.
Naedat die hopluyden gedimittirt, heft ein erb. Raedt mit gedachten hern leutenant
ende hoevetmannen gecommuniceert upt stuck van der confiscatie ende insonderheit
wegen Reint Alberda kinderen. Under anderm gelesen het octroij Zijnder Matt, mits
pondererende den inholt vant dispositiff 1 desselven, ende pro conclusione
geresolveert dattet in hoerluyden macht neet en zij iemant der neet catholijck, zijne
guederen te laeten volgen.
Nae desem hebben die hern van dem Raedt samtlijck gaen versichtigen die veste
ende rondeel bij de Ebbingepoerte omme tselve te verbeteren ende in meerder
verseekerheit te stellen.
Nae dem middach mit dem hern borgermeister Wifrinck bij den heere statholder
gewest ende heft Zijn Gen. uns tselve voergeholden wat ick ’s morgens im Raedt
angegeven hadde.
[84v] [17 mei 1590]
Jovis 17 a maij
Donderdach den 17 maij bin ick van dem hern statholder gevordert ende gecoemen
zijnde, heft Zijn Gen. mij angesecht dat die ruyteren, soe nae Vrieslant up den
antocht, in aller ijle gerevociert zijn, neet wetende die oirsaecke. Item, dat up die
Betaw der vijant noch wal mit vijffduisent man starck bijsamen, jedoch wuste noch
geen bescheidt wat wech hij het hoeft beeden wurde. Daromme were neet noedich
dat die heren den borgeren enige extraordinari last van arbeit upleeden mit
bolwercken ofte graven.
Tselve hebbe ick dem erb. Raedt weder ingebracht.
Nae den middach zijn die rotmeisteren up Damster- ende het Schuytendeep tsamen
up den raethuys ingefordert ende hoer wederomme voergeholden, dat eins erb.
Raedts meninge zij, het affgeteeckene werck upt Schuijtendeep te laeten volfuehren.
Hadden tot dien eijnde die cedulen bisz tot negentijn toe alhijr tegenwoerdich,
dieselve mochten zij bij loete empfangen; solden sich daeromme guetwillich
maecken als gehoirsame undersaeten behoirden. Ein erb. Raedt were geneicht hoer
egen walvaert ende besten te suecken, oeck up die armuet upsicht te draegen, sulcks
dat soe iemant die macht neet hadde ende in een huijrkaemer woende, solde die
eygenaer daervan een deel van de kosten des gravens draegen. Die rotmeisteren
maeckeden sich effenswal unwillich, seggende, sie dursten die cedulen neet
annehmen. Sulx dat een erb. Raedt veroersaeckt, duer haeren duerwaerder Willem
Amsinck het lot te tasten ende einen iegelijken rotmeister zijn sedel te
oeverantwoerden, wie geschiet.
1 ‘De formulering van het besluit’.

Tegens den avent hebbe ick dem heere statholder weder geclaecht oever d’insolentie
des heren Blanckemeijers crijchsvolck, seggende uuthdruckentlijck dat toe
bevruchten stunde, indien hierin neet wurde geremediert, dat het Westquartier weder
solde moeten vertrecken. 1 Darup Zijn Gen. geantwordt, zij wolden daerin alsoe
versien dat men unse contentement solden hebben.
[18 mei 1590]
Veneris 18 a maij
Vrijdach den 18 en maij hebbe ick in dem erb. Raedt vorgelesen een concept einer
missive an den hertoch toe Parma, noepende het stuck van den wijnen, ofte die
controversie tusschen Albin Walraeven ende Berent van Dorpen, ende is tselve
concept tom darden mael gelesen ende bij den Raedt geapprobiert, oeck vergunt dat
men dem agent van Albin Walraeven hijraff wel copie mochte vergunnen.
[85] Umtrent 11 uhren sint die uutgelechte Vresen up voerbeede ende intercessie
van diversche geestelijcke unde wartelijcke personen weder mit der Stat
begenaediget. Dieselve voer den erb. Raedt gevordert ende hemluyden huer
umbedachte mishandlung upt scharpste voergeholden mit dem anhang, woe ferne sie
sick in enige dingen weder mochten vergrijpen, dat alsdan het nije mit het olde
rigoreuselijcken betaelt ende gestraft solde worden. 2
Nae dem middach, als die vrunden van den hammerijcken tegens die van dem Wolt
Oldenampte tegens malckander lange gedisputiert om de upmaeckinge des nijen
sommerdijcks, ende insonderheit van den dijck van Ayse Bouwens huys aff, bisz tot
Johan Cuerts huys toe, is hemluyden muntlyck ingesecht tgene hiernae volcht:
Borgermeisteren ende Raedt seen alsnoch voer guedt an, derwijlen den nijen
sommerdijck die van den hammerijcken neet meer eygendoemlijck is toebehoirende
als die van den Wolt Oldenampte, dan allene tot walvaert des gemenen landes
begunst ende angelecht is, dat daeromme die vant Woldt Oldenampt in de voerige
ordinantien begrepen alsnoch mit mannen macht voer ditmal, sonder nochtans tselve
in consequentie te treken, den van den hammerijcken bijstant soelen leisten, ende
den vorsz. dijck van Wagenborger dijckgatt bisz tot Johan Cuerts huys, vermoge
d’ordonantie, in haer perfectie eerstes daeges helpen upmaecken, wol verstaende soe
enige meijerluyden in den hammerijcken verloepen, dat die egenaers van den landen
in de plaetze soelen staen, alsofte die meijers noch tegenwoerdich weren. Desz
soelen alsdan dvorsz. hammerijcken den vorn. dijck staende holden, mit dem
anhang, soe in kumstige tijden (daer Godt voer zij) die van’t Woldt Oldeambt in
sulcke onvermoegentheit muchten geraecken dat sie huerder naeber hulpe tot
gelijcke saecken van doen waeren, sall ein erb. Raedt alsdan daerinne sulcke
discretie weten te draegen, dat sie ter reedelijckheit oeck geassisteert ende gehulpen
moegen worden.
1 De inwoners van het Westerkwartier dreigden op de vlucht te gaan.
2 Zie rvr 1149: Stukken betreffende de begenadiging van zes Friezen, die wegens zeker getuigenis uit
de stad Groningen en haar jurisdictie waren verbannen.
129

Desen naemiddage 1 is bij dem erb. Raedt entelijck geresolviert dat dem patri
Henrico Samerio in naeme van der Societeyt Jesu die guedern van S t Augustins
cloester toe Appingedam mit oeck die guedern vant Fraterhuys bij ofte duer
gerichtlijcke ende schriftlijcke acte inhendich gemaeckt ende hem die actuele
possessie sal oeverantwoerdet worden, reserverende niettemin uuth die guedern des
Fraterhuyses soevoel als men jaerlijcx tot die arme clercken plachte aen te wenden;
ende is mij bevoelen gemeltem patri sollichs in toe seggen, gelijck ick gedaen.
[85v] [19 mei 1590]
130
Sabbathi 19 a maij
Saeterdach den 19 den maij hebbe ick den hern statholder geclaecht oever die
undraechlijcke foullen der Blanckenmeijerischen soldaten, waerup Zijn Gen. mij
geen sonderlinge antwoert anders gegeven, dan allene dat die hopluyden voele
anders geschreven hadden; hij konde neet meer doen als hij gedaen hadde, mit meer
andere woerden, mij dimitteerende mitt dem bescheidt dat ick die hopluyden
engegens wolde brengen und alsdan mocht men hoeren wel recht hadde.
Sijn Gen. bevoelen mij hijrbij einem Erb. Raedt an toe melden, dat der vijant
sich mit alle zijn macht wel omtrent tusschen sesz ende soeven dusent man voer
Nimwegen weder gegeven hadde ende mit 40 stuck groff geschut dselve stat
begunste toe bestormen. Wat daeraff koemen wolde soll die tijt lehren, allein wolden
Zijn Gen. unsz vermaent hebben up onse huede te willen wesen ende guede upsicht
up die poerten te draegen.
Deses hebbe ick eim erb. Raedt alsbald gerapportiert omme volgents te doen nae
behoiren.
1. Nae den middach heft Zijn Gen. mij avermaels tot sich gevordert ende angesecht,
derwijlen hij geen middel noch weege en wuste mit den Blanckenmeijerischen
soldaten, wolde hij sie weder toerugge schicken.
2. Voer het anderde solde ick die hern anseggen dat sie doch Aewerderzijl in ander
gestalt wolden doen repareren.
3. Tertio dat sie wolden verschaffen daermit in den Delffzijl noch meer eerde
gefuehrt mochte worden an de gordijne 2 nae het oesten, seggende sollichs soe oft
ende dickmal vermaent te hebben, ende doch nichts gescheet te zijne.
Item dat alle schantzen, die wij gemaeckt, neet en duchten, gelijck Emetil, Reijde
ende Soltcamp, ende daeromme weren sie soe balde verloeren etc.
Dese puncten hebbe dem erb. Raedt voirts angedient, die daerup besloeten den hern
leutenant ende hoevetmannen mit den verordenten hijroever te roepen.
Tegens den avent heft Zijn Gen. mij wederomme gevordert ende angesecht datter in
Vranckrijck weder een slacht geholden, alwaer die van der Ligue die oeverhant
gehadt ende der koninck van Navarra selvest gebleven. Item, dat voer Breda
seszhondert mannen van den vijant, die tselve vermeenden te victualieren, alsoe
angetastet datter boeven veertich neet affgekoemen ende die victualia weder nae
Hollant gefuehrt.
1 In de marge: ‘Societas’.
2 Bedoeld is de ‘courtine’, het rechte stuk wal tussen twee bolwerken.

[86] [20 mei 1590]
Solis 20 a maij
Sondach den 20 ten maij nae der mesz sint die hern hoevetluyden bij dem erb. Raedt
upt raethuys mede versamlet, alwaer ick hemluyden geproponiert tgene der her
statholder mij belastet ende alhijr bevoerens geschreven. Vermits averst der her
luytenant neet present noch oeck neet die gedeputeerden van den Omlanden, is die
saecke besz up den dach morgen uuthstelt.
[21 mei 1590]
Lunae 21 a maij
Maendach den 21 maij heft der her doctor Westendorp mij gerapportiert wat
communicatie der her president van Vrieslant und he selvest als gecommitteerden
des hern statholders Verdugo mit dr. Dekema ende Ulenberch up Tammingaborch
der gevangen halven geholden hadden, ende dat die gevangene huijsluijden hinc
inde gerelaxirt solden worden, wellich rapport alhijr toe lange te verhaelen. Dan
hebbe tselve den hern van Stat ende Lande in presentie der hern Con. Mats leutenant
ende hoevetmannen in oepenem Raedt angedient.
Desen voermiddage bin ick van den heere statholder gevordert; dselve mij
angemeldet alle Spangiarden herwarts gevociert te hebben die morgenavent toe den
Nijenorth solden koemen, begerende dat die hern sie mit enige witbroet ende andere
proviande wolden assisteren. 1 Dises hebbe ick den samtlichen hern van den Raedt
angedient, die sich des guetwillich erboeden.
Nae dem middach bin ich avermaels van den heere statholder geeijschet ende heft
Zijn Gen. mij noch iterative bevoelen te willen begeren an de hern, darmit enich
broet gesunden möchte worden. Tselve hebbe ick incontinenti gedaen, is oeck
alsbald bevel gegeven omme solliche broet ende bier toe bestellen.
[22 mei 1590]
Martis den 22 ten maij
Dinxdach den 22 ten maij hebbe ick dem heere statholder geremonstriert dattet wel
noedich zij up Winsumerzijll ende toe Underwerum volck te leggen. Sijn Gen. is
dessen wel vredich gewest, vermits aeverst dattet oeck noedich enich corps de garde
aldaer te holden solde men een schantzken daerselvest eerst upmaecken.
Nae dem middach heft Zijn Gen. mij ende dem rentmeister Deest up onse anholdent
versproecken den profaes, soe noch van gelevert broet een mercklijcke somme ten
achteren, neet uuth der Stat te laeten trecken alleer die betaelinge den backern
gescheet.
[86v] Sijn Gen. heft oeck toegelaeten dat men hopman Herema volck wal
weder uuth den Delffzijl solde moegen lichten, beholtijck dat het veendel aldaer wel
mochte blijven ende dat ten respecte dat die mannichte van volck toe Farmsum is
liggende.
Desen selven bijkumpst seede Zijn Gen. datter een borger, mit nahmen Vreese,
bij den gecommitteerden van den vijant, soe ohnlangst up Tammingaborch gewest,
sich daer ter plaetzen verfuecht hadde ende mit dr. Dekema seer familiere
1 Zie ook JGD 70.
131

communicatie geholden, begerende dat mijn heren hijr het oege up wolden slaen
ende denselven ofte andere, soe enige meer aldaer gewest, voer sich vorderen oeck
alsoe dese saecke voerholden, dat sie verstunden quaelijck ende tegens hoer
magistrat gedaen te hebben.
[23 mei 1590]
132
Mercurij den 23 maij
Wonsdach den 23 maij bin ick omtrent acht uhren van den her statholder int hoff
gevordert omtrent acht uhren voer den middach ende heft Zijn Gen. mij angemeldet
ontfangen te hebben breven van dem magistrat toe Zutphen, Nimwegen daerinne zij
Zijn Gen. hulp versocht, seggende dat zij belegert zouden worden, mij vertoenende
dieselve breven, dwelcke ick bald hijrnae dem erb. Raedt gecommuniceert.
Umtrent 9 uhren sint Luijtien Vrese, Haijo Stapels ende Jebbe Frerix elx nae den
andern in den Raedt ingeeijsschet ende hemluyden gevraecht ofte zij toe
Tammingeborch bij den vijant gewest weren, wat hoer warvinge ende warom zij
sollichs buyten consent des Raedes gedaen. Elx van hoerluyden heft geantwoert
tselve neet uuth enige quade meininge geschiet te zijn, dan hadden sauvegarde
versocht etc. Hemluyden is ingesecht dat solchs neet behoirt hadde buyten consent
des Raedes.
Ick hebbe dem erb. Raedt desen voermiddage oeck angemeldet dat Zijn Gen.
van meninge twe viendel Duitschen uuth Farmsum binnen Selwert te leggen; item
dat Zijn Gen. toevreden up Winsumerzijl ende tot Underendam volck te leggen,
maer dat men aldaer een weinich muste schantzen. Tselve hebbe ick den hern
leutenant ende hoevetmannen oeck angemeldet, ende van denselven begeert an de
huysluyden sollichs uuth toe schrijven, twelck zij guetwillich, dan begeerden dat
Zijn Gen. daerinne emants wolde ordineren die dasz werck regierde.
[87] [24 mei 1590]
Jovis 24 maij
Donderdach den 24 maij hebbe ick uuth bevell des hern statholders eim erb. Raedt
twe cedulen uuth Nimwegen, noepende haere belegeringe, gecommuniceert.
Desen voermiddage is oeck besloeten dat dem patri van der Societeet het
begijnehuys neffens het hoff, gehoirende tot het Fraterhuys, upgeruymt solde
worden ende is mij bevoelen dem patri vicario an toe seggen dat Zijn Erw. dat huys
wolden doen upruymen.
[25 mei 1590]
Veneris 25 a maij
Vrijdach den 25 maij bin ick mit dem prelat van Selwart tot den heere statholder
gegaen, ende van Zijn Gen. begeert het neuwes angecoemen chrijchsvolck in
Selwart in solliche ordnung te holden datter geen huysen meer affgebroecken
worden gelijck alberait geschiet. Sijn Gen. hebben beloeft daerinne te willen versien,
sachten oeck tot den prelat vorsz. dat Zijn Erw. niet in ungueden wolden verstaen
dat het volck aldaer gelecht, wente het wasz tot het gemeene beste.
Affgegaen zijnde heft Zijn Gen. mij weder gefordert ende angesecht dat grave
Willem van Nassou mit een guede hoep ruytern weder in den antocht up Vrieslant,

jae, dat dieselve ruijteren hoer onderholt uuth die Marne solden hebben ende dat die
van der Marne algereets int handelen stunden mit den vijant. Ick antwoerde Zijn
Gen.: ‘Wat middel is hijr en tegens te gebruicken?’ Darup gesecht worde, die
huysluyden musten het geweer in de hant nehmen, gelijck die Westvriesen deden.
Darup ick repliceerde, als men den huysluyden sollichs voerhielt, wasz stracks die
antwoert: jae, sij wolden tselve wal doen, went 1 wij soe wijt in Vrieslant weren als
der vijant in dit quartier. Daeroever Zijn Gen. een weinich gestoert, begunste te
spreecken, dat sollichs niet allene van den huysman gesacht wurden, maer oeck wel
van den sommige in onse vergaderingen die vellicht meer wusten te seggen als te
negocieren. Ick antwoerde: dem zij nochtans soe, wente der vijant was unsz alle uhre
ende stunde up den hals.
Nae desen sprack Zijn Gen., die hern solden mit malckander spreecken ende
aviseren Zijn Gen. advis wasz dat het beter were een hoep ruyteren selvest in de
Marne te leggen ende mij daermede gedimittirt.
Umtrent 9 uhren sint die van den Omlanden bij den erb. Raedt versamlet, alwaer
oeck die heren luytenant ende hoevetmannen toe geroepen, ende hebbe dit alles
gemelten hern geproponiert, die mij nae lange geholdene communicatie bevoelen
Zijn Gen. in toe seggen dat zij neet gehoirt hadden dat die van der Marne enige
communicatie desz angaende met den vijant gehadt vant onderholt huerder ruyteren,
konden het oeck neet wal geloeven, neettemin, bij alsoe veer der vijant sich alsoe
muchte verstarcken, dat hij anvienck sollichs te doen, soe verhoepeden [87v] die
heren Zijn Gen. hebbende jetzt soe staedigen hoep crijchsvolck an der hant, solden
den vijant anders toe schaffen geven ende tzij int velt ofte op zijne boedum ofte mit
enige entreprinse soe voele weten te bejegenen, dat hij geen macht solde hebben
hoer voernehment te volbrengen.
[26 mei 1590]
Sabbathi 26 a maij
Saeterdach den 26 maij hebbe ick dem heere statholder angedient dat die soldaten in
Selwert uuth eijgener authoriteijt uuthgeschreven hadden um graevers in alle
carspelen, vraegende off sollichs Irer Gen. wille ende bevelch. 2 Dieselve geantwoert
dem leutenant Das bevoelen te hebben enige schuppen ende spaeden aldaer te doen
brengen ende dat die soldaten selvest aldaer solden arbeijden. Heft oeck denselven
leutenant Dasse bevordert weder in die Stat te koemen.
Sijn Gen. heft mij oeck daernae bevoelen eim erb. Rath an toe seggen dat Zijn
Gen. tot hoer erbarheiden discretie wolden stellen off zij dit volck in Selwart, oder
aver in Winssum begeerden toe holden. Item dat die hern wolden gedencken om
anfuehringe van enige munitie oft proviande tzij mit convoij ofte anders.
Deses bij den erb. Raedt geproponiert is geresolveert die hern leutenant ende
hoevetmannen hijroever mede toe vorderen.
1 Wanneer.
2 Zie ook JGD 69-70.
133

[27 mei 1590]
134
Solis 27 a maij
Sondach den 27 maij omtrent acht uhren in den avent heft der heer statholder mij tot
sick gevordert ende Zijn Gen., spassierende upt bolwerck, mij angedient dat die
Spangiarden soe deser daegen up die Drente gewest, begunsten te mutineren ende
daeromme weere idt neet geraetsam gewest sie alhijr toe laeten. Neettemin Zijn Gen.
sachten dat sie zijn person altijt in groet respect hadden, twijvelde daeromme neet—
gelijck oeck die capiteinen selvest begeerden—went Zijn Gen. bij hoer were die
saecke mochte gehulpen koenen worden. Daromme were hij geresolviert morgen
tegens der poerten upganck nae Coeverden toe reijsen ende des avents aldaer te
zijne, des dinxdaeges verhoepde Zijn Gen. mit den Spangiarden te negocieren ende
des wonszdaeges, indien geen Goedes gewalt hem verhinderde, verhoepde Zijn Gen.
weder bij unsz te zijne. Tselve mochte ick die heren wel seeckerlijck anseggen, mij
solcks beloevende bij edelmans geloeve ende trouwe.
[88] [28 mei 1590]
Lunae 28 a maij
Maendach den 28 maij 1 hebbe ick den hern Con. Mats leutenant ende hoevetmannen
sampt borgermeisteren ende raedt angedient wat der her statholder mij bevoelen,
hoer biddende tselve in stillicheit te holden.
Dese bijkumst is geconsultiert oft beter zij het garnison in Selwart te holden
oder aver up Winssum te leggen. Jedoch nichts anders geresolviert dan dat men die
saecke bisz tot des hern statholder ankumpst solde uuthstellen.
Oeck is gesproecken van een forteresse toe Waetum toe leggen, ende men heft
voer guet ingesien een soldaet van den Delffzijll, mit nahme Johan Bonnens, anhero
to vorderen ende van hem der saecken gelegentheit te verstaen.
[29 mei 1590]
Martis 29 maij
Dinxdach den 29 ten maij is Johan Bonnens bij den erb. Raedt gecoemen ende heft
zijn mehninge dusses schantzes halven verclaert, averst up dit mael is geen resolutie
genoemen. Men heft wal van den her amptman Frerick Moeijsteen begeert sick nae
Waetum te verfuegen ende nae gedaene versichtigung rapport te doene. Averst zijn
Erb. L. heft sich entschuldigt, seggende dat idt neet gebueren wolde dat hij allene
des solde doen, dan ingevalle enige heren beleven mochte tselve te doene, wolde hij
geerne mede reisen.
[30 mei 1590]
Mercurij 30 a maij
Wonszdach den 30 en maij sint die acht hopluyden upt raethuys gevordert ende is
hem voergeholden dat zij doch guede toeversicht up die wacht wullen holden; item
dat zij willen verbieden dat niemants an de poerten losz schietet, ende alsoe van den
capiteinen enich gelt schatten ofte daernae tselve verdrincken. Die hopluyden
hebben sick alles vlijts erboeden, dan begeerden dat ein erb. Raedt selvest die
ordonantie settede.
1 In de marge: ‘Gubernator abiit in Coeverden’ (Latijn: ‘de stadhouder is naar Coevorden vertrokken’).

Dem wachtmeister is oeck bevoelen beter toeversicht te draegen in versichtigen
van die plaetzen buijten der poerten.
[31 mei 1590]
Jovis 31 a maij
Donnerstag den lesten maij umtrent 4 uhren tegens den avent bin ick tot den heer
statholder gegaen ende Zijn Gen. gebeden enich volck snachts up de Hoegerbrugge
int noerden te leggen, omme alsoe den doerdrift te beletten; item up Winssumerzijl
ende te Onderendam een weinich forteresse te leggen omme oeck den pas te
behinderen.
Sijn Gen. hebben daerup alsbald hopman Herema gevociert ende hem een
zedelken mede gegeven an den lutenant Das, dat hij den darden deel vant volck
snachts int velt solde laeten wacht holden. Item toe Winszum up Winsumerzijl oeck
een corps de garde te holden.
[88v] [1 juni 1590]
Veneris 1 a junij 1
Vrijdach den eersten junij hebbe ick den hern borgermeisteren mit dem
artilleriemeister angesacht dat Zijn [Gen.] mij gesacht, bij alsoe veer die heren
middel wusten tot ungeveerlich 600 schoet pulver mit halven cartouwen, dat alsdan
Zijn Gen. etwesz up die Emetill gedachten toe waegen. Die hern vorsz. hebben sich
geresolviert zij waeren bereit sollichs toe doene, ende hebbe tselve dem heere
statholder weder ingesecht, omme sich daernae weten toe richten.
Nae dem middach heft Zijn Gen. mij gevordert ende mij gecommuniceert een
seecker missive van Bruessel, dat Zijn Hoch. van Bruessel verreiset nae Camrick oft
Conde 2 vanwegen die saecken derselven stat, dat die tot guede eijnde soude gebracht
worden.
Sijn Gen. hebben mij oeck vermaent die hern van den erb. Raedt an tho seggen
dat zij doch acht wolden hebben up hoer borgern, dat dieselve soe lichveerdich van
alle saecken neet en spraecken, maer dat men in tijdes solde voer sich seen.
[2 juni 1590]
Sabbathi 2 a junij
Saeterdach den II junij omtrent X uhren sint die heren van den Olden Raedt sampt
taelmans, geswoerne meente ende boumeisteren van den gilden bij den Raedt
gevociert gewest, allwaer ick denselven uuth bevel des erb. Raedt geproponiert, dat
die samtlijche hern und vrunden sich wel wusten te berichten wat gestalt Godt
almechtich dusse lofflijcke Stat in den jaere tachtentich ende voirts volgents alle
desen tijt hero durch guede middel, als nemptlich een guede ende getrouwe
oevericheit, geconserviert ende bewaeret; dat oeck een erb. Raedt—jeder tijt
regerende—alle haer uuterste debvoir ende vlijt angewendet omme dusse Stat ende
derselven borgeren voer tgewalt ende slavernije des vijants soe voele moegelijck te
preserveren, gelijck getrouwe overicheit eedes ende plichtes halven schuldich was te
doene, spaerden oeck noch geen vlijt ofte costen alle die elendicheit daerinne wij
1 In de marge: ‘Junius’.
2 Condé-sur-l’Escaut, enkele kilometers ten noorden van Valenciennes.
135

unsz jegenwoerdichlijck vinden an allen oerden soe wel an den hertoch toe Parma
als oeck an den heere statholder te remonstreren, sulx dat ick wal vrijlijck mochte
ende durfte spreecken datter kuym dach van hemmel schijnt in dewelcke neet etwesz
tzij het eene ofte het ander mit Zijn Gen. gesproecken, gehandlet ofte negociert wort
tot unse erlossinge ofte erreddinge, und solde neet koenen seggen wat men meer
solde moegen ofte behoeren te doene.
[89] Deses nochtans neet tegenstaende, vermits het generael werck des
oerloeges in dusse Nederlanden vast een tijt lanck herwarts een weinich—soe het
schijnt—in stillstant gestaen, daerduer dan wij in dit quartier oeck niet soe groeten
voertganck gehadt alst wel behoerde ende als men wel wunschede, soe bevonden die
heeren des Raedes (leijder) tot hoere groete wederwille datter voele borgeren
begunsten quaelijck ofte jae ten minsten seltsaem te spreecken, soewal up den
statholder Verdugo alsmede up den erb. Raedt, alsofte den Raedt hoer debvoir neet
en dede wie gesacht. Sommige begunsten oeck allerhande valsche tijdinge under het
gemeene volck te spreijden, insonderheit van Vranckrijck, als dat aldaer Paus mit
dem van Navarra geaccordiert, durch welcke unde dergelijcke tijdinge die menschen
ende vroeme borger herten gealteriert ofte tenminsten flaewhertich gemaeckt
wurden. Ende ommedat die samtlijcke heren ende vrunden möchten weten dat
soedaenige tijdinge neet waehr, dan moegelijck van quaetwillige gehoert ende
voertgesacht, zij wahraftich dat eerst gisteren een schrijvent uuth Bruessel van den
22 meij gecoemen, 1 daeruuth ick het extract hem voergelesen, inholdende vant
vertreck des hertogen toe Parma uuth Bruessel, oeck mede dat der koeninck van
Navarra uuth den fourbourg 2 van Paris wechgejaecht, item dat Lanou 3 van den unsen
enich volck affgeslaegen.
Nae verlesung des brieffs hebbe ick voirts gefahren ende den samtlichen heren
und vrunden breeders vermelt dat—alsoe ende naedem zij dan den jegenwoerdigen
Raedt gesettet ende gekoeren, oeck hoer als oevericheit het sweert bevoelen, ende
dan noedich dat alsusdanige lichtveerdicheit van spreecken affgedaen ofte gestraft
mochte worden—were ein erb. Raedt van meninge nae desen daege beter regard up
solche quaet oft hoenspreeckers toe draegen, vraegende daeromme off zij samtlych
oeck die hant neffens den Raedt daeran begeerden te holden. Seede oeck dat ick uuth
bevel des erb. Raedts niet konden laeten te seggen, ingevalle die samtlijcke hern und
vrunden vermeenden dat diese Stat duer andere heren beter ofte gelucklijcker bij
desen tijt konde regiert worden, dat sie samtlijck und een ieder voer zijn hoeft
oeverboedich deser stunde up te staen ende sich des eedes entslaen, vraegende pro
conclusione, wat die vrunden up dese twe stucken antwoerdeden.
[89v] Nae gedaener propositie hebben die samtlijcke vrunden een weinich
tijdes geswegen. Daernae heft Berent Maler, taelman, sich verclaert, een erb. Raedt
jegenwoerdich regierende was van hoer samtlijck gesettet ende hadden an hoer
erbarheiden guet benuegen. Upt anderde stuck erboedt sich die hant daer mede an te
holden dat die vrijheit int spreecken gestraft mochte worden. 4 Insgelijcken seeden
ende reepen die gantsche geswoeren.
Waerup ick in nahme des erb. Raedt weder geantwoert: hingegen mochten sie
1 Deze brief is niet in het Groninger stadsarchief aangetroffen. Blijkens de aantekening van 1 juni 1590
was hij vermoedelijk aan de stadhouder gericht.
2 Frans faubourg (buitenwijk).
3 François de la Noue, bijgenaamd ‘Bras-de-Fer’, Hugenoots veldheer.
4 Dit is precies wat Verdugo daags tevoren van de Raad heeft gevraagd.
136

sich vertrouwen dat ein erb. Raedt lijff ende levent bij hoer gedachte up te setten;
ende mochten mit malckander dese twee dingen als vuyr ende waeter voer oegen
stellen: geene besettingen in tho nehmen, voer het ander sich under des vijants
gewalt neet te laeten brengen; mit meer andere wijtleuffige woerden, dienende tot
enicheit mit ende under die borgeren te planten.
In dusse bijkumpst is oeck besloeten dat geene inlantsche wullen uuth dese Stat
solden moegen wechgefuehrt worden alleer dieselve tot laecken bereidet, doch soll
enen jedern vrijstaen, soewal den weveren als andere borger, die wolle te koepen
ende bereiden te laeten. Sint oeck enige vrunden geordineert die voereerst een
ordonantie solden concipieren ende daernae bij den Raedt brengen. 1
[3 juni 1590]
Solis 3 a junij
Sondach den 3 junij an den avent heft der statholder mij ende dem heren leutenant
boede geschickt ende unsz bevoelen dat men seshundert man tegens morgen an
Aewerderzijll solde doen arbeiden, communicerende mij een cedelken van grave
Carln van Mansfeldt, daerinne Zijn Excel. begeert dat der her statholder mit zijn
bijhebbende crijchsvolck oeck omtrent Nimwegen solde koemen.
Item Zijn Gen. heft mij bevoelen die veer heren borgermeisteren des volgenden
daeges toe gueder tijt omtrent ses uhren tot dieselve te koemen.
[4 juni 1590]
Lunae 4 a junij
Maendach den 4 junij sint die vier heren borgermeisteren volgende Zijnder Gen.
bevel int hoff gecoemen, alwaer Zijn Gen., staende in de gallerie, hemluyden
angedient dat der vijant neffens alle zijn macht die hij jegenwoerdich is hebbende,
nochtans voer zijn principael fondement achtede te twesen dat hij vermeende enich
assistentie alhijr in der Stat toe hebben, [90] daeromme solden die hern waldoen
ende purgeren hoer Stat; stellede nochtans sollichs tot discretie der heren. Deselve
wusten wat hoer tot conservatie huerder Stat nut ende profytlijckst. Belangende die
beleidinge der crijchssaecken, dieselve wolde Zijn Gen. alsoe selvest drijven dat die
hern contentement solden hebben, mit meer andere derglijcken woerden.
Deses is omtrent tijn uhren einem erb. Raedt gerapportiert, die nochtans nae
gedaenen rapport nichts wijders gedecerniert.
Dem hern rentmeister und mij is bevoelen mit notario ende getuigen an den
hoefmester up de Roedeschuele 2 te gaen ende aldaer te protesteren, woe ferne up
den dach morgen enige sententie tusschen die Stat ende den erntf. Allert Tamminga
gepronunciert wurde, dat men dieselve als null ende chraftloes wolde achten,
wente—vermits der vijant die sauvegarde upgesacht—konde men niemants aldaer
schicken ende worde derowegen locus iste judicij 3 up die Roeschuele voer suspect
1
Op 17 mei 1590 had de Raad besloten een request van de wevers om het recht van eerste koop te
krijgen in beraad te nemen (DA 791).
2
De Rodeschool, gelegen tussen Bedum en Middelstum, was in de middeleeuwen een bij de abdij van
Aduard behorende kloosterschool; later was het een ‘voorwerk’ of uithof van de abdij.
3
Latijn: ‘Die gerechtsplaats’.
137

geholden. 1
Dit protest hebben wij omtrent 12 uhren in Aewerderhuijs 2 verrichtet, coram
notario Cipriano Dronrijp, juris licen[tiato]. 3
Nae dem middach 4 heft der erntf. her borgermeister Johan Wiffrinck im Raedt
angemeldet dat die beijde boumestern van den gilden bij Zijn Erntf. gewest waeren
ende derselven angesecht, hoe dat sie angesproecken worden van voele van der
gemeente, dat men neet gestaeden kunde dat het Fraterhuys tot die Jesuiten solde
geïncorporiert worden; begeerden daeromme dat men die samtlijcke geswoernen
eerst daervan solde verstaen, alleer und bevoer wijders geprocediert wurde. Waerup
geresolvert, dat men die boumestern solde vorderen ende sulx by den Raedt selvest
inbrengen.
[5 juni 1590]
138
Martis 5 a juny
Dinxdach den 5 junij sint beide boumestern in den Raedt gevordert ende is hem
angesecht dat zij tselve oeck wolden vermelden wat zij dem hern borgermester
Wijferinck angedient hadden. Twelck sie alsbald gedaen, ende int lange verhaelt wat
het leste affschiedt mit den gilden gewest. Waerup neet sonderlinges geresolviert,
dan allene ick hebbe die hern uuth mijn verbael voergelesen wat voer unde nae in
dusse saecke gehandlet.
[90v] [6 juni 1590]
Mercurij 6 a junij
Wonszdach den 6 junij hebbe ick van den pastor toe Veerhuysen een besloeten brieff
van grave Willem van Nassou ende die Staten van Vrieslant ontfangen, holdende an
borgermesteren ende raedt, olt ende neuwe, tsampt taelmans, geswoerne ende
boumesters van den gilden, seggende dat hij van den vijant gedrongen die in den
Soltcamp te brengen. Desen brieff—alsoe versloeten—hebbe ick im Raedt gebracht
ende is geresolveert dat ick dieselve dem hern statholder solde vertoenen ende
daerbij anmelden dat eins erb. Raedts intentie zij denselven brieff alsoe versloeten
duer den gemelten pastoer weder in den Soltcamp te senden.
Desen voermiddaege sindt die verordenten der Omlanden oeck bij dem Raedt
gekoemen, alwaer der erb. raedtsheer ende rentmeister Johan van Deest den
samtlijchen hern van Stat ende Landen upgekundiget heft zijnen stant van den
ontfanck, welckeer expireren solde tegens den 14 junij. Die hern van Stat ende
Landen hebben van gemeltem heren begeert dat hij noch wolde continueren; is
averst van den rentmester vorsz. entlich affgeslaegen.
1 Zie voor deze zaak de aantekeningen van 1 mei 1589 (hierboven, fol. 13v).
2 Het gebouwencomplex van het klooster Aduard aan de huidige Munnekeholm te Groningen.
3 Latijn: ‘Ten overstaan van notaris Ciprianus Dronrijp, licentiaat in het recht’.
4 In de marge: ‘Societas’.

[7 juni 1590]
Jovis 7 a junij
Donderdach den 7 den junij sint die hern leutenant ende hoevetmannen mit die van
den Olden Raedt neffens den sittenden hern upt raethuys bijsaemen gewest ende is
van mij aldaer uuth bevel des Raedts geproponiert tgene die boumeisteren dem hern
burgermester Wijfrinck ende volgents eergisteren alhijr im Raedt geproponiert
hadden, mit oeck alles wat dem patri Samerio nae die wederkumpst van Steenwijck
ingesacht wasz, nehmende voer conclusie—derwijlen die saecke soe wijt gecoemen,
datter wijders neet kunde geprocediert worden buyten consent van de gemeente,
ende, an de ander zijde, der hern woerdt neet behoerde valsch ofte uncraftich
geholden te worden—soe had men toe consulteren wat best dem patri toe
antwoerden.
Nae lange communicatie is geresolveert dat ick dem patri solde inseggen dat hij
sich doch voereerst mit dem pastoer int loesement wolde verholden; belangende die
gueder vant Fraterhuys ende Appingedam: dieselve bleven alsnoch ten fine vorsz.
(wie hem bevoer ingesacht) gedestineert, dieselve solden van denselven hern die sie
nu in hoeren handen hebben tot profijt der Societeet ontfangen worden, beholtlijck
tgene tot de arme clercken toe emploijeren zij.
[91] Nae den middach hebbe ick dem vorn. patri sollichs angesecht in presentie van
den hern vicarijs generael, derselve 1 mij voer antwoert gegeven dat hij bedanckte
den erb. Raedt voer die antwoert, wente, al ist dat dieselve zij negative, soe zij tselve
hem nochtans angenehm, wente alsnu wuste he waernae hij sich hadde toe richten
und wat hij an zijn oeverste hadde toe schrijven.
Ick seede weder, het were geen negative antwoert, dan allene die heren
begeerden hij wolde sich int huys bij dem pastoer bisz tot beter gelegentheit
contenteren.
Darup der pater geantwoert: hij konde neet anders verstaen dan dat zij negative
zij, wente—solde hij blijven—hij muste een plaetz ofte huys hebben. Toedeme,
went hem geen actuele possessie in handen gestelt zij ende ter aventuyren mochte
den ontfanger anspreecken, 2 solde hij 3 antwoerden geen last te hebben hem ietz toe
geven; begerende daerbeneffens een seecker schrift, soe mij van hem behandicht, in
den Raedt toe brengen.
[8 juni 1590]
Veneris 8 a junij
Vrijdach den achten junij heft der herr statholder mij gevordert ende mij bevoelen
ein erb. Raedt in toe seggen dat zij doch een duijsent schuppen ofte spaeden wolden
veerdich maecken. Sijn Gen. seeden mij oeck dat die Spangiarden in den antocht
weren, begerende dat wij unsz mit d’ammunitie wolden veerdich holden.
Desen vormiddage hebbe ick einem erb. Raedt dit ingesecht, die dem
boumester bevoelen deselve schuppen soe voele moegelijck te laeten maecken.
1 Bedoeld is natuurlijk pater Samerius, niet vicaris-generaal Nijlen.
2 Het onderwerp is hier pater Samerius.
3 Sc. de ontvanger.
139

Oeck is den keller 1 van Essen ingesecht dat men tot walvaert dusser Stat enige
schuyten voll soeden wel van doen hadde, die men in zijn lant gedechte te steecken;
begerende hij wölle die guede hant daeran holden darmit sollichs up bequame
plaetze, daer sollichs geschehen konde, mochte ten effecte koemen.
Oeck is bij den Raedt besloten dat men den brieff des vijants in presentie van den
geswoernen int vuijr solde werpen ende dat ten respecte darmit der vijant sijn
couraige mochte verliesen ende geen hoepe hebben van enige alteratie te koenen
maecken. Welckeer resolutie mij bevoelen dem here statholder in toe seggen.
Oeck hebbe ick rapport gedaen van tgene ick mit patre Samerio uuth bevel des
Raedts gesproecken; daerup neet anders geresolviert dan dat men die samtlijcke hern
leutenant ende hoevetmannen mit den Olden Raedt oeck tselve solde anseggen.
[91v] Nae den middach hebbe ik uuth bevel des Raets den heeren statholder
angesproecken belangende die schantze te maecken toe Underendam ende heft Zijn
Gen. bevoelen alsnoch te supersederen, neettemin dat men aldaer emants solde
senden omme te visiteren die plaetze ende het deep.
Dit hebbe ick im Raedt gerapportiert der sollichs oeck voer guet ingeseen.
[9 juni 1590]
140
Sabbathi 9 junij
Saeterdach den 9 junij ’s morgens vroe, umtrent 5 uhren, heft der her statholder mij
gevordert ende bevoelen mit den priester van Veerhuysen desen voermiddage ein
ende toe maecken ende hem weder in den Soltcamp schicken omme aldaer an toe
seggen tgene hem bejegent.
Heft mij glijckfals bevoelen die schuppen ende spaeden te willen bevorderen;
item dat die artillerie mochte gereet ende veerdich zijn. Deses hebbe ick bij den
artillerijemeister Gisbert Arents alsbald verrichtet ende hem bevoelen alles te
verveerdigen.
Umtrent 10 uhren sint die heren leutenant ende hoevetmannen mit die van den Olden
Raedt bij den erb. Raedt begeert te koemen, alwaer ick rapport gedaen van tgene
pater Henricus Samerius mij toe antwoert gegeven; stellende—nae verlesung des
brieffs ofte zeduls, so gemelter pater an den Raedt duer mij gesunden—tot discretie
van den samtlijcken hern, wat wijders dem patri toe antwoerden.
Up dese materie is bij den heren int lange gecommuniceert ende bij den
samtlichen heren neet anders voergewendet, dan dat die hern alle tot dit werck wel
guetwillich, allein solde men trachten umb einicheit under die gemeente te holden;
item dat die arme klercken neet verstott ende denselven van het noetwendich
underholt neet gefrustriert wurden. Andersdeels, dat men Sijne Matts toern up sick
neet laedede, ten respecte men reede van dese saecke soevoel ende mennichmael
geschreven.
In summa, nae lange communicatie is nichts besonders geresolviert, dan men
heft wal gevraecht—went dan die guederen des Fraterhuyses (darvan die meeste
questie) neffens die guedern van Appingedam gestelt wurden in handen eins
redelijchen borgers, daertoe gecommittiert van den Raedt, die alles in naeme der
Societeijt ontfinge ende eerst afftoege tgene tot underholdinge vant Clercke
1 Kellenaar (‘econoom’) van het klooster te Essen, even ten noordoosten van Haren.

Fraterhuys noetwendich, dat oeverige averst bijsamen geholden worde, oeck so dat
pater Samerius daervan neet [92] genoet noch oeck de Societeet voer und alleer sie
alhijr quemen—ofte sulx neet in reden fundiert were, ende ofte die gemeente daerin
hadde toe spreecken.
Up sollichs worde van enige hern geantwoert, dat soedane meninge billich ende
rechtveerdich zij ende dat men neet en twijvelde, wente het die gemeente in sollicher
fuege voergedraegen worden, daer solde geen contradictie vallen. Neettemin, nae
alle verscheidene propoesten, is mij neet sonderlinges bevoelen dem patri in toe
seggen; ende alsoe der her leutenant oeck wijtleuffig upt lest gediscourreert wat
proces van incorporatie geholden wurde mit beide vorn. guederen ende dat hij wal
wuste wat hij doen solde als hem van Zijne Matt ietz bevoelen zij, soe sint die hern
leutenant ende hoevetmannen daermit affgegaen.
Hijrnae sint die samtlijcke geswoernen mit den taelmans ende boumestern van den
gilden ingevordert. Deselven int lange van mij uuth bevel des Raedes voergedraegen
wat gestalt een brieff des vijants duer den pastoer van Veerhuysen in dusse Stat
gebracht, ende dat ein erb. Raedt van meininge denselven in huerluyden aller
presentie te doen verbrannen.
Ende als sulx bij den samtlijchen hern und vrunden oeck voer guedt ingeseen, is
gemelter pastoer in de raetkamer in presentie der samtlichen heren ende geswoeren
ingevordert ende anvencklijck gevraecht wat hem, weder toe huys koemende,
bejegent zij. Darup geantwoert, Caspar van Eussum hadde hem weder in den
Soltcamp laeten haelen ende gevraecht wat hem voer antwoert up den brieff
bejegent. Als hij averst geantwoert hem zij geen antwoert geworden, hadde gemelter
Caspar gesacht, hij mochte den brieff wall undergeslaegen hebben. Darup der
pastoer gerepliciert, hij hadde den brieff in handen des sijndici gegeven. Hadde
Caspar wijders gesproecken, hij solde wal meer breven duer huysluyden ende andere
derglijcke luyden henin schicken etc.
Desz angehoert, is een panne mit vuyr in de raedtscaemer gedraegen ende hebben
daerbij uuth bevel des erb. Raedts dem gedachten pastoer ingesecht, dat hij aldaer
tegenwoerdich sach die hern borgermeisteren mit den olden ende neuwen Raedt,
sampt taelmans, geswoernen ende boumesters van den gilden, diewelcke
altoesaemen mit groet befremden geseen ende verstaen hadden dat hij, pastoer, soe
unbedacht gewest weren, hebbende allene uuth bevel eines Caspar van Eussums,
tegens zijn priesterlijcke ehren ende trow, die hij gedaen in de olde catholijcke
religie te willen blijven ende daerenthegens neet te doene, tegens die dienste [92v]
Zijnder Matt ende walvaert dusser Stat, oeck tegens die ordonantie eins erb. Raedts
alsulche vijantlijcke brieven, die hij kunde gedencken alleen tot seditie te strecken,
in dusse Stat gebracht hadde, ende mochte weten dat dit delictum—twelck sich mit
generleij excusatie leet purgeren, vermits hij lever behoert hadde zijn guet te
verliesen als solche dingen te doene—van sollicher importantie zij, dat hij daerduer
verdient hadde hem den brieff an den halsz te hechten 1 ende daermede an de lichte
galge te hangen.
Nochtans, vermits diese samtlijche hern meerder tot mildicheit ende
barmharticheit geneicht dan tot strenge der justitie, wolde men hem voer ditmael niet
anders upleggen, dan hij solde desen brieff, den ich hem versloeten weder in de
1 Het Ms. is hier onduidelijk. Mogelijk heeft Hammonius eerst ‘hangen’ willen schrijven.
141

hande gedaen, mit eijgener hant aldaer int vuyr werpen ende verbrannen laeten ende
dem vijant van allem desem, wat hem wederfahren, rapport doen; oeck bevoelen
einem jederm in toe seggen, dat zij geene brieven nae desen dach in de Stat
brochten, ofte zij hadden die galge toe verwachten.
Waerup die pastoer den brieff genoemen 1 ende in aller hern presentie alsoe
versloeten int vuyr gelecht; daermede hij up dit pas gedimittirt omme sollichs dem
vijant te vermelden ende alsdan alhyr weder rapport te doene.
In des erntfesten heren borgermeisters Thedema pant 2
[11 juni 1590]
142
Lunae 11 a junij
Maendach den XI ten junij sint die hern borgermestern ende raedt, olt ende nije, mit
sampt den hern hoeftluyden aevermaels eindrachtelijck geresolviert, dat ick dem
patri Henrico Samerio solde inseggen dat ein erb. Raedt alle guederen ende
upcompsten des Fraeterhuijses mit oeck die guederen van S t Augustins cloester toe
Appingedam mit alle derselven annexe huysern, landen, renten, buschen, bruecken,
mit sampt alle lasten daerup staende, sich ganszlijch entsloegen ende soe voele in
hoer erbarheiden macht is dieselve transportierden an de Societeit Jesu, ofte in
dessen nahme patri Henrico ergemelt. Under welckeer transport ein erb. Raedt dat
huys daer der her leutenant nu ter tijt in woent oeck mede begrepen te wesen
verstaet; mits nochtans reserverende uuth des Fraterhuyses guederen soe voele tot
profijt der armen clercken jaerlijcks geimploijert behoirt te worden, mit dem
bescheide datter van der Societeet wegen mit guet belevent ende voerwetent eins
erb. Raedts een redlichen borger geordineert mach worden der dvorsz. guedern
entfange ende, affgetoegen der clercken noetwendicheit, dat oeverentsige bij sich
beholde, omme tot walvaert ende voertplantinge deses wercks in dusse Stat ende
nargents anders 3 geimploijert te worden.
[93] Voerdat deze resolutie genoemen, is die erb. raedtsher Gisbert Arents
upgestaen, seggende went die hern van des hern leutenants huys wolden reden,
behoirde hem neet daerbij te sitten, vermits hij dem heere leutenant dat huys
verhuyrt hadden. 4
Up denselven voermiddage hebbe ick patri Samerio dese resolutie ingesecht,
der sich daermede nochtans neet gecontentiert.
1 In de marge hiernaast staat: ‘Literae comitis Guilielmi vulcano traduntur’ (Latijn: ‘De brief van graaf
Willem wordt aan Vulcanus overgeleverd’). Vulcanus is de god van het vuur.
2 Deze woorden staan in de marge.
3 Het stadsbestuur is kennelijk bevreesd dat een bovenlokale en zelfs internationale organisatie als de
Societas Jesu Groningse goederen voor doeleinden elders zal gaan aanwenden.
4 Zoals eerder (p. 39) aangegeven, bewoonde luitenant-stadhouder De Gouda een deel van het
‘Wittewierumerhuis’, het refugium van het Praemonstratenserklooster te Wittewierum. Niet duidelijk is
welke rol Gijsbert Arents als verhuurder speelt van dit huis. Mogelijk maakte het in deze tijd deel uit
van het complex van het Fraterhuis, dat door hem werd beheerd.

[12 juni 1590]
Martis 12 a junij
Dinxdach den 12 ten junij is een schriftlich antwoert van gemelten patre Samerio in
den Raedt gebrocht ende verlesen. Vermits averst die hern hoefftluyden mit die van
den Olden Raedt niet present, is nichts geresolviert dan dat men dieselve daerup
solde vorderen.
[13 juni 1590]
Mercurij 13 a junij
Wonszdach den 13 junij is nae verlesung des patris Samerij antwoert, daerinne hij
versocht die guedern des Fraterhuyses ende Appingedam absolute et pure 1 an de
Societeet getransportiert te moegen worden, bij den samtlichen hern van den Raedt,
olt ende neuwe, oeck mede mit belevent ende in gegenwoerdicheit der vier hern
hoevetluyden geresolviert, dat men die genante guederen duer een bequaem borger
solde laeten ontfangen, der dem patri ofte die Societeet ende einem erb. Raedt
gevellich, daervan die clercken int Fraterhuys mit dem mester voereerst betaelt ende
underholden solden worden. Wat dat oeverentsich solde pater Henricus van den
ontfanger moegen eijsschen ende tselve tot bevorderinge des collegij anwenden. 2
Twelck mij bevoelen hem, patri, in toe seggen.
Nae desen sint die verordenten der Omlanden ingevordert, die duer den official Krite
hebben doen proponeren dat men nij quartierunge solde behoeren te maecken.
Derwijlen aeverst het gelt voerhanden, off Zijn Gen. neet toe begroeten om daervan
tot ontlastinge der Omlanden ietz toe imploijeren. Waerop voer guet ingeseen, men
solde dit upschorten ter tijt die Spangiarden up een ander oert an den vijant gefuehrt
mochten worden.
Naedat die van den Omlanden affgegaen, is bij den hern hoefftluyden ende den erb.
Raedt geaccordiert, den wech an Hinckemahorne weder te repareren, waertoe die
van Duijrtswolt ende het Olde Ampt mit wagen ende peerden solden assisteren. 3 Tot
welckeer werck der her borgermeister Ubbena, der amptman Jarges, amptman
Moeijsteen, beijde raedtheren Robertz ende Ter Braecke gecommittiert omme te
volfuehren ende upsicht te draegen.
[93v] [15 juni 1590]
Veneris 15 junij
Vrijdach den 15 junij 4 heft der her statholder int affreijsen nae den Imetil mij
bevoelen den hern in toe seggen dat zij doch noch twe daegen lanck elcken dach
2000 punt broets wolden schicken int leger. Sulx hebben die hern angenoemen te
doene.
1 Latijn: ‘absoluut en zuiver’; bedoeld is: ongeclausuleerd.
2 Het verschil met het vorige besluit is, dat de jezuieten bij die gelegenheid pas de beschikking over de
goederen zouden krijgen, wanneer zij naar Groningen gekomen zouden zijn. Deze voorwaarde is nu
vervallen; Samerius mag er meteen over beschikken.
3 Zie voor de rol van de Hoofdmannenkamer bij het beheer van de grote wegen in Stad en Lande: W.J.
Formsma, ‘De schouw van de Hoofdmannenkamer over de heerwegen’, in: W.J. Formsma,
Geschiedenis tussen Eems en Lauwers. GHR 4 (Assen/Maastricht 1988) 23-35).
4 In de marge: ‘Gubernator abiit ex urbe ad obsidionem munitionis in Emetil’ (Latijn: De ‘stadhouder is
uit de stad vertrokken naar de belegering van de schans te Enumatil’).
143

[16 juni 1590]
144
Sabbathi 16 junij
Saeterdach den 16 junij is bij den erb. Raedt sambt den drie taelmans ende beijde
boumeisteren van den gilden geconsentiert dat men Zijn Gen. enige stucke geschutz
tot bestorminge der forteresse Emetil neet solde weigeren, dan is dem
artellerijemester bevoelen alle gereetschap te maecken, darmit alles veerdich mochte
bevonden worden, soe balde Zijn Gen. sollichs vordere.
[17 juni 1590]
Solis 17 junij
Sondach den 17 junij hebben borgermeistern ende raedt alle diligentie gepleecht
omme het geschutt nae het leger toe senden, gelijck dan gescheet ende is tselve
oevergesunden ende Zijn Gen. gepresentiert duer den a[r]tilleriemeister Gisbert
Arents.
Desen dach sint vast verscheidene missiven oever ende weder oevergesunden
nae het leger ende weder herwarts.
[18 juni 1590]
Lunae 18 a junij
Maendach den 18 den heft Zijn Gen. boeven het geschutt soe gistern gesunden, te
weten vier cartouwen, noch ein ander stuck begeert. Twelck oeck geaccordiert.
Desen voermiddage heft ein erb. Raedt voer guedt ingeseen dat men die
quartierung, die nae ordinarijs neet uuthgeschreven was up hoepe vant koenings gelt
jetzt toe becoemen, weder solde uuthschrijven ende—alsbald Zijn Gen. weder
anhaimbsch—dieselve umb enich gelt tot respiratie des lants dienstlich toe
begrueten.
In den laeten aevent heft Zijn Gen. die vulle hant van ammunitie begeert;
daerup geschreven dat men nae unse vermoegen senden solde.
[19 juni 1590]
Martis 19 junij
Dincxdach den 19 junij heft Zijn Gen. die reste van ammunitie begeert omme de
batterie te begunnen. Dwelck ongeveerlich omtrent elff uhren uuthgesunden; ende is
Zijn Gen. daerbij toegeschreven dat men derselven ongeveerlich 7000 punt
toegesunden.
Item Zijn Gen. is toegeschreven dat der vijant sich vast verstarcket ende denen
van die Marne entboeden mit hoer guet een weinich voer te wijcken ende een
passagie te laeten geschehen buyten hoer schaede.

[94] [20 juni 1590]
Mercurij 20 a junij
Wunsdach den 20 ten junij up avende Sacramenti 1 heft der heer statholder avermaels
coegels ende ammunitie versocht, mit 10 oft 12 duisent cleine roers ende musquet
kuijgels, darinne die hern alle diligentie gedaen ende alles wes in hoer vermoegent
in der ijle voertgeschickt. Midlerwijlen, als men doende was deses alles aff toe
senden, kumpt tijdinge dat die schantze Emetil eroevert.
[21 juni 1590]
Jovis 21 a junij
Donderdach den 21 junij is der heere borgermeister Johan Wifrinck mit mij an den
heere statholder int leger voer Emetil gesunden omme Zijn Gen. wegen die
eroeveringe des schantzes te congratuleren, gelijck wij dan gedaen.
[22 juni 1590]
Veneris 22 a junij
Vrijdach den 22 ten junij heft der heer borgermeister Wifrinck und ick dem erb. Raedt
rapport gedaen van alle tgene wij dem heere statholder angedient, voerts mede wat
propost wij mit Zijn Gen. vanwegen zijnder wijderen anslaegen geholden.
[23 juni 1590]
Sabbathi 23 a junij
Saeterdach den XXIII junij is bij den samptlichen verordenten van Stat ende Lande
ingewillicht dat die gewundede soldaten uuth den gemeene buydel gecuriert ende
underholden soelen worden. Insonderheit die Spansche, denen algereets het
begijnehuyse neffens het Herenhoff 2 geassigneert is.
Noch is ingewillicht dat men een jaertaxt solde uutschrijven tot ammunitie weder an
tho koepen.
[25 juni 1590]
Lunae 25 junij
Maendach is in presentie der hern Con. Mats hoevetmannen bij den verordenten der
Stat ende Landen geresolviert dat men an den heere statholder solde schrijven wesz
men sich tegens den vijant in de uuthgeschrevene mandaten umme uuth jeder
carspel drie volmechtigen toe senden solde hebben te verclaeren. Solliche schrijvent
is alsbald affgesunden.
Noch is bewilligt dat tot dispensiers 3 van den Spanschen soldaten gemaeckt
solden worden der hopman Pellenrock ende Christoffers. Denselven is bewilligt dat
men hemluyden een solde uuth den erb. Rath toegeven, die sie visiteerde.
1 In de marge: ‘Die schantze Emetil beschoeten ende ingenoemen’.
2 Het gaat waarschijnlijk om een huis aan de noordzijde van het Sint Walburgkerkhof, dat
oorspronkelijk aan de begijnen van het Olde Convent toebehoorde en later is bestemd voor de
huisvesting van de Broeders des Gemenen Levens.
3 Functionarissen, belast met de voedselverstrekking.
145

[94v] [26 juni 1590]
146
Martis 26 junij
Dinxdach den 26 junij sint die 32 olde borgeren 1 die in den poerten sitten bij den
erb. Rath gevordert ende is hemluyden voergeholden dat zij doch uuth christlichen
mitlijden jeder in sijn veendel elck bij boerten wolden umbgaen ende allmissen
gaeren voer die gewundede soldaten. Darup die samtlijcke vrunden geantwoerdet,
zij weren sollichs te doene schuldich ende wel geneicht.
Nae den middach sint die verordenten der Omlanden bij den Raedt gecoemen mit
twe van den hern hoevetluijden, te weten den borgermeistern Ballen ende Upkena,
ende hebben mit malckandern voer guet ingeseen, derwijlen der vijant allenthalven
in den Omlanden mandate uutschickede, verbiedende an unse schantzen neet te
graeven, oeck manderende hoere volmechtigen in den Soltcamp te senden, dat men
an Zijn Gen. iemant solde senden, der mit derselven daraff communiceerde wat
middel hijrtegens voer te nehmen. Ende hebben darup den hern praelat von Selwert
neffens mij te treckene bewillicht.
[27 juni 1590]
Mercurij 27 junij
Wonszdach den 27 junij bin ick mit gemeltem prelat voertgetoegen ende hebben
Zijn Gen., naechst erbietung alles gueden willens, voergeholden dat wij van Stat
ende Landen gesunden derselven te remonstreren wat gestalt der vijant den armen
huysman seer heftich mit verscheidene mandaten molesterede, erstlich umme
volmechtigen uuth alle carspelen te senden in den Soltcamp, die hij ane twijvel
gedechte in ostaige 2 te holden ter tijt zij hoer hinderstant van den 30.000 gl. betaelt
hadden, twelck hunne nochtans onmoegelijck; ende hoewel Zijn Gen. darup voer
antwoert gegeven dat zij 3 den luyden ten platten lande geerne wolden assisteren, soe
wuste men neet soe gaer expres aff te nehmen, hoe sollichs van Zijn Gen. gemeent
mochte worden; begerende dat Zijn Gen. hijrinne am besten wolde gelieven te
remedieren. Darup mij geantwoert dat hij neet doen kunde alleer den dam aldaer bij
den Upslach zijn perfectie hadde. Desz gedaen zijnde gedachte Zijn Gen. den
Soltcamp an tho vallen ofte te besetten. Daernae mochten die huysluyden tgeweer
mede in handen nehmen ende sick selvest mede verdedigen.
Sijn Gen. hebben oeck geconsentiert, ingevalle die hern van Stat ende Lande
voer raetsamb bevonden [95] die ruijtern van Tammingaborch wech te nehmen, dat
dieselve daermede wall toe vreeden.
Item heft geconsentiert dat men die soldaten uuth Selwart wal mochte leggen
toe Underendam ofte toe Winsum.
1 Op 18 april 1590 was besloten dat de ‘oude burgers’ toezicht moesten houden op de poortwacht (zie
hierboven, fol. 75). De ‘olde burgers’ werden blijkbaar gezien als vertegenwoordigers van hun ‘eigen
(burger)vendels’. De stad was verdeeld in vier ‘kluften’ (wijken), die elk twee vendels voor het
burgerregiment leverden.
2 Gijzeling.
3 Bedoeld is Verdugo.

[28 juni 1590]
Jovis 28 junij
Donderdach den 28 junij hebbe ick van allem wesz vorsz bij den hern van Stat ende
Lande rapport gedaen. Die darup geordineert, dat die knechte uuth Selwart wall
mochten vertrecken nae Onderendam. Belangende die ruyteren sint dieselve noch up
Tammingaborch gelaeten ende voer guedt ingeseen, dat men een dach vijff oder ses
dit noch solde anseen.
Egbert Alberda is oeck ingesecht dat Stat ende Lande doende weren umb die 1200
gl. bijsamen te brengen. Sollich gedaen zijnde soll gelecht worden in handen
desjenigen daert behoiren zoude.
[29 juni 1590]
Veneris 29 junij
Vrijdach den 29 junij bin ich uuth bevel des erb. Raedes mit der stat boumeister nae
Emetil an den hern grave Fridrich toe den Berge gereist und aldaer versichtiget in
wat fuege Zijn Gen. daer een steckade 1 van sparren in de grafte begeerde toe
hebben. Ende alhoewel ick Zijn Gen. mit voele worden angedient dat bij unsz geen
sparren voerhants zijn, oeck umme gelt neet te koepen, soe heft dieselve nochtans
geboeden in alle manieren daerheer toe trachten darmit die begeerte steckade
gemacht möchte worden, furnemblich weiln daran soe gar vil gelegen.
Nae den middach weder anheimbsch gekoemen ende enige andere saecken im Raedt
verrichtet hebbende, is een schrijvent van Allert Clant 2 toe Halte 3 an den hern
borgermeister Johan van Ballen holdende, im Raede geoepent, oeck in presentie des
ernanten borgermeisters, jetziger tijt hoeftman. Ende alsoe uuth denselven brieff
verstanden dat brenger desselven—einer mit nahme Otte van Hacster—enige secrete
saecken ime, borgermeister, an toe dienen hadde, daran Zijne Matt ende Stat ende
Lande walvaert solde gelegen zijn, soe heft einem erb. Raedt guedt geducht neffens
dem hern borgermeister Ballen den hern borgermeister Wijffrijnck ende mij te
committeren omme van desen Hachster te vernehmen wat secreet bij hem
voerhanden.
Umtrent ses uhren hebben wij unsz bijsamen verfuecht ten huyse van den hern
borgermeister Ballen ende van gedachtem Hacster het secreet, te weten mit wat
middelen der vijant gemeent gewest diese Stat in tho nehmen, verstaen; unnoedich
hyr toe setten.
[95v] [30 juni 1590]
Sabbathi 30 a junij
Saeterdach den lesten junij sint die hern Con. Mats leutenant ende hoevetmannen
mit den verordenten der Omlanden neffens den erb. Rath up den raethuyse
erschenen, alwaer ick geproponiert dat die ruytern in de Marna seeckere huysluyden
angeholden hadden die mit hoer botter ende keese herwarts wolden vaeren, tselve
1 Palissade.
2 In de marge: ‘Allert Clant’.
3 Halte (op de westelijke oever van de Eems, tegenover Papenburg) is tegenwoordig een Ortsteil van
Weener.
147

angenoemen ende up Tammingaborch gefuehrt ende alsoe der heer statholder gestelt
hadde tot discretie van den hern van Stat ende Landen off sij die ruijtern aldaer
begeerden te holden ofte neet, mocht men resolveren wat te doene zij.
Voer het anderde dat hopman Herema begeert hadde dat men een halve maene
te Onderendam solde slaen voer zijn soldaten.
Ten darden dat grave Fridrich een steckade begeert hadde umb die Emetil.
Belangendt het eerste is geresolveert dat, alsoe te bevoeren an Zijn Gen.
geschreven, solde men derselven antwoert verwachten. Herema begerent angaende
is hem toegeschreven dat hij die halve maen mit zijn soldaten 1 solde upmaecken.
Naedat die Landen affgegaen, heft men den hern borgermeister Ballen begeert
binnen te blijven, ende aldoe gerapportiert wat wij mit Otto van Hachster
gesproecken ende wat unsz van hem geoepenbaert zij.
[1 juli 1590]
148
Solis I julij 2
Sondach den ersten julij heft dem erb. Rath guedt geducht den hern borgermeister
ofte hoevetman Johan van Ballen neffens mij an den heere statholder toe schicken
ende Zijn Gen. an tho dienen wat advertentie Otto van Hacster unsz vanwegen Allert
Clant gedaen. Darup wij alsbald voertgereiset ende Zijn Gen. alle saecken
geopenbaert. Derselven darup beleeft heft hem Clant pardon ende veelicheit te
geven om herwarts te koemen. Heft oeck tselve mit eijgener hant geschreven ende
unsz mede gegeven.
[2 juli 1590]
Lunae II a july
Maendach den 2 en july hebbe ick bij den erb. Rath gerapportiert wat onsz wegen
Allert Clants voernehment ende begerent bij den heere statholder bejegent, mits
vertoenende Zijnder Gen. eijgen hant. Darup bij den Rath guet gefunden dat der her
borgermeister Wifrinck, Ballen und ick sollichs dem gemelten Hacster solden
inseggen. Nae dem middach hebben wij tselve gedaen ende also hij darup der Stat
passeport versocht ist hem vergunt.
[96] [4 juli 1590]
Mercurij 4 a julij
Wonsdach den IIII julij sint die hern borgermeistern ende raedt, olt ende nije, mit
malckander entsloeten mitsampt den taelmans, geswoernen ende boumeistern van
den gilden dat men die guedern in de lotterije staende weder solde wechpacken
omme up geen meerder costen die Stat daegelijcx te drijven.
Oeck ist voer guet ingeseen an den heere statholder te schrijven mit wat middel
men enich koern herwarts solde koenen inbrengen ende geaccordiert, dat men voer
het corpus der Stat een guede quantiteijt solde koepen, in hoepe idt solden sich enige
coepluyden daerbij vuegen umb oeck etwesz an thoe haelen.
1 Het Ms. heeft dit woord twee keer.
2 In de marge: ‘Julius’.

Nae den middach is bij den erb. Rath besloeten dat—alsoe van den hern leutenant
ende hoevetmannen dem erb. Rath angedient dat Gerrijt die Jonge gesacht solde
hebben, hij hadde guede correspondentie mit enige guede borgern hyr in der Stat
von deme hij alles erfaeren kunde wat hyr umbginck—dat men hem daeromme hyr
solde examineren ende is sollichs den presiderende borgermeister Thedema mit
zijnen bijsitteren 1 bevoelen te verrichten, daertoe een stunde up soeven uhren des
andern daeges angesettet.
[5 juli 1590]
Jovis 5 a julij
Donderdach is der ergenante borgermeister Johan Thedema mit zijnen bijsitteren,
raedeshern Johan van Deest, Thomas van Bembel ende Redmar Coeninck ende ick
syndicus mit den secretario Julsingk ’s morgens nae soeven uhre tot Gerrijt die
Junge up Botteringepoerte gegaen, alwaer ick hem angesacht die oersaecke unsers
kumpstes aldaer sij dese, dat hij sick vor den wolgebornen hern grave Fridrich zu
Berge, oeck voer Con. Matt leutenant Gouda, den hern borgermeistern Ubbena ende
Upkena mit den secretario Popco Everardi in Emetil onhlangst hadde vernehmen
laeten, dat hij mit enige borgeren correspondentie gehadt hadde alhijr in der Stat
ende alles gewust wat hyr ommeginck, dat men daeromme van hem eijgentlijck
wolde weten wel diegene weren. Darup hij geantwoert dat hij mit gene borgeren
correspondentie gehadt, kende oeck geen borgeren; dan alsoe daegelijcx d’eene
voer, die ander nae wel doer die Emetil toegen—gelijck die hern wal wusten—soe
hadde hij tijtlijcken gevraecht wat in Groningen ombginck; dieselve hadden hem
gesacht, dit ofte dat, die Spangiarts laegen hyr ofte daer, ofte het volck vergaerde
sich ende die munckelinge was, sie wolden Emetil ofte Nijezijl [96v] an boert; item
men leet vlaecken 2 ende schantzkorven maecken etc. Daromme hadde hij an grave
Willem geschreven, Sijn Gen. 3 solde hem zijn volck weder senden dat hij uuth die
schantz hadde. Darup hem geantwoert van Zijn Gen.: hij hadde voer geen
belegeringe toe sorgen, solde alleen voer een entreprinse sich wachten. Seggende bij
sijn salicheit van geene borgern mit woerden ofte schriften enige correspondentie
oijt gehadt te hebben; wuste oeck geen huysluyden in specie toe noemen, dan sie
quemen van hyr ende daer, van Visvleet, van Grijpskercke ende andern carspelen
meer, gelijck die hern wol wusten.
Ende als ick hem darup gesacht, hij hadde nochtans sick vernehmen laeten
alsofte hij enich verstant gehadt hadde mit jemants in der stat, solde derowegen den
froemen borgern wel te kort doen hem sollichs nae te seggen, hij antwoerde int
minste ofte meeste mit geene borgeren kuntschaft te hebben. Als ick averst wijders
gefraecht, hoe hij doch dan weten kunde weensz beesten under sauvegarde giengen
ofte neet, sachte hij dat die huysluyden, oeck wel die borgeren, hem het merck
gesunden hadden van hoer beesten, noemende Claes Knol ende Johan Haijckens, die
voele tot hem plechten te koemen, seggende hoer beesten gingen hyr ofte daer. In
summe, hij is volstendich in deme verbleven dat hij mit geene borger
correspondentie hadde, seggende die hern mochten mit hem doen gelijck sie wolden,
dan wat hij gesacht zij die warheit.
1 Na dit woord heeft het Ms.: ‘in mijn presentie’.
2 Gevlochten tenen matten.
3 Willem Lodewijk.
149

[6 juli 1590]
150
Veneris 6 a julij
Vrijdach den 6 julij bin ick mit den amptman Frerick Moeijsteen ende den
raedesheer Roeleff Roeberts nae den Delffzijll gesunden ende aldaer besichtiget ofte
idt geraeden die Oesterpoerte gansz wech toe nehmen ofte neet, item die upvollinge
des noerdtoester rondeels ende wat sonsten aldaer noedich toe repareren.
Wij sinnen oeck volgents an de caedijck getoegen ende denselven oeck
allomme besichtiget, bevindende dat an dieselve desen gantschen soemer nichts
gemaeckt, uutgesacht de stoppinge der gaeten, soe den vijant int verleden winter
duergesteecken.
[7 juli 1590]
Sabbathi 7 a julij
Saeterdach den 7 julij bij den erb. Raedt mit den verordenten der Omlanden van
desem rapport gedaen, die mit malckander entsloeten dat men die Oesterpoerte wech
solde nehmen an de vorn. schantze.
Belangende den caedijck wasz van den hern leutenant ende hoevetmannen
bevoelen (duer Hans Henrici) tselve werck te volfuehren.
[97] [9 juli 1590]
Lunae 9 a julij
Maendach den 9 den julij bin ick in den Raedt gevordert ende ist mij bevoelen,
derwijlen Zijn Gen. mij neffens den hern borgermeister Ballen begeert tot sich te
koemen int leger, dat ick daromme mit gedachten borgermeister solde voert reijsen.
[10 juli 1590]
Martis 10 a julij
Dinxdach den 10 den julij bin ich mit den hern borgermeister Ballen int leger tot Zijn
Gen. gereijst. Daer wij Zijn Gen. angesproecken dat wij tot derselven bevelch aldaer
gecoemen omme te hoeren wat Zijn Gen. meninge zij. Deselve unsz geoepenbaert
dat der hertoch van Parma voer gewisz uuth dese Nederlanden muste vertrecken, tzij
in Vranckrijck oft nae zijn eijgen lant ende dat der ertzhertzog Ernestus von
Ostenreich eijgentlyck in zijn plaetze gesurrogiert wurde. Item dat midlerwijlen die
olde grave van Mansfelt macht unde last solde hebben in de Nederlanden toe
regeren; bij denwelcken vermeende Zijn Gen. dat hij wel enich credit ane twijvel
gewinnen solde. 1 Daromme mochten die hern gedencken wat zij gedechten te doene,
ende ofte zij sich hiermit konden dienen, tzij mit schrijven ofte senden.
Sijn Gen. communiceerde unsz oeck wat derselven meninge zij mit den leger
aldaer, te weten dat hij aldaer solde moeten blijven, seggende zijne reeden hyr toe
dienstich.
1 Verdugo was in zijn jongere jaren page bij Peter Ernst van Mansfeld, wiens bastaarddochter
Dorothea zijn vrouw werd (LCV VI).

[11 juli 1590]
Mercurij XI julij
Wonszdach den XI ten julij hebbe ick van allem desem rappport gedaen bij den erb.
Raedt, averst ist aldoe nicht wijders geresolviert.
[12 juli 1590]
Jovis XII julij
Donderdach den XII julij sint die verordenten der Omlanden 1 bij den erb. Rath up
den raethuyse gecoemen, alwaer der erb. Johan van Deest, rentmeister, sich
nochmals erclärt mit bedieninge der servicen nichts meer toe schaffen willen
hebben, dan dat hij sich dessen ganszlich entsloege. Ende alhoewel hem angeboeden
dat men hem van alle andere extraordinarijs ordonantien wolde entlasten, so is
sollichs nochtans neet genuech gewest, dan heft simpliciter affgeslaegen, seggende
hem tselve neet doenlijck te wesen.
Oeck is hopman Herema daernae ingevordert ende demselven voergeholden
van dat zijne soldaten tegens ordonantie van den heren van Stat ende Lande sich toe
Underendam in een ander huijs begeven; item dat zijne soldaten noch daegelijcx
excurreerden; tertio dat zijn veendel neet compleet.
[97v] Upt eerste heft gemelter hopman geantwoerdet dat het verleggent der
soldaten mit ordonantie van den heere leutenant Gouda ende borgermeister Ballen
gescheet zij. Jedoch wat die heren gelevede mochten zij hem seggen, hij wolde het
geerne naekoemen.
Het uuthloepen betreffend wolde hij ordre stellen, dat geen meer clachten sollen
koemen.
Belangendt die erfullinge zijnes veendels sachte bij zijn hoichste warheit
jegenwoerdich te hebben 171 mannen, noemende de plaetzen daerinne sie laegen;
ende alsoe hijroever allerhand discours gevallen, is lestlich dem hopman bevoelen
haimb te gaen ende dat die hern hem d’ordonantie belangende die schantze ofte
plaetze toe Underendam wolden weten laeten.
Hopman Christoffer Jurgens is oeck ingevordert ende van hem begeert, derwijlen
die schantz volmaeckt, solde hij wal doen ende underholden dieselve nu staende.
Oever sulx heft der hopman sich beswaert ende sint verscheidene reeden ingevallen,
oeck soe, dat gemelter hopman mit etwesz fortze woerden gesproecken, twelck bij
den samtlijchen hern qualijcken genoemen. Ende is hem laestlijch ingesecht dat men
solliche stolticheit van hem mit geene guede oegen kunde anseen, dan men hadde
vermuedet—derwijlen hem van Stat ende Lande soe voele guets gescheet—hij solde
sie mit meer beleeftheit bejegent hebben. Jedoch mochte te huys trecken ende wat
alhijr gediscurriert worde in bedencken getoegen.
Dem olderman ende hoevelingen van der backer gilde is oeck beloeft dat Stat ende
Lande inen die hinderstendige schult noch wolden betalen, averst musten alsnoch
gedult draegen. 2
1
Eerder stond voor ‘Omlanden’ ook nog ‘Stat ende’. Het woord ‘Stad’ lijkt doorgestreept, ‘ende’ is niet
meer dan een vlek.
2
De bakkers hebben op krediet brood geleverd voor het leger. Zie hiervoor de notities van 22 mei
1590 op fol. 86.
151

Nae dem middach zijn die hern prelaten Selwart und Rottum gedeputiert gewest
neffens mij ende den raedesher Garbrant Heines, umb mit den rentmeister alsnoch
toe spreecken off hij niet toe induceren zij omme die bedieninge der servicen an sich
toe beholden. Averst alsoe wij bijsamen gecoemen ende alle middelen van inductie
gebruickeden, is die antwoert gebleven wie te bevoer, te weten dat idt hem
onmogelijcke, tenzij dat hij uneerlijch wolde starven, twelck hem neet te raeden,
went hij wuste jetziger tijt neet hoe zijn saecken stunden, muste daerom een jaer
lanck respijt hebben umb zijn dingen richtich te maecken.
[98] [13 juli 1590]
152
Veneris 13 a julij 1
Vrijdach den XIII en julij ist bij dem erb. Rath voer guet ingeseen dat ick in naeme
derselven an den heere statholder solde reijsen ende mit dero Gen. communiceren
mit wat middel enige toevoeringe van victualien unsz solde koenen gescheden,
insonderheit toe begeren een kleine schantze te maecken ten Huntfelde 2 umb aldaer
alle guederen an tho brengen omme voerts mit guede bequaemicheit herwarts an tho
haelen.
[14 juli 1590]
Sabbathi 14 julij
Saeterdach den XIIII bin ick voert getoegen int leger ende mit Zijn Gen. tselve
gecommuniceert; dwelcke sollichs unrathsamb befunden, dan heft guet geachtet an
beijde graven toe Oistvrieslant te schrijven dat dieselve haeren pasz veelich
maeckeden up hoer grunt ende boedum, oder dat zij enige guede quantiteyt koerens
leverden up haer frontieren om dieselve duer Groninger coepluyden affhaelen te
laeten, oder averst, dat Zijn Gen. solde moeten veroersaecket worden dieselve te
haelen.
Sijn Gen. heft mij oeck ten selven tijde geconsentiert dat mijn heren van Stat
ende Lande eenige jachten solden moegen toerusten ende daeroever enen stellen den
hun belevede, om mit dieselve enige schepen mit koeren in tho haelen.
Tegens den avent hebbe ick van alle dese stucken bij den erb. Rath rapport gedaen.
[15 juli 1590]
Solis 15 a julij
Sondach den XV julij, alsoe ick van den heere statholder in der vorigen nacht
gevordert gewest umb tot dero Gen. int leger weder te koemen, bin ick uuth bevel
des erb. Raedts voertgetoegen.
Dieselve mij, aldaer angecoemen, geopenbaert dat Zijn Hoch. van Parma nu
avermaels bij einen eijgenen boede die Spangiarden gerevociert hadde, oeck zijn
eijgen person gevordert, neet tegenstaende het replijck up die eerste revocatie
1 Op deze dag is antwoord van de hertog van Parma ontvangen op het Groninger verzoek om de
oorlog een offensief karakter te geven (zie MH I 112 d.d. 28 mei 1590).
2 De lezing is niet zeker. Waarschijnlijk gaat het om het Hündfeld, een gebied in de driehoek tussen
Enschede, Alstätte en Epe. Een van de voor Groningen gewichtige aanvoerroutes liep langs het
Hündfelder Moor. Blijkens een aantekening van stadssecretaris Alting van 4 juli 1590 wilde men
‘brootcoorn’ zien te krijgen vanuit Emden of Oldenburg (DA 794).

gedaen. Neettemin der oeverste Emanuel de Vega hadde neet allene alle capiteinen,
maer oeck andere soldaten hoer advis hijrup gevraecht; dieselve weren geresolviert
Zijn Altese voer ditmael noch niet gehoirsam te willen wesen, seende dat der vijant
alhijr soe seer starck ende dat Zijne Matt an dusse stat soe sonderlinge gelegen.
Jedoch ick solde die hern oeck anseggen dat, ingevalle zij avermaels gevordert
worden, musten zij voirts trecken. Daromme solden die hern waldoen ende schicken
emants an Zijn Hoch. omme deselve deses alles te remonstreren.
[98v] [16 juli 1590]
Lunae 16 a july
Maendach den 16 julij hebbe ick deses alles, wie verhaelt, dem erb. Raedt
angedraegen. Derselve aengaende het besenden in bedencken getoegen, dan hebben
voer eerst guet gevonden an Zijn Hoch. schriftlich gelangen toe laeten, 1 oeck mede
dat men deses den hern hoevetluyden solde communiceren.
[17 juli 1590]
Martis den 17 a julij
Dinxdach den 17 is tgene vorsz. den hern hoevetluyden gecommuniceert; dieselve
voer guet mede ingeseen, dat men deses and den hertoch solde schrijven ende
daernae neet desto weniger gedencken umb een besendinge te doene. 2
Midlerwijlen sint die verordenten der Omlanden oeck ingeroepen, dewelcke
een copie van een generaele cassatie der sauvegarden voer die geestelijcke
persoenen vertoent. Darup geresolveert dat der commanduer van Warffum 3 mit mij
in nahme der Stat ende Lantschup an den here statholder souden reijsen ende Zijn
Gen. te bidden den Soltcamp te willen besluijten ende dat men daernae wel geneicht
alle die buijren upt geweer te doen setten.
[18 juli 1590]
Mercurij 18 julij
Wonszdach den 18 julij ist der her commanduer vorsz. mit mij an den statholder
getoegen, ende tgene vorsz. Zijn Gen. voergedraegen hebbende, heft dieselve unsz
geantwort voer sich selvest geneijcht te wesen tgene te doene wat mijn hern
versocht; hadde oeck dieselve argumenten ende redenen soe wij gebruijckten.
[19 juli 1590]
Jovis 19 julij
Donderdach den 19 julij hebbe ick voer den hern van Stat ende Lande rapport
gedaen van des statholders antwoerdt, belangende dat dieselve van mehning waeren
den Soltcamp te besluijten.
Ten selven tijde is an den heere statholder geschreven van de apprehensie des
1 Zie het brievenprotocol (MH I 118).
2 Secretaris Alting tekent aan dat de ‘4 heeren’ (kennelijk zijn daarmee de hoofdmannen bedoeld)
kennis genomen hebben van het rapport van de syndicus; dat besloten is de hertog van Parma te
schrijven en hem ook uit nodigen naar het noorden te komen (DA 795). Dit slaat op de inhoud van de
brief van 17 juli 1590 (MH I 118).
3 Johannes Apherdianus.
153

officials Krite ende zijnder erlossinge ende Zijn Gen. gebeden mede een voertganck
te maecken mit het beleggen des Soltcamps.
[20 juli 1590]
154
Veneris 20 a julij
Vrijdach den XX ten july is bij den hern hoevetmannen mit den borgermeisteren ende
raedt gesloeten den wech an Hinckemahorne up te maecken ende den Borchsloet te
graeven. Ende angenoemen een jeder in zijn jurisdictie tselve den huysluyden te
bevelen. 1
[99] [21 juli 1590]
Sabbathi 21 a julij
Saeterdach den 21 julij sint die verordenten der Omlanden, insonderheit die prelaten
als nemlich Aedwert, Selwart, Thesinge, Oldencloester bij den Dam, Rottum,
Oesterwerum, Wijtwart, Warffum up den raethuyse gekoemen, hebben aldaer duer
den official Krithe laeten proponeren, derwijlen der vijant allen geestelijcken die
sauvegarde gecassiert, oeck alberait huer renten ende guedern tot sick was
vorderende, sulx dat niemants van den prelaten sick int lant langer dorste erholden,
soe quemen zij aldaer, omme een guede raedt mit den hern van den Raedt te vinden.
Insonderheit quemen zij in erfaeringe dat der vijant een mandaet hadde laeten
uuthgaen om een quartal huyre van alle geestlijcke guedern toe genieten. Derowegen
were noedich hierin toe resolveren wat men wijders solde doen. Seede oick, zij
hadden tselve alberait den hern Con. Matts leutenant ende hoevetmannen sollichs
geoepenbaer[t], die huerluyden herwarts gewesen; jedoch, in geval men huerder
begeerde weren sie oeverboedich daetlich te koemen. Sollichs heft den samtlichen
hern guetgeducht ende zijn dieselve hern leutenant ende hoevetmannen daernae
begeert te koemen, wie gescheet.
In derselven presentie is die voerige propositie weder gerepetiert ende alsoe
hinc inde allerhandt discours under die hern geholden van der benautheit des landes
is aller hern meninge daerup uuthgeloepen dat idt in alle maenieren noedich den
Soltcamp te besluijten ende die sauvegarden te casseren, seggende dat men umb
sollichs van Zijn Gen. te begeren een neuwe besendinge solde moeten doen.
Maer alsoe ick verclaerde dat ick mit dem commanduer toe Warffum alberait
uuth bevel der samtlichen hern dieselve wervinge gedaen, ende dat Zijn Gen. beloeft
hadde tgene toe effectueren wat wij versocht; item dat men sollichs noch gistern
iterative verhaelt ende dat Zijn Gen. alsnoch geantwoerdet hadden dero beloften te
willen naekoemen, gelijck mij ende dem commanduer toegesacht, soe heft men
eendrachtlijck daerbij geresolviert dat ment noch een dach drie eder vier solde
anseen ende daernae emants senden. Hijrentusschen soldmen nochtans een
schrijvent an Zijn Gen. laeten affgaen belangende alle voerverhaelde swaericheiden,
biddende daerinne te remedieren nae behoiren.
1 Alting meldt reeds op 14 juli 1590 het besluit om de kerspellieden van Engelbert en Middelbert op te
dragen de Borgsloot uit te graven en met de vrijkomende aarde de weg van Hinckemahorn te
verbeteren (DA 795). Op 16 juli meldden de genoemde kerspellieden echter dat ze dat niet konden
doen. Besloten werd daarop om opnieuw naar de Hinckemahorn te gaan kijken. Dit gebeurde op 20
juli 1590 (DA 796).

Nae den middach is tijdinge gecoemen dat der vijant uuth den Soltcamp solde willen
vallen ende in dusse toecoemende nacht het bestial voer Groeningen wechhaelen.
Sollichs heft men Zijn Gen. in der ijle veradvertiert. 1 Oeck in de garnisoenen toe
Winssum ende Underendam.
Darup is oeck den borgeren bevoelen dat een ieder up zijn huede wolde zijn.
Twelck bij den rotmestern een iegelijck angesecht.¨
[99v] [23 juli 1590]
Lunae 23 a julij
Maendach den 23 julij is bij den hern Con. Mats hoevetmannen und borgermeistern
ende raedt geresolviert dat der leutenant selvest mit ene van den hoevetluijden, mit
oeck een borgermeister neffens mij an den heere statholder solden reijsen ende Zijn
Gen. remonstreren in wat staet die Omlanden sich jegenwoerdichlijck bevonden,
dieselve biddende den Soltcamp te willen besluijten ende alsdan den huijsman upt
geweer te setten.
Tegens den avent is schrijvent gecoemen dat ick tot Zijn Gen. solde koemen.
Daromme dese gemeene reijse toerugge gebleven, dan is mij bevoelen allene voert
thoe reijsen.
[24 juli 1590]
Martis 24 julij
Dinxdach den XXIIII julij bin ick an Zijn Gen. voertgetoegen. Aldaer koemende heft
Zijn Gen. mij erstlich den dam laeten versichtigen ende tselve gestalt in handen der
hern, begerende emants aldaer gesent te moegen worden die des verstant hadde.
Voer het ander heft Zijn Gen. mij bevoelen einem erb. Raeth mit den
verordenten te vermelden dat mit den Spanjaerden affgereeckent worde wat sie
alhier in dit quartier ontfangen hebben ende dat sie vant tselve een quitantie ofte
recognitie solden geven. Sollichs konde neet gescheden zij hadden dan eerst weder
in hoere handen die particuliere obligatien die zij voer ende nae van sick gegeven;
ende alsoe Stat ende Lande oeck duer enige coepluyden hem enich gelt verstreckt,
beloepende tot 1750 car. gl., begeerde Zijn Gen. dat men derselven die zoude laeten
volgen. Des mocht Zijn Gen. lijden dat men hem sollichs an zijne gagie afftoege,
ofte dat men solde wachten ter tijt hij vant ander oeck betaelt worde. 2
[25 juli 1590]
Mercurij 25 julij
Wonsdach den 25 july hebbe ick bij den samtlichen hern Con Mats. leutenant ende
hoevetmannen, borgermestern ende raedt mit den verordenten der Omlanden van
allem wat vorsz. rapport gedaen, die sich erclart dat zij toevreden wolden zijn die
obligatien van den Spanschen capiteinen in handen des commissarij Vasques toe
oeverantwoerden, bij aldien Zijn Gen. sich weder wolde verobligeren die obgenante
1750 fl. te willen betaelen.
1 Zie Hammonius’ brievenprotocol (MH I 120).
2 Verdugo ontving zijn salaris van de rentmeester van Stad en Lande. De stadhouder verwacht
binnenkort geld uit Brussel en wijst erop dat de betaling van Stad en Lande als een voorschot moet
worden gezien.
155

Midlerwijlen, als men doende gewest in de vorn. resolutie is van den here statholder
schrijvents gecoemen dat ick mij daetlijck bij Zijn Gen. solde verfuegen. Ende alsoe
tselve bij den heren gehoirt, heft men mij last gegeven alsbald voert toe reijsen.
Koemende in de leger omtrent 2 uhren nae den middach, heft Zijn Gen. mij
voergeholden dat bij den Spangiarden groete hunger geleden worde ende alsoe geen
meer gelt voerhanden, begeerde Zijn Gen. dat men voer een dach vijff ofte ses alle
daegen 2000 punt broets ende 2000 kruesz beers int leger voer den Spangiarden
wolde leveren, seggende woe ferne sollichs neet en geschede [100] solden sie sich
up den dorpen moeten logeren, twelck tot groete merckelijcke naedeel wolde
tenderen. In summa, Sijn Gen. seeden expresz, het were malum necessarium; 1 und
obwol ick die extremiteijt ende armuet des landes vorgewendet, seggende sollichs
onmoegelijck te wesen, soe heft nochtans Zijn Gen. effenswal persisteert, seggende
dat hij entelijck vertrouwede binnen weinich daegen antwoer[t] van capitein Frias te
bekoemen.
[26 juli 1590]
156
Iovis 26 julij
Donderdach den XXVI july hebbe ick tgene vorsz. is beij de hern van Stat ende
Lande samtlijch angegeven, dwelcke sich dessen mit geener geringe droeffenisse
beclaecht, jedoch gedrungen wesende van een suijren appel te bijten, te weten
entweder te gestaeden dat die Spangiarden up de dorpen gequartiert wurden ofte dit
broot ende bier te bestellen, hebben geresolviert dat zij dese provisie voer een tijt
lanck wolden bestuyren, als te weten voer een dach vijff ofte ses.
Daerbij is oeck voer guet ingeseen Zijn Gen. duer enige heren daertoe
affgesunden an tho melden dat die hoege noet wasz forderende dat de Soltcamp
möchte besloten worden; dat men daeromme Zijn Gen. daeromme solde begrueten,
offte datselve jegenwoerdich neet doenlijk zij. Ende sint hyrtoe gecommittiert der
weerdige heer commandeur van Warphum, borgermeistern Ubbena ende Wifrinck
neffens mij an Zijn Gen. te trecken.
[27 juli 1590]
Veneris 27 julij
Wervinge an den heere statholder int leger bij den Opslach. 2
Vrijdach den 27 julij sint die boevengeruerde hern gecommitteerden an Zijn Gen.
voertgetoegen; dieselve in den Opslach gevunden, is Zijn Gen. erstlich van den
heere borgermester Wijffrinck voergedraegen dat die hern van Stat ende Landen sich
groetelijcx recommandeerden an Zijn Gen. ende hadden huerluyden an Zijn Gen.
affgeveerdicht umb enige dingen voer te draegen, soe Zijn Gen. van mij sijndico
wijders solde hebben te vernehmen.
Waerup als Zijn Gen. mit drie woerden geantwoert, dat dieselve geneicht
waeren die hern samtlijch toe dienste toe zijn ende alles doen wat in dero
vermoegentheit, hebbe ick voirts Zijn Gen. angedient in naevolgende meninge.
1 Latijn: ‘noodzakelijk kwaad’.
2 Deze woorden staan in de marge naast de volgende passage.

Derwijlen Zijn Gen. beleeft hadde up den vergangen wonszdach mij tot sich int
leger te vorderen ende te belasten dat ick den hern wolde angeven daermit voer een
dach vijff ofte ses tijtlijcx alle daege 2000 punt broets ende 2000 krues beers tot
onderholt der Spangiarden gesunden mochte worden, dat ick tselve gisteriges daeges
den hern van Stat ende Lande voergedraegen hadde. Dewelcke, alsoe zij tot allen
tijden guetwillich gewest waeren alles te doene wat in huer vermoegentheit gewest,
soe hadden zij alsnoch dieselve guede wille om tvorsz. broet ende bier te bestellen
voer een dach vijff ofte sees, bevonden sich dannocht in sollicher gestalt dat idt
hemluyden seer beswaerlijck wolde vallen. Neettemin, alsoe Zijn Gen. mij daerbij
oeck angemeldet hadden dat, vermits geen gelt meer voerhanden, het Spansche
volck bij faulte van sulx up den dorpen [100v] solde moeten quartiert worden,
naerdat sollichs dannocht tenderen wolde tot groeter verdarff ende underganck, soe
is dat die hern om sulcken verdarff voer te koemen noch mit lehveringe broets ende
biers wolden doen wat in hunne vermoegentheit is.
Aeverst voer het anderde, alsoe men daegelijcx spoerde dat den vijant uuth den
Soltcamp noch was voertvaerende neet allene die geestelijcke maer oeck der
inwoendern guederen binnen Gronningen in arrest te doene, willende ende
bevelende dat dieselve gebracht solden worden in handen des vijants, soe was die
principael oersaecke waeromme die jegenwoerdige hern tot Zijn Gen. gesunden, dat
men derselven advis solde vraegen, ofte idt neet doenlijk zij—blijvende Sijn Gen.
mit den leger up de plaetze aldaer ende doende tgene den tijt worde mitbrengen—dat
effenswall enich volck gesunden mochte worden om in die Marne den Soltcamp te
besluijten; wente ingevalle sulx neet en geschege, were apparentlijck dat den vijant
alle gewasz der eerden solde doen verbrannen ofte doch alsoe beschaedigen, dat idt
unsz neet tot enich vordel kunste koemen. Up hetwelcke wij dan Zijn Gen. advis
ende guetbeduncken versochten, biddende upt sleunichste darinne te versien.
Nae gedaene proposition antwoerdede Zijn Gen. mit voele woerden, swerende
unsz bij adelijcken ehren, indien Sijn Alteze hem geassisteert hadden in
conformiteijt zijnder eijgen beloften, ofte soe oeck Zijn Alteze up Gelderlant
gekoemen weren, wie men daeraff gesacht und Zijn Alteze selvest beloeft, Sijn Gen.
wolden unsz mit hulpe Goedes van alle unse schantzen soe den vijant in dit quartier
inne heft gevrijet hebben. Seede oeck, der vijant mochte die schantzen Nijenzijll
ende Soltcamp fortifieren soe voele hij wolde, hij konde sie altijd wal gewinnen met
het groff geschutt, wente hij hadde nu geseen wat die nije eerde konde holden, als
men mit cartouwen daeran begunste te breecken; verhaelende meer andere dingen
vant vertreck des hertogen toe Parma.
Belangende averst unse propositie seede Zijn Gen. sollichs alsoe te willen
effectueren, darmit den Soltcamp möge besloeten worden, noemende enige plaetzen
daermen voereerst het volck solde leggen, unsz vraegende ofte wij lever grave
Harmen, oder averst den leutenant Cocquel wolden daertoe gebruijcken. Jedoch Zijn
Gen. sachte, derwijlen Cocquel reedes int lant alhier gehijlckt 1 mocht men denselven
nehmen.
Boeven dat seede Zijn Gen. noch vant casseren der sauvegarden stille te
swijgen, dan men mochte wel mandaten laeten uuthgaen dat niemants den vijant
soude verborgen houden in sijne behuijsinge ende dat bij lijves straffe.
1 Antonie de Cocquel is gehuwd met een dochter van Egbert Clant van Uithuizen.
157

Mit desen dan unse communicatie mit Zijn Gen. voer ditmael besloeten; ende is
hinc inde beleeft dat wij dese mehning solden bij den samtlichen hern rapporteren
ende daernae an Zijn [Gen.] simpliciter oeverschrijven dat het inen in alles gefellich,
stellende die plaetzen waer het volck liggen solde tot discretie Irer Gen.
[101] [28 juli 1590]
158
Sabbathi 28 julij
Saeterdach den XXVIII hebben die affgeordente hern ende vrunden duer mij van
allem wat mit Zijn Gen. versproecken bij den samtlichen verordenten in presentie
Con. Mats leutenant ende hoevetmannen rapport laeten doen. Aldoe neet anders
besloeten dan dat men dit tot discretie Zijnder Gen. duer een missive solde stellen.
Gelijck alsbald gedaen, daerbij oeck die mandaten oevergesunden umb van Zijn
Gen. gesigneert te wesen. 1
Belangende die victualien is den brouwers ende backers bevoelen sich
daermede gereet te maecken tegens anstaende maendach.
Naedat der heer leutenant affgegaen mit den verordenten der Omlanden, heft der
ernveste heer borgermester Wifrinck begeert dat die veer heren hoevetluijden noch
een weinich wolden verharren, gelijck sie gedaen. Ende heft gemelter her
borgermeister inen samtlijch mit den hern in den Raedt angemeldet, dat sijn Ern. L.
groetelijckx gemolestiert wurden van den patre Societatis Samerio umb te hebben
die acta van der traditie der guedern, soe hem beloeft, begerende die hern wolden
daermit een ende maecken, darmit men disz naeloepens eijns affkeme. 2 Die hern
hoeftluyden verclaerden sich, waeromme dat men sollichs neet deede, men solde het
hem geven, het wasz doch jae alsoe besloeten ende beleeft, ende sint daermit
affgegaen.
Ende is bij den erb. Raedt volgents noch voer guedt ingeseen dat men die hern
van den Olden Raedt oeck tegens den naemiddage solde beroepen.
Nae den middach, als die van den Olden Raedt bijsamen gewest ende im Raedt
ingevordert, hebbe ick uuth bevel des erb. Raedts inen voergedraegen wat gestalt
haer erbarheiden samtlijck bewust, alsoe patri Henrico Samerio beloeft was die
guedern vant Fraterhuijs mit die van Appingedam te transporteren in handen der
Societeet ende dat duer solemnele acte ende dan laestmael soedaene acte alhijr
gelesen, doch doemals voer guet ingeseen, dat men dieselve solde veranderen,
referirende die guedern voer den clercken als behoirt, 3 so were nu die acte
1 De minuut van deze uitgaande brief staat niet in Hammonius’ brievenprotocol. Alting maakt op deze
dag melding van de mandaten van de vijand, waarin deze de meiers van geestelijke instellingen en
burgers beveelt hun pacht te Leeuwarden aan Claes ten Buer te betalen; alsmede van de ‘starcke
mandaten ter contrarie’ die door Verdugo zijn ondertekend en ook naar Friesland zijn gestuurd (DA
796).
2 In de marge: ‘Societas‘ .
3 Vgl. Altings aantekening van 5 juli 1590. Besloten is toen om de goederen van de klerken eerst te
specificeren. Alting verwijst hierbij naar een besluit van de koning van 22 mei 1586 en het 19 mei
1588 door het stadsbestuur genomen besluit om een jezuietencollege op te richten.
Zie hiervoor respectievelijk:
- rvr 625.1: akte van 22 mei 1586, waarbij koning Filips II de stad Groningen vergunt de goederen en
inkomsten van het voormalige augustijnenconvent te Appingedam te gebruiken voor het onderhoud
van de St. Maartensschool te Groningen;
DA 727 en VH I 33v.
Op 13 juli noteert Alting het accoord met de overdracht van de possessie van de bedoelde goederen
(DA 795).

verveerdigt up diewelcke het Stat signete te setten ofte te drucken, wellichs nochdan
die hern van den Raedt neet hebben willen doen in affwesent der hern samtlich.
Daernae hebbe ick die acte gelesen. Gelesen zijnde, heft der presiderende
borgermester Johan Thedema gevraecht wat die hern daervan duchte, oftmen het
also hengeven ende het signet darup drucken solde, seggende daerbij dat die hern
hoevetluyden voer middage oeck daeromme gevraecht weren ende dat zie sich neet
daerin beswaerden.
Daernae hebben die hern samtlich sich verclaert, zij maeckten daerinne geen
swaericheit, wente zij hadden reedes alsoe consentiert ende oeck hoerden unsz die
guederen neet toe. Darup is bevoelen het signete daerup te drucken, wie gescheet in
presentie der samtlichen heren.
[101v] [29 juli 1590]
Solis 29 julij
Sondach den XXIX julij sint die verordenten der Omlanden up soeven uhren bij den
erb. Raedt gecoemen, alwaer van mij geproponiert dattet hoech noedich een persoen
toe erwelen, dwelck die last van servicen up sich nahm ende, alhoewel die vrunden
van den Omlanden sich verclaert dat zij emants uuth den Raedt daertoe geerne
wolden gebruycken, soe were nochtans tselve bij den hern van den Raedt
affgeslaegen.
Oeck is geproponiert dat Zijn Gen. in plaetze van broet ende bier soe derselven
beleeft, wel enich gelt begeerde. 1
Belangende het eerste punct is nae lange communicatie die erb. raetsheer
Redmar Coeninck inducirt omme d’untfanck ende uutdelinge des torffs up sich toe
nehmen ende tselve een halff jaer te versuecken. 2
Dat gelt belangende is geresolviert dat men Zijn Gen. solde schrijven sollichs in
der hern vermoegent neet te wesen. Daerup ick het schrijven verveerdicht ende is
tselve Zijn Gen. up den middach toegesunden. 3
[31 juli 1590]
Martis 31 julij
Dinxdach den lesten julij is bij den hern leutenant ende hoevetmannen,
borgermestern ende raedt, mit den verordenten der Omlanden up twe diversche
brieven dese hern statholders, in diewelcke Zijn Gen. enich gelt versocht, 4
eendrachtelijck geresolviert dat men an gelt dem heere statholder 1000 car. gl. solde
geven, derselven sulcks neffens alle swaericheiden oeck solde toegeschreven
worden, wie dan geschiet. 5
1
Uit de brief van 29 juli 1590 (MH I 121) blijkt dat het (mondelinge) verzoek van Verdugo door de
syndicus is overgebracht.
2
Zie ook de aantekening van Alting: Redmer Coeninck zal vanwege Stad en Lande ‘den torff’
verzorgen (DA 796).
3 Zie MH I 121.
4 Zie voor deze brieven rvr 1463.55.
5 Zie MH I fol. 124.
159

[1 augustus 1590]
160
Mercurij I augusti 1
Wonsdach den 1 en augusti sint bij den Raedt geoepent twe brieven van den heere
statholder, inholdende van 3000 car. gl. Zijn Gen. te bestellen. Ende alleer die
Lantschup bij den Raedt gecoemen, heft Zijn Gen. an de hern geschreven dat zij mij
tot Zijn Gen. int leger zouden senden, om saecken daer Zijne Mats dienst an gelegen
ende het walvaert van Stat ende Landen. Derowegen ick alsbald voertgetoegen.
Koemende int leger, heft der heer statholder mij angedient dat hij schrijvent
ontfangen hadde van den capitein Frias, dat Zijn Alteze gewiszlich vertoech nae
Franckrijck 2 ende hadde beloeft unsz alhijr te assisteren bisz upt hemt te vercoepen,
hadde oeck enige quantiteijt gelts all geordineert. Neettemin, voer ende alleer
sollichs anqueme, besorgede Zijn Gen. datter groete unordnung solde gescheen mit
het uuthloepen, wente idt weren meer als 500 man denselven dach uuth het leger
wechgetoegen tegens die wille hoerder capiteinen, begerende derhalven dat men
3000 fl. up de Omlanden ende 200 fl. up de [102] Olde Ampten solde willen
uuthschrijven ende dieselve in Zijn Gen. hande ofte der Spangiarden hande
bestellen.
Als ick averst alle swaericheit Iren Gen. voergeholden, dattet onmoegelijck
tselve gelt up te brengen, ten were dat der Soltcamp besloeten ende alsoe d’arme
luyden maer an een zijdt contributie geven, 3 heft Zijn Gen. mij geantwoert, hij was
gereet om tselve t’effectueren, daromme solde men allene Zijn Gen. die plaetzen
noehmen, stellende sollichs tot der hern discretie.
[2 augustus 1590]
Jovis 2 a augusti
Donderdach den II augusti van alle voerige communicatie bij de hern van Stat ende
Landen in presentie der hern Con. Mats leutenant ende hoevetmannen rapport
gedaen, die sich seer heftich des gelts halven beswaert, ende nae lange querelen
letstlich geresolviert, dat men Zijn Gen. solde schrijven dattet unmoegelijck mit het
uuthschrijven 4 enich gelt te becoemen, dan men wolde raedt vinden bij den borgern
enich gelt up credit up tho nehmen. Belangende het besluijten des Soltcamps is mit
hopman Herema gecommuniceert ende hem bevoelen Zijn Gen. der hern guede
mehninge der plaetzen halven an tho zeigen.
Tegens den avent is tijdinge gecoemen dat die Spangiarden an allen oerden up den
dorpen waeren; hadden sick toe Saewert, Baffelt ende andere plaetzen gelogiert,
kisten ende kasten oepengeslaegen, die luijden verwundet ende dierlijcken
getractiert. Twelck bij den Raedt allene in presentie des officials Krithe
gerapportiert, is eenieder seer misztroestich geworden.
1 In de marge: ‘Augustus’ .
2 De koning wilde dat Parma naar Frankrijk ging om het door Hendrik IV belegerde Parijs te ontzetten.
3 Zodat de plattelanders alleen voor het koninklijke leger zouden hoeven te betalen.
4 Bedoeld is het innen van contributie die door de bevolking moest worden opgebracht. Zie over het
onvermogen van de plattelandsbevolking om de opgelegde heffingen te betalen, ook de minuut van
een brief van Stad en Lande aan Verdugo d.d. 2 augustus 1590 (MH I 123).

Ende nae lange communicatie entsloeten dat ick an Zijn Gen. solde reijsen ende
derselven dit, wie vorsz., voerdraegen ende uuthdruckelijcken anmelden, went Zijn
Gen. geen middel ofte raedt en wuste dit volck weder int leger te eijsschen, soe were
beter tselve alsbald unsz an toe seggen, wente alst doch alles solde verloeren wesen,
mochten wij unsz in tijdes voerseen ende die poerten sluyten, levende van tgene wij
hadden. Item dat wij van meninge weren under den erb. Raedt selvest soe voele te
vinden bisz tot die summe van 5000 fl., biddende daermede het volck weder int
leger te brengen ende te doene wat geraetsam.
[3 augustus 1590]
Veneris 3 a augusti
Vrijdach den III augusti bin ick voert an Zijn Gen. getoegen ende derselven alles
geremonstriert wie verhaelt. Dieselve daerup alsbald een Spangiart, Durandt genant,
affgeveerdigt umme alle Spangiarden weder uuth den dorpern int leger te vorderen.
Wesende mit Zijn Gen. int spreecken van desen, heft hopman Herema
derselven oeverantwoerdet het schrijvent eines erb. Raedts belangende het besluijten
des Soltcamps ende alsoe ick den inholt desselven brieffs oeck muntlijck
voergedraegen, heft Zijn Gen. gesacht, hij conformeerde sick die guede wille des
erb. Raedts.
[102v] [4 augustus 1590]
Sabbathi 4 a augusti
Saeterdach den IIII augusti hebbe ick den samtlijchen hern van Stat ende Lande in
presentie der hern leutenant ende hoevetmannen rapport gedaen van alle tgene ick
mit Zijn Gen. versproecken, te weten dat die soldaten weder uuth die Omlanden int
leger affgevordert, mits dat wij binnen een dach oder etlijcke noch vijff dusent gl.
solden verscheten.
Oever sulx sinnen die ernante hern in lange communicatie gewest, beclaegende
die eene voer die ander nae dattet alles in bus correptum 1 wolde loepen, wel seende
dattet alles tendeerde tot het uuterste verloep. Jedoch, also men geerne solde holden
soe lange men immers kunde, heft men geresolviert uut twe quaeden het minste te
keesen, achtende beter toe zijn die vorn. vijffdusent gl. te krijgen waer men best
kunde, dan het lant affloepen te laeten. Darup oeck bevoelen dat een ieder umb gelt
solde raeden, soe voele hij kundste.
[5 augustus 1590]
Solis 5 a augusti
Sondach den V a augusti nae der messe is antwoert van Zijn Gen. gecoemen bij den
erb. Raedt, dat dieselve capitein Lambert 2 bevoelen neffens hopman Herema die
besluytinge des Soltcamps voer handen te nehmen. 3 Daerbij die hern oeck volgents
1 Correct gelezen? Een aan de grammatica ontleende uitdrukking om aan te geven dat het met alle
orde gedaan was? Vele Latijnse woorden hebben in de derde en de vijfde naamval meervoud de
uitgang ‘–bus’. Wanneer ‘alles tot –bus wordt teruggebracht’, betekent dit dat er geen onderscheid
meer gemaakt wordt, ook waar dat wel dienstig zou zijn.
2 Lambert de Croisilles.
3 Zie de ingekomen brief van 4 augustus 1590 (rvr 1463.64).
161

hopman Herema gevordert ende hem Sijnder Gen. ordonantie nae te koemen
upgelecht.
[6 augustus 1590]
162
Lunae 6 augusti
Maendach den 6 augusti bin ick uuth bevel der hern avermaels int leger an Zijn Gen.
getoegen, oeverbrengende twedusent car.gl., 1 ende hebbe Zijn Gen. noch
wederomme erinnert vant uuthloepent der soldaten, ende dat die Spangiarden groete
mercklijcke summen uuth den dorpen gebrantschattet hadden, biddende noch om
remedie twelck, hoewal van Zijn Gen. beloeft, is nochtans weinich ervolcht.
[7 augustus 1590]
Martis 7 augusti
Dinxdach den 7 augusti zijn erbarmlijcke clachten van den arme huysluyden,
dwelcke mit hoer beesten voertoegen, dem erb. Raedt voergekoemen. Dieselve
darup an Zijn Gen. seer ernstlijck um affschaffinge geschreven, 2 ende in aller ijle
een boede affgeveerdicht.
[8 augustus 1590]
Mercurij 3 8 augusti
Wonsdach den VIII augusti is bij borgermeistern ende raedt, olt ende nij, mit den
taelmans, swoerne meente [ende] boumeistern van den gilden eendrachtelijck
besloeten, dat die Stat waege upgeslaegen solde worden ende dat tot driemael nae
den anderen. Jedoch, indien die Stat geen vordel wuste te hebben, mucht men die
saecke laeten bij Derck Cloot, wie idt jegenwoerdich staet.
[103] Noch is geaccordiert ende gesloeten dat alle rotmeisters soelen
oevergeven die naemen van degeene die caemers ofte woeningen int rott huijret
hebben ofte bij jemants intrecken, het zijn fremdlingen, suydelaers ofte andere, wat
natie ende wat hoer bedrijff.
Oeck is gesloeten dat men tot jeder poerte neet meer als tijn soldaten inlaeten
solde, uuthgenoemen tot Drae- ofte Kraenepoerte mochten viertich ’s daeges
incoemen. Desz solden die weerden gene ingecoemene soldaten oever een nacht
buyten consent des Raedes herbargen, maer soe die noet eijschet sold’men die
oersaecke dem erb. Raedt andienen omme daernae t’ordineren nae behoiren.
[9 augustus 1590]
Jovis 9 augusti
Donderdach den 9 augusti in gemeine versamlung van Stat ende Landen up den
raethuyse, mede in presentie der hern leutenant ende hoevetmannen, is nae lange
communicatie noepende die swaericheiden ende foullen gescheende daegelijcx in de
1 Secretaris Julsing wist niet hoeveel geld de syndicus naar Verdugo bracht. In zijn aantekeningen van
deze dag noemt hij, onder verwijzing naar het gerucht dat hierover de ronde deed, een bedrag van
ƒ5000 (GDJ 84).
2 Zie het missivenprotocol (MH I 124).
3 Hammonius schreef eerst ‘Jovis’ en, op de volgende regel, ‘Donderdach’ in plaats van ‘Wonsdach’.

Omlanden neet anders geresolviert, dan dat men an Zijn Gen. noch eerst een
antwoert solde verwachten upt tgene geschreven was.
[11 augustus 1590]
Sabbathi 11 augusti
Saeterdach den XI augusti is bij den verordenten van Stat ende Lande gelesen een
antwoert 1 upt schrijvent an Zijn Gen. gedaen, belangende van de excursien der
soldaten in de Umblanden ende het schattendt derselven, waeroever—vermits
daerinne weinich troests gespoert—vele ende verscheidene discoursen gevallen,
sonder nochtans ietz wijders te decerneeren.
Nae den middach is schrijven van Zijn Gen. 2 gekoemen, dat dieselve wal
toevreden dat men die ordonantie belangende het inlaeten der soldaten solde
publiceren; und heft Zijn Gen. in denselven brieff begeert mij sijndicum int leger toe
schicken.
[12 augustus 1590]
Solis 12 a augusti
Sondach den 12 augusti bin ick uuth bevel der samtlichen hern des Raedes tot Zijn
Gen. getoegen, dieselve int leger neet gevonden, dan gevolcht bisz achter
Monnijckezijl in Collumerlant; aldaer koemende heft Zijn Gen. mij angedient dat
die orsaecke waeromme dieselve mij gevociert neet anders zij dan allene dat hij
tijdinge hadde, Zijn Hoch. wurde eerstes daeges vertrecken naer Franckrijck; sulx
gehoirt ende verstaen hebbende dat hij van Bruessel vertoegen, was Zijn Gen.
geresolviert—nochtans bij advis der hern—nae tHoff an den grave toe Mansfelt toe
reijsen ende mochten die hern alsdan jemants mede senden, indien idt haer
gelievede; solden sich daeromme verclaeren wat hemluyden hiervan geraetsam
duchte.
[103v] [13 augustus 1590]
Lunae 13 a augusti
Maendach den 13 augusti hebbe ick des hern statholders meinunge vant verreisen
naer tHoff einem erb. Raedt angedient, die sich daerup perplex bevunden jechts toe
resolveren.
Weinich hijrnae sint die hern Con. Mats leutenant ende hoevetmannen mit den
verordenten der Omlanden mede bij den Raedt gecoemen ter oirsaecken dat hopman
Christoffer Jurgens aldoe umtrent 9 uhren 3 in den Heere verstorven, omme daerup te
consulteren wesz men sich mit der schantz up den Delffzijl solde hebben toe
verholden. Waerup voer guet erstlich ingeseen datter enige hern uuth den collegio
derwarts solden trecken umb up alles ordre toe stellen. Ende zijn hijrtoe bewilliget
die ernveste hern borgermeisteren Johan Wifrinck ende Johan van Ballen umb
neffens mij, sijndico, aldaer ter plaetzen unsz toe verfuegen, gelijck wij dan gedaen
1 Bedoeld is vermoedelijk Verdugo’s brief van 10 augustus 1590 (rvr 1463.64).
2 Brief van 11 augustus 1590 (rvr 1463.64).
3 Julsing maakt melding van de rijkdommen die Jurgens zou hebben vergaard; zijn goederen zijn
verzegeld (GDJ 85). Zie ook HJK 622: ‘Brief van Hilbrant Engelbers uit Delfzijl over de goederen van
een gestorven hopman’ (Charters van den Hove VII 609).
163

ende des avents daselbsten angecoemen. Vermits averst die soldaten sommige upt
velt, sommige halff ofte heel beschenckt, heft men neet geraetsam geachtet sie up
denselven dach bijsamen te laeten koemen.
[14 augustus 1590]
164
Martis 14 a augusti
Dinxdach den 14 augusti sint die samtlijche soldaten in den Delffzijll upt noerder
rondeel bijsaemen gevordert ende hebbe sieluyden aldaer mit weinich woerden tot
continuatie hoeres dienstes ende getrouwicheit vermaenet, hemluyden presenterende
hueren veenrich Hillebrant Engelberts, ende bevelende dat zij demselven solden
gehoirsam zijn, gelijck alsofte hoer hopman noch im levende waer, ter tijt ende
soelange bij de hern van Stat ende Lande anders mit erkiesinge eines neuwen
hopmans daerinne versien.
Nae gedaenen voerdracht is wal een ofte twe gewest die begunsten om gelt een
weinich toe spreecken, averst men heft inen bejegent ende zijn alle saecken
daselbsten alsoe mit stillicheit hengelecht, dat zij beloeft als getrouwe soldaten alles
te doene wat die hern hem bevoelen.
[15 augustus 1590]
Mercurij 15 a augusti
Wonszdach 15 a augusti, ipsa die Assumptionis Marie, 1 derwijlen ein erb. Raedt
wegen sonderbare gescheften noetwendich nae den goedesdenst heft moeten
bijsamen koemen, hebben wij vant tgene up den Delffzijll gehandlet int corte rapport
gedaen.
Ten selven tijde hebben enige vrunden van Roeleff Oevinge an den erb. Raedt
voerschrifte an den heere statholder versocht umb eenen gevangenen veendrich des 2
vijants alhijr in der Stat toe hebben ter tijt Oevinge ergemelt zijnder verhaftung
entlediget; hebben oeck begeert dat ein erb. Raedt wolde gelieven mijn persoen
haerluyden te vergunnen umb mede an den statholder toe reijsen. Twelck hem alle
beide vergunt.
[104] [16 augustus 1590]
Jovis 16 a augusti
Donderdach den 16 augusti bin ick mit vorgedachte Roeleff Oevinges vrunden an
den heere statholder voertgetoegen; aldaer wesende heft ein erb. Raedt mit den
verordenten der Omlanden mij toegeschreven 3 dat enige Spangiarden die Groeve
gepassiert ende in Duyrswolt groete schaeden deden; item dat der vijant uuth den
Omlanden der priestern bestial leet wechhaelen. Twelck ick Zijn Gen. angedient, de
darup een Spanschen capitein affgeveerdicht omme die uuthgeloepene Spangiarden
te revoceren.
1 Latijn: ‘Op Maria Hemelvaart’.
2 Het Ms. heeft ‘den’. Roelof Oving bevindt zich blijkbaar bij de Staatsen in arrest. Zijn vrienden willen
nu van Verdugo een door de Spanjaarden gevangen genomen Staatse vaandrig als gijzelaar hebben.
3 Julsing noteert in zijn dagboek een aantal bijzonderheden die overeenkomen met wat Hammonius
hier schrijft: ongeveer 80 Spanjaarden zijn de Groeve overgestoken en hebben de ingezetenen van
Duurswold geld afgeperst. Het nieuws is afkomstig van enkele volmachten die vanuit Noordbroek
naar de stad zijn gekomen. Julsing meldt dat over deze zaak brieven aan Verdugo in de Opslag zijn
gestuurd en dat deze officieren heeft uitgestuurd om de Spanjaarden tot de orde te roepen (GDJ 85).

[17 augustus 1590]
Veneris 17 a augusti
Vrijdach den XVII augusti sint die hern leutenant ende hoevetmannen bij dem erb.
Raedt up den raethuijse erschenen, versocht zijnde van den vrunden der Omlanden
aldaer te koemen. Daernae sint ingecoemen die samtliche heren prelaten ende
geestelijcken die sich, proponente dr. Krithio, voer den obgenanten hern Con. Mats
leutenant ende hoevetmannen, mitsampt den burgermeisteren ende raedt, beclaecht
dat sie—als mede het voerneempste litmaet dusser Omlanden—dem vijant tot een
roeff ende plunderinge gegeven wurden ende dat der vijant alle wartlijcke
inwoenders noch under sauvegarde liet sitten, hoer allene weren sie gecassiert,
waerduer sie dan gedrungen waeren sick hijr binnen der Stat toe entholden mit haere
conventualen, twelck hemluyden gelijck wall onmoegelijck te doene, vermits zij
geen huyren ofte renten meerder uuth den Omlanden wusten te boeren. Ende
naedem zij dan een litmaet mede zijn mit der Stat, soe versochten zij dat die
samtlijcke hern die guede hant daeran wolden holden, ten eijnde zij in seeckerheit
alsoe wal als die wartlijcken möchten woenen in hoere cloestern. Twelck niet
gescheen kunde tenzij dat die sauvegarden gecassiert waeren ende den huysman up
zijn geweer gesettet.
Nae gedaener proposition is van der cassatie der sauvegarden voele
gediscurriert, oeck bij den mehrendeel daerheer resolutive geredet, dat men entelijck
omme cassatie der sauvegarden solden moeten anholden, jedoch voer ditmael nichst
anders entsloeten, dan dat die prelaten haere gedaene propositie bij geschrifte solden
stellen, umb alsdan daerinne te doene wat men bevinden möchte toe behoiren.
Darmede die prelaten gedimittirt.
Sulx gedaen hebbe ick die hern leutenant ende hoevetmannen angemaent Zijnder
Gen. wille toe zijn datter enige waegens bij den dam 1 mochten gesunden worden
omme dieselve wijders te volbrengen.
[104v] [18 augustus 1590]
Sabbathi 18 augusti
Saeterdach den 18 augusti is bij den samtlichen hern prelaten avermals in den Raet,
oeck in presentie der hern leutenant ende hoevetmannen, voergebracht die
remonstrantie derselven hern noepende die cassatie der sauvegarden; up diewelcke
nichts anders geresolviert dan dat men an Zijn Gen. sollichs solde moeten
versuecken.
Ten selven tijde heft Zijn Gen. secretarius Sucquet in den Raedt ofte gemeene
versamblung gepresentiert een missive van Zijn Gen., begerende dat die hern Michel
Broersma voer gerecommandiert wolden holden tot het hopmanschup den
Delffzijll. 2 Gemeltem Sucquet is geantwoert dat men aldaer jegenwoerdichlijck
andere saecken hadde toe communiceren, und up denselven dach daervan neet
tracteren wurde. Averst also bald men die saecke van den Delffzijl gedöchte voer
hant toe nehmen solde men dises gedechtich zijn. 3
1 De dam die in opdracht van Verdugo bij de Opslag wordt aangelegd.
2 Brief van 17 augustus 1590 (rvr 1463.64). Julsing tekent aan dat Verdugo zijn voorkeur voor
Broersema onderstreepte door het uiten van dreigementen voor het geval de heren anders mochten
besluiten (GDJ 86-87).
3 Hammonius maakt geen melding van de zware storm die de dam bij de Opslag vernielde en het
Spaanse leger wegvaagde. Zie hiervoor de aantekeningen van de secretarissen Julsing (GDJ 88-81)
165

[19 augustus 1590]
166
Solis 19 a augusti
Sondach den 19 augusti umtrent den avent is der heere statholder Verdugo weder in
de Stat gekoemen 1 ende mij tot sich gevociert, seggende dat hij van meninge die
Spangiarden weder nae tgraveschaft Benthum te doen vertrecken; begerende ick
wolle den hern proponeren dat men noch een duysent daeler wolde vinden umb
huerluyden daermede een weinich contentement te geven; item dat men noch enige
victualia wolde senden.
[20 augustus 1590]
Lunae 20 a augusti
Maendach den 20 augusti hebbe ick Zijnder Gen. petitie den samplichen hern van
Stat ende Lande voergedraegen, die nae lange ende diversche querelen, lamentatien
ende beclachten laestlich voer guet ingeseen, dat men zijn uuterste beste solde
anwenden umb dselve dusent daeler ergent bijsamen toe brengen. Oeck sint die
vivres geaccordiert. 2
Men heft desen morgen oeck mit consent des hern statholders laeten publiceren
dat alle soldaten sich uuth der Stat solden verfuegen. 3
Noch is besloeten bij den erb. Rath, derwijlen een iegelijck borger sich vast
groetelijcken beclaechde van der quade regierunge des hern statholders ende
moegelijck te besorgen stunde—indien die saecken noch quaelijcker solden
affloepen—dat idt dem erb. Raedt moegelijck allene solde te laste gelecht worden,
dat daerum noedich die geswoernen te vocieren ende mit hoer te communiceren.
[105] [21 augustus 1590]
Martis 21 a augusti
Dinxdach den XXI augusti sint die van den Olden Raedt, sampt taelmans,
geswoernen ende boumeisters van de gilden bij den erb. Raedt geroepen gewest,
denselven ick uuth bevel des erb. Raedts ergemelt int lange voergedraegen in wat
elendicheit Stat ende Landen sich jegenwoerdichlijck vinden ende dat (leider) alles
verwuestet, den armen huysman het zijne benoemen ende dat het arme lant desolaet
staende, een ieder borger handelende mit den huysman oeck groete merckelijcke
schaede in zijne guedern muste leijden ende—alhoewel ein erb. Raedt mit den
verordenten van den Omlanden alle hoer uuterste neersticheit int claegen,
remonstreren ende solliciteren, soewel an den heere statholder alsmede mit
besendinge ende schrijvent an den hertoch toe Parma, altijt gedaen—soe zij
nochtans biszhero nichts troistelijcks ervolcht, jae wij saegen (leijder) dat die
saecken neet beleidet wurden gelijck wel behoirde ende men wel wunschen solde.
Derwijlen dan die samtlijche geswoerne diejenige waeren die bij ein erb. Raedt
begeerden te leven ende toe starven ende die denselven behoirden te starcken ende
en Alting (DA 798).
1
Verdugo is ‘op een wagen in de stad teruggekomen, zeer morsig en bijna verscheurd, slechts van
één jongen vergezeld’ (GDJ 89).
2
Alting vertelt dat bovenop de eerder betaalde ƒ5000 nu ook bier, brood en kaas wordt geleverd,
alsmede dat opnieuw 1000 daler wordt gevorderd (DA 798).
3
Julsing noteert in zijn dagboek dat er veel Spaanse soldaten in de stad zijn en dat Verdugo hun
bevolen heeft de stad voor zonsondergang te verlaten. De ingezetenen van Helpman, Haren en
Onnen klagen over roof en gewelddaden van ruiters onder het Rode Vaandel van Mendo (GDJ 90).

hant te haeven mit hulp, assistentie, raedt ende daet, soe hadde ein erb. Raedt voer
guedt ingeseen sieluyden te beroepen omme mit malckander alle dese swaericheiden
gelijck te draegen, ende mit malckander te communiceren off iemants een beteren
raedt wuste te vinden als suslange gescheet. Ende ten eijnde sieluyden mochten
weten wat debvoir ein erb. Raedt altijt gedaen, seede ick wijders dat men an Zijne
Matt selvest unse benautheit hadde gelangen laeten 1 ende dat darup Zijne Mats
antwoert 2 gistern an den avent alhyr angekoemen zij, welckeer missiven, soewal
tgene an Zijne Matt geschreven als tgundt van derselven geantwoert oeck den
samtlichen vrunden voergelesen.
Nae gedaener proposition is nichts ervolcht, dan een ieder heft geclaecht van
verscheidene ungeregeltheiden ende van der verwuestinge deses landes, van der
quade regieringe ende dergelijcken.
Pro conclusione, derwijlen idt een seer wichtige saecke, mochte een ieder sich
bedencken wat gueden raedt hij solde moegen ofte koenen vinden.
Nae den middach sint die verordenten der Omlanden bij den Raedt gevordert
gewest, in welckeer bijkumpst oeck neet besunders uuthgerichtet, dan allene dat men
van eenieder gehoirt lamentationes Jeremiae 3 oever die elende ende armuet des
gantschen landes.
[105v] [22 augustus 1590]
Mercurij 22 a augusti
Wonsdach den XXII sint die samtliche hern verordenten van Stat ende Landen mit
den hern leutenant ende hoevetmannen anderwerff bijsamen gekoemen ende oever
die undraechlijcke swaericheiden mit malckander gecommuniceert, averst niemants
isz soe verstendich gewest der een gueden raedt heft weten te geven.
[23 augustus 1590]
Iovis 23 a augusti
Donderdach den XXIII, als die obgenante hern weder up den raedthuys versamblet
umb eerstlich van een hopman up den Delffzijll te stellene 4 mit malckander te
spreecken, sint soe voele verscheidene clachten van der verwuestinge des landes an
allen oerden ingevallen, dat die hern mij mit verscheidene huysluyden, wesende
eensdeels uuth het Goerrecht, anderdeels uuth het quartier bij Groedt Aewert, an den
heere statholder gesunden sollichs te remonstreren. Ende alhoewel ick gebeeden dat
men jemant van Stat ofte Landen neffens mij solde senden, soe ist nochtans up
ditmael verbleven.
Wesende gegaen nae den heere statholder umb die beesten, soe int Goerrecht
genoemen, weder te bekoemen, is bij den samtlichen hern besloeten dat der official
Krite und ich unsz bijsamen solden fuegen omme ietz te concipieren ende dat men
daerinne solde begeren Zijn Gen. wolde het volck up vijande boedum fuehren.
1 Zie voor deze brief d.d. 3 maart 1590 het missivenprotocol van Hammonius (MH I 102).
2 Zie voor de brief van de koning d.d. 23 mei 1590 rvr 1463.60 (met receptum van Hammonius d.d. 20
augustus 1590): Brief van Filips II aan burgemeesters en raad van Groningen, houdende mededeling
dat hij de hertog van Parma opdracht geeft de vijanden van de koning offensief te bestrijden. Alting
meldt de ontvangst van ‘s konings brief (DA 798).
3 Latijn: ‘Klaagzangen van Jeremia’.
4 Egbert Alting meldt dat over dit onderwerp niets is besloten (DA 798).
167

[24 augustus 1590]
168
Veneris 24 augusti
Vrijdach den XXIIII augusti sint die samtliche heren wederomme up dieselve
communicatie bij den anderen gecoemen, weder upt nije mit malckander te
communiceren van die jegenwoerdige gelegentheit ende staet des landes. Ist averst
neet sonderlinges anders besloeten, dan dat men Zijn Gen. solde remonstreren den
jegenwoerdigen verdarff der armen underdaenen. Ende—alsoe die sommige van den
hern wel van meninge waeren dat men Zijn Gen. alles upt heftichste solde
voerdraegen ende ick hergegeven mit verscheidene redenen ende argumenten
gededuciert dat wel geringe die tunne angesteecken konde worden, averst dat het
uuthtappen noch voele tijts ende arbeits wolde eijschen, seggende mit voele
bewijszreden hoe swaerlich het zij een gouverneur te beclaegen ende, indien zij die
saecke neet wusten uuth te fuehren, dat idt beter zij nichts an toe fangen—soe ist toe
laesten noch neet anders veraffschidet, dan dat ick allene conclusie solde nehmen dat
Zijn Gen. beleven wolde het volck up vijande boedum te fuehren.
[106] [25 augustus 1590]
Sabbathi 25 augusti
Saeterdach den XXV ist inszgelijcken van dusse saecke int lange under die genante
heren gediscurriert, dan naerdat dese communicatie aldus ex ordine 1 drie ofte vier
daegen gecontinueert, is bij den samtlichen hern voer goedt ingeseen, dat men Zijn
Gen. bij schriftliche remonstrantie solde ertoegen 2 in wat staet wij stunden, ende dat
alles mit beleeffde woerden, stellende tot zijn discretie mit wat middel hij
vermeijnde in dusse extremiteijt te remedieren. Nae genoemener conlusie ist mij
bevoelen deselve remonstrantie te concipieren.
[26 augustus 1590]
Solis 26 augusti
Sondach den XXVI augusti heft Zijn Gen. mij ’s morgens umtrent 7 uhren tot sich
gevordert. Aldaer koemende angegeven dat men doch noch raedt solde vinden tot
enich gelt voer die Spangiarden. Waerup—als ick gantwoerdet dat ick het den heren
wolde angeven, averst dat Zijn Gen. wal wusten hoe quaelijck tselve te doen wolde
zijn en datter nergents gelt toe vinden, seggende dat den huysman langer neet kunde
upbrengen, insonderheit dat oeck den borger nu alberait heftich verslaegen zij,
seende dat unsz alle toefueringe affgesneeden, soewal van der Drente als ellers—
Zijn Gen. antwoerde, waer hij doch dan het volck leggen solde?
Ick antwoerdede, die heren seeden dat in de Sevenwolden alsoe wal plaetze zij
als alhijr in de Drente. Twelck Zijn Gen. hoerende sick enigermaeten entsettet, mij
seggende het were een fijn bescheet; wat wech hij doch dan die victualia solde
naekrijgen und in wat plaetze ofte sterckte hij sick aldaer leggen solde, mit meer
andere heftige woerden claegende groetelijx ende seggende, hij hadde mit
undanckbaren ende unschuldigen 3 te doene, mit veele meer dergelijcke woerden,
alhijr unnoedich te verhaelen.
1 Latijn: ‘op rij’.
2 ‘Tonen’.
3 ‘Onnozelen’. Verdugo betitelde de heren van Stad en Lande waarschijnlijk als innocents.

Nae den goedesdenst, umtrent elff uhren, sint Stat ende Landen hyrup bijsamen
gevordert, dwelcke ick dit geproponiert; averst hebben niet geresolviert, dan
uuthgestelt bisz up volgenden dach.
[27 augustus 1590]
Lunæ 27 augusti
Maendach den XXVII augusti is bij den samtlichen hern van Stat ende Lande
voergedragen dat der her statholder noch enich gelt begeerde, seggende dat [106v]
hij die Spangiarden wolde doen vertrecken uuth het Goerrecht ende die Drente, umb
tlant alsoe voer meer schaeden te verhueden.
Die hern, angehoirt hebbende die elenden, soewel int Goerrecht als ellers
gepassiert, hebben sich in meer gelts te geven wal groetelijx beswaert, dan laestlich
int sluyten geaccordiert dat men Christoffer Jurgens weduwe solde anspreecken umb
een dusent daeler te leenen.
Daerbeneffens is in dese versamblung gecommuniciert een geconcipieerde
remonstrantie, die men dem hern statholder solde oeverantwoerden.
Midlerwijlen ist antwoert gecoemen dat die weduwe van z. Christoffer Jurgens
unwillich enich gelt te verstrecken.
Nae den middach heft Zijn Gen. tot mij gesunden ende mij laeten affvraegen ofte het
gelt gevonden. Daerup ick umb antwoert te geven ende mede umb clachte te doen
oever die soldaten, int Goerrecht ende in Aedwert liggende, an Zijn Gen. gegaen.
Aldaer koemende ende oever die soldaten geclaecht hebbende, sprack Zijn Gen. mit
etwesz toernigen gemuet, 1 hij wolde zij wechnehmen ende verschicken, all mit den
ander, dan nu wasz der vijant mester vant velt ende hij wijste anders neet te doene.
Als ick seede, ick verhoepede sollichs neet, vermits ick wal wuste dat der vijant
noch jegenwoerdich neet oever twedusent starck, sachte Zijn Gen.: all weer hij neet
meer als 300 ofte 500 starck ende hij geen resistentie hadde, soe wasz hij nochtans
meister vant velt.
Ick antwoerdede, sollichs mij sonderlinge neet aen te gaen, ende dat Zijn Gen.
des last hadde; deselve mochte daeromme sorgen.
Antwoerde hij darup, het were guet bescheet ende were waer: hij hadde des
last; averst, wat hij doch voer macht hadde. Hij was alhijr neet anders als een servus
servorum, 2 men tracterede Zijn Gen. alhijr vileinich, repeterende sulx ten tweden
mael, seggende verscheidene andere heftige woerden, als te weten, dat wij alles
deden wat hem tegens waer, ende hij muste het alles lijden umb 800 gl. gagie; jae,
wij hadden hem geweigert haever te geven tot vijff ofte ses peerden, dwelck hie nu
nochtans neet en begeerde, all were idt dat ment hem wolde geven. Ende went hij
neet meer zijn eer und reputatie considereerde, soe must men hem wall zijn taeffel,
pagien ende hoffgesinde underholden.
Ick antwoerdede Zijn Gen. dat wij nochtans oeck genuech gaeven, het mochte
sonsten blijven waer het wolde und wolde waermaecken dat het dit arme landeken
up drie [107] mael hundert dusent gl. wel anliepe ende noch daeroever.
1 In de marge: ‘Heftige diversche woerden des hern statholders’.
2 Latijn: ‘der dienaren dienaar’. Verdugo past hier op zichzelf een titel toe, die van oudsher door de
paus van Rome werd gebruikt om de nederigheid van zijn ambt te onderstrepen.
169

Sijn Gen. sachte vorders: dat mochte wel zijn, het were nochtans neet voer hem
ende wij mochten weten, hoe daermede gehandlet worde. 1 Wij stelleden die
schattingen selvest, hoech ende leech, vraechden hem als het hoeft nargent nae; mij
daerbij seggende, ick solde hem doch antwoert geven ofte die Koeninck neet unse
souverain heere zij.
Ick sachte: jae.
Zijn Gen. seede wijders, wente Zijne Matt hijr jegenwoerdich were, ofte wij
wal doen solden wat wij nu doen?
Ick gaff ter antwoert, jae, wente Zijne Matts wille wasz alsoe. Dieselve hadde
unsz bij tractaet geloeft ende geswoeren unse olde vrij- ende gerechticheiden te
conserveren ende dise maeniere, dat Stat und Lande selvest reeckenschup hielden
van hoer upgestelde jaertaxten; item dat zij die selffs quotiseerden, was alsoe
gebruijcklich.
Sijn Gen.—tselve daerbij laetende—begunste wijders te seggen, wij weren drie
daegen in consultatie gewest, ofte Zijn Gen. een stem hadde omme een capitein up
den Delffzijll te stellen oder neet. Wat wij doch unsz lieten voerstaen; ofte hij neet
onse hoeft weer, ofte het garnisoen in den Delffzijll neet des coenincx garnisoen zij?
Ick seede jae, jedoch het ruerde mij niet, und ick wasz neet diejenige die mit
solche saecken te doene hadden.
Sijn Gen. spraecken: hij vraechde mij, als een die mit wijszheit behoirde te
antwoerden und ick wasz sijndicus, ick solde hem antwoerden ofte dat up reeden
stunde, dat wij unsz des coeninx hoecheit ofte authoriteet in desen wolden anmaeten.
Wat gerechticheit die van Groeningen doch tot den Delffzijll allene hadden?
Ick antwoerdede Zijn Gen., mijns wetens hadde Zijn Hoch. in plaetze Zijnder
Matt denen van Groningen toegelaeten die forteresse te bewaeren ende versorgen
gelijck die Stat selven, insonderheit int jaer 1580, als die van Groningen mit
assistentie haeres statholders 2 den Delffzijl gewonnen.
Sijn Gen. sachte volgents, waer doch sollich consent zij dat die van Groeningen
het allene solden doen, ofte hij neet het hoeft weer, mit meer andere woerden.
Seggende pro conclusione, wij mochten daertoe seen—ingevalle jemants gekoeren
worde buijten zijn consent, unsz usurperende die hocheit des coeninx—gedachte hij
sich oeck an Zijne Matt ende het Hoff te Bruessel beclaegen. Wij mochten daertoe
trachten dat sich niemants an zijn persoen verliepe, wente all konde hij het hijr neet
gedencken, soe solde het nochtans up andere plaetzen gedacht worden.
[107v] [28 augustus 1590]
170
Martis 28 a augusti
Dinxdach den XXVIII augusti hebbe ick tgene vorsz. is dem erb. Raedt
gecommuniceert, dwelcke dit in sonderlinge bedencken getoegen.
Desen voermiddaege sint die samtliche geswoernen oeck bij den Raedt gevordert
gewest. Denselven ist voergeholden het concept ofte die remonstrantie soe men an
Zijn Gen. solde oevergeven, huerluyden vraegende ofte zij enige beteren raedt
1 Dus: de heren mogen zien waaraan hij het geld besteedt.
2 Destijds de graaf van Rennenberg.

wusten te vinden, ofte ietz daerinne te veranderen. Ende, naedeme niemants gewest
die enige beteren voerslach wuste te geven, ist eenhillichlijck belieft dieselve
remonstrantie alsoe te presenteren.
Inszgelijcken ist besloeten dat men enige van Munster die haer renten in
enckeden goltguldens wolden betaelt hebben, noch neet meer als 51 st. bb solde
geven unde were beter dat men iemants van den unsen liet arresteren binnen
Munster dan alsulcke schaede toe lijden.
Naedat die geswoernen gedimittirt sint die hern Con. Mats leutenant ende
hoevetmannen mit den verordenten der Omlanden oeck alhijr in den Raedt
gekoemen, bij denwelcken die vorn. remonstrantie avermaels gelesen ende daernae
geconcludirt dieselve te presenteren an den heere statholder. Waertoe gecommittiert
die prelat van Aedwert, borgermeister Johan Thedema, Johan Wifrinck ende
Iselmuyden neffens mij, sijndico.
[29 augustus 1590]
Mercurij 29 augusti
Mitwochen den XXIX augusti hebben obgenante hern omtrent tijn uhren voer
mittentag dvorseyde remonstrantie Iren Gen. gepresentiert, daerbij ick derselven
sachte dat, wiewol Zijn Gen. tot mehrmaln die extremiteijt dusser Stat ende Lande
bij munde voergedraegen ende daeromme deselve wall wuste, soe hadden die hern
van Stat ende Landen nochtans neet mögen underlaeten nochmals deselve bij
geschrifte te remonstreren, begerende apostille up die remonstrantie umb sich
inkumpstich daernae int solliciteren ellers te reguleren.
Sijn Gen. antwoerdeden, die effecten weren apostille, 1 hij dede wat hij kunde,
wuste oeck meer nichts te doene; men behoirde susdaenige requesten Zijne Matt. te
presenteren ofte dem hertoch toe Parma, seggende: ‘ick bin jae meer neet als een
proeffst 2 under juu’. Jedoch hij wolde die requeste duerlesen ende alsdan apostille
daerup verleenen.
Hijrnae sint noch andere propoesten ingevallen, unnoedich alhijr te setten.
[108] [30 augustus 1590]
Jovis 30 a augusti
Donderdach den XXX ten augusti sint die hern van Stat ende Lande mitsambt den hern
leutenant ende hoevetmannen up dem raethuyse bijsamen gewest. Alwaer der
ernveste Popco Ufkens ende Egbert Rengers sich beklaeget dat die an de suytzijde
van Damsterdeep mit hoftmans mandaten gevordert waeren den kaedijck te
repareren, averst dat sulx in haer macht neet en zij; biddende derowegen umb hulp
ende assistentie.
Die samtliche hern hebben nae lange altercatie geresolviert dat die van der
suytzijde van Dampsterdeep voer[eerst] die gaeten weder solden stoppen. Sulx
gedaen, solden die van Innerdijck mit d’andern ant noerden van Dampsterdeep naest
daer an liggende hem toe hulpe koemen.
1 De heren moesten Verdugo’s daden zien als zijn antwoord op de remonstrantie.
2 ‘Proost’ (in de betekenis van een plaatsvervangend functionaris).
171

[31 augustus 1590]
172
Veneris 31 augusti
Vrijdach den XXXI augusti sint die hern van Stat ende Lande avermaels bij den erb.
Raedt gecoemen in presentie der hern Con. Mats leutenant ende hoevetmannen,
alwaer die prelaten sich in groeter antall beclaecht dat zij tijdinge bekoemen hadden
wat maeten der vijant alomme verboeden geene geestelijcke personen, soewel
geestelijcke junckfrawen als andere, te moegen herbargen; item dat alle hoer
guedern dem vijant tot een roeff gegeven. Darup geresolviert dat die prelaten sich
desz an den heere statholder voer hoer particulier solden beclaegen.
Insgelijcken ist entsloeten dat men bij Zijn Gen. solde anholden ten eijnde die
soldaten bij hoeffden möchten belehnet worden; waertoe gecommittirt zijn van der
Stat wegen die hern borgermeistern Wifrinck ende Ulger; van der Lantschup zijde
der her prelat van Adwert mit den commanduer van Osterwerum.
Desen morgen is den drie taelmans mit den twe boumeistern oeck ingesacht dat
Allert Clant voer der poerten zij ende dat sollichs gescheen was mit voerweeten van
den erb. Raedt. Solden darom wal doen ende vermelden sulx bij der gemeente,
hemluyden seggende dattet geschege um sonderlinge saecken, daer Zijnder Matt
ende dusser Stat diensten mercklijck an gelegen.
Nae den middach heft Zijn Gen. angesecht dat hij entsloeten die
Blanckenmeijerschen up den dach morgen te versenden, nemblich een veendel in
Lingen, een in Oetmersum ende solde het darde alhijr in Selwert blijven.
[108v] [1 september 1590]
Sabbathi 1 september 1
Saeterdach den 1 en septembris bin ick neffens beiden hern borgermeistern Johan
Wifrinck ende Johan van Ballen—jetziger tijt hoeftman—gecommittirt gewest umb
in des hern statholders presentie den gewesenen oeversten bij den vijant Allert Clant,
die sich weder tot Zijnder Mats dienste begeven, te examineren upt tgene hij duer
zijnen affgesanten hoffmeister, Hachster, genant hadde doen angeven. 2 Welckeer
examen in des hern statholders kaemer geholden; ist aeverst van sollicher qualiteijt
dat idt neet geraetsam tselve alhijr te mentioneren. 3 Dan pro conclusione heft der her
statholder voer guet ingeseen dat men den taelmans mit den bouwmeistern solde
inseggen dattet die dienste Zijnder Matt ende het walvaert dusser Stat was
eijschende dat men gemelten Clant een tytlanck in de Stat zoude laeten koemen.
Nae dem middach is dit den gemelten vrunden ingesecht, die darup geantwoerdet dat
zij voer haer personen des wal vredich, wolden oeck bij die gemeente der hern
meinunge wal vermelden, dan kunsten een erb. Raedt neet verseeckeren dat gemelter
Clant veelich up der straeten solde moegen gaen. 4
1 In de marge: ‘September’.
2 Zie hierboven, fol. 95 en 95v.
3 Zie voor Verdugo´s kijk op deze gebeurtenissen ook diens Commentario (LCV 107-108).
4 Julsing wekt in zijn dagboek de indruk dat de meerderheid van de stadjers kritisch staat ten opzichte
van de koers van het koningsgezinde stadsbestuur. Daarmee in overeenstemming zijn de klachten
van Verdugo die zich binnen Groningen niet op zijn gemak voelde. De stadhouder noteert in zijn
memoires ook dat de Roomsgezinden zich bij hem beklaagden over de onveiligheid (LCV 153, 155,
158). Uit Hammonius’ aantekening blijkt daarentegen dat de aanhang van de bestaande orde in ieder
geval zo militant was, dat de veiligheid van een openlijk Staatsgezinde persoon binnen de stad niet
kon worden gegarandeerd.

[3 september 1590]
Lunae 3 a septembris
Maendach den III septembris ist bij den hern leutenant ende hoevetmannen mit den
erb. Raedt geaccordiert dat men den kindern van borgermeister Reint Alberda solde
geven favorabel advis umb te mogen bekoemen main levée van hoers vaeders
guedern. 1
Nae dem middach is den sambtlichen borger hopluyden bij den Raedt ingesacht dat
ein erb. Raedt guete wissenschaft hette van den ankumpst Allerten Clantz ende dat
men zijn person tot dienste Irer Matt und wolfarent dusser Stat hadde te gebruicken.
Solden daromme zieluyden wal doen ende geven sollichs allenthalven den borgern
toe verstaen, daermit bij inen geen moijterie en geschede.
[4 september 1590]
Martis 4 a septembris
Dinxdach den IIII septembris sint die erntveste heren borgermeistern Johan Wifringk
und Johan von Ballen mit mij, uuth voerwetentheit des hern statholders, ten huyse
van Allert Clant upt Broerkerckhoff gegaen ende hem aldaer weder gerepetiert tgene
hij in presentie des hern statholders unsz geoepenbaert hadde, dwelcke unsz
anderwerff [109] daerup geantwoerdt: wat hij unsz angesecht hadde, dem zij also,
und wolde daerbij blijven, oeck wal mit zijnen eede bevestigen.
Sulx dem hern statholder angesecht zijnde heft Zijn Gen. guet gedacht die
gantze handlung dem vollen Raedt te oepenbaeren; jedoch solde neet ungeraetsam
zijn dese saecke voereerst denselven hern die van ime, Clante, unsz genoempt
gewest, 2 te ontdecken ende mit hoer advis dan wijders te procederen.
Desen voermiddaege 3 is up den raethuyse een gemener Lantsdach geholden
alwaer—nae verlesung des mandats (duer twelcke alle prelaten, abten, hoevelingen,
redgeren, pastoren, eijgenerffden unde volmechtigen der carspelen, tot die Drie
Delffzijlen, item tot Schaephalster, Winssumer ende Wetzinger zijlen
uutwaeterende, verschreven gewest)—van den gestrengen heere leutenant dr. Johan
de Gouda geproponiert dat die vrunden uuth het mandat wel affgenoemen hadden,
dat sie umb anders geen oersaecke principalijcken gevordert, dan allene dat men mit
gemeener hant die kaedijck, daeran soe voele gelegen, weder geslaegen ende
gerepariert mochte worden, seggende dat dese saecke eijschede wel groete
acceleratie ende dat die vrunden van der suytzijde des Dampsterdieps sollichs allene
geen macht hadden. Daeromme solden die vrunden sich verclaeren wesz zij daer an
te doene geneijcht waeren.
Nae gedaener proposition ist gevraecht oft jemants enige swaericheit hadde, der
mochte zije voerbrengen. Waerup eenieder zijn noedt voergebracht, hoer eijgene
schoerdijcken 4 te hebben ende dat Wetzingerzijl schier heel 5 wechgedreven solde
hebben; item dat hoer carspelen doer dese mannichvoldige inlaegen der Spanschen
1 Zie de ongedateerde minuut in Hammonius’ missivenprotol (MH I 126v).
2 Uit Verdugo’s Commentario weten we dat juist de heren die bij het gesprek met Clant aanwezig
waren, als verraders werden genoemd.
3 In de marge: ‘Lantsdach’.
4 Een schoor- of schaardijk is een dijk met weinig buitendijks land, direct aan zee of waterloop gelegen.
5 De lezing is onzeker.
173

ende andern soldaten altehans unbewoent ende weinich luyden meer voer der hant.
Insgelijcken sachten die vant Halve Ampt ende andere carspelen, bij den dijck
rontsomme liggende, dat zij hoer eijgen dijcken hadden te maecken, dat dieselve
oeck groetelijcx duer dusse vergangene waeterfluet 1 beschaediget; konden
daeromme oeck an andere dijcken neet arbeiden ende die irige liggen laeten. Sachten
daerbeneffens dat zij allenthalven an de schantzen musten arbeiden; begeerden
derowegen man wolde hoer boeven vermogen neet beswaeren. [109v] Die vrunden
van Innerdijck beclaechden sich dat sie den Dampsterwal 2 hadden te maecken,
musten oeck mede an die schantze up Aewerderzijl arbeiden.
Nae lange altercatien ende als geen resolutie genoemen, sachte der heer
leutenant dat men die vrunden voer ditmael bedanckede und dat het mit geen kijven
ofte mit disputeren uuth tho richten zij. Die kaijnge muste gemaeckt zijn, men wolde
daerin ex authoritate 3 doen nae behoiren.
Daermede die hoevelingen mehrendeels affgegaen, jedoch den official uutgevordert
ende duer denselven weder inbrengen laeten dat, bij alsoe veere in hoer affwesent
enige resolutie genoemen worde, gedechten zij desz neet nae te koemen, wat men sie
behoeftde te verschrijven als men buyten sie wolde resolveren, 4 het were alsoe neet
gebruicklijck.
Daerup inen weder ingesacht dat zie een uuthschott 5 solden maecken ende hoer
meninge ofte resolutie weder inbrengen.
Oever een weinich tyts sint die vant Oesterquartier 6 weder ingecoemen mit enige van
Innerdijck ende dan die van de zuydtzijdt des Dampsterdeeps. Ende hebben de vant
Oestquartier huer swaericheiden duer den official weder int lange voerbrengen
laeten, te weten van hoer unvermoegentheit, item dat den sommigen het hoij
wechgedreven, item dat zij geen arbeitsvock an de kaijnge konden krijgen, item dat
zij bevruchten van den vijant verbrant ofte gevangen te worden indien zij enich hulp
an de kaijnge deden, item dat het doch neet doegen solde all wat zij maeckten, ende
dat ment neet kunde holden, dan dat der vijant alle stunde wal weder kunste
duersteecken.
Die van der suydtzijde opposeerden sich, begerende hulp, seggend, zij kunden
het allene neet doen, men muchte idt liggen laeten, wolde men geen hulpe doen; mit
meer andere lange reden.
Alsoe dat laestlich nae alle lange communicatie nichts geresolviert, dan die
hern leutenant ende hoevetmannen hebben up sich genoemen daerinne te ordineren
nae behoeren.
Nae dem middach hebben beide hern borgermeistern Wifrinck ende Ballen neffens
mij sich verfueget in S t Martins kercke, aldaer wij in de sacristie die drie hern
borgermeistern Ubbena, Thedema ende Schatter tot unsz begeert hadden te koemen.
Ende hemluijden ontdecket wat maeten Joest van Cleve sich schelmaftich understaet
1
De storm van 16-18 augustus 1590.
2
Dijk tussen Oosterhoogebrug en Oosterdijkshorn.
3
Latijn: ‘op grond van het [hun (sc. luitenant en hoofdmannen) toekomende] gezag’.
4
‘Waarom had men de Ommelanders laten komen, als men toch van plan was om buiten hen om een
beslissing te nemen?’
5
Commissie (vgl. het Duitse Ausschuß).
6
Het Oosterambt van Hunsingo (Usquert e.o.).
174

under hoer naem valsche articulen ande coninginne te presenteren, mits die gantse
substantie hyrtoe dienende. [110] welckeer hern neffens unsz oeck mit voerweeten
des erb. Raedt voer guet ingeseen, dem vollen Raedt die gantse handel te ontdecken.
[5 september 1590]
Mercurij den 5 ten septembris
Wonsdach den 5 septembris, als ein erb. Raedt up 7 uhren bij den eedt gedaecht
gewest, hebbe ick in presentie beider hern Con. Matts hoevetmannen, die hern
borgermeistern Joachim Ubbena ende Johan van Ballen, einem erb. Raedt in der
lange gerapportiert wat saecken Allert Clant, in presentie des hern statholders, beider
hern Johan Wifrinck, Johan van Ballen ende die mijne, unsz ontdecket, insonderheit
van dat Joest van Cleve mit syne complicen der coeninginne van Engellant hadde
gepersuadiert dusse Stat an ire handen te brengen, seggende dat hij guede
correspondentie hadde mit enige voernehme personen alhyr ende dat hij tot dien
eynde valslijck hadde gefabriciert seeckere articulen up diewelcke dusse Stat
geïnduciert konde worden umb oever te gaen an de Engelsche zijde; vermeldende
daerbeneffens, dat soedaene articulen—gecorrigiert zijnde bij Joest van Cleve—mit
eniger luyden hande geteickent weder an de coninginne gebracht, wel wetende dat
dieselve luyden, als wesende alhijr vortreffentlijcke ende getrouwe personen, des
noijt gedacht ende dattet alles buyten haer weten ende dattet een erdichtede
schelmaftige inventie van Joest van Cleve allene gewest zij. Ick hebbe insgelijcken
deselve personen voer den Raedt genoempt, unnoedich dieselve hier te vermelden.
Hierbeneffens hebbe ick untdecket wat anslaegen grave Willem van Nassau up
dese Stat hadde; item wat gefabriceerde 1 brieven hij duer den pastoer van
Westerembden mede herwarts solde hebben doen brengen.
Ein erb. Raedt, naedat zij die saecken verstaen, hebben des pastoers halven hoer
advis gegeven, dat hij behoirde in bewaersum genoemen te worden. Welck advis ick
uuth bevel des Raedes dem hern statholder ingesacht. Dero Gen. bevoelen dat
gemelter pastoer up die poerte gebracht solde worden. Ende als ick Sijn Gen.
bevelch bij den Raedt weder ingebrocht, is mij bevoelen den hern leutenant ende
hoevetmannen sollichs an tho melden, dat zij het wolden gebeeden, vermits er een
ingeseten des landes.
Koemende up Zijne Matts Caemer ende sollichs geproponiert hebbende, heft
der her leutenant sich heftich beswaert ende, lestlich seggende, dat idt tegens
geestelijck recht zij die handen up een priester te slaen buyten consent der
geestlichen oevericheit, heft men begeert, dat ick [110v] neffens dem secretario
Marhuysen an den statholder solden gaen ende Zijn Gen. dese des leutenants
swaericheit ontdecken. Twelck wij gedaen ende van Zijn Gen. dese antwoerdt
bekoemen: wij solden dem leutenant inseggen hij 2 nam sollichs up zijn conscientie
und die leutenant mochte die helffte draegen, sie wolden mit malckander toe biechte
gaen; men solde den pastoer eerst hensetten ende daernae mocht men den vicarijs 3
anspreecken.
1 Ms.: ‘gefrabiceerde’.
2 Verdugo.
3 Arnoldus Nijlen.
175

Dese antwoert up Zijne Mats Caemer weder ingebracht zijnde is bevoelen dat der
pastoer aldaer gevociert ende hem bevoelen solden woden up Botteringepoerte in
verstrickinge te gaen.
Twelck bij den erb. Raedt gehoirt, is geordineert dat die naeste raetshern bij des
pastoers losement mit dem secretario Julsing solden gaen ende nehmen alle zijne
papijren die hij enichsins hadde ende brengen dieselve bij den Raedt om te weten
ofte ietwesz daerinne te vinden zij.
[6 september 1590]
176
Jovis 6 a septembris
Donderdach den VI septembris bin ick van den heere statholder gevordert int hoff te
koemen. Alwaer Sijn Gen., staende in de gallerie, mij erstlich voergeholden dat die
Blanckenmeijerschen, liggende in Selwart, geweigert hadden up te trecken ende dat
daromme Zijn Gen. bedacht waeren een exempleerlijcke straffe oever sie te doene.
Voer het anderde hielt Zijn Gen. mij voer dat men hem een requeste 1
gepresentiert hadde seer calumnieux, waerin dat men hem den wech nae Vrieslant
wolde wijsen ende dat hij mit zijn volck in Vrieslant solde reijsen. Wat men dochte,
ofte wat men sich leet voerstaen, ofte wij meenden dat hij een junge zij, ofte wij
oever hem toe gebieden hadden, ofte hij neet meer was als wij, off hij niet unse
gouverneur zij; men solde doch seggen wat middelen hij hadde umb in Vrieslant te
gaen, ofte niet dese vijants gewallt altijt tegens hem aldaer gelegen.
Ick antwoerdede, van enige calumnie wuste ick neet dat in de requeste zij, dan
allene men hadde gebeeden dat Zijn Gen. enich middel wolde vinden umb tlant te
redden uuth dese elend.
Sijn Gen. sachte, men mochte an Zijn Matt ofte Zijn Hoch. daromme
suppliceren, het ginck unsz an; hij wasz jae neet meer als een persoen etc.
Ick antwoerdede, men kunde oeck een erb. Raedt ofte die van Stat ende Lande neet
verkeeren 2 dat zij erstlich an Zijn Gen. anhielden als hoer hoeft ende gouverneur.
Zijn Gen. mochte apostille verlenen, alsdan muchten zij wijders versuecken soe zij
bevonden te behoiren.
Darup Zijn Gen. antwoerdeden, hij wuste hoer up solcken calumnieuse schrift
geen apostille te geven, mit meer andere woerden.
[111] [7 september 1590]
Veneris 7 a septembris
Vrijdach den 7 septembris is bij Stat ende Landen, in presentie der hern leutenant
ende hoevetmannen, besloeten dat alle carspelen tot Drie Delffzijlen, item tot
Winsumer ende Schaephalster zijlen uuthwaeterende ende die mit geen seedijcken
beladen, mede soelen verschreven worden umb an den caedijck te arbeiden ende
dieselve te helpen slaen.
Noch is tot affdoeninge van seeckere sesdusent een hundert gl., die wij tot die
beleninge der Spanschen soldaten upgenoemen hadden, bij Stat ende Landen een
jaertaxt bewilligt um in handen van den rentmeister Johan van Deest up te brengen.
Tertio is dem secretario Marhuysen ende mij belastet mit een requeste, soe die
1 Het gaat om de remonstrantie die men op 29 augustus 1590 heeft aangeboden.
2 Hier: ‘anders doen dan’.

van der Marne gepresentiert, an Zijn Gen. te gaen ende dieselve toe vertoenen dat
d’ingesetenen aldaer den soldaten alle daegen musten geven een halve daeler, ende
dat den capitein neet gestaeden wilde dat die huysluijden selvest muchten arbeijden.
[8 september 1590]
Sabbathi 8 a septembris
Saeterdach den 8 ten septembris bin ick mit dem secretario Marhuysen gegaen an den
heere statholder ende d’inholt der requeste dern van der Marne Iren Gen.
geremonstriert. Deselve geantwoerdet dat die huysluyden neet wolden arbeiden. Als
ick seede jae, worde geresolviert dat men den capitein Lambert mit den huysluyden
tegens den maendach solde vorderen ende tegens malckander verstaen.
Sijn Gen. heft oeck bewilligt dat men mit het soeden der schantze up
Aewerderzijll noch een tijt lanck solde supersederen, ter tijt den caedijck weder
geslaegen.
Noch heft Zijn Gen. beloeft jachten te verordenen um up den caedijck mit guet
crijchsvolck acht te geven ende die huysluyden te bescharmen.
Sijn Gen. heft mij wijders bevoelen dat men doch een ende wulde maecken mit
die electie eijnes hopmans up den Delffzijll, wente die noet eijschede sulx.
In des erntfesten heren borgermeisters Johan Wifringen pant. 1
[9 september 1590]
Solis 9 a septembris
Sondach den 9 septembris hebbe ick des hern statholders begerent um een ende te
maecken mit d’electie eines hopmans einem erb. Rath vorgedragen, oeck mede dat
Zijn Gen. begeerde visie te hebben van der missive soe Joest van Cleve an den Rath
geschreven mede vant passebort hem verleent.
[111v] Waerup ein erb. Raedt jegenwoerdich sittende mit die van den Olden
Raedt, oeck in presentie beider heren hoevetluyden Ubbena ende Ballen, die dusser
saecken wetenschup gedraegen, entsloeten, dieselve brieven van Joest van Cleve mit
de gantze saecke Zijn Gen. te ontdecken in den vollen Raedt, ende dat men van
derselven solde begeren morgen untrent 7 uhren im Raet toe erschijnen.
Nae dem middach hebbe ick uuth bevel des Raedts Zijn Gen. tselve ingesacht, die
sich guetwillich erboeden up bestemde stonde bij dem erb. Raedt te willen koemen.
[10 september 1590]
Lunae 10 a septembris
Maendach den 10 den septembris is unser genediger her statholder Francisco de
Verdugo, in achtervolch eins erb. Raedts begerent, tusschen 7 ende 8 uhren
persoenlijck up den raethuyse erschenen, alwaer ick uuth bevel des erb. Raedts Zijn
Gen. die gantze saecke voergedraegen: wat gestalt Joest van Cleve geschreven
hadde seeckere brieven 2 an den Raedt dusser Stat, dat hij enige saecken hadde te
ontdecken daer unser Stat merckelijck an gelegen; item dat hij begeert hadde men
solde hem iemants toesenden up Emden mit dem he alles communiceerde, maer dat
1 Deze woorden staan in de marge.
2 Deze brieven zijn niet in het stadsarchief aangetroffen.
177

een erb. Raedt sollichs affgeslagen und allene hem een passebort gesunden umb
alhijr int lant te moegen koemen, ende dat hij darup sollichs verweigert dan een tijt
lanck daer die gantze saecke bij geschrifte ontdecket; twelck Zijn Gen. uut verlesung
aller handlungen bij geschrifte solde hoeren vorlesen.
Oeck hebbe ick Zijn Gen. voergedraegen uuth bevel des Raedes van een
missive, die grave Wilhelm van Nassou an den Raedt geschreven hadde, 1 tenderende
tot seditie ende unenicheit ofte misvertrouwent tuschen Zijn Gen. ende dese Stat te
maecken. Welckeer dingen die heren van den Raedt Zijn Gen. neet hadden
geoepenbaert, vermits dieselve doen ter tijt niet tegenwoerdich gewest, dan weren
allene entsloeten sulx bij hemluyden versmoeren te laeten.
Nae gedaene proposition ende Zijnder Gen. antwoert, dat dieselve wal vredich
van den erb. Raedt alles also verstaen te hebben, heft men alle die brieven, daervan
hijr bevoer gementioneert, Zijn Gen. voergelesen, ende daernae besloeten dat men
up guede middelen solde trachten umb Joest van Cleve in handen te bekoemen.
Desen dach is oeck besloten in presentie des statholders dat der pastoer toe
Westeremden noch in verseeckertheit up die poerte solde blijven, ter tijt wijder
kuntschap ingetoegen mochte zijn.
[112] [11 september 1590]
178
Martis 11 a septembris
Dinxdach den XI en septembris sint die hern Con. Matts leutenant ende hoevetmannen
mit den verordenten der Omlanden up den raethuyse gecoemen umb mit malckander
toe spreecken woe ende waer die quartieringe toe vinden zij voer die soldaten diser
Omlanden. Derwijlen averst aldaer gerapportiert worde dat zij daertoe geen middel
wusten te vinden, is voer guet ingeseen Zijn Gen. hijromme te versuecken. Waertoe
gecommittirt die hern prelaten van Adwert und Osterwerum, beide hern
borgermeistern Johan Wifrinck, Evert Ulger, der hoevetman Johan van Ballen, Ernst
van Iselmuyden und ich, sijndicus.
Eodem instante sint die vorgenante hern an den heere statholder gegaen, alwaer
ick Iren Gen. geproponiert, alsoe billich Ire Gen. und die hern samptlich sich mit
malckander behoirden toe bevlijtigen umb het lant voer wijder verwuestinge te
preserveren ende dannocht noedich den anwesenden garnisoen haere lehninge te
verschaffen, twelck omme te vinden hadden die heren, gecommittirt tot die
quartieringe, gisteren bijsaemen gewest umb new quartier te maecken, averst,
vermits het Westquartier een grote deel geruyniert, oeck int Langewolt alles under
waeter ende dan an de suydtzijde van Dampsterwall omtrent 25.000 juck landes
verdruncken, welckeer luijden vertoegen ende niet meer bij hunne huysen
woenachtich, immers geen schattinge konden geven—boeven dat oeck onmoegelijck
die carspelen, soe noch in esse 2 hoeger te moegen setten—, soe gelangede an Zijn
Gen. der heren dienstlich begeren up guete middelen te dencken waermede het lant
geconserviert ende voer wijder unheil bewaert solde moegen worden.
Sijn Gen., antwoerdt hebbende wat middel hij doch vinden solde, derwijlen
tvolck sonder gelt neet konde leven ende sonder volck het lant neet kunde geholden
worden, sprack wijders—umb die saecke, soe hij sachte, kort te maecken—dat hij
1 Ook deze brief is niet aangetroffen.
2 Latijn: ‘in wezen’, m.a.w. ‘de kerspelen die nog voortbestaan, bewoond worden’.

tevreden was, men solde den soldaten alle maent musteren ende twe darden deelen
van der lehninge hoer tijtlijx geven, ende die heren solden sollichs een maent
versuecken, spoerden sie alsdan enich vordel daerbij, wolde Zijn Gen. die hant
daeran holden dat idt gecontinuert mochte worden.
Deses bij den samtlichen hern weder ingebracht zijnde, is voer guet ingeseen den
commissari Vasques an toe spreecken om te weten wie hoech ieder veendel
gemuster[t] zij.
[112v] [12 september 1590]
Mercurij 12 a septembris
Wonsdach den XII septembris—als der dach umb van een hopman up den Delffzyll
te spreecken angeset gewest—sint die hern leutenant ende hoevetmannen mit den
borgermeistern ende raedt, oick den verordenten der Omlanden bysamen gecoemen,
voer denwelcken ick mit drie woerden verhaelt dat dese bijkumpst daromme
beraemt niettemin derwijlen unser genediger statholder sich tot verscheiden tijden
verclaert dat Zijn Gen. person oeck present bij die electie wolde zijn ende dan van
enige heren oeck angetoegen worde dat der geswoeren te bevoerens oeck daeromme
gevraecht gewest, als Christoffer Jurgens hopman gekoeren worde—soe hadden die
heren eerst oever te leggen wat zij in disen gedechten te doen. Waerup geresolviert,
men solde die geswoeren eerst daerup hoeren umb te seen ofte zij die electie in des
erb. Raedts handen wolden stellen.
Voer het anderde hebbe ick ingebracht die specificatie van die besoldinge der
soldaten, staende up die leste mulsteringe up die buecken des coenincks. Ende nae
lange calculatie, vernoemen hebbende dat bij sommige veendels temelyck vordel, bij
die sommige averst enich verluys solde zijn, soe heft men in fine pro conclusione
voer guedt ingeseen dat ick voereerst Zijn Gen. weder solde anspreecken ende
dieselve bidden dat Zijn Gen. believen wolde selvest den oeverslach te doen
maecken, wie hoech ofte groet die twe darden deelen van de veendels die wij in unse
belehninge draegen mochten beloepen, om alsdan te seen wat unsz te doen stunde.
Nae dem middach, als ick dit dem heere statholder voergedraegen, heft Sijn Gen.
geantwoerdet sulx wal te willen doen, dan wij hadden doch van Vasques reede
laeten eijschen die specificatie van den solden. Demselven hadde hij oeck bevoelen
unsz die perfect uuth die original buecken te geven.
Darup ick sachte dat die heren wal begeerden, umb beter ende een vastern
grundt te vinden, dat Zijn Gen. selffst die quotisatie van den twe dardendeelen lieten
stellen. Twelck Zijn Gen. seede wal te willen doen.
Ende als ick Zijn Gen. wijders vraechde hoe dat ick doch Zijn Gen. intentie
belangende diese twe dardendeelen 1 solde verstaen, off niet die mieninge zij dat men
alle maent die veendels solde musteren ende alsdan nae luyt het slut van de
musterzedel betaelen die twe dardendeelen van der gantse besoldinge des veendels,
Sijn Gen. antwoerdede, Jae, dan men solde die eerste vijftijndaegen in plaetze van
lehninge het eende dardendeel geven ende het ander dardendeel up den dach van
musteringe.
[113] Ick sachte wijders—umb Zijn Gen. wal te verstaen—wat dan nae
gedaener musteringe gescheen solde ingevalle het veendel neet compleet was; oft
1 In de marge: ‘Statholders meninge van de twe dardendeelen’.
179

men alleffenswall solde moeten betaelen nae luyt die volle mulsterzedell. Sijn Gen.
sachte: Neen, maer, als die mulsteringe gescheede sol men seen wie voel volcx daer
zij ende die der dan up dach van musteringe bevonden worden, derselven besoldinge
sold’men te saemen calculeren ende daervan die twe dardendeelen betaelen, te
weten het eene dardendeel up die eerste vijftijn daegen, het ander up die dach van
mulsteringe.
Ick seede noch wijders, repeterende dese meninge, ofte ick die hern sulx wal
mochte inseggen, treckende uuth mijn knapsack een zedel van unse twe veendels
ende wijsende Zijn Gen. dat Herema veendel up die rolle gemulstert stunde up 1968
fl. 15 ende dat het gemulstert was up 200 hoeffden; ofte nu saecke weere dat hij
meer neet als 150 hoeffden hadde, ofte hij dan effenswal trecken solde twe
dardendeelen van der boevengeruerde summe. Sijn Gen. antwoerdede mij
aevermaels: Neen, maer allen die twe dardendeelen van soedaene besoldinge als die
150 solden beloepen, wente dat was billick und recht. Und Zijn Gen. wolden die
hant daeran holden dat dese ordonantie geëffectueert mochte worden, wuste sie oeck
voer den Koeninck ende Zijn Hoch. te verdedigen, seggende dat die hopluyden sich
neet hadden te beswaeren. Toedeme were hij selvest verseeckert, wetende wat volck
hij hadde ende Stat ende Landen wusten waer hoer gelt bleve.
[13 september 1590]
180
Jovis 13 septembris
Donderdach den XIII septembris sint die samtlijcke geswoeren oeck up den raethuyse
gewest. Denselven geproponiert van dat die vremdelingen allenthalven alhier in der
Stat huysen huyrden. Darup geresolvert dat men solde publiceren ende bij den
rotmeistern anseggen dat niemants enige vremde luyden, sie zijn soldaten ofte neet,
enige huysen, kelders ofte kaemers nae desen daege verhuyren solde buyten consent
des Raedts, bij tijn goldgulden te bruecke.
Insgelijcken is geproponiert dat men een hopman weder up den Delffzijll solde
kiesen ende alsoe dan alhijr van enige hern angeregt worden dat in de electie des
vorigen hopmans die geswoerne de saecke an den Raedt gestelt hadden, weer die
vrage wat zij nu begeerden te doene. Ende als een ieder geswegen, heft [113v] toe
lest der taelman Berent Maler gesproecken: Hij vertroude, een erb. Raedt solde een
solliche bequame person erwelen daer Stat ende Lande mit gedient, ende maeckede
voer zijn person geen swaericheit sulx einem erb. Raedt in handen toe stellen.
Jedoch—sachte hij—die andere vrunden mochten sich oeck verclaeren. Ende als toe
lest gefraecht ofte iemants swaericheit maeckte, die mochte sick verclaeren, heft een
ieder geswegen ende geconsentiert; alle der boumeister Johan Maler seede dat zij
begeerden men wolde een borger van der Stat aldaer reijsen.
Nae dem middach hebbe ick Zijn Gen. een requeste gepresenteert van den
ingesetenen toe Grijpskercke ende Rugewaert, belangende dat die arme luijden
aldaer weder mochten sitten ende 1 vant achterstal neet betaelen. Nae denwelcken ick
weder in reede gecoemen upt stuck van munsteringe der soldaten ende Zijn Gen.
gevraecht wel die mulsteringe doen solde. Zijn Gen. sachte: die commiss[aris]
Vasques. Waerup, als ick gerepliciert, ofte idt neet wesen mochte dat emants van
1 Ms.: ‘een’. De strekking van het request is dat de achterstallen van het hele kerspel niet ten laste
gebracht moeten worden van degenen die naar hun woningen willen terugkeren.

Stat ende Lande daerbij toech, seede Zijn Gen. jae, ende wolde oeck hemluyden sulx
ordineren, dat sij einen adjungeren solden, soewel bij unse commissarius als by den
ander.
[14 september 1590]
Veneris 14 septembris
Vrijdach den XIIII septembris 1 hebbe ick voer Con. Mats leutenant ende
hoevetmannen, borgermeistern ende raedt mit den verordenten der Omlanden
rapport gedaen van tgene ick mit Zijn Gen. mercurij den 12 hujus nae dem middach
upt stuck van de drie dardendeelen wijders gesproecken; item van tgene dat Zijn
Gen. vredich ende oeck van meninge Stat ende Lande te ordineren emants van
hoerluyden bij die monsteringe te laeten wesen.
Daerup zij samtlich entsloeten dat men de saecke int werck solde stellen ende
nae dem middach anvangen die quartieringe daernae te maecken.
In dese gemene bijkumpts is van der electie eins hopmans up den Delffzijll
communicatie gevallen. Ende als men gesproecken heft ende die meeste heren van
meninge waeren dat men per vota in der stille den hopman solde erwelen ende nae
lange underredens men neet geweten te resolveren, neet wetende wat Zijn Gen. van
meninge, ofte deselve daerinne oeck te vreden, heft toe lest mij bevoelen Zijn Gen.
an te suecken ende mit glimpfige middelen verstaen oft Zijn Gen. sulx lyden kunde
dat men bij vota in stillicheit den hopman mochte erkeesen.
[114] Nae dem middach hebbe ick Zijn Gen. deses belangende die vota angedient,
darup Zijn Gen. seede: men behoirde den hopman bij gemeine communicatie te
erwelen, eenieder nae zijn conscientie, den besten den hij vermeende am
allerdoechdelijxt te wesen tot des coeninx dienste ende dusser Stat ende Lande
walvaert. Jedoch pro conclusione seede Zijn Gen., men solde Zijn Gen. ende oeck
die samtlijcke heren up dit stuck hoer beraet laeten nehmen bis tot den maendach;
ofte Zijn Gen. sachte noch wijders, die heren solden drie noemen ende Zijn Gen.
eenen uuth den drien laeten kösen.
Ick antwoerdede dat ick die heren sollichs wal wolde anseggen, dan ofte die
heren daertoe quemen dat zij mit malckander sick einer persoen vergelijckeden ende
Zijn Gen. denselven voerstelleden ende dat Zijn Gen. alsdan denselven
confirmeerden, hij antwoerdede, Jae, zij konden dat wal doen; were alsdan bij den
heren een solliche persoen erweelt die doegentlyck genuech is, soe wolde Zijn Gen.
sich wal confirmeren, woeferne neet, mocht men een ander erwelen.
[15 september 1590]
Sabbathi 15 a septembris
Saeterdach den XV en septembris sint die verordenten der Omlanden bij den Raeth upt
raethuys gecoemen, sich beclaegende dat der vijant an Sanster uuterdijck upt lant
gecoemen mit etlich hunder[t] mannen, hadden algereit enige huysern gebrant und
voele gevangens wechgefuehrt ende, derwijlen dat toe bevruchten dat men alsoe
wijders solde voertfaeren, soll noedich zijn van der cassatie der sauvegarden een
1 Ms.: ‘decembris’.
181

esolutie te nehmen. Den samtlichen hern heft beleeft dat ick sijndicus mit den
official Krithe Con. Mats leutenant und hoevetmannen sollichs auch solden
andienen umb toe hoeren wat hierin te doene.
Twelck wij gedaen; die voer guet ingeseen, dat men oever dese saecke sich up
den maenddaege solde vergaederen.
Dese bijkumpst hebbe ick oeck rapport gedaen van tgene mij des vorigen
daeges nae dem middach van den heere statholder upt stuck van der electie des
hopmans bejegent, welckeer saecke ingestelt bis tot den erstkumpstigen maendach.
[16 september 1590]
182
Solis 16 septembris
Sondach den XVI septembris heeft der erb. Gisbert Arents zijn reeckeninge gedaen
van den guedern des Fraterhuyses in presentie der vier hern borgermeistern des hern
rentmeisters ende die mijne.
[114v] [17 september 1590]
Lunae 17 septembris
Maendach den XVII septembris sint die heren Con. Mat leutenant ende
hoevetmannen (daer nochdan borgemeister Ubbena vermits swacheit absent) mit den
verordenten der Omlanden alhijr up den raethuyse bij dem erb. Raedt versamlet
gewest. Bij denwelcken voereerst van der verwusting des lants, item van den brant,
soe der vijant tot Loppersum ende Enum gedaen, mede van der gevenckenisse van
soe voele huysluyden getractiert, ende pro conclusione besloeten dat men Zijn Gen.
solde vraegen ende desselven advis hören oft idt geraeden die sauvegarden te
casseren ende, Zijn Gen. advis gehört hebbende, alsdan te consulteren oft men een
general Lantsdach solde verschrijven upt stuck van der cassatie der sauvegarden ofte
neet. Ende indien Zijn Gen. neet van meninge dat men die sauvegarden solde
casseren, soe were oeck unnoedich daerum een Lantsdach te verschrijven, wente
buyten Zijn Gen. sij darinnen nichts te doen.
Voer het anderde is in dese versamblung van mij geproponiert wat van Zijn
Gen. belangende die electie eins hopmans mit mij versproecken, ende sint die
samtliche heren darup voertgefahren umb een hopman te willen keesen. 1
Die van den Raedt verclaerden sich mit stille stemmen te willen treden int
eligeren, daer die van den Omlanden neet ter contrarien gewest, alleene seede een
van den prelaten dat idt hemluyden all eens were. Der her leutenant Gouda seede
hierenteegens, seggende dat idt neet behoirde alsoe toe te gaen und men behoirde in
solchen saecke, daer des coenincks dienste soe mercklijck an gelegen, [niet] 2 undert
hoetijen die electie te doene. Sommige van den Raedt antwoerden, sie wolden desz
niet toe weiniger hoer conscientie betrachten ende een hopman keesen der Zijne Mat
ende dusse Stat getrou were; und were wal soe voele an een hoevetman als an een
hopman gelegen; nu wuste averst Zijn Gestr. woll, dat men die hoevetluijden oeck
alsoe 3 erweelden. In summa, nae lange altercatie seede der leutenant, hij wolde zijn
1
In de marge: ‘Electio capitanei Hillebrandi Engel’ (Latijn: ‘Verkiezing van kapitein Hillebrand
Engel[berts]’).
2
Wanneer De Gouda stelling neemt tegen de opvatting van de Raad, zoals Hammonius met
‘hierenteegens’ aangeeft, betekent dit dat hij voorstander is van een openbare stemming. In dat geval
ontbreekt er echter een ontkenning in de zin.
3
Door middel van een geheime stemming.

stem wal oepenbaer geven. Die heren samtlich begeerden hij solde uutgaen ende
geven zijn stemme, hem gunnende die voerganck. Heft idt averst neet willen doen.
Daeroever die hern effenswall voer guedt ingeseen mit der saecken voert te
faehren ende heft darup der borgermeister in der tijt, Johan Wifrinck, die samtliche
hern gevraecht, ofte idt den heren belevede mit verborgene stemmen voert te faehren
ofte niet, wente, ingevalle niet, wolde hij upstaen, vermits zijn Ern. L. soene oeck
mede darumb gesollicitirt. [115] Warup, als die hern geantwoert, heft men tot der
electie geprocedirt ende is bevonden dat Hillebrant Engelberts, veendrich up den
Delffzijll, die meeste stemmen gehadt heft.
Nae gedaene koer heft men mij belastet Zijn Gen. an toe dienen dat die hern
van Stat ende Lande den veendrich Hillebrant Engelberts wal tot een hopman
begeerden ende denselven eendrachtelijck gekoeren hadden ende an Zijn Gen.
versuecken hem te aggreëren ende te confirmeren. Ick hebbe begeert dat men
iemants neffens mij solde ordineren, twelck voereerst wel voer guedt ingeseen, doch
heft sich niemants daertoe willen laeten gebruicken; dan lestlich gesecht worden, der
official Krite solde van der Lantschap wegen mit mij gaen. Sommige hern seeden
dat der secretarius Marhuysen oeck solde medegaen. Dar der her luytenant entegens
sachte: Hij wolde sollichs neet consenteren. Die heren hoevetmannen spraecken: Zij
wolden het alsoe hebben. Der luytenant antwoerde dat hij het neet lyden wolde; bisz
lestlich die drie hoevetluyden sachten (wente Ubbena was absent), zij wolden dat
Marhuysen gaen solde, hij was soewal hoer diener als des luytenants und zij weren
dre personen, hij averst mer ein alleen. Sulx dat lestlich—als ick gesacht, ick wolde
um allerhandt respect eenen mede hebben die Francois kande—obgenantem
secretario bevoelen neffens unsz beiden an den statholder te gaen.
Alwaer koemende hebbe ick Zijn Gen. angesecht dat die samtliche hern den
veendrich up den Delffzijll eendrachtelijck tot een hopman erwelet und geen
bequamer voer ditmael bevonden, begerende dat 1 Zijn Gen. hem wolden
confirmeren ende daerinne tevreden zijn. Darup Zijn Gen. antwoerdede, het solde tot
quader consequentie zijn dat altijt die soldaten solden prescriberen wat hopman zij
hebben wolden.
Ick antwoerdede, zij hadden sulx niet gedaen, dan hadden allene gebeden und
die heren vunden geen bequamer; Zijn Gen. solden doch wal doen ende conformeren
sich in die guede meninge der samtlijcke hern. Darup sachte Zijn Gen., woll an, er
wolle sich in dem conformeren dat hij solde hopman zijn, averst het were neet
geraetsam dat datsulve veendel altijt in den Delffzijl solde blijven; sollichs mochten
wij den hern samtlich weder inseggen. Twelck wij alsbald gedaen, ende is daermede
dese bijkumpst gedimittirt.
[115v] [18 september 1590]
Martis 18 septembris
Dinxdach den XVIII bin ick in den Raedt gevordert ende is mij aldaer angesecht dat
der official Krite gevraecht hadde wat die heren geresolviert um eenen mit an den
statholder te senden upt stuck van der cassatie der sauvegarden. Ende nae geholdene
communicatie heft dem erb. Raedt guet geducht dat ick allene derwarts an den
1 Ms.: ‘datmen’.
183

statholder solde gaen, om te vernemen wat Zijn Gen. meininge in dit stuck zij; item
dat ick een ander botschap veele liever solde maecken ende wesende in
communicatie die occasie waernehmen um diese materie vant casseren der
sauvegarden up de baene toe brengen ende alsdan hoeren wat Zijn Gen. advis hierup
wel zijn solde.
Nae dem middach umtrent 4 uhren bin ick an den heere statholder gegaen ende
derselven erstlich geëxhibiert een requeste van die van Visvliet, versueckende
erledigt oft ontheft te worden vant graven an Emetil. Daerup geantwort worden
(naedat Zijn Gen. voele geclaecht, hij worde van unsz niet geassisteert ende must
alles mit dwanck die huysluyden daertoe brengen) dat hij den leutenant vorderen
woll ende alsdan in mijn presentie middel schaffen off men die supplianten konde
helpen.
Under anderm als Zijn Gen. mit voele woerden gesacht hadde dat der vijant nu
eerst oepenbaerde wat hij int harte druech, hebbende in de Rijp een priester in zijn
egen huys verbrant etc., seede ick dat die hern van Stat ende Lande ter cause van
susdaenige swaricheiden sich seer perplex bevonden, neet wetende wat middel best
voer die hant toe nehmen sij darmit het lant voer meer unhail ende underganck
geconserviert mochte worden. Wente erstlich were idt an deme dat der vijant zijn
achterstallen wolde betaelt hebben, die averst toe betaelen sij niet in der luyden
macht; ende bij aldien zij dan neet betaelden, als neen, 1 stunt te besorgen dat die
eene voer die ander nae in de brant wolle gebracht worden. Wat doch dan Zijn Gen.
advis wel soude zijn, ofte idt oeck geraeden den huysman weder upt geweer te setten
ende die sauvegarden te casseren.
Sijn Gen.—dit gehoert hebbende—begunste mij te seggen, hij wolde die
beschwerning 2 pro et contra seggen, wie hij dan oeck dede, seggende: wij solden
voereerst den huysman fraegen ofte zij oeck begeerden het geweer an toe tasten. Des
verstaen hebbende, mocht men wijders fraegen ende consulteren wat te doen sij. Als
ick averst repliceerde dat idt geraeden dem gemeenen man ietz hiervan te ontdecken
voer ende alleer ein resolutie einhilliglich genoemen, begunste Zijn Gen. andere
swaericheiden weder voer te brengen, sonder entelijck zijn advis mij te geven.
[116] Sijn Gen. beveellde mij int affgaen oeck dat idt neet geraeden, dat dit
jegenwoerdige veendel steedts in den Delffzijll solde liggen. Daromme solde ick den
heren anseggen dat idt noedich een gubernatorn oever die schantze aldaer te stellen
ofte dit veendel uuth te doen trecken ofte een veendel borgeren daerin te leggen, mit
meer andere particuliere motiven van die erkiezinge deses nijen hopmans up den
Delffzijll, sulx te laste leggende een ofte twe personagien. 3
[19 september 1590]
184
Mercurij 19 a septembris
Wonsdach den XIX septembris sint die heren leutenant ende hoevetmannen mit den
verordenten der Omlanden bij den erb. Raedt up den raethuyse gecoemen, voer
denwelcken ick rapport gedaen van alle tgene ick des vorigen daeges mit Zijn Gen.
gesproecken ende hyr bevoeren verhaelt. Dwelcke nae gehoertem rapport in seer
1 ?
2 Correct gelezen?
3 De zin is niet helemaal duidelijk. Blijkbaar is Verdugo niet tevreden met de keuze van Hilbrand
Engelberts tot hopman te Delfzijl en gaat hij ervan uit dat enkele heren van de Raad hiervoor
verantwoordelijk zijn.

wijtleuffige communicatie gevallen upt stuck van der cassatie der sauvegarden,
seggende d’eene absolutelijcke hem guet te beduncken dat men alle sauvegarden in
genere solde affschaffen ende den huysman weder upt geweer setten, d’andere
averst seeden dat idt een periculoese saecke weere, behoeffde wal deliberatie,
konden sich neet resolveren. Jedoch der mehrendeel, sonderlinge die van de landen
mit oeck dem heren leutenant, sachten simpliciter hoer advis te wesen dat men die
sauvegarden solde affschaffen.
Insgelijcken is hijr communicatie gevallen van een schantze toe Waetum te
maecken, daervan men oeck seer wijtleuffig gediscurriert.
Ende is laestlich pro conclusione van alle communicatien desen voermiddage
geholden upt stuck van der cassatie vorsz. nichts anders besloeten dan allene, dat
men eerst enich volck meer an de dijcken herum solle leggen, als nemblich toe
Warffum, Uuthuysen, Waetum ende alsoe rontsomme. Waertoe der official und ick
gecommittirt Zijn Gen. sollichs an toe seggen. Item dat men wel geneicht were een
schantz up Waetum te leggen.
Nae dem middach sinnen wij an Zijn Gen. gegaen ende sulckes derselven angedient.
Die daerup geantwoerdet dat men mit 50 oft 100 man jegenwoerdichlijk up die
plaetzen daer der vijant mit 2000 starck weinich solde koenen uuthrichten, dan
hadde bevoelen dat het krijchsvolck in de Marne waegens ende alles solden veerdich
hebben um, alsbald der vijant voer seijl ginck, alsdan up den dycken neffens die
schepen langes te gaen. Darumb solde men idt berusten laeten ter tijt men sehen
mochte wat des vijants anslach zij.
[116v] Sijn Gen. heft unsz oeck bevoelen dat wij daetlijck een ofte twe
raetshern up den Delffzijll solden schicken umb te vernehmen hoevoele soldaten
aldaer inne were, item wat ammunitie daer zij; umb, daervan rapport gehört
hebbende, wijder te ordineren naer behoiren. Dese dingen hebben wij bij dem Raedt
allene gerapportiert, dwelcke alsbald den raetsher Gisbert Arents ende Ulger Ulgers
hiertoe gecommittiert.
[20 september 1590]
Jovis 20 a septembris
Donderdach den XX ten septembris bin ich uuth bevel des Raets an den hern leutenant
ende hoevetmannen gegaen ende derselven angedient dat die van Waegenborgen
van den vijant gedrowt worden verbrant te zijne, indien zij an de kaijnge arbeijden, 1
vraegende ofte idt neet moegelijck dat sie mochten exempt zijn, derwijlen zij dem
vijant naest gelegen ende eer gebrant konden worden als iemants anders. Die hern
hebben mij geantwoert: Neen, wente d’andere kunden alsoe wall verbrant worden
ende indien men dan eene uuth den schoeff toech sold’men niemants daer koenen
krijgen toe arbeiden.
Desen voermiddage bin ich mit Ubbe Olijslaeger, dwelck uuth Westerlant eerst
gistern gecoemen, an den statholder gesunden ende derselven alle advertentie
gegeven wie het in Vrieslant stunde, te weten dat alle steden sonder garnison
waeren, datter an de poerten slappe wacht geholden worde; item datter in
Oestumhorn weinich volck zij, mit meer andere particulariteten.
1 Zie Altings aantekeningen van 19 september 1590 (DA 801). Eggerik Phebens vertelt in zijn kroniek
uitvoerig over de Staatse strooptochten van die tijd (EEPh 122).
185

Up den naemiddage hebbe ick uuth bevel des Erb. Raets Zijn Gen. angedient dat
men drie verscheidene borger, te weten Derck van Lier, Eijsse Aijlkens ende Popco
Atens, geëxamineert hadde umb te weten wat seditieuse woerden der pastoer van
Westeremden uutgegoeten hadde tegens enige borger in een harbarge sittende, averst
dat men geen fondament hadde weten te bekoemen dan dat sie alle gesacht hadden
sie weren droncken gewest, unde konden het neet egentlijck weten.
[21 september 1590]
186
Veneris 21 a septembris
Vrijdach den XXI en septembris heft der heer statholder mij up den naemiddage boede
geschickt ende mij bevoelen dem erb. Raedt te vermelden dat Zijn Gen. van
meninge zij een ruckreijse 1 nae Bruessel te doene; went dan den heren geleven
möchte een persoen, tzij een borgermeister ofte mij ofte iemants anders, mede toe
senden, solde Zijn Gen. leeff zijn.
[117] Dese meninge hebbe ick stracks daernae dem erb. Raedt angedient, averst
worde bevoelen dat ick sollichs bij den vollen Raedt solde moegen verhaelen, wente
die hern aldaer swack in antall.
[22 september 1590]
Sabbathi 22 a septembris
Saeterdach den XXII septembris sint die verordenten der Omlanden mede bij den
Raedt gecoemen, alwaer die erb. Gisbert Arents ende Ulger Ulger, raedeshern,
rapport gedaen hebben van tgene hoer up den Delffzijll bejegenet, te weten dat sij
sick in geene maniere hadden willen laeten tellen, wie starck zij waeren, dan hadden
begeert men solde hoer doch enich gelt geven, 2 ende alsdan duer den commissaris
musteren laeten. Ende niet tegenstaende die beide raetshern gesecht hadden dat idt
niet die meninge van Stat ende Lande enige musteringe nu ter tijt an hoer te doene,
maer dat idt allene des heren statholders bevelch umme te weten ofte de schantze
genuechsam bijsettet zij mit soldaten ofte niet, soe hadden nochdan die soldaten
daerinne niet willen consenteren, hadden alsoe unverrichter saecken weder herwarts
moeten trecken.
Jedoch, als die soldaten upt rondeel gestaen hadden, hedde die raetsheer Ulger
sie getelt ende wel befunden datter hundert ende sesz ofte achte ende dartich mannen
bij den anderen waeren, uuthgenoemen die in den Nijenzijll an den Dullart laegen,
mit oeck enige die mede an den kaedijck waeren bij den graevers, ende dan twe ofte
drie die mit consent des hopmans alhijr in der Stat waeren. Sulx dat zij selvest wel
vermerckten—oeck uuth het angevent van den hoevelinck Aijlke Wijncken wel
verstunden, die vast alle soldaten kende—datter umtrent hundert ende tachtentich
mannen undert veendel stunden.
Nae gedaenem rapport ist oeck mentie gemaeckt van een veendrich te keesen, dan
vermits leutenant ende hoevetmannen upt ditmael neet gelegen was by den
samtlichen hern te koemen is die saecke uuthgestelt.
1 Reis heen en weer.
2 Zie Altings aantekeningen van 22 september 1590. De soldaten te Delfzijl wilden verhoging van hun
soldij, zoals ook die van Heerma hadden gehad (DA 801).

Ick hebbe bij den samtlichen hern oeck rapport gedaen van der intentie des hern
statholders um te verreisen nae Hoeve. Jedoch bij den samtlichen heren is besloeten
dat ick Sijn Gen. voer antwoert solde inseggen dat die heren neet noedich erachteden
Sijn Gen. iemants te adjungeren; stelden die saecke Zijn Gen. in handen.
[25 september 1590]
Martis 25 septembris
Dinxdach den XXV ten septembris sint die heren Con. Mat. leutenant ende
hoevetmannen mit den verordenten der Omlanden bij den erb. Raeth up den
raethuijse gekoemen, alwaer van den official geproponirt dat der veendrich up den
Delffzijll oft nije gecoeren hopman Hillebrant Engelberts alhijr verschreven um zijn
eedt te doene, dat daeromme den heren geleven [117v] wolde daervan te spreecken
in wat fuege sollichs te doene. Ende als nae lange discours hinc inde besloeten dat
men den eedt upt papijr solde brengen, is sollichs van den secretario Popco Everardi
gedaen, ende daerup is Hillebrant Engelberts ingevordert ende hem duer den heren
leutenant Gouda den eedt gestaevet. Hij is oeck vermaent worden zijne soldaten in
guede disciplin te holden ende geen vromde koepman te beschaedigen, dan guede
neersticheit plegen darmit etwesz ingehaelt ende dese Stat daerduer gevictualiert
mach worden.
An den avent heft der heer statholder mij boede gesonden umb int hoff te koemen.
Alwaer Zijn Gen. mij erstlich gevraecht waeromme ick tegens vijff uhren aldaer
gewest were. Ick seede dat die heren begeren wolden Zijn Gen. solde enich volck up
Winsumersijl, Winssum ende Underendam laeten koemen um daerduer te beletten
het wechhaelent des bestials. Twelck Zijn Gen. geaccordiert ende mij daernae
begunst te seggen ofte vraegen, oft wij den hopman Hillebrant Engelberts den eedt
gestaevet hadden. Ick antwoerde: Jae. Sijn Gen. sachte, hij hadde sollichs wall
gehoirt, dan ofte wij wal gedaen hadden, hem daervan neet te seggen ofte daerbij te
roepen. Die verachtinge die men hem deede was voel te voele; het deede een eerlich
man wie in harten, mit meer andere gelijcke woerden. Als ick averst repliceerde
dattet uuth geen verachtinge geschiet waere, dan dat idt alsoe voerhen oeck geholden
weere, seggende dat Herema den eedt gestaevet was van borgermeister Ballen als
borgermeister in der tijt, ende Christoffer Jurgens van leutenant Mepsche, ende alhijr
der leutenant ende hoevetmannen oeck present gewest, seede Sijn Gen. wijders, hij
mochte wel absent gewest hebben, jetzt averst zij hij present ende ofte men dan meer
respect droech tot den leutenant Mepsche. Ick antwoerde: neen, dan alleene dat die
heren sich desz neet wijders bedacht hadden, seggende, het zij te bevoeren alsoe
geholden. Sijn Gen. seeden ende beval mij pro conclusione den hern an toe seggen
dat hij Hillebrant Engelberts neet gedachte voer een capitein te holden, wolde oeck
van der schantze up den Delffzijl geen sorge draegen.
[26 september 1590]
Mercurij 26 a septembris
Wonsdach den 26 septembris hebbe ick den hern van den erb. Raedt dit alles
voergedraegen, die sich daerup voer hoere personen verclaerden, dat zij wal lijden
mochten dat in bywesent Zijnder Gen. hem hopman den eedt verneuwert wurde.
Jedoch men mochte sulx der lantschap oeck oepenbaren.
187

[118] Ein erb. Raedt heft mij oeck belastet Zijn Gen. te begrueten datter enich
volck toe Winssum, Winsumerzijl ende toe Underendam gelecht möchte worden.
Twelck ick alsoe gedaen, ende voer antwoert bekoemen dat Sijn Gen. tselve alberait
dem hopman Lambert bevoelen hadde sich mit hopman Herema hierinne te
verdraegen.
Nae dem middach hebbe ick Zijn Gen. oeck uuth bevel des Raedes ingesecht dat ein
erb. Raedt wel fredich dat Zijn Gen. den pastoer van Westerembden under
behoirlijcke cautie weder in zijn huys liete trecken, hem nochtans dese Stat
verbiedende, bisz 1 wijder ordonantie.
Inszgelijcken hebbe ick Zijn Gen. voer antwoert ingesecht dat die heren
niemants mede te Hoeve kunden schicken, wusten oeck neet waertoe idt vordel
kunde schaffen, dan vertrouden Zijn Gen. dieselve solden hierinne doen soe tot
Zijne Matts dienste ende unse walvaert am meesten dienlich. Druegen nochtans die
voersorge dat in Zijn Gen. affwesent weder enich ungeluck sich begeven wurden
ende muchten wal wunschen—begeerden oeck wal, soe die dienst Zijnder Matt idt
lijden kunde—dat Zijn Gen. alhyr bij unsz bleven.
Sijn Gen. heft mij deser stundt oeck weder voergeholden van der electie ofte
den eedt des hopmans Hillebrant Engelbertz, seggende dattet gans und gaer tegens
zijn wille zij ende dat hij hem neet gedechte voer een hopman te holden, repeterende
mit etwasz verstoertheit dat men Zijn Gen. neet respecteerden als behoirde, mij
bevelende dat hij kortzomme dem hopman die patente niet wolde laeten geven,
alleer und bevoer hij den eedt in zijne tegenwoerdicheit gedaen.
Dit alles hebbe ick een stunde hyrnae Zijne Mats hoevetmannen mit dem erb.
Raedt ingebracht, die sich entsloeten dat zij es well tevreden dat der hopman den
eedt in presentie Zijner Gen. weder erneuwert wurde, mij bevelende Zijn Gen.
heimb toe stellen ofte dieselve begeerden up den raethuyse te koemen oder averst
dat men Zijn Gen. solde koenen vinden in zijn huijs.
Umtrent vijff uhren hebbe ick tselve Iren Gen. angedient, die mij geantwoerdet,
idt solde genuech zijn datt der commissarius mit een persoen der Stat ende een van
den Lande aldaer quemen int hoff mit dem gekoeren hopman.
[118v] [27 september 1590]
188
Jovis 27 a septembris
Donderdach den 27 en septembris sindt Con. Matt hoevetmannen mit den verordenten
der Omlanden oeck weder up den raethuyse gecoemen voer den welcken ick int
lange voergedraegen wat beswaernissen Zijn Gen. gemaeckt, dat dem hopman
Hillebrant Engelberts der eedt in zijn affwesent gestaevet zij. Ende zijn die heren mit
malckanderen entsloeten dat men duer enige van Stat und Landen denselven hopman
voer Zijn Gen. solde brengen ende aldaer den eedt weder renoveren laeten. Waertoe
gecommittirt der her borgermeister Johan Thedema vanwegen der Stat ende Aylko
Wijneken wegen der Lantschap, die neffens dem hern borgermeister Ballen als
commissarius ende mij, syndico, an Zijn Gen. gegaen ende den hopman
gepresentiert om den eedt toe repeteren.
1 Ms.: ‘wesz’.

Int undersalet gecoemen, heft Zijn Gen. weder gerepetiert dattet neet behoirt hadde
in zijn affwesent einem hopman den eedt toe staeven, sonderlinge daer hij in der Stat
jegenwoerdich, dan behoirde coniunctim gescheen te zijn; neettemin were tevreden
dat men hem den eedt alhijr repeteerde, bevelende dem commissaris Ballen tselve te
doene. Dwelcke hem, hopman, den eedt gestaevet mit naevolgende woerden:
‘Ir loeven und sweren dem aller durchluchttichsten, groszmechtichsten fursten
und hern, hern Philips, koening toe Hispanien, als hertoch van Brabant ende
grave van Hollant ende Erffheere der Stat ende Omlanden van Gronningen,
unsen allergen[ed]ichsten hern, ende, an stat derselven, Zijner Matt stathalter
ende veltoversten, leutenant ende hoevetmannen, borgermeistern ende raedt mit
den verordenten, als den hern van Stat ende Landen, trow und holdt te zijne, als
een getrou uprecht hopman te dienen, de forteresse Delffzijll ende andere
starckten die u bevoelen möchten worden getrouwlijck tot dienste Zijnder Matt
ende Stat ende Lande bisz tot den uutersten druppe bloedes te bewaeren, oeck
dieselve in niemants handen dan van Stat ende Lande tot dienste Zijnder Matt
oever te geven ende u sonsten reguleren als een getrouw ende uprecht hopman
nae dem artickelsbrieff, den gij ende alle u underhebbende knechten reede
geswoeren, dat u Godt soe helpe ende alle zijne hilligen.’
Sijn Gen. is oeck angesecht dat men voerhebbens weere nu voirts een veendrich te
keesen; waerup geantwoert, hij were idt vredich ende solden daer toe seen dat men
eenen erweelde die dienst konde doen.
[119] Koemende de vorn. heren weder up den raethuyse ende van tgene gedaen
rapporteert hebbende, heft men voertgefaehren tot die electie eines faendrichs, int
welcke men den voet genoemen heeft gelijck mit dem hopman gescheen was,
nemblich per vota. Sulx dat nae verlesinge der vota Sixtus Aldringa tot een
veendrich erwelet.
Nae beschener erwelinge is mij bevoelen Zijn Gen. toe vermelden dat Aldringa
bij den samtlichen heren erwelet zij ende begeren aggreatie desselven. Tselve
doende sachte Zijn Gen. hij were es tevreden, dan die heren solden hem voceren
ende doen hem een guede vermaeninge daermit men neet veroersaecket gelijck het
hem nu mit gemeen consente gegeven alsoe oeck mit gemeen consent weder te
nehmen.
Dit by den hern gerapportiert, is Aldringa im Rath gevordert ende hem dese
meninge mit een vermaeninge tot getrouwicheit ende neersticheit voergeholden, die
sich erboeden mit Goedes hulpe alsoe te dienen, darmit geene clachten van hem
quemen, dan dat die hern guet contentement an hem solden hebben.
Nae dem middach hebbe ick gemelten Aldringa voer den heere statholder gefuehrt;
derselve hem oeck een guede vermaeninge gedaen dat hij sich wel solde draegen,
hem pro conclusione seggende dat hij insonderheit sich voer den drunck solde
wachten ende sonsten also dienen darmit men oersaecke hadden hem wyders te
avanceren.
189

[29 september 1590]
190
Sabbathi 29 septembris
Saeterdach den XXIX septembris, ipsa die Michaelis archangeli, 1 heft dem erb. Radt
guet geducht dat men neffens dem commissario Johan van Ballen solde committeren
een uuth den Rath ende eenen van der Lantschap wegen omme den neuwen hopman
ende veendrich toe presenteren voer den soldaten in den Delffzijll; daertoe
gecommittirt der erb. Gisbert Arents van der Stat wegen ende Aylke Wineken wegen
der Lantschap.
Vorgedachten hern is oeck bevoelen up Waetum te besichtigen in wat fuege
aldaer am besten een schantze toe maecken zij, ende daervan te rapporteren om, sulx
gehoirt, alsdan t’ordineren soe men solde bevinden te behoiren.
Nae dem middach heft der erb. Gisbert Arents zijne reeckenschup wegen des
Fraterhuyses voer den veer hern borgermeistern recapitulirt ende by denselven
laeten underteeckenen.
[119v] [1 oktober 1590]
Lunae 1 a octobris 2
Maendach den 1 en octobris up den naemiddaege bin ick an den heere statholder
gesonden ende Zijn Gen. advis gevraecht oft men den kindern van den oeverledenen
borgermeister Reint Alberda neet solde moegen geven hoeres vaeders guederen
under cautie de restituendo, 3 indien zij het main levée neet kunden erlangen. Sijn
Gen. hebben mij geantwoert dat derselven sollichs te wider was ende dat die hern
sulx wal mochten doen under behoirlijcke cautie
Deses hebbe ick dem erb. Raedt gerapportiert, 4 die darup geaccordiert dat die
olderloese kinder gedachtes Alberda hoeres vaeders guedern, oeck wie des moeders,
under genuechsame cautie anveerden ende gebruicken, wel verstaende bij alsoe veer
zij van Zijne Matt het main levée derselven, daromme zij zijn anholdende, neet
konden oder mochten erlangen, dat zij alsdan dvorsz. guedern haers vaeders in der
Stat jurisdictie gelegen weder solden restitueren mit hetgeene zij daraff genoeten an
handen van dengenen daert behoiren sall.
[2 oktober 1590]
Martis 2 a octobris
Dinxdach den II octobris is dem jongen Egbert Alberda dese boevengesz. meninge
im Rath voergelesen ende hem angesecht dat hij een gequalificeerde borge solde
stellen; alsdan solde hem acte hyraff, wat geaccordiert, gegeven worden.
[3 oktober 1590]
Mercurij 3 a octobris
Wonsdach den III octobris hebben die ernveste hern Johan van Ballen ende Gisbert
Arents mit dem hoevelinck Aijlke Wijneken rapport gedaen vant presenteren des
hopmans Hillebrant Engelbertz und desz veendrichs Sixti Wifrinck; 5 oeck mede wat
1 Latijn: ‘op de dag van de aartsengel Michael’.
2 In de marge: ‘October’.
3 Latijn: ‘over de teruggave’.
4 In de marge: ‘R. Alberda kinder’.
5 Hammonius vergist zich: hij had ‘Aldringa’ moeten schrijven. Sixtus Wifrinck is olderman.

hem aldaer mit enigen soldaten die tot seditie tendeerden bejegenet; insgelijcken van
der sichtinge des plaetzes toe Watum um een schantze aldaer te maecken.
Nae welckeer rapport is geresolviert dat ick mit dem hern borgermeister Ballen
an Zijn Gen. solde gaen ende dieselve bidden mit maeckinge des schantzes een
voertganck te nehmen.
Nae dem middach hebben wij sulx gedaen ende heft Zijn Gen. uns beloevet up den
vrijdach derwarts te willen reisen.
[120] Desen III den octobris 1 is de gantze gemeente in Draecarspel nae older gewoente
verdaeget gewest up twalff uhren sich te verfuegen in der Aekercke, alwaer omtrent
een uhren nae den middach oeck gecoemen sint uuth bevel des erb. Raedes die twe
oldeste borgermeisters, te weten die ernveste heren Johan Thedema ende Johan
Wifrinck, wesende aldoe borgermeister in der tijt, mit beide secretarien dusser Stat,
Egberto Alting ende Joanne Julsing. Insgelijcken zijn bij desen actum gecommittirt
uuth S t Martinscarspel twe raedeshern, nemblich Thomas van Bembel ende Arent ter
Braecke. Ende alsoe die gemeente vergaedert was, sint beide hern borgermeistern
voergetreden van het choer an het middelaltaer Unser Lever Frouwen, daer die
gantze gemeente herumgestaen, ende heft obgenanter her borgermeister Wifrinck
inen voergedraegen ungeveerlich dese woerden:
Derwijlen Godt almechtig den zaligen hern pastoer hern Fredericum ten Hoevel
uuth deser tijt wechgehaelt 2 ende nu wel tijt was dat die gemeente mit een guet
pastoer ofte seelsorger verseen mochte worden, soe was dit die oersaecke
waeromme die vrunden bij malckander gevordert, te weten enen guet degelijck man
toe erwelen. Ende daermit sie nochtans destoe eendrachtelijcker sich hijrin mochten
draegen hadde men enige upgeteeckent daeruuth sie den cuer mochten doen.
Dwelcke naemen hem van den genanten hern borgermeister uuth een cedelken, soe
zijn ernf. L. van den kerckvoegeden toegestelt is, voergelesen zijn. Die naemen zijn
gewest: heer Henricus ten Hoevel, heer Ludolphus Vrese, heer Berneer Aijkema, her
Paulus, capelaen toe S t Martin, item her Wilhelmus Hemingers. 3
Daernae sint die gemeente in de toeren toerugge geweecken um sich mit
malckander toe verspreecken, jedoch alsbald die kerckvoegeden ter Ae, Joachim
Kanter, Hermen Roberts, Sijmen Sijmens ende Luytien Heines tot sich geeyschet.
[120v] Obgenante kerckvoegeden sinnen van der gemeente weegen weder
herangetreden—ende is die gemeente hem gevolcht—die den hern borgermeistern
weder inbrachten, sie begeerden heer Paulum Arents toe S t Martin tot een pastoer
ende die gemeente reep ende sustineerde 4 eendrachtelijk heer Pauwel.
Als averst beide hern borgermeistern sich verclaerden dat heer Pauwel bij inen
gewest were ende sich gantslijch entschuldiget dat hij die pastorije neet gedachte
anveerden, repen die gemeente effenswoll, sie begeerden hem toe hebben ende sie
wolden hem keesen.
Daernae sint die heren borgermeistern vorsz. mit den secretarien, mit oeck den
kerckvoegeden upt koer getreden, die voerdoeren gesloten, ende sint tusschen die
1 In de marge staat: ‘Electio pastoris’ (Latijn: ‘pastoorsverkiezing’).
2 Pastoor Frederick ten Hoevel was op zaterdag 1 september 1590 overleden (DA 799). Zijn uitvaart en
begrafenis vonden plaats op 6 september (DA 800).
3 De lezing is onzeker.
4 Ms.: ‘susnireerde’.
191

twe zydtdueren voer die groete kandeler twe van der priester stuelen gesettet, eene
ant noerden, daerup sich der borgermeister Wifrinck als borgermeister in der tijt
gesettet, up die ander borgermeister Thedema. Int midden van beiden—ein weinich
toerugge nochtans—stunt een taefeltien, daerup der secretarius Julsinck, deme der
secretarius Alting an de hant gestanden, zijn schrijffgereetschap gelacht, ende under
allem een pappijr, daerup nomina eligendorum 1 gestalt.
Als nu der borgermeister Wifrinck duer den Statdiener anseggen liete dat die
vrunden solden voertreeden ende geven een ieder zijn cuer, sachte borgermeister
Evert Ulger, wesende een litmaet van derselve parochie, dat den voerganck den
kerckvoechden toebehoirde. Dan die kerckvoechden sachten dat hoer sulx neet
betaemde, sie lieten den voerganck denjenigen die in den stuelen des Raeds
jegenwoerdich saeten. Alsoe dat lestlich genanter borgermeister Ulger eerst
voergetreden ende zijn stemme gegeven, deme ick syndicus, oeck woenende in
deselve parochie, gevolcht, darup twe raetshern, Luech Allershoff ende Garbrant
Heines, ende nae denselven die voechden ende volgents die samtliche borgerie.
Int sluyten is bevonden dat her Pauwel alle die stemmen gehadt, uutgesecht her
Willem hadde ses ofte soeven.
Nae gedaener electie sint die twe senioren der kercke vorsz., nemlich heer Johan van
Collum ende herr Berneer Aykema, mit den oldesten twe kerckvoechden, Joachim
Canter ende Harmen Roeberts, mit dem secretario Julsing gesunden um dem
erweelten heren [121] de kuer te brengen. Midlerwijlen sint die heren
borgermeistern in der Aekerck verbleven, dan nae lange vertoevent zijn dvorsz.
vrunden weder gecoemen, seggende dat her Pauwel vorsz. in geene manieren darher
hadde koenen geïnduciert worden umme die pastorie ofte cuer te accepteren, dan
hadden sich upt allerheftichste entschuldiget ende den hern bedanckt.
Sulx gehoirt is eenieder nae huys gegaen ende de saecke voer ditmael berusten
laeten. 2
[5 oktober 1590]
192
Veneris 5 a octobris
Vrijdach den V ten octobris, vermits dieselve dach um nae Waetum te reisen angestelt,
bin ick uuth bevel des erb. Raedts—der mij sulx des vorigen daeges bevoelen—’s
morgens vroe an den heere statholder gegaen, geaccompagneert mit dem hern
borgermeister Ballen. Ende hebben Zijn Gen. angedient, derwijlen desen dach te
laete wolde vallen um te verreisen nae Watum, ofte idt derselven neet geraeden
duchte dat men des anderen daeges sich teemelijck vroe up den wech maeckede
ende, stracks up Waetum den wech genoemen, die besichtinge alsdan gescheen
möchte um destoe voechlijcker des anderen daeges weder herwarts te koemen. Sijn
Gen. heft dese meninge wall believet, ist alsoe die reise uuthgestelt.
Ick hebben gelijcksvals in dese bijkumpst geclaecht oever die excursien der
soldaten, presenterende daerbeneffens een requeste van die vant leege Goerrecht. 3
Daerup beloevet datter in geremediert solde worden.
1 Latijn: ‘de namen van de te verkiezen personen’.
2 Ook secretaris Alting heeft een gedetailleerd verslag van deze pastoorskeuze (DA 802-803).
3 Noorddijk, Middelbert, Engelbert en Westerbroek.

Up den naemiddaege is bij dem Raedt een schrift gelesen soe pater Henricus
Samerius gepresentiert, 1 claegende oever mr. Reuken 2 huysgesinde, die bij hem
ingewoent, ende datter voele dingen versleept ende wechgebroecken die hem neet
gehoirt; insgelijcken begerende traditie van den guedern die hem bij acte inhandich
gemaeckt.
Oever twelck under enige raedtsheren wal woerden gemaeckt, dan toe lest
geresolveert dat am volgenden dach tguet vant Augustinscloester hem, patri, solde
gepresentiert worden; dat men oeck den hopman Hindrick Pellenrock solde eyschen
um als een verwalter derselven te setten.
[6 oktober 1590]
Sabbathi 6 octobris
Saeterdach den 6 octobris mit dem hern statholder nae Waetum getoegen ende nae
gedaene besichtinge die beste gelegentheit gefunden daer die olde schantz gewest is.
Alsoe dat entelijck besloeten aldaer een schantz weder te maecken.
[121v] [[8 oktober 1590]
Lunæ 8 a octobris
Maendach den VIII octobris sint die hern verordenten der Ommelanden bij dem erb.
Rath bescheiden gewest, voer denwelcken der her borgermeister Ballen und ich,
syndicus, rapport gedaen van der besichtinge ende reijse nae Waetum ende in wat
fuege der her statholder voer raethsamst gefunden up den olden voet des dijckes,
daer tebevoer die schantze gewest, een schantze te maecken. Daerbij dan die
samtliche hern het alsoe hebben berusten laeten.
In dese bijkumpst is tot ankoepinge van salpeter oeck geconsentiert een
weecklehninge te moegen uutschrijven.
[9 oktober 1590]
Martis 9 a octobris
Dinxdach den IX octobris is die gantse gemeente ter Ae weder in de kercke beroepen
gewest, alwaer avermaels bede hern borgermeistern Wifrinck und Thedema hervoer
getreden ant altaer voer het koer ende heft der herr borgermeister Wifrinck inen
voergeholden, derwijlen her Paulus sich geweigert und mit geen middel daerher
kunde gebracht worden dat hij die pastorije wolde accepteren, demnae were noedich
dat men wijders tot der electie procedeerde, und were dit die oersaecke des
bijkumpsts.
Die gemeente, dit hoerende, reep oeverluydt: sie hadden een pastoer erkoeren,
den wolden zij holden, wolden niemants als heer Pauwel. Wat men averst voer
antwoert, reeden ofte bescheidt ter contrarie gebruickede heft neet moegen gelden,
dan reepen all tesamen: wolde hij neet, soe solden men hem dwingen. Jae, ener sede
men solde hem die Stat verbeeden, mit meer dergelijcke unbesnedene woerden.
1 In de marge: ‘Societas’.
2 Deze persoon is vooralsnog niet geïdentificeerd.
193

Nae lange underhandelinge ist laestlyck daerher geraeden dat der gemeente beloeft,
men solde her Pouwel morgen in den Raedt voceren ende alle middelen gebruicken
um hem te induceren; kunde er alsdan daerher gebracht worden dat hij die pastorije
accepteerde, weere idt guedt, woeferne neet, mocht men Godt bidden dat Hij uns een
ander duegentlijcken priester toeschickede. Ende is alsoe voer datmael diese saecke
alsoe verbleven.
Dimissa plebe 1 ist mir van den hern borgermeistern bevoelen her Pauwel te
versuecken ende te bidden morgen im Raedt te koemen; twelck ick gedaen ende heft
hij sich des guetwillich erklaert.
[122] [10 oktober 1590]
194
Mercurij 10 a octobris
Wonsdach den X octobris is her Pauwel im Rath gevordert erschijnen, daselbsten ick
hem nae langem voergedraegen wat gisteren ter Ae gepassiert, hem noch
versueckende dat hij sich guetwillich wolde maecken. Nae gedaener proposition heft
her Pauwel sich nae langem verclaert dat hij dese saecke bij sich selvest wel
gepondereert ende oevergelecht hadde ende bij sich in reden neet anders koenen
bevinden dan dat hij diese pastorie neet solde aenveerden. Bij sulcken resolutie was
hij verbleven, als die voechden ende senioren hem die koer angedraegen ende wuste
oeck noch neet anders toe antwoerden, dan dat hij die vrunden van Draekarspel voer
die guede affectie bedanckede, kunste in geene manieren daertoe verstaen. Als
aeverst geen ander antwoert heft koenen van hem gebracht worden, heft men hem
gedimittirt ende bedancket.
Unser genediger her statholder heft mij desen morgen oeck angesacht den hern toe
vermelden dat hij van meninge toe verreisen, moegelijck an den Rijn, ende bij alsoe
veer die gelegentheit stedede 2 voerts naer Hoeve. Sulx hebbe ich dem erb. Rath
ingebracht.
[11 oktober 1590]
Jovis 11 a octobris
Wonsdach den XI en octobris bin ich van dem hern leutenant up Con. Mats Kaemer
gevordert ende, aldaer koemende, seede Zijn Gestr. dat der statholder ime gesacht
hadde wat gestalt Zijn Gen. in de nije ordonantie van de twe dardendeelen enige
swaericheit bevonde, begeerde daeromme dat men voer dese reijse daermede wolde
supersederen. Midlerwijlen wolde men ordonantie vinden daermede het lant
gesoulagiert mocht worden.
Koemende upt raethuijs, sint aldaer die verordenten der Omlanden bij dem Rath
versamlet gewest, denen ick dit ingebracht, dan is die communicatie hyraff bisz up
den naemiddaege ingestelt worden.
Nae dem middaege, als Con. Matt leutenant ende hoevetmannen bij den anderen mit
den verordenten vorsz. im Rath gecoemen, is erstlich requeste gepresentiert deren
uuth de Marne, sich beclaegende oever d’excursien van capitein Lamberts veendel,
ende under schijnsel vandien oeck mede van den anderen. Darup geresolviert dat
men Zijn Gen. sulx solde andienen.
1 Latijn: ‘Nadat het volk was weggestuurd’.
2 Van het werkwoord ‘staden’: ‘toestaan’.

[122v] Van de drie dardendeelen, daraff boeven gementioneert, is oeck alhijr
meldinge gescheen, ende gelijcxvals entsloeten mit Zijn Gen. hijraff te spreecken.
Sittende im Rath worde ick neffens dem hern borgermeister Ballen van dem heere
statholder gevordert der unsz anseede, derwijlen hij entsloeten entelijcken te
vertrecken, wolde hij gebeeden hebben mit die soldadesque in zijn affwesent guede
correspondentie te holden, seggende dat hij dit neuwe regiment 1 hyr ingefuehrt
hadde, dan wolde alle andere vremde garnisoenen weder vanhyr nehmen, mit andere
meer lange discursen, unnoedich alle te recenseren.
Van den excursien van capitein Lamberts soldaten hebben wij oeck geclaecht
an Zijn Gen. die unsz beloeffde darinne te willen remedieren, bevelende in unser
presentie an grave Harmen dat hij in affwesent zijnder alle diejenige die lehninge
hadden ende up garden bevonden worden, solde uphangen.
[12 oktober 1590]
Veneris 12 a octobris
Vrijdach den XII en octobris bin ich mit den heren van Groet Aedwert, borgermeistern
Johan Wifrinck ende Johan van Ballen ende Cuert van Iselmuyden als hyrtoe
gecommittirt an den heere statholder gegaen ende Zijn Gen. angedient, dat men van
den leutenant dr. Jan de Gouda verstaen hadde dat Zijn Gen. die ordonantie van den
twe dardendeelen neet wuste int werck te stellen dan begeert, men solde daermit een
stillstant doen bisz Zijn Gen. sollichs geraetsam funde.
Sijn Gen. sachte jae, wente zijn meninge was, zij musten eerst munsteren,
vermits datter voele hopluijden weren die een recreuste 2 gedaen hadden; die kunsten
neet passeren mit die belehninge soe upt voerige stunde. Jedoch die heren solden
wall doen ende hebben patientie ter tijt Zijn Gen. weder te huys queme vant Hoff,
seggende dat hij verhoepte solliche ordre te stellen darmit Stat ende Lande enige
verlichtinge spoerden. Waerup, als ick gesacht dat die hopluyden nu selvest te
vreeden een basse te maecken 3 ende hem jetz afftrecken laeten, sachte Sijn Gen., hij
wolde noch voer dem middach mit hoer spreecken, bevelende dem borgermeister
Ballen ende mij aldaer up den middach te koemen ende antwoert t’ontfangen.
Koemende up den middage sachte Zijn Gen. mit vijff hopluyden, te weten
Sickinga, Herema, Groetvelt, Burggrave [123] ende Sandten gesproecken te hebben,
die geconsentiert ieder een hondert gl. alle maenten vallen te laeten. Twelck
vorgenanter Ballen ende ick in naeme van Stat ende Landen geacceptiert.
Ende hebbe volgents Zijn Gen. geclaecht dat het regiment van grave Harmen
voer tnegentich peerden hoeij ende haever versocht hadde, begerende dat in
achtervolch des hertogen ordonnantie sollichs affgeschaft mocht worden, Sijn Gen.
beval in mijn presentie genantem grave sollichs den soldaten ofte bevelchebbern te
verbeeden ende hoere peerden vandaer te schicken.
1 Verdugo bedoelt hier waarschijnlijk de 6 vendels, elk 300 man sterk, die door graaf Herman van den
Berg waren aangeworven. De soldaten waren vanuit Lingen naar Appingedam en Farmsum gevoerd.
Een aantal van hen was bestemd voor Aduard en Selwerd (zie Altings aantekeningen van 6 oktober
1590, DA 803-804). Volgens Julsing overnachtte dit regiment van 5 op 6 oktober in de buurt van
Wedde, daarna zou het onderdak zoeken in het Oldambt (Meeden, Noord- en Zuidbroek). Julsing
vreesde de totale ondergang wanneer deze soldaten gedurende de winter in de Ommelanden
zouden worden gelegerd (GDJ 97-98).
2 ‘Recrutering’, aanwerving van nieuwe soldaten.
3 ‘Een verlaging toe te staan’?
195

[13 oktober 1590]
196
Sabbathi 13 a octobris 1
Saeterdach den XIII sint die verordenten der Omlanden weder bij dem Rath
gekoemen, ende hebbe aldaer den samptlijcken hern angedient wat verminderinge
mit die lehninge der hopluyden gescheen solde. Darup der secretari Popco Everardi
gevordert ende hem bevoelen deses alsoe uuth te schrijven, alsoe dat in effectu van
den ses veendels alle maent een hondert gl. affgecortet solde worden, te weten van
den beide Stat veendels Herema ende Hillebrant Engelberts, item van Sickinga,
Groetvelt, Burggrave ende Santen.
[14 oktober 1590]
Sondach den XIIII octobris
Sondach den XIIII octobris sint die veer heren borgermeistern und ick bij dem vicario
ende pater Samerio in de sacristie toe S t Martin bescheiden gewest, alwaer genanter
pater Samerius den hern borgermeistern seeckere articulen geproponiert die hy in
schriften vervaetet hadde ende geëxcerpiert uuth seeckere missiven zijns
provincials. 2 Ende alhoewel hem, patri, up sommige antwoert gegeven, hebben
nochtans die heren borgermeistern gesacht dat zij het dem erb. Rath oeck wolden
andienen ende begeerden, die pater wölle dieselve articulen schriftlich den hern
mitdeelen.
Nae dem goedesdienst is een erb. Rath bysamen gecoemen, alwaer der her
borgermeister Wijffrinck tgene verhaelt gerapportiert.
Insgelijcken ist besloeten an hopman Hillebrant Engelberts toe schrijven dat hij
Herema veendel ofte die knechten soe voele deren up den Delffzijl mochten
gefunden worden nae gelegentheit to accommoderen. Item in Watum huttekens te
doen setten.
[123v] [15 oktober 1590]
Lunæ 15 a octobris 3
Maendach den XV ten octobris is bij dem erb. Rath geconsentiert dat die guederen van
Appingedam dem patri bij register inhendich solden gemaeckt worden; oeck soe dat
men up den naemiddage hopman Henrich Pellenrock solde im Rath voceren ende
hem alle het register hyrtoe gehoirich inhandich maecken.
Insgelijcken ist geaccordiert dat dem patri een oevent ofte kachel, staende upt
huys toe Winssum, solde leenen om alhijr te moegen setten, doch mit dem bescheide
dat in alle weege die Stat die eijgendoem gehoiren solle.
Nae dem middach is Henrich Pellenrock im Rath gefordert ende hem gevraecht ofte
pater Samerius hem versocht om an sick toe nehmen d’administratie der guederen,
soe men hem wurde geven. 4 Darup hij geantwoert dat der pater sulcks wel an hem
dickmals versocht, aeverst hadde idt altyt affgeslaegen. Sollichs gehoirt ist hij
uuthgewesen ende weder inkoemende heft der borgermeister in der tijt, der ernveste
1
In de marge: ‘Gubernator hinc abiit’ (Latijn: ‘De gouverneur is vanhier vertrokken’).
2
In de marge: ‘Societas’.
3
Hammonius is in de war. In plaats van ‘octobris’ schreef hij eerst ‘augusti’.
4
In de marge: ‘Traditio registri bonorum in Appingedam’ (Latijn: ‘Overdracht van het register der
goederen in Appingedam’).

her Johan Wifrinck, uuth bevel des Raedts ime, Pellenrock, ingesecht dat ein erb.
Rath begeerde—derwijlen hij vom patre versocht—dat hij doch dese administratie
wolde annehmen, seggende dat aldaer het register was van den guedern van
Appingedam ende mij tselve gelanget um Pellenrock toe oeverantwoerden. Twelck
ick alsoe in presentie des erb. Raths hem in handen gegeven.
Pellenrock averst, tvorsz. register acceptiert hebbende, maeckte swaericheit dat
hij idt allene neet doen kunde, begerende iemants die het alles beliep ende
invorderde, tzij mit recht ofte sonsten, alsoe het van noeden zijn solle. Darup ime
geantwordet worden, hij mochte sollichs alnu mit dem patre verspreecken.
[17 oktober 1590]
Mercurij 17 octobris
Wonsdach den XVII is mij van den erb. Rath geordineert nae den Delffzijl te reisen
ende dem wolgebornen graff Fridrich zu Berge an toe dienen, oft neet moegelijck
die schantze Nijenzijll an den Dullart mit enige soldaten van grave Harmens veendel
te besetten; item die angevangene schantz up Waetum te versichtigen ende daervan
rapport te doene.
124] Koemende up den avent ten Delffzijl hebbe ick noch omtrent tijn uhren in der
nacht wolgedachten hern graven angesproecken ende bij demselven mijne warvinge
gedaen, der nochtans sich up denselven avent neet heft willen resolveren.
[18 oktober 1590]
Jovis 18 a octobris
Donderdach den XVIII octobris is vorgenanter grave mit dre hopluyden, te weten
Otto von Egmont, hopman Fourneau 1 ende hopman Sandten den Jungen, tot mij in
den Delffzijl gecoemen ende aldaer geproponiert dat sie mit dat neuwe regiment
hern grave Harmens alhyr int lant gekoemen ende dat van den heere statholder
Verdugo daertoe geen gelt gelaeten, dan allene een hantteecken um gelt te moegen
lichten. Begeerden daromme dat ick hemluyden bij Stat ende Lande wolde assisteren
om enich middel van bier, broet ende keese voer hemluyden te vinden. Darup ick int
lange van alle swaericheeden des lants inen geantwoerdet ende mij verclaert daertoe
geen raedt te weten, dan dat ick altijt hoer angevent bij die hern wal wolde
rapporteren. Concludendo resolveerde gemelter grave twe van den hopluyden te
willen seynden naer Groningen umb bij den hern dit stuck te warven.
Nae desem ist geordineert—derwijlen Zijn Gen. die schantze Nijenzijl niet
wuste te besetten mit ander volck—, dat van hopman Herema veendel enige solden
trecken in Nijenzijll ende dat hopman Hillebrant Engelberts die sijnige weder tot
sich in de schantze solde nehmen.
Deses gedaen ist Zijn Gen. mit mij voertgereeden nae Waetum, alwaer
befunden dat die schantze een temelijcke voertganck gehadt, ende daeroever voer
guet ingeseen datter noch d’andere carspelen, die oeck hyrtoe beroepen, eerst hoer
quota oeck solden uutharbeiden, ehe und bevoer den umslach gemaeckt wurde.
1 Hugo Fourneau was een van de kapiteins in het regiment van graaf Herman van den Berg.
197

[19 oktober 1590]
198
Veneris 19 a octobris
Vrijdach den XIX octobris sint die hern Con. Mats leutenant ende hoevetmannen mit
den verordenten van den Omlanden bij dem erb. Rath upt raethuys erschenen, voer
denwelcken ick van allem wat mij toe Farmsum, Delffzijll ende Watum bejegnet
rapport gedaen. Int stuck van der maeckinge der schantze toe Watum is mijn
meninge [124v] geapprobiert ende daeroever die uuthschrijvinge gedaen up die
carspelen Warffumbuijren, Breda, Uuthustermeeden, Oesternijlant ende Oldenzijll.
In dese bijkumpst hebben beide hopluyden Egmont ende Fourneau sich mit een
missive van grave Fridrich, an de samtlijcke hern holdende, gepresenteert ende hoer
warvunge wegen onderholt voer tvorsz. regiment bij munde gedaen. Nae verlesung
des breeffs is hemluyden geantwoerdet dat sij wel mochten nae hoere harbergen
gaen, die hern wolden hijrvan communiceren ende inen daernae een antwoert laeten
toekoemen.
Nae lange lamentatien die men vast hinc inde alhijr im Raedt gedaen, is nichts
anders geresolviert dan dat men dem heere statholder sollichs solde verstendigen
ende den hopluyden inseggen, wie oeck tselve an hern graff Fridrich schrijven, dat
genanter heer statholder voer zijn vertreck ons beloevet, tselve regiment solde van
Zijne Matts penningen hoer underholt hebben. 1
Ende is daerbij geresolviert dat men tegens anstaenden dinxdach een Lantsdach
solde verschrijven.
Nae dem middach hebbe ick neffens dem official Krithe beiden obgenanten
hopluyden dese vorsz. der samtlichen hern resolutie angebracht, die daermede
quaelijck tevreden, seggende dat zij besorgeden sie musten een ander middel
voernehmen ende selvest die carspelen quotiseren.
[23 oktober 1590]
Martis 23 a octobris 2
Dinxdach den XXIII octobris is up dem raethuyse een gemene Lantsdach geholden,
alwaer die prelaten ende hoevelingen in temelijcker antal erschenen. Ende nae
uplesinge des mandats is van dem heere leutenant geproponiert geworden dat die
hern verordenten van Stat ende Landen van dit neuwe angecoemen chrijchsvolck,
ten Damme ende in Farmsum liggende, umme te hebben voer een tijt lanck seecker
underholdt, maer alsoe die landen ohne dat meer dan te voele beswaert ende neet
moegelijck meer lasten up den hals te nehmen ende nochtans die [125]
generale ruyne oeck voer der dueren is, indien men tvorsz. chrijchsvolck solde
willen laeten uuthloepen, derowegen weren die samtliche vrunden vorsz. alhyr
beroepen umb mit malckander te raeden wat voet hyrop te nehmen ofte wat antwoert
te geven sij.
Nae gedaener propositie heft eenieder groetelycx begunnen te claegen dat idt
onmoegelijck die jegenwoerdige lasten te draegen, voele weiniger dat men etwesz
neuwes inen solde upleggen, ende—nae lange ende diversche lamentatien—sint die
volmachtigen ende eijgenarffeden mit den pastoren, oeck een hoevelinck ofte twe,
1 Zie de minuten van brieven aan graaf Frederik en Verdugo van 19 oktober 1590 in Hammonius’
missivenprotocol (MH I 130v en 131).
2 In de marge: ‘Lantsdach’.

uuthgegaen umme sich mit malckander te verspreecken; laestlich, nae geholdener
communicatie, duer den official Krithe weder inseggen laeten dat hoer armuet ende
elende soe groet was dattet geenssins moegelijck ietz meer te geven, seegen oeck
wal dat sie doch musten verdorven worden, were daeromme allijcke voel ofte het
een dach eer ofte laeter geschege, dan sie wolden die heren wal gebeden hebben dat
sie mit malckander 1 up enige middelen wolden gedencken waerduer sie arme luyden
geconserviert ende tegens desen kolden winter mit wijff ende kinder neet gedrongen
worden te verloepen. Indien averst wider haer toeversicht eenige verwuestinge solde
gescheen, wolden sie voer Godt ende die gantse warrelt sick entschuldigen dat sie
alles gedaen hadden wat hemluyden menslijck ofte moegelijck gewest.
Bij welcke antwoert, neet tegenstaende alle swaericheiden hemluyden wel
voergeholden, ist up ditmael verbleven ende sint die gemene huysluyden,
volmechtigen, pastoren ende eijgenarveden darmit affgegaen.
Hernae is bij den samtlichen hern prelaten, hoevelingen dese saecke weder
gerepeteert; hebbe 2 oeck, wie dan gelijxvals der heer leutenant, int lange
geremonstreert dattet beter were het huys soe lange te stutten alst moegelijck, item
den krancken voer den doet soe lange te conservieren als men konde, jae, dat men
hadde te consideren ofte idt beter daetlijck te verloepen oder averst noch middel te
vinden ende bij huys ende guedt te verblijven.
Dan, wat reeden oeck gebruickt, is geen ander conclusie genoemen, dan dat
men volgenden daechs weder toe acht uhren bysamen solde zijn.
[125v] [24 oktober 1590]
Mercurij 24 a octobris
Wonsdach den XXIIII octobris sint die samtlijcke heren Con. Matts leutenant ende
hoevetmannen mit den verordenten prelaten ende hoevelingen in temelijcken antall
weder bijsamen up den raethuyse gecoemen, ende upt nije van der gisterige materie
weder begunst te spreecken. Alwaer alle diversche swaericheit ende extremiteijten
weder upt nije hinc inde bij Stat ende Landen gerepetiert, sulx dat men die
unvermoegentheit altijt voergeworpen; nochtans laestlich voer guet ingeseen, dat
men den wolgebornen hern grave Fridrichen selvest aldaer solde laeten koemen ende
Zijn Gen. die unvermoegentheit voerdraegen, seggende datter geen middel umb gelt
te vinden, neettemin, alhoewel die gemeine Lantschup gisteren geresolviert dat zij
niet meer wusten te geven all solde men sie oeck gruntelijck verdarven, soe weren
die heren nochtans diegeene, die geerne het lant wolden gepreserviert seen soelange
sie immers kunden, derowegen solde men umbhoeren ofte men etwa enige last
roggen up credit solde koenen upnehmen, daervan men voer een weecke drie ofte
twe den soldaten solde moegen broet geven.
Naedat dese resolutie genoemen bin ick mit dem heren official Krithe an
wolgedachten graven affgesunden ende van Zijn Gen. begeert sich daetlyck bij den
heren upt raethuys te vinden. Twelck Zijn Gen. geerne gedaen ende also bald mit
unsz aldaer gecoemen, derselven die boevengesz. meininge van dem here leutenant
geproponiert, ende darup die antwoert gegeven, dat idt hem leedt were dat sie mit
dese neuwe knechten alsoe unversehent van gelt int lant hadden moeten koemen,
1 De afgevaardigden ter landdag weten geen raad en laten het vinden van een oplossing over aan de
‘verordenten’ van Stad en Lande.
2 Het onderwerp is Hammonius zelf.
199

dan sie kunden nichts darom, die soldaten musten eeten ende, derwijlen van Iren
Gen. begeert worde dat dieselve een oeverslach wolden maecken wie voele broets
ende keese men wel bedurfftich in den Dam te brengen, mits oeck in Farmsum, heft
Zijn Gen. gesacht sulx te willen doen.
Nae dem middach hebben die hern van dem Raedt guet gevonden dat men voereerst
up jeder veendel 300 broeden, jeder broet van 15 1 punt solde maecken. Item drie
tonne biers [126] alle daegen up jeder veendel, ende des weecks een tonne botter up
ieder veendel.
Die hoevelingen van der backergilde is bevoelen dese 1800 broeden voer dese
reise te maecken ende is hem van den secretario Popco Everardi ende den raetsher
coenix tselve beloeft te betaelen.
[27 oktober 1590]
200
Sabbathi 27 octobris
Saeterdach den XXVII octobris heft der her secretarius Popco Everardi in vollen
Raedt beloeft dem olderman van der brouwergilde tijtlijcx het bier, soe sie tot het
crijchsvolck ten Damme wurden leveren, neffens dem raetsher Coeninck te willen
betaelen.
Insgelijcken heft gemelter secretarius dem raetshern Roeleff Roeberts beloeft
betaelinge van een last botter, die Zijn Erb. sub tali conditione 2 oeck tot underholt
van den soldaten wolde verstrecken.
[29 oktober 1590]
Lunæ 29 octobris
Maendach den XXIX octobris hebbe ick einem erb. Rath angedient dat grave Fridrich
zu Berge seer groetelijcx begerende was, men wölle doch up jeder veendel vier
tonne biers des daechs geven, seggende dat idt onmoegelijck mit drie tunne te
koenen passeren. Darup die heren bewilligt dat sollichs gescheen mochte.
Desen voermiddaege ist mij oeck bevoelen an grave Peter Ernst te schrijven,
oeck mede an den statholder Verdugo van alle swaericheiden in dewelcke wij uns
zijn vindende. 3
Nae dem middach, als die van dem Rath affgegangen, 4 heft der her borgermeister
Wifrinck den andern dreijen borgermeistern und mij vertoent seeckere instrumentum
informationis, 5 twelck der pater vicarius hadde doen verveerdigen, noepende die
beide cloesteren als Oldencloester in de Marna ende S t Janscamp bij Vollenhove,
twelck gemelter vicarius generalis begeerde van den vier hern mede geteeckent te
moegen worden. 6 Obgedachte hern und ich hebben uns mit malckander geresolviert
dat wij tselve neet wusten te onderteeckenen, vermits wij neet wusten die
gelegentheit van de vorsz. cloesteren, jedoch mochten wij unsers deels wal lyden,
dat idt alsoe verveerdiget worde.
1
?
2
Latijn: ‘onder zodanige voorwaarde’.
3
Zie Hammonius’ missivenprotocol d.d. 30 oktober 1590 (MH I 135 en 133).
4
In de marge: ‘Societas’.
5
Latijn: ‘acte van informatie’.
6
Het was de bedoeling dat de inkomsten van Oldenklooster in de Marne zouden worden gebruikt voor
het jezuietencollege (zie de notitie van 28 december 1589, fol. 20v).

[126v] [31 oktober 1590]
Mercurij 31 octobris
Wonsdach den XXXI octobris is tselve instrumentum informationis in den vollen
Raedt gelesen ende hebben die heren borgermeistern sich verclaert dat sie idt neet
kunden underteeckenen, dan mochten wol lyden dat hij—vicarius—d’informatie
liete fortgaen, oeck van den heren leutenant ende hoevetmannen, under deren
jurisdictie Oldencloester gelegen, tselve underteeckenen, 1 soe sie bevunden mochten
te behoiren.
Desen voermiddage is mij bevoelen den wolgebornen grave Harmen zu Berge etc.
an zu spreecken datter enige knechten toe Finserwolde mochten gelecht worden.
Twelck ick alsbald gedaen, averst geen ander antwoert bekoemen, dan dat Zijn Gen.
sich erkundigen wol ofte dieselve ellers enich volck kunden lichten umb daselbsten
toe Finserwolde toe leggen.
[1 november 1590]
Jovis 1 a novembris 2
Den eersten novembris in die Omnium Sanctorum 3 nae den middach sint die vier
hern borgermeistern mit dem hern rentmeister ende mij, syndico, up den raethuyse
gewest ende aldaer van dem erb. Gisbert Arents, raedesher ende verwalter des
Fraterhuyses, ontfangen ende mit gemene advis separatie gemaeckt uuth segul ende
brieven van den guederen, den armen clercken int vorsz. Fraterhuys toebehoirich,
ende d’andere, gehorende tot het Monnijcke-Fraterhuys. Oeck gemelten raetshere
gebeden een perfect register te maecken van tgene den monnijcken int Fraterhuys
toebehoirich, umme alsdan sulx dem patri Societatis in handen te geven.
[2 november 1590]
Veneris 2 a novembris
Vrijdach den II novembris nae den gotsdienst is bij dem erb. Rath, oeck mede van
den hern hoevetluijden, bewilligt dat hopman Camminga solde moegen koepen
seecker torff van een Vrieschen huysman ter somma van 25 Vriesche schuyten mit
dem anhang, dat die hern ordonantie wolden maecken up die betaelinge ende is mij
bevoelen sulx gemeltem hopman toe te schrijven. 4
[127] [3 november 1590]
Sabbathi 3 a novembris
Saeterdach den III novembris is bij den hern verordenten van Stat ende Landen den
richteren ten Damme up hoer oevergegevene requeste voer antwoert ingesacht dat,
bij soe veer der grave zu Berg—dero Gen. knechten ten Damme liggen—neet konde
geïnduciert worden umb mit den graven und schantzen te supersederen, dat alsdan
die van den Dam selvest solden moeten graeven gelijck die huysluyden an de
schantzen in den Omlanden.
1 Ms.: ‘onderteeckenden’.
2 In de marge: ‘November’.
3 Latijn: ‘Op de dag van Allerheiligen’.
4 Een dergelijke brief ontbreekt in Hammonius’ brievenprotocol.
201

Den torffdraegers belangendt solde uuth Stat ende Lande buydel betaelt worden
gelijck toe Farmsum. Huer versueck van provisie den daegelijcxen schipvrachten
voer den bevelchhebberen is inen affgeslaegen.
In dese bijkumpst is oeck geresolviert dat z. Harmen Hoendrix soene
ordonantie van 200 daeler up den h. secretarium Popco Everardi gepassiert worde
ende dat up guede reeckenschup, sonder nochtans mentie te maecken dat idt an de
renten ofte ant principal solle affgecortet worden. 1
Noch is besloten dat het servys voer die schantze up den Opslach denen vant
Westquartier solde te laste gelecht worden in achtervolch die voerige ordinantie
hyrvan gepassiert, ende is mij daerbij belastet den hern leutenant ende
hoevetmannen sulcks toe communiceren umb derselven aggreatie darup te
ontfangen. Twelck ick daerup stracx gedaen ende is aldaer bij den vernoemden
heren voer guedt ingeseen dat ick mit dem rentmester Deest uns bij dem secretario
Everardi wolden verfuegen umb een oeverslach hierinne te maecken.
[5 november 1590]
202
Lunæ 5 a novembris
Maendach den 5 novembris hebbe ick im Rath gelesen een concept eijnes brieffs an
den statholder Verdugo, darin alle extremiteijten deser Stat ende Landen erhaelet. 2
Twelck geapprobiert zijnde heft men mij bevoelen insgelijcken an den grave toe
Mansfelt toe schrijven.
[6 november 1590]
Martis 6 novembris
Dinxdach den 6 ist tselve schrijvent an den grave toe [127v] Mansfelt oeck
verveerdigt, im Rath verleesen ende nae Hoeve voertgesunden. 3
Nae dem middach ist een missive van dem patre Samerio verlesen, belangende die
traditie van den guederen des Fraterhuyses ende daerup voer guedt ingeseen dat men
des volgenden daeges van dusse saecke absolutelijck solde antwoerden.
[7 november 1590]
Mercurij 7 a novembris
Wonsdach den VII novembris nae dem middage hebben die hern van den erb. Radt
uuth het relas van den erb. raedtsher Gisbert Arents angehoirt ende doergeseen wat
guedern tot het Monnijcke ende insgelijcken welckeer tot het Clercke Fraterhuijs
gehoiren, dieselve bij besondere registeren van den anderen gesepariert zijnde, is
einhillichlijck besloeten dat men patri Samerio tselve register, daerinne der
monnijcke guederen gespecificiert, solde oeverantwoerden. Jedoch erstlich bevoelen
dat tselve affgecopiert ende een dubbelt daervan geholden solde worden.
Insgelijcken dat men alle die documenten waermede enige renten ofte
upcompsten bewesen worden, solde affcopieren ende ime Samerio daernae oeck in
handen stellen.
1 Herman Hoendrix had in 1577 Stad en Lande een bedrag van 2475 car. gl. geleend tegen 12% rente.
Op 8 maart 1590 werd zijn zoon Johan, die op gedeeltelijke betaling had aangedrongen, gevraagd
geduld te hebben (DA 784).
2 Zie voor deze brief Hammonius’ brievenprotocol (MH I 135v).
3 Ib. fol. 136v.

[10 november 1590]
Sabbathi 10 a novembris
Saeterdach den X en quam tydinge dat der vijant sich in den Dam begeven ende dat
unse krijchsvolck uuth bevel ende advertentie des hern grave toe Berge daeruuth
getoegen ende sich bij den andern in Farmsum gevoecht. Derowegen die hern van
Stat ende Landen daetlijck mit pulver ende loet Zijn Gen., die stracks nae den vijant
trecken solde, toe hulpe gecoemen.
Die hern verordenten hebben desen voermiddaege bijsaemen gewest ende under
anderm geordinee[r]t dat hopman Jan Willems zijn huys, staende up Aewerderzijl,
solde moegen affslyten ende tot zijn profyt die materialen vercoepen.
Is oeck up een requeste van den ingesetenen van der Marna ende Halveampt
geordineert dat sie selvest mochten raeden hoe sie capitein Lambert konden
contenteren belangende die driehundert gl. ter maent. Sulx gedaen, mochten zij
sehen wat Stat und Landen inkunftich solden koenen doen tot hoer verguetsinge.
[128] [12 november 1590]
Lunæ 12 a novembris
Maendach den XII novembris nae dem middach is bij den erb. Raedt gevordert
geworden Henrich Pellenrock, deme der presiderende borgermester Johan Wifrinck
angemeldet dat, alsoe ein erb. Rath hem voer etliche weecken het register van den
guedern toe Appingedam inhendich gemaeckt, soe was aldaer oeck het register van
den guederen des Monnijcke Fraterhuys; solde daeromme wall doen ende ontfangen
oeck tselve register, mits upbuerdende die guederen vandien, ten fine als hem
voermaels ingesacht was. 1
Darup Pellenrock ergemelt sich wal een weinich beswaert, seggende dat ime
solckes toe voele zij; item dat hie nichts van den guedern toe Appingedam konde
ontfangen, dan wolde wal bueckholden ende konde meer neet doen. Daerup hem
geantwoerdet worden, hij solde Johan van Ledden gebruicken, gelijck der erb.
raedesher 2 suslange gedaen hadde; ende ist hem alsoe tselve register mit belevent
des gantzen Raets oeverantwoerdet. Nochtans, als die hern van der traditie des
registers begunste te spreecken, is der erb. Gisbert Arents daervan upgestaen,
seggende dat hij daerbij neet gedachte te wesen.
Ten selven tijde is bij den erb. Raedt geaccordiert dat die prebende toe Eenrum, die
Stat toebehoirende ende nu bij den Jacopinern gepossideert wordt, weder solde
gestelt worden in handen des rentmesters, mit dem bescheide dat men voereerst die
dienste daraff solde laeten bedienen, wat dat oeverentsich, solde in twe deelen
gelecht worden, daervan het eene deel het vorsz. convent toe Jacobinen solde
gegeven werden, die ander helffte averst dem pastoer ter Ae, ende dat bisz tot des
Raedes revocatie.
1
In de marge: ‘Traditio registri bonorum domus Fratrum’ (Latijn: ‘Overdracht van het register van
goederen van het Fraterhuis’).
2
Bedoeld is waarschijnlijk Gijsbert Arents.
203

[13 november 1590]
204
Martis 13 a novembris
Dinxdach nae dem middach, den XIII novembris 1590, 1 als des morgens froe duer
den statdiener Johan Ottens uuth bevel des erb. Raedts duer het gantsche
Draecarspel neffens den dueren umbgeroepen dat alle borgeren desselven carspels
sich up den naemiddage toe twalff uhren in der kercken ter Ae solden verfuegen um
weder in de electie te treden eijnes nijen pastoers, [128v] soe sint de borgeren in
temelijcken antall aldaer versamlet, alwaer oeck beide heren borgermesteren Johan
Wifrinck als presiderende ende Johan Thedema als d’oldeste borgermester
erschenen. Dieselve erstlich duer den statdiener Johan Ottens hebben laeten
uuthroepen dat alle und eenieder, soe neet in Draecarspel gehoirich, sich uuth der
kercke solden verfuegen. Ende daerna, die gemeente voer Unser L. Frouwen altaer
voer het chuer bijsamen geeijscht, heft genanter presiderende borgermester Johan
Wifrinck hemluyden ungeveerlich dese navolgende meninge voergedraegen, te
weten dat sie, samtlijche vrunden desselven carspels, umb anders geen oersaecke
weder bij den anderen bescheiden, dan darmit men nu anderwarff mochte treden in
electie van een guedt pastoer ofte kerckheer, angemerckt sie well wüsten dat
diejenige, soe sie toebevoerens erwelet, daertoe neet wolde verstaen. Ende derwijlen
dannocht noedich dat men in dusse saecke neet langer suymich bleve, soe stelde
men tot huerluyden eijgene discretie ofte idt beter zij bij stemmen een pastoer toe
erkeesen, dan ofte sie twintich ofte dartich personen neffens die hern 2 wolden
ordineren, die een bequaem man tot een pastoer erweelden.
Sulx geproponiert zijnde is die gemeente te rugge gegaen, nochtans te
bevoerens gevraecht hebbende wat personen men hemluyden noemde ofte up de
cedel gesettet hadde. Dwelcke oeck bij naemen gelesen, naembtlich heer Johan van
Collum, heer Berneer Aukema, her Hendrick ten Hoevel, her Lucas Frese, her
Willem Emminge. Nae geholdener beraetslaegung hebben die gemeente sich
verclaert zij wolden nae older gewoente bij stemmen een pastoer keesen. Ende alsoe
men wal vermercket, dat voele van der gemeente up verscheiden meninge gewest,
heft gemelter borgermester, uuth begerent der voechden, die gemeente noch eenmael
voergedraegen dat sie doch een solche persoen wolden erkeesen daermede men geen
wijder unenicheit ofte moijte behoevede te hebben ende die men oeck conde
confirmeert 3 krijgen.
Nae desem hebben beide borgermeistern sich nae gewoenheit up twe stuelen
gesettet upt chuer voer die groete candeler, int midden een tafel, daer der secretarius
Julsinck achter geseten, hebbende een papijr darinne [129] die naemen van den
genomineerden geteeckent. Ende zijn alsoe die gemeene carspelluyden ex ordine 4
voergetreden ende een ieder zijn stemme gegeven. Der borgermester Evert Ulger mit
die in den Raedt in dit carspel gewest hebben den voerganck gehadt, daerop
gevolcht die voechden, tandemque ex pluralitate vocum die mit streepkens
1 In de marge: ‘Electio pastoris Henrici ten Hoevel’ (Latijn: ‘Verkiezing van pastoor Hendrick ten
Hoevel’).
2 De Raad.
3 Door de kerkelijke overheid.
4 Latijn: ‘op de rij af’.

upgeteeckent, sors cecidit super Henricum ten Hovel, fratrem defuncti pastoris. 1
Nae gedaene electie sint die beide oldeste priestern, her Johan van Collum ende
her Berneer, neffens twe voechden, Harmen Roeberts ende Luytien Heynens, an den
erweelden pastoer gesunden, zijn weerden die chuer 2 ingebracht ende alsbald in de
kercke medegebracht.
Daerup gemeltem hern Henrijck van den hern borgermester Wifrinck ingesecht
wat gestalt zijn w[eerden] communibus vocibus et votis 3 tot een seelsorger deser
gemeente eendrachtelijck erwelet, begerende hij sulx solde accepteren. Gemelter
herr antwoerde dat hij doen wolde nae zijn vermoegen, dan het onderholt was soe
klein dattet neet wal moegelijck daervan te leven, tensij dat een erb. Rath ander
middel daerbij gedaen mochte hebben. Ime is geantwoerdet, dat een erb. Rath daerin
verseen hadde ende solde alles doen wat in hoer macht is.
Eo facto 4 is hem omtrent midden int choer den eedt voergelesen van her Berner
Aykema, den hij alsoe gedaen ende geswoeren. Daernae tusschen twe priestern ant
oltaer gevuehrt ende angevangen ‘Te Deum laudamus’ te singen ende nae datter een
versus ofte twe gesungen, is die erkoeren pastoer tusschen beide borgermeistern
geseten in de hoechste stuelen der priestern an der suytzyde in der kercke. Nae
volendinge des gesangs is hij tusschen twe borgermestern in de weem geleydet;
daselfssten die hern des Raedts nae older gewoente achte kanne wijns vereert,
insgelijcken die voechden 4 kanne ende die gemene priesteren ses kanne.
Andere solemnitates 5 sint up ditmael vorbij gegaen, umbdat her Berneer
Aukema sich liete vernehmen dat die institutio 6 behoirde voer te gaen, daer ick mit
andern hern in contrarie mehninge gewest, dat alle voerige 7 solemnitates van up den
predickstoel te leijden, item an de vonte etc. solden behoiren voer te gaen.
[129v] [15 november 1590]
Jovis 15 a novembris
Donderdach den XV a novembris sint die heren van Stat ende Lande bij den andern up
den raethuyse gewest neffens den hern Con. Mats leutenant ende hoevetmannen,
alwaer diversche requesten gelesen van den carspelen omtrent den Dam liggende,
sich beclaegende van den unlydentlijcke excursien die gescheet zijn up daege
Martini lestleden. Ende aldiewijle die heren samtlijck lange upt stuck van dit
jegenwoerdige verdarff gediscurriert, oeck weinich hulpe ofte erreddinge weten toe
geven, ist voer guet ingeseen dat men Zijn Gen. grave Fridrich dit solde claegen,
oeck entelijcken erforschen ofte Zijn Gen. geen middel hadde ofte wuste te geven
om dit lant beter te verschoenen ende dit neuwe regiment up vijande boedum te
planten.
1
Latijn: ‘tenslotte is uit de veelheid van stemmen die mit streepkens upgeteeckent het lot gevallen op
Henricus ten Hovel, broer van de overleden pastoor’.
2
‘De keur’, uitslag van de verkiezing.
3
Latijn: ‘Met algemene stemmen’.
4
Latijn: ‘Nadat dit is gedaan’.
5
Latijn: ‘plechtigheden’.
6
De officiële bekleding met het geestelijk ambt door de daartoe bevoegde kerkelijke autoriteit.
7
Is niet ‘overige’ bedoeld? Dit wordt gesuggereerd door wat volgt: de officiële geleiding naar de
preekstoel en het doopvont. Het meningsverschil tussen Aykema en de ‘heren’ is van betekenis,
omdat het de afgrenzing betreft tussen de wereldlijke en geestelijke autoriteit. De prediking en
bediening van de sacramenten zijn de essentie van de cura animarum (zielzorg) en behoren daarom
tot het geestelijke (=kerkelijke) domein. De pretenties van het stadsbestuur zouden dus verder gaan
dan die van het gewone collatorschap.
205

Hijrtoe sint gedeputiert der her prelat van Aedwert, borgermester Johan
Wifrinck und ick, syndicus. Koemende bij Zijn Gen. hebbe ick alle die enorme
beschwernussen der vorsz. carspelen Zijn Gen. voergedraegen, pro conclusione
fraegende off Zijn Gen. neet last ofte middel hadde mit dit regiment eenen anderen
wech te vinden, darmit dit landeken beter verschoenet ende die vijant beschaedicht
mochte worden.
Sijn Gen. antwoerdede dat die beschaedinge geschiet weere naedat zij weder in
den Dam gekoemen ende nichts aldaer gevonden hadden. 1 Weren tegens der
hopluyden wille uutgeloepen ende dussen moetwillen gedaen. Het anderde
belangendt wusten Zijn Gen. geen middel, dan allene soelange gelt hyr ist wolde
Zijn Gen. wal ordnung holden.
In summa, nae lange woerden ende wederwoerden ende nae alle diversche
remonstrantie soe wij deden, was geen troest dan allene dat men hoepte, daer solde
noch gelt koemen ende gelt wesende solde guede disciplin geholden werden.
Sonsten hedde Zijn Gen. geen ander last dan het volck van zijns brueders regiment
in Farmsum ende den Dam te laeten liggen.
[16 november 1590]
206
Veneris 16 novembris
Vrijdach den 16 den novembris sint die hern leutenant ende hoevetmannen mit den
verordenten weder bijsamen upt raethuys bij den erb. Raedt gekoemen, alwaer
erstlich gerapportiert wat antwoert grave Fridrich gisteriges daechs gegeven ende
oever sulx sint die samtliche heren wijder in communicatie getreden wat wijders
voer te nehmen sij, darmit het lant voer meer verwuestinge verdediget mocht
worden.
[130] Nae lange communicatie daer d’eene vermeent men solde besendinge
doen nae Hoeve, d’ander men solde claegen oever die quaede regieringe, is laestlich
neet anders geresolviert dan dat men een brieff voereerst an grave Harmen solde
schrijven ende daernae voerts an den statholder selvest ende mede an den grave toe
Mansfelt. Ende alsoe ick reedes in eventum 2 an grave Harmen zu Berge ein missive
hadde geconcipiert is dieselve gelesen ende bij den samtlijchen hern voer guet
ingeseen, die alsoe voerts te senden. 3
Naedat die heren leutenant ende hoevetmannen affgegaen is bij den samtlichen
heren verordenten wegen der abdisse toe S t Anna 4 een requeste gepresentiert umb te
voldaet van een dusent car. gl. die tvorsz. convent in anno 71 5 tot belehninge der
soldaten verstreckt hadde. Darup voer guet ingeseen dat die heren een voerbeede
solden doen an den hern Con. Mats leutenant ende hoevetmannen umb te bekoemen
1
Op de nadering van de Staatsen hadden de koningsgezinde soldaten Appingedam verlaten en waren
naar Farmsum getrokken. De Staatsen plunderden Appingedam zo grondig, dat hun tegenstanders
na hun terugkeer in die plaats niets meer aantroffen om van te leven.
2
Latijn: ‘voor het geval’ (dat het nodig zou zijn).
3
Zie voor de brieven aan Herman van den Berg, Verdugo en Peter Ernst van Mansfeld Hammonius'
brievenprotocol (MH I 137v, 138v en 139).
4
Het cisterciënserklooster ad Sanctam Annam (ook wel ‘Klein Aduard’ genaamd) lag enkele kilometers
ten noorden van Ten Boer ter plaatse van het huidige Sint Annen.
5
Waarschijnlijk vergist Hammonius zich en bedoelt hij 1577. Toen was veel geld nodig voor de
betaling van de Waalse troepen.

consent te moegen up rente nehmen alsolchen summa van dusent gl. umb daermede
toe betalen het rantsoen daerup die gemelte frow abdisse geset was ende bij dem
vijant borge gestelt. 1
Hijrtoe sint gecommittirt der prelat van Selwart, Johan Thedema,
borgermeister, Ernst van Iselmuyden, Garbrant Heijnens, raetsher, ende ick,
sijndicus. Ende alsoe ick mit dvorsz. heren up Zijne Mats Caemer daetlyck gegaen,
oeck den voerdrach hijrup gedaen, heft der her leutenant dese antwoert gegeven: dat
die heren wol weder affgaen mochten, het wasz een saecke daerinne men soe balde
neet kunde resolveren.
Oever een halve stunde hebben dvorsz. hern leutenant ende hoevetmannen
haeren secretarium Marhuysen an mij gesunden, seggende dat sie wal geneicht
weren den hern van Stat ende Lande in hoer voerbeede toe wilfaehren, dan
oevermits het een saecke were van groeter consequentie, kunden zij daer neet toe
verstaen; seegen nochtans voer guet in, dat men grave Frerijck solde begrueten dat
Zijn Gen. believen wolde deser saecken halven noch eenmael an grave Wilhelm toe
schrijven ende dat upgerichte verdrach van dat men ten beijden syden geene
frouwesperson solde anholden wal ernstlijck voer oegen holden.
[130v] [19 november 1590]
Lunæ 19 a novembris
Maendach den XIX novembris ist einer mit nahmen Johan Lamberts, woenende
buijten die Botteringepoerte, mit noch een ander tuijncker, daerselffst woenende,
voer den Raedt gevordert; ine gefraecht ofte sie umb des vijants sauvegarden
angeholden hadden. Ende als sie geantwoerdet, jae, ist ine gefraecht wel sie daerom
gesunden. Zij seeden: der schatboerder toe Aedorp hadde in hoer naeme daeromme
gesollicitiert ende sie verstunden dat die sauvegarden all veerdich daer leegen, dan
hoer was een schrift toegeschickt dat sie eerst annehmen ende underteeckenen
solden. Der borgermeister fraechde wat schrift sollichs were.
Darup sie tselve schrift vertoent ende is bevonden mit grave Willems secretarij
hant geschreven gewest te zijne; wesende die conclusie van deme, dat dese arme
luyden buyten der poerten woenende solden sweren ende mit underteeckeninge
hoerder handen beloeven dat, ontfangen wesende in grave Willems sauvegarde, sie
van nu voertan geene anslaegen des vijants wolden beletten ofte melden.
Solches bij dem Raedt wol erwogen, ist desen beiden mannen ingesacht, oeck
bevoelen hoere naebern an toe seggen, dat bij alsoeveer ein erb. Raeth verstunde dat
sie enige sauvegarde—in wat gestalt dieselve immers mochte zijn—van den vijant
ontfingen, solden daetlijck hoer huysen alle tesamen affgebroecken worden. Ende
hebben die hern darup dit oevergeschickt concept bij sich beholden. 2
1 In het kader van de naasting van de geestelijke goederen eisten de Staatsen het geld op dat het
convent van Sint Annen tegoed had van Stad en Lande. Omdat de kloosterlingen niet konden
betalen, was de abdis in gijzeling genomen.
2 Zie ook Altings aantekeningen van deze dag (DA 809).
207

[23 november 1590]
208
Veneris 23 novembris
Vrijdach den XXIII novembris is verscheidene clachte voergebracht dat die
Oldenampten boevenmaeten beswaert wurden van den soldaten ten Damme ende
Farmsum liggende. Derowegen mij bevoelen allent int particulier an den grave
Fridrich toe Barge toe verschrijven, twelck ick gedan, ende ist geen ander antwort
erfolgt dan dat die amptleuthe darselvest solche excurrerende soldaten solden
moeten apprehenderen ende Zijn Gen. in handen stellen. 1
[131] [26 november 1590]
Lunæ 26 novembris
Maendach den XXVI novembris is mij van den erb. Rath bevoelen dem hern vicario
in toe seggen—alsoe van den decano Lithinio geëxhibiert was seecker requeste
belangende affschaffinge van soe mannichvoldige schuelen, item upt stuck van den
froumoeders, 2 daer er, Lijthinius, begeerde dat men upsicht solde draegen—dat
voererst ein erb. Rath wal mochte lyden dat up den Duytschen schuelmesteren van
dem vicario, als een pastoer, 3 guede upsicht gedraegen worde, darmit geene
haereses 4 ofte enige verboedene boecken in hoer schuelen geleeret worden. De wijse
frouwen belangende ruerde den geestelycken nicht, ende konde men neet voer guedt
inseen dat die geestelijcken sich mit settinge oder affschaffinge derselven solden
bekummeren. Dan indien sie enige misbruycken wusten, mochten sie sulx dem erb.
Rath anmelden.
[27 november 1590]
Martis 27 novembris
Dinxdach den 27 novembris hebbe ick obgemelte puncten dem hern vicario
angedient, der sich verclaert tselve neet sonderlinge bevoelen te hebben, dan het
eerste—belangende die schuelmeisteren—sij gescheet uuth instantie der
preceptoren 5 in beide Latijnsche schuelen.
Ick hebbe ten selven tyde dem vicario oeck angedient dat ein erb. Rath neet
bevunden kunde dat der deken Lithinius dorch een fiscal sich solde annehmen die
straffe van fornicatie, 6 gelyck gescheede mit eenen, geheten Johan Smehinck. 7
Respondit vicarius 8 dat solliche dingen mixti fori 9 plachten toe zijn ende dat nae
seentrecht sie sollichs plachten; 10 jedoch, wolde mit het seentbueck eens bij den
heren koemen umb mit malckander toe spreecken wie wijt ende breet tselve sich an
den geestlichen toe extenderen.
1 Zie de brief van Frederik van den Berg van 25 november 1590 (rvr 1463.81.2).
2 Vroedvrouwen. Via toezicht op de vroedvrouwen wilde Lithinius controle uitoefenen op het sexuele
gedrag van de Stadjers.
3 De vicaris-generaal was tegelijkertijd pastoor van de Sint Maartenskerk.
4 Latijn (uit het Grieks): ‘ketterijen’.
5 Leraren.
6 Ontucht, hoererij.
7 Zie Altings aantekeningen van 22 november 1590 (DA 809).
8 Latijn: ‘De vicaris antwoordt’.
9 Latijn: ‘van gemengd gerecht’. Deze zaken behoren tot de competentie van zowel de wereldlijke als
de geestelijke rechtspraak.
10 Er ontbreekt een werkwoord. Met ‘sie’ lijken de geestelijken te worden bedoeld.

[28 november 1590]
Mercurij 28 novembris
Wonsdach den 28 en novembris bin ick uuth bevel des Raedts mit dem hern
rentmester bewest bij dem vicario generael ende hem angedient dat die hern van
dem Rath entsloeten waeren 1 die vicarije toe Enerum, soe die Jacopiner nu
possideerden, weder duer den rentmeister ontfangen te laeten, ende die helffte
daervan dem pastoer [131v] ter Ae, die ander helfte averst tvorsz. convent toe
Jacopinen mede deelen toe laeten bis tot wijder ordonantie. Daer der vicarius unsz
up geantwoerdet sollichs neet te koenen noch willen beletten, hoewel idt dem
convente quaelijck te passe solde koemen; nochtans, derwijlen einem erb. Rath
tselffde beleeffde, muste hij het gedulden.
Deses, wat vorsz. is ende mit dem vicario gecommuniceert, hebbe ick desen
dach omtrent 10 uhren bij dem Raedt weder ingebracht, derselve voer ditmael daerin
nichts wijders gedaen, dan het selve upgeschortet bisz tot een ander gelegentheit. 2
[132] [1 december 1590]
In des erntvesten borgermeisters
Evert Ulgers pant 3
Sabbathi 1 a decembris
Saeterdach den 1 decembris sint bij den verordenten van Stat ende Lande groete
clachte gekoemen dat die huysern ten Damme van binnen uuthgebroecken ende
verbrant wurden. Item dat alle hopluyden ende andere bevelchebberen, wen sie
herwarts ofte derwarts tusschen hyr ende den Dam reijsen, altijt voele soldaten tot
convoij gebruicken, die sie tot costen van den huysman underweechs foureren.
Darup gesloten umb affschaffinge sollicher dingen an grave Fridrich toe schrijven. 4
Noch is geresolveert dat die torff in Emetil, Letterbert ende Nijenoerth weder
solde gelevert worden van de van Vredewolt ende Langewolt, wie te bevoerens
plachte toe gescheeden.
Dem ratsher Coeninck is oeck geaccordiert een volle weecklehninge weder
uuth te schrijven laeten tot servicen.
Noch is Remmert Rijckens, als schantzmeister gewest int opbouwen der
schantze toe Waetum, voer zijn belohninge gegunt ende toegestaen vijftich daeler
boeven zijne costen tot Johan Schrams huys gedaen, beloepende ter summe van 27
daeler.
Johan Haijkens is oeck tijn car.gl. verehrt voer zijn gedaene arbeijt int bestellen
van bier ende broet voer den neuwen regiment van grave Harmen ten Berge etc.
1 Zie de aantekening van 12 november 1590 op fol. 128).
2 De rest van de pagina is blanco gelaten.
3 In de marge: ‘December’.
4 Zie Hammonius’ brievenprotocol (MH I 140).
209

[7 december 1590]
210
Veneris 7 a decembris
Vrijdage den VII decembris in gemeine versamblung van Stat und Lande is clachte
voergebrocht dat die huijsern ten Damme jaemerlyck uutgeblondert 1 ende
affgebroecken worden. Darup geresolviert dat men sulx an grave Fridrich avermaels
solde verschrijven. 2
Waelke Luytiens is upt rapport, soe der her prelat van Rottum mit dem official
Krithe ende rentmeister Deest gedaen van wegen zijne vacatien, geaccordiert dat hij
voer recompens van ieder dach geneten sall omtrent een keisers gl. ende ist
denselven hern heimgestelt mit hem te verdraegen.
[132v] Dem hern rentmeister Deest is tot continuatie van boeden hyr und daer
uut te senden geaccordiert uuthschrijvinge van een halve lehnunge.
[8 december 1590]
Sabbathi VIII decembris
Saeterdach den VIII decembris is dem hopman Tiete van Camminga und hopman
Burggrave ingesacht dat men hemluyden noetdruftige keersen verschaffen solde
ende daerbij voer guet ingeseen dat tselve denen van het Westquartier toe laste solde
gelecht worden.
Nae dem middage is bij dem erb. Rath gelesen een seecker extract uuth den
seentbrieff van anno 1332 3 ende daeroever gedelibereert ofte men dem deken des
gerichts van Selwart 4 solde consenteren het feijt van fornicatie ofte hoererije te
straffen. Ende nae lange communicatie worde voer rathsam bevonden dat men dem
vicario solde inseggen, dat eins erb. Raths meininge sij dat den deken sich reguleren
solde nae olde gewoenheit, soe als die voerige dekens, die voer den tijt des bischops
hijr gewest, tselve geholden hadden. 5
Voer het anderde is oeck voer guet ingeseen dem vicario toe antwoerden dat ein
erb. Rath wol thovreden zij dat het convent van Geestliche Maechden die guederen
des cloesters ten Horne solde moegen vercoepen, ten eijnde—nae gemeen advis van
den vicario und ein erb. Rath—het Hoff mochte geïnduciert worden te consenteren
dat die verkoepinge bundich mochte geholden worden.
Desen dach is oeck bij dem Rath besloeten dat dem pastoer tot redemptie des
naejaers 6 gegeven soelen worden 200 hundert daeler, dwelck men nehmen van een
vorndel jaers upcompsten der kerckenguederen indt Olde Ampt. Des soelen nae
desen daegen geen pastoeren ter Ae enich naejaer neet moegen geneten, dan soelen
tot alle tyden alle pastoeren in de daetlijcke upboeringe moegen treden, darvan
billich acta te maecken bij den kercke ter Ae.
1
Sic. ‘Uutgeplondert’?
2
Zie Hammonius’ brievenprotocol (MH I 141).
3
Zie rvr 65; gedrukt: OGD I 332.
4
Lithinius.
5
Dit betekent vermoedelijk een vriendelijke afwijzing van des dekens verzoek.
6
Het ‘najaar’ of annus gratiae: de inkomsten van een jaar die na het overlijden van een functionaris
aan zijn erfgenamen worden toegestaan.

[133] Noch is geresolveert dat nae desen daege alle ontehringe van jonge
dochteren, dienstmaechden ende andere ungehijlckede personen gestraft soelen
worden bij dem erb. Rath, ende is mij bevoelen enige puncten daervan upt pappijr
toe brengen.
[10 december 1590]
Lunæ 10 a decembris
Maendach den X den decembris sint die heren collatoren van S t Jacobs prebende, te
weten der erweerdige her prelat van Aedwert und de erntfeste her borgermeister
Johan Thedema als oldeste borgermester, tot Unser L. Frouwen kercke ter Ae
omtrent halff elff uhren voer middaege in de sacristie derselven kercke bijsaemen
gekoemen, alwaer oeck gewest der ernveste her borgermester Johan Wifrinck und
ick, sijndicus, als van den erb. Radt aldaer gesunden.
Darselvest hebbe ick in nahme der vorgenoemden collatoren den samtlichen
priestern derselven kercke in presentie der drie voechden (want der vierde absent)
voergedraegen, derwijlen sie samtlich mit den voechden begeert hadden dat hoer
gekoeren pastoer her Henricus ten Hoevel tot beter underholt oeck mochte begiftiget
worden mit de vorsz. prebende, soe weren die hern collatoren daerher gekoemen dat
sie jegenwoerdichlijck deselve prebende in hoer aller presentie confereren wolden
gemeltem hern Henrico, neet als een pastoer te Ae, dan als her Henrich, mit
sollichem gedinge, dat dieselve collatie—als wesende voer dittmael—den gemelten
collatoribus noch hoeren successoren neet solde prejudiciabel zijn. Ende ist oever
sulx een vidimus van den fundatiebrief inen voergelesen ende daerbij erinnert dat hij
in achtervolch van den inholt derselven alles getrouwelijck solde moeten presteren
und naekoemen.
Desz gedaen, ist den priestern wijders ingesacht dat een erb. Radt—neet
tegenstaende sie des bevoerens van den hern borgermeister Wifringk erinnert—unsz
aldaer gesunden, omme inen an tho dienen ende wel ernstlich weder te vermaenen
dat sie desem gekoeren pastoer in allem deme wat redlichen priestern wel eijgende
ende gebuerde alle gehorsam wollen leisten, alle haet, sanck ende twijdracht
schouwen; mit dem anhang dat der her pastoer den halstarcken die lepel solde
breecken, ende dat ein erb. Radt—als zijn wartlijcke schutzher—hem die hant in
allen billichen saecken gedachte boeven thoeft te holden.
[133v] Hemluyden is oeck ingesacht dat ein erb. Rath verhoepede middel te
vinden omme het naejaer ime, pastoer, te redimeren, darmit alsoe zijn successoren
daetlyck in de possessie solden moegen treden.
Die priesteren seeden hyrup, sie wolden doen wat up reeden stunde,
deszgelijcken mochte die pastoer oeck doen. Hoewal dat ener under allen sich leet
schijnen alsofte hij de vermaeninge des erb. Radts quaelijck genoemen, seggende,
nostrum est vos docere et non vestrum nos, 1 item: nos sumus uncti in Domino et vos
non estis. 2 Darup ime gelijckwoll geantwordet, hij behoeffde sich des neet verdrieten
te laeten ende sich oeck neet verwonderen, dat hoer wartlijcke oevericheit sollichs
dede; sie hedden des wal groete oersaecke, vermits die z. pastoer sich soe oftermael
beclaecht oever die unenicheit inter fratres suos. 3
1
Latijn: ‘Het is aan ons om u te vermanen en niet aan u om dat ons te doen’.
2
Latijn: ‘Wij zijn gezalfd in de Heer en u niet’.
3
Latijn: ‘Onder zijn broeders’.
211

Daermede sint die vorn. heren wechgegaen, wel wetende dat dselve heer, die
solliche woerden sprack, een weinich heet gebaeden was.
[11 december 1590]
212
Martis 11 a decembris
Dinxdach den XI en decembris is bij den samtlichen heren und geswoeren
geaccordiert—derwijlen bij hoer erbarheiden voergedraegen was dat die van
Munster Johan Buckhorsts botter aldaer gearrestiert hadden ter cause van seeckere
renten soe tConvent van Nising et consorten bij dusse Stat ten achteren 1 —dat
derwegen voererst an den radt aldaer umb relaxatie derselven geschreven solde
worden mit comminatie, woeferne sollichs neet en geschede, dat alsdan dieselvige
middel van arresten oeck solden moeten voergenoemen worden. Inmiddelst solde
men dem gouverneur Verdugo verwachten, der alsdan oeck ann die van Munster
solde verschrijven. Ende soe des neet genuecht mocht men oeck voerschriften vant
Hoff impetreren. Woe des neet helpen wolde hedde men alsdan wijders toe sluijten
offte men repressalien wolde gebruicken.
Voer het anderde sint den geswoernen voergelesen worden die missiven van
den grave van Mansfelt mit twe missiven van den statholder Verdugo.
Die controverse tusschen der smeden gilde und Harmen Iserkremer is
avermaels in vruntschap gewesen um duer die drie taelmans ende beyde boumestern
hengelecht [134] te moegen worden ende sint beijde partijen elx besunder ermaent
tot enicheit ende neet toe vast te staen up hoer gepretendierde recht.
Desen voermiddaege ist oeck tusschen den snijder gilde eens- ende enige van der
kremer gilde andersdeels gedisputiert geworden voer den samtlichen geswoernen
ofte dieselve kremers solden mans mussen moegen maecken, item manshueden
betrecken mit syden ofte flueel. Dan alsoe idt temelijck laet geworden, is dese
saecke uuthgestelt bisz den nehesten bijkumpst.
[12 december 1590]
Mercurij 12 a decembris
Wonsdach den XII decembris is bij dem erb. Rath gedisputiert ofte men bij dem Rath
solde behoeren cognitie te hebben van defloratien-saecken ofte van ontehringe van
junge maechden, item van alimentatie des kindes, item wel vaeder des kindes
geachtet solde worden, went daervan gecontroverteert wurde. Item ofte sulche
saecke gehoirden bij dem Raedt oder averst bij den geestlichen gedecidiert te
worden. Daerover, nae verlesung des tractats van Coeverden in anno 1530
upgerichtet, besloeten dat sollichs bij dem Rath behoirde gedaen te worden.
Ist oeck einen, Jacob Geerts genant, toegelaeten van des dekens Lithinij
sententie an den erb. Rath te moegen appelleren.
1 Zie rvr 1462.348 (4 augustus 1587), 1463.36 (5 april 1590), 1463.42 (20 juni en 10 augustus 1590).

[15 december 1590]
Sabbathi 15 a decembris
Saeterdach den XV en decembris is bij den samtlichen verordenten van Stat unde
Lande voer guet ingeseen dat die soldaten toe Underendam, liggende in Johan
Cornelijs huijs, daeruuth genoemen und naest an de brugge gelecht solden worden.
Noch is besloeten dat men an grave Fridrich solde schrijven om enich volck up
Noertbruecksterzijll te leggen; item van die muetwillige tractatie die sie den
schipperen, soe mit hoeren waeren duer den Dam faeren, andoen.
Item an Johan 1 Herema wegen die muetwillige spoliatie, geschedet in den
convente Wijtwart mit uuthbreeckinge eins loeden goetes und anders.
[134v] [16 december 1590]
Solis 16 a decembris
Sondach den XVI en decembris sint die hern leutenant und hoevetmannen nae den
goedesdienst bij dem Radt gekoemen, alwaer die van den Omlanden oeck
bescheiden gewest, averst neet erschenen. Ende ist bij denselven heren gelesen een
credents-schrijvent van den welgebornen grave Fridrich zu Berge umb seinem
leutenant Steenbach guetliche audienty toe gestaeden. 2 Derselve ist ingevordert und
heft voergedraegen dat genanter grave begerende was—derwijlen der pagador mit
geen gelt noch voerhanden—men wölle enich middel vinden tot gelt, umb de
soldaten desto beter innen te holden ende te verbeeden dat sie geen schaede en
deden, wente anders mochte men affnehmen dattet neet moegelijck weer deselve
anderssins te koenen bedwingen.
Derwijlen averst die hern van den Omlanden neet present, is die saecke
uuthgestelt besz up den volgenden dach.
[17 december 1590]
Lunæ 17 a decembris
Maendach den XVII is dese materie bij den samtlichen hern van Stat und Lande in
presentie Con. Matt. leutenant und hoevetmannen weder getractiert. Derwijlen
averst geen middel van gelt voer der hant heft men mit groete swaericheit bewilligt
dat men voer achte daegen beer und broet bij den backers und brouwers solde
affspreecken.
Noch is geresolviert dat Johan Cornelys huys tot Underendam van den soldaten
gevrijet ende die schantze weder upt deep an de brugge gemaeckt solde worden.
[21 december 1590]
Veneris 21 a decembris
Vrijdach den XXI en decembris is an grave tho dem Berge geschreven umb middel te
vinden daermede des vijants attentaten van den 3000 gl. uuth het Goerrecht te willen
hebben affgeschaft solden moegen worden. 3
1 De broer van hopman Tjaart van Heerma.
2 Zie voor deze brief rvr 1463.81.6.
3 In Hammonius’ brievenprotocol is deze brief gedateerd op 20 december 1590 (MH I 145v).
213

Item an die von Munster geschreven belangende het arrest, up Johan Bockhorst
gedaen duer instantie des paters to Nisingk und Goddarten Bolants, ten eijnde tselve
affgeschaft solde moegen worden ofte dat men contrarie middelen van arreste
daertegens solden moeten voernehmen.
[135] [22 december 1590]
214
Sabbathi 22 a decembris
Saeterdach den XXII decembris is bij dem erb. Raedt voer geraetsam ingeseen dat die
soldaten van hopman Herema, so jetzundt toe Farmsum, toe Slochtern in der kercke
gelecht solden worden. 1 Twelck ick dem hopman alsoe ingesacht.
[24 december 1590]
Lunæ 24 decembris 1590
Maendach den XXIIII decembris bij den samtlichen hern van Stat und Lande
geresolviert in presentie der hern Con. Matt leutenant und hoevetmannen, dat men
voer eerst noch voer een weecke die proviandt solde schicken ten Damme ende
Farmsum ende dat men daerbeneffens an Zijn Gen. grave Fridrich solde schrijven
dat wij wel voer raetsam insaegen dat dit regiment up een ander plaetz gefuehrt
mochte worden ende dat wij bevonden sollichs meer te wesen tot dienst Zijnder
Matt dan dat men duer huer presentie dit gantsche lant solde laeten verloeren gaen. 2
[28 december 1590]
Veneris 28 decembris
Vrijdaege den XXVIII decembris sint die hern Con. Matt leutenant und
hoevetmannen mit den verordenten der Omlanden bij den andern upt raethuys bij
dem erb. Raedt erschenen alwaer ick geproponiert wie 3 der wolgeborn her grave
Fridrich zu Berge etc. eniche carspelen umtrent den Dam in temelijcken antal
verschreven hadde umb van sie te hebben het underholt voer die ses veendelen
neuwe knechte, mit comminatie, wen sie sollichs neet upbrachten ofte bij den hern
van Stat und Lande neet wusten toe weege toe brengen dat sie genuechsame
proviande furneerden, muste he die knechte laeten uuthloepen.
Die obgenante hern, angehoert hebbende dese attentaten vorgedachtes graven,
hebben mit velen verscheidenen discoursen int lange gecommuniceert ofte idt
geraetsamer sij enich gelt te furneren—indien idt moegelijck—oder averst die
proviandt derwarts te bestellen, beloepende in antall wel drie last rogge alle
weecken. [135v] Und hebben pro conclusione ingewilliget dat voereerst 1200 daler
solden gesunden unde dat voer een weecke, in hoepeninge dat inmittelst andere
weege bij den graven solden gefunden worden.
Dese resolutie is ime grave Fridrichen oeck toegeschreven, umb sich daernae
wijders toe richten. 4
1
Dit, evenals het voornemen soldaten op de Noordbroeksterzijl te leggen (zie 15 december 1590),
houdt verband met de noodzaak de aanvoerroutes van de stad te beveiligen.
2
Zie de minuut van deze brief Hammonius’ brievenprotocol (MH I 147).
3
Ms.: ‘die’.
4
Zie Hammonius’ brievenprotocol (MH I 149). Vanwege de vorst kon de proviand niet in natura worden
geleverd. In plaats daarvan wordt het geld betaald. Men ging er dus van uit dat te Farmsum en
Appingedam wel genoeg levensmiddelen waren die tegen betaling konden worden aangeschaft.

[29 december 1590]
Sabbathi 29 decembris
Saeterdach den XXIX decembris is tvorsz. gelt gelevert an handen van Wibrant van
Schoeten als schrijver Zijner Gen. grave Harmens veendel, mit dem geding, dat hij
solde leveren een obligatie van grave Fridrich daerinne beloevet solde worden
deselve penningen weder toe betaelen van het eerste gelt twelck Zijne Matt solde
moegen schicken tot belehninge desselven regimentes.
Nae den middach sint die achte hopluyden 1 up den raethuyse gevordert ende ist inen
voergedraegen, derwijlen alnu een vorst ingevallen und der vijant beter gelegentheit
hebbe umb oeverall te passeren, dat sie daromme doch guede upsicht wolden
draegen soewel in uutstellen der schiltwächte alsmede mit dem runde te holden.
[31 december 1590]
Lunæ 31 decembris
Maendach den lesten decembris sint die verordenten van Stat und Lande bij den
andern upt raethuys gewest alwaer ick geproponiert—derwijlen seeckere tydinge
gecoemen dat der hertoch van Parma weder toe Bruissel zij, 2 had men derwegen
voer raetsam geachtet an Zijn Hocheit den stant und gelegentheit dusses lants oever
tho schrijven, tot welcken ick een missive geconcipiert 3 hadde; deselve den
samtlichen hern gecommuniceert. Twelck alsoe idt temelijck scharp, is geresolveert
dat men den hern hoevetluyden tselve oeck mede solde laeten hoeren.
1
De commandanten van de burgervendels (?)
2
Op 28 december 1590 was te Groningen bekend dat Parma op 6 december in Brussel was
aangekomen (DA 811).
3
Zie Hammonius’ brievenprotocol (MH I 150v).
215

[136] [1 januari 1591]
216
Anno 1591
Martis 1a januarij 1
Dinxdach den eersten januarij sint die heren Con. Mats leutenant und hoevetmannen
nae der misse mede upt raethuys gecoemen, denselven het geconcipieerde
schrijvent 2 an den hertoch oeck voergelesen, ende alsoe in consultatie getoegen
worden ofte idt beter zij desen brieff voerts te schicken oder eerst des hern
statholders ankumpst verwachten, heft men toe lest geresolviert men solde den
breeff bij eerster gelegentheit affgaen laeten.
Voer het anderde is oeck voer raetsam ingeseen noch voele liever alle middelen
te suecken om enich gelt te furneren dan dat men het lant solde laeten verloeren
gaen. Is derowegen dem secretario Popco Everardi toegelaeten hopman Herema
soldaten toe Winssum te leggen ende alsoe duer het gantse lant die executie des
jaertaxtes te laeten doen.
[2 januari 1591]
Mercurij 2a januarij
Wonsdach den II januarij voer den middach is bij dem erb. Rath mij ende dem
official Krithe bevoelen up Zijn Matts Kaemer te versuecken uuthschrijvinge van
een jaertaxt in handen van den rentmeister Jan van Deest tot affdoeninge des biers,
botters ende der drie lasten roggen bij dem raedeshern Gysbert Arents. 3 Twelck
alsoe van unsz gedaen ende oeck up Zijnder Matt Caemer geconsentiert.
Nae dem middach sint Con. Mats leutenant ende hoevetmannen bij dem Raedt
gecoemen mit etliche van den verordenten der Omlanden, van denwelcken
samtlichen besloeten is dat dem hopman Otto van Sanden (der uuth eijgener
authoriteijt—umbdat hem enige soldaten int executeren der contributien
affgevangen—drie peerden van een huijsman Thomas Peters geroeft) solde
ingesecht worden dieselve peerden costloes weder volgen te laeten ofte men
gedochte hem mit gewalt daertoe dwingen. Twelck alsoe ime, hopman, duer twe
geswoernen Con. Mats dieners ingesecht, heft hy ter antwoert gegeven, hij wolde an
den weerdt, daer die peerden stunden, schrijven laeten deselve costloes volgen te
laeten.
[136v] [3 januari 1591]
Jovis 3 a januarij
Donderdach den III januarij 4 is uuth bevel des Raedts einem borgern, Matthijs
Heijmans genant, als volmacht eniger luyden van Kampen die oever dese Stat
jaerlijcx seeckere renthen hebben, ungeveerlich dese meninge ingesacht, dat Zijne
Con. Mat up alle guederen zijnder rebelle underdaenen die hant gelecht hadde und—
derwijlen dan die van Kampen noch in rebellie stunden—befunden sich die hern van
1 In de marge: ‘Januarius’.
2 Dit moet de tekst zijn die op fol. 150v van Hammonius’ eerste brievenprotocol bevindt. Een veel
scherper ontwerp, dat echter niet is verzonden, bevindt zich daar op fol. 153.
3 Blijkbaar heeft Gijsbert Arents de kosten voorgeschoten.
4 Hammonius vergiste zich: in plaats van ‘januarij’ schreef hij hier ‘feb[ruarij]’.

den Raedt beswaert ime sodane achterstallige renthen toe betaelen, ten were hij in
nahme zijnder principalen vertoende het consent Zijnder Con. Mat ofte des hertogen
van Parma an stat derselven. Ende verwonderden sich die hern van den Raedt
daerbij wel groetelijck dat he, als een borger van Emden ende als unse guede
neutrale naberen, alsolchen volmacht van sodane rebellen hedde dorven accepteren.
[4 januari 1591]
Veneris 4 a januarij
Vrijdach den IIII januarij is bij den verordenten van Stat und Lande van mij
gerapportiert dat der commissari Vasquez oeverboedich van den angekoemene
Zijnder Matts penningen het Bergische regiment te willen belehnen, averst wolde
weten hoevoele volcks alnoch bij inen voerhanden; twelck hij oeck an den
welgebornen grave Fridrich zu Berge alsoe geschreven hadde. Weszhalven voer
raetsam bij den ergemelte hern ingeseen worden noch geen meer gelt te schicken.
Noch is besloeten dat men an den heere statholder wolde schrijven van aller
saecke gelegentheit. Twelck ick gedaen. 1
[5 januari 1591]
Sabbathi 5 a januarij
Saeterdach den 5 ten januarij is bij den verordenten van Stat und Lande geaccordiert
dat die van Duyrtswolt elx na groetheit enige torff solden leveren in den Dam und
Farmsum.
Oeck is geconsentiert dat der ratsher Coeninck solde moegen accorderen mit
den uuthdeeler des torffs ten Damme van zijn salarijs, doch des weeckes neet hoeger
als twe daeler.
[137] [7 januari 1591]
Lunæ 7 a januarij
Maendach den VII januarij sint de heren Kon. Mat leutenant und hoevetmannen mit
den verordenten der Omlanden nae dem goedesdienst bij dem erb. Raedt upt
raethuys gekoemen und hebben samtlich veraccordiert dat men noch een
weecklehninge solde uuthschrijven up die Westquartieren, te weten up Langewolt,
Vredewolt, Grijpskercke, Visvleet, Ruijgewaert etc. tot onderholt ofte furnissement
des torffs in de schantzen Emetil, Letterbert ende up den Nijenoerth, alsmede in den
Opslach.
[9 januari 1591]
Mercurij 9 a januarij
Wonsdach den IX en januarij isz bij dem erb. Raedt voer guet ingeseen, derwijlen up
den 4 e huius den naegelaetenen kinderen van Mencke Reiners 2 geaccordiert was
hoers oeverledenen vaeders guedern weder an tho tasten, dat hem sulckes under der
Stat signete solde medegedeelt worden, weszhalven inen een acte gegeven als
volget: 3
1 Zie Hammonius’ brievenprotocol (MH I 154).
2 Op 11 juni 1588 is Mencko Reiners op 200 daler getaxeerd met de aantekening dat hij uit de stad
moest blijven (VH I 39v).
3 In de marge: ‘Mencke Reiner kinderen’.
217

218
‘Borgermeisteren ende Raedt in Groeningen hebben geaccordiert ende
accorderen mits desen soe voele in derselven macht is, dat des oeverledenen
Mencke Reiners twie kinderen, Reiner ende Catharina Menckens, hoeres vorn.
vaeders naegelatene guederen in dusse Stat ende derselven jurisdictie gelegen
weder soelen moegen antasten ende tot hoeren wille gebruicken, mit dem
bescheide, dat sie sick, gelijck andere dusser Stat ingesetene burgeren, under
die gehoirsamheit Zijnder Con. Matt altijt catholijcklijcken soelen moeten
draegen.
In oerkunde der vorsz. Stat hijr up gedruckten signete, den 4 en januarij 1591.’
[11 januari 1591]
Veneris 11 januarij
Vrijdach den XI januarij heft Matthijs Heimans, borger binnen Emden, avermaels bij
einem erb. Raedt gesolliciteert umb voldaet der renten soe den Dobboltzen toe
Campen ten achtern solden sijn, begerende een schriftlichen schijn dat hij sijns
vermoegens alhier angeholden hadde. [137v] Waeroever, alhoewel ein erb. Raedt
sich enigermaeten beswaert gevonden, heft nochtans toelest geresolviert dat men
hem een simpel schijn under mijn hant solde mitdeelen. Dwelck hem gegeven, aldus
luydende:
‘Up huyden, den XI en januarij 1591 heft Matthijs Heimans, borger binnen
Emden, uuth kraffte eines volmachts den hij vertoende umb voldaet seeckerer
renthen (soe hij seede an Johan und Claesken Dobbeltzen binnen Campen
wohnachtich mit hoeren consorten bij dusse Stat vervallen te zijne) avermaels
gesollicitiert und angeholden. Derwijlen averst dieselve saecke alsnoch bij
einem erb. Raedt alhier in bedenckent genoemen is genantem Matthijs up sijn
versueck deses tot verificatie sijnes angewenten vlijtes aldus mitgedeelt.
Actum Gronningen ut supra.’
[14 januari 1591]
Lunæ 14 a januarij 1591
Maendach den XIIII januarij nae dem middach bin ick mit den veer hern
borgermestern gewest in de sacristie toe S t Martin. Aldaer mit dem hern vicario
generali gecommuniceert van twe stucken, nemblich van der gepretendeerde
jurisdictie des dekens Lithinij, in specie averst upt stuck van der straffe van
fornicatie, juffernschendinge ende anderen diergelijcken, die nu van den deken
gepretendiert worden dat sie hem solden behoeren toe berichten, gelijck als
cortelijck gescheen was mit Johan Smehinck, item mit Geert Lackerissen sohn. Ende
alsoe dan uuth sodane attentaten allerhant inconvenienten under die borgerije
enstaen kunden, dwelck meer tendierden tot destructie van der hillige kercke dan tot
upbouwinge, soe weren die heren aldaer umme mit Zijn Erw. toe spreecken 1 wat
voet best toe vinden stunde daermit die geestelijcken in irem stant und die [138]
wertlijcken ingelijcken in ire jurisdictie neet bekortet mochten worden. Seggende
daerbij dat bij den borgern geclaecht wurde dat die costen voer deses dekens
gerichte soe seer excessijff geloepen, dat dit niet wel toe gedulden; insonderheit
1 Het Ms. heeft tweemaal ‘toe’.

derwijlen dese tijt idt medebrochte dat men mit gantschem vlijte all tot enicheit
muste helpen raeden und geen oersaecke geven daeruuth enich scandael entstaen
konde.
Der vicarius antwoerde dat Lithinius voel saecke uuth een unbedachtheit nae
zijnen dullen sin dede, die hem, vicario, neet geviellen. Und konde wal lijden dat
men hem een guet capittel geve, ende dat wal scherp ende groff genuech. Soe were
het Zijn Erw. oeck neet toe willen dat he enich consistorium, 1 dat is fiscum, 2
adsessores 3 ofte andere solde hebbeen, dan hadde hem dickmael gesecht dat men
hem tselve neet kunde gestaeden; gelijckwel een cursorem 4 muste hij hebben.
Derselve placht die koster te wesen. 5 Belangende die groete uncosten geloevede hij
wal dat eenieder mede toe tastede; dan die advocaten hadden oeck groete schult,
seggende in specie van enige die voel te voele genoeten hadden. Mochte oeck wal
lijden dat dem deken dit ernstlich verboeden wurde. Dan angaende het principael
seede hij, vicarius, dat der deken sich daerinne droech ende behoirde te draegen nae
die olde gewoentheiden ende seentbrieve 6 in der lantschap Drente ende dusser Stat
gebruicklijck, in dieselve was gespecificiert dat het geestelijck recht hadde toe
berichten alle fornicatie, item stupra, 7 item wuecker, oeverspil ende andere gelijcke
faulten, aldaer gesp[ec]ificiert.
Hijrup is geantwoert, men bevondt wall in den seentbrieff dat soedaene
maleficien aldaer gespecificiert stunden, dan die vraege was ofte sollichs oeck in
viridi observantia 8 alsoe geholden sij ende wat die vorige decani in voertijden wel
gedaen mochten hebben, ofte dieselve in dusdanigen saecken soe wijt [138v]
getastet hadden. Men wuste wal und kunde ime, dem deken, oeck noch wal
gestaeden dat alle matrimonial-saecken behoirden van dem deken berichtet te
worden, te weten als pro vel contra matrimonium ietz solde gedecidirt worden, 9
averst van andere dingen, te weten iemant te straffen in den buydel wegen defloratie,
oeverspil und dergelijcken stunt te bedencken ofte sollichs bij den geestlichen oder
wartlichen behoirden gestraft te worden. Item van alimentatie, costen des kraems
und andere dergelijcken. Dit wusten wij wal, dat bij dem erb. Raedt susdaene casus
dick- und mennichmael geventiliert und oeck gedecidiert waren.
Der vicarius sachte wijders upt tgene verhaelt is, hij en were geen
rechtsgeleerde, dan wuste wal dat bij den wertlijcken rechten fornicatie neet gestraft
wurde ende oeverspil wasz capital. Daeromme behoirde het geestelijcke recht die
jurisdictie van desem, wente idt were mixti fori, mit andere dergelijcke woerden.
Hijrup is weder geantwoert: het were wal waer dat concubinatus 10 bij den
wartlijcken rechten geen seecker poena 11 gestatuirt sij, averst van den anderen worde
neet alsoe simpliciter toegestaen dan het contrarium sij waer. 12 Toedeme hadden wij
1 Een eigen staf (?)
2 Een medewerker voor de financiële administratie (?)
3 Latijn: ‘bijzitters’.
4 Latijn: ‘bode’.
5 De koster trad op als bode van de deken.
6 Zie rvr 65.
7 Latijn: ‘ontucht’, ‘echtbreuk’.
8 Latijn: ‘levende inachtneming’. Een recht in ‘viridi observantia holden’ wil zeggen dat men een recht
ook daadwerkelijk uitoefent.
9 Of er al dan niet geldige beletselen tegen een huwelijk zijn?
10 Latijn: ‘ongehuwd samenleven’.
11 Latijn: ‘straf’. Er staat in het Stadboek geen vast bedrag voor dit vergrijp.
12 Betekenis: ‘dat betekent nog niet dat deze handelingen toegestaan zijn; integendeel’.
219

unse seeckere iura municipalia, 1 duer dwelcke oeck adulterium 2 altijt gestraft sij
worden. Insgelijck wusten Zijn Erw. sich toe entsinnen dat duer seeckere tractaten
ende mede insonderheit int tractaet van Coeverden wal gedisponiert sij wes die
geestelijcken sich toe bekroenen hadden. In denselven tractate stundt uuthdrucklijck
dat die geestelijcken alle fornicatie berichten sollen quoad absolutionem en
conscientiam 3 allene, mit andere gelijcke woerden. Daeromme must men een voet
nehmen hoe idt in dusdaenigen geholden sij bij tijden Rodolphi Husing, item
Francisci Schedam ende anderer deeckens voor tyde des bischops. 4
Sijn Erw. antwoerde, sulx solde men wal bij hoer dingen 5 vinden und mochte
lijden dat men dieselve [139] voer der hant nehme, seggende dat hij int allerminste
neet begeerde te doen ofte laeten gescheen tegens wille van den hern, ofte tegens
gewoenheit dusser Stat.
Voer het anderde punct is Zijn Erw. voergedraegen vant begerent des paters
und convents toe Geestliche Maechden, dat sie die Hornster guederen solden
moegen vercoepen. Upt welcke Zijn Erw. sich verclaerde dat hij als vicarius geen
macht hadde ietwesz van geestelijcke guedern te veralieneren laeten, dan bij alsoe
veer die heren van den Raedt daerinne consenteren wolden, wasz hij oeverboedich
sollichs bij dem nuncio apostolico toe erwarffen. Waerup dese saecke, naedat men
hinc inde hijraff een tyt lanck gecommuniciert, alsoe verbleven is.
[15 januari 1591]
220
Martis 15 a januarij
Dinxdach den XV ten januarij heft der wolgeboren grave Harmen toe dem Berge etc.
mij duer sijnen schrijver gevordert, ende aldaer koemende angesecht, derwijlen der
statholder alsnoch zijn wederkumpst tardierde ende zijne ses veendels neuwe
knechte alnu noch in der Drente leegen, vermits hoer anslach die sij up Vrieslant 6
hadden, gefalliert zij vanwegen de veranderinge des weders, soe weren Zijn Gen.
bedacht die vorsz. ses veendels weder in hoer garnisoen te laeten trecken in den
Dam und Farmsum, begerende dat men scheepen 7 daertoe wolde ordineren.
Ick hebben Zijn Gen. geantwoerdet dat ick tselve geerne den hern andienen
wolde, besorgende nochtans dat hieruuth een mercklijck verloep erfolgen wurde;
anmeldende neffens desem van die groete verwuestinge die reedes geschiet sij.
Waeroever wal erstlich hinc inde allerhand discours ingevallen, dan hebbe Zijn Gen.
gesacht dat ick deses voer eerst den heren wolde andienen.
Daerup sint die samtlijche hern van Stat und Lande bijsamen geroepen und hebbe
desen meinunge des graven inen gerapportiert. Dwelcke, nae mannichvoldige und
verscheidene discoursen, laestlich dem hern official und mij bevoelen Iren Gen. in
toe brengen dat sie neet bevinden konden dattet tot dienste Zijnder Matt tenderen
wurde dit regiment weder [139v] ten Damme und Farmsum te leggen, in betrachting
1
Latijn: ‘gemeentelijke rechten’.
2
Latijn: ‘echtbreuk’.
3
Latijn: ; tot aan de vergeving en het geweten’ (voor zover het de absolutie aangaat en het geweten in
het geding is).
4
Voordat pater Johannes Knijff OFM in 1568 het bisschopsambt daadwerkelijk ging uitvoeren.
5
Worden hier de aantekeningen van de door de dekens gehouden rechtspraak bedoeld?
6
Zie Altings aantekening van 11 januari 1590: Graaf Frederik trekt van Farmsum en Appingedam naar
Drenthe; van Haren naar Rolde, Vries, Eelde met 6 of 8 vendel ongeregelde soldaten, ‘erbarmlick’.
7
Blijkbaar is het vaarwater weer open.

dat te besorgen stunde het solde een generael underganck hierduer gecausiert
worden, vermits te besorgen stunde dat—bij alsoe veer het gelt des coeninx mochte
fallieren und die soldaten weder solden willen uuthloepen (wie bevoerens)—dat
alsoe die huysluyden sich int geweer solden geven und alsoe allerhand
inconvenienten daeruuth enstaen. Jedoch Zijn Gen. mochten doen wie sie het
verstunden; wij wolden unsz hiermede voer Godt ende Zijne Matt entschuldiget
holden.
Boevengeruerte meninge hebbe ick neffen dem hern official Krithe Zijn Gen. grave
Harmen angedient, dewelcke daerup geantwoerdet: der heer statholder hadde hem
solliche ordonantie gegeven dat hij dit regiment ten Damme und Farmsum solde
leggen unde were schuldich die nae toe setzen. Dan nochtans umb den hern
borgermestern und rath tho wilfahren were hij geneicht allene twe veendelen alhier
int lant toe Farmsum toe laeten, die hern solden allene wall doen und vinden 1
middel, indien des coeninx gelt feijlen mochte, dat dieselve twe veendels
underholden mochten worden; die anderen wolden Zijn Gen. up andere plaetzen
leggen te weten een in Deventer, een nae Oldenzeel, item een toe Oetmersum ende
het vierde in Emetil.
Daerup ick seede: tgene in Emetil gelecht worde were doch tot laste des lants
effenswall, vermits sie ane twijvel van den armen huysman solden moeten leven.
Sijn Gen. sachte: hij wolde deselve tot sijnen laste nehmen, seggende dat hij dit
allene dede umb die heren te complaceren und vruntschap te erwijsen, sonsten wolde
er umb 10.000 kronen dit neet doen; mit meer andere woerden hinc inde geholden,
repeterende tot mehrmaln dat sollichs denn hern borgermeistern tot gonstigen
gevallen geschege.
Waerup ich dannocht geantwoerdet dat wij Zijn Gen. wegen gueder affectie
bedanckten, averst dat den hern tot gevallen gescheen solde dese twe veendel
knechte weder tho Farmsum toe leggen, konde ick neet accepteren, vermits die hern
niet erachteden dat sollichs tot dienste Zijnder Mat ofte tot walvaert des lants
gescheege.
[140] Sijn Gen. sachte wijders dat hij dan doen muste gelijck Verdugo hem
bevoelen, het mochte dan gaen wie het wolde. Ick seede ter antwoert: gelijck als der
statholder Verdugo geordineert het regiment in den Dam und Farmsum tho leggen,
alsoe hadde hij uns oeck beloeft dat wij daermede neet solden belastet worden, mit
noch wijder discours an beiden sijden.
Dese des wolgenanten graven antwoert hebbe ick alsbald bij den samtlichen hern
leutenant ende hoevetmannen mit den hern van Stat und Lande gerapportiert, die
daerup wijders entsloeten dat ick Zijn Gen. solde inseggen, Sijn Gen. mochten doen
wie sie het verstunden, die hern kunden neet consenteren dat die twe veendels in
Farmsum und noch een in Emetil solde gelecht worden; wusten oeck geen underholt
daervoer te beloeven.
Welckeer resolutie als ick Iren Gen. up den naemiddaege inbrachte, heft dieselve mij
geantwoerdet dat hij een anders verhoepet hadde, wente he hadde ditt den hern van
Stat und Lande toe gevalle gedaen. Derwijlen sie averst niet wolden, muste hij die
ordonantie van den statholder Verdugo naekoemen und gedechte alsoe die gantse ses
veendel weder in Farmsum und den Dam te laeten trecken; het mochte dan
1 Ms.: ‘vindeln’ (?).
221

loepen wie het wolde, der statholder Verdugo mochte idt verantwoerden; begerende
van mij, ick solde doch de hern anseggen dat sie tegens morgen scheepen bestelden
voer alle het volck.
Ick antwoerdede dat ick geen last van scheepen hadde Zijn Gen. te koenen
beloeven, begerende dat Zijn Gen. sollichs doer zijn secretarium wolde laeten
versuecken. Sijn Gen. sachte: he seede idt mij, ick wasz sijndicus, hij seede idt mij
und het was die dienste des coenincks; ick solde up twe ofte ten lengsten up drie
uhren Zijn Gen. antwoert geven.
Ick sachte dat ickt den hern van Stat unde Lande wal wolde anmelden, dan
wuste neet ofte men soe balde kunde antwoert geven, vermits die hern soe balde neet
bijsaemen toe brengen zijn.
[140v] Als ick nun dit alles up denselven naemiddach bij dem erb. Raedt
gerapportiert und die hern leutenant und hoevetmannen mit den verordenten neet upt
raethuys koemen kunden vermits sie bij dem official Krithe toe gast gewest, hebbe
ick uuth bevel des Raedes tselve aldaer ten huuse obgedachtes hern officials oeck
moeten rapporteren, ende ist daermit die saecke bisz up den volgenden dach
uuthgestelt.
Hac hora nobis significatum ducem Parmensem cum omni exercitu in Galliam
recurrisse. 1
[16 januari 1591]
222
Mercurij 16 a januarij
Wonsdach den XVI januarij sint die samtliche heren avermaels vanwegen dvorsz.
saecke bij den andern gewest ende, naerdat ick wolgedachtes graven Harmens
meininge inen repetendo 2 weder voergedraegen, ist men lange wijll in communicatie
gewest ofte idt beter were dat alle ses veendel knechte weder nae Farmsum ende den
Dam henin toegen, dan ofte men liever tot die twe veendels voer een weecke twe
ofte drie solde middel van gelt vinden. Nae lange reden und wederreeden heft men
toe laest geresolvert dat men Zijn Gen. solde andienen dat wij unse beste geerne
doen wolden umb voer een weecke drie tot een veendel lehninge te vinden; jedoch
wolden unsz daertoe neet verobligeren, noch oeck neet in consequentie getoegen
hebben.
Twelck alsz Zijn Gen. duer den hern official und mij angebracht, 3 heft dieselve
unsz geantwoert: Farmsum muste ten weinichsten mit twe veendels besettet wesen
und hij dorste geen weiniger volck aldaer leggen, biddende die hern sie wolden doch
raedt vinden tot die twe veendels; hij beloeffde als een graff van ehren, men solde
van des coeninx gelt deses weder betaelen, ofte—bij soeveer tselve niet en
gescheede—wolde hij die contributie van zijn eijgen veendel den hern van Stat und
Lande soe lange weder inhendich maecken ter tijt den borgern, dwelcke enich gelt
verscheten mochten, weder betaelt wurden.
Welckeer antwoert als bij den hern van Stat und Landen weder gerapportiert, heft
men unsz bevoelen Zijn Gen. toe seggen dat men het beste wolde doen, umb voer
1 Latijn: ‘Op dit uur is ons bericht dat de hertog van Parma met zijn gehele leger weer naar Frankrijk is
getrokken’. Deze tekst staat in de marge.
2 Latijn: ‘herhalend’.
3 Ms.: ‘ange angebracht’.

[141] die twe veendels tot een weecke twe ofte drie ten lengsten tot ijder veendel
driehundert gl. te vinden; nochtans unsz daertoe neet verobligerende, mits dat Zijn
Gen. sich solde verbinden tot die betaelinge, wie gesacht.
Welckeer resolutie als ick neffens dem hern official Krite Iren Gen. weder
ingebracht, heft dieselve sich bedanckt, jedoch seggende, dattet unmoegelijck zijn
solde mit 300 fl. een veendel toe belehnen, verhoepende—daer die hern die
seshundert vonden—solden sie dat ander oeck weten te vinden. Begerende daerbij
dat men tot die twe veendels scheepen wolde bestellen.
[17 januari 1591]
Jovis 17 a januarij
Donderdach den XVII januarij, als beide obgenante veendels wie geresolviert mit
schepen nae Farmsum gefuehrt waeren, 1 is van den Oldampsters clachte gekoemen
datter oeck een veendel bij die Groeve 2 oevergetoegen sij ende het hoeft nae het
Oldampte was kerende.
Twelck ick uuth bevel eins erb. Raedts wolgedachtem hern grave Harmen
alsbald angedient, der mij geantwoerdet sollichs wahr te zijne, wente hij gedachte
tselve veendel toe Finserwolde und Oestwolt, item toe Wijnschoeten mede te leggen.
Hadde oeck sollichs altijt van mehninge gewest und mij sollichs doch bevoerens
gesacht.
Ick antwoerdede tselve niewarrelde van Zijn Gen. verstaen te hebben, dan
wall dat Zijn Gen. gesacht enige van dese neuwe soldaten te willen verdeelen under
Zijn Gen. veendel toe Wijnschoten liggende. Sijn Gen. seeden, jae, die meninge was
altijt alsoe gewest, jedoch, dit veendel, soe int Oldampt toech, solle buyten unse
laste zijn.
Wellichs als ich bij dem erb. Raedt weder inbrachte, heft men plat uuth
geresolviert, het were oeverall geen raedt, 3 datt dit veendel int Oldampt solde
trecken, men mochte het sonsten daermit [141v] maecken wie men am besten konde.
Jae, voele beter were idt dat dit veendel noch mede tot die anderen in Farmsum
toege dan den wech int Oldtampt toe nehmen. In somme, ich hebbe mit Sijn Gen.
die saecke noch laestlich daerhen gedreven dat die resolutie bij Zijn Gen. verandert
und alsbald bevoelen worden dat dit darde veendel oeck mede in Farmsum solde
henin trecken, mits nochtans dat Zijn Gen. solden sorgen voer die lehninge sonder
Stat und Lande daermede toe beswaeren.
[19 januari 1591]
Sabbatthi 19 a januarij
Saeterdach den XIX januarij is bij den erb. Raedt gelesen een requeste van Waelcke
Itens geexhibiert, sich beclaegende dat zijn huyssfrouw Jeije Jarges mit Harmen
Mennens in woerden ende scheldinge gevallen voer die doere van der Stat
Pontcaemer, oeck van Harmen Mennens geslaegen, dat sie an de waetersteen achter
die doere gevallen ende hoer noese ende mundt gebluedet. Umb welckeer scheldinge
zijn huyssfrouw in veer mael tsestich olde Fransche schilden te bruecke bij den
1
Zie voor deze manoeuvre ook Altings aantekeningen van deze dag (DA 813).
2
De Groeve bij Zuidlaren.
3
‘Oeverall geen raedt’: ‘absoluut geen oplossing’.
223

hern leutenant und hoevetmannen verclaert, begeerde darom te weten ofte deser
casus bij einem erb. Raedt oder averst bij leutenant und hoevetmannen behoirde
gestraft und berichtet te worden. 1
[21 januari 1591]
224
Lunæ 21 a januarij
Maendach den XXI januarij sint die samtliche hopluyden deses borgerlichen
regiments, uutgesacht Hindrick Rotgers—wesende een backer—, bij dem erb. Raedt
bescheiden gewest; denselven ick in nahme des erb. Raedts angesecht, sie wusten
sich te entsinnen dat zie ten tweden mael duer een ofte twe van hoerluyden
angesproecken einem erb. Raedt te willen vermelden dat sie daegelijcx van den
borgern verstunden, oeck selvest wal verstunden, dat bij den backern groete faulten
bevonden wurden, ende vermits ein erb. [142] Raedt in anno 1588 seeckere
ordonantie gemaeckt, nae dwelcke sie sich solden reguleeren; welckeer ordinantie
sie, hoevelingen, vermeenden tot prejudicie van hoer olde gerechticheit te zijnde.
Soe wasz idt dat ick uuth hoer begerent einem erb. Raedt sollichs voergedraegen,
oeck hoer gravamina weder hervoer gesecht, ende im Raedt gelesen hadde. Ten
eijnde averst ein erb. Raedt van alles daerinne sie sich beswaert befunden
vollenkoementlijck mochten verstaen, weren sie alhyr gevordert omme selvest te
vermelden wesz sie hadden beswaerungswijse voer te brengen.
Sieluyden hebben geantwoert: sie hadden een bueck ende olde beschrevene
articulen, in voertijden haer voerolderen ofte hoevelingen van den schutten gegeven,
daerbij begeerden sie te blyven.
Hoer is gevraecht ofte sie dan daerinne bekortet wurden, seggende dat ein erb.
Raedt hoer sollichs duer die ordonantie in anno 88 gemaeckt neet benoehmen hadde
dan hadden alleene seecker limitatie gemaeckt wie hoech sie een backer den sie
beschenen solden moegen straffen ende, ingevalle die missedaet hoeger wasz, solde
allene die cognitie bij dem erb. Raedt staen, averst die straffe solle effenswall den
hoevelingen vervallen zijn.
Die hopluyden antwoerden: het wasz hoer ongelegen dat sie telcken reijse wen
een backer sick beclaegen wolde stracks voer dem Raedt solden loepen, weren sie
neet gequalificeert ofte neet kloeck genuech? Die heren mochten wal andern sette,
mit meer andere woerden und wederwoerden. In summa, sie hadden noch andere
meer puncten, als van den voercoep, item van den straeten te suyveren, begerende
dat die heren het boeck eens wolden voer die hant nehmen ende visiteren tselve.
Twelck ein erb. Raedt alsoe beleeft heft; ende alsoe dvorsz. ordonantie van anno 88
mit consent ende in bijwesent der samtlyche geswoernen gemaeckt, is die saecke
uuthgestelt bis up hoer bijkumpst.
[142v] Up den voermiddaege gelijcksfals sint drie van den hern hoevetluijden, te
weten borgermester Johan van Ballen, borgermester Egbertus Upkena und Albert
Eelts, bij den Raedt gekoemen; denselven oeck uut bevel des Raedts voergedraegen
dat ein erb. Raedt in erfahrung gecoemen wat gestalt een seecker kivagie ende
gevecht sich neulich voer der Stat Puntcaemer sich toegedraegen tusschen Harmen
Mennens ende Waelke Itens huysfrouw ende, hoewel dieselve plaetze immediatie 2
1 Zie voor deze zaak ook Altings aantekeningen van deze dag (DA 813) en HJK 511 (RF 1591.36).
2 Sic. Bedoeld is een woord dat ‘onmiddellijk’ of ‘rechtstreeks’ betekent.

under der Stat jurisdiction gehörich—insonderheit mede derwijlen even ten selven
tijde die heren leutenant und hoevetmannen neet toe rechte geseten—soe hadden die
heren van den Raedt voer goedt ingesien in vruntlicher welmeininge mit hoerluyden
in affwesent des leutenants te communiceren omme te verstaen uuth wat reeden
sollichs van hoer gepretendiert wurde.
Obgenante heren hoevetluyden hebben geantwoerdt dat hoer veerde medehoevetman,
te weten der her Ubbena, aldaer neet present, begeerden dat sie bijsamen
mochten koemen, alsdan wolden sie tesaemen antwoert geven. Waeroever die
saecke uutgestelt.
[22 januari 1591]
Martis 22 a januarij
Dinxdach den XXII januarij nae den middach sint obgenante hern Con. Mats
hoevetmannen (daer der her borgermester Ubbena als der veerde oeck present)
weder bij dem Raedt bescheiden gewest; denselven ick die voerverhaelde meninge
gerepetiert, begerende alsnoch hoerluyden verclaeringe, wie gesacht.
Upt welcke der her Ubbena als der oldeste geantwoerdet, dat die delinquantinne
Itens huyssfrouw mit een koeninx mandaet gevordert gewest zij, item dat vanwegen
anslach van landen dese questie tusschen Harmen Mennens ende Itens huyssfrouwe
geresen ende dewijle men mit Con. Matt hoge justicie neet behoirden te schertzen
ofte sich daerin lichtveerdich stellen, vermeenden sie dat Zijne Matt die broecke
behoirde mit meer ander woerden, seggende, men mochte den leutenant oeck [143]
daerbij vorderen, hij was de vijfte man ende sie hadden idt samtlyck gedaen.
Sijn Gestrengheiden isz geantwoert: men wolde liever in vruntlicheit mit
sieluyden spreecken, wel wetende dat sie neet gemeent der Stat jurisdictie te
prejudiceren. Derwijlen dan dese plaetze neet gehoerich tot Zijne Matt Caemer,
insonderheit derwijlen der Stat schrijfcaemer doch all voerbij, 1 daer dit gescheen,
ende die hern doemaels neet toe rechte geseten, konde men neet verstaen dat Zijne
Mats Kamer dit behorde te berichten, seggende daerbeneffens dat men sich neet
wuste te entsinnen dat sollichs jemaln te bevoer gescheen sij. Dan men wuste wal
andere casus daer die luyden oeck wal van lantwert 2 mit mandaten verschreven,
ende nochtans, indien sij daerentusschen mishandelden, wasz idt van der Stat wegen
gestraft, gelijck als gescheet tusschen Berent Reiners ende Aijlke Wijnckens, item
mit Hayo Ewens die dem borgermester Schatter, doen ter tyt hoevetman, 3 den steeck
gegeven.
1 In ruimtelijke zin te verstaan. Om naar de Hoofdmannenkamer te gaan moest men langs de
werkruimte van de secretarissen. De schrijfkamer bevond zich op de begane grond in het in 1443
gebouwde gedeelte van het raadhuis en wel in het oostelijke van de twee vertrekken, die zich daar
bevonden. Aan de westzijde van de schrijfkamer lag de pondkamer (HAG 57 en 73 en A.T.
Schuitema Meijer, De Raadhuizen van de Stad Groningen (Groningen 1962) 22). Op plaatjes van het
oude raadhuis kan men zien dat naast de drie ramen in het noordelijke deel van de westgevel een
deur zit. Vermoedelijk gaf deze toegang tot een gang die parallel liep aan de noordgevel en drie
vertrekken ontsloot, te weten (van west naar oost): de pondkamer, de schrijfkamer en het vertrek van
de Hoofdmannen. Wie zich in die gang bevond kon dus geacht worden zich op te houden bij de
ingang van de Hoofdmannenkamer.
2 Uit de Ommelanden.
3 Wolter Schatter was hoofdman in 1583, 1587 en 1588.
225

Sijn Gestr. antwoerdeden: sie weren aldaer neet vanwegen disputerens, jedoch
het hadde wijt een ander gelegentheit mit die saecke; men mochte den hern leutenant
oeck fordern, hij wasz der vijfte man.
Nae lange reden ende weder reden is die saecke alsoe verbleven ende uutgestelt
bisz up den volgenden dach.
[23 januari 1591]
226
Mercurij 23 a januarij
Wonsdach den XXIII sint die hern samtlich weder neffens dem hern leutenant Johan
de Gouda bij dem Raedt gecoemen, alwaer als ick avermalls denselven casum weder
gerepetiert, mits daerbij doende dat Itens huyssfrouw up den dach mit geen Con.
Matt mandat gecitiert gewest und dat derwegen sieluyden desto weiniger fuege ofte
macht hadden sich dese straffe an tho maeten, principalijcken derwijlen locus
delicti 1 under deser Stat jurisdiction gehörich, mit mehr ander reden int lange aldaer
gededuciert, begerende pro conclusione, gelijck ein erb. Raedt niet van mehninge
Zijne Matts jurisdictie toe bekrencken, dat sie- [143v] luyden insgelijcken die Stat
int hoerige oeck doch neet wolden bekrencken etc.
Heft daerup der her leutenant vorgeruert begunst toe antwoerden: hij wolde dat
men den coeninck int zijne alsoe unbekortet liete gelijck de coeninck unszluyden bij
het unse liet verblijven, seggende guet rundt, dit stuck behoirde hoer te straffen, het
wasz die inganck 2 van Zijne Matt Gerichtcaemer; wolde men hoer daer niet lyden
men solde hoer een ander plaetze wijsen, mit meer andere heftige woerden. Sulx dat
daerdoer verscheidene heren van den Raedt, soewal die heren borgermeisteren als
enige raetsheren, tegens den heren leutenant begunsten toe disputeren. Als averst
under andern van den hern leutenant vorsz. gesacht worde: sie 3 wolden ditt straffen,
vermeenden alsdan die heren dat der Stat oeck iets verbroecken, mochten sie idt
doen gelijck sie het verstunden; der weren voele saecken die duplicis fori 4 weren
und neet mixti fori, 5 vraegende oft men niet wal geseen hedde dat een delictum van
twe diversche richtern gestraft weere worden.
Sijn Gestr. is van den hern borgermeister Wifrinck geantwoerdet: daer men
queme must men recht vinden und niet mede brengen; het wasz neyt gehoirt in
Groeningen dat, wan ener gestraft were van den hern leutenant und hoevetmannen,
dat deselve alsdan oeck noch van der Stat gestraft were worden. Were emants soe olt
die des gedechte, die mochte sich verclaeren; der weren all luyden in desen collegio
die all voele langer up Zijne Matt Caemer geseten hadden als er leutenant, dan die
wusten van sollichem niet toe entsinnen.
In summe, hinc inde sint meer diversche reden ende weder reden van d’eene
voer ende d’ander nae voergebracht, dan pro conclusione sachte der leutenant: man
mochte roepen ofte disputeren wat men wolde, hij gedechte des [144] coeninx
hocheit niet te laeten vercorten ofte an de Stat te laeten trecken, dan gedachte mit
dese saecke voert te fahren.
1 Latijn: ‘de plaats van het vergrijp’.
2 Zie fol. 143 noot 2.
3 Luitenant en hoofdmannen.
4 Latijn: ‘van dubbel recht’. Bedoeld is dat een zaak tot de competentie van twee instanties behoort.
5 Latijn: ‘van gemengd recht’.

Daerup hem weder van den hern borgermester Wifrinck pro conclusione oeck
ingesacht dat er, leutenant, der Stat jurisdictie an den coeninck trecken ende die Stat
vercorten solde int hoere, daeromme wolde een erb. Raedt gelijcksfals voertfahren.
Ende ist alsoe dese saecke alsoe verbleven sonder enich guetlich ofte entlich
affschiedt thoe nehmen.
[24 januari 1591]
Jovis 24 a januarij
Dondersdach den XXIIII januarij, derwijlen die achte hopluyden als hoevelingen van
den schutten 1 sich—wie bevoerens angeteeckent—beclaecht dat hemluijden die hant
in voele dingen gesloeten ende daeromme begeert dat men hoer bueck voer die hant
solde nehmen ende wel visiteren, ofte ietz daerinne nae des tijdes gelegentheit toe
veranderen, heft derwegen ein erb. Raedt tselve bueck desen voermiddaege
voergenoemen ende van anfanck begunnen te leesen. Jedoch nichts daerinne
resolutive verandert, dan wal bevonden dat ein erb. Raedt in voertijden oeck wal die
cognitie an sich beholden, sulx dat die hoevelingen sich desses soe groetelycx nu
niet hedden te beclaegen, gelijck sie nu deden.
Nae dem middach heft ein erb. Raedt, in achtervolch der gisterigen meinunge int
stuck van Waelke Itens huyssfrouwe, die broecke van den selve scheltwoerden hinc
inde tusschen hoer ende Harmen Mennens voer der Stat Puntkaemer gepassiert
alsmede van den vuijstslach, soe Harmen Mennens hoer gedaen, an sich getoegen
ende daerinne bij sententie verclaert.
Insgelijcken is desen naemiddaege die lection van der hoevelingen van den
schutten bueck gecontinueert und geabsolviert, jedoch nicht wijders daerover
besloeten.
[144v] [25 januari 1591]
Veneris 25 a januarij
Vrijdach in die conversionis Pauli, 2 den XXV ten januarij, nae dem goedesdienst, sint
die verordenten der Omlanden bij den Raedt bescheiden gewest, alwaer getractiert—
derwijlen dem wolgebornen grave Harmen toe Berge belofte geschiet voer die twe
veendels lehninge te vinden—dat men daeromme in tijdes hijrtoe musten verdacht
zijn. Dan vermits niemants tot gelt enich middel geweten, is besloeten dat men
hijrtoe een jaertaxt weder solde uuthschrijven.
Noch is belevet dat up die naeste bijkumpst der rentmeister Fritema gevordert
solde worden und hem angesecht dat men oeverboedich die recepissen van enige
capiteinen in zijnen handen te stellen mits dat he die oldeste recepissen, van der tijt
dat hij die jartaxt ontfienck, solde voereerst toesaemen brengen, darmit men alsoe
van den oldesten een anvanck mochte maecken.
1 Zie voor de organisatie van de schutten en het Groninger burgerregiment J.A. Feith, ‘De Groningsche
Schutterij’, in: J.A. Feith, Uit Groningens verleden (Groningen 1902) 214-270.
2 Latijn: ‘op de dag van Paulus’ bekering’.
227

[26 januari 1591]
228
Sabbathi 26 a januarij
Saeterdach den XXVI januarij hebben die verordenten der Omlanden bij den erb.
Raeth duer den official Krithe laeten voerbrengen dat sie in ansenung der
jegenwoerdigen des landes extremiteit ganslijch der meinunge waeren men behoirde
an Zijn Hoch. iemant te senden ende alle saecken recht remonstreren. Waerinne
alhoewal ein erb. Radt neet absolutelyck geresolviert, soe is nochtans hoer entelijck
mehninge niet verclaert, dan hebben voer raetsam ingeseen des volgenden daechs
die hern hoevetluyden toe eijsschen und derselven meninge oeck te verstaen.
Oeck is geaccordiert dat men Johan Cornelijs toe Underendams requeste und eijsch
solde visiteren und hem zijn schaede verguetzen.
Desen voermiddage heft der her vicarius, pater Arnoldus Nylen, bij dem erb. Raedt
voergedraegen dat der her prelat van Oldencloester in de Marna in den Hern gerustet
zij 1 ende dat hem vant Hoff geschreven zij noch binnen een jaer [145] dat men niet
gestaeden solde dat men soe licht duer een ofte twe begijnen een nijen abt weder
solde keesen. Derowegen was hij van meninge hoerluyden sollich verbott te doene,
begerende daerbeneffens mijn hern van den Raedt wolde gelieven hem jemants uuth
dem Raedt toe adjungeren umme die guederen alles te consigneren, seggende dattet
sonsten toe besorgen stunde—derwijlen idt fast frembt volck weere—sie mochten
die guedern wechsteelen.
Up dese propositie is bij dem erb. Rath besloeten dat ick Zijn Erw. weder solde
inseggen, die heren hadden sich biszhero mit der geestelijcken prelaten guederen
niet bekummert; Sijn Erw. mochten sonsten daerinne doen gelijck deselve idt
verstunden.
Nae dem middach, als ick dem hern vicario dese des erb. Raidts resolutie weder
ingebracht hadde, is der official Krithe bij dem Raedt gecoemen, voergevende dat
des verstorvenen prelats broeder 2 —die sich hielde als pater abbas 3 —niemant van
den prelaten desselven ordens 4 bij sich bescheiden noch bevordert hadde, dat hie
daromme begeerde uuth nahme der anderen prelaten ein erb. Raedt wolde die hant
up die naegelatene guederen slaen ende dieselve laeten consigneren.
Up sollich begerent is geconsenteert dat die naeste raedsher, te weten Garbrant
Heinens, neffens dem vicario, oeck mit dem secretario Julsing ten huyse des
verstorvenen prelats solden gaen ende soewal der Stat als des vicari signet voer alle
kasten drucken, ende alsoe alles consigneren. Ende alhoewel dvorsz. raetsher
neffens gemeltem secretario bij dem Raedt weder ingebracht dat zie ten huyse vorsz.
gewest waeren ende aldaer den bemelten pater abbas, wie oeck den probst van
Schilwolda gefunden, dwelcke neet gestaeden willen dat die consignatie solde
gescheen, soe heft men nochtans bij de vorige resolutie gepersisteert.
1
In de marge: ‘Mors Abbatis in Marna’ (Latijn: ‘Overlijden van de Abt in de Marne’).
2
Ook Egbert Alting schrijft over dit geval. Hij tekent aan dat de broer van de overledene abt van Lidlum
is.
3
Latijn: ‘Vader abt’. Oldenklooster in de Marne was een nonnenklooster van de Praemonstratenser
orde, gewijd aan St. Jan de Evangelist. Het is vermoedelijk omstreeks 1163 gesticht door Taco, een
leerling van Fredericus, de stichter van het klooster Mariëngaarde te Hallum. Daardoor was
Oldenklooster in de Marne een zgn. dochterklooster van Mariëngaarde, dat ook bekend was onder de
naam Klooster Lidlum (zie C. Tromp, red., Groninger kloosters, GHR 5 (Assen/Maastricht 1989) 45-
48).
4
De Praemonstratensers.

[145v] [27 januari 1591]
Solis 27 a januarij
Sondach den XXVII sint Con. Matt leutenant ende hoevetmannen mede up het
raethuys bij dem erb. Raedt [erschenen,] denen geproponiert dat die vrunden van
den Omlanden sich gisteren verclaert, zij vonden voer raetsaem dat men enige heren
und vrunden weder nae den hertoch van Parma solde senden umb aldaer die
extremiteijt diser Lantschap toe remonstreren. Obgenante heren hebben sich oeck
verclaert dat die eerste uhre die beste zij ende, hoewel vast alle heren van den Raedt
hetselve gesacht, soe is nochtans voer guet ingeseen dat men des volgenden daechs
hijrvan breeders solde spreecken.
[28 januari 1591]
Lunæ 28 januarij
Maendach den XXVIII ist avermaels bij den erb. Raedt allene 1 die materie van
besendinge voer die hant genoemen ende vast van alle heren—uuthgenoemen den
hern borgermeister Wifring—eendrachtelijck gesacht, men behoirde eerstes daeges
te reijsen. Jedoch um allerhandt swaericheiden, die by zijn Erntf. L. geallegiert,
laestlichen besloeten, ick solde tegens den dach morgen een brieff an den hertoch
wie oeck an den statholder concipieren. Deselve mocht men mit eijn eijgen boede
eerst voer wech schicken.
Desen voermiddage heft der her vicarius zijne secretarium gesunden in den Raedt
und avermaels vermelden laeten van de consignatie der guederen, bij dem prelat van
Oldencloester naegelaeten, repeterende wat fortzen soewal dem vicario als dem
raedeshern Garbrant Heijnens geschiet, begerende eins erb. Raedes advis, wesz
wijders te doene stunde. Daerup ime ingesacht dat ein erb. Raedt albereets te
bevoerens Zijn Erw. hadde laeten inseggen, hij mochte in dit stuck doen wie hij het
verstunde; dat averst ein erb. Raedt sich der consignation mede angemaetet sij
geschiet ad instantiam partis, 2 dan derwijlen des verweigert wurde liete ein erb.
Raedt dat soe berusten, vermits die geestelijcken niet under haer jurisdictie.
[146] Belangendt dat die hern wijders hoer advis solden geven, seede ein erb. Raedt:
die guedern tot dit cloester gehoerich weren gelegen under Con. Matt leutenant und
hoevetmannen, dieselve mochte Zijn Erw. raedt fraegen, wes daerinne te doene
stunde.
[29 januari 1591]
Martis 29 januarij
Dinxdach den XXIX januarij is bij den verordenten van Stat und Lande bewilliget
dat—hoewal der samtlichen heren meninge gewest, men solde die twe veendele
knechten, die Stat und Lande voer een weecke ofte twe tot hoeren laste hadden
angenoemen, mit 650 fl. belehnet hebben—dat nochtans hem 590 gl. gegeven solden
worden, vermits die hopluyden sich expres verclaert dattet hemluyden
ommoegelijck mit die erst benante somme sich tho behelpen. 3
1
Dit ‘allene’ slaat op de Raad. Er zijn dit keer geen anderen bij.
2
Latijn: ‘Op verzoek van een partij’ [in het geding]. De Raad heeft zelf geen rechtsgrond om in deze
zaak enig initiatief te nemen.
3
De hier genoemde bedragen moeten verschillende muntsoorten betreffen. Mogelijk is met ‘590 gl.’
een bedrag in Emder guldens bedoeld. De waarde daarvan is hoger dan 650 carolusguldens.
229

In dese bijkumpst sint oeck die missiven, soe mij belastet an den hertoch ende
den statholder te schrijven, gelesen ende geresolviert dieselve bij eijgenem boede
voirts te schicken. 1
Oeck is geaccordiert dat Johan Cornelijs voer sijn geledene schaede toe
Underen Dam in zijn behuysinge (hoeij ende anders) solde geneten 300 emder gl.,
dwelck hij tytlijcx van die schattinge toe Menckeweer ontfangen ende denselven
alsdan guede betaelinge verstrecken solde.
[31 januari 1591]
230
Jovis 31 januarij
Donderdach den XXXI januarij is bij den samtlichen heren van den olden ende nijen
Raedt, mitsambt taelmans, geswoerne meente ende boumeisters van den gilden
geaccordiert ende voer guet ingeseen, dat men noch anderwerff an den Raedt van
Munster solde schrijven dat zij doch antwoert wolden geven belangent het arrest, soe
ter instantie des patris ende convents to Nisingk et consorten up Johan Bockhorsts
halven last botter gescheet, ende ofte zij tselve gedechten toe relaxeren oder niet,
omme daernae wijders te doen, wat men bevinden solde te behoeren.
[146v] Noch is in dusse vergaederinge van mij geproponiert dat die hopluyden
oder hoevelingen van den schutten mit der ordonantie soe in anno 88 van den
samtlichen hern und geswoernen tusschen die van der backer gilde ende dvorsz.
hoevelingen gemaeckt, 2 niet tevreden waeren; hadden oeck enige gravamina
daerentegens oevergegeven, dwelcke sie begeerden dat voer die hant genoemen ende
voirts daerinne gedaen solde worden.
Waeroever dvorsz. ordonantie weder hervoer gesocht ende van punct toe punct
mit oeck het gravamen up een ieder gelesen, wie gelijcksvals der vorsz. hoevelingen
bueck, ende laestlich geresolviert dat men niet anders bevinden kunde ofte die
hoevelingen behoirden te gestaeden dat, ingevalle sich jemants bevonde beswaert te
worden van den gemelten hoevelingen, dat dieselve sich an den Raedt solde moegen
beclaegen, ende dat die hoevelingen schuldich solden sijn sich eines erb. Raedes
decisie in sollichem gevalle te submitteren.
Wat averst in de vorsz. ordonantie gesacht worde van arbitrale correctie des
Raedes etc., verclaerden sich die samptliche heren und geswoeren dat hoer meninge
were, dieselve arbitrale correctie solde staen bij dem erb. Raedt; wat averst alsdan
durch alsollich arbitrium senatus 3 geadjudiciert wurde, solde die hoevelingen
nochtans oeck hebben te genieten. 4
Tertio sint wal andere saecken oeck geproponiert, als van voercoep des
koerens; item van die straten schoen te holden, ofte datselve den hoevelingen weder
in handen gegeven solde worden, dan oft men die kaeren noch solde beholden; 5 item
van der questie tusschen der smeden gilde eens ende Harmen IJserkremer
anderdiels, averst tselve is alles uuthgestelt bisz up den volgenden dach.
1
Zie voor deze teksten Hammonius’ missivenprotocol (MH I 156 en 157).
2
Zie voor de tekst van deze ordonnantie Hammonius’ verbaal van 4 april 1588 (VH I 19).
3
Latijn: ‘oordeel van de Raad’.
4
De boete komt ten goede aan de hovelingen.
5
Zie voor het besluit vuilniskarren in te zetten Hammonius’ aantekeningen van 10 en 12 februari 1590
(VH II 40v en 42v).

Nae den middach sint bij dem Raedt gelesen seecker seditieuse schriften van een
frouwesperson, Aelijt z. Wilbert Lubberts weduwe, geschreven an den heere
Verdugo, item an grave Hermen toe den Berge, dan oevermits men niet geweten
waer [147] dieselve frouwe te vinden, is die saecke alsoe verbleven; hoewal men
wel gespoert dat idt niet einer frouwen gedicht, dan datter ander list under gesocht
worde.
Noch is bij dem Raedt oevergegeven ein request van Geert Jacobs, borger
dusser Stat, sich beclaegende dat hij van den decano Joanne Lythinio avermals et
quidem sub poena banni 1 gecitiert in de saecke tusschen hem—wegen zijns soens—
ende Mette Janssen wegen defloratie etc. Daerup een erb. Raedt mij belastet
voereerst dem heren vicario in te tho seggen dat hij doch den deken wölle ermahnen
van alsolliche daetlicheit aff tho staen; woe ferne neet solde men veroersaecket
worden sollichs mit meer vrunden dusse saecke te verspreecken, wiewal men
sollichs ungeerne deede.
[1 februari 1591]
Veneris 1 a februarij
Vrijdach den 1 en februarij hebbe ick die boevengeschrevene des erb. Raedts meninge
dem hern vicario ingesacht, derselve mij ter antwoert gegeven, hij mochte wall van
harten lijden dat men den deken een guet scharp capittel in den Raedt geve, jee
scharper jee beter; seggende dat idt hem niet en behaechde dat hij mit enige
unbescheidenheit solde procederen. Voer sijn persoen gedachte hij nichts te doene
dat einem erb. Raedt mishaegen solde, dan belangende de puncten die tot der
geestelijcken jurisdictie gehörich waeren, kunde he sich dern niet begeven 2 und
hedde des geen macht; wolde averst geerne nae gelegentheit des tijdes daermede
temporiseren, omme under den borgeren enicheit te holden.
[4 februari 1591]
Lunæ 4 a februarij
Maendach den vierden februarij hebbe ick uuth bevel des Raedes die hern Con. Matt
leutenant und hoevetmannen begruetet ende te gemuete gefuehrt, ingevalle dieselve
hern solden willen foertfahren ende bij sententie te verclaeren in de questie tusschen
Stat [147v] ende Lande ende Cornelijs Wijrtsma wegen die gepretendierde renten
van seeckere 300 daeler, die tot profijt van Stat und Landen uuth des secretarij Van
Marhausen handen gelichtet waeren ende int Rubbegat gesmeten, dat sollichs
tenderen wurde tot mercklijcke consequentie; dat derowegen ein erb. Raedt wol
begeerde men wolle sollichs bedencken ende voele liever bij maniere van ordonantie
etwasz darinnen doen und nith bij sententie daerin uuthspreecken.
Darup die heren sich geresolviert sie weren geneigt tselve te doene.
Up desen selven voermiddage is der deken Joannes Lithijnius in den Raedt
gevordert ende hem duer mij uuth bevel des Raedes ingesacht, Sijn Weerden wusten
sich selvest wel te berichten dat in dusses tijdes gelegentheit geen dinck soe noedich
als liefte und eendracht under den borgeren te holden; jae, dat soewall die
geestelijchen als die wartlichen sich mit malckanderen behoirden te bevlijtigen
darmit bij den borgern tegens den giestlichen geen wederwille gecausiert wurde. Tot
1 Latijn: ‘onder [bedreiging van] de straf van de ban’.
2 ‘Opgeven’, ‘afstand doen van’.
231

welcken fine ick ohnlangst an den hern vicarium uuth bevel des Raets gesunden,
oeck ime, Lithinio, selvest domals angesacht, hij solde sich van sodaene neuwe
attentaten als hij tegens den borgern begunste mit zijne citatien voer te wenden,
affholden. Twelck doch ungeachtet, hoerde men alle daege dat hij effenswall
pertinaciter 1 procedierde, hadde insonderheit tegens eijnen, Jacob Geerts genant, mit
verscheidene citationes, oeck laestlich eene sub poena excommunicationis 2 laeten
uuthgaen, nochtans in soedaenen saecke die ein erb. Raedt vermeende voer hoer
gerichte te gehoiren. Wente all were idt wal wahr dat men ime wal gestendich super
quæstionibus matrimonii 3 te judiceren ende wat deme anhengich, soe verstunde men
nochtans niet dat, wanneer controversia 4 was super expensis puerperi, 5 item super
defloratione et similibus, 6 dat der deken macht solde hebben daeroever te judiceren;
veele weniger sich mit een geltstraffe van dien daeroever te ditesceren, 7 als wesende
mehr tot destructie als tot opbouwinge [148] der kercken Goedes, jae tot
kleinachtinge der geestelijchen. Ein erb. Raedt mochte well lijden, bij soe veer he
enich schandeloess levent van iemant seege, dat hij denselven denuncieerde van
sollichen levent aff tho staen, ende, indien tselve alsdan niet en geschiede, sollichs
ein erb. Raedt te vermelden, ofte ander geestelijche middel te gebruicken; mit
nichten averst dat hij sie in den buydel solde snijden. Wente in dem Tractaet van
Coeverden was entlijchen gespecificiert wie wijt die giestelichen solden hebben
oever den wartlichen te gebieden in dusdaenigen handlungen van defloratie,
concubinatschup und andern, te weten quoad casus conscientiae 8 alleen ende mede
quoad denunciationem. 9 Daromme solde hij, deken, wal toeseen sich henverner te
draegen wie andere olde vorige decani, die voer den tijt des bischops 10 gewest zijn,
als Rodolphus Husing, her Frans Schedam und andere, ende mit dusdaenigen dingen
sich niet meer te mengen, wente ein Raedt kunde idt niet gestaeden, wie sie dan oeck
niet gedechten te gedulden dat hij oeck een consistorium solde maecken, zijnen
fiscal ende secretarium holden etc.; oeck niet dat sie solche excessive taxatie van
costen solden doen, wie in disem casu mit Geert Jacobs geschiet is. In summa, men
wolde hem hiermit vermaent hebben dat hij sich henverner alsoe droege, darmit
vreede und enicheit geholden mochte worden.
Lithijnius antwoerdede, hij verhoepede niet ichtts gedaen te hebben dat iemant
van der borgerie ofte dem ers. Raedt naedeelich konde zijn, dan dese partijen hadden
selvest rechts an ime versocht, twelck hij hoer neet hadde koenen weigeren, ende hij
hadde darinne gesentiert als hij vermeende recht toe zijnde, seggende hij hadde
denjenigen voer een vaeder des kints verclaert den die mueder tempore vel hora
partus 11 verclaert hadde. De costen averst hadde Geert Jacobs sich selvest gedaen,
mit mehr andere reden, seggende hij wölle sich draegen dat ein erb. Radt mit reden
niet solde hebben te claegen.
1 Latijn: ‘hardnekkig’.
2 Latijn: ‘op straffe van excommunicatie’.
3 Latijn: ‘over huwelijkszaken’.
4 Latijn: ‘geschil’.
5 Latijn: ‘over de kosten van het kraambed’.
6 Latijn: ‘over ontmaagding en dergelijke’.
7 Naar Latijn ditescere (‘rijk worden’).
8 Latijn: ‘voor zover het gewetenszaken betreft’.
9 Latijn: ‘voor zover het ‘t aangeven betreft’.
10 Johannes Knijff was bisschop van Groningen van 1568-1576.
11 Latijn: ‘ten tijde of in de ure der bevalling’.
232

[148v] [5 februari 1591]
Martis 5 a februarij
Dinxdach den 5 ten februarij is den achte hopluyden uuth bevel des Raedes ingesacht
dat die hern van dem Raedt mit den samtlichen geswoernen gecommuniciert hadden
ende van neuwes weder gelesen d’ordonantie up de backers in anno 1588 bij den
samtlichen hern und geswoernen upgerichtet; item dat men hoer gravamina van
punct tot punct darup gelesen ende entlijck mit malckander geresolviert dat sie idt
bij derselven ordonantie lieten verblijven, nochtans mit solcher verclaeringe, dat
allent wesz in de vorsz. ordonantie boeven die geconstituerde straffe noch stunt tot
arbitrale correctie, dat ein erb. Raedt allene die cognitie daraff an sich wolde holden,
wat averst alsdan bevonden worden meer verbroecken te zijn ende van den Raedt
erkant, solden nochtans die hopluyden genieten. Een gelijcke solde idt zijn mit het
punct vant semelbroet te bruecken, 1 dieselve arbitrale correctie solde staen bij den
hoevelingen ofte hopluyden. Soe kunde oeck een erb. Raedt uuth hoer bueck niet
bevinden dat sie niet solden staen under dem erb. Raedt ofte dat een erb. Raedt niet
solde behoiren cognitie te hebben van saecken die sie berichten. Wente men
bevonde uuth dem vorsz. buecke, dattet in voertijden oeck soe geholden. Sulx dat sie
sich solden moeten reguleren nae dem olden gebruicke.
Die samtliche hopluyden hebben hijrup geantwoerdet, sie hadden niet anders
begeert dan men solde hoer bij het olde verblijven laeten. Het was averst etwes
neuwes dese ordonantie te volgen die erst in anno 88 gemaeckt; seggende daerbij,
sie hadden idt langk genuech bedient, sie weren niet meer schuldich dese moijte te
draegen als andere borger.
Pro conclusione is inen van den borgermeister in der tijt ingesacht, men kunde
geen veranderinge hijrin doen, het hadde den samptlichen geswoernen alsoe beliefft,
daromme muste ein erb. Raedt idt daerbij berusten laeten.
[149] [7 februari 1591]
Jovis 7 a februarij
Donderdach den VII februarij is bij den verordenten van Stat und Lande clachte
gecoemen dat capitein Andres de Pedrossa, liggende in de schantze tho Letterbert,
van den ingesetenen van Vredewolt gevordert hadde alle weecken 40 car. gl. Up
twelcke geresolviert dat Con. Matt leutenant und hoevetmannen daervan an
gemelten capitein solden verschrijvinge doen die tselve oeck angenoemen te doene.
Noch is bij den hern verordenten voer guedt ingeseen, dat men tegens den
anstaenden dinxdage alle hopluyden solde verschrijven die van dit lant hoer lehninge
hebben, ende denselven voerholden van de excursien ende foullen hoerder soldaten,
mit comminatie woe ferne sie darinne niet remedieerden, dat men sollichs an den
hertoch sich gedechte toe beclaegen.
Oeck hebbe ick anmahninge gedaen omme die acquiten der hopluyden bisz tot
ter summe van elff quijtgeschuldene jaertaxten in handen van den rentmeister Feijco
van Fritema te stellen. Dan deses is uuthgestelt bisz up den dinxdach erstkumpstich.
1 De lezing is onzeker.
233

[8 februari 1591]
234
Veneris 8 a februarij
Eligebatur hoc die novus magistratus senatorius et sequenti quatuor consules,
itidemque quatuor hovetmanni. 1
[149v] [11 februari 1591]
Lunæ 11 februarij
Maendach den XI en februari is bij den samtlijchen heren van den olden ende neuwen
Raedt gelesen seecker schrijvent van ein erb. Rath tho Coln, belangende allerhandt
beswaernussen die Anse vrijheiden 2 betreffendt, daerinne oeck angedeutet
geworden, dat men eenen Hansedach solde moeten uuthschrijven etc., nae wijder
vermelt desselven schrijvents.
Waerup geresolviert dattet geenssins geraeden unsz van der Hanse aff tho
sunderen, dan dat men inen solde beantwoerden, men were oeverboedich nae
gelegentheit den olden vrijheiden te helpen verdedigen, oeck—in vall moegelijck—
bij alsoe veer een dach beraempt mochte worden, enige van den Raedt daerhen aff
tho senden. Und ist mij bevoelen sollichs schrijvent in antwoert toe verfeerdigen. 3
In dese bijkumpst is van mij oeck weder geproponiert dat die samtliche hopluyden
sich alsnoch beswaert bevonden die gemaeckte ordonantie up de backern te
anveerden ofte te volgen, dan dat sie begeerden, men solde hemluyden bij hoer olde
gewoentheit laeten verblijven; waren oeck mit die 16 en daeler broecke wal
thovreden, dan in het punct van vijff marck bevonden sie sich beswaert; tselve,
begeerden sie, solde men stellen tot hoer discretie.
Nae gedaene proposition sint enige van den hopluyden, die mede geswoeren,
upgestaen und insgelijcken die backeren, die duer den boumeistern Jacob etc. huer
clachten groetelijcx voerbrachten, begerende dattet bij der ordonantie möchte
verblijven.
Up welckeer stuck nae lange communicatie geresolviert, men kunde die
ordonantie niet veranderen.
Desen voermiddage is samtlich believet dat men die overgeblevene lotterie solde
vercoepen an de kremeren end goltsmeden ofte an den borgeren soe ende als men
desz am besten solde koenen doen.
[150] [12 februari 1591]
Martis 12 a februarij
Dinxdach den XII en februari, derwijlen up denselven dach alle hopluyden, soe under
Stat und Lande lehninge staen, verschreven gewest, sint dvorsz. hopluyden als
naemblich Otto van den Sandt, Alexander Groetvelt, Tialco van Sickinge, Johan de
Burggrave, Tiaert van Herema, Hillebrant Engelberts, Jan Beaujans d’Erville,
wesende leutenant-capitein van des heren statholders Verdugo veendel, Anklum, een
veendrich van grave Harmen tho Berge etc., up den raethuyse erschenen, alwaer die
1
Latijn: ‘Op deze dag is de nieuwe Raad gekozen; ‘s anderendaags de vier burgemeesters, en
eveneens de vier hoofdmannen’.
2
Μs.: ‘vrijheideiden’. De brief in kwestie dateert van 31 december 1590.
3
Zie Hammonius’ brievenprotocol (MH I 160).

heren Con. Matts leutenant und hoevetmannen sampt den verordenten der Omlanden
in temelijcker antalle bij den Raedt versamlet gewest.
Alwaer inen, den hopluyden, nach der länge geproponiert van den groete und
merckeliche daegelijxe excursien, loepent und gardent der soldaten, antreckende
allerhandt inconvenienten die daeruuth entstunden, insonderheit dat der vijant under
schijn van unse eijgen soldaten allenthalven duer het gantsche lant was loepende,
dede zijn muetwille so hem des am meesten gelievede ende meer verscheidene
propoesten hijrtho dienenden. Seggende pro conclusione dat men soe dick- ende
mannichmael van dusse ende andere swaericheiden an den hern statholder geclaecht,
oeck verscheidene ordonantien under Zijner Gen. hant ende pitzeer daeroever
uuthgegaen, twelck doch alles niet geholpen. Darhero dan men genoedigt noech
eenmael den hopluyden samtlichen dit voer tho holden, hoer vermaenende dat sie
hoer soldaten in beter disciplin solden moeten holden, ofte men was reedes
entsloeten, nae genoemen informatie oever eenieder int particulier sich an Zijn
Hoch. te beclaegen, protesterende daerbij voer den hern leutenant ende
hoevetmannen [150v] als gestalte officiers Zijnder Matt dat in hoerluyden presentie
denn samtlichen hopluyden deses ingesacht, oeck begerende—inval dese excursien
hoeren voertganck vorder solden willen nehmen—dat sie alsdan alsolche informatie
solden willen nehmen, soe sie bevinden sollen te behoiren umme deselve te moegen
gebruicken naer gelegentheit, mit meer andere verscheidene woerden, unnoedich
alhijr te vermelden.
Die samtliche hopluyden, uutgegaen zijnde, hebben oever weinich tijts duer den
hopman Alexander van Groetvelt in hoerder allen presentie laeten inseggen, dat sie
bedanckten den hern voer die guede admonitie. Sij wolden averst henferner alsolche
upsicht draegen, darmit die hern een benuegen solden hebben.
In dese bijkumpst is dem capitein Lambert de Croisille oeck angesecht, hij solde
sich moeten entholden van het vorderen der contributie uuth die Marne und Halve
Ambte, wente men kunde hem sollichs niet langer gestaeden, mit mehr andern
woerden. Daerup hij geantwordt: hij hadde nichts uutgeschreven; dan die soldaten
musten eeten ende die buyren hadden uuth hoer selvest een alsolchen taxt gemaeckt.
Insgelijcken is dem schrijver van den capitein Pedrossa angesecht, man wuste hem
geen lehninge te bestellen, oeck muste hij dat uuthschrijven up Langewolt ende
Vredewolt laeten staen, wente men gedachte idt oeck niet tho lyden.
Dem rentmeister Fritema is oeck angesecht dat men oeverboedich die acquiten van
capiteinen in zijne handen tho stellen bisz tot der summa van elff jaertaxen; dan
alsoe umb die beste ordre te holden—dat men van den oldesten eenen anvanck
maeckede—, soe wolde hem geleven die sijnige, soe bij tyde zijns ontfancks
gepassiert, erst tho registreren, daernae solde men anfangen van andern. Dessen der
rentmeister sich guetwillich erkleert.
[151] [14 februari 1591]
Jovis 14 a februarij
Donderdach den XIIII februari sint die verordenten der Omlanden avermaels bij dem
erb. Raedt up den raethuyse versamblet umb mit malckandern te communiceren oft
men tho Hoeve enige besendinge solde doen voer die ankumpst unses genedigen
hern statholders. Waer alsoe allerhandt discours voergefallen, vermits sommige
heren vermeinden Sijn Gen. wurden noch so balde niet anhaimbsz gelangen, die
sommige averst vermeenden jae, soe is pro conclusione wal bij allen voer guet
235

ingeseen dat men een besendinge doen solde, dan men mochte voereerst resolveren
wat men tho Hoeve solde remonstreren.
Up welckeer stuck oeck in waerheit diverso modo 1 gediscurriert, unnoedich
eins jedern discours alhyr an tho melden, dan liet sich anseen, dat het gemeine
collegium daerhen stemmede, men solde in genere den jegenwoerdigen noet Zijn
Hoch. anduyden, seggende, men muste een ander regierunge voer die hant nehmen
ofte wij weeren verloeren ende consecutivelijck van allen plaetzen an dese zijde des
Rijns.
Inmittelst averst dat die instructie verfeerdiget wurde, mocht men bedocht zijn
up enige persoen umb derwaerts te senden. Die van den Omlanden verclaerden sich
dat sie einem erb. Raedt heimstelden ofte ein erb. Raedt voer guet insach noch eenen
uuth hoer collegio neffens mij, sijndico, tho senden dan ofte sie wolden datter
iemant van den Landen mede solde reijsen. Die van den Raedt hebben pro
conclusione dit in bedenckent genoemen und ist deses uuthgestelt bisz in die
anstaende weecke.
Hoc die is oeck bewilligt dat up den raedeshere Redmaer Coeninck een
weecklehninge weder solde uuthgeschreven worden. 2
[15 februari 1591]
236
Veneris 15 a februari
Vrijdach den XV februari nae den middach hebbe ick an den presiderenden
borgermester Evert Ulger mit zijne twe bysitteren die doen ter tijt in den banck
geseten, geëxhibiert een versloeten schrijvent van den statholder Verdugo, 3 twelck
geoepent ende [151v] daeruuth verstanden dat Sijn Gen. niet konde bekoemen
vollencoemen contentement van Zijnder Hocheit, in solcher forma als Zijn Hoch.
hem beloeft hadde; dat hij daeromme oeck niet van mehninge weder herwarts te
koemen, tensij hem middel gegeven worden den vijant alhijr te moegen krencken
ende uuth den lande toe verjaegen; begerende daeromme dat die hern van der Stat in
aller ijle wolden schrijven an Zijn Hoch. dat zijn presentie alhijr groetelijcx van
noeden sij.
Dit gelesen zijnde heft dem hern borgermeister mit synen bysittern guedt
geducht tegens den volgenden dach die vrunden van den Lande oeck bij den Raedt
te beroepen.
[16 februari 1591]
Sabbathi 16 a februari
Saeterdach den XVI: alhoewal die van den Lande beroepen gewest, soe sint nochtans
geene gecoemen. Derowegen die saecke uuthgestelt, jedoch het schrijvent mit den
hern Con. Matt leutenant und hoevetmannen gecommuniciert.
1
Latijn: ‘op verschillende wijze’, ‘uiteenlopend’.
2
Zie hierboven, fol. 101v. Redmer Coninck is aangewezen om de ‘servicen’ voor de soldaten te
regelen.
3
De hier bedoelde brief is rvr 1463.96.1.

[17 februari 1591]
Solis 17 a februari
Sondach den XVII februari nae den goedesdienst waeren die benoemde vrunden van
den Omlanden weder beroepen gewest, dan, oevermits weinich van hemluyden
gecoemen, is die communicatie dese benoembde missive belangendt oeck ingestelt,
dan inen gelijckwall die missive voergeleesen.
[18 februari 1591]
Lunæ 18 a februari
Maendach den XVIII februari sinnen die hern Con. Matt leutenant ende
hoevetmannen mit den verordenten der Omlanden weder vergaedert ende hebben,
nae verlesung der vorn. des hern statholders missive, ten vollen gecommuniceert wat
men wijders solde hebben te doene. Ofte idt entelijck bij die resolutie der
besendinge halven solde verblijven dan ofte enich ander middel te [152] vinden.
In summe, men heft einhillichlijck besloeten dattet noedich ende joe ehr je
lever, een besendinge an Zijn Hoch. te doene. Weszhalven heft men begunnen te
spreecken wel van den hern neffens mij, sijndico, solde reijsen. Ende laestlich
geresolviert die van de Landen wolden jemant bewilligen, insgelijcken mochten die
van de Stat oeck doen.
Als averst die van der Lantschap affgegaen, heft een erb. Raedt den hern
borgermeister Wifring heftich angevallen ende van zijn Er. L. begeert in der Stat
nahme sich deser legation te willen belaeden. Jedoch up den mael nichts erlangen
moegen.
[19 februari 1591]
Martis 19 a februarij
Dinxdach den XIX februari heft der wolgeboren grave Harmen tho Berge mij tot sich
bevordert ende in gegenwoerdicheit zijns broeders grave Frerix angesecht int
geheim dat der pagador expresse ordre ende bevelch hadde van zijnen meister, dem
tresorier, dat hij die penningen—soe ohnlangst gecoemen—allene voer Deventer
ende Zutphen solden uuthgedeelt worden. Jedoch dat Zijn Gen. dem pagador up zijn
eijgen authoriteijt bevoelen hadde etwasz anhero tho senden ende alhijr uuthdielen
tho laeten. Uuth welckeer stuck Zijn Gen. sich heftich perplex bevonde, seende geen
middel omme dese twe veendel te koenen onderholden; twelck ick dem erb. Raedt
mochte andienen, ten eynde sie sich mochten resolveren wat hyrtegens te doen sij.
Nae den middach hebbe ick obgenante meinunge einem erb. Raedt ingebrocht, die
darup gelijck wel nichts geresolviert, dan avermaels dem hern borgermeister
Wifrinck heftich toegesattet, dat zijn Ernf. L. sich guetwillich wolden maecken umb
dese legatie an tho nehmen. Der sich dannocht wederomme entschuldiget.
237

[152v] [20 februari 1591]
238
Mercurij 20 a februarij
Wonsdach den XX en februari sinnen die verordenten der Omlanden weder bij dem
Raedt gecoemen omme te vernehmen ofte ein erb. Raedt emants bewilliget hadde tot
der reijse ofte niet. Derwijlen averst der presiderende borgermester 1 sich liete
mercken ofte idt niet genuech were neffens mij, sijndico, einen uuth den Raedt aff
tho senden, verclaerden die van den Omlanden sich dat sie geresolviert waeren einen
van hoerentwegen daerbij toe senden, het were dan een hoevetman ofte wen sie
sonsten konden bewilligen. Waerop dan die saecke alsoe verbleven ende hebben die
van de Omlanden begeert men solde doch een ende hyraff maecken.
In dese bijkumpst is oeck geëxhibiert een seecker specificatie vant ontfanck, soe
Feico van Fritema gehadt, die he wolde in reeckenschup brengen tot erfullinge der
summe van den twalff jaertaxen; des mocht men die reste suppleeren naer behoiren. 2
Dan, alsoe in dese specificatie voele puncten genotiert daerinne die hern sich
beswaert gefunden die te laeten passeren, is mij mit dem official Krithe bevoelen
sollichs mit Con. Matt leutenant und hoevetmannen te communiceren.
Twelck wij nae den middach alsoe gedaen ende aldaer mit malckander voer
guedt ingeseen, dat men mit unse eijgen recepissen ofte acquiten van capiteinen—
sonder den rentmeister vorsz. van zijn ontfanck an tho spreecken—d’ordonantie
Zijnder Matt belangende die quijtscheldinge van 12 jaertaxten een benuegen solde
doen.
[21 februari 1591]
Jovis 21 a februarij
Donderdach den XXI februari hebbe ick boeven geschrevene der hern leutenant ende
hoevetmannen guede mehninge dem erb. Raedt weder ingebracht, die sich dieselve
oeck lieten gevallen, doch, vermits die verordenten der Omlanden neet present, ist
wijders niet gedaen.
[153] Eodem heft dusser Stat ingesetener borger Jacob in die Paewe einem erb. Rath
angemeldet, wat gestalt he ohnlangst tho Bremen gewest und aldaer enige guedern
gecoft. Jedoch, ein weinich voer zijn vertreck van daer, zij er uuth ansueckent eines
borgern darselbst, Albert Klusman genant, in arrest gedaen worden, 3 oeck bij einem
burgermeistern aldaer, Schoemaecker genant, gecoemen und die oersaecke des
arrests willen weten. Dwelck ime geantwordet, het sij gescheden umbdat van unsen
soldaten ime, Klusman, enige guedern entnoehmen. Als averst Jacob geantwoerdet,
er kunde nichts daeromme, unse borgern hadden daermede nichts tho doende, hadde
voergenanter borgermeister gesacht, het weren unse dieven und Groeningen were
het roeffnest daer alle gestoelen guedern in vercoft worden, mit meer anderen
unbeschnedenen woerden. Als averst er, Jacob, sollichs geseen, oeck mede, datter
niet ein advocat voer hem tho becoemen was die tegens den Bremer borger wolde
dienen, hadde he sich toe laest darvan gemaeckt ende was uuth het arrest
wechgereden. Nun mochten die hern darup verdacht zijn
1 Evert Ulger.
2 Dit is een regeling die afwijkt van hetgeen op 12 februari was afgesproken (zie fol. 150v).
3 Albert Klusman heeft eerder beslag laten leggen op goederen van de Groningers Johan Buckhorst,
Gerrit Cloet en Eysse Jelmers. Zie hiervoor Hammonius’ brievenprotocol d.d. 28 januari 1591 (MH I
154v-155v).

wat wijders in dusse saecke te doen stunde, exhiberende daerbij des genanten
Klusmans specificatie van den guedern, soe hij seede hem entnoehmen te zijn.
Dier hern van den Raedt hebben hijrup voer guet ingeseen dat hopman Sickinga
und hopman Herema, dern soldaten dit guet genoemen, voer den Raedt gevordert
solden worden ende van hunnen geëijscht sollichs te restitueren.
[153v] [blanco]
239

[154] Dese naevolgende heren sinnen in dit jegenwoerdige jaer 1591 in overicheit
geseten:
240
Borgermeisteren:
Johan Wifrinck
Evert Ulger
dese sint int verleden jaer oeck in den eedt gewest
Egbertus Upkena
Fridrich Moeijsteen
dese sint neuwes gecoeren
Raedesheren:
Luech Allershoff
Johan van Deest
Ulger Ulger der olde
Arent ter Braecke
Johan Lewe
Redmar Koeninck
int verleden jaer sint dese heren oeck in den eedt gewest
Claes Helt
Barelt Janssen
Caspar Willema
Rijcke Rijckens
Derck Draeper
Berent Hindricks Maeler
dese sint neuwes gecoeren
Taelmans:
[154v] [blanco]
Albert Bouknecht, Herman Mensens, Hindrick Helmichs,
dan vermits Bouknecht hijrnae gestorven, is in zijn plaetze gekoeren
Hindrick Hoevinge

[155]
[23 februari 1591]
In des erntfesten heren borgermeisters
Johan Wifrinck pant.
in den jaere 1591, postridie
Petri
Sabbathi 23 februarij
Saeterdach den XXIII februarij sint de verordenten der Omlanden bij dem erb. Raedt
bescheiden gewest, denselven ick samtlichen voergedraegen, wat gestalt der
wolgeboren her grave Harmen tho Berge mij angesacht bij den hern samtlich in tho
brengen, dat hij den pagador weder versocht um een leninge noch te gheven, dan 1
dat he pagador sich weigerich gemaeckt ende dat darup Zijn Gen. voer ime, pagador,
in mijner presentie geprotestiert van alle inconvenienten die bij faulte van gelt in
dese landen mochten gescheen. Waerup der pagador sich ercleerde, dat Zijn Gen.
hem wolde geven het protest schriftlich, um sich daermede bij sijn meister tho
entschuldigen, dwelcke hem bevoelen dit gelt tho Deventer ende Zutphen te
emploijeren; dat oeck der grave sulch protest schriftlich tho geven sich guetwillich
erboeden. Dan derwijlen der pagador ongetwivelt man 2 een lehninge meer kunde
geven, soe begeerde Zijn Gen. die heren van Stat und Landen wolden sich
verclaeren wat sie mit de twe veendel solden koenen ofte willen doen, die sie
bevoerens een mael ofte twee belehnet hebben.
Die hern van Stat und Lande hebben hyrup entsloeten, derwijlen die noet unsz
druckede must men doen soe men kunde; gelijckwol Zijn Gen. sollichs absolute te
loeven 3 were niet moegelijck.
In dusse bijkumpst is oeck clachte gecoemen dat, niet tegenstaende die laeste
vermaeninge, nochtans die soldaten van hopman Groetvelt und Herema ende
Sickinga meer geloepen als oijt te bevoer. Darup gesloeten dat men die hopluyden
avermaels solde verschrijven.
[155v] [25 februari 1591]
Lunæ 25 a februarij
Maendach den XXV februarij is der erweerdige heer vicarius-generael pater
Arnoldus Nijlen in den Raedt gecoemen ende aldaer geproponiert dat hij van den
nuncio apostolico 4 expresse commissie ende bevel becoemen hadde, sub poena
excommunicationis 5 den conventualen tot Oldencloester in de Marna te manderen
geenen abbatem 6 weder te erwelen, wellich bevel hij solde moeten naegaen. Ende
alsoe hij dan alberait te bevoer hoerluden sub poena nullitatis 7 bevoelen geen prelat
te keesen—daerup zij nochtans niet geachtet ende effenswal voertgefahren—soe
wolde hem nu geboeren het bevel so hem a sede apostolica 8 gegeven hijrinne te
1
Hier: ‘maar’.
2
‘Slechts’.
3
‘Toezeggen’, ‘beloven’.
4
Latijn: ‘de apostolische nuntius’.
5
Latijn: ‘op straffe van excommunicatie’.
6
Latijn: ‘abt’.
7
Latijn: ‘op straffe van nietigheid’.
8
Latijn: ‘door de apostolische stoel’.
241

voldoen. Jedoch hedde niet willen attenteren buijten weten eins erb. Raedts ende,
indien idt noedich dat hij brachium seculare 1 solde van doen hebben, solde hij
vertrouwen een erb. Raedt solde hem desz niet weigeren, exhiberende ten selven
fine dem erb. Raedt een versloeten schrijven an den Raedt holdende, a nuncio
apostolico geschreven.
Voer het anderde worde van Zijn Weerden geproponiert, derwijlen der prelat
van Wittewerum 2 in Godt verstorven ende hij in erfaehringe queme datter een
testament solde gemaeckt zijn, soe begeerde hij wal het testament te seen, jedoch te
bevoerens wal tho weten ofte hij oeck licentiam testandi 3 gehadt hadde etc.
Daermede genanter vicarius affgegaen ende hem ingesacht dat Zijn W. een
antwort durch mich sijndicum ingebracht solde worden.
Upt eerste stuck is bij dem Raedt geconsultiert ofte een erb. Raedt sich daermede
solde bemuehen, dan communi consensu 4 wel soe voele tho kennen gegeven dat
men die handen van dit werck begeerde aff te holden ende pro conclusione mij
belastet Sijn Erw. in tho seggen: derwijlen nuncius apostolicus sprack allene vant
impedieren datter geen abt gecoeren solde worden, twelck nu doch all geschiet, soe
[156] were niet meer res integra, 5 dan die orde solde sich doch willen opponeren, 6
sulx dat Zijn Hillicheit ungetwijvelt alnu daerinne entelijck solde moeten
voertfahren ofte decideren. Sulx gescheet zijnde wolde een erb. Raedt doen soe zij
bevinden wurden te behoiren.
Het anderde punct belangende wuste ein erb. Raedt niet van des prelaten zeliger
gelegentheit, dan behoirde alsoe te blijven ter tijt het lichaem ter eerden bestaedet.
Desen voermiddage sint oeck seeckere brieve dern van Munster gelesen belangende
die renten mitt enkeden golt gl. te betaelen. Welliche saecke up der geswoernen
bijkumpst uutgestelt.
Nae den middach hebbe ich dem hern vicario eins erb. Raedts mehninge up beyde
puncten weder ingebracht, der sich daermede gecontentirt, seggende, hij wolde alles
doen soe het behoirde ende alsoe hij het wuste te verantwoerden.
[26 februari 1591]
242
Martis 26 februarij
Dinxdach den XXVI februarij is van den verordenten der Stat ende Lande dem
hopman Tialco van Sickinga mit hopman Groetvelts schrijver up dem raethuyse
ingesacht datt, niet tegenstaende haer voerige beloften, nu noch weder clachte
gecoemen vant undraechlijcke excurreren hoerder soldaten, twelck die hern niet
gedechten toe gedulden; musten derwegen ander raedt und middel daerinnen gesocht
worden. Waerup genanter hopman, wie oick der vorn. schrijver, sich ercleert, sie
1
Latijn: ‘de wereldlijke arm’.
2
Egbert Alting meldt op 24 februari 1591 de dood van Hermannus Cornelius, gewezen abt te
Wittewierum (DA 817)
3
Latijn: ‘recht om een testament te maken’.
4
Latijn: ‘met instemming van allen’.
5
Latijn: ‘ongerepte zaak’, ‘de zaak in haar oorspronkelijke toestand’. De apostolische nuntius is bij het
uitvaardigen van het bevel ervan uitgegaan dat er geen abt is; zijn wens is dat er ook geen nieuwe
gekozen wordt. Het bevel slaat dus op een toestand die inmiddels niet meer bestaat, omdat de
conventualen alweer een nieuwe abt hebben gekozen.
6
De orde der Praemonstratensers.

weren thovreden dat men sich informeerde. Ende bij wel die schult bevonden worde,
den sold men straffen naer behoiren.
Noch is in dusse bijkumpst geresolviert dat men dem rentmeister Fritema solde
inseggen, men wolde die quytscheldinge van twalff jaertaxen mit unse eijgene
recepissen beleggen, sonder daerin tho mengen tgene bij hem ontfangen. 1
[156v] [27 februari 1591]
Mercurij 27 a februarij
Wonsdach den XXVII sint in bywesent der samtlichen hern van den Olden Raede,
neuwen Raedt, sambt taelmans, geswoernen ende boumeisters van den gilden
gelesen die vorgenante breven deren van Munster, daerinnen sie begeert dat men den
golt gl. in specie 2 betaelen soellte, mits bijgevuechden jegenbericht up Johan
Bockhorsts voerbrengent van het gedaene arrest up zijn botter binnen Munster
liggende.
Nae lange communicatie und disput oft men den golt gl. jetzt den
munsterischen in enckeden gulden oder in solchen werde als sie vermelden betaelen
solde, is voer guet ingeseen dat men noch eenmael an sieluyden solde schrijven ende
insonderheit mede an de regieringe; dan bij den meesten hern wasz het generael
advis dat men jetzt—nae gedaenem arrest—niet solde verstaen noch consenteren tot
alsolchen betaelingen wie sie pretenderen.
[28 februari 1591]
Jovis 28 a februarij
Donderdach den XXVIII februarij bin ick bij den hern Con. Matt leutenant und
hoevetmannen gevordert ende mij angesecht dat z. hopman Christoffer Jurgens
weduwe sich beclaegt, sie hadde biszhero huer mobilia van den Delffzijll niet
moegen becoemen, noch oeck het geweehr und waepen tsampt die beide jachte etc.,
begerende ick wolde sollichs den hern anmelden, darmit idt geschege.
Sollichs bij den Raedt ingebracht, is geresolviert dat genante weduwe alles
solde specificeren wesz sie aldaer noch hadde, desz gedaen, mocht men alsdan an
hopman Engelberts verschrijven umb toe weeten wat hoer thoebehoirde oder nieth.
Nae dem middach is den hoevelingen van den schuytenschuijvers im Raede
ingesacht dat ein erb. Raedt het niet wall genoemen, dat sie een alsolchen requeste
an grave Willem hadden oevergegeven, gelijck sie bij dem Raedt vertoent, ende
solden sich reguleren mit dem fahren te veene gelijck inen bevoerens bevoelen. 3
[157] [4 maart 1591]
Lunæ 4 a martij
Maendach den IIII martij sint die samtliche geswoernen neffens dem Olden Raedt
mede up den raethuyse gecoemen, alwaer erstlich voergelesen seeckere concepten
an borgermeistern ende raedt tho Munster, oeck mede an die regieringe darselvest,
belangende het arrest ofte die repressalien up Johan Bockhorst binnen Munster
1 Zie hierboven, fol. 152v.
2 Het Latijnse in specie betekent hier dat het bedrag in echte goudguldens betaald moet worden.
3 De schuitenschuivers hebben zich waarschijnlijk tot Willem Lodewijk gewend met de vraag of ze
geen sauvegarde konden krijgen.
243

gedaen, welckeer concepten gelesen zijnde alsoe bij den samtlijcken hern und
vrunden geaccordiert und bevoelen die int reijne te stellen ende over te senden bij
eijgenen boede. 1
Noch sint gelesen seeckere concepten an den hertoch van Parma, item dem hern
statholder ende dem president Pamele und oeck bevoelen dieselve alsoe affgaen te
laeten. 2
Tertio is bij den samtlichen hern und vrunden anmeldinge gedaen vanwegen
seecker arrest soe die van Bremen up enige unser borger, als nemblichen Johan
Bockhorst, Gerrijt Cloet und Eysse Jelmers, guedern geconsentiert, darup oeck
gelesen dern van Bremen missive 3 und antwoert soe sie (des angaende) gedaen, sick
verclaerende dat, ingevalle men hemluijde niet weder verschaffede soedaenich guedt
als hoer borgern van unsen soldaten affgenoemen, 4 over twelcke geresolviert dat
hopman Herema entboeden und hem angesacht solde worden die guedern, soe die
van Bremen affgehaelt ende up den Eems van zijne soldaten enweldiget, sonder
enige exceptie weder te bethaelen.
Die samtliche geswoernen hebben oeck angeholden umb iemants tho Hoeve te
senden.
Isebrant Isebrants is vanwegen zijnder kranckheit thogelaeten in dusse Stat te
moegen koemen, mits bevelch sich nae oevercoemene gesuntheit daetlich weder te
vertrecken in zijn garnison. 5
In dese bijkumpst sind die van der snijder gilde ter eenre ende Evert Lamberts
mit zijne consorten ter ander zijde vermaent hoer questie belangende het maecken
der mussen ende hoeden te betrecken, in der guete hen tho leggen.
[157v] [5 maart 1591]
244
Martis 5 a martij
Dinxdach den V ten martij hebben die van de Marna und Halven Ampte sich bij einem
erb. Rath mit den verordenten der Omlanden beclaecht dat capitein Lambert de
Croisilles soldaten weder bij dartich starck int getal up die dorperen uuthgeloepen,
vermits sie een tijt lanck uuth verbott der samtlichen heren het plackenschot niet
upgebrocht hadden, begerende hunluyden daervan te ontlasten ofte in de servicen
weder te moegen corten.
Dier hern hebben hyrup geresolviert oeck den volmechtigen derselven plaetzen
duer mij in pleno consessu laeten inseggen, sie mochten voereerst het plackenschott
noch geven, men solde tot gelegentheit ine sollichs in den servicen ofte sonsten te
guede laeten koemen.
Oeck sint in dese bijkumpst gelesen copie van brieven soe der statholder an mons r
Indevelt geschreven van dat Zijn Gen. balde verhoepte te koemen ende dat men het
gelt voer Vrieslant begunste albereit tho Collen an tho tellen. Ter oirsaecke van
twelcke weder communicatie vant reijsen voergefallen, jedoch nichts entelijcks
hyrup gehandlet.
1 Zie voor deze concepten Hammonius’ brievenprotocol (MH II 2 en 4v).
2 Zie voor deze concepten ib. fol. 6-7.
3 Zie de brief van het stadsbestuur van Bremen van 3 februari 1591 (rvr 1462.437.1).
4 De zin is niet compleet. Op de conditionele bijzin moet nog een hoofdzin volgen.
5 Egbert Alting maakt eveneens hiervan melding in zijn dagboek; hij deelt ook mee dat Luitje Freriks
voor acht dagen de stad in mag (DA 818).

Nae dem middach is bij den Raedt voer guedt ingeseen dat der hern borgermeister
Frerick Moeijsteen, die erbare radeshern Barelt Janssen und Arent ter Braecke sich
neffens mij solden fuegen umb upt pappijr te brengen seecker rollen ofte register die
men solde moegen holden under die borgerie int voercoemen voer den Raedt, ten
eijnde meer richticheit geholden ende die borger henverner mit sollichen
mannichfoldigen daegen unbelastet moegen blijven.
[158] [6 maart 1591]
Mercurij 6 a martij
Vrijdach den VI martij is hopman Tiaert Herema bij dem erb. Raedt bescheiden
gewest. Demselven expresselijck angesecht, hij solde neffens hopman Sickinge
einem Bremer borger mit naeme Albert Klusman een vat mit kremerwahr, soe hoer
soldaten up der Eems genoemen, moeten restitueren und hem daerbij voergeholden
wat inconvenienten unsen borgern mit arresten ende anders daruuth enstaen zij.
Als averst gemelter hopman sich etwesz willen entschuldigen ist ime avermaels
van den presiderenden borgermeister Johan Wifrinck tselve angesecht, he muste sich
daernae stellen, dat die restitutie geschege; men gedachte sonsten andere middelen te
gebruicken. Oeck daerbij geaddiert, men wolde geen stolt spreecken van hem
hoeren; ofte hij niet wuste dat die hern hem gestelt, sie hedden oeck wal macht hem
weder aff te stellen.
Der hopman heft sich erboeden, hij wolde idt doen, men solde averst oeck an
Sickinga schrijven wente hij kunde hem niet prejudiceren.
Uuth bevel des erb. Raedes hebbe ick dem hern doctori medico Bernardo Tidingio, 1
als hij tot mijn huys gecoemen, weder ingesacht dat eijn erb. Raedt niet van
mehninge, kunde oeck daerher niet gebracht, einem medico mehr the geven tot
jaerbestallingen als der vorige affgestorvene dr. Peter de Weerdt gehadt hadde, te
weten 100 car. gl. Twelck als ime, doctori, niet gelegen, heft sich bedanckt,
seggende hij kunde daeromme neet dienen. 2
[8 maart 1591]
Veneris 8 a martij
Vrijdach den viii dach martij is die boede Meije weder van Hoeve gecoemen, heft
brieve mitgebracht van Zijn Hoch., 3 dieselve eerst bij den Raedt, daernae bij den
samtlichen verordenten, oeck bij Con. Matts leutenant und hoevetmannen gelesen
geworden ende derwijlen in den selven anmeldunge gedaen van de kumpst des hern
statholders 4 [158v] is derowegen weder in communicatie bij den erb. Raedt und den
samtlichen verordenten getoegen geworden, oft men oeck te Hoeve solde schicken
dan oft men Zijn Genaden ankumpst solde verwachten. Und nae lange
communicatie deses alsoe verbleven.
1
Tidingius was op 28 februari 1591 in de stad gearriveerd (DA 818).
2
Desondanks wordt dr. Bernhardus Tidingius op 8 maart 1591 als stadsmedicus aangenomen (DA
819). Zijn verzegelde aanstellingsbrief dateert van 9 maart 1591.
3
Zie ook de aantekeningen van Egbert Alting van deze dag (DA 819). Parma’s brief is gedateerd op 3
februari 1591 (rvr 1463.101.1).
4
Zie Verdugo’s Commentario: terwijl Verdugo zich in Luxemburg ophield kreeg hij van Parma bevel
om onmiddellijk naar zijn gouvernement terug te keren. Waarschijnlijk was dit bevel Parma’s reactie
op de schriftelijke klachten van de Groningers.
245

[9 maart 1591]
246
Sabbathi 9 a martij
Saeterdach den IX martij is des hern doctoris Bernhardi Tidingii commissie by den
erb. Raedt gelesen, versegelt ende mij bevoelen hem die in handen tho stellen.
[10 maart 1591]
Solis X a martij
Sondach den X en martij hebbe ick bij dem erb. Raedt gelesen een seecker concept
van een missive an den hertoch van Parma, wesende een antwoert up des hertogen
brieff am VIII ten lestleden im Raedt gelesen. Dewelcke geapprobiert und bij den post
oevergesunden. 1
[11 maart 1591]
Lunæ 11 a martij
Maendach den XI en martij sint die van den Olden Raedt sampt taelmans, geswoernen
ende boumeisters van den gilden bij den erb. Raedt bescheiden gewest und ist men
van den presiderenden borgermeister Johan Wifring voergedraegen dat men mit inen
tho verspreecken hadde, erstlich wat men anvangen solde mit die noch
oevergeblevene waeren ende guedern ende insonderheit mit het sulverwerck van der
lotterije, um daervan daetlyck gelt te maecken; voer het anderde van den kaeren um
den straetendreck wech te fuehren, oft men dieselve alnoch soe solde laeten; voer
het darde weren enige brieve van den hertoch gecoemen, die men inen oeck wolde
communiceren. Waerup ick uuth bevel des Raedes den brieff van Zijn Hoch.
gelesen, mitsgaeders die antwoert daerup gemaeckt.
Nae desem sint die van der snijder gilde tegens Evert Lamberts et consorten
ingefordert ende ten vollen weder hoer saecke belangendt het betrecken ende
stofferen der hoeden gedisputiert, denen [159] daernae dorch den presiderenden
borgermeister Wifring ingesecht, sie solden alnoch middel vinden um dese saecke in
vruntschap hen tho leggen, solden ten beiden zijden een ofte twe mannen erwölen,
hetsij uuth den geswoeren ofte daerbuyten, duer dwelcke dit different entelyck
mochte hengelecht worden.
Belangendt die guedern der lotterije 2 is geresolviert dat men het sulverwarck in een
bequaeme plaetze ter toene solde setten, mit solchen bescheide dat eenieder aldaer
solde mögen koemen besichtigen und tot zijn gevallen een stuck daer nehmen, mits
betaelende in solchen weerdije als idt tho Franckfort ingecoft ende daerup gedaene
costen. Waertho dan oeck der her borgermeister Moijsteen mit dem rentmeister und
andere vrunden geordineert die tax van costen up ieder te ordineren.
Die kaeren belangendt is voer gued ingeseen datter in ieder kluft een ofte twe gestelt
solden worden um allene in deselve kluft te dienen, mits nochtans datter guede
ordinantie up solde gestalt worden tot welcke ordonantie tho verveerdigen
geordineert sint neffens mij der erb. rentmeister, een taelman, een boumeister, oeck
een van den geswoernen. 3
1 Zie voor deze brief Hammonius’ brievenprotocol (MH II 8).
2 Zie hierboven, fol. 149v.
3 De ophaaldienst van vuilnis is al eerder aan de orde geweest 10 en 12 februari 1590 (fol. 40v en
42v).

Deses gedaen, is den bruedern van Willem Cloet geaccordiert dat sie gemelten
hoeren broeder um sich bij dr. Bernahrdo te cureren weder in dusse Stat solden
mogen inkoemen laeten.
Post haec, als ein erb. Raedt gedimittiert solde worden, 1 heft der erb. raedesher
Gisbert Arents in collegio voergedragen, derwijlen eenieder schuldich was
eedtshalven tho melden wat der Stat schaedlich, 2 soe kunde zijn erbarheiden niet
umbgaen den hern und vrunden an tho dienen, woe hem voergecoemen van enige
prelaten, dat eijn erb. Raedt sieluyden te gelde gaff, solliciteerden um hoer
cloesteren, waerduer dan een groete commotie under die borgerie [159v] begunste te
errijsen, desto meer derwijlen die prelaten seeden, sie wolden het segell van der Stat
verthoenen ende dat men alles gedaen hadde mit toedoent ende uuth den nahme van
den samtlycke geswoeren. Darher dan bij die gemeente een archgewoen geschept
alstofte enige borgermeistern het segel ofte signet der Stat hijrtoe misbruijcket
hadden, mit meer woerden, verclaerende nochtans dat zijn Erbarheiden, noch oeck
die geswoernen daraff neet wusten. Insgelijcken seeden voele van den geswoernen
datter van dessen wegen under die borger groet gespreck zij ende dat principalijck
umbdat der vicarius, pater Arnoldus Nijlen, gesacht solde hebben hy dede idt niet
wat hij deede mit Oldencloester, dan die hern van der Stat hielden die hant daeran
und idt was hoer werck.
Der presiderende borgermeister Wifring sachte oeck dat die priorinne van
Oldencloester Zijn Ern. L. oeck sulx gesacht hadde ende gevraecht ofte ein erb. Rath
hem, vicario, bevoelen alsoe tegens hoerluyden cloester te procederen; darup Zijn
Erntfeste L. geantwoert, neen, het were valsch, sie mochte sollichs by requeste wal
voerbrengen laeten voer den gantsen Raedt. Als averst hinwyder van den erb.
raedtsher 3 gesacht wurde, zij 4 hadden nochtans het segel ofte signete und sie wolden
idt wissen, hebbe ick geantwoert, men solde doch daetlijck den vicarium boede
schicken und laeten seen wat hij doch meende, die hern samtlichen daerbij
erinnerende wesz sie desz angaende—toe weten upt stuck van den Jesuiten
communicato consilio 5 voerlangste geresolviert; item wat Zijn Hoch. desz angaende
toegeschreven; item dat men geadviseert dat Oldencloester het bequaemste cloester
zij um te incorporeren mit die minste schaede; item dat dem patri van der Societeet
die acte van possessie under der Stat signete oeck gegeven, mit mehr relaes wat
bevoerens gescheet; seggende wie 6 wahrafftich dat niemaln jechts dusse saecke
[160] betreffendt geschreven, gesloeten ofte wechgesunden, ofte men hebbe idt wall
twe ofte driemalen im Raedt hoeren lesen ende gerepetiert, jae, ick hadde altijt
gebeeden ein erb. Raedt wolde doch noch eenmael hoeren lesen ende wall
pondereren ehr und bevoer het signet darup gedruckt worde; mit mehr ander
discours alhijr tho lange te recenseren.
In summa, pro conclusione is voer guedt ingeseen, men solde tegens den dach
morgen die hern leutenant und hoevetmannen hijrup beroepen ende alsdan die
samtlijcke geswoernen oeck daerup daegen ende alsdan mit malckander wijders
spreecken.
1
In de marge: ‘NB agitur enim res magni momenti’ (Latijn: ‘NB, het gaat immers om een zaak van
groot gewicht’).
2
Zie de tekst van de burgereed in het ‘Stadboek’ (rvr 26, fol. 100v en de parafrase ervan in ESA 573).
3 Gijsbert Arents.
4 De prelaten.
5 Latijn: ‘na gehouden overleg’.
6 Onzekere lezing.
247

[12 maart 1591]
248
Martis 12 a martij
Dinxdach den XII martij sint vanwegen die boeven geruerte saecke bij dem erb.
Raedt bescheiden gewest die hern Con. Mats leutenant ende hovetmannen. Dieselve
gecoemen zijnde, heft men guedt gevonden den erb. raedesher Gisbert Arents 1 eerst
te beforderen eer die andere hern van den Olden Raedt mit den geswoernen
inquemen, went dieselve weren oeck bescheiden weder bij dem Raedt te koemen.
Gedachter raedesher gecoemen sijnde, is mij belastet cortelijck te verhaelen wat
van Zijn Erbarheiden des vorigen daeges dem Raedt angedient was. Twelck ick in
corte gedaen ende die substantie daraff verhaelt, ende heft gemelter raedesher
selvest daernae gerepetiert wat ime van den prelat tho Rottum bejegenet zij. Nae
welckeer gedaene relation, derwijlen van Zijn Erbarheiden worde vermeldet nichts
daervan geweten tho hebben, oeck neeth tho wethen dat van dem Raedt umb
Oldencloester gesollicitiert was, hadde daromme dem prelat geantwoert sollichs
geloegen te zijne ofte, bij aldien het Stat signet darup stunde, dat hem, patri van der
Societeet, tho guede geschiet were van een guedt her ofte twe. Item derwijlen der
erb. raedesher Arent ter Braecke seede, jae, het Stat signet was daer, ende die
brieven weren twe, mit mijn hant latine geschreven, hebbe ick [160v] begin aff
begunnen te verhaelen hoe ende in wat gestalte diese saecke hoeren anvanck
genoemen, mijn verbal, twelcke [ick] tot dien eijnde mede im Raedt gebracht hadde,
hervoer treckende ende alle handlungen ende genoemene resolutien hemluyden
daruuth voergelesen, gelijcksfals die concepten van missiven an den hertoch 2 up die
eerste genoemene resolutie up den 19 en maij anno 88 geschiet, 3 gedaen, daerna van
den missiven an den hertoch belangendt d’incorporatie van Oldencloester 4 ende
mede die missive an den pater provincial ende dan lestlich wat hiernae wederomme
an den hertoch geschreven wasz um mit het collegie stillstant te doen; 5 oeck mede
daerbij an den nuntium apostolicum desz angaende ende an den provincial. 6
Inmiddelst is der her secretarius Marhuysen gesonden an den vicarium om te
hebben ende te eijschen den brieff daer sus voele aff gesacht worde.
Wedercoemende bracht hij die antwoert dat dieselve dem patri societatis weder
oeverantwoerdet zij.
Die samtliche geswoeren sint oeck hijrbij ingevoerdert ende is mij bevoelen
allent wat te bevoerens uuth den prothocollen ende missiven gelesen weder te
verhaelen, gelijck ick dan alsbald gedaen. In summa, die saecke schenen in solichen
stant te staen dat voele van den geswoernen ende insonderheit de boumeistern
seeden, dattet in alle vergaederingen ende herbergen een iedern die munt hyrvan voll
hedde, und sie dursten sich niet daerbij laeten vinden. Die heren solden idt hoer te
guede holden, sie weren die saecke wal thogedaen, dan sie dursten buyten hoer
gemeente niet, sie kunden anders het hoeft niet heel holden. Die gilden hadden sich
up die oldeste borger beroepen, daerbij bleven sie noch, dursten daervan niet
wijcken.
1
Gijsbert Arents was in 1591 lid van de Oude Raad, hetgeen wil zeggen dat hij in dat jaar niet
daadwerkelijk zitting had in de Raad.
2
Brief van 20 juni 1588 aan de hertog van Parma (MH I 34).
3
Zie Hammonius’ aantekeningen van die datum (VH I 33v).
4
Brieven van 3 januari en 5 februari 1589 (MH I 76).
5
Brief van 28 april 1590 (MH I 106).
6
Brieven van 30 april 1590 (MH I 107v en 108v).

Pro conclusione is niet ander gehandlet dan dat men die prelaten solle voceren
ende van hoer vernehmen wat brieff dit doch sij, daer sus van gesacht wurde.
[161] [13 maart 1591]
Mercurij 13 a martij
Wonsdach den XIII martij sint etliche prelaten als wesende verordenten der
Omlanden bij dem Raedt gecoemen, als nemblich Aedwert, Selwer[t], Rottum,
Oldencloester in de Marna, Wijtwert, Warffum mit dem official Krithe, und hebben
duer gemelten hern official Krithe voerbrengen laeten dat sie hoers deels angemerckt
hadden den elendigen staet daerin die arme luyden ten platten lande weren sittende
ende het underganck dat unsz wasz naeckende, sulx dat zij entelijck geresolviert,
niet tegenstaende des hertochs schrijvent nu umlanx gedaen, nae Hove aff tho
veerdigen, biddende daeromme dat den hern van den Raedt alsnoch in conformiteijt
van der oft genoemene resolutie gelieven wolde iemants uuth den Raedt te
committeren um mede tho senden, wente zie verhoepeden dat sie eenen bequamen
man an hoer zijde all gefunden hadden.
Nae gedaener proposition heft der presiderende borgermeister, die ernt.
Wifring, geantwoert dat een erb. Raedt des wel tho vreden, averst men solde doch
considereren ofte men wel vermeende etwesz uuth tho koenen richten, seggende:
gelt wasz gesunden gelijck geschreven wurde, item dem statholder Verdugo zij last
gegeven weder herwarts te koemen. Wat dan doch unse wervinge zijn solde; oft men
um een ander gouverneur wolde solliciteren, dan oft men meer volck wolde begeren
etc., mit meer discours, willende daermit tho verstaen geven—wie dan zijn Ern. L.
uuthdrucklijck seede—men solde die gesanten in duisent perijckelen ende gevaer
stellen ende nichts uuthrichten. Insgelijcken wurde van andern hern gediscurriert.
Jedoch als de vrunde van den Landen soe instanter 1 anhiilden is inen
geantwoert ein erb. Raedt wolde mit malckander spreecken ende binnen een dach
ofte twe antwoert geven.
Nae desem heft Wermolt Hillebrants versocht men wolde doch eenmael het slut
van zijne reeckeninge underteeckenen ende hem verwissinge doen. 2 Waerup die van
den Landen sich guetwillich erclaert. Is averst bij dem Raedt noch in bedencken
genomen. 3
[161v] Hijrmit sint die samtliche prelaten uuth begerent des presiderenden
borgermeisters ein weinich affgegaen ende hebben immittelst ein erb. Raedt mij
bevoelen den prelaten an tho dienen tgene in verleden daegen bij den geswoeren
gehandlet. Als nu die prelaten weder ingecoemen waeren hebbe ick ungeveerlich
dese navolgende proposition hemluyden uuyth bevel des Raedes gedaen:
‘Erweerdige religiose, besunder gunstige hern und guede vrunde. Einem erb.
Rath alhyr jegenwoerdich ist in den verleden daegen van eim gueten getrouwen
person int seecker voergedraegen worden wat maeten enige van den prelaten sich
solden up verscheidene plaetzen hebben laeten vernehmen alsofte ein erb. [Raedt]
sieluyden als litmaeten vant gemeene corpus van Stat und Landen durch
achterbacksische sollicitatien aff tho scheiden ende den einen voer den ander nae
1 Latijn: ‘met aandrang’.
2 Het gaat om de afwikkeling van de administratie van wijlen Herman Wijnbrugge. Zie hiervoor (o.a.)
Hammonius’ aantekeningen van 14 januari 1589 (VH I 85v).
3 Secretaris Alting meldt dat Wijnbrugge ongeveer 6000 gulden meer had uitgegeven dan hij
ontvangen had, en dat men daarover meer informatie verlangde (DA 819).
249

uuth den schoeff tho trecken sich understanden, ende dat van den Raedt seeckere
brieve geschreven die tot hoer 1 prejudicie mercklijck solden tenderen ende in specie
um d’incorporatie van den Oldencloester in de Marna. Welcke brieven bij den
erweerdigen hern prelaten geseen ende gelesen solden zijn ende mit der Stat signete
bevestiget gewest waeren. Waerher dan bij den borgeren allenthalven die saecke soe
wijt beleijdet dat voele persoenen sich einer commotion heftich besorget. Were
derowegen eines erb. Raedts vruntlich begeren, die hern prelaten willen sich
verclaeren ofte soedaenich oder diergelijcke schrijvent in hoer bewaer, item ofte sie
copie vant selve hebben, dat sie tselve voereerst, eer man wyders voertfahre, tho
voerschyn willen brengen.’
Upt twelcke die prelaten sich mit den andern besproecken ende duer den official
Krithe inseggen laeten hoe ende in wat gestalt die saecke, darher dit tumult
enstanden, zijnen anfanck genoemen, seggende dat die prelaten ten Brueren int
cloester onlangst versamlet gewest umb mit malckander te raeden belangendt die
questie van Oldencloester in de Marna. Daer zijnde were der her vicarius Arnoldus
Nijlen oeck aldaer bij den prelaten gecoemen, hadde sie vermaent sich tegens
d’incorporatie van Oldencloester niet t’opponeren, seggende dat die hern van der
Stat mit den geswoernen twerck mede dreven ende solliciteerden.
[162] Item seede gemelter official dat pater Samerius up een tijt oeck tot zijn
huys gecoemen, alwaer enige prelaten gewest ende under andern der prelat van
Grisemonnicken; demselven hadde gemelter pater seeckere brieven laeten lesen in
latijn an den provincial geschreven. Als men averst gevraecht ofte die hern prelaten
die copia niet hadden, seeden zij: neen, dan der inhalt was sollichs, recenserende
denselven soe voele sie kunden. Uuth welck relas, derwijlen die hern van den Raedt
wel verstunden dat idt denselven brieff was die men in nahme des Raeds in anno 89
den V ten februari an den provincial van der Societeit 2 geschreven, is mij bevoelen tot
justificatie der hern van den Raedt ex ordine et ab ovo 3 te repeteren wat zedert tjaer
88—nae den wederkumpst der gesanten die in anno 87 nae tHoff gesunden—
gepassiert und gehandlet wegen uprichtinge eines collegii.
Twelck ick gedaen ende hemluyden soewall die brieven des hertochs als wat
die hern daerup geantwoert voergelesen, ende oeck mede het concept van den brieff
in anno 89 an den provincial derselven Societeijt geschreven, 4 seggende dat sollichs
alles mit guet believent ende voerwetendt, jae mit thodoent van Con. Matt leutenant
ende hoevetmannen sij geschiet, mit nichten averst van mij ofte van enich
borgermeister alleene, 5 tselve alles nae der länge verhaelende; ende daerbij gesacht
dat sieluijden geen oersaecke gehadt um dessen wegen die borgerije in commotie te
trecken, ofte sich vernehmen te laeten alsoft men sich van malckander wolde
separeren.
1 Sc. ‘der prelaten.’
2 In het stadsarchief bevindt zich geen minuut van deze brief. In Hammonius’ brievenprotocol staat wel
een op deze dag gedateerde brief over dit onderwerp, maar deze is gericht aan de hertog van Parma
(MH I 76). Een vertaling van de Groningse brief is, naar de Latijnse tekst bij A. Miraeus, Opera
diplomatica IV (Brussel 1627) 680, gepubliceerd door Spijkers (H.W. Spijkers SJ, 'De Jezuïeten in
Groningen en Ommelanden. 1588-1807' I, in: GVA 1908, 128-194, in het bijzonder 141-143).
3 Latijn: ‘op de rij af en vanaf het allereerste begin’.
4 In Hammonius’ missivenprotocol ontbreekt een dergelijke brief. De eerste brief aan de provinciaal der
jezuieten dateert van 30 april 1590 en betreft het uitstel van de oprichting van het college.
5 De kritiek richtte zich dus ook op de syndicus. Iets dergelijks klinkt ook door in de woorden van Abel
Eppens en Johannes Julsing, die Hammonius als een jezuietenvriend beschouwden.
250

Insgelijcken heft der presiderende borgermeister Wifrinck dem prelat van
Rottum wel ernstlijck angesecht dattet zijn W. neet behoirt hadde hijrvan alsoe te
tijren ende roepen wie geschiet was, dan hadde zijn W. ietz bejegent, hadde sollichs
behoirt bij den Raedt toe brengen. Daer der prelat sich heft willen entschuldigen,
recenserende wat hij tegens den raedtsher Gisbert Arents dusz angaende gesacht,
waerbij dan die saeck alsoe verbleven. Ende tot den prelaten gesacht, men solde
daertho trachten dat men enicheit under die borger ende die eene tegens den ander
hielde.
[162v] [14 maart 1591]
Jovis 14 a martij
Donderdach den XIIII martij bin ick van den erb. Raedt an den vicarium generael
gesunden omme Zijn Erw. an tho dienen ende mit guede middelen te versuecken
ofte niet moegelijck dat, derwijlen der prelat van Wittewerum in Godt gerustet, die
zijlschepperije oever den Delffzijll einem erb. Raedt gegeven mocht worden.
Twelck ick uuth hebbenden bevelch mit bequaeme middelen Zijn Erw. angegeven,
jedoch geen ander antwoert bekoemen moegen, dan dat hij wall der Stat sonderlinge
geaffectioneert, averst hij dorffte nichts van den guedern, dem capitulo thostendich,
daervan verfremden, hij waere maer een diener. Toedeme weren die van den
Omlanden, soewall geestlyck als wartlijck, reedes bij hem gewest ende well
instanter begeert, hij solde doch die schepperije noch an der Stat noch an des
Coeninx Caemer niet oevergeven. Niettemin, hij wolde nichts doen, noch oeck
niemants daerin stellen buijten consent des Raedes.
Nae dem middach hebbe ich gemeltem vicario uuth bevel des erb. Raedes weder
ingesacht dat ein erb. Raedt sich mit den geestelichen personen in den Olden Ampte
neet becroende soe voele die goedesdienst ende bedieninge der sacramenten
antreffet. Averst die schuele und die kerckvoegeden belangent daer wolde ein erb.
Raedt guede upsicht up laeten draegen; hedde oeck reedes hoeren amptman
bevoelen upt tgene wat van Suydtbrueckster schuele gesacht sich tho informeren
ende, woe ferne befunden datter enige psalmen geleert worden ofte enige
verboedene catechismi, dat sollichs affgeschaft solde worden.
[15 maart 1591]
Veneris 15 a martij
Vrijdach den XV ten martij hebbe ick uuth bevel des Raedes angeholden dat
Nijehoeffsterzijll gestoppet ende daerduer belettet mochte worden, datter geen meer
waeter uuth Humsterlant henup die leege landen kunden loepen. Twelck bij den hern
leutenant und hoevetmannen geconsentiert und alsbald Elle 1 dem diener bevoelen
tselve tho verichten.
1 Deze persoon komt bij Alting voor als bode van luitenant-stadhouder De Gouda (DA 513).
251

[163] [19 maart 1591]
252
Martis 19 a martij
Dinxdach den XIX martij bin ick in den Raedt gevordert umb mit denselven te
communiceren wat bij den hern borgermeister Moijsteen, die raedeshern Barelt
Janssen, Johan van Deest und Arent ter Braecke neffens mij, sijndico, geconcipiert
gewest, belangende die neuwe rolle, soe ein erb. Raedt upt mannichvoldich
anholden van hoer gemeente geresolviert up tho richten. Als ick daermit in den
Raedt gecoemen, worde ein erb. Raedt verstendigt dat der ern. Michel Broersma,
van den statholder voeraff gesunden, ingecoemen solde zijn. Daromme mij belastet
ine, Broersma, an tho spreecken ende van hem tho vernehmen waer der statholder
mocht zijn ende wanneer hij herwarts tho verwachten.
Twelck ick gedaen ende van gemeltem Broersma verstaen dat Zijn Gen. tho
Zutphen, mij oeverantwoerdende een schrijven van Zijn Gen. an de hern van den
Raedt. Ende alsoe Broersma mij seede dat Zijn Gen. voer die ankumpst van Zijn
Hoch. van den grave tho Mansfeldt vollenkoemen contentement ontfangen, mit
ordre van gelt ende ammunitie, twelck van den hertoch hernae gerevociert, hadde
Sijn Gen. niet weder int gouvernement willen trecken, he hedde dan die middelen
van hem versocht. Jedoch hem nu entelijke ende bij ungenaden des coeninx 1
bevoelen weder herwarts in gouvernement te koemen, sulx dat ick niet entelijck
weten kunde wat vertroistinge van den statholder te verwachten, hebbe ick tselve bij
dem Raedt weder ingebracht, de van dessen wegen seer cleinmoedich geworden
ende schier nieth geweten wat men seggen solde. Oeck soe dat een guet her sich
vermercken liete off dit unse beloeninge zijn solde van alle unse getrouwicheit;
wente he dat geweten hadde, hij wolde int jaer 80 die saecken up een ander voet
gedirigiert hebben, all hoe slecht hij oeck were, mit meer andere discoursen, die van
den eene voer, dem andern nae alhijr voergebracht worden.
[20 maart 1591]
Mercurij XX a martij
Wonsdach den XX ten martij heft de presiderende her borgermeister Johan Wifring bij
dem erb. Raedt gerapportert wat communicatie zijn Ern. L. mit gemeltem Broersma
van der gementioneerde saecke gehadt hadde, seggende [163v] guedt rundt, der
statholder queme sonder gelt ende volck, dan Zijn Alteze hadde hem bij die hoichste
ungenaede des coeninx expresse bevoelen weder in zijn gouvernement te trecken;
daer wesende wolde Zijn Hoch. hem tijtlijcx assisteren. Item dat Zijn Gen. int
begintsel zijnder negociatie tho Hoeve wall guede depeschen van den grave tho
Mansfeldt bekoemen hadde, dan alsobald der hertoch weder uuth Vranckrijck
gecoemen, zij alles gecassiert, jae, het gelt zij toe Hoeve verswunden gelijck snee
voer die sunne. In summa, die saecken stunden alsoe te Hoeve dat men van daer
weinich hulps hadde toe verwachten.
Nae angehoirden rapport vorgedachtes heren borgermeisters is avermaels bij
dem Raedt int lange gediscourriert van den elendigen ende 2 schier deplorablen staet
dusser Stat ende Lande, jedoch van einem jedern darher gesloeten, men mochte
nochtans het vaentijen (soe men secht) niet heel laeten liggen, ofte die muet geheel
verloeren laeten gaen, dan effenswal up middel gedencken hoe wij solden koenen
1 Hierna volgt een tweede, overbodig, ‘hem’.
2 Ms.: ‘een’.

estaen. Hebben insgelijcken die hern van den Raedt mij bevoelen alles wesz vorsz.
den hern Con. Matt leutenant und hoevetmannen te vermelden. Twelck ick deme in
achtervolch alsbald up Zijner Matt Caemer gedaen.
Nae dem middach bin ich avermaels in den Raedt gevordert ende aldaer die
samtliche hern wederomme gevonden, discourrierende van dese perplexiteijt. Ende
nae lange communicatie van desen hefft men die geconcipieerde ordonantie upt
stuck van der rolle im Raedt gelesen, oeck in sommige stucken ende principalijcken
up die appellation etwesz geëndert. Jedoch einem iegelijcken bevoelen daerup
wijders te gedencken, oeck dieselve geconcipieerde ordonantien bij sich selvest te
lesen ende eenieder daernae zijn guetbeduncken darvan te seggen.
[21 maart 1591]
Jovis 21 a martij
Donderdach den XXI martij bin ich in den Raedt gevordert, alwaer mij behandigt een
requeste van der hammerijck, 1 claegende oever leutenants Dassa knechten, umb
deselve gemeltem Dassa te communiceren ende umb affschaffing dern foullen an
tho holden. Dit hebbe ick nae den middach gedan, averst weinich troest darup
erlangt.
[164] [25 maart 1591]
Lunæ 25 a martij
Maendach den XXV ten martij, als etliche Westvriesche schippern sich beclaecht dat
sie—niet tegenstaende der hern borgermeistern ende raedt gegevene passeboert—an
de schantze up Aewerderzijll nochtans mit hoer scheepen angeholden wurden, is
dem schrijver van hopman Philippe de Torres bij dem Raedt ingesecht sollichs an
den bevelchhebber aldaer tho verschrijven darmit die schippern ungelettet mochten
faehren. Wellichs der schrijver angenohmen te willen doen.
Eodem ist bij dem erb. Raedt gelesen wat die verordente statholder tho Munster mit
sampt borgermeistern und raedt darselvest wegen der repressalien in antwoer[t]
anhero gelangen laeten. Wellichs wijders mit den geswoernen tho communiceren.
[26 maart 1591]
Martis 26 martij
Dinxdach den XXVI en martij sint die verordenten der Omlanden bij dem Raedt
gecoemen ende aldaer duer den hern official Krithe voerbrengen laeten van die
jegenwoerdige swaericheit ende benautheit des landes, begerende dat men sollichs
an den statholder solde schrijven. Waeroever oeck gelesen Sijner Gen. missive an de
hern van der Stat geschreven, des inholts dat Zijn Gen. van hyr wolde wechtrecken
alle die neuwe knechte under grave Harmen gehoirich, uutgesecht een veendel. Nae
lange allehandt discours is mij belastet een missive te concipieren omme deselve
tegens den dach morgen mit den samptlichen hern, wie glijcksfals mit Con. Mats
leutenant ende hoevetmannen, te communiceren.
1 Of ‘van den hammerijcken’?
253

In dese bijkumpst is dem hern secretario Popco Everhardi toegelaten een
jaertaxt uuth tho schrijven ende dat up den datum van den 23 martij, darmit sollichs
voer Ludgeri 1 geschede.
Insgelijcken is geaccordiert twe 2 weecklehninge up den raedesher Redmar
Coeninck. 3
Andere saecken, als van z. Harmen Wijnbruggen reeckenschup, item van gelt
tot salpeter, sint uuthgestelt bisz up den dach morgen, omme alsdan mit malckander
wijders daraff tho reeden.
[164v] [27 maart 1591]
254
Mercurij 27 martij
Wonsdach den XXVII martij sindt in presentie van Con. Matt leutenant und
hoevetmannen sambt borgermeistern und raedt mit den verordenten der Omlanden
up den raedthuyse gelesen seecker concept eins brieffs an den statholder Verdugo 4
van der extremiteijt dusser Stat und Lande vermeldende, item van het uuthtreckendt
des neuwen regiments; dwelcke geapprobiert. Ende nae lange discours nichts anders
gehandlet dan dat men Zijn Gen. ankumpst ofte antwoert solde verwachten.
Oeck is geëxhibiert een request der samtlichen carspelen an de suijdtzijde des
Dampsterwals, daerinne sie gesuppliciert desen voertijt 5 den caedijck 6 mit assistentie
der samtlichen lantschup weder te moegen maecken, ofte dat sieluijden den selven
dijck selvest wolden maecken, mits dat men sie van den schattingen solde bevrijen.
Waerup gesloeten die supplianten solden enige committeren die in hoerer allen
nahme mochten verclaeringe doen wie wijt sie het verstunden van den schattingen
bevrijet te willen wesen, ofte sulx generaliter oder averst van den landen allene, die
durch het solt waeter beschaediget kunden worden, tho verstaen zij.
[30 maart 1591]
Sabbathi 30 a martij
Saeterdach den XXX en martij nae den middach is een schrijvent van hopman Forneau
an die hern gecoemen dat der vijant eenen anslach up den Delffzijll solde hebben.
Derowegen in presentie der hern leutenant und hoevetmannen bij den Raedt
besloeten, oeck hopman Herema alsoe ingesacht, dat hij zijn volck uuth Usquart
solde lichten und weder in Waetum senden, mitsgaeders dat hopman Sickinga weder
enich volck in Usquart solde stellen; wellichs mij bevoelen hem, Sickinga, alsoe to
te schrijven.
Desen selven naemiddage omtrent den avent heft eener, mit nahme Simen
Cornelijssen uuth Zelant geboeren, erstlich dem hern leutenant allene, daernae den
hern hoefftmannen alsmede den hern borgermeistern up des Coeninx Caemer
geoepenbaert dat hij in Oeterdum gevencklijck gewest ende daer zijnde hadde der
vijant hem heftich toegesettet, hij solde doch een guet patriot zijn ende grave Willem
1
26 maart.
2
Het Ms. is hier onduidelijk.
3
Coninck was sedert 29 juli 1590 belast met de verzorging van de ‘servicen’ (zie hierboven, fol. 101v).
4
Zie voor de tekst van deze brief Hammonius’ brievenprotocol (MH II 10).
5
‘Lente’ (?)
6
De binnendijk tussen Fivelgo en het Klei-Oldambt.

een guede denst doen, [165] wente sie seegen wal uuth zijn passeborten dat hij mit
de Groeningers wall stunde. Ende als hij tselve een tijtlanck geweigert, hadde
hopman Knoep hem soe vaecke toegesettet dat hij laestlich gesecht hadde, wat
dienst men van hem dan begeerde, hij wolde sich laeten gebruicken.
Darup was hem gesacht, hij solde alleene man een huijs huijren bij de Kraene-
ofte die Ebbingepoerte. Aldaer solde hij een twintich ofte dartich soldaten in
verborgen holden, die die wacht bij der poerten kunden oeverweldigen, des soe
hadden sie swemmers die under die boegen solden koenen inkoemen ende alsoe
mester worden van der poerte umb den vijant also in te doen trecken. Item, hij solde
sich addresseren an eijnen, Luytien Frericx genoempt, dieselve was een guet patriot,
solde hem in alles guede anwijsinge doen.
Deses verstaen zijnde is bij den erb. Raedt in deliberatie getoegen wesz men
mit desen Luitijen Frerix hadde voer tho nehmen. Jedoch nichts geresolviert, dan die
saecke is uuthgestelt bisz up den dach morgen.
[31 maart 1591]
Solis 31 a martij
Sondach den lesten martij umtrent soeven uhren is eijn erb. Raedt weder up den
raethuyse versamlet ende in communicatie getreden van den vorn. Luytien Frerix,
ofte men hem solde incarceren ofte zijn papijren laeten visiteren, oder averst ietz
anders mit hem voernehmen, oder uuth der Stat te doen vertrecken. Dan alsoe die
hern sich niet hebben weten tho resolveren vermits die sommige gemeent, men solde
hem slechts weder laeten vertrecken, andere averst datter indicia 1 genuech waeren
omme sijn papijren oftre schriften te versichtigen, ist voer ditmael daerbij noch
verbleven ende bisz up den maennddage uuthgestelt.
Nae den middage ist dese communicatie weder angevangen, jedoch niet voelendet,
vermits die verordenten der Omlanden gevociert gewest, mit den welcken—oeck in
presentie der hern leutenant und hoevetmannen—gecommuniceert het schrijven van
grave Fridrich umme voer vier veendele knechte zijns brueders regiment noch een
weecklehninge te hebben.
[165v] Twelck van den hopman Forneau versocht zijnde, noch voer dese reijse
voer die twe veendelen veraccordiert geworden. Dan alsoe der secretarij Popco
Everhardi niet tho vinden gewest, ist daerbij alsoe den dach verbleven.
Int affgaen heft der her leutenant den vier hern borgermeistern heemlijck angesacht,
sittende aldaer present, hij wolde wall um etlijcke duisent daler, 2 dat Sijmen Gerrijts
die saecke soe breet niet gecommuniciert hadde, begeerende seer groetelijckx dat die
hern tselve doch wolden in den raedtcaemer versmoert holden en hem, Luitijen
Frerix, niet molesteren dan in stillicheit laeten sitten, wente men gedachte noch
etwesz notabels tot dienst Zijnder Matt mit desen man uuth tho richten.
Ter cause van welckeer begeerte is dese saecke hiermit in kuelvat gesettet ende
niet meer darvan gesproecken.
1 Latijn: ‘aanwijzingen’.
2 Hier lijkt het woord ‘wedden’ weggelaten
255

[1 april 1591]
256
Lunæ 1 a aprilis 1
Maendach den 1 ten aprilis is bij den erb. Raedt entelijck veraccordiert dat men
hopman Forneau dese weecklehning voer zijn ende hopman Paix 2 veendel noch
solde bestellen. Weszhalven dem rentmester und mij bevoelen dartho te trachten
waer wij tselve gelt solden moegen nehmen.
Oeck is mij bevoelen bij den hern leutenant und hoevetmannen an tho holden,
darmit den van Winssum und Obergum upgelecht moch worden an het Stat huys toe
Winssum, 3 daer die muijre affgenoemen, tselve mit soeden weder toe bekleeden;
insgelijcken datter een jaertaxt uuthgeschreven solde worden tot betaelinge van
salpeter, ende dat up tho brengen in handen des hern rentmesters Johan van Deest.
[3 april 1591]
Mercurij 3 a aprilis
Wonsdach den III aprilis heft der wolgeboren her graff Fridrich zum Berge bij den
erb. Raedt anholden laeten umb noch een lehninge voer die ander twe veendelen
knechten, nemblich zijns saligen brueders, grave Adams, ende hopman Sandten te
bestellen. Warup die van den Raedt voer guet ingesien sollichs den verordenten te
communiceren.
[166] [4 april 1591]
Jovis 4 a aprilis
Donderdach den IIII aprilis umtrent acht uhren sint die samtliche prelaten bij den erb.
Raedt up den raethuyse erschenen, denen die oersaecke untdecket waeromme sie
beroepen, als nemblich, dat Zijn Gen. grave Fridrich weder hadde ansuecken laeten
umb voer noch die ander twe veendel zijns brueders lehninge te hebben voer een
weecke; daerbij inen wel angemeldet dat men Zijn Gen. albereit sollichs hadde
affgeschreven. Dan alsoe ohne twijvel een groet uuthloepent hijrup erfolgen wolde,
hadde men den samtlichen vrunden sollichs wal willen anmelden, darmit sie dessen
wetenschap mochten hebben.
De prelaten hebben geantwoert bij hoer geen raedt tho wesen, noch oeck geen
middel omme gelt. Dan die hoevelingen weren ten Brueren by den andern, dieselve
mocht men oeck laeten koemen.
Twelck gedaen; als sie averst ingecoemen, is dieselve mehninge gerepetiert,
oeck het affslaegige antwoert soe an den grave geschreven was inen samtlich
voergelesen.
Die hoefflingen hebben angevangen sich tho beswaeren, seggende, sie wusten
geen middel die saecke in susdaenen gestalt langer staende the holden, voele
weiniger dat sie jechts meer solden koenen accorderen; dan diejenige die biszhero
schatvrij geseeten solden dit nu verschieten.
Waeruuth dan tusschen den prelaten ende hoefflingen woerden erwassen, oeck
soe, dat die hoefflingen begeert up te staen ende sich met den andern bespreecken.
1 In de marge: ‘Aprilis’.
2 Lezing onzeker.
3 De zgn. westelijke borg te Winsum (de Vrouw Amkenheerd), die eertijds eigendom was van Peter
Sickinga? Met ‘het Stat huys’ bedoelt Hammonius het huis dat de stad Groningen te Winsum bezat.

Sulx zij dan gedaen ende oever een kleine wijle den hern official uutgevordert, mit
deme sie tho lest weder ingecoemen, und weder inbrengen laeten dat die vrunden
van den Omlanden samtlich begeerden, die hern van der Stat wolden voer dese reijse
noch raedt vinden tot der lehninge; voer het anderde begeerden sie enen Lantsdach
uuthgeschreven tho hebben omme alsdan die quartieringe te maecken nae
gelijckheit, ende die eene niet meer als den andern beswaeren.
Twelck die van den Raedt geaccordiert ende mij mit dem rentmester bevoelen
noch om te vraegen offt wij ietwesz solden koenen lehnen.
[166v] [5 april 1591]
Veneris 5 a aprilis
Vrijdach den V ten aprilis is bij dem erb. Raedt angedient dat der vijant mit omtrent
700 mannen tho Reijda toe scheepe gegaen ende nae die herlicheit Wedde het hoeft
gekeert solde hebben omme aldaer een schantze te leggen. Twelck ick dem
wolgebornen hern grave Fridrich zum Berge uuth bevel des Raeds oeck angedient,
omme denselven voer te koemen, soe voele moegelijck.
Darup Sijn Gen. sich erboeden mit dem kriechsvolck deszweeges hen toe
trecken, dan wolde nochtans voele raethsamer achten, men liete erstlich diese
kuntschaft int seecker erfahren.
[6 april 1591]
Sabbathi 6 a aprilis
Saeterdach den VI ten aprilis hebbe ick dem erb. Raedt angedient dattet mij niet
moegelijck weere Zijn Gen. grave Fridrich mit dem gelt langer up tho holden, wente
het convoij was angecoemen; daromme mochten die heren sich verclaeren wesz te
doene stunden.
Ein erb. Raedt heft mij geantwoert: ick mochte Iren Gen. het gelt—soe ick
etwesz bekoemen hadde—oeverantwoerden. In achtervolch van twelcke ick mit dem
hern rentmester affgegaen, der mij daernae driehundert gulden tot mijn huys
gebracht, daerbij ick andere driehundert gl. gedaen, die nemende van tgelt soe ick in
naeme van Stat und Landen van der Drenthe ontfangen. Ende alsoe in effecte
toegetelt dem schrijver van z. grave Adams veendel mit dem schrijver van hopman
Paix veendel die summa van 600 car.gl.
[8 april 1591]
Lunæ 8 a aprilis
Maendach den VIII aprilis is bij dem erb. Raedt een schrijvent gelesen, koemende
van den statholder Verdugo, dat Zijn Gen. upt spoedichste sich herwarts wolden
verfuegen.
Noch van Hillebrant Engelberts een schrijvent wegen eines gevangenen
soldaten; item van die provisie uuth Schrams handen te laeten ontfangen. Daerup
hem geantwoerdet den gevangenen soldaten um een maent solts 1 te willen relaxeren.
1 Soldij.
257

[167] [9 april 1591]
258
Martis 9 a aprilis 1
Dinxdach den IX en aprilis is up dem raethuyse eijn gemeiner Lantsdach geholden,
alwaer, nae verlesung des mandats nae older gewoente, van dem hern official Krithe
geproponiert dat der wolgeboren her grave Fridrich zum Berge etc. in der verleden
weecke voer die drie noch anwesende zijns L. brueders grave Harmens veendele
knechte lehninge versocht; dwelcke die vrunden van den landen doemaels niet
gewust te vinden, dan van den hern van den Raedt duer mij, syndicum, ende den
rentmester enich gelt bij den borgern up interest te laeten suecken well instanter
begeert, twelck oeck geschiet. Dan alsoe tselve nu voirts wolle fallieren 2 ende dan te
bevruchten stunde dat daerduer het uuthloepent der soldaten ende consecutivelijck
het verdarff der samtlijcken luyden volgen wolde, were deser Lantsdach
uutgeschreven, darmit men mit malckander spreecken ende raeden kunde und
möchte ofte daer enich raedt oder middel te vinden sij.
Nae gedaener proposition hebben die volmechtigen, der eene hijr der ander
daer, van haer unvermoegentheit, jammer unde elende begunnen te spreecken, ende
ist alsoe up den huyse groet geroep ende claegent gehoirt, dat sieluyden verloepen
musten und wolden, insonderheit die int Westquartier, sich beclaegende niet allene
oever die undraechlijcheit der contributien, sondern oeck oever gebreck van vuer
voer haere beesten.
Nae lange roepent ist inen ingesacht, sie solden uutgaen und bespreecken sich
mit malckander wat antwoert sie geven wolden. Twelck geschiet; hebben sie
daernae den official uuthgefordert ende durch denselven inseggen laeten, sie
begeerden dat die prelaten und hoefflingen, als mede-litmaeten des Landes, sich bij
inen verfuegen wolden omme mit malckander te spreecken.
Darup die prelaten sich geresolviert und geantwoert, sie wolden hijrboven up
den huyse resolveren und sich niet affsondern van den Raedt.
Sulx dat lestlich die volmechtigen van den carspelen duer den official weder
inbrengen laeten dat hoer unvermoegentheit soe groet was dat sie het alsus niet
kunden staende holden, dan begeerden wal, men wolde daertho trachten dat die
soldaten bij hoeffden belehnet mochten worden; 3 item dat bij soeveer die lantheren
geen huyre en wolden boeren, soe mochten sie sien ofte sie idt alsus noch kunden
staende holden.
[167v] Als averst dit bij den hern van Stat und Lande een selsaem ansien
gemaeckt ende men niet anders heft koenen spoeren dan dat dit des vijants angevent
gewest, heft men dat alsoe laeten berusten ende inmiddelst hebben die huysluyden
ieder hoere clachte van hoer unvermoegentheit gecontinueert ende hebben die
sommige hijr ende daer tegens den hern begunnen te claegen oever die ungelijckheit
die daer geholden worde mit het quartieren, dat die sommige vrij seeten sonder
schattinge te betaelen etc.
Nae lange discoursen heft men die samtlijcke volmechtigen weder laeten
uuthgaen, mits oeck enige redgeren ende pastoren, sulx dat niemants boeven bij den
hern gebleven dan allene die prelaten und hoefflingen, die aldoe under sich
1 In de marge: ‘Lantsdach’.
2 ‘Te kort schieten’.
3 Dat wil zeggen: in tegenstelling tot de gebruikelijke methode, waarbij de hopman geld ontvangt voor
de nominale sterkte van het vendel. Indien het aantal soldaten kleiner was dan de nominale sterkte
van een vendel, stak de hopman het overblijvende geld in eigen zak. Daarom zaten de kapiteins
doorgaans niet te wachten op een monstering van hun vendels.

egunsten te discourreren; ende insonderheit begunden die vant Oisterquartier te
seggen, men solde gras gras gelijck sitten ende die eene niet meer vrij laeten sitten
als die ander, seggende dattet unbillich were dat die eene voer den ander solde
betaelen. Twelck als bij den sommigen etwes qualijck genoemen, hebben die uuth
het Oestquartier effenswel geïnsistert, seggende, sie verstunden gras gras gelijck van
den landen in een carspel liggende ende allijcke guet wesende. Up welckeer punct
lange tijt oever und weder oever gediscourriert, dan geen entelijcke voet genoemen.
Nae lange wijle heft men die samtlijcke huysluyden noch eens weder inkoemen
laeten, dwelcke aldoe noch avermaels duer Waelcke Itens inbrachten dat sie niet
meer wusten geven, in sonderheit die int Westquartier wolden doch verloepen; dan
sie begeerden noch dat men die quartierunge wolde maecken gras gras gelijck, item
dat die lehninge mochte bij hoeffden gescheden ende bij soe veer die lantheren
alsdan die huyre kunden entbeeren, soe mocht men noch sien ofte sie noch kunden
blijven woenen.
Nae welckeer antwoert sint die volmechtigen gedimittiert ende hemluyden is
angesecht, men wolde alle middelen gebruicken soe voele moegelijck, dat men sie
enichsins mochte verlichten, ende solde doen allet wat men tot die meeste defensie
des Landes solde bevinden te behoeren.
[168] Nae desem is duer occasie eijner supplication, van Hans Henricus
gepresentiert, communicatie voergefallen van maeckinge der kaijnge, jedoch up
ditmael nichts geresolviert, wie gelycksfals oeck neeth upt principael deses
Lantsdachs; dan is bewilligt dat die samtliche hern up den naemiddage weder by den
Raedt solden koemen.
Nae den middach weder versamlet zijnde, jedoch absentibus locumtenente et
quatuor capitaneis, 1 is weder communicatie voergevallen van gelijckheit int quartier
te holden. Dan alsoe jedermennichlijck bekande dat men niet egentlyck kunde weten
wat landen solden unbruyckbar willen liggen voer den dach van meij, als sie 2
afftoegen, soe heft men voer rathsam geachtet dat alsdan uuth alle carspelen die
schatboerders solden oeverbrengen wat landen unbruijckbar bleven beliggen ende
wat landen vrij weren.
Midlertijt solden diejenige, soe noch up de landen weren sittende, die lehning
tusschen Ludgeri 3 und meij verschijnende moeten betaelen. Twelck mit een heren
mandaet alsoe uuthgeschreven solde worden.
Noch is entsloeten dat an den hopman up den Delffzijll geschreven solde
worden dat hij die commission van victualien tot zijnen laste solde annehmen, und
alles bij specificatie ontfangen; item dat Hans Henricus reeckenschup duer enige
verordente van Stat und Lande affgehoert solde worden ende laestlyck is entsloeten
dat men van alle dese benautheiden an den statholder solde schrijven.
1 Latijn: ‘in afwezigheid van de luitenant en vier hoofdmannen’ .
2 De meiers.
3 26 maart.
259

[10 april 1591]
260
Mercurij 10 a aprilis
Wonsdach den X en aprilis heft der wolgeboren her grave Fridrich zu Berge bij dem
erb. Raedt anmahnen laeten um noch eene lehninge voer drie veendele knechten toe
geneten. Dan alsoe bij den hern geen raedt gevonden heft koenen worden, is dem
official Krithe und mij bevoelen Zijn Gen. het affslegige antwoert in tho brengen.
Twelck wij alsbald und noch voer den middach gedaen.
[168v] Eodem is van alle swaericheiden an den heere statholder geschreven ende ist
concept im Raedt ende mede in presentie des hern officials in nahme der Lantschup
gelesen ende geapprobiert. 1
[11 april 1591]
Jovis 11 a aprilis
Donderdach den XI en aprilis bin ick neffens dem hern official an den wolgeboren
hern grave Fridrich avermaels gesunden ende Iren Gen. geremonstriert van wegen
die groete oeverlast die capitein Lamberts volck den ingesetenen van der Marne was
andoende. Dieselve beloeft ordre te laeten stellen.
[13 april 1591]
Sabbathi 13 a aprilis
Saeterdach den 13 aprilis heft wolgedachter here grave Fridrich mij tot sich
beruepen und upt allerheftigest geïnsistiert ofte niet moegelijck zij noch eene
lehninge voer den soldaten tho vinden. Dan derwijlen ick well gewust datter geen
middel bij den hern tho vinden, hebbe ick Iren Gen. sollichs avermaels affgesecht.
[15 april 1591]
Lunæ in feriis Paschalibus 2
15 a aprilis
Maendach den 15 ten aprilis sint die heren van den Raedt nae den middach versamlet
gewest ter cause dat die van Bremen een missive der angevangenen arresten up unse
borger guerdern avermaels anhero gesunden; item vermits een schrijvent van den
here statholder angekoemen.
Eodem ist een soldat van den vijant affgeloepen, van Wolde alhijr gesunden, der
sich voer dem Raedt liete vernehmen hij hedde jechts dem graven an tho melden,
daeran Stat und Lande mercklyck gelegen; nieth willende tselve in pleno senatu
oepenbaren.
Darher dan een erb. Radt mij belastet denselven soldat Zijn Genaden te
verthoenen ende bij dem examine tho zijn. Twelck Ire Gen. geconsentiert; dan is des
soldaten angevent nieth anders gewest dan dat hij middel wuste in den duyster
nachten Oterdum in the nehmen, discurrerende up die middelen desselven
voerhebbens, twelck unnoedich hijr tho setten.
Deser ist bisz tot wyder bescheidt under des graven veendel gesteecken.
1 Zie het brievenprotocol (MH II 15).
2 Paasmaandag, Tweede Paasdag.

[169] Desen selven avent heft Zijn Gen. mij angesecht bij sich entsloeten te zijne
nae den statholder te verreysen ende derselven alle dese extremiteijten darinnen wij
stunden te ontdecken, begerende van mij den erb. Raedt te vraegen wesz hoer advis
in deme zij.
[16 april 1591]
Martis 16 aprilis
Dinxdach den 16 aprilis, als ick einem erb. Raedt wolgedachtes hern graven
meinunge wegen zijns vertrecks an den statholder im Raede voergedraegen, ist mij
belastet Iren Gen. in tho seggen datt dieselve darinne doen mochten wie sie es
verstunden, dan men druege die voersorge dat in Zijn Gen. absentie meer
ungeregeltheiden solden gescheden alsz sonsten.
Twelck ick alsbald gedaen, und heft Zijn Gen. darup mij voer resolutie
ingesacht, hij wolde noch blijven dan wuste geen raedt mit den soldaten.
Sollichs weder ingebracht bij den Raedt heft men voer guedt ingesien Stat und
Lande te beroepen neffens leutenant und hoevetmannen umme te sien wat middel
tho vinden.
Up den middage bin ich weder tot Zijn Gen. gevordert, die mij aldoe anseede dat hij
daetlijck wolde verreisen, hadde zijn resolutie verandert, wente ofte hij schoen hyr
bleeff, soe hadde hij doch geen middel; was niet meer als een stock, und ist
daermede vertoegen.
Nae den middage, alhoewel die van den Omlanden beroepen gewest, sint nochtans
niet erschenen, dan allene sint bij den Raedt gecoemen leutenant und hoevetmannen,
die wal mit den erb. Raedt int lange gediscurriert dat men noch enich middel
behoirde te vinden, dan hebben nichts koenen resolveren, vermits die verordenten
absent.
[17 april 1591]
Mercurij 17 aprilis
Wunsdach den XVII is in gemeiner versamblung van Stat und Lande, oeck in
presentie der vier hern hoevetmannen, van den borgermester in der tijt, den
erntfesten Wifrinck, geproponiert, erstlich belangendt het gisterige gespreck um
enich middel te vinden voer het volck tho Farmssum; [169v] ten andern van
caijinghe, ofte dieselve oeck weder te maecken ende in wat gestalt; tertio, mit wat
middel men het bestial alhijr omtrent die Stat solde koenen in verseeckerheit holden.
Belangendt het eerste hebbe ick den hern angedient dat der commissari Vasques
angekoemen ende enich gelt mitgebracht, daromme niet noedich hijraff wijders tho
spreecken.
Angaende die caijnge is wijtleuffich gediscurriert, jedoch under andern
voergebracht dat der vijant woll tho induceren zij omme te gedulden dat men den
dijck weder bij Oeterdum sluege. Derwegen is hijrup geresolveert, men solde Aijlke
Wijncken und Popco Uffkens verschrijven und dieselve induceren dat sie tot den
vijant toegen omme te sien wat men desz angaende solde koenen erlangen.
261

Het leste punct belangendt heft men voer eerst geenen beteren raedt weten te
vinden dan dat men het volck van capitein Herema an allen oerden solde lichten
omme daermede die stathammerijcken te bewaeren ende dat Herema solde
verschreven worden om van hem te verstaen uuth wat garnisoenen men enich ander
volck solde koenen nehmen tot verfullinge der plaetzen daer Herema solde moegen
uuttrecken.
[18 april 1591]
262
Jovis 18 a aprilis
Donderdach den XVII[I] aprilis hebbe ick bij den erb. Raedt een schrijvent van
Bremen mit een geconcipieerde antwoert darup gelesen ende dat in presentie van
twe taelmans ende twe boumestern; twelck geapprobiert ende alsoe affgegaen. 1
Mit hopman Herema is oeck gecommuniceert van enich volck uuth zijn veendel te
lichten und in Selwart te leggen, dan pro conclusione hem angesacht nieth uuth der
Stat tho vertrecken buyten consent des Raedes, wente men gedachte wijders te
spreecken wesz hijrinne te doen. Und is inmiddelst mij bevoelen mit grave Fridrich
toe communiceren waer men het volck solde nehmen umme in de plaetzen toe
leggen daer Herema soldaten jegenwoerdich sinnen.
[170] Nae den middach, als ick mit Iren Gen. hijraff gesproecken, resolveerden sich
dieselve geen meer veranderinge int garnisoen te dorven doen voer d’ankumpst des
hern statholders. Daromme meende Zijn Gen. die hern solden wall doen ende
schicken iemant an Zijn Gen.
[19 april 1591]
Veneris 19 a aprilis
Vrijdach den XIX aprilis sint die hern Con. Matt leutenant und hoevetmannen mit
den verordenten der Umblanden up den raethuijse bij dem erb. Raedt versamlet
gewest, alwaer principaelijcken getractiert mit wat middelen die stathammerijcken
am besten geconserviert solden koenen worden, darmit het bestial in vreden solde
moegen weijden. Lestlich, nae allerhandt discours, is voer den middage deses
angaende gaer geen resolutie genoemen.
Nae den middaege is men avermaels wegen des vorsz. puncts versamblet und nae
allerhandt lange communicatie bin ich mit den hern official Krithe gesunden
geworden an den wolgebornen hern grave Fridrichen umb nochmals te versuecken
dat Zijn Gen. der hern begerent wegen verleggent der garnisonen wolde gelieven een
benuegen te doene. Dessen Gen. unsz geantwoert—wie mij bevoerens—sollichs
geen macht te hebben, dan men solde an den statholder hijromme schrijven.
Sollichs bij den Raedt ende den samtlichen hern verordenten ingebracht zijnde,
is mij bevoelen daetlijck een schrijvent affgaen te laeten. Twelck noch den selven
avent oeck geschiet. 2
Desen selven naemiddage hebbe ich uuth bevel des erb. Raedts dem hern president
van Vrieslant, Igram van Achelen, angedient ende laeten verlesen dat Zijn L. een
borger van Dockum een passebort vergunt hadde umme in dusse Stat, Omlanden
1 Zie het missivenprotocol (MH II 18).
2 Ib. fol. 19v.

ende Oldenampten zijn handlinge te drijven, twelck men Zijn Gestr. niet konde
tholaeten, hem versueckende daer van aff tho staen. [170v] Waerup genanter heer
president geantwoerdet zijn meninge niet tho syn, noch oeck oijt gewest te zijne,
iemants passebort te geven om buyten consent der hern borgermestern und raedt in
dusse Stat te koemen, wel wetende dat hem sollichs niet en geboerde.
[20 april 1591]
Sabbathi 20 a aprilis
Saeterdach den XX en aprilis sint leutenant und hoevetmannen mit den verordenten
weder bij den Raedt gekoemen und ist in dusse bijkumpst, nae angehoirde clachten
der ingesetenen int Westquartier, denselven weder ingesacht dat men tegens meij
hemluijden solde verlichten soe voele immer moegelijck; dan wat verschenen was
ende noch bisz tot meij verschijnen wurde musten sie draegen, jedoch ieder zijn
quota und niemants voer zijn naeber. Solden oeck den schrijvern van den hopluyden
oevergeven die nahmen van denen die vertoegen ofte die unvermoegent waeren,
daermede dan die schrijvers geen macht solden hebben iemant um zijns nabers
lasten te moegen roeven.
In dusse bijkumpst is oeck principalijcken gehandelt van maeckinge der kaijnge
ende is na lange ende allerhandt wijtleuffige ende harde woerden hinc inde geholden
lestlijck geresolviert dattet hoichnoedich deselve kaijnge noch weder te vaeten.
Voer het anderde als gedisputiert worde wel sie dan maecken solde, is laestlijck
pro conclusione voer guedt ingesien, dat die van der suijtzyde des Dampsterdieps
man bij man mit scheepen, paelen, ruyt ende rap 1 dieselve kaijnge voereerst solden
schrenckelen. Desz gedaen, solden alle die landen soe tot die drie Delffzijlen, item
tot Winsumer- ende Schaephalsterzijlen uuthwaeteren, daermede tot solde 2 helpen,
ende ist dem secretario Popco Everhardi bevoelen die mandaten des schrenckelens
halben voert daetlijck te doen verveerdigen ende uuth te gaen.
[171] [21 april 1591]
Solis 21 a aprilis
Sondach den XXI aprilis heft der wolgeboren heer grave Fridrich zu Berge etc.
umtrent acht uhren mich tot sich geijschet. Daer koemende was darselvest present
Baltzar Teck van Jeveren, een verraeder, der die schantze Delffzyll mit hulpe eines
andern soldaten, genant Brummer ofte Derck van Schar, heft willen oeverleveren in
handen des vijants. Denwelcken als Zijn Gen. in mijn presentie geëexamineert, is
duer ordonantie der hern in die gevencknusse geleydet.
Die hern van den Raedt hijroever versamlet hebben geresolviert, hebben mij
belastet den hern Con. Matt leutenant und hoevetmannen in tho seggen dat derselve
gefangen jetzt angekoemen, sie mochten nun darmit doen soe sie es verstunden.
Sollichs dem hern leutenant angemeldet zijnde heft Zijn Gestr. guet geducht
den hern grave Fridrichen mit den vier borgermeistern und mij tot sich nae den
middach up Zijne Matts Caemer te laeten koemen.
Twelck geschiet, is derselve gevangen in presentie der samtlichen hern hijr bevoer
genoempt upt nije geëexaminiert, der zijn verraderije ex ordine bekant ende
insonderheit van den Brummer dat der zijn geselle zij, dwelcke duer unvlijte des
1 Letterlijk: materiaal dat men lostrekt (‘ropt’), bijvoorbeeld bij het schoonmaken (ruiden) van sloten.
2 ?
263

profaes entsprungen. Als nun die hern mit Zijn Gen. lange gecommuniceert wat
complicen hij mochte gehadt hebben is lestlich Zijn Gen. affgegaen mit genoemener
resolutie, dat men den gevangen solde moeten torqueren.
Naerdat Zijn Gen. affgegaen is bij den leutenant ende hoevetmannen ende den
vier borgermestern gedisputiert, wels gevangen dit zijn soll ende pro conclusione
entsloeten dat hij behoirde van het crijchsregiment gedepeschiert ende justificiert te
worden. Darup mij mit dem secretario Popco Everhardi bevoelen Zijn Gen. grave
Fridrichen voereerst te bedancken ende dan derselven an tho melden dat die hern
Zijn Gen. desen gevangen in handen stelleden omme hem rechts wederfahren tho
laeten. Twelck wij alsbald gedaen ende hoewel Zijn Gen. sich des eerst
gedifficultiert, soe heft nochtans dieselve sollichs angenoemen.
[171v] [22 april 1591]
264
Lunæ 22 a aprilis
Lunæ den XXII aprilis, derwijlen wolgedachter heer grave Fridrich soe wel an den
hern leutenant als sonsten an den erb. Raedt hadde gesinnen laeten dat dieselve wall
iemants bij dem examini des gevangen neffens dem schultheis begeerde tho hebben,
ist Iren Gen. duer den hern borgermester Ballen und mij ingesecht dat genanter
borgermester vanwegen Zijner Matts Caemer neffens dem secretario Popco
Everhardi und der borgermester Wijfring neffens mij van der Stat wegen tot dem
pijnlichen examini geordineert weren. Wellichs Zijn Gen. alsoe gevellich gewest;
unsz averst in affgaen belastet den hern samtlich an tho seggen dat Sijn Gen. het
alsoe niet wusten te verdedigen wan men den profaes ungestraft ofte ungedrouwet
liete passeren. Daromme solden die hern waldoen ende nehmen hem het regiment
uuth zijne handen bisz tot wijdere ordonantie.
Wellichs wij bij Zijne Mats Caemer alsoe weder angedient, ende daernae ich bij
dem erb. Raedt gelijcksfals. Dieselve hebben incontinenti sich daerover bij den
andern upt raethuys verfuegt ende aldaer mit malckander gedisputiert oft men tegens
den profaes Wolter Potter alsoe solde procederen wie gesacht. Dan oevermits voele
verscheidene discoursen voerquemen, is dese saecke uuthgestelt up den naemiddage,
ter tyt die lantschup mede gevociert mochte worden.
Up den naemiddach, als die Lantschup wal gevordert averst nieth erschenen, is bij
den hern leutenant ende hoevetmannen sampt den erb. Raedt eijnhillich besloeten
dat Wolter Potter, profaes, van der bediening zijns ampts voer een tijtlanck bisz tot
wijdere ordonantie gesuspendiert solde worden. Jedoch were die mehninge nieth bij
den hern dat men hem darvan solde beroeven, dan allene um een schreck te
maecken. Twelck dan alsbald hem, profaes, van dem hern leutenant alsoe ingesacht,
ende is hem het regiment affgeijsschet. Twelck ick dan alsbald oeck an den hopman
oevergeschreven. 1
[172] Up den avent desselven daeges is het examen mit dem gevangen Baltser up
soeven uhren angestelt, waertho van Zijn Genaden wegen gecommittirt gewest
capitein Pedrossa mit dem regiments schultheis ende van der Matts Caemer genanter
borgermester Ballen, van der Stat wegen borgermester Wifrinck und ich.
1 Een dergelijke brief aan hopman Hilbrand Engelberts staat niet in Hammonius’ brievenprotocol.

Als er averst alles van neuwen ex ordine gerepetiert und men hem tho lest up
zijne complicen wel ernstlich gefraecht, heft hij verclaert geene andere complicen
als den Brummer gehadt tho hebben, und wiewal he all gebloetet, oeck an der tortur
angemaeckt gewest, is hij volstendich in dem verbleven. Derwijlen averst geen
besundere evidente indicia aldaer erschenen, sondern er wel probabiliter kunde
ignoreren wat complicen Brummer an zijn hant mochte gecregen hebben, soe heft
men tsamender hant geresolviert dat men hem niet solde torqueren, dan ist ermanet
sich tegens den volgenden dach wel tho bedencken; alsdan wolde men koemen und
hem wijders afffraegen.
[23 april 1591]
Martis 23 a aprilis
Dinxdach den XXIII, als van den heere statholder brieve gecoemen dat Zijn Gen.
thovreden waere dat men hopman Herema veendel tot defensie der
stathammerijcken solde lichten, sint die hern leutenant und hoevetmannen bij dem
Raedt gecoemen omme mit malckander te communiceren van der verseeckertheit
des bestials omtrent dese Stat. Nae lange communicatie is geresolvert dat ick neffens
dem hern borgermester Ballen Zijn Gen. solde anspreecken dat men tgeheele
veendel van hopman Herema wal begeerde omtrent der Stat toe hebben ende darup
mit Zijn Gen. tho communiceren waer men tvolck solde moegen lichten omme
deselve plaetzen, daeruuth Herema volck getoegen, weder te besetten.
Als wij nae dem middach sollichs mit Zijn Gen. gecommuniceert, ist unsz geen
ander resolutie bij derselven geworden, dan dat men van tvolck uuth Farmsum solde
moeten nehmen etc. 1
[172v] [24 april 1591]
Mercurij 24 aprilis
Wonsdach den XXIIII ten sint Con. Matt leutenant und hoevetmannen mit den
verordenten der Omlanden in temelijcken starcken antall bij dem Raedt versamlet
gewest. Daer der official Krithe geproponiert dat die verordenten tot der quartieringe
gisteriges daeges bijsamen gewest weren omme nije quarteringe te maecken, dan
hadden sollichs neett weten te vinden ende dat uuth allerhandt beswaernissen die
aldaer voergebracht worden. Begerende daromme dat men mit malckander hyrvan
solde spreecken, wie und wat gestalte die quarteringe te maecken.
Voer het anderde begeerden die van den Omlanden alnoch, men wolde doch
nae Hoeve schicken, seggende guet rundt: wen die van der Stat nemants senden
wolden, soe wolden die van der Lantschap allene reijsen.
Ter occasie van dese beijde puncten sint voele verscheiden discoursen
voergevallen, insonderheit riepen die van der Oesthorne 2 dat men doch gras gras
gelijck solde quartieren, waerbij oeck hijr ende daer voergeslaegen dattet biszhero
niet recht toe gegaen etc. In summa, nae voele verscheiden woerden ende
wederwoerden is niet anders entsloeten dan dat men Zijn Gen. solde toeschrijven
ende begeren zijn ankumpst te willen accelereren. 3
1
Naar aanleiding van dit onderhoud schreef Hammonius een brief aan Verdugo, die echter niet is
verstuurd (MH II 20).
2
Het gebied aan de Eems ten zuiden en zuidoosten van Farmsum.
3
Zie Hammonius’ brievenprotocol (MH II 21).
265

[25 april 1591]
266
Jovis 25 aprilis
Donderdach den XXV en aprilis is bij dem erb. Raedt int lange oever und weder oever
gediscurriert oft men z. Harmen Wijnbrugge reeckeninge zijnem naegelaetenen
stieffsoene Warmolt Hillebrants oeck solde laeten passeren. Ende alhoewall die
swaericheiden, soe in anno 88 1 bij den hern van den Raedt mit den samtlichen
geswoernen weder gerepetiert, soe sint nochtans die meeste hern van dem advise
gewest dat men hem zijn hinderstant solde hoeren te betaelen. Jedoch nae lange
communicatie is niet entelijck geresolviert.
[173] Nae dem middach bin ick neffens dem hern prelat van Rottum, official Krithe,
Johan van Deest (wiewal der her borgermester Moeijsteen daertho oeck
gecommittiert gewest) geseten umb die reeckeninge van den kaedijck van Hans
Henricus ende zijnen swager an tho hoeren. Dieselve gehoirt hebbende is niet anders
gesloeten dan dat wij tselve bij Stat und Lande wolden rapporteren.
[26 april 1591]
Veneris 26 a aprilis
Vrijdach den XXVI ten aprilis heft der welgeboren heer grave Fridrich duer mich,
syndicum, an einem erb. Raedt gesinnen laeten dat Sijn Gen. geneicht waeren upt
begeren des Raedes hopman Herema gantse veendel uuth Wathum, Nijenzijll ende
Slochtern te laeten lichten ende dieselve mit des oick welgebornen zijns fruntlichen
leven brueders soldaten weder te besetten.
Als ich tselve bij den Raedt brachte, was die resolutie erstlich dat men sollichs
solde doen, jedoch ich solde sollichs mit Con. Matt leutenant und hoevetmannen
communiceren.
Tselve gedaen bevandt ich well, dat dieselve hern swaericheit maeckeden
Herema volck uuth Waethum te nehmen. Deszwegen mij van den erb. Raedt, den
ick sollichs anseede, belastet Zijn Gen. in tho brengen dat men begeerde Zijn Gen.
wolden Winsum ende Winsummer zijll mit zijns hern brueders veendel laeten
besetten und Herema in Waethum laeten blijven.
Twelck Zijn Gen. in sijn beraedt genoemen, jedoch up den naemiddaege mij
duer Wijbrant van Schoeten weder inbrengen laeten, hij hadde reede an den
statholder geschreven dat hij begunst hadde van Wathum aff het garnisoen te
veranderen, konde daromme geen ander mehninge krijgen.
Da nun tselve bij den Raedt gehoirt, is bij denselven heel bedencklijck gevallen
Herema uuth Wathum te nehmen, dan mij pro conclusione [173v] belastet Syn Gen.
te vermelden dat men voereerst toe vreeden wolde zijn mit Herema volck uuth
Nijenzijl an den Dullart ende uuth Slochtern, die reste mochte Sijn Gen. laeten
blijven besz ter tijt dat men van den statholder ander bescheydt ontfienge.
Twelck Zijn Gen. anvencklijck wall gedifficultiert, doch lestlich mij gesacht,
hij wolde de hern hijrinne gerijven.
Up den avent, als tydinge gecoemen dat de vijant sich starckede omme herwarts int
lant te vallen, heft Zijn Gen. mij laeten anseegen, hij muste zijn toesaege belangende
die veranderinge des volcks noch een dach ofte twe instellen, besz men seege waer
ende wat zijn anslach zijn solde.
1 Zie Hammonius’ aantekeningen van 28 november 1588 (VH I 78v).

[30 april 1591]
Martis 30 a aprilis
Dinxdach den lesten aprilis heft der wolgeboren heer grave Fridrich zu Berge einem
erb. Raedt dorch mij andienen laeten dat hij verstendiget were, der vijant eenen
anslach weder up dusse Stat voer die hant hadde die hij up meijdach solde
effectueren ende dat daromme wel hoech noedich huijssueckinge te laeten doen.
Ein erb. Raedt heft deme zu volg mit twe trommen laeten umslaen dat alle
vrembde manspersonen boeven XV jaeren olt zijnde, die buyten ofte mit consent des
Raedes binnen achte weecken herwarts in dusse Stat gecoemen, sich umtrent 2 uhren
nae middaege verfuegen sollen up der hern raethuyse ende sulx bij lijves straffe.
Nae den middach sint alle vremde personen upt huys erschenen ende ieder voer
hoeft geëxamineert, wes standes hij sij ende wat zijn wervinge alhijr sij.
[174] [1 mei 1591]
Mercurij 1 a maij 1
Wonsdach den eersten maij is bij dem erb. Raedt, nae verlesung einer missive dern
van Collen in dewelcke een Ansedach tegens den 16 en dach junij uutgeschreven,
voer guedt ingeseen dat men sollich dem Olden Raedt mit den geswoernen oeck
solde voerdraegen.
Insgelijcken is lange gediscurriert up de missive eniger van Munster, oft men
hemluyden enckede vollenkoemen goltgulden betaelen solde oder niet, dan oeck
uutgestelt up den volgenden dach.
Noch heft der heer borgermester in der tijt, die ern. Johan Wifring, relas gedaen
wat der her vicarius pater Arnoldus Nilen Zijn Erb. hadde angedient, nemblich dat
hij vertrecken wolde omme zijn promotie toe haelen; item dat hij in convoij van den
Jesuit solde moeten reijsen, ofte idt den hern oeck soe gefellich solde zijn. Ime ist
geantwoert dat gemelter vicarius idt doen mochte soe hij des verstunde.
[2 mei 1591]
Jovis 2 a maij
Donderdach den II maij in gemeiner bijkumpst van den samtlichen geswoernen is het
schrijvent dern van Coln belangendt den Ansedach gelesen, ende daerup
geconsultiert oft men iemants up den Ansedach schicken solde oder niet. Dan voer
ditmael is geen resolutie genoemen, sonder men solde sich darup bedencken.
Het Munsterische schrijvent is oeck gelesen, dan geen ander resolutie up dat
stuck genoemen, weder allein, dat men dem hern statholder deser saecke halven
solde begrueten.
Hoc vespero dominus gubernator Verdugius in urbem rediit. 2 Die veer hern
borgermestern hebben, nae older gewoente, den statholder zijns wederkumpsts
congratuliert.
1 In de marge: ‘Maius 1591’.
2 Latijn: ‘Deze avond is de heer stadhouder Verdugo in de stad teruggekeerd’. Volgens Alting had de
vijand bij Coevorden een hinderlaag gelegd (DA 824).
267

[174v] [4 mei 1591]
268
Sabbathi 4 a maij
Saeterdach den IIII maij, als die hern verordenten bij dem erb. Raedt gecoemen
umme mit malckander tho spreecken wesz men dem hern statholder solde hebben
voer te draegen, is voereerst geresolviert dat ick Sijn Gen. solde fraegen wat dach
oder stunde Ire Gen. am besten gelegen dat de hern van Stat ende Lande mit
derselven solden moegen communiceren.
Twelck ick daernae neffens dem hern official gedaen und van Zijn Gen. die
antwoert bekoemen dat idt up den dach morgen wel gescheen kunde.
Nae den middach heft N. 1 Pellenrock, als verwalter der guedern des Fraterhuyses
voer die Sociëteijt van den Raedt gestalt, ein erb. Raedt gevracht ofte hij dem
preceptori 2 int Fraterhuijs mit den klockspeler oeck huer gagie betaelen solde, wente
sij spreecken hem daromme an. Darup ist hem, nae genoemene bedacht, ingesacht
van den borgermester in der tijt, dat ein erb. Raedt voer guedt insach, hij solde
hemluyden betaelen.
[5 mei 1591]
Solis 5 a maij
Sondach den vijften maij sint die heren Con. Matt leutenant und hoevetmannen mit
dem prelat van Aedwert ende dem official Krithe bij dem erb. Raedt up den
raethuyse gecoemen. Darselffst eerstlich gesproecken wesz men Zijn Gen. solde
voerholden ende voereerst guetgevunden dat men voer ditmael alleene het rapport
solde anhoeren wesz Zijn Gen. toe Hoeve mochte genegocieert hebben. Ende sint
gecommittirt om an Zijn Gen. te gaen der abt van Aedwert, beide borgermestern
Wifrinck ende Ulger, mit dem hoevetman Johan van Ballen.
Koemende int hoff, alwaer wij Zijn Gen. am bedt liggende bevunden, hebbe ick uuth
last mijner hern Iren Gen. geproponiert dat derselven nae zijn wederkompst int
gouvernement zijnen edelman Michel Broersma an de hern gesunden hadde ende
eensdeels laeten anmelden wat Zijn Gen. te Hoeve genegocieert, weszhalven weren
die hern [175] jegenwoerdich hijr, omme van Sijn Gen. an thoe hoeren tgene
derselven te Hoeve wederfahren, omme daernae alsdan mit malckander tho
spreecken wie men sich am besten alhijr solde koenen erholden.
Sijn Gen. antwoerdede: mit soe guede intentie als hij nae Hoeve getoegen ende
gelucklich overgecoemen, mit alsolcke guede devotie ende neersticheit hadde hij
oeck aldaer gesollicitiert ende albereit soe wijt die saecke gebracht, dat Sijn Excell.
van Mansfeldt Iren Gen. alle affscheidt tot zijnen contentement gegeven tot
erlossinge dusser Stat ende Lande. Middelerwijlen sij Sijn Altese von Parma weder
uuth Franckrijck angecoemen ende alles wat bij deme van Mansfelt gesloeten
gerevociert. Die oirsaecke averst behoirde Sijn Gen. niet tho seggen. Hijrup hadde
Zijn Gen. wal omtrent tot vijff ofte ses malen Sijn Hoch. gesproecken, dan niet
anders dan guede beloften koenen erlangen, ongelettet hij alle zijne articulen, soe hij
pretendierde, by geschrifte oevergegeven hadde. Dan lestlich hadde Ir Alt. ime
geordineert uuth het Hoff toe vertrecken und was alsoe mit ende uuth ordonantie
1 Hammonius bedoelt Hindrick Pellenrock.
2 Leraar.

Zijnder Hoch., mit nichten averst um zijn eijgen saecken, nae Luxenburg vertrocken.
Die oersaeck van dusse des hertogen ordonantie geboerde hem oeck neet toe seggen.
Hijrup hadde Zijn Gen. dickmael an Zijn Hoch. geschreven, oeck gesunden zijnen
stalmester, dan nichts weder guede woerden erlangen moegen, seggende hij hadde
die middel niet. Dan hadde toe letst Zijn Gen. geordineert weder in sijn
gouvernement toe trecken, twelck Sijn Gen. geweigert hadde te doene sonder die
middelen bij hem versocht geobtineert te hebben; seggende dat zijn presentie sonder
middelen meer schaede solde doen als vordel.
Daerup Zijn Hoch. hem tho lest expresse belastet als zijn superieur ende bij
ungenade des coeninx weder int gouvernement toe trecken, protesterende van die
inconvenienten die bij faulte van dien solden moegen gebueren. Sijn Gen. averst
hadde hingegen geprotestiert, dan nochtans effens [175v] wetende dat Zijn Hoch.
sijn oeverste weere, wasz hij gehoirsam gewest und hadde sich in ses daegen, jae, als
Zijn Hoch. idt am weinichste vermoedede, sich uuth Luxenburg bisz gehn Anholt
getransportiert, jedoch all te bevoerens den gantsen staet an Zijne Matt
oevergeschreven, oeck an andere hern van den Raedt van Spangien. Hadde daer te
boeven den capitein Frias affgeveerdiget. Insgelijcken hadde Sijn Hoch. oeck een
capitein an Sijne Matt gesunden.
In summa, die saecken stunden alsoe dat jegenwoerdelijck Sijn Gen. geen
verseeckertheit in de hant hadde die middelen van Zijn Hoch. te crijgen, dan well
guede ende heerliche beloften. Jedoch wuste nu wal dat Sijn Hoch. nu
tegenwoerdich enich middel gecreegen hadde, und twijvelde oeck neet dieselve
solden unsz helpen.
Sulx gehoirt, sachte ick tot Zijn Gen., derwijlen dat dan die heren verstunden
dat van Hoeve apparentelijck geen hulp te verwachten ende nochtans ommoegelijck
dat die saecken in jegenwoerdigen stant kunden verblijven, vermits in voelen
dorperen die lande bisz tot vijff ofte ses hundert grasen ungebruicket bleven
beliggen, soe must men nochtans up eenen andern voet bedacht zijn.
Sijn Gen. antwoerdede: sunder volck kunde men Stat und Lande neet bewaeren.
Volck hebbende musten sie eeten. Sulx hoer te geven was die macht bij uns niet,
daromme muste idt van den Koeninck koemen. Ick sachte wijders sulx waer te zijne,
dan watt raedt hyr en tusschen?
Darup Zijn Gen. seede: wij solden up middel gedencken, soe wolde hij oeck
doen.
Deses hebben wij bij den samtlichen hern van Stat und Lande gerapportiert, die sich
daernae entsloeten volgenden daechs weder te willen vergaederen omme wijders te
spreecken wat Sijn Gen. voer te draegen zij.
Ick hebben eodem instanti bij Zijn Gen. oeck anmahninge gedaen um Herema
volck uuth Nijenzijll an den Dollart ende uuth Slochtern te lichten ende alhyr bij der
Stat te planten, twelck Zijn Gen. geaccordiert.
[176] [6 mei 1591]
Lunæ 6 a maij
Maendach den VI ten maij, als der her statholder die veer hern borgermestern und mij
tot sich beroepen, heft dieselve unsz angedient derwijlen an de forteresse up den
Delffzijll soe mercklijck gelegen ende wij nu tom tweden maell geseen hoe
miraculoeslijck Godt dieselve bewaert hadde, namptlich als men sie vermeende te
269

surprenderen 1 ende nu lestlijck mit het verraet, soe bevonde Sijn Gen. noedich te sijn
alsolche ordre te stellen daermit sie wal bewaert wurde. Nun weren averst twe
faulten principaelijck in deselve, als neemblich unduechlijckheit desjenigen die daer
commandierde ende dan geringicheit van volck. 2
Het eerste belangende wuste Sijn Gen. wall dat hopman Hillebrant Engelberts
mans genuech was een officier toe sijne, dan een solche last up sick te draegen wie
jegenwoerdich hadde hij neewarrelde het vermuet tot hem gehadt dat hij het solde
koenen doen, wie oeck noch neet. Het volck angaende wuste Sijn Gen. datter meer
neet als 120 manne jegenwoerdich in der schantze weren. Daeromme muste men in
beiden remedieren ende, derwijlen alle dingen int uuterste stunden, soe must men
oeck extrema remedia 3 voer die hant nehmen. Daromme wasz Sijn Gen. van advis,
die hern solden uuth der Stat een bequaeme person erwelen der bij vota—gelijck die
magistraet gekoeren wordt—oeck gekoeren solde worden. Derselve solde oever den
hopman commanderen ende die schantze tot zijnen laste hebben, daervoer reeden
und reeckenschup geven ende upsicht up tgetall der soldaten toe draegen.
Insgelijcken solde mit den andern veendeln gescheen, dan bij unse veendelen
sij der mangel, dat sie weren tributarii voer d’eene ende d’ander etc.; 4 die Billyschen
erstlich voer hoer coronel ende daernae voer andere officiers. 5 Tselve must
affgeschaft worden. Wat gepassiert wasz mochte gepassiert blijven; dan die noet
was in der duere, men moste dat gewin nu laeten faehren, seggende voer zijn person
nichts daer bij te profiteren und sollichs wie gesacht, weere Irer Gen. advis. Nun
mochten die hern raeden oft sie eenen beteren fundament ofte voet wusten te vinden.
Deses bij dem erb. Raedt gerapportiert zijnde heft men up dat pas geen wijder
resolutie genoemen.
[176v] Desen selven voermiddaege sint Con. Matts leutenant und hoevetmannen mit
den verordenten der Omlanden bij den Raedt gewest, ende int lange mit
malckandern gediscurriert wat dem hern statholder nu wijders voer te draegen sij
van der gelegentheit deses landts. Ende nae allerhand woerden ende wederwoerden
ist una[ni]miter bij einem jedern darher verstanden dat in alle weege der Soltcamp
solden moeten besloeten zijn, 6 sonsten were alles umbsonst, wesz men oeck
attenteerde. Daromme voer raetsam ingeseen dat enige van Stat und Lande Zijn Gen.
solden anspreecken, dieselve erstlich fraegen, derwijlen in de laeste bijkumpst ende
communicatie mit Zijn Gen. Sijn Gen. unsz voer antwoert gegeven dat hij up enich
middel dencken woll, insgelijcken solden die heren oeck doen, soe weren die hern
aldaer gesunden umb eerstlich Zijnder Gen. guede meininge an tho hoeren ende
koemende alsoe in underreede dese meninge van besettinge des Soltcamps ofte
1 Waarschijnlijk doelt Verdugo op de aanval die in de ochtenduren van 22 maart 1589 plaatsvond,
maar werd afgeslagen (zie hierboven, p. 12).
2 Hopman Hilbrand Engelberts is op uitdrukkelijke wens van Stad en Lande aangesteld tot
commandant van Delfzijl (zie hierboven, fol. 114v-115). Uit een brief die het stadsbestuur op 15 april
1591 aan de commandant van Delfzijl schreef, blijkt dat men ook op het Groninger raadhuis wist dat
de sterkte van het garnizoen in de havenplaats te wensen overliet (MH II 16).
3 Latijn: ‘uiterste maatregelen’.
4 Verdugo stoort zich aan de onduidelijke bevelstructuur voor wat betreft de zogenaamde ‘eigen
vendels’ van Stad en Lande en lijkt te suggereren dat deze onderdelen aan deze en gene
schatplichtig waren.
5 De stadhouder constateert dat de belangen van de koning voor het regiment van Billy niet in de
eerste plaats kwamen. Volgens hem was het belangrijkste doel van dit legeronderdeel het
bijeengaren van inkomsten voor zijn kolonel, en vervolgens voor de andere officieren.
6 Stad en Lande drongen daarop ook in de zomer van 1590 aan, toen Verdugo bezig was Niezijl in de
270
tang te nemen.

cassatie der sauvegarden Iren Gen. voer te draegen, mits vermeldende dat sonder
tselve t’effectueren doch alles te vergeeves is, wesz men voernempt ofte attentiert.
Hijrtoe sint gecommittirt geworden der prelat van Aedwert mit Ernst van
Iselmuyden van der Omlanden wegen.
Nae den middage is in den Raedt weder communicatie deser saecken halve
voergevallen ende darup gecommittiert beide hern borgermestern Johan Wijffrinck
und Evert Ulger umb des volgenden daeges umtrent acht uhren an Zijn Gen. te gaen.
Als averst am volgenden dach tselve geëffectuert solde worden, is sollichs
toerugge gebleven ende uutgstalt, vermits ick wegen doetlichen affgancks mijns
kindes neet hebbe koenen uutgaen.
[9 mei 1591]
Jovis 9 a maij
Donderdach den IX en maij bin ich weder in den Raedt gevordert omme mit den
verordenten hern Sijn Gen. an tho spreecken wie verhaelt.
Ehr und bevoer nochtans die vrunden van den Lande versamlet, bin ick an den
heere statholder gegaen, Zijn Gen. gepresentiert die requeste van Remmert
Stellemaeckers steeffsone belangende zijne guedern die hem van der Roede Vaehne
entweldiget, 1 begerende dat die restitutie darvan gedaen mochte worden. Darup Zijn
Gen. mij geantwoerdet dat die saecke moegelijck soe groet neet solden zijn als mij
angegeven weere, wente men hedde reedes ter contrarien gehoirt dat het vijande guet
wasz.
[177] Als ick averst antwoerdede dat sollichs upt bewijsz stunde, remitteerde
Sijn Gen. oeck daerhen, mij seggende hij wolde den soldaten verschrijven omme
huer actie te institueren.
In desen selven bijkumpst hebbe ick Zijnder Gen. gepresentiert een requeste
van Brant Hindrix, deme van capitein Hessels 2 veendrich een peerdt t’onrechte
upgeholden worde. Darup Sijn Gen. geantwoerdet te willen verschaffen dat idt ime
gerestitueert solde worden.
Umtrent elven uhren sint die verordenten van Stat ende Lande, als nemplich van der
Stat wegen beide borgermeistern Wijfringk und Ulger neffens mij, syndico, van der
Lantschap zijde averst twe prelaten, Rottum ende Warffum, mit den hoevelingen
Ernst van Iselmuyden, Popco Uffkens, Writzer ten Holte und Remmert van Berum
bij dem hern statholder gegaen. Derselven duer mij, syndicum, proponieren laeten
dat in die laeste communicatie soe Stat und Lande mit Sijn Gen. geholden hadde
men soe voele bij tslut derselven uuth Zijn Gen. wel vermerckt, dat jegenwoerdich
noch geen daetlijcke assistentie vant Hoff gegeven waer ende dat nochtans, hoewel
men hulpe verwachtede, het garnisoen in den Omlanden onderholden muste wesen,
oeck daerher getrachtet ende gedacht worden, darmit geen meer verloep gecausiert
wurde.
1 Zie voor deze zaak de brief die het stadsbestuur op 27 april 1591 aan de stadhouder richtte (MH II
21v). Eerder schreef Julsing in zijn brievenprotocol een intercessiebrief aan Alonzo de Menda,
commandant van de Rode Bende (MJ II 340v).
2 De kapitein Hessels diende in het regiment van Francisco Verdugo en was een zoon van Jacob
Hessels van Gent (1506-1578), procureur-generaal in de Raad van Vlaanderen en een berucht lid
van de Raad van Beroerten. Hopman Hessels zou in 1592 de dood vinden bij de verovering van
Steenwijk door het Staatse leger (LCV 138).
271

Nun weren averst die hern dese drie daegen vast bij den andern gewest umme
een oeverslach mit die quartiering te maecken ende toe seen, wat schattinge sie noch
jegenwoerdich daeruuth kunden trecken. 1 Soe bevunden sie datter meer dan
tachtentich duysent grase unbruickbaer bleven liggen, sulx dat ommoegelijck—
blijvende die saecke in dusdaenen gestalt—het jegenwoerdich onderholt voer dese
garnisonen te vinden. Derwijlen dan Sijn Gen. selvest gesacht dat hij up middel ende
weege wolde bedacht zijn, insgelijcken solden die hern oeck doen, soe weren sie nun
hyr tegenwoerdich um van Zijn Gen. an tho hoeren mit wat middel dieselve
vermienden dat men tlant jegenwoerdich voer meer underganck solde koenen
preserveren.
Sijn Gen. antwoerdede, die heren wusten doch wal dat Sijn Gen. mit die
saecken van der quartieringe [177v] neewarrelde bekummert, dan hadde tselve de
hern altijt in de handen gelaeten; die hadden sollichs gemanieert, 2 deden idt oeck
noch, und mochten idt altijt wal doen. Sie wusten wel und wie wat geven kunde ofte
neet ende we voele. Daromme mochten sie selvest daerinne ordineren soe sie solden
bevinden te behoiren.
Belangendt averst het crijchsvolck hadde hij unsz gesacht wat voedt men mit
demselve solde moegen nehmen. 3 Hadde iemants particulier proufyt gehadt, 4 tselve
muste hij nu misten wente die saecken weren upt uuterste. Het volck uuth den lande
wech tho nehmen wasz doch neet geraeden, wie men well wuste, wente soe hadde
men strax den vijant voer der poerten ende die van den Omlanden mit hoer. Hij
hadde idt vaecke gesacht und seede idt noch, dat die ingesetene der Omlanden weren
unse vijanden ende went sie unse vijande waeren, soe weeren sie oeck des coeninx
vijanden, discurrerende lange wijle upt selve stuck etc.
Als Zijn Gen. uutgeredet, gaff ick derselve pro replica 5 ter antwoert: belangendt
die querellen tusschen Stat und Landen lieten wij bijzijde staen, wente wij hadden
mit den van den Omlanden geen uneenicheit; wij weeren één corpus, musten oeck
één corpus blijven. Hoerluyden verdarff was unse verdarff, unse verdarff averst die
undienste Zijnder Matt. Daromme trachteden wij jegenwoerdichlijck mit malckander
nargent anders nae, dan 6 mit gueden raedt tgemeene lant voer die uuterste
underganck te preserveren. Tot welcken fine wusten die heren geenen beteren voett
dan des vijants macht in den Soltcamp te krencken ende die saecken daerher toe
brengen, dat der vijant geen contributie uuth den lande solde moegen trecken. Want
sonder tselve was alle hulpe ummesonsten. Jae, want schoen 7 alle garnisonen mit
Con. Matt penningen belehnet wurden ende der vijant in sollicher gestalt kunde
blijven wie hij jegenwoerdich is, soe weere doch alles umbsonsten, wente he kunde
idt strax alles verdubbelen. 8
Sijn Gen. antwoerdeden waermede hij doch sollichs doen solde? Hij hadde
doch jae die macht neet een veltleger toe slaen, brochte hij één duysent mannen int
velt, der vijant kunde drie en tegens brengen, wente wij musten gedencken dat die
1
Elke twee weken moest ƒ6685 worden opgebracht. Zie het lijstje bij Egbert Alting (DA 824).
2
Vgl. Fr. manier (‘in beheer hebben’, ‘omgaan met’).
3
Verdugo refereert aan het gesprek met de burgemeesters van 6 mei.
4
De suggestie lijkt te zijn dat enkele hoplieden zich hebben bevoordeeld door hun meesters tegen
elkaar uit te spelen (Stad en Lande en de stadhouder).
5
Latijn: ‘bij wijze van repliek’.
6
Ms.: ‘dat’.
7
‘Zelfs indien’.
8
De vijand zal van zijn kant dezelfde contributie eisen die voor ’s konings troepen moet worden
272
opgebracht.

twe dardendeelen des vijants macht hinck up dusse quartieren ende het eene
dardendeel up Brabant. 1 Ick sachte wijders deme well waer tho sijn, dan men
vraechde Zijn Gen. ofte geen middel daer sij den Soltcamp te besluyten ende
daernae de Omlanden upt geweer te setten.
[178] Sijn Gen. vraechde ofte ick meende dat sie van den Omlanden sollichs
doen solden, sie weren doch voele te familier mit den vijant. Ich sachte jae, wente
sie ercleerden sich alsoe.
Ir Gen. antwoerdeden: dat mochte die armuet doen dat sij daerduer gedwongen
worden, dan sonsten wuste hij wal, went der vijant sich voer de Stat begaff, hadde
men die van de Omlanden voerts daerbij.
In summa, wij sinnen voer ditmael van Zijn Gen. gedimittiert, sonder enich
ander middel van vertroestinge te vermercken.
[10 mei 1591]
Veneris 10 a maij
Vrijdach den X den maij sint Con. Matts leutenant und hoevetmannen erstlich bij den
Raedt gecoemen voer denwelcken ick rapport gedaen van tgene Sijn Gen. den vier
hern borgermeistern angedient hadde belangende de schantze ten Delffzijl. 2 Twelck
all tesaemen bij den vorn. hern mits den von den Raedt gehoirt, ist vast unanimiter
gesacht wal guet te zijne. Dan van de geringicheit des volcks in den Zijll datter neet
meer als 120 mannen solden zijn, sachte borgermester Ballen dat derjenige, so Zijn
Gen. sollichs angedraegen, als een oepenbaer valschener tselve erdichtet und
geloegen hadde. Hij wolde waer maecken datter jegenwoerdich hundert ende drie
ofte veer und tsoeventich manne in de schantze weren, mit meer andere dergelijcke
woerden. Dan pro conclusione isz nichts entelijcks affgeredet.
Hijrup sint die van den Omlanden ingeroepen, die in temelijcker starcker antall
darselvest erschenen. Voer den welcken hebbe ick vollenkoemen rapport gedaen
wesz den verordenten hern van Stat und Lande in de gisterige communicatie mit
dem hern statholder bejegenet sij. Nae welcken angehoirden rapport voele
verscheidene woerden van die eene ende d’ander voergebracht oever die
ungeregeltheit, soe alhijr geholden wurde. Dan nae alle lange geholdene
communicatie is lestlyck besloeten dat men Zijn Gen. weder solde inseggen, die
hern bevunden dat den gantsen halven deel der Omlanden wel unbruyckbar lach
ende nu geen contributie geven kunde und wusten alsoe geen raedt dese
jegenwoerdige garnisonen te onderholden; kunden oeck neet seen dat sie in enich
dinck geholpen kunden worden, tensij dat des vijants macht gekrencket weere. Des
mochten Zijn Gen. gedencken ende een oeverslach maecken wat voet Sijn Gen. mit
den veendelen vermeende te nehmen.
[178v] Sijn Gen. is daerup van den borgermester Upkena, Remmert tho Berum und
mij, syndico, in nahme van Stat und Lande sollichs ingesacht. Dieselve eerstlich
recht als sunder antwoert gelegen, seggende hij wuste hem nichts te doene. Als ick
averst weder erhaelde van der besluitinge des Soltcamps gaff hij ter antwoert: hoe
hij doch sie besluyten solde? Een leger kunde hij neet maecken, wente hij hadde die
macht niet. Die Marne averst voll ruyteren ende knechten te leggen ende te beletten
1
‘Hangen’ (verleden tijd ‘hinck’) lijkt hier niet ‘afhankelijk zijn van’ te betekenen, maar ‘gericht zijn
tegen’.
2
Zie de aantekeningen van 6 mei (hierboven, fol. 176).
273

dat er niemants uuthliepe kunde hij wall doen, dan sollichs wolde met schaede
geschien.
In summa, hij dimitteerde uns sonder wijder antwoert dan hij wolde darup
dencken ende men solde enige int particulier weder tot hem koemen laeten.
[11 mei 1591]
274
Sabbathi 11 a maij
Saeterdach den XI en maij sint Con. Matt leutenant ende hoevetmannen mit den
verordenten der Omlanden up den raethuyse nae den middach bijsaemen gewest,
denen voergelesen is een missive van Zijnder Hoch., 1 schrijvende antwoert upt tgene
van derselve versocht was. 2 Ende alsoe in tselve oeck angemeldet wurde dat de
statholder Verdugo solde rescriberen mit wat middelen men solde am fuechlichsten
unsz koenen helpen, is up dit stuck bij den heren gediscurriert alsofte der heer
statholder allent aldaer te Hoeve niet genuechsam ontdeckt hadde in wat staet wij
stunden. Is lestlijck die saecke up ditmael hijrbij verbleven, dat men up kumstigen
maendage darvan wijder solde handelen.
[13 mei 1591]
Lunæ 13 a maij
Maendach den XII maij, alhoewel die verordenten der Omlanden bescheiden gewest
umb upt raethuysz te koemen, soe is nochtans sollichs verbleven, vermits die hern
leutenant ende hoevetmannen wegen anderer gescheften aldaer neet konden koemen.
Desz niet tho weiniger heft een erb. Raedt mij belastet dem hern statholder die
missive des hertogen te communiceren.
Desen selven voermiddage hebbe ick by den Raedt rapport gedaen wat gestalt
Syn Gen. mij de[s] voerigen daeges hadde gevociert ende angemeldet, hoe dat der
vijant noch enigen anslach up dusse Stat hadde ende daeromme noedich te zijne
huijssueckinge te laeten doen.
Noch hebbe ick rapport gedaen dat Sijn Gen. wall toe vreeden zij dat men
rontsomme de Stat, up de Hoegerbrugge 3 ende ellers, waer die hern believen solde,
eenige schantzkens solde moegen maecken.
[179] Nae dem middach hebbe ick, in achtervolch des Raedes bevelch, des hertogen
van Parma missive dem hern statholder gecommuniciert, dewelcke mij geantwoerdt
dat hij sich verwunderde dat Syn Hoch. noch schreeff van wijder advertentie, hij
hadde jae doch alles genuech gesacht, insgelijcken in den Raedt van State, wat hijr
noedich. Jedoch omme die maete vull te maecken soe begeerde Sijn Gen. noch wall
eensz neffens mijn hern conjunctim te schrijven. 4
Waervan als ick bij den Raedt gerapportiert, is mij belastet in eventum een
missive ter antwoert an Zijn Hoch. tegens den volgenden dach te concipieren. 5
1
Parma’s brief dateert van 2 april 1591 (rvr 1463.125.3). Zie voor het antwoord erop MH II 24v.
2
Zie de uitgaande brief van 4 maart 1591 waarin Stad en Lande vragen om over te gaan tot het voeren
van een offensieve oorlog (MH II 6).
3
Waarschijnlijk is Oosterhoogebrug bedoeld.
4
Dit overeenkomstig het advies van dr. Peter Cornet (rvr 1463.125.2). Zie MH II 25v.
5 Zie MH II 24v-26.

[14 mei 1591]
Martis 14 a maij
Dinxdach den XIIII maij in gemeiner versamlung der hern leutenant und
hoevetmannen mit den verordenten der Omlanden is Zijnder Hoch. missive noch
andermaels gelesen ende van mij daerbeneffens gerelatiert wesz der her statholder
mij gisteriges daechs geantwoerdet hadde. Oever twelck lange tijt hinc inde bij den
hern vast gecommuniceert upt stuck wat wijders te doene stunde. Dan nochtans
voereerst angehoirt wat ick ter antwoert geconcipieert hadde; 1 tselve gelesen zijnde
is bij den Raedt ende den samplichen hern geapprobiert ende daerbij besloten dat
men dieselve mit Zijn Gen. oeck solde communiceren.
Secundo, dat men Zijn Gen. solde voerdraegen van de ommoegelijckheit die
contributien te vinden ende daerup mit Zijn Gen. te spreecken wat voet wijder te
nehmen zij.
Tertio, weder anmeldung te doene van des vijants mandaten belangende de drie
jaren jartauxen die hij gevordert vermits dat des coeninx domeinen in Vrieslant
ingeeijsschet wurden.
Umme dese dingen mit Zijn Gen. te communiceren sint gecommittiert der her
prelat van Rottum, borgermeister Johan Wyffring und ich, syndicus.
Noch is in dese bijkumpst nae angehoirten rapport van Hans Henricus ende zijn
swagers reeckenschup geaccordiert dat tslut derselven volgedaen solde worden, als
nemblich 390 daler 2 2 st. van verteerde costen ende ander uuthgelecht gelt; noch bet
van besteede panden 315 daler 15 st. Desz solden die vrunden tot der reeckenschup
bevoerens gecommittiert mit inen wegen der vacatien verdraegen.
[179v] [15 mei 1591]
Mercurij 15 a maij
Wonsdach den XV maij sint der weerdige heer prelat van Rottum, der ernveste
borgermester Wifring, der official Krithe und ick, sijndicus, an den hen hern
statholder gegaen. Zijn Gen. eerstlich gecommuniceert die missive an Zijn Hoch.
geschreven, welliche Iren Gen. wol gefallen; allene int punct daer men schreeff van
‘offensive oerloege’ sachte Zijn Gen., men muste toeseen dat wij unsz ende
hemselvest het net niet oever thoeft haelden, wente moegelijck mochte der hertoch
selvest geen macht hebben offensive oerloch te fuehren, toenende tot den fine een
missive van den president Pamele; dan sachte, man solde tselve glijckwall laeten
staen, averst daerbij doen dat effenswall hijr ende tusschen, voer ende alleer sollichs
geschege, Zijn Hoch. effenswall middel schicken wolde um het crijchsvolck te
underholden. 3
Voer het anderde punct, daer ick Zijn Gen. sachte van die unvermoegentheit
des lants, wusten Sijn Gen. daerup weinich troests te geven, dan pro conclusione
worde noch voer raetsam ingeseen dat men een staet muste maecken wat ieder
capitein ende bevelchhebber voer zijn underholt weeckentlijck behoirde toe
genieten.
Desz vijants mandaten belangende den eijsch van drie jartauxen, ter cause dat
dr. Westendorp was eijsschende des coeninx domeinen uut Vrieslant, worde pro
1 Zie voor de uiteindelijke minuut het missivenprotocol (MH II 24v).
2 Het Ms. is niet duidelijk. Er kan ook ‘1’ staan.
3 Zo staat het ook in de minuut (MH II 24v).
275

conclusione besloeten dat Sijn Gen. contra-mandaten solde schicken in Vrieslant,
mij belastende deselve te concipieren.
[16 mei 1591]
276
Jovis 16 a maij
Donderdach den 16 en maij is in gemeiner bijkumpst van Stat ende Lande rapport
gedaen wesz den verordenten hern des voerigen daechs bij dem hern statholder
bejegent. Waeroever gediscurriert wat nu wijders te attenteren ofte voer tho nehmen
zij. Ende is des angaende besloeten dat die verordente hern tot der quartieringe een
oeverslach solden maecken wat somme van penningen noch, staende die saecke
aldus, solden koenen gevunden worden omme sollichs Zijn Gen. toe presenteren
ende tge bidden daermede het garnisoen te willen onderholden.
Inmiddelst dat die samtliche hern in communicatie up dit punct gewest, bin ich
van den hern statholder gevordert, derselve mij anseede dat die hern doch sonder
dilaij mit dem Delffzijll solden verordnen, gelijck [180] Sijn Gen. den hern
borgermestern bevoerens ingesecht hadden; ende bij soe veer sie idt nieth en deden,
wolde Zijn Gen. daerinne doen nae behoiren ofte hij wolde sich uuth der Stat geven,
wente hij gedechte diesselve schantze alsoe in unseeckerheit neet liggen te laeten.
Dese hebbe ick bij den erb. Raedt gerapportiert in bijwesent der Omlanden.
Dieselve hebben samtlich geavisiert dat men den raetsher Ulger solde committeren
tot superintendent in der schantze Delffzijll ende Johan Schram als wachtmeister.
Noch is beleeft dat ick mit dem official Krithe solde gaen an den statholder
Verdugo omme te bidden dat der gevangene Gerrijtscloester meijer in den Upslach
gelaxiert ende die Aewerder hiertegens angeholden meijeren weder entlediget
mochten worden. 1
Nae den middach is sollichs gedaen ende heft Zijn Gen. upt stuck van der relaxatie
des gevangenen buijren geantwoert dat hij toe vreeden weere men mochte hem
relaxeren; jedoch under cautie de iudicio sisti et iudicatum solvi. 2 Insgelijcken
mochte mit den andern oick gescheden ende middeler wijle wolde Sijn Gen. an
grave Willem schrijven wesz hij in dusdaenigen fällen wolde geholden hebben.
Belangende die genomineerde personen sachte Zijn Gen. dat dieselve ime wol
gefellich weren.
[17 mei 1591]
Veneris 17 a maij
Vrijdach den XVII maij sint die verordenten der Omlanden bij dem erb. Raedt
gecoemen ende daerselvest rapporteren laeten, wat gestalt sie up die quarteringe ten
Brueren bij den andern gewest waeren ende nae vlijtige calculatie bevunden dat men
neet meer voer alle viertijn daegen als 4000 3 gulden solde weten te vinden. Upt
twelcke besloeten sollichs Iren Gen. an tho dienen ende daerbij te seggen dat
hetselve neet solde koenen continueren; oeck daerbij bidden die besweerliche
excursien der soldaten te willen affschaffen; tertio dat men met Zijn Gen. solde
1 Bij wijze van represaille hebben de Staatsen meiers van het klooster Aduard gevangen genomen. Het
is de bedoeling dat de in de Opslag vastgezette meier van het Friese Gerritsklooster (Gerkesklooster)
tegen de Aduarder meiers wordt geruild.
2 De gevangene moet terecht staan en, indien het tot een veroordeling komt, betalen.
3 Het Ms. heeft hierna nog het—overbodige—woord ‘dusent’.

andienen hoe dat Ulger Ulger voereerst angenoemen hebbe die commissie umb up
den Delffzijll te zijne te accepteren [180v] ende daerbij te vraegen wesz Sijn Gen.
wijders daerbij wölle gedaen hebben.
Nae dem middach omtrent I uhren hebbe ick Sijn Gen. uuth bevel des erb. Raedts
angedient dat wij duer een gewisse persoen, die desen verleden nacht in Nijenzijll
geslaepen hadde, int seecker geadvertiert datter jegenwoerdich meer neet als twe
ofte drie corporalschappen in deselve schantze zijn solden ende dat den vijant upt
Vliet 1 toe scheepe gegaen omme mit 700 man nae Hasselt te faehren. Waerup Sijn
Gen. geantwoerdet, hij kunde het vertreck noch neet geloeven; die
corporaelschappen averst weren bij huerluyden ieder van 25 ofte 30 soldaten, doch
hij wolde sich eijgentlijck informeren.
Tegens den avent, nae vier uhren, bin ick neffens den hern official Krithe ende den
secretario Popco Everhardi uuth bevel der hern van Stat und Lande an den heere
statholder gegaen ende, staende int underste sael, erstlyck Sijn Gen. angedient dat
die heren van Stat ende Lande in achtervolch Irer Gen. meininge den raetsher Ulger
Ulger last ende commissie begeerden toe geven omme up den Delffzijll te wesen
ende dat hij tselve aengenoemen hadde; insgelijcken van Johan Schram tot een
wachtmeister, vraegende daromme wesz Zijn Gen. believede dat jetzt wijders solde
gedaen worden belangende den eedt ende die commissie.
Upt welcke Sijn Gen. geantwoerdet dat hem sollichs wal toe wille zij, men
solde huer den eedt laeten doen in presentie van Zijn Gen., oeck mede van den hern
van Stat ende Lande. Insgelijcken solde men die commissie in naeme des coeninx
ende der hern samtlich verfeerdigen laeten. Desz wolde Zijn Gen. oeck iemants
zijnenthalven mede nae den Delffzijll senden omme neffens den hern van Stat ende
Lande soewal Ulger als Schram te presenteren.
Nae desem hebbe ick uuth bevel des hern statholders dem secretario Popco
Everhardi moeten anseggen dat hij den hern van Con. Mats Kaemer wolde
inbrengen hoe dat Zijn Gen. van den hopman Groetvelt wel erfaehren dat nichts
alhyr in der stat, tzij upt huys ofte op te marckt, gesproecken wurde ofte men wuste
idt daetlijck in de Soltcamp. Daromme wolde Zijn Gen. [181] dit up zijn soldaetsch
henverner beletten laeten, gemerckt die hern hoevetluyden daer soe bloedelijck 2
mede omgiengen, middelerwijlen mochten sie daermede duer die vinger seen; mit
meer ander woerden hijrtoe dienende, seggende under andern insonderheit dat idt
neet behoirde dat diejenige die under des vijants sauvegarden sitten mede in
communicatie van Stat ende Lande solden koemen.
Dit gedaen zijnde, hebbe ick Iren Gen. voergedraegen dat die hern van Stat
ende Lande weder bysaemen gewest weren omme te seen wat voet sie vinden
kunden voer het onderholt des crijchsvolx ter tijt dat van den hertoch enich ander
hulp gesunden mochte worden; ende (gelijck Zijn Gen. alle bevoerens van mij
angedient was), bevindende dat het halve lant unbruyckbar, 3 wuste men hoeger neet
te koemen als tot die summe van 4000 gulden alle vijftijn daegen, begerende dat
Zijn Gen. daermede solche ordre wolde stellen darmit het crijchsvolck underholden
ende het lant voer meer underganck behuedet mochte worden.
1
Vaarwater ten oosten van Leeuwarden.
2
‘Slap’ of ‘laf’.
3
Zie de notitie die Egbert Alting op 11 mei 1591 maakte: ‘Van 160.000 grase nu 80.000 onbrueckbaer’
(DA 825).
277

Sijn Gen. antwoerdede mij geen raedt daertoe te weten, die soldaten musten
leven; hij hadde gedaen wat hem moegelijck; hadde zijn lijff ende gesuntheit daeran
gesettet neffens alle zijn guet; wij mochten selvest raedt suecken. Ick antwoerdede:
die impossibiliteijt wasz daer, men kunde nu neet meer vinden.
Sijn Gen. sachte, doe het lant in ehren was, doe wust men die saecke wall toe
manieren; hij hadde eenmael, voer Bonne wesende, 1 begeert dat men Popco
Everhardij reeckenschap solde upschorten bisz tot zijn ankumpst, dan het hadde neet
moegen wesen, men weer effenswal voertgegaen. Hij en muste neet weten die staet
ofte gelegentheit van tlant, men solde dan nu oeck raeden. Ick sachte belangende die
reeckenschap, wan men daermede gedient zij, dat kunde men noch wal seen; dan
men hadde neet verhoept dat die saecken susz wijt solden verloepen.
Sijn Gen. sachte, hij hadde idt doch wall voer tijn jaeren gesacht dat idt unsz
alsoe gaen solde ende dat wij unsz solden consumeren gelijck het ijser int fuijr, mit
meer dergelijcke woerden; [181v] mij vraegende wat hij doch meer doen solde, ofte
hij neet genuech dede ende gedaen hadde; geen gaeleijboeff kunde meer gequelt
worden als hij. Wat hij doch meer hadde van unsz als achtehundert gl.? Hij hadde
selvest te Hoeve gewest, hadde den eenen capitein voer, den ander nae up zijne
kosten gesunden; wat wij hem doch oijt daervoer gegeven hadden? Ick sprack: wij
weeren soe butt neet dat wij neet solden weten danckbarheit te bewijsen, dan die
middelen weren daer neet, went wij vaeck een gulden tijn ofte vijftyn betaelen
solden wust men neet, waer men idt haelen solde.
Sijn Gen. sachte darup, hij begeerde idt neet, wolde idt oeck neet hebben, went
men hem idt schoen geven wolde.
Der secretari Popco sachte oeck, Sijn Gen. wolden doch een inseent draegen
ende den capiteinen een weinich afftrecken. Hij antwoerdede: ten wasz neet
moegelijck, Popco solde oeck wat doen, het was neet genuech de munt daer bij te
setten dan die burse must men oeck daerbij doen. Mit meer woerden ende
wederwoerden hyr alle te saemen unnoedich te setten. Seggende nichts anders pro
conclusione dan hij wolde mit den capteinen spreecken, wij mochten idt oeck doen. 2
[18 mei 1591]
278
Sabbathi 18 a maij
Saeterdach den XVIII maij hebbe ick voer den hern leutenant ende hoevetmannen mit
den verordenten der Omlanden vollenkoemen rapport gedaen van allent wesz wij 3
mit dem hern statholder versproecken hebben, diewelcke hijrduer seer kleinmuedich
geworden ende seer mannichvoldige discoursen daroever geholden. Jedoch neet
anders weten te resolveren, dan men muste idt te Hoeve wijders versuecken ende
daerentusschen solde men Zijn Gen. noch eenmael anspreecken, hem seggende dat
men anders geen voet kunde nehmen. Waertoe gecommittiert zijn der her
borgermeister Wifring und ick, syndicus, vanwegen der Stat, der her prelaat van
Rottum [und] Ernst van Iselmuyden wegen der Lantschup, neffens den official Krite.
1 Gedurende de zomer van 1588 nam Verdugo deel aan de belegering van Bonn.
2 De stadhouder bedoelt wellicht dat Stad en Lande ook met de hoplieden van hun eigen vendels
moeten overleggen over de mogelijkheden van een beperking van de contributies.
3 Ms.: ‘mij’ (?)

[182] [19 mei 1591]
Solis 19 a maij
Sondach den XIX en maij, nae der procession, bin ich mit voergenanten hern an den
statholder gegaen alwaer ick Zijn Gen. angedient dat die hern van Stat ende Lande,
angehoirt hebbende het rapport van tgene Zijn Gen. unsz ter antwoert gegeven, sick
seer bekummert bevunden, neet wetende wat middel voer die hant toe nehmen zij,
wente sie wusten meer neet tho vinden als Zijn Gen. angedient was. Hebben
daromme dese hern noch weder affgeveerdiget omme Zijn Gen. te bidden, derwijlen
dieselve gesacht mit den hopluyden te willen spreecken, dat sie doch wolden seggen
wat raedt gevonden mocht zijn.
Sijn Gen. heft geantwoert geen middel te weten, dan men mochte een reveue oft
beschouwinge des volcks allomme doen und daernae den hopluyden een underholt
geven darvan sie reedlijck kunsten leven.
[20 mei 1591]
Lunæ 20 a maij
Maendach den XX en maij sint leutenant ende hoevetmannen mit den verordenten
weder bij dem Raedt gecoemen ende hebben aldaer weder angehoirt het rapport van
tgene up gistern mit dem heere statholder gehandlet. Tselve gehoirt hebbende ende
mede dat Zijn Gen. albereit selvest enige zijnder edelluyden affgeveerdigt hadde
umme het volck te versichtigen ende die hoeffden te tellen, is bij den samtlichen
hern geen ander opinie van dit stuck gewest, dan dat idt alleene een spegelfechtinge
zij. Daromme wol voer guet ingeseen dat men unse veendelen oeck solde
versichtigen ende des neet tho weiniger bij geschrifte vervaeten in wat gestalt wij
stunden ende wat onse vermoegentheit zij ofte neet, mit uuthdrucklichen conclusie
dat wij meer neet kunden ende unsz darmede wolden gequeten hebben van alle
wijder inconveniënten. Des is wijders voer guet ingeseen dat idt meer dan tijt zij nae
Hoeve aff te veerdigen.
[182v] [21 mei 1591]
Martis 21 a maij
Dinxdach den XXI maij sint der verordenten der Omlanden weder wij dem Raedt
gecoemen ende aldaer angehoirt een concept van een remonstrantie twelck an Sijn
Gen. solde oevergegeven worden. Tselve ten tweden mael gelesen ende
geapprobiert.
Hyrnae hebben die vrunden van den Omlanden nochmals begeert dat men doch
nae Hoeve solde senden, biddende dat ein erb. Raedt an hoere zyde sich doch wolde
resolveren.
Nae den middach, als ein erb. Raedt umb andere verscheidene puncten vergaedert
gewest, is under allen oeck van den borgermeister in der tijt mentie gemaeckt van z.
Harmen Wijnbruggen reeckenschap ende daerbij gelesen een geconcipieerde acte
die men Warmolt Hillebrants als arffgenaem solde geven. Dieselve is bij den Raedt
geapprobiert ende bevoelen int reijn te laeten setten.
279

[22 mei 1591]
280
Mercurij 22 a maij
Wonsdach den XXII maij sint die hern leutenant ende hoevetmannen mit den
verordenten der Omlanden weder bij dem erb. Raedt gewest, bij den welcken
avermaels gelesen is die remonstrantie soe men an den heere statholder solde
oevergeven ende alsoe geapprobiert oeck daerbij besloeten dat up den vrijdach die
exhibitie gescheen solde.
Noch sint gelesen twe concepten van commissien, d’eene up den raetsher Ulger
Ulger omme in den Delffzijll te commanderen, die ander up Johan Schram omme
aldaer wachtmeister tho zijn. Welcke commissien in nahme borgermeistern ende
raedt mit den verordenten der Omlanden verveerdiget waeren ende, nachdeme sie
beide geapprobiert, is dem hern borgermeister Johan van Ballen als commissarijs
bevoelen neffens den hoevelinck Iselmuyden und mij genante twe personen Zijn
Gen. nae den middach te presenteren ende hoerluyden den eedt te laeten affnehmen.
Nae den middach umtrent vier uhren sinnen wij samtlich an den heere statholder
gegaen ende die beide [183] personen gepresentiert, oeck die commissien gelesen,
seggende dat nu noedich dat Johan Schram den eedt deede. Belangende Ulger Ulger,
derwijlen hij noch in den eedt des Raedes, solde onnoedich zijn eenen nijen eedt te
doene. Ulger insgelycken beswaerde sich des tho doene buyten consent zijnder
meistern. Weszhalven bin ich daetlyck mit genantem raedtsher Ulger weder in den
Raedt gegaen ende aldaer angedient dat Zijn Gen. voer guet insach omme des tho
meer authoriteijt te hebben oever tcrijchsvolck, dat hij eenen eedt dede gelyck een
hopman. Twelck, alhoewel bij enigen hern des Raedes eenigermaeten gedifficultiert,
is nochtans geresolviert dat Ulger Ulger alsolchen eedt solde moegen doen.
Nae genoemener resolutie sinnen wij gegaen an den statholder ende is ime,
Ulger, den eedt aldaer van dem commissario Ballen gestaevet.
[23 mei 1591]
Jovis 23 a maij, ipsa die Ascensionis Domini 1
Donderdach den XXIII maij umtrent vier ’s morgens bin ich van den heere statholder
gevordert ende aldaer koemende erstlich ontfangen seeckere poincten ofte articulen
in François van Zijn Gen. geschreven, dienende tot instructie des wach[t]meisters up
den Delffzijll. Ende heft Zijn Gen. mij belastet hem, Schram, dieselve schriftlich in
Duytsch te geven.
Desz gedaen heft Zijn Gen. tegens mij angevangen mit etwasz heftigen gemuet
te seggen wat men dochte dat men hem zijn gebuerlijcke eer und respect niet en
geve, dat men hem verachtede, jae, dat men hem hielt als een verlet 2 ofte knecht,
ofte hij neet het souverain hoeft van unsz weere in nahme Zijnder Matt. Wat ick
doch daertoe seede?
Ick antwoerdede: Ja, men respecteerde doch Zijn Gen. daervoer ende men
kende hem oeck soe wijt als tselve gebuerde nae vermelt der tractaten die mit Zijne
Matt upgerichtet waeren.
Sijn Gen. sachten wijder, wij verachteden hem groetelijcx ende deden hem
uneere, meer als up enige andere plaetzen in zijn gantse gouvernement, [183v]
1 Latijn: ‘op de dag van ‘s Heren Hemelvaart’.
2 Vgl. Fr. varlet (‘page’, persoonlijke dienaar van een ridder).

seggende ende vraegende ofte wij macht hedden patenten toe geven oever
tcrijchsvock ende solx in unse nahme, waerheer doch solche authoriteijt queme?
Ick antwoerdede, ick wuste mij neet tho entsinnen van enige patenten die van
den hern dusser Stat und Lande gegeven weeren.
Sijn Gen. sachte, die patenten van gistern, die commissien die men Ulger ende
Schram solde geven, die stunden under die nahme van borgermeistern ende raedt mit
den verordenten; sollichs en behoerde neet. Hij hadde gistern oevermits presentie
des graven 1 darinne nichts willen seggen, anders wolde hij die in stucken geschuert
ende vunsz voer die vueten gesmeten hebben.
Ick antwoerdede Zijn Gen. dat dieselve neet behoeffde te meenen sulx uuth
verachtinge gescheet te zijne, dan die hern und ick selvest haddent alsoe van Zijn
Gen. verstaen. Boeven dat was idt hijrmit een ander gelegentheit, wente der
commissarys Ulger was noch een litmaet des Raedts, ontfienck oeck van den
coeninck geene bestalling, dan muste van Stat ende Lande gesoulariseert worden.
Insgelijcken Johan Schram. Oeck were idt mit Ulger man voer een weinich tijdes
etc.
Sijn Gen. antwoerdede, all weere idt schoen man een commissie van eenen
dach, soe behoerde idt unsz neet; daromme revocierde hie hiermit beide die
commissien, wolde neet gestaeden dat sie alsoe solden gegeven worden, dan men
solde sie stellen in Zijn Gen. nahme, ende sulx bij advis van den hern van Stat ende
Lande. Ick mochte den hern sollichs wel anseggen dat hij gedachte solliche
commission neet laeten passeren. Der hartoch hadde voer een tijt lanck een
wachtmester binnen Zutphen gestelt, dan hij hadde hem weder ten duyvel gejaecht,
wolde Loukema oeck soe gedaen hebben, wente hij idt neet gelaeten hedde
vruntschaps wegen, soe hij hem was toedraegende; mit meer andern woerden. Ende
mij pro conclusione inseggende, ick mochte die hern anseggen hij revoceerde die
commissien.
Umtrent ses uhren ’s morgens hebbe ick dit dem erb. Raedt, die dessen wegen
bijsaemen geroepen, gecommuniciert ende hebben dieselve mit verwundern sollichs
gehoirt, jedoch nichts besloeten dan dat men tselve mit den van den Omlanden solde
communiceren.
[184] [24 mei 1591]
Veneris 24 a maij
Vrijdach den XXIIII maij hebbe ick van die voergeruerde des hern statholders
meininge vollenkoemen rapport gedaen bij den hern Con. Matt leutenant und
hoevetmannen mit den verordenten der Stat ende Omlanden, welliche hern sich
darvan wal groetelijcx verwundert ende neet raetsam bevunden, sonder voele meer
tot prejudicie van Stat ende Lande, een ander commissie te laeten passeren.
Weszhalven eenhillichlijck geresolviert, dat hopman Tiaert van Herema mit zijne
soldaten—jegenwoerdich tho Winssum ende up Winssumerzijll wesende—sich
selvest in persona begeven solde in de vorsz. schantze 2 ende ist mij daeroever
belastet an den wolgebornen hern grave Fridrichen toe gaen (wente der statholder
was desen morgen uuth der Stat nae Coeverden getrocken) ende van Zijn Gen. te
1 Graaf Frederik van den Berg?.
2 De schans te Delfzijl.
281

egeren dat die plaetze up Winssum ende Winsumerzijl weder bekledet mochte
worden mit Groetvelts volck ende mit enige van Sickinga.
Nae den middach hebbe ick tselve gedaen bij Zijn Gen. grave Fridrich, dwelcke
daerinne geconsentiert ende daetlyck an Groetvelt ende Sickinga laeten schrijven.
Insgelijcken hebbe ick geschreven an hopman Herema, hem belastende van
daer in den Delffzijll te trecken, oeck mede an hopman Engelberts, dat hij Herema
mit zijne soldaten solde accomoderen. 1
[26 mei 1591]
282
Solis 26 maij
Sondach den XXVI ten maij, jedoch in mijn absentie, heft d’oeverste leutenant Dassa
sich bij den hern Con. Matt leutenant ende hoevetmannen mit den van den erb.
Raedt 2 ende aldaer vertoent des hern statholders missive, waerinne Zijn Gen. ine,
Dassa, als het hoeft oever het crijchsvolck gestalt. Wat zijn wijdere propositie
gewest is mij unbewust, vermits ich het neet gehoirt.
[27 mei 1591]
Lunæ 27 maij
Maendach den 27 maij in gemeiner versamlung van Stat ende Lande, oeck mede in
presentie Con. Matt leutenant ende hoevetmannen, heft der secre- [184v] tarius
Popco Everhardij rapport gedaen wat voet die hern gecommitteerden tot der
quartieringe solden koenen ofte weeten te nehmen mit het quartieren tot beleninge
der soldaten. Ende daerup geresolviert dat der borgermeister Ballen ende ick an den
heere statholder nae Coeverden deszhalven solden reisen.
Under dese communicatie, derwijlen ick proponierde dattet nochtans guet solde
wesen eenen oeverslach te maecken wat voet men nehmen kunde tot het onderholt
der hopluyden ende andern bevelchebberen, 3 soe heft men tselve erstlich gedaen,
ende inmiddelst mij belastet up den naemiddage solches an den statholder te
schrijven ende hem te bidden solches te confirmeren. Inval dan dat men bevinde
noedich te zijne noch te reisen mochte sollichs gescheden, woe ferne neet, mocht
deselve brieff affgaen.
Nae den middach hebbe ick een alsolchen concept in den Raedt gedraegen, bij
denwelchen tselve geapprobiert ende voer guet ingeseen, dat men niet solde
behoeven te reijsen; jedoch entsloeten up den volgenden dach tegens ses uhren die
van Stat ende Lande mit Con. Matt leutenant ende hoevetmannen te bescheiden up
den raethuyse.
[28 mei 1591]
Martis 28 a maij
Dinxdach den XXVIII maij sint die hern verordenten mitsampt twe van Con. Matt
hoevetmannen up den raethuijse omtrent ses uhren gecoemen, denselven is dvorsz.
1 Dergelijke brieven staan niet in Hammonius’ brievenprotocol.
2 Hier ontbreekt een voltooid deelwoord als ‘gemeld’.
3 Bedoeld wordt een opzet van de bedragen die de verschillende rangen in een vendel zullen
ontvangen.

ieff an den heere statholder gecommuniceert ende darbij besloeten den alsoe in
aller ijle aff tho veerdigen. 1
[30 mei 1591]
Jovis 30 a maij
Jovis den XXX en maij is van den hern statholder een antwoert gecoemen dat dieselve
voet in dese tegenwoerdige conjuncture, daer Zijn Gen. der hopluyden faveur meest
bedurftich, neet geraden noch practicabel. Welchen brieff ick bij leutenant ende
hoevetmannen gedraegen, alwaer enige prelaten oick present, ende in hoer
jegenwoerdicheit gelesen. Dieselve hebben raetsam geachtet dat men den volgenden
dach een gemeene bijkumpst van Stat ende Lande solde holden.
[185] Nae den middach, als ein erb. Raedt omme voele verscheidene puncten mit
malckander te tracteren bij den andern gewest, als nemblich van volmaeckinge der
schantsen omtrent der stat, item van seeckere puncten, soe die borger hopluijden
einem erb. Raedt geproponiert, ende van een kruytmaecker—Berent Geerts—an tho
nehmen, soe heft der erntf. borgermeister Johan Wijffring een missive van patre
Samerio ime toegeschreven oeck laeten verlesen, daerinne genanter pater versocht
die vier hern borgermeistern toe spreecken umb saecken, daer unser stat reputation
mercklijck an gelegen.
Nae gelesenen brieff sint allerhand discoursen voergevallen bij den Raedt,
tenderende vast tot den eijnde dattet neet geraeden in dusse tijt wijder voert te
faehren, 2 ende lestlijck nae lange communicatie besloeten dat die veer borgermeister
hem up toekumstigen dinxdach solden audientie geven in der sacristie tot S t Martin.
Twelck mij belastet worden ime in tho seggen. Jedoch ick hebbe sollichs
gedifficultiert ende stante pede 3 hem, patri, een cedelken geschreven in François
ende sollichs dem erb. Raedt eerst voergelesen, ende daernae by den diener ime
laeten toekoemen.
[31 mei 1591]
Veneris 31 a maij
Vrijdach den lesten maij sint die hern leutenant ende hoevetmannen mit den
verordenten bij den Raedt up den raethuyse gecoemen ende is denselven die
antwoert van den heere statholder belangende die lehninge weder vorgelesen, oever
twelcke nichts anders weder nae alle lange lamentatie geresolviert, dan dat men
beyde brieven solde beantwoerden, insonderheit dat men die lehninge neet kunde
vinden.
[185v] [1 juni 1591]
Sabbathi 1 a junij 4
Saeterdach den eersten junij, als Con. Matts leutenant ende hoevetmannen mit den
verordenten up den raethuyse bij den andern waeren heft der oeverste leutenant
Daça 5 audientie bij den samtlichen hern begeert. Ingecoemen zijnde heft hij vertoent
1
Zie voor de tekst van de brief Hammonius’ brievenprotocol (MH II 27-27v).
2
Met de oprichting van het jezuietencollege.
3
Latijn: ‘op staande voet’.
4
In de marge: ‘Junius’.
5
Ms.: ‘Daca’. De man wordt meestal aangeduid als ’Dassa’.
283

een brieff in Spansch geschreven van den hertoch toe Parma an den heere statholder
Verdugo, adverterende dat Zijn Hoch. een soldaet des vijants bij sich hadde dwelcke
sich hadde vernehmen laeten tom tweden mael mede voer dese stat gewest te zijne
in meininge omme dieselve te surprenderen; item dat den vijant die muet alsnoch
neet verloeren gaff; begerende dat men guede toeversicht wolde draegen.
Desen morgen hadde ick oeck brieve an den hertoch van Parma geschreven,
belangende die belegeringe van Zutphen; dan oevermits ter selven stunde die
tydinge quam dat Zutphen all upgegeven was, is die datum derselven brieve een
dach older gestalt. 1
Insgelijcken is noch voer guet ingeseen dat men an Zijn Gen. solde schrijven
belangende die quartieringe. Welcken brieff ick staende in den Raedt geconcipieert
ende den samtlichen heren van Stat und Lande, naedat leutenant ende hoevetmannen
affgegaen, gecommuniceert; die denselven hebben laeten int claer schrijven ende dat
datum up vorigen daege gestalt. 2
In des erntf. heren borgermeisters Egberti Upkena pant. 3
[4 juni 1591]
284
Martis 4 a junij
Dinxdach den IIII junij sint die veer heren borgermeistern gewest bij patri Henrico
Samerio in de sacristie toe S t Martin uut begerent des vorn. patris. Deselve, naedat
hij den heren bedanckt hadde dat sie sich verdemuediget aldaer te koemen, heft
begunst te proponeren hoe dat unse [stadt] merckelijck gediffamiert wurde, soewal
tho Hoeve alsmede toe Collen ende elders. Inval dan dat die saecken soe weren als
gesecht wurde, soe wuste hij neet wat van sulchen stat te holden; invall averst niet,
soe behoirde hij nochtans tselve neet toe verswijgen als sueckende der stat beste
ende walvaerent. [186] Ende begunste daernae den hern borgermeistern voer te
holden wie dat hem geschreven was bij verscheidene brieven, dat diese stat zijnent
halven in groete commotie gestelt wurde ende dat men ginck seggen under een
schijn van Jesuiten wolde men die Spangier in de stat fuehren ofte die besettinge
daerin brengen; ende dat men geroepen hadde, men wolde die achte veendels 4 bij
malckander krijgen, die solden die Jesuiten mit alle diejenige die raedt ende daet
daertho geven, bij den arm uuth der stat drijven, jae, dat enige veendels oeck
geswoeren hadden neet allene zijn person dan oeck alle patres nimmermehr tho te
willen laeten.
Ende dit was duer des duyvels ende boeser luyden listicheit die gemeente alsoe
ingebeldet, dat duer die Sociëteijt die besettinge hijrbinnen solde gebracht worden
ende dat men dese persuasie den luyden neet kunde uuth het hoeft brengen, jae, dat
die Koeninck idt anders nargent om deede. Item men droech geen affscheu te
spargeren 5 dat dese borgerie geen geluck solde hebben, sie jachten dan voereerst
monnijcken ende papen ter poerten uuth. Daromme weere hem geraeden hij solde
neet weder hyr koemen, dan in stillicheit aldaer toe Deventer blyven, wente idt
1 en
In de marge: ‘Zutphen is overgegeven den 30 maij 1591’. De bedoelde brief aan Parma is te vinden
in het brievenprotocol (MH II 28v).
2
Zie het brievenprotocol (MH II 29v).
3
Deze woorden staan in de marge.
4
De acht vendels van het burgerregiment.
5
Van het Latijnse werkwoord spargere (‘rondstrooien’).

educhte voelen gueden luyden oeck neet geraetsam dat Zijn Erw. hyr weder queme
alleer het oerloch up een ander voet stunde.
Seede voirts dat hem, hijr wesende, muntlyck van enigen gesecht weere dat
voele luijden alhijr noch lever een vast huijs solden willen hebben als een collegium;
item dat die patres die Spansche inquisitie wolden infuehren; item, soe lange als die
borgerie die wapen in de hant hadden, soe behuefde men neet tho vruchten datter
een collegium koemen solde, het solde nummermeer thogelaeten worden; men
fraechde noch nae den paust noch nae syne excommunicatie, noch oeck nae den
coeninck neet, ende bij soe veer hij voertginck um des leutenants huijs, soe weren
albereit enige die hem bij den arm uuth der stat solde leijden, jae, solde [186v] wal
duer enige doetgeslaegen moegen worden ende men solde neet weten van wel.
Solliche ende andere dingen worden oevergeschreven ende worde alsoe die stat
geaccusiert van seditie. Begeerde daromme te weten wat hem toe doen stunde,
wente hij was neet diejenige die twyst ende uneenicheit sochte, dan vreede ende
eendracht.
Voer het anderde seede gemelter pater, hem wasz gesecht dat een van den
schuelmestern, insonderheit die int Fraterhuys woende, worde de hæresi 1 bij voelen
gesuspectiert, maeckte voel geroeps bij den borgern ende gilden. Hij wuste averst
neet ofte idt waer weere, dan die schuelkinder vexeerden hem seer, 2 hadden die
glaesvensteren vaecke gebroecken, tijrden ende reepen achter in de straete dat hij
nichts guedts doen kunde, broecken hem die heege ant hoff etc.
Tertio seede hij van des hern leutenants huys, dat hadde hij hem 3 laeten
upseggen; begeerde wal dat hij in schutz der hern mochte genoemen worden.
Boeven dat leegen hem alle lasten vollenkoementlyck up den hals, alsofte alle
incompsten vollenkoementlyck geboert worden. Begeerde, die hern wolde een
inseent draegen ofte sollichs behoirde.
Up gedaener propositie ist ime geantwoert, men wolde allent mit den Raedt
communiceren ende hem daernae een antwoert laeten geven.
Nae den middach sint die hern van den Rath weder bij den andern gewest ende is ten
selven tijde des hern statholders antwoert 4 angecoemen noepende die reformatie van
der hopluyden underholt, dan voer ditmael ist nichts wijders darup gedaen.
[5 juni 1591]
Mercurij 5 a junij
Wonsdach den V ten junij hebbe ick bij dem erb. Rath rapport gedaen van allem deme
wat der pater Societatis unsz geproponiert hadde, dan hijrup is nichts geresolviert
und noch in bedencken getoegen, wente die hern wusten sich neet tho resolveren
ime, patri, in tho seggen dat hij wel [187] blijven mochte, wasz beswerlich te doene,
wente men wuste neet, ofte 5 enich seditio sich erreegen mochte, oft men hem wal
solde koenen verdedigen. Oeck te seggen dat hij wel vertrecken mochte, hadde oeck
all bedencken; insgelijcken hem an tho seggen dat hij doen muchte wie hij idt
1 Latijn: ‘van ketterij’.
2 De ketterse schoolmeester zou de kinderen tegen de jezuiet opzetten.
3 Luitenant-stadhouder Johan de Gouda.
4 Deze brief is op 3 juni 1591 vanuit Coevorden verzonden (rvr 1463.135.1).
5 Hier: ‘indien’.
285

verstunde, tselve hadde oeck all swaericheit. In summe, die saecke is voer ditmael
daerbij gebleven sonder ietz wijders tho resolveren.
Noch is desen voermiddaege besloeten dat men up den dach morgen die
geswoernen bij den andern wolde doen koemen um mit denselven te communiceren
ofte men up den Hansedach iemants solde senden oder neet.
[6 juni 1591]
286
Jovis 6 a junij
Donderdach den VI ten junij sint die hern leutenant ende hoevetmannen mit den
verordenten der Omlanden bij dem erb. Raedt gecoemen, ende aldaer angehoirt den
brieff, soe Zijn Gen. den hern in antwoert toegeschreven, belangende die reformatie
der hopluijden underholt. Nae verlesung van dewelcke—derwijlen wal gemerckt dat
Zijn Gen. den hopluyden neet wolde bevelen sich te contenteren mit hetgeene dat
reedelijck is—zijn allerhandt discoursen voergevallen, wat dan wijders te doen zij,
dan nichts geresolveert weder 1 alleene dat men den hopluyden solde toeschrijven
und begeren alhijr in de stat te willen koemen ende alsdan mit hoer te spreecken ofte
mit middel van inductie sie darher kunden gebracht worden datter enige verlichtinge
gescheege. 2
Volgents is gehandelt van volmaeckinge der kaijnge ende Dampsterwals, dan
op tselve ist voer guet ingeseen dat men morgens daechs enige solde committeren
omme absolutelijck van dese saecke toe spreecken ende te tauxeren mit wie voele
men een ieder gras, twelck tot den Dampsterwall toe gebruicken, solde behoiren te
betaelen.
Naerdat die hern leutenant ende hoevetmannen hebben willen affgaen is van
den heren official geproponiert dat sie, prelaten, eensdeels jonge mannen weren ende
datter noch wel enige olde guede hern te vinden, als insonderheit der van
Oldencloester, 3 dwelcke die olde kunde wall hadde; den begeerden [187v] de andere
prelaten wal bij alle raetslaegen, dan hij maeckte sich weigerich tensij dat mijn hern
leutenant ende hoevetmannen mit den erb. Raedt solches consenteerden; begeerden
daromme mijn heren wolden sich des angaende resolveren.
Naedat die prelaten een tijtlanck buijten gewest, sint sie weder ingeeijschet
ende inen ist duer den hern leutenant Gouda ingesacht, die heren hadden mit
malckander gesproecken up des officials voergevent ende kunde lyden dat der prelat
van Oldencloester nae des tydes gelegentheit hijr mede up den huyse queme.
Als nu die samtliche hern leutenant ende hoevetmannen mit den verordenten
affgegaen, sint die hern van den Olden Raedt, sampt taelmans, geswoerne ende
boumeisters van de gilden ingeeijsschet, bij denwelcken erstlich van den hern
borgermeister Upkena als presiderende geproponiert dattet hoichnoedich de
borstweren alomme up den bolwercken te repareren; wasz derwegen die fraege hoe
ende mit wat middel sollichs te doene.
Darup ist geresolviert dat die hopluyden mit hoere borgern under hoere
veendels solden spreecken ofte idt dorch die veendels gedaen solde moegen worden
ende daernae rapport by den erb. Raedt inbrengen.
1 ‘Weder’ betekent hier ‘behalve’.
2 Nu Verdugo weigert op te treden, nemen Stad en Lande hun eigen verantwoordelijkheid.
3 Oldenklooster bij Appingedam (zie ook DA 826). De abt, Herman van Dokkum, was één van de
Ommelander kopstukken die op 1 november 1577 door het stadsbestuur waren gearresteerd. Ook na
1580 bleef hij persona non grata en als zodanig van bestuursfuncties uitgesloten.

Voer het anderde is gesproecken vant uutleggen der suspecten personen, dat
dieselve bij den hopluyden genoemt solden worden; dan hijrup is gesloeten ein erb.
Raedt kende sie selve ende die solden sie laeten uutgaen.
Tertio ist gehandelt van der besendinge up den Hansedach toe Lübeck soe up
den 16 deses geholden solde worden. Dan derwijlen nae des tijdes gelegentheit geen
besendinge gescheen kunde mocht men die saecke an die van Coln verschrijven
ende mij belastet tselve schrijvent te concipieren.
[188] [7 juni 1591]
Veneris 7 a junij
Vrijdach den VII junij sint die vier heren borgermeistern mit enigen prelaten up des
Coeninx Caemer bij Zijnder Matt leutenant ende hoevetmannen gecoemen umb
aldaer te communiceren van verbeteringe der caedijck ende Dampsterwals; ende ist
erstlich voer guet ingeseen dat alle die carspelen soe tot den drie Delffzijlen ende
Farmsummersijll uuthwaeteren tot die caedijck solden assistentie doen. Wat averst
tot Winssumer- ende Schaephalsterzijlen waetert solde toe hulpe koemen tot den
Dampsterwall. Jedoch derwijlen die mieste heren seeden dat men die landen, soe
jetzt bij den Dampsterwall gegraeven 1 solden worden, solde moeten betaelen, soe
heft den hern guetgeducht datter enige heren solden henreijsen omme alle landen
van begin tom ende des dijckes te versichtigen.
[8 juni 1591]
Sabbathi 8 a junij
Saeterdach den VIII junij sint diese nachbenante heren, als der prelat van Rottum,
Warffum, borgermeistern Wijfringk, Ulger ende Moeijsteen, item der hoevetman
Johan van Ballen, der secretarij Popco Everardi und official Krithe mede mit mij,
syndicus, uutgetoegen umme den Dampsterwall te versichtigen woe ende in wat
gestalte deselve tho repareren, verdicken ende te verhoegen zij ende, nae gedaene
versichtigung, weder denselven dach nae den middach anhaimbs gecoemen.
[9 juni 1591]
Solis 9 a junij
Sondach den IX junij nae den goedesdienst, als ein erb. Raedt versamlet gewest,
hebbe ick aldaer voergelesen een concept eines brieffs an den Colnischen gesanten
up den Ansedach tho Lubeck up sondage nach Trinitatis, twelck geapprobiert und
also affgesunden. 2
Noch is mij belastet dem patri Samerio antwoert the geven dat, bij soe veer
Zijne Matt die oeverhant hielde, were geen swaericheit van alle rumoeren; wo averst
niet, weren die heren selvest neet in verseeckerheit.
[188v] Desen bevelch hebbe ich eodem die omtrent den avent naegegaen, oeck veele
andere woerden ende wederwoerden mit genantem Samerio geholden; ime lestlich
gesacht: wan ich Samerius, ich solde mij vertrecken ende alle opcompsten als een
1 Hammonius lijkt in eerste instantie ‘begraeven’ te hebben geschreven.
2 Zie voor de brief MH II 30v-31.
287

steen 1 bisz tot beter gelegentheit alhyr berusten laeten. Daer gemelter pater mij up
geantwoerdet, hij hedde des geen last, dan expressen bevell alhijr toe verblijven.
[10 juni 1591]
288
Lunæ 10 a junij
Maendach den X en junij is hijrvan bij den Raedt gerapportiert ende alsoe voer
ditmael die saecke verbleven.
Hoc die Daventria ab hoste occupata. 2
[11 juni 1591]
Martis 11 a junij
Dinxdach den XI en ist bij den Raedt duer schrijvent des hern statholders 3 tydinge
gecoemen, jedoch int unseecker, dat Deventer eroevert. Ter cause van twelcke Con.
Matts leutenant ende hoevetmannen bij den Raedt gevordert ende mit malckander
gecommuniceert van allerhandt noeddruft tot bewaeringe unser stat; item oft idt
oeck geraeden jemants an den hertoch te senden. Dan voer ditmael nichts
geconcludiert, dan allene dat ein erb. Raedt up den naemiddage wolde gaen umb die
veste ende alle strijtweren versichtigen, gelijck dan oeck gescheet is.
[12 juni 1591]
Mercurij 12 a junij
Wonsdach den XII junij sint die heren leutenant ende hoevetmannen mit den
verordenten bij den Raedt gecoemen ende erstlich weder gecommuniceert van der
eroeveringe der stat Deventer. Ten laesten oeck gehandlet van verbeteringe des
Dampsterwals ende entelijck besloeten dat sollichs zijn voertganck solde nehmen.
Darup oeck ordinantie gemaeckt ende by dem secretario Popco Everhardi
upgeteeckent wie hoich ende breet den dijck boeven gemaeckt solde worden; item
wat commissarij daertoe te nehmen. Volgents dat die landen die men daertoe
gebruycken sall, gepriseert 4 ende betaelt solden worden etc.
[189] Nae den middach sint die van den Olden Raedt mit den geswoernen boeven by
den Raedt bescheiden gewest, denselven oick voergelesen wat tydinge men hadde
van die innehminge der stat Deventer ende daerby tot enicheit vermaent.
Noch is besloeten by den samtlichen hern und vrunden, dat der artillerijmeister
mit den naesten raedtsher in ieder pant 5 acht solden hebben up alle strijtwehren ende
dieselve laeten repareren buyten iemants dar wijders om te fraegen.
1
Zo staat het er. De uitdrukking is mij onbekend.
2
Latijn: ‘Deze dag is Deventer door de vijand bezet’. Deze notitie staat in de marge en is later door
Hammonius bijgeschreven. Egbert Alting noteert de verovering van Deventer op dinsdag 11 juni. Op
die dag zal het bericht Groningen bereikt hebben. Deventer is op zondagmiddag 9 juni 1591 tussen 3
en 4 uur zwaar beschoten en daags daarna rond het middaguur opgegeven.
3
Verdugo’s brief is op 10 juni 1591 te Coevorden geschreven (rvr 1463.135.4).
4
‘Getaxeerd’?
5
‘Pant’ lijkt hier de betekenis te hebben van een stuk van de vestingwerken.

[14 juni 1591]
Veneris 14 a junij
Vrijdach den XIIII sint die samtliche geswoernen avermaels bij den Raedt bescheiden
gewest. Mit denselven oeck gecommuniceert seeckere twe breven, van den
statholder anhero geschreven van der eroeveringe der stat Deventer ende mede dat
Zijn Hoch. up den antocht zij, ende dan sonsten hebben die heren mit malckander
gesproecken van der fortificatie deser Stat.
[15 juni 1591]
Sabbathi 15 a junij
Saeterdach den XV ten junij sint die samtliche geswoeren, oeck in presentie der heren
leutenant ende hoevetmannen, up den raethuyse gewest mit den borger hopluyden.
Mit denwelcken aldoe gecommuniceert dat men tydinge ofte schrijvents van den
statholder hadde dat der vijant entsloeten mit alle zijn macht voer Groeningen te
koemen ende dat Zijn Gen. mit die gantsche macht ofte soe voele mijn heren
believen mochte sich herwarts an wolde begeven ende selvest voer zijn person alhijr
in der stat koemen. Dar Zijn Gen. up geantwoerdet is sulches te willen doen; ende
dit schrijvent is den samtlichen hern voergelesen, waerinne Zijn Gen. toegeschreven
is dat men derselven ankumpst gewertich zij van uhre tot uhre mit soe voele volcks
als dieselve tot unser defensie noedich achteden te zijne.
[189v] [17 juni 1591]
Lunæ 17 junij
Maendach den 17 junij is der her statholder, heer François de Verdugo, bij den
samtlichen hern Con. Matt leutenant ende hoevetmannen, borgermeistern ende raedt,
oldt ende neuwe, mit den geswoernen ende boumeistern van den gilden up den
raethuyse gewest ende bij denselven geproponiert in wat extremiteijt lijves und
guedes wij stunden umb van den vijant eroevert te worden, tensij dat men assistentie
van soldaten bij sich hadde. Daromme hadde Zijn Gen. enich volck hyr omtrent der
stat, die hij geerne in verseeckerheit wolde leggen omme in tijt van noet te
gebruicken. Daromme mochten die heren resolveren waer dat men die soldaten
solde moegen leggen, wente sie musten undergebracht zijn upt Schuijtendeep ofte
sonsten waer den hern samtlich gelievede.
Nae gedaener proposition heft Zijn Gen. den hern oeck gesacht, hij wolde een
lijfflycken eedt doen dat hij neet begeerde enige besattenge in die stat tho fuehren,
dan indien die noet eijsschen mochte dat der vijant stormen wolde ende zijn macht
soe groet were, soe mocht men sich mit den soldaten behelpen soe voele immer
moegelijck. Ende hijrmede is Sijn Gen. affgegaen.
Nae lange ende breede communicatie is bij den hern samtlich, olde ende nije
Raedt, geswoernen, boumeistern, item bij den olden borgeren ende oldermans van
de gilden eendrachtelijck besloeten dat men consenteren wolde dat het volck upt
Schuitendeep ofte an der poerten ellers solde moegen liggen.
Up welcke genoemene resolutie Sijn Gen. nae den middach bij den samtlichen
hern ingevordert ende sollichs ingesacht. Darup heft men malckander reciproce 1
geswoeren ende geloevet dusse Stat in hoer privilegien int weinichste neet tho
1 ‘Over en weer’.
289

krencken, oeck mit geene besettinge te beswaeren, dan vrij ende unbelastet stedes
tho laeten.
Wat nae desen dach gescheen is, sint vast mehrendeels communicatien gewest van
krijchsgescheften, dienende tot fortificatie dusser stat ende bekrenckinge des vijants,
die in den antocht was dese stat te belegeren; gelijck dan gescheet is up den
donderdach naestvolgende, wesende den 20 dach junij, ende hebbe dieselve vermits
voelheit der gescheften neet tho boecke koenen stellen.
Civitas haec obsidebatur a comite Mauritio 20 a junij 1591 die jovis hora 8 a
matutina. 1
[190] [25 juni 1591]
290
Martis 25 a junij
Dinxdach den XXV junij als der vijant dese stat van den 20 en aff belegert hadde, is hy
mit zijn leger van Helpen upgetoegen ende den volgenden nacht omtrent Dorckwart
mit alle die schepen gelegen; averst des volgenden daechs sich gedeelt in twe
partijen, daervan die eene helffte nae den Delffzijll, die ander partije nae den
Upslach voertgeruckt.
[26 juni 1591]
Mercurij 26 junij
Wonsdach den 26 junij, naedat den vijant vertoegen, is dem hern borgermeister
Johan Wifring und mij belastet mit dem hopman Prenger, dwelcke mit brieve 2 van
den erb. Raedt gevordert was, te spreecken ofte hij sich in deser stat jaerbestallung
solde willen geven, ende sonsten wijder mit hem te communiceren van uprichtinge
eines veendels.
Nae den middach hebben wij unsen bevelch naegegaen, jedoch heft genanter
hopman Prenger in geene manieren tot enich jaergelt willen verstaen, dan is tho
vreden gewest wan die heren van Stat und Lande hem enige commissie wolden
geven, gelijck hopman Herema ende Hilbrant Engelberts, up conditie dat Zijn Hoch.
deselve solde ofte wolde ratificeren, dat hij alsdan dieselve gedachte an tho nehmen.
Jedoch niet in effecte te stellen voer ende alleer dselve van Zijnder Hoch.
geratificiert ende geaggreert zij.
[27 juni 1591]
Jovis 27 junij
Donderdach den XXVII junij is dusse boevengeruerte des hopmans meininge mit den
heren leutenant ende hoevetmannen mitsampt den verordenten der Omlanden
gecommuniciert, dwelcke dieselve guet gevonden ende in reeden gefundiert, dan
oevermits ein erb. Raedt sich neet sonderlinges resolvierde, is die saecke alsoe
verbleven.
1
Latijn: ‘Deze stad werd belegerd door graaf Maurits op donderdag 20 juni 1591, om 8 uur ’s
morgens’.
2
Een dergelijke brief staat niet in de brievenprotocollen van Hammonius en Julsing. Volgens Alting
bevond Prenger zich in de buurt van Osnabrück (DA 828).

[190v] Nae den middach is noch bij den erb. Raedt besloeten dat ick an Zijn Hoch.
solde verreisen umb desselven ankumpst destoe mehr te accelereren; dan oevermits
datter geen convoij noch bij der hant, soe ist ingestelt ter tijt enige peerden van
Coeverden quemen.
Up den avent sint bij den Raedt seeckere brieven gebracht van Zijn Hoch., darinne
deselve vastelijck beloeven dese stat te willen entsetten. 1 Welckeer brieve einem erb.
Raedt guet geducht den samptlichen geswoernen te communiceren, die tegens dem
volgenden dach daertho beroepen solden worden.
[28 juni 1591]
Veneris 28 junij
Vrijdach den XXVIII junij sint die voergeruerte Zijnder Hocheits brieve den
samtlichen geswoernen voergelesen, dwelcke gelijckwel weinich vruide daeruuth
scheenen te vernehmen, vermits Zijn Hoch. soe lange vertoevede; begunsten
daromme oick te seggen dat men besendinge doen solde. Waerup die heren
borgermeistern antwoerdeden dat men sollichs doen solde; men were albereit darup
bedacht.
[29 juni 1591]
Sabbathi 29 junij
Saeterdach den XXIX junij, vermits allerhand beswaernissen voergevallen van der
onveelicheit des weeges, heft einem erb. Raedt guetgeducht dat mijn reijse noch een
dach oder twe weder ingestelt solde worden.
Eodem ist mij belastet den hern statholder te vermelden dat men gesinnet weere
hopman Prenger eijn bestallinge te geven bij provisie, volgende den voet soe men in
voertijden die stat veendele bestalt hadde, tot welcken fine ick Zijn Gen. mede
vertoende copie van die commissie eertijdes Wijbrant van Goutthum gegeven.
Wellichs dan Zijn Gen. alsoe geapprobiert ende guetgeheeten, mit vergunstigung dat
men dieselve commissie alsoe solde moegen uprichten.
[191] [2 juli 1591]
Martis 2 a julij
Dinxdach den II julij, als albevoerens bij Stat ende Lande besloeten dat der
gestrenge 2 her borgermeister Joachim Ubbena neffens mij an den hertoch von Parma
solde reijsen, omme het untsett te versuecken, is omtrent den avent tijdinge
gecoemen dat den Delffzijll eroevert unde ingenoemen zij bij accordt, 3 welliche
saecke den borgeren neet weinich gecommoviert, sulx dat wij entelijck geresolviert
des volgenden daechs in den nahme Goedes voert te reijsen.
1
Brief van Parma uit Marienbaum, 24 juni 1591 (rvr 1463.132.2).
2
Ms.: ‘gerstrenge’.
3
Zie voor de overgave van Delfzijl: rvr 1159.
291

[3 juli 1591]
292
Mercurij 3 a julij
Wonsdach den III julij bin ick ’s morgens vrue mit wolgedachtem hern Ubbena tho
peerde geseten ende unsen wech nae den Rijn genoemen, alwaer die Hocheit des
hertogen tho Parma mit dem veltleger was liggende.
[191v] [blanco]
A tertia julij usque ad decimam
augusti ab urbe abfui; ideo
nihil hic loci annotatum 1
[192] [10 augustus 1591]
Sabbathi 10 a augusti, ipsa die divi Laurentii 2
Saeterdach den XI en augusti, 3 als ick, syndicus, des vorigen daechs mit dem
gestrengen hern borgermeister Joachim Ubbena weder uuth dem leger omtrent
Nimwegen mit guetem geluck anhaimbsch gelangt, 4 sint die heren leutenant ende
hoevetmannen, borgermeistern ende raedt, olt ende nije, sambt taelmans, geswoerne
meente ende boumeistern van den gilden mit den verordenten der Omlanden up den
raethuyse versamblet gewest omme an tho hoeren het rapport van unse legatie.
Twelck ick dan secundum ordinem dierum quibus abfuimus 5 vollenkoementlyck
gedaen, volgende het verbal 6 hijraff in castris 7 geholden.
Nae gedaenem rapport hebben die samtlycke heren unsz bedancket wegen
unser gehabten muehe und arbeit mit erbietung sollichs mit danckbarheit te willen
verschulden.
[11 augustus 1591]
Solis XI a augusti
Sondach den XI en augusti bin ick mit den vier heren borgermeistern ende twe ofte
drie prelaten neffens dem official Krithe an den wolgebornen heren grave Harmen
toe Berge in zijn losement gegaen, der in affwesent des statholders Verdugo
gecommittiert geworden tot den gouvernement dusser Stat ende Lande. Desselven
genaden wij in nahme Stat und Lande erstlich verehret mit een grawen hinxt ende
een toelast wijn, oeck mit derselven in dese naevolgende puncten geresolviert.
Erstlich dat die soldaten, jegenwoerdich in Selwart liggende, gelecht solden
worden ten Damme, jedoch voereerst een dach ofte twe toe Slochteren ende dat men
den Damme allomme solden beschantzen.
1
Latijn: ‘Vanaf 3 juli tot 10 augustus ben ik afwezig geweest uit de stad; daarom is hier niets
vastgelegd’.
De rest van deze bladzijde en de keerzijde zijn onbeschreven gebleven.
2
Latijn: ‘Op de dag van de H. Laurentius’.
3
Hammonius vergist zich; hij bedoelt 10 augustus 1591.
4
Egbert Alting noteerde dat de gezanten op 9 augustus 1591 tegen 6 uur ‘s avonds in de stad zijn
teruggekeerd. De hertog van Parma, die zelf naar Frankrijk is vertrokken, heeft Verdugo tot
veldoverste aangesteld en graaf Herman van den Berg met de gezanten naar het noorden laten gaan
(DA 836).
5
Latijn: ‘Op de rij af van de dagen die wij afwezig zijn geweest’.
6
Dit verbaal ontbreekt in het stadsarchief.
7
Latijn: ‘In het legerkamp’. Hammonius bedoelt het koninklijke leger dat Parma aan de Nederrijn had
samengetrokken.

Item dat hopman Sickinga knechten voereerst solden blijven omtrent dusse stat,
bisz ter tijt toe hopman Prengers veendel gelichtet zij, twelck inmiddelst liggen
solde buyten Draepoerte.
[192v] Tertio dat die knechten van hopman Herema, soe neet mede in den
Delffzijl gewest, noch voer een tyt lanck in der stat belehninge solden
verblijven,bisz soe lange Prengers veendel compleet van 200 hoeffden. Sulx gedaen,
solde men seen ofte tselve veendel 1 mit noch 100 hooffden te verstercken zij.
Quarto, dat die andere knechten, noch jegenwoerdich liggende buijten Drae
poerte, denen het geweer affgenoemen, 2 sich solden moegen stellen under het
regiment van grave Harmen vorsz. Sulx gedaen solde inen hoer geweer weder
gegeven worden. Soe averst iemants under Irer Gen. veendel neet begeerde te
dienen, deme solde Zijn Gen. een passport geven, sich tot dienste Zijnder Matt under
andern hopluyden te moegen instellen.
Belangendt die soldaten bij hoeffden te belehnen sachte Zijn Gen. sollichs neet
macht ofte bevelch te hebben, dan die heren solden wall doen sollichs an den
statholder te verschrijven.
[12 augustus 1591]
Lunæ 12 a augusti
Maendach den XII augusti is bij den verordenten van Stat und Lande veraccordiert
dat men den heren statholder Verdugo mit een waegen die bij Zijn Gen. steets int
leger solde blijven up zijn schrijvent solde accommoderen.
Nae den middach is bij den erb. Raedt believet dat ick mit rentmeister Johan
van Deest in presentia alicuius notarii et testium 3 einen mit nahmen Peter Weischer,
der van den Munsterischen creditoren sachte affgesunden te zijne hoer renten van
der stat te ontfangen, an tho seggen dat men alnoch oeverboedich was alle den
hinderstant mit een und vijftich stuijver brabants te betaelen und neeth hoeger,
protesterende darmit de non mora solvendi 4 und dat men up sieluyden gedechte te
verhaelen wat schaden des arrests halven geschiede.
[193] [13 augustus 1591]
Martis 13 a augusti
Dinxdach den 13 augusti bin ick mit dem hern Johan van Deest, dusser stat
rentmeister, gegaen ende einen mit nahmen Peter Weischer als volmechtichden
eniger Munsterischen creditoren tot unsz ant heren wijnhuys gevordert, alwaer wij
hem angeboeden—in presentie van licentiat Cipriani Dronrijp als notarius—alle den
hinderstant daetlich te willen erleggen den goltgulden mit 51 st. bb. ende bij cas van
weigeringe geprotestiert van alle schaden die daeruuth entstaen mochten.
1 Heerma’s vendel.
2 De soldaten van Heerma en Engelberts die de vesting Delfzijl zonder noodzaak hebben opgegeven,
zijn om disciplinaire redenen ontwapend (zie DA 836).
3 Latijn: ‘in aanwezigheid van een notaris en getuigen’.
4 Latijn (letterlijk): ‘over geen uitstel van betaling’. Van stadswege wordt verklaard dat zij van haar kant
niet treuzelt met de betaling.
293

[16 augustus 1591]
294
Veneris 16 augusti
Vrijdach den XVI augusti is bij dem erb. Raedt een schrijvent gelesen van den
wolgebornen heren grave Fridrichen zu Berge, darinne Zijn Gen. einen erb. Raedt
veradvertiert van een gevangen person die bekant mit enige borgeren een verraedt
voer handen te hebben. Dan up dit stuck is bij den Raedt besloeten dat men den
gevangen herwarts solde begeren geschickt te moegen worden, twelck dan eodem
vestigio 1 an Zijn Gen. geschreven ende begeert. 2
[17 augustus 1591]
Sabbathi 17 augusti
Saeterdach den 17 augusti is der gevangene Junckhans van Witmunde mit dem
profaes ende den schrijver Wibrant van Schoeten in den Raedt gecoemen; aldaer
geëxaminiert ende nae enige borgern gevraecht, dan neet bekentlich gewest dat hij
mit einichen borgern correspondentie gehadt oder noch hebbe.
[18 augustus 1591]
Solis 18 augusti
Sondach den XVIII augusti sindt die heren Con. Matt leutenant und hoevetmannen bij
dem erb. Rath gecoemen ende, angehoirt hebbende een missive van den
wolgebornen hern graven Fridrichen zu Berge etc., mit malckander besloeten dat idt
best geraeden dat Zijn Gen. in der stillicheit ten Damme henin toege ende dat alsdan
die naeste carspelen duer Hans Henricus, Con. Mats diener, aldaer in den Dam
umme te schantzen bevordert wurden. Twelck oeck alsoe an Zijn Gen.
oevergeschreven. 3
[193v] [21 augustus 1591]
Mercurij 21 augusti
Wonsdach den XXI augusti hebben die prelaten Tesinge und Schilwolda voer dem
Raedt, oeck mede hernacher voer Con. Mats leutenant und hoevetmannen mit den
verordenten der Omlanden geproponiert dat einer, Derck Hugen genant, geschreven
hadde an den borgermeister in den Dam dat hij mit grave Wilhelm die oistersche
dijcken versichtiget hadde ende datter hoepe was dat men dieselve solde moegen
hermaecken; begerden daromme te weten ofte die vrunden in den Omlanden bij
consente der hern daromme solden mögen arbeiden.
Inen ist pro resolutione geantwoerdet, sie mochten wall unbespeert doen wat tot
verbeteringe van de landen dienlich, dan hoerluyden enige authorisatie te geven
omme an grave Wilhelm te solliciteren was der heren gelegentheit neet.
In dese bijkumpst is den soldaten soe van hopman Herema oevergeblevene
knechten angeholden hadden omme weder under een hopman te staen ingesacht, dat
sie bis tot des heren statholders wederkumpst alsoe blijven musten; soe nochdan
iemants van hoerluyden gevangen wurde, denselven gedechten die heren mit alle
1 Latijn: ‘op hetzelfde moment’.
2 Een dergelijke brief ontbreekt in de brievenprotocollen van Hammonius en Julsing.
3 Zie voor de betreffende brief MH II 41.

middelen weder helpen erledigen. Inmiddelst solden sie sich draegen als vroeme
crijchsluyden gebuerde ende gelyck sie suslange gedaen hadden.
[23 augustus 1591]
Veneris 23 a augusti
Vrijdach den 23 augusti heft der walgeboren her grave Fridrich zu Berge mij
angesacht umb den hern in tho brengen dat die hopluyden swaericheit gemaeckt
hadden in den Dam te reijsen vermits die plaetze alsoe gelegen dat men zijn ehre
darinne nicht kunde verdedigen, ten waere dat die heren een solliche veste daer
wolden maecken, daer men des vijants geschutt kunde verwachten. Sollichs bij den
samtlichen hern leutenant ende hoevetmannen mit den verordenten ingebracht, is
besloeten dat men Zijn Gen. solde inseggen, [194] men gedechte des heren
statholders resolutie, oeck mede het believent hern grave Harmens neet veranderen;
Sijn Gen. mochte sonsten doen wie sie es verstunden. Altijt were idt neet geraeden
enich volck up die Drente te laeten trecken.
Deze resolutie is Zijn Gen. duer die heren borgermeistern Wifring und
Moysteen neffens mij syndico ingebracht, waerbij wall allerhandt communicatie
gevallen van der swaericheit, die sie in den Dam hadden te verwachten. Dan
oevermits wij geen ander last hadden dan allene unse antwoert in tho brengen,
sinnen wij darmit wechgegaen.
Oever een weinich tijts hijrnae heft Zijn Gen. mij weder tot sich bevordert ende mij
angesacht, hij wolde mit het volck in den Dam voert reijsen; die heren mochten
schepen bestellen ende daerbeneffens 500 gravers. Sollichs den heren ingebracht
zijnde, hebben dieselve geordineert dat die schepen und gravers bestalt solden
worden.
[27 augustus 1591]
Martis 27 augusti
Dinxdach den XXVII augusti sint die heren Con. Mats leutenant ende hoevetmannen
mit den verordenten der Omlanden bij dem erb. Raedt gewest ende aldaer mit
malckandern gecommuniciert ofte den hopluyden hoer olde quartier solde koenen
gegeven worden nae vermelt hoer supplication die sie dessen wegen gepresentiert;
waerup ein affslegige antwoert gevolcht.
Insgelijcken heft grave Fridrich anholden laeten um pulver, twelck oeck
affgeslaegen, dan het stroe ende graevers belangendt is geaccordiert ende bestuyrt.
[28 juli 1591]
Mercurij 28 augusti
Wonsdach den XXVIII augusti heft capitein Philippe de Torres avermaels in nahme
Zijnder Gen. grave Fridrichen angeholden umb pulver ende dan voer zijn person um
mit zijn veendel bij hoeffden belehnet te moegen worden. Warup hem 2 tunne
[194v] geaccordiert.
De lehninge belangendt is uuthgestalt tot Stat und Lande bijeenkumpst.
295

[30 augustus 1591]
296
Veneris 30 a augusti
Vrijdach den XXX augusti is in presentie hern leutenant ende hoevetmannen bij den
hern van Stat und Lande eendrachtelijcken besloeten ende dem schrijver van
capitein Torres ingesecht dat zijn capitein patientie muste draegen besz ter tijt toe
van den heere statholder een general reveu scheege, ofte geordoniert mochte worden
te geschieden.
Oeck is believet avermaels an den heere statholder te schrijven, insgelijcken an
grave Harmen zu Berge, twelck oeck des volgenden daechs alsoe gedaen. 1
[1 september 1591]
Solis 1 septembris 2
Sondach den 1 en septembris sint die heren van den Olden Raedt, item taelmans,
geswoerne, mit den boumeistern van den gilden up den raethuyse erschenen; bij
denselven voergedraegen oft men die gemeente neet solde koenen induceren dat zij
vredich wolden zijn omme buijten de Craenepoerte het werck ofte die voerschantze
te volntrecken gelijck voer twe jaeren begunt gewest is. Waerup geresolviert dat
men sulx den gilden solde voerdraegen. 3
[3 september 1591]
Martis 3 a septembris
Dinxdach den III dach septembris is een schrijvent van credents van den
wolgebornen hern grave Fridrich bij den hern leutenant ende hoevetmannen,
borgermeistern ende raedt mit den verordenten gelesen, ende daroever twe
capiteinen, als Vasques ende Torres, ingelaeten die aldaer mundlinge geproponiert
dat Zijn Gen. tho Suytlaren was liggende ende begeerde van den heren consent te
hebben ofte hij mit het crijchsvolck in Essen solde moegen trecken. 4
Darup geresolviert Sijn Gen. mochte in Selwart breecken soe sie wolden, dan
die heren kunden sollichs neet ordineren, twelcke alsoe Iren Gen. toegeschreven. 5
1
Minuten van deze brieven ontbreken in de missivenprotocollen van Hammonius en Julsing. In
Hammonius’ brievenprotocol staan wel brieven aan Verdugo en Herman van den Berg die qua
inhoud bij deze passage in het verbaal passen, maar de datum ervan is te vroeg (MH II 45 v en 46;
beide gedateerd op 28 augustus 1591).
2
In de marge: ‘Septemb[ris]’.
3
Het stadsbestuur ging er niet zonder meer van uit dat de stedelingen bereid waren de beoogde
verdedigingswerken te maken.
4
Graaf Frederik had zich onlangs met zijn soldaten naar Appingedam begeven. Hij heeft zich vandaar
op Slochteren teruggetrokken, nadat de vijand op 2 september 1591 vanaf de Eems via
Oldenklooster op Appingedam af was gekomen. De pas aangelegde werken zijn meteen weer teniet
gedaan (DA 838).
5
Deze aantekening is erg summier. De minuut in het brievenprotocol (MH II 48v) geeft meer
duidelijkheid.

[195] In des ernfesten hern borgermeisters Fridrichen Moijsteens pant. 1
[11 september 1591]
Mercurij 11 a septembris
Wonsdach den XI en septembris is der wolgeboren heere grave Harmen zu Berge, als
gecommitteerde tot desem gouvernement in affwesent des heren statholders de
Verdugo, weder anhero in dese Stat ingecoemen. Dero Gen. die vier heren
borgermeistern omtrent den avent gesalutiert ende een welkumpst gegeven, dessen
Sijn Gen. sich bedancket und daerbij den hern borgermeistern toegesacht, soe sie
Zijnder Gen. in enigen saecken hadden te gebruicken, dat hij tot haeren dienste altijt
bereit.
[12 september 1591]
Jovis 12 a septembris
Donderdach den XII septembris weren die heren verordenten der Omlanden
bescheiden up den raethuyse te koemen omme mit malckander te communiceren
wesz an wolgedachten grave van den Berge hedde te solliciteren oder voer te
draegen. Dan vermits absentie der prelaten van Oldencloester ende Rottum is dese
communicatie noch ingestalt besz up den volgenden dach.
[13 september 1591]
Veneris 13 septembris
Vrijdach den XIII septembris sint Con. Mats leutenant und hoevetmannen mit den
verordenten prelaten up den raethuyse erschenen bij den hern van den erb. Raedt,
alwaer voereerst in communicatie getoegen wesz men Sijn Gen. hedde te
proponeren belangende die lehninge der hopluyden. Ende nae lange deliberatie
besloeten dat men geenen anderen voet solde koenen maecken als reedes genoemen,
ende die quartieringe darup gemaeckt. Twelck men alsoe Sijn Gen. communicative
solde andienen, mits begerende den hopluijden daerher te willen brengen dat sie sich
daermede befredichden ofte ten minsten eenen betern voet buijten des landes
meerder belastinge te willen vinden, daerbij men alsdan solde moegen andienen die
gelegentheit van den Omlanden ende in wat poeveren staet dieselve stunden.
[195v] Tot welckeer communicatie ende bespreck mit wolgedachten graven
neffens mij, syndico, gecommittirt die erweerdige edele erentfeste heren prelaten tho
Groetaedwert und Rottum, mit den hern borgermeistern Johan Wifring und Egberto
Upkena. Die dan eodem instanti mit in des graven losement gegaen und aldaer dese
meninge Zijn Gen. van mij int lange voergedraegen, mit anmeldinge dat unser
genediger heer statholder unsz in antwoert hadde toekoemen laeten dat grave
Hermans genaden int stuck van lehninge mit unsz solde spreecken ende unszluyden
guet contentement geven.
Sijn Gen. heft unsz geantwoert seer geneicht und willich te zijne die guede hant
in alle manieren daran te holden, darmit wij enich contentement mochten krijgen,
dan hadde geen expresse ordinantie van den heere statholder, unsz tot solchen fine
vertoenende des heren statholders missiven. Sulx dat wij sonder enigen vasten voet
te koenen nehmen weder vandaer gegaen, mits seggende dat men hopman
1 Deze notitie staat in de marge.
297

Burggrave oeck muste zijn lehninge enttrecken, vermits Prenger belehnet solde
worden, deme zijn quartier van daer solde moeten gegeven worden, waermede
nochtans Zijn Gen. gebeden dat men uphoeren wolde ter tijt toe solches an den
statholder gelanget wurde. Welches die heren borgermeistern niet geacceptiert, dan
sachten simpliciter, men kunde anders nicht doen.
Int uuthgaen heft Sijn Gen. die samlichte heren up der straeten weder toerugge
geroepen ende hoerluijden de persona van Reint Alberda gerecommandiert tot des
veendrichs staet under hopman Prenger.
[14 september 1591]
298
Sabbathi 14 septembris
Saeterdach den XIIII sint die samptliche heren Con. Matts leutenant und
hoevetmannen mit den verordenten weder bij den erb. Raedt beroepen gewest omme
in die kuer te treden van eenen nijen veendrich under Prenger. Dan der heer
leutenant heft sich geabsentiert, wie oeck der heer borgermeister Ubbena.[196]
Dan alsoe die heren enige requesten gelesen und die nahmen upt cantoer
geteeckent, te weten Luytien Suijwint, Reint Alberda, Sixtus Aldringa und R. 1
Burmannia, heft men sich neeth weten te resolveren up die nominatie, vermits
d’eene voer den anderen neet heft willen spreecken. Soe heft het den hern
laestlichen guetgeducht bij stemmen die electie eines veendrichs te laeten
gescheden, gelijck dan geschiet; ende is alsoe Reint Alberda mit de meeste stemmen
veendrich erkoesen.
[16 september 1591]
Lunæ 16 septembris
Maendach den XVI septembris heft de wolgeboren heer grave Harmen zu Berge
durch mich, sijndicum, einem erb. Raedt mitsampt den verordenten inseggen laeten
dat Zijn Gen. wel begeerde, men wolde adviseren wat volck die heren alhijr im
lande begeerden te beholden; sulx geschiet, wolden Zijn Gen. d’andere wechsenden
ende allene diejenige beholden die alhijr uuth het lant belehnet wurden.
Nae lange deliberatie ende communicatie ist den prelat van Rottum,
borgermeister Johan Wifring und mij tho laste gelecht Zijn Gen. voer antwoert in
tho brengen dat men diejenige alhijr begeerde tho holden die hoer lehninge hyr uuth
den lande trecken.
Nae dem middaege hebben wij Iren Gen. tselve ingebracht, die daermede
thovreeden, ende beloeft alle guede middelen te willen suecken darmit den armen
huysman in geen meerder verloep gedwungen mocht worden.
[17 september 1591]
Martis 17 septembris
Dinxdach den 17 septembris sint die hern borgermeistern Fridrich Moijsteen, Johan
Wifring, Egbertus Upkena mit dem commissario borgermeister Johan van Ballen
buijten der Ae poerte mit mij gegaen, ende aldaer het veendel van hopman Prenger
gemunstert up twehundert hoeffden.
1 Uit brieven van Verdugo blijkt dat deze kandidaat Reint heet (rvr 1463.151.3 en 154.1).

[196v] [19 september 1591]
Jovis 19 septembris
Donderdach den XIX en septembris bin ich uut begerent des wolgebornen hern grave
Hermans toe Berge mit dero Gen. mede nae Selwart getoegen ende aldaer
besichtiget wat mangel van hutten aldaer zij ende wesz men sonsten bedurftich.
Waervan ick wal noch denselven voermiddage hebbe willen rapport doen, dan
die van den Omlanden hebben sich des beswaert up denselven voermiddage darup te
koenen vaceren, sonder is uutgestelt bisz up den volgenden dach.
[20 september 1591]
Veneris 20 septembris
Vrijdach den 20 septembris is bij den samptlichen hern van Stat und Lande, oeck in
presentie der heren leutenant und hoevetmannen besloeten dat men voereerst
hopman Burggrave twehundert gl. solde afftrecken ende dieselve verdeelen under
die drie Duytschen veendels als Sickinga, Groetvelt, und Otte van den Sandt; te
weten Sickinga mit 1400 gl. alle maent ende soe voerts. Oeck is voer raetsamb
ingeseen dat men des hern statholders veendel up de olde lehninge van 600 gl. weder
solde stellen.
Belangende hopman Prenger is besloeten dat men hem soevenhundert gl. alle
15 daege solde presenteren, ofte dat men hem bij hoeffden solde belehnen.
Ultimo is bewilligt dat men enige gravers in Selwart bestellen solde umb
neffens den soldaten aldaer te arbeiden.
[24 september 1591]
Martis 24 septembris
Dinxdach den XXIIII septembris worde bij dem erb. Raedt angegeven dat binnen
Selwart gemaeckt worde een starcke veste, daromme wal noedich dat enige hern
sich daer ter plaetzen verfuechden om tselve te versichtigen.
Nae den middach is der prelat van Selwart, borgermeister Wifringk, der official
Krithe und ick mit den wolgebornen hern grave [197] Harmen zu Berge nae Selwart
gefahren, aldaer die plaetze versichtiget und wel befunden dat tselve werck tot
groete costen wolde loepen. Derowegen van unsz een voerslach gedaen oftet neet
beter weere het volck te reparteren up den huysen toe Winssum, Wetzinge und
Saewert. Waerup Zijn Gen. het advis der hopluyden begeert, dan pro conclusione
begeert dieselve plaetzen te versichtigen.
[25 september 1591]
Mercurij 25 septembris
Wonsdach den XXV septembris heft der wolgeboren heere grave Harmen zu Berge
nae dem middage omtrent den avent mich tot sich beroepen und mij angesecht dat
bij dero Gen. de plaetzen ofte huijseren besichtiget wehren; dan oevermits up
Winsumersijll ende mede tot Underndam oeck solde moeten geschantzet worden,
sulx dat datselve alsoe voele kosten wolde als die borstwehre toe Selwart, soe hielt
Zijn Gen. voele raetsamer in Selwart het volck blijven te laeten.
Dan derwijlen wij gesacht dattet soe voele dusenden wolde kosten, soe
vraechde Zijn Gen. wat wij den soldaten wolden geven umb die borstweer te
maecken. Darup wij unsz verclaert sollichs geen bevel te hebben, dan wolden tselve
bij den hern angeven, wie ich dan oick alsobald gedaen.
299

Ende tselve bij den erb. Raedt weder ingebracht, dwelck voer raetsamb
ingeseen Remmert Rijckens, als verstandt hebbende up alsolche saecken, derwarts te
senden und alles vlijtichlijcken versichtigen und die maete van den roetallen nehmen
laeten.
[197v] [26 september 1591]
300
Jovis 26 septembris
Donderdach den 26 septembris, als Remmert Rijckens nae dem middage einem erb.
Raedt weder ingebracht wes hij toe Selwart versichtiget hadde, bin ick an Zijn Gen.
grave Harmen gesunden; derselven ingesacht dat die hern van Stat und Lande het
werck toe Selwart hadden laeten besichtigen, dan kunden denselven dach noch geen
wideren resolutie nehmen, verhoepten averst des volgenden daeges sollichs te
doene.
[27 september 1591]
Veneris 27 septembris
Vrijdach den 27 septembris sindt die heren van Stat und Lande bij den andern
gekoemen in presentie leutenant und hoevetmannen; aldaer besloeten dat Remmert
Rijckens solde een commissie gegeven worden umb het werck te Selwart te
vulmaecken ende dat ment den soldaten neet solde anbestaeden.
Noch sint enige brieven ende remonstrantien gelesen die an den hertoch solde
affgaen ende dieselve geapprobriert; oeck bevoelen duer ein eijgene boede te laeten
affgaen.
[30 september 1591]
Lunæ 30 a septembris
Maendach den lesten septembris sint die van den Olden Raedt sampt taelmans,
geswoerne meente ende boumeistern van den gilden bij den erb. Raedt bescheiden
gewest, alwaer erstlich inen vorgelesen die missiven ende remonstrantien
geconcipieert um an Zijn Hoch. oever te senden.
Volgents is communicatie gevallen umb des mullers moelen, soe buijten
d’Ebbingepoerte affgesleeten, weder te setten tusschen Johan Huets huys an
Oesterpoerte ende het geethuys, twelck up der samtlichen hern versichtigung
uutgestelt.
Derck Goltsmit is oeck ingesacht dat men hem geen repressalia up Emder
borger kunde gestaeden, dan begeerde hij noch promotorialia an den grave toe
Oistvrieslant als mede an den Raedt toe Emden, die solden hem niet geweigert
worden.
[198] [1 oktober 1591]
Martis 1 a octobris 1
Dinxdach den 1 en octobris is in presentie Con. Matts leutenant und hoevetmannen bij
den verordenten van Stat und Landen van den hern official Krithe voergedragen dat
die drie Duitsche hopluyden, als Otte van den Santen, Alexander van Groetvelt ende
1 In de marge: ‘October’.

Tialco van Sickinga bij ime gewest weren und mit voele heftigen woerden begeert
dat men hoer het surplus, soe sie nu etliche weecken gemisset hadden, weder solde
refunderen ofte sie wolden hoere knechten laeten uuthloepen, mit mehr andern
driegementen. Daerbij dan oick gelesen ist worden der vorsz. hopluyden requeste an
de heren gedirigiert.
Up welckeer saecke geresolviert 1 is dat men copie van hoer requeste solde
oeversenden an Zijn Gen. den statholder, alsoeck mede an den hertoch van Parma
ende dat men den hopluijden sollichs solde inseggen.
Eodem ist Johan Hoendricks geaccordiert dat men hem up zijn obligatie, daer hij
bevoerens twe hundert daler ontfangen, noch sestehalff hundert daeler betaelen
solde, ende dat sollichs up de obligatie solde geteeckent worden. 2
[2 oktober 1591]
Mercurij 2 octobris
Wonsdach den II den octobris sinnen die drie hopluden als Otte van den Sandt,
Alexander van Groetvelt und Tialco Sickingha tot mij in mijn huijs gecoemen,
antwoert begerende up hoer requeste. Denselven ick ingesecht tgene bij Stat und
Landen geresolviert was, waeruuth dan wall verscheidene woerden erwassen zijn
tusschen Otte van den Sandt und mij. Dan is unnoedich alhijr te setten.
[5 oktober 1591]
Sabbathi 5 a octobris
Saeterdach den V en octobris is dem hern probst van Schilwolda und den hoevelinck
Ufkens bij den erb. Raedt ingesacht, dat sie middel mochten schaffen umb een
hundert daeler up renthen ofte sonsten tho entlehnen 3 tot hoer voerhebbende reijse
nae Lewerden wegen reparatie des olden seedijcks, men solde hoer tselve uuth Stat
und Landen buydel guet doen. 4
[198v] [7 oktober 1591]
Lunæ 7 a octobris
Maendach den VII den octobris hebbe ick in presentie der verordenten van Stat und
Lande erstlich van de reeckenschup des erb. Johan van Deest vollenkoemen rapport
gedaen, als tho wethen van alle ontfanck ende uutgaeven van tjaer ’88, ’89 ende ’90;
ende sollichs geschiet is darbij die quitantie gelesen ende bij den hern samtlich
geresolviert dat mit hem veraccordiert solde worden van zijn verdienst ofte
recompens zijnder gedaenen moijte und arbeijt.
Nach desem sint die heren hoeffluyden mit dem hern leutenant oick
ingecoemen; in derer allen presentie hopman Burggraven requeste gelesen is
belangende zijne lehninge. Dan nae verlesing derselben hebbe ick hem uuth bevel
der samtlichen heren ingesacht, dat den heren leijdt was dat sie hem in zijnen
begerent neet kunden helpen; daromme solde hij wall doen und erwarven bij grave
Harmen ende den pagador dat hij van des coeninx penningen belehnet mochte
1 Ms.: ‘geresolvieert’.
2 Johan Hoendricks’ vader Herman heeft in 1577 een bedrag van ƒ2475 aan Stad en Lande geleend
tegen 12% rente (DA 784).
3 Ms.: ‘entlehnet’.
4 ‘Vergoeden’.
301

worden; insgelijcken droech men die voersorge—indien geen ander hulp queme—
men solde hem die ander 200 gl. oeck noch moeten afftrecken.
Mij is oeck belastet tselve Zijn Gen. grave Harmen an tho seggen, twelck ick
nae den middage gedaen; dan Zijn [Gen.] sachte mij geen raedt te wieten umb
sollichs te doene, als die heren begeerden, dan begeerde gans fruntlich die heren
wolden ime (Burggrave) soelange die vierhundert gl. volgen laeten, bisz van den
statholder ordonantie ervolgede.
Nae den middach is den gemeinen snickenvaerers ende visschers buyten
Steentillpoerte geaccordiert, derwijlen sie vermeinden sauvegarde te krijgen, dat sie
hoere nahmen bij dem secretario Julsing solden laeten anteeckenen ende dat dvorsz.
secretarius met zijn hant solde underschrijven dat sie die schuitenschuyvers gilde
neet hadden, noch oeck geen borger weren.
[199] [8 oktober 1591]
302
Martis 8 a octobris
Dinxdach den VIII octobris in vergaederinge des gantzen Raedes, olt ende nije, mit
den taelmans, geswornen ende boumeistern van den gilden is eendrachtlijck
geresolviert dat der Stat rentmeister alle middelen solde suecken umb Hans van
Gladdebeecke aff te lossen een rentebrief van achtdusent enckede goltgulden, idt
geschege glijchwol mit vercoepinge van enige Stat huysen ofte mit upnehminge van
penningen hijr binnen der Stat.
Noch is bij den samtlichen vrunden voer guet ingeseen ende besloten dat up het
Schuytendeep nemants enige vrachten solde moegen fuehren dan diejenige die der
schuytenschuyver gilde hadde, mits dat sie idt guet um alsolchen prijs solden
fuehren als ein ander schipper, buijten de gilde wesende; wolden sie averst sollichs
neet doen, solde idt einem jedern vrij staen aldaer andere vrachten, uutgesecht den
torff, te moegen fuehren.
Oeck is bewilligt dat der muller der zijn muele bueten Ebbingepoerte
affgebroecken neffens der Stat fuehrhuijs 1 tusschen Oesterpoerte ende
Drenkelerstoern solde moegen setten.
[21 oktober 1591]
Lunæ 21 octobris
Maendach den XXI octobris sint die van den Olden Raedt sampt taelmans,
geswoerne meente mit den boumeistern van den gilden up den raethuyse versamblet
gewest darselbst inen vorgelesen seeckere missive van den anwesenden gesanten up
den lestleden Hansetag tho Lubeck, alwaer een viertzigfachige tax versocht
geworden. Die hern samtlich hebben sich geresolviert dat men middel must vinden
dselve tho betaelen, jedoch solde men eerst schrijven an de van Collen und voereerst
den halven tax erlegen. 2
Den veendrich Jorgen van Goer und Derck Berents, die umb verguetsinge
huerder hoeven angeholden, ist ingesacht dat men huerluyden saecke noch in
bedenckent hielde.
1 Ook Egbert Alting maakt melding van dit besluit. In plaats van ‘fuerhhuijs’ spreekt hij van
‘bussenhues’. Dit arsenaal ligt ten westen van de ‘barg’ waar de molen mocht worden opgetrokken.
2 Naar aanleiding van dit besluit schreef Hammonius een conceptbrief aan het stadsbestuur van
Keulen, gedateerd op 26 oktober 1591 (MH II 64v).

[199v] [22 oktober 1591]
Martis 22 a octobris
Dinxdach den XXII octobris is in presentie ende in gemeine bijkumpst der heren
verordenten van Stat und Lande voer guet ingesien und entsloeten dat men den
oevergeblevenen knechten van hopman Herema veendel een maent solts solde
betaelen und darmit affdancken; oeck hoer behoirlijke rest cedulen van den hern
borgermeister Ballen als commissario solde laeten geven, daerbij nochtans dem
heren borgermeister vorsz. belofte gedaen, zijn Er.L. brieven van indempniteijt te
willen geven.
[26 oktober 1591]
Sabbathi den 26 octobris
Saeterdach den XXVI octobris is bij den erb. Raedt voer guedt ingesien dat die heren
Con. Matt leutenant ende hoevetmannen tegens erstkumpstigen maendach up den
naemiddage bescheiden solden worden bij den Raedt te koemen um mit malckander
te spreecken van enige gravamina die pater Samerius dem erb. Raedt schriftlichen
tho hande gestelt hadde.
Oeck is desen naemiddag schrijvent gecoemen van den hern statholder dat
deselve binnen den Graeve gecoemen mit etlichen volck, ende dat der viant sich
noch neet stelde omme die stat Nimegen toe beschieten. Dan ter contrarie quaemen
tijdinge dat Niemegen up den selven maendach beschoeten ende all eroevert
geworden.
[30 oktober 1591]
Mercurij 30 ten octobris
Wonsdach den XXX octobris is bij den erb. Raedt omtrent den avent geconsentiert
dat ick den geïntercipieerden brieff van Claes ten Buyr hem durch zijnen neeve
Johan ten Buyr weder solde moegen toestellen laeten.
[31 oktober 1591]
Jovis 31 octobris
Donderdach den 31 octobris sint van den hern statholder Verdugo twe verscheidene
brieffkens angecoemen van de eroeveringe der stat Niemegen, oeck mede dat der
vijant enige intelligentie hijr binnen solde hebben. Welckeer brieven mit Con. Mats
leutenant ende hoevetmannen gecom- [200] municiert ende oever sulx allerhand
ende verscheidene propoesten van d’eene ende d’ander voergevallen, oeck voer guet
ingesien dat men an Zijn Gen. solde schrijven wesz wij van zijn secours solden
hebben te verwachten.
Nae dem middach sint deselve breven mit den hern van den Olden Raedt, taelmans,
geswoerne ende boumeisters van den gilden oeck gecommuniciert, ende
wederomme nae allerhand discoursen entsloeten an Zijn Gen. ende dan mede an de
Hoch. des hertogen tho Parma [te schrijven]. 1
In dese bijkumpst is oeck geresolviert dat van het nije volck buijten der Aporte
neet meer als tijn soldaten tijtlijcx in der Stat solden moegen wesen ende dat men tot
1 De zin is niet afgemaakt.
303

dien eijnde dem veendrich daerbuyten enich loet solde geven umme denjegigen uuth
tho dielen, die in der Stat noedich te doene hebben.
Oeck is besloeten dat men Zijne Mats hopluyden solde anseggen dat sie sich
alle nachten buyten der Stat in hoere garnisoenen solden moeten erholden.
[4 november 1591]
304
Lunæ 4 a novembris
Maendach den 4 en novembris sinnen die heren leutenant und hoevetmannen mit oeck
de van den Olden Raet sampt taelmans, geswoerne ende boumeisters van de gilden
up den raethuyse gewest; denen enige missiven sint voergelesen an den hertoch ende
den statholder geschreven ende alsoe geapprobiert ende bevoelen aff tho senden. 1
[5 november 1591]
Martis 5 a novembris
Dinxdach den vijften novembris bin ick mit den anderen heren verordenten up die
quartieringe gewest up den rechthuijse 2 ende dieselve weder besloeten tot den
weecklehningen voer die veendelen alhijr noch zijnde, nae luydt die specificatie
daraff zijnde.
[200v] [7 november 1591]
Jovis 7 a novembris
Donderdach den VII novembris sint die veer heren borgermeistern und ick sijndicus
bij Con. Mats leutenant und hoevetmannen gegaen ende denselven voergedraegen
dattet tot conservatie dusser Stat hoichnoedich up den Oisterhoegerbrugge een
schantze te maecken darmit der vijant mit scheepen neet strack ant Schuytendeep
solde koenen koemen ende aldaer schaede doen; begerende daeromme dat die
ergemelte heren die guede hant wolden helpen holden ten eijnde deselve schantze
van den huysluyden gemaeckt mochte worden.
Twelck alsoe bij den heren beliefft ende oever sulx besloeten dat die heren
borgermeistern aldaer solden gaen omme te versichtigen, gelijck dan oeck up den
naemiddaege geschiet is.
[8 november 1591]
Veneris 8 a novembris
Vrijdach den VIII novembris is bij dem erb. Rath toegelaeten datt dem doctor
Wilhelm Fonckhen een certificatie solde moegen gegeven worden dat hem den
doetslach, geperpetriert an de persone van z. Willem Fonckh, geremittiert ende
quijtgeschulden sij, oeck mede dat een seecker instrument under Zijnder Matts
insegel daerbij verthoent was.
Nae dem middach hebbe ick Ire Gen. grave Herman angesproecken umb een
patente voer die van Noerdtbruecke, Suydtbruecke ende Meeden dat sie geene
soldaten behoeffden tho logeren up hoere kosten tensij dat sie Irer Gen. hant
verthoenen; twelck Ire Gen. bewilligt.
1 De minuten van deze brieven zijn gedateerd op 5 november 1591 (MH II 66 en 67).
2 Aan de voet van de Martinitoren.

[9 november 1591]
Sabbathi 9 a novembris
Saeterdach den IX en novembris nae den middage bin ich uuth bevelch der hern an
Zijn Gen. grave Harmen gegangen. Derselven geclaecht oever die unlijdentlijcke
daegelyxe excursien der soldaten int Goerrecht ende daerbij gebeden dat Ire Gen.
darin guede ordre wolden stellen ende daerbeneffens laeten schrijven an Botte
Hommens umb alle die soldaten an tho tasten die daer passeren sonder pascedel van
Iren Gen. Twelck Ire Gen. mij beloeft te willen doen.
Insgelijcken is een schrijven van den Raedt an hem affgegaen. 1
[201] [12 november 1591]
Martis 12 a novembris
Dinxdach den XII novembris is Peter Potter, Con. Mats dienar, up zijn vraege ende
versueck off hij dem welgebornen hern grave Fridrichen zu Berge oick meer torff
hijr in der Stat solde leveren, van den borgermeister in der tijt ingesacht, hij solde
noch tijtlijcx voerts Iren Gen. torff int huys bestellen, doch mit den minsten kosten
ende soe soeberlijck als hem immer moegelijck.
Desen selven voermiddage hebbe ick een concept einer missive an die van Coln im
Raedt gelesen um twintichfachige tax te willen erleggen ende is mij bevoelen tselve
te laeten ingrosseren. 2
Nae den middach hebbe ick Iren Gen. grave Harmen weder claechlijck angedient dat
die soldaten uuth Selwart alle schutten, paelen ende heckhen uuth den
stathammerijcken wechsteelen, begerende daerinne ordre te moegen gestalt worden.
Sijn Gen. hebben hijrup voer rathsampst ingesien dat men den hopluyden solches an
der lehnunge solde afftrecken.
[13 november 1591]
Mercurij 13 novembris 3
Wonsdach den XIII dach novembris is der erentfeste heer borgermeister Johan
Wifring mit dem hern Johan van Deest, Stat rentemeister und ich, sijndicus, van den
erb. Raedt gecommittiert geworden omme unsz up den naemiddage te erfuegen bij
den samptlichen collatoren tot der pastorije toe Eenrum ende einhillichlijck toe
sluijten belangende die electie eines pastoers int vorsz. carspel.
Nae dem middage umtrent drie uhren sinnen die nabeschreven samptliche collatoren
in der Minnenbrueder cloester bijsaemen gekoemen in de gastkaemer, als tho wieten
vanwegen der Stat vorgedachte heren borgermeister und rentmeister und ich,
sijndicus, die erentfeste edele Johan Thedema voer hem- [201v] selvest, Harmen
Sickinga, Reiner Fritema, Duijrt Ulger vanwegen z. Jurgen Jarges, unde Antonij
Polman, Evert Enthens vanwegen zijnder huyssfrouwe und Albert Korffken ofte van
Haselunne; und hebben mit malckander erstlich voer guet ingesien dat die
1
De minuut van deze brief ontbreekt in Hammonius’ brievenboek.
2
Het betreft de contributie aan de Hanze. Mogelijk gaat het om een concept dat reeds van 26 oktober
1591 dateert (MH II 64v).
3
In de marge: ‘Electio pastoris in Eenrum’ (Latijn: ‘verkiezing van een pastoor in Eenrum’). Een nieuwe
functionaris was nodig wegens het overlijden op 13 oktober 1591 van de vorige pastoor, Louwe
Fritema (DA 841). Zie voor deze verkiezing ook rvr 1092.17.
305

kerckvoechden mit enigen vant carspel Eenrum solden gevraecht worden ofte sie
oeck ietz hadden voer te geven. Derwijlen dan dieselve jegenwoerdich buyten der
dueren stunden sint sie in gereoepen ende van den heren borgermeister Wifring, als
representerende aldaer het corpus van den erb. Raedt, gevraecht ofte sie oeck jetzt 1
hadden te proponeren voer ende alleer men voertfahren mochte totter electie eines
pastoers.
Daerup die kerckvoechden mit dem statmeijer Cornelys Boelsens geantwoerdet
dat sie voerhen an den erb. Raedt, wie oeck an den andern collatoren, versocht
hadden dat enige juckhen uuterdijckes, die Paepehorne genoempt ende der kercken
toe Eenrum tho behoirich, jedoch nu etliche jaeren bij der pastorien geadjungiert
gewesen, nu weder bij der kercken gedaen mochten worden, omme daermede die
kercke desto beter te repareren. Ende dan voer het anderde seeden sie samptlich, wie
dat die gantse gemeente een groet gevallen druech an einem priester, heer Douwe
Sijmens genant, jetziger tijt vicaris tho Uuthuijsen, begerende daromme dat die
heren collatoren denselven her Douwe tot een pastoer wolden erweelen.
Sollichs geproponiert zijnde sint die vrunden weder affgewesen ende hebben
darup die samptliche collatoren mit malckanderen begunnen te confereren weme die
pastorij am besten tho geven zij—oever sulx is mentie gevallen van heer Antonio
den olden, priester toe St. Martin, item van heer Liborio, 2 pastoer tho Dornwerdt,
Reinero Rinck, pastoer tho Haeren ende dan van voergedachten heer Douwe
Sijmens, vicarijs toe Uuthuysen— [202] ende dan wal rijpelijcken gelettet up die
geschicklicheit ende qualiteijt van eenieder, sinnen tho laest, in anseninge van der
verscheidene guede recommendatie van der geschicklicheit ende vroemicheit int
lehren ende leven van den vorsz. heer Douwe, beweecht geworden denselven heer
Douwe tot een pastoer tho erwelen, gemerckt mede dat die gemeente voer hem
gebeden, in entlicher toeversicht ende vertrouwent, sie solden mit zijn person
sonderlinge gedient koenen worden, in betrachtunge dat sie seeden suslange van zijn
gemeente tho Uuthuysen bedanckt gewest te zijn.
Ende alsoe die boevengeschreven collatoren erstlich mit malckander voer recht
und billich ingeseen, dat die vorsz. uuterdijcken ofte Papenhorne weder solde
geappliciert worden bij der kercke, ende dat het corpus van der pastorien allein solde
blijven gelijck die fundatie daervan altijt gewest, oeck mede dat sollichs dem
neugekornen pastor alsoe solde ingesecht worden, hebben die samptliche collatoren
an mij syndicum begeert, sollichs alles dem gekoernen pastoer in presentie der
kerckvoechden ende derjenigen die van de gemeente aldaer present, in irer allen
nahme in tho seggen.
Waerup dan gemelter heer Douwe Sijmens mit den andern vrunden van der
gemeente in die gastkaemer weder in geeijschet und ist hem van mij in
nachfolgender maniere ingesacht, dat die samptliche collatoren, aldaer
jegenwoerdich, in nahmen Goedes versamblet waeren umb mit malckander toe
spreecken unde tho sluyten van een guede duechdelijcke ende beqame persone tot
een pastoer tho Eenrum tho erwelen, die der gemeente mit guede lehringe ende
levent wuste ende konde voergaen ende bedienen. Ende dan er van voelen ende
verscheidenen gueden luyden bij den samptlichen collatoren gerecommandiert, sulx
dat men alles guedes van hem was verwachtende, soe weren die samtlichen heren
1
Sic. Bedoeld is ‘iets’.
2
Liborius Forster was secretaris en rentmeester van Johan van Ewsum. In 1584 werd hij benoemd tot
pastoor van Toornwerd (FAE 407-408).
306

einhillich- [202v] lijck mit malckander entsloeten hem, heer Douwe, mit die pastorie
tho begiftigen, wel verstaende mit het corpus allene tot der pastorije gehoirich, nae
vermelt der fundatie. Averst alsoe seeckere uuterdijcken, die Papehorne genant ende
der kercken behoirich, voer een tijtlanck an der pastorie gebruyckt ende nochtans
neet behoirlich dselve van der kercken altijt ende ten ewigen daegen aff te holden,
soe weren die heren entsloeten, wurde oeck den kerkckvoechden hiermit belastet,
dselve weder an tho tasten und tot der kercken besten nutt te gebruycken.
Da er dan dselve pastorie in solcher gestalt annehmen und die gemeente tho
Eenrum in wahrem christlichen catholischen allein salichmachenden gelove lehren
und underwijsen, oeck mit gueden und tuchtigen exempel van levent voergaen
wolde, mochte hij sich voer den hern collatoren darup verclaeren und dan im
nahmen Goedes dvorsz. pastorije tot sijner ende der gemeenten seelen salicheit am
vlytichsten bedienen.
Up welckeer gonstige presentatie gemelter heer Douwe sich gegen den
samtlichen collatoren seer dienstlich bedancket, sick oeck daerbeneffens ercläret dat
hij mit het corpus der pastorije sich wolde laeten saedigen, ende seede billich te
wesen hem oick wall te believen dat die Papehorne weder an de kercke gedaen
wurden. Heft sich oeck erboeden sich in lehren und leven alsoe te willen draegen dat
einieder daran eijn gevallen hebben solde.
[21 november 1591]
Jovis 21 novembris
Donderdach den XXI novembris sint die heren borgermeistern ende raedt mit
malckander in communicatie gewest belangende die straffe der doetslaegen, ende
vast alle van mehninge gewest dat die bruecke alsoe wel behoirde veerdubbelt te
zijne alls van andere delicten.
Up den namiddage sint de van den Omlanden bij den Rath bescheijden, dan neeth
erschijnen.
[203] [22 november 1591]
Veneris 22 a novembris
Vrijdage den 22 ten novembris sint die heren verordenten bij dem Raedt gewest umme
van allerhanden requesten mit malckander tho resolveren.
Und ist erstlich up de requeste van hopman Jan de Burggrave entsloeten dat
men hem zijn versueck van meer lehninge boeven die 200 car. gl., so hij alle vijftijn
daegen ontfanckt, neet wuste t’accorderen, wellichs mij bevoelen ime in tho seggen.
Noch is up een requeste van hopman Tjaert van Herema geresolviert dat men
hem naevolgende acte under der Stat signete ande requeste gehechtet solde moegen
geven:
‘Borgermeistern ende raedt mit den verordenten der Stat und Umlanden van
Groeningen achten desen suppliant, zedert den tijt hij die forteresse ten
Delffzijll effens anderen in des vijants handen oevergegeven, sijnes dienstes
entwaeret; 1 mach daromme zijnder gelegentheit nach in anderm weege zijn
meeste vordel suecken waer hem des gelievet. Ende indien hij tot solchen fine
enigen passeport bedurftich, sall tselve bij den edlen gestrengen und
1 ‘Uit zijn functie gezet.’
307

308
vermoegenden hern François de Verdugo etc. als statholder der Stat ende
Landen vorsz. behoiren ende moegen versocht worden.
In oerkunde der vorsz. Stat hijrup gedruckten signete, up den 22 novembris
1591.’
Up versueck van Berent Reiners umb 1000 car. gl. wegen vacatien ende
uutgelechten penningen is voer guet ingesien dat men noch eenmael zijne
reeckeninge bij den Raedt solde visiteren. 1
Up de requeste van den inwoenderen [van] Nortbruecke, Suytbruecke ende Meden is
voer billich ingesien dat hoer uutgelechte penningen toe Slochtern uuth Stat und
Landen gemenen buydel genoemen ende weder betaelt soelen worden.
Insgelijcken op een requeste van Duyrtswolt, spreeckende oeck van uncosten
tho Slochtern in de schantze gedaen. 2
[203v] [27 november 1591]
Mercurij 27 novembris
Wonsdach den XXVII novembris hebben die heren burgermeistern und raedt, oldt
ende nije, sampt taelmans, geswoerne meente ende boumeistern van den gilden sick
mit malckandern verdragen ende oevereengecoemen dat die verhoeginge van bueten
ende broecke up de doetslagen nae het punct in anno ’84 gepubliciert alsoe wall
veerdubbelt sall verstaen worden als andere undaeden, ende dat daeromme uuth des
doetslagers guet die entloepen is, nae den buecke die viertich golt gl. veerdubbelt
sall genoemen worden. Jedoch ijder golt gulden te reeckenen tot vier arens gl. ofte
viertich Gronninger st. lopender munte.
Insgelijcken ist believet van der straffe van oeverspill ofte ebroecke, dat de
puncten des Statbueckes des angaende in hoeren vollenkoemen macht solden
blijven, verstaende nochtans bueten ende bruecke oeck veerdubbelt ende den golt gl.
tot 4 arents gl. vorsz. paijements.
Ende hijrbij is voer guet ingesien ende believet, dat ein erbar Raedt een
bequame person solde erwelen tot een executoer van alsulcke amenden des
oeverspils.
Van huererije ende andere unechte bijslaepinge die van twe vrije personen
gepleget worden is oeck in dusse bijkumpst gesproecken, dat deselve neet behoirden
ungestraffet te blijven, dan vermits daervan in der Stat buecke geen straffe vermeldet
worde, solde men darup enige ordinantien verveerdigen.
Nae desem ist een missive van den heren Verdugo, statholder, den samptlichen
vrunden voergelesen, mit sich brengende dat Zijn Gen. neet schuldich an tverluys
der stat Niemegen.
Sijbrant Menolts heft versocht verguetsinge van seecker ruetallen tuynlandes an
de Botteringepoerte, hem affgegraeven; waerup verordineert dat die heren
borgermeister Moijsteen, raedesher Deest, taelman Harmen Mensen ende
boumeister Johan Maler zijn saecke noch eens solden verstaen.
1 Blijkens een aantekening van Hammonius van 30 april 1588 was Berend Reinders toen betrokken bij
de aanleg van de halve maan bij Oterdum (VH I 28).
2 Hammonius noteert niets over de behandeling van zijn eigen request inzake zijn salariëring. Zie de
aantekening van Egbert Alting hierover (DA 842). De Ommelanden besluiten de syndicus ƒ1200 te
betalen ‘voer dese 4 jaer’.

[204] Nae dem middach hebbe ick uuth bevell des erb. Raedes patri Henrico
Samerio ingesacht in presentie des heren pastoers fratris Arnoldi Nilen, dat ein erb.
Raedt neet anders verstaen kunde ofte Sijn Weerden behoirden dem meister int
Fraterhuijs 1 zijn jaerlijcke pension te gheven, ter tijt sie selvest 2 die saecke an
handen nahmen. Pater Samerius sachte voer antwoerdt, he kunde des Raedes
meinunge niet toeweder zijn, dan bij hem wasz geen gelt, hij ontfinck nichts van den
guederen.
Eodem up den rechthuyse oever die quartieringe versamblet gewest, und etliche
requesten affgehoirt, dan noch geen nije quartieringe gemaeckt.
[28 november 1591]
Jovis 28 a novembris
Donderdach den XXVIII an den avent is Peter Philips, de boede, mit breven van die
Hoch. des hertogen toe Parma weder herwarts gekoemen, wesende vull van guede
vertroistunge, oick mede mit apostillen up de remonstrantie den XXX en septembris an
Zijn Hoch. oevergesunden. Welckeer brieven van den Raedt noch denselven avent
gelesen.
Eodem vespere 3 is een seditieuse brieff van den Raedt van Nimwegen 4 duer een
tromslaeger herwaerts gesunden uuth den Soltcamp, welckeer brieff bij den Raedt
gelesen ende geresolviert dat men den boede ofte tromslaeger ten respecte van de
borgeren die bij den vijant gevangen neet solde beschaedigen, dan voirts am
volgenden dach nae den Soltcamp weder laeten trecken.
[204v] [29 november 1591]
Vrijdach den 29 novembris hebbe ick uuth empfangenen bevelch dem wolgebornen
hern grave Herman zu Berge van den brieff uuth Nimwegen angedient ende Zijn
Gen. angesacht dat der boede ofte tromslaeger all weder gepassiert. Sijn Gen.
antwoerdeden dat der tromslager hedde behoirt gehangen te worden, jedoch die
heren solden wall doen ende schicken den brieff an Zijn Hoch. van Parma.
[30 november 1591]
Sabbathi 30 a novembris
Saterdach den XXX en novembris sint die heren Con. Matts hoevetmannen mit den
van den Olden Raedt sampt taelmans, geswoerne ende den boumeistern van den
gilden up den raethuyse verdaeget gewest, alwaer inen samtlichen voergelesen all
wath uuth dem Hoeve voer ditmael medegebracht is, als nemblich den brieff van den
hertoch ende d’apostillen daerup gegeven.
Insgelijcken ist inen voergelesen wat die van Nimwegen geschreven hebben
ende daerbij inen anmeldung oick voerlesung gedaen vant concept an die van
Nimmegen ten tyde sie noch coenincx waeren, van hijr uutgeschreven. 5 Ende nae
verlesung aller stucken sint sie weder gedimittirt, sonder eetz te sluyten.
1
Dirk van Zutphen (Theodorus Sutphaniensis). Zie de aantekeningen van Egbert Alting op 28
november en 3 december 1591 (DA 843).
2
De jezuieten moeten het onderwijs overnemen.
3
Latijn: ‘Diezelfde avond’.
4
Zie voor deze brief van het nieuwe, Staatsgezinde, stadsbestuur van Nijmegen rvr 1147.8.
5
Bedoeld is vermoedelijk de brief van 19 augustus 1591 (MH II 41v).
309

[205] [2 december 1591]
310
In borgermeisters Evert Ulgers
pandt
Lunæ 2 a decembris
Maendach den II decembris ’s morgens toe acht uhren bij den heren verordenten up
de quartieringe gewest up den rechthuyse ende aldaer, vermits die heren temelijck
laete gekoemen, nichts besunders gehandlet, dan voer guedt ingeseen dat men tegens
eerstkumpstigen vrijdage enige vrunden uuth den lande solden verschrijven omme
bij de quarteringe mede te sitten.
Bij den erb. Raedt hernacher gekoemen is in presentie des heren officials Krithe
bij den Raedt believet dat Hansz Henricus diener Henrich, sittende gevencklich bij
den vijant, weder gerantsoniert solde worden van de carspelen daer hij gevangen;
welche meininge des Raedes hebbe ick neffens gemelten hern officiall Con. Matt
leutenant und hoevetmannen alsoe angedient und darbij begeert dat sie hoere
gegevene ende uutgeschrevene ordinantie ofte mandat laeten ten effecte stellen.
Dieselve heren sollichs oick voer billich ingesien ende mij darup bevoelen dem
dienar Hans Henricus sollichs an tho seggen, darmit hij voereerst middel sochte den
diener Hindrick up een borge toe erledigen. Twelck ick oeck alsobald ime, Hans
Henricus, angesecht.
Eodem voer den middach is bij den erb. Raedt besloeten dat men erster
gelegentheit weder van alle saecken an Zijn Hoch. solde schrijven ende wal
ernstlyck insisteren up de articulen nu albereit geaccordiert.
[3 december 1591]
Martis 3 a decembris
Dinxdach den III decembris is bij den erb. Raedt voer guet geholden ende
geresolviert, dat men [205v] den seditieusen brieff soe die van Nimwegen anhero
gesunden, dem hertoch van Parma solde toesenden ende daervan copie bij unsz
beholden. Voirts van allen andern saecken weder nae Hoeve oeverschrijven.
[6 december 1591]
Veneris 6 a decembris
Vrijdach den VI decembris bin ich uuth bevel des Raedes mit den ernvesten heren
borgermeister Johan Wifring gegaen ten huyse van den welgebornen hern grave
Harmen zu Berge ende Zijn Gen. mit derselven vruntlichen leben bruedern grave
Fridrich in nahmen des erb. Raedes gecondoliert vant bedrueffde ungeluck soe Iren
Gen. oevergecoemen mit het verluys van twe susteren die mit den waegen int waeter
verdruncken; 1 und Iren Gen. gewunschet dat Godt almechtich ein alsollich ungeluck
in anderen mit meerder vreude wölle ergötzen.
1 Wilhelmina en Juliana van den Berg, zusters van de graven Herman en Frederik van den Berg,
verdronken vlak bij hun huis te Ulft in de Oude IJssel. De brug waarover zij reden begaf het en hun
equipage stortte in het water. Behalve de beide zussen kwam ook nog een andere ‘joffer’ om. Hun
moeder, Maria van Nassau, weduwe van graaf Willem van den Berg en zuster van prins Willem van
Oranje, overleefde het ongeluk (VR IX 175).

Ten selven tijde bij Iren Gen. geïntercediert voer een gevangen van Amsterdam
ende voer antwoert bekoemen dat dselve gevangen erlediget solde worden, mits
gevende den soldaten tsestich car. gl. ende dan betaelen solde 40 daler uncosten
buijten der poerten gedaen ende dan zijn eijgen uncosten geschiet bij den profaes
alhijr.
An den avent hebbe ick Zijn Gen. angedient dat Butte Hummens ungeveerlich acht
soldaten, die einen coopman ofte kremer tho Loppersum mercklijch beschaediget,
angetastet ende dat daromme die heren begeerden die justitie oever soedaenen te
laeten passeren. Twelck Zijn Gen. beloeft te doene.
[7 december 1591]
Sabbathi 7 a decembris
Saeterdach den VII decembris bin ich uuth bevel des Raedes an den wolgebornen
hern grave Harmen gesunden und van denselven begeert hopman Groetvelt te
bevelen die schantze in den Paddepoel weder mit den sijnigen te besetten.
[206] [8 december 1591]
Solis 8 a decembris
Sondach den VIII decembris nae den middach sint alle concepten van brieven, soe an
den hertoch van Parma, grave tho Mansfelt, president Pamele ende den statholder
Verdugo, vermeldende van den brieven deren van Nimwegen, voer den samtlichen
geswoernen gelesen ende bij den samtlichen heren und vrunden geaccordiert dselve
te laeten voert gaen. 1
[9 december 1591]
Lunæ 9 a decembris
Maendach den IX decembris hebbe ich uuth bevel des erb. Raedes iren Genaden
grave Herman zu Berge angedient datter achte soldaten, die voer straetroevers een
tijt lanck duer het lant geloepen ende een kremer tho Loppersum wall voer
driehundert gl. laecken by der nacht entweldiget, geapprehendiert wahren ende dat
daromme die heren begeerden, Sijn Gen. wölle darmit doen wat die justitie
mitbrechte. Twelck Sijn Gen. sachte te willen doen; hij wolde een ofte twe einem
andern tot een exempel darvan straffen laeten. Quid futurum Deus novit. 2
[10 december 1591]
Martis 10 decembris
Dinxdach den X en decembris hebbe ick bij den erb. Rath ingebracht een citatie van
den underrichter tho Munster anhero geschreven ende Johan Buckhorst darmede
gecitiert, fragende ofte solches tho gestaden; 3 warup voer ditmael nichts entelijcks
geresolviert.
1 Zie voor de tekst van deze brieven Hammonius' brievenprotocol (MH II 72 evv). Hammonius tekende
hierbij aan dat de brieven pas op 16 december 1591 verstuurd zijn (MH II 78v).
2 Latijn: ‘Wat er van komt weet God’.
3 De dagvaarding betekende een inbreuk op het ‘privilegium de non evocando’ (het recht om niet voor
een vreemde rechtbank te hoeven verschijnen).
311

[11 december 1591]
312
Mercurij 11 decembris
Wonsdach den XI decembris dselve saecke avermaels voergebracht, dan nichts
geresolviert. 1
[206v] [12 december 1591]
Jovis 12 a decembris
Donderdach den XII decembris hebbe ick uuth bevel Zijnder Gen. grave Herman zu
Berge dem erb. Rath ingesacht dat der vijant sich vast allomme verstarckede, dat
daromme einem erb. Rath gelieven wolde ein tromslach te laeten doen dat alle
knechten sich solden geven undert veendel daer sie bescheiden. Dese tromslag is
denselven voermiddage geschien.
Nae dem middach hebbe ick Sijn Gen. uuth bevel des Raedes angedient dat die van
den Raedt mercklijck unde heftich angeloepen wurden van den vrunden van den
gevangenen soldat, sohne des gewesenen leutenants up den Delffzijll. Derwijlen
averst er neet des Raedes gevangen und albereit die vier andere zijne mitgesellen
entledigt, soe mochten Zijn Gen. mit desen doen soe Zijn Gen. belieffde; het weere
der heren gelegentheit neet voer hem te laeten bidden, dan Sijn Gen. möchten doen
gelijck sie es verstunden.
[13 december 1591]
Veneris 13 a decembris
Vrijdach den 13 decembris sint die verordenten van den Omlanden bij den Raedt
gewest, alwaer erstlich van den hern official voergedragen dat hopman Groetvelt
dem hern prelat van Selwart hadde angesacht, hij solde die kercke boeven affslijten
wente het was oegenschijnlijck dat sie vallen wolde. Derwylen averst Zijn Erw. geen
kercken gedachten toe breecken, soe versochte deselve die heren samtlich wolden
hierinne raeden wat best is. Up twelcke geresolviert dat ick mit dem hern official
solde gaen an grave Herman und Sijnder Gen. sollichs anseggen.
Nae dem middach hebben wij tselve verrichtet und heft Zijn Gen. unsz ter antwoert
gegeven, hij wolde morgens daeges die kercke laeten versichtigen ende invall aldaer
pricul, 2 mochten die heren jemants schicken umme het dack mit ordre aff te
breecken.
[207] Eodem is bij den samptlichen hern besloeten dat men mit dem redger Berent
Reiners solde veraccorderen angaende zijn pretensien van vacatien ende
uuthgelechte penningen; tot welckeer saecke zijn gecommittirt die heren prelaten
van Selwart und Warffum mit dem hern borgermeister Wijffring, ick, syndicus, mit
dem rentmeister Johan van Deest.
1 Uiteindelijk is besloten krachtig stelling te nemen tegen deze inbreuk op de stedelijke privileges. Zie
daarvoor de minuut d.d. 22 december 1591 in Hammonius’ brievenprotocol (MH II 79v).
2 ‘Perikel’ (gevaar).

[19 december 1591]
Jovis 19 a decembris
Donderdach den XIX decembris bin ich mit dem hern official in nahme van Stat und
Landen voer leutenant ende hoevetmannen gewest und aldaer angehoirt wat questie
gewest is tusschen Warmolt Hilbrants in nahme van wegen z. Herman Wijnbrugge
und dan den erweerdigen hern prelat van Adwert vanwegen seecker achthundert
daeler int principael soe het convent vorsz. bij Stat und Landen ten achteren und in
anno ’70 tot den Welschen soldaten, alhijr in der Stat in garnison doemals liggende,
und an z. Wijnbrugge van tvorsz. convent weder verkoft waeren, seggende nochtans
dvorsz. prelat dat he van Stat und Landen brieve van indempniteijt weder behoirde
te genieten.
Van welckeer saecke derwijlen ick geen last gehadt, noch oeck geen kennisse
als wesende voer mijne tijden geschiet, hebbe ick begeert bij den Raedt te
rapporteren, gelyck dan alspald gedaen, und volgents uuthgestelt bisz tot een
gemeene bykumpst van Stat und Landen. Desz solde Warmolt Hillebrants sich oeck
alsdan voer den samptlichen heren van Stat und Landen moegen verfuegen und zijn
versueck voerdraegen.
[207v] [20 december 1591]
Veneris 20 decembris
Vrijdach den XX decembris hebbe ick erstlich voer den middaege dem erb. Raedt
und nae den middage Con. Mats leutenant und hoevetmannen up des Koeninges
Caemer in presentie van twe borgermeistern, als borgermeister Johan Wijffring und
Fridrich Moijsteen, mit enigen prelaten angedient, dat hopman Otto van den Sandt
mij angemeldet hadde hoe dat capitein Samurra knechten geene lehninge untfiengen
ende groete hunger leeden, sulx dat sie uuthloepen musten. Derwijlen men averst
hem alle dinck, als commanderende voer ditmael in Selwart, wolde tho laste leggen,
soe wolde he darvan geprotestiert hebben dat he geen reeden gedechte te geven van
de foullen die dese soldaten deden, begerende mit dem sargeant van tselve veendel,
dat die heren een wenich middel van broet wolden vinden ter tijt Vasquez anqueme.
Boevengemelte heren, consideratie nehmende up de swaericheiden die den
naest omliggende dorperen geschien wurde ende mede regard nehmende dat die
soldaten nochtans musten ethen, hebben geaccordiert voer den tijt van soeven
daegen dat die marcketenter solde moegen ijder soldat geven voer drie st. br. ende
dat tot het getal van 45 soldaten. Daromme mij belastet den sargeant an tho seggen
dat de vivandier morgens daegs tot mij solde koemen, deme ich solches solde
anseggen.
[208] [23 december 1591]
Lunæ 23 decembris
Maendach den 23 decembris heft der ernt. Sixtus Wifring, olderman in der tijt, bij
den erb. Raedt voergedraegen dat der Stat rentmeister hem geweigert het
gewoentlyck gelt tho geven tot belehninge der sluijpern oft andraegern duer
denwelcken het oldermansrecht gestarckt worde. Begeerde daromme tho wethen
ofte hij deselve gans und gaer solde licentiern ofte neeth. Item ofte hij mit zijn
313

exercitio 1 des oldermansrechts oick pro tempore 2 solde stillstaen. Tertio ofte hij oeck
up den vremden koepman solde procederen die het guet uuth den lande tegens olt
gebruyck wechfuehren.
Upt eerste stuck ist ime geantwoerdet dat hij sijne dieners noch an der hant
solde holden; mochte daromme den rentmeister anspreecken des geldes halven.
Belangende die andere twe puncten solde men dieselve saecke mit mehr
vrunden verspreecken und alsdan ime een antwoert inseggen.
Eodem ist bij den erb. Raedt geconsidereert und uuth den reeckeningen erfaeren, dat
mit het wijnkösen groete disordre gepleecht wurde und tot der Stat mercklycke
schaede tendeerde. Dat men daeromme een seecker antall loetiens solde maecken
laeten omme dieselve tijtlijcx duer den dieneren tho schicken waer dat men den wijn
ende wie voele men wolde gehaelt hebben; 3 welckeer ordonantie pridie Nativitatis 4
int werck solde gestelt worden.
[24 december 1591]
314
Martis 24 decembris
Dinxdach den XXIIII, in des erntf. borgermeisters Evert Ulgers pant, is de
boevengesz. ordinantie (wie mij 5 gesacht, eram enim absens 6 ) angevangen.
[208v] [28 december 1591]
Sabbathi 28 decembris
Saeterdach den XXVIII is bij den hern verordenten van Stat und Landen in presentie
van twe heren hoeffluyden besloeten ende voer rathsamb ingesien dat hopman
Prenger solde begunnen die hundert hoeffden daervan consent bij den hertoch
gegeven, tho 7 warven und ist mij sijndico bevoelen gemeltem hopman sollichs in tho
seggen.
Insgelijcken ist mij belastet mit ime, hopman, tho verspreecken dat enige van
zijn adelbursen sich mit peerden wolden gefast maecken, den men een daeler meer
ter weecke solde geven umme dieselve te gebruijcken in alle occurrentien.
Die arffgenamen van den saligen profaes N. Bruyns 8 hebben angeholden omme
die reste van hunne betaelinge te genieten. Inen is geantwoerdet men solde extract
bekoemen uuth des secretarij reeckenbueck und nae den middach up het rechthuys
darvan wijders handlen.
Nae den middach hebben die heren tot dese saecke gecommittiert, als prelaten
Selwart, Rottum und Warffum mit den heren borgermeister Wijfring, der official
Krithe und ick sijndicus up der hern rechthuys gevisitiert die stucken ende papiren
dienende tot reeckenschup voer Berent Reiners ende hem, Berent, geaccordiert voer
alle zijne pretensien van verschot ende vacatien die summa van seshundert 9 car. gl.,
daer men hem ordonantie van passeren solde.
1 Latijn: ‘uitoefening’.
2 Latijn: ‘naar, in overeenstemming met de omstandigheden’, ‘voor deze tijd’.
3 Zie G.A. Stratingh, 'Vrije of goede wijnen', in: BGOG III (Groningen 1866) 44-56.
4 Latijn: ‘daags voor Kerstmis’.
5
Ms.: ‘wij’.
6
Latijn: ‘want ik was afwezig’.
7
Vóór dit woord staat in het Ms. voor de tweede keer in deze zin ‘solde begunnen’.
8
Claes Bruyns was in 1582 aangesteld als provoost te Delfzijl (DA 567; aantekening van 28 september
1582)
9
Hij had ƒ1000 willen hebben. Zie hierboven, fol. 203.

[209] [29 december 1591]
Solis 29 decembris
Sondach den XXIX decembris hebbe ich dem erb. Raedt ingebracht wat gestalt der
wolgeboren heer grave Herman zu Berge den gevangen Roleff Dircks alias
Weitecoeper neet kunde tom sweert verordelen laeten uuth consideratie den
nederslach voer der hant geschiet ende vermuetlich mit passebort zijnes leutenants
gescheiden. 1
Bij den erb. Raedt is volgents, in consideratie van de groeten schaeden de dese
Weitecoeper albereit gedaen und noch doen mochte, voer rathsamb ingesien Zijn
Gen. te laeten begroeten den gevangen in iren handen te leveren.
Eodem hebben hopman Groetvelt, Burggrave mit dem gerichtsschultes
Billijschen regiments bij den Raedt angeholden mit hoeren consente de profaes
Fedrich Finge gevencklich te mogen antasten und nach Selwart fuehren. Nae lange
consultatie ist inen sollichs vergunt, jedoch dattet in presentia eines Statdieners
geschien solde.
Nae den middach hebbe ick uuth hebbenden bevelch Iren Genaden angesproecken
umb den gevangen Weitecoeper in des Raedes handen te willen stellen laeten.
Twelck Ire Gen. guetwillich geconsentiert.
Up gedaene bevelch Irer Gen. ist volgenden daechs Wolter Potter als profaes
nach Selwert uuthgesunden und heft den gevangen anhero gefuehrt.
[209v] [31 december 1591]
Martis 31 decembris
Dinxdach den XXXI decembris heft der erntf. heer borgermeister Johan Wifring in
den Raedt angemeldet, dat Zijn Erntf. L. seecker versloeten schrijvent van grave
Willem tho Nassou ontfangen hedde, seggende datter oeck een wasz an den
borgermeister Ulger; ende indien Zijn L. tselve noch neet ontfangen, soldet wal
balde tot zijn huys koemen, warpende mits deme het brieffken versloeten upt
cantoer, mit vermeldent tselve neet te willen eroepenen dan ein erb. Raedt mochte
darmede doen soe ime gelevede. Der heer borgermeister Ulger sachte geen
schrijvent ontfangen te hebben, wuste oeck nargents aff.
Concludendo ist besloeten men solde dat brieffke ungeoepent laeten bisz up den
naemiddaege, ofte moglich meer brieve daertho mochten koemen.
Nae dem middach an den avent, als voereerst ein erb. Raedt enige broecken verclaert
hadde, ist den Raedt bijsaemen gebleven und heft aldoe der erntf. borgermeister
Evert Ulger angemeldet dat umtrent 12 uhren, voerdat Zijn Erntf. L. in huys
gecoemen were, een man mit een wit colner 2 gecoemen ende zijnder dochter kint,
staende voer der duere, een brieffken in handen gegeven und darmit daervan gegaen,
neet wetende wer es gewest zij. Welckeer brieff Zijn Erntf. L. oeck aldaer in den
Raedt hengelecht, gelijck dan der heer borgermeister Wifrinck dat sijne oeck
gedaen. 3 Ein erb. Raedt resolvierde men solde sie oepenen, twelck geschiet is een
schrijvent an den Raedt daerbij gewesen welches dan alsoe gelesen mitsampt beide
1 Hij heeft de dienst dus op de reglementaire wijze verlaten.
2 Hetzelfde als ‘coller’ of ‘colre’ (=ringkraag).
3 In de marge: ‘Literæ comitis Guilielmi in senatu lectæ’ (Latijn: ‘Brieven van graaf Willem zijn in de
Raad gelezen’). Het betreffende briefje berust in het Groninger stadsarchief onder nr. rvr 1147.7.
315

ander brieffkens holdende an den vorsz. borgermeister. Gehoirt hebbende den inholt
is besloeten den samtlichen geswoeren dese brieve te communiceren.
[210-211v] [blanco]
316

[211] [2 januari 1592]
Anno 1592
Januarius
Donderdach den IIen januarij 1592 sint die samtliche heren van den Raedt, olt ende
nije, sampt taelmans, geswoerne meente ende boumeistern van den gilden, oeck in
presentie drier hoffluijden als Ubbena, Thedema und Ballen bij den andern up den
raethuyse gewest; denselven van den borgermeister in der tijt, dem ernvesten Evert
Ulger, voergedraegen datter enige brieven van grave Wilhelm tho Nassou an den
Raedt geschreven weren, dwelcke men inen samtlichen wolde communiceren. Ende
ist mij bevoelen dieselve breven oepentlyck te verlesen, erstlich des hern
borgermeisters Ulgers brieffken und daernae den brieff an den Raedt. Averst des
heren borgermeisters Wijfringen brieff, oeck van grave Wilhelmen an Zijn Ernt. L.
geschreven, ist nicht gelesen worden, dan genanter borgermeister heft denselven
brieff tot sich genoemen und bij sich beholden; die oersaecke is mij unbewust.
Nae verlesung van den vorschreven brieff is bij den samtlichen heren und
vrunden geresolviert dat men den original brieff nae Hoeve solde schicken.
Oeck hebben die taelmans ende geswoernen mit den boumeistern ein erb. Raedt
gebeeden een besendinge nae Hoeve erstesdaeges te willen doen. Ein erb. Raedt heft
geantwoert men wolde darup verdacht zijn.
Oeck is Alberti Enens 1 huijsffr. vergunt an dusse Stat te moegen koemen van
Emden uuth.
[3 januari 1592]
Veneris 3 a januarij
Vrijdach den III januari hebbe ick een concept schrijvents an Zijn Excel tho Mansfelt
in den Raedt gelesen mit oeck an den statholder Verdugo und den agent Peter
Cornet, belangende het schrijvent van grave Wilhelm. Welche concepten, [211v]
alhoewal bij den Raedt geapprobiert, is nochtans voer guet ingesien deselve nae den
middach den samtlichen geswoeren te communiceren. Twelck dan alsoe nae den
middach geschiet, ende in der samtlychen heren ende geswoernen nahme stracx
affgeveerdiget.
Int upstaen heft Herman 2 Mensens, taelman, weder anmahnung gedaen
vanwegen die besendung nae Hoeve.
[4 januari 1592]
Sabbathi 4 a januarij
Saeterdach den IIII januarij bin ick van den erb. Raedt upt raethuijs gevordert ende
mij is belastet ann grave Herman toe gaen und Iren Gen. an tho dienen dat derselven
believen wolde dem hern probst tho Schilwolda und dem hoevelinck Uffkens
passebort te vergunnen umb nae Lewarden te moegen reijsen ende aldaer te
solliciteren dat men die Oistersche dijcken weder solde moegen maecken.
Nae empfangenen bevelch bin ick neffens dem secretario Marhuysen, der
vanwegen luytenant und hoevetmannen daertho last hadde, an Zijn Gen. gegaen
ende in presentie des probsten und hoevelincks ergemelt Iren Gen. der heren guede
meininge angedient, welliche alsbald deselve passeporten bewilligt.
1 Volgens Egbert Alting gaat het om de vrouw van Albert Enens’ broer Germanus of Herman (DA 844).
2 Ms.: ‘H Herman’.
317

Weder in den Raedt gekoemen zijnde, is omtrente elff uhren discours voergevallen
van der besendinge nae Hoeve, twelck die heren samtlich hoichnoedich erachtet.
Allein der heer borgermeister Wifringk seede, zijns bedunckens hadde die reijse
nichts te beduyden, men kunde doch aldaer toe Hoeve meer neet seggen als men
gistern geschreven hadde; jae tHoff solde um presentie van een borgermeister ofte
syndico neet anders statueren als sie doch te doen schuldich ofte geresolviert.
Tandem 1 ist effenswall bevoelen dat der raetsheer Draper nae peerden solde
omhoeren.
[212] [5 januari 1592]
318
Solis 5 januarij
Sondach den 5en januarij sint die vier heren borgermeistern ant wijnhuys vergadert
gewest, alwaer ich syndicus oeck bescheiden; und ist aldaer van den hern
borgermeister Ulger, in der tijt presiderenden, voergewant dat Zijn Gen. grave
Herman ime, hern borgermeister, hedde laeten anseggen dat der commissari
Vasques anqueme mit etliche peerden, omtrent dartich starck, begerende men wolde
sie inlaeten. Waerup die heren geresolviert dat solches wel geschehen mochte.
Stracx hiernae is de boede Meije oick weder van Bruyssel angecoemen ende
brieve mitgebracht van der Excell. van Mansfelt, welckeer brieven oever een halve
stundt daernae im Rath verlesen geworden und darbij besloeten up den volgenden
dach dselve brieven alsmede een brieff van den agent Peter Cornet den samtlichen
geswoerenen voer te lesen.
[6 januari 1592]
Lunæ in Epiphania Domini 2
6 januarij
Maendach den VI nae den goedesdienst sint dvorsz. brieven den samptlichen hern
van den Olden Raedt ende geswoeren mit oeck een brieff van den statholder
Verdugo, der eodem puncto 3 oeverantwordet geworden, im Raedt gelesen.
[7 januari 1592]
Martis 7 januarij
Dinxdach den VIJ januarij heft der wolgeboren heer grave Herman zu Berge durch
mich syndicum den erb. Raedt fraegen laethen wasz die hern mit dem gevangenen
Weitecoeper gesinnet weren tho doende, seggende datter alberait enige van
huerluijden soldaten gevangen diewelcke van den vijant neet wolden loeszgelaeten
worden, voer ende alleer der Weitecoeper erledigt. Wan dan die heren nae een maent
oft twe den Weitecoeper wolden ledig laeten, sollichs solde Iren Gen. tot een spot
ende schamp gedijen.
Uuth bevel der veer hern borgermeistern hebbe ich Iren Gen. ingesacht dat er,
Weitecoeper, all up den plaetz were daer he doet ofte levendich blijven solde.
1 Latijn: ‘eindelijk’, ‘tenslotte’.
2 Latijn: op de Verschijning des Heren.
3 Latijn: ‘op hetzelfde moment’.

[212v] [9 januari 1592]
Jovis 9a januarij
Donderdach den Xen 1 januarij bin ick uuth bevel der heren van Stat und Landen
neffens den official Krithe tot den wolgeboren heren grave Herman zu Berge gegaen
und Iren Gen. in nahme der heren gepresentiert einen vetten ossen mit twe aem 2
wijns, begerende dat Iren Gen. gelieven wilde dese Stat und Lande voer te staen soe
voele in derselven macht is. Wellich present van Iren Gen. in genedigen danck
angenoemen und beloeft allen dienst den heren te doene, soe voele moegelijck.
Hopman Prenger ist eodem die im Raedt ingesacht dat zijne soldaten upt verlaet sich
gaer ungerecht hielden und dat sie bij der nacht den armen huysman te Suydtlaeren
dat irige nehmen, hadden einen man toe Suydlaeren vorigen nachts twe beesten
affgehaelt; daromme weer men bedacht an de lehninge hem sollichs aff te korten.
[10 januari 1592]
Veneris 10 januarij
Vrijdach den X januarij sint twe verscheiden breve van den statholder Verdugo
angecoemen, vermeldende dat men den commissari Vasquez solde senden mit
vollenkoemen instructie van aller saecken gelegentheit. Welckeer brieven bij den
Raedt gelesen ende volgents besloten deselve breven volgenden daechs den
samptlichen geswoerenen te communiceren.
[11 januari 1592]
Sabbathi 11 januarij
Saeterdach den XIen januarij sint die vorseijde breven voer den heren hoevetluyden
mitsgaeders den heren van den Raedt, olt ende nije, sampt taelmans, geswoernen
ende den boumeistern van den gilden gelesen, ende naerdat die van den Olden
Raedt, wie gelijcksfals de hoevetluijden mit den taelmans ende den boumeistern
heftich angeholden dat men een besendinge solde doen, soe heft men voereerst
geresolviert Zijn Gen. een schriftlycke antwoert te doene, wellichs mij belastet te
concipieren.
[213] Aeverst belangende het affveerdigen des heren commissari Vasquez ist
neet geraetsamb befunden denselven aff te senden, dan die heren geswoernen mit
den boumeistern hebbn wall anmahnung gedaen dat men enige gesandten uuth den
Raeth wolde affschicken und worde van de taelman Herman Menssens
voergedraegen, dat men bij die gemeente neet anders reep als van een besendinge te
doene, sie hielden neet vant schrijvent dat daer queme, jae, sommige luijden solden
gesecht hebben dat die breven die men hyr brochte worden binnen Groeningen
geschreven ende die eene poerte uuth, die ander weder ingedraegen. 3 Welckeer
reeden bij den heren van den Raedt quaelijcken genoemen, begerende dat solche
1 Sic.
2 Een aam is ongeveer 150 liter.
3 Er zijn dus Groningers die denken dat ze door hun eigen bestuurders aan het lijntje gehouden
worden. Uit deze notitie blijkt niet wat de critici willen: een krachtdadiger optreden tegen de rebellen
of juist het omgekeerde, openingen maken naar de vijand. Gezien de latere ontwikkelingen lijkt het
eerste het geval te zijn. Men verdenkt het stadsbestuur ervan niet voor de volle 100% achter koning
Filips II te staan en misschien wel aansluiting bij de Staten te overwegen. De bevolking verwacht nog
steeds dat de koning de stad kan en zal helpen, maar het stadsbestuur heeft inmiddels reden om
daaraan te twijfelen.
319

luyden mochten genoempt worden, die solliches gesacht. Dan dit is alsoe daerbij
verbleven.
In dese vergaederinge ist mit gemeinen advise voer guedt ingesien dat der
olderman Sixtus Wijffring mit executie ofte exercitie zijnes oldermansrecht voer een
tytlanck noch solde supersederen ende dat uuth allerhand bedencken, vermits der
vijant meister vant lant wasz. Jedoch mochte alles wall vlytich upteeckenen ende in
notam nehmen 1 wat daer passeerde.
[13 januari 1592]
320
Lunæ 13 a januari
Maendach den XIII januari sint die van den Olden Raedt mit den taelmans,
geswoernen ende boumeistern van den gilden bij dem Raedt versamblet gewest umb
an tho hoeren die missiven ende remonstrantie 2 dwelcke men an Zijn Excel. van
Mansfelt ende d’andere heren tho Hoeve gedechte oever te senden. Deselve
missiven, gedatiert under dato den XIII, sint gelesen ende geapprobiert, wie
glijcksfals die remonstrantie van aller unser saecken jegenwoerdige gelegentheit.
Ende derwijlen nichts anders tho proponieren gewest, heft der taelman Herman
Menssens weder anmahnunge gedaen umb een besendinge ende daermede sint die
samtliche geswoeren gedimittiert.
[213v] Omtrent elff uhren sint die verordenten der Ommelanden, als nemptlich die
prelaten Aedwert, Selwart, Rottum, Oldencloester, Warffum, mit dem official Krithe
bij den Raedt gekoemen ende aldaer voergebracht dat het garnison in Selwart
groetelijcx verminderde ende dat effenswall die hopluyden huere vollenkoemene
lehninge toegen. Derwijlen averst het lant vast verarmet ende men alnu die
quartieringe solde veranderen, wusten averst geen raedt umb die Hoegelanden
meerder te beswaeren, oft idt dan niet geraeden dat men Zijn Gen. grave Herman
ansprack umb die hopluyden noch een vijftich gl. te moegen afftrecken. Upt twelcke
geresolviert dat men morgens daeges emants uuth den Raedt daerhene wolde gaen
laeten mit enige van de landen ende tselve an den grave remonstreren.
Die vrunden van den Omlanden hebben alhijr oeck anmahnung gedaen dat die
heren doch wolden verstaen tot een besendinge. Waerup geantwoerdet van den
pręsiderenden borgermeister Ulger dat men upt selve stuck wolde bedacht zijn.
Hermen Sickinga is, upt begerent van vuldaet te hebben wegen 1000 daeler
verschoeten renthen an de obligatie van Geert van Heesepe, geantwoerdet dat ment
alsnoch bij de vorige resolutie—als dat men Zijn Erntf. L. geen andere verwissinge
geven konde als andern—liethe verblijven.
Die heren prelaten hebben oeck een voerbeede gedaen voer z. Christoffer
Jurgens steeffsoene, dat men denselven, nae betaelinge der bruecke ende buete,
weder begnadigen wölle umme int Schuijtendeep heimelijck te moegen koemen
ende verharren. Dan naedat die prelaten affgegaen, is bij den Raedt dese saecke noch
in bedenckent genoemen, vermits die nederslach soe an z. Harmen Krabben persone
geprepretriert noch al tho recent ende varsch is, oeck mede derwijl den vrunden des
entlijffden die muetsuen 3 neeth befrediget, all ist dat die buete betaelt.
1
‘Noteren’.
2
Zie voor de tekst van deze remonstrantie rvr 1141; een Franse vertaling ervan is aanwezig onder
nummer rvr 1018.15.
3
Het zoengeld dat aan de naaste verwanten van het slachtoffer van een geweldsmisdrijf moet worden
betaald.

[214] [15 januari 1592]
Mercurij 15 januarij
Wonsdach den XVten januarij heft der welgeboren grave Herman zu Berge durch
dero Gen. secretarium Wibrant van Schoeten mij anseggen laeten, begerende einem
erb. Raedt te willen voerdraegen, dat Ire Gen. begeerden, die heren van den Raedt
wolden doch des zeligen hopman Christoffer Jurgens steeffsoene Wigger, der een
doetslach binnen der Stat begangen, begnedigen umb int Schuytendeep te moegen
koemen.
Welcke Irer Gen. intercession ich dem erb. Rath hora decima 1 voergedragen,
dan die saecke ist nacher in bedenckent getoegen.
[16 januari 1592]
Jovis 16 januarij
Donderdach den XVI januarij sint der heer Joannes Apherdianus, commandeur tho
Warffum, Johan Wifring, borgermeister, Joannes Krithe, official etc. und ich,
sijndicus, belastet gewest an den wolgebornen heren grave Herman zu Berge tho
gaen. Und Iren Gen. ist van den gemelten hern duer mij sijndicum angedient, wat
gestalt die heren sich bevinden in groeter benautheit, neet wetende mit wat middelen
sie die quartieringe up solchen voet, wie die jegenwoerdich was staende, langer
solden koenen maecken; ende dattet wal gebruycklijck gewest were nae der saecken
noeddruft ende gelegentheit die leege landen te verlichten in den winter ende die
hoechte te verswaeren. Nu averst, seende die benautheit van de Hoegelanden ende
datter soe verscheidene buijren reedes huer landen upgesacht ende te bevruchten
stunde datter tegens den anstaenden soemer noch meer landen wolden unbruickbar
blijven, soe wusten die heren geenen anderen voet tho nehmen dan dat men den
hopluijden—die doch huere knechten vast licentieerden 2 —noch ein weinig in de
lehninge ringerde ende afftoege.
Ire Gen. sachten dartho geen raedt te wethen, wente bij soeveer men den
hopluyden meer afftoch, soe lieten sie noch meer knechten gaen etc.
[214v] [18 januari 1592]
Sabbathi 18 januarij
Saeterdach den XVIII bin ich bij Irer Gen. grave Herman gevordert gewest ende
aldaer mij van Zijn Gen. vertoent een brieff van grave Wilhelm tho Nassou an Iren
Gen. geschreven belangende den gevangenen Roleff Dercksen ofte Weitecoeper
ende heft Zijn Gen. begeert dat ein erb. Raedt haer gegenbericht darup wolden doen,
darmit grave Wilhelm sehen mochte dat die heren in reeden gefundiert.
Dese missive hebbe ick by den Raedt gelesen und ist mij bevoelen het
jegenbericht tho stellen, twelck gedaen ende stracx im Raede gelesen. 3
Eodem ist een concipieerde acte belangende dat die pastorije tho Suytwolda sunder
prejudicie der collatoren dem hern pastoer ter Ae noch besz den 1 januarij 1593
toegestaen solde blijven ende mit een cappellaen upt begerent des erb. Raedes solde
1 Latijn: om tien uur.
2 ‘De vrije teugel geven’.
3 De minuut van dit antwoord komt niet voor in de brievenprotocollen van Hammonius en Julsing.
321

moegen bedienet worden, oick im Rade gelesen, int nette gestelt und mit der Stat
signete bevestiget worden. 1
[20-21 januari 1592]
322
Lunæ 20 januarij
Martis 21 januarij
Maendach und dinxdach den 20 en 21 januarij bin ich mit den samptlichen heren
gedeputierten tot die quartieringe up den rechthuyse up der quartieringe erschenen,
alwaer verscheidene particulier requesten gelesen ende dsommige van der
contributie gevrijet.
[22 januari 1592]
Mercurij 22 januarij
Wonsdach den XXII januarij bin ich van Irer Gen. grave Herman zu Berge gevordert
und heft Zijn Gen. mij angezeigt dat dieselve entsloeten volgenden daechs nae
Coeverden tho verreisen umb aldaer twe veendele knechten des drosten Evert van
Ense brueder 2 und het ander dem von Indevelde under Irer Gen. regiment
toestendich, te doen munsteren. Sollichs mochte ich Iren Gen. 3 anmelden ende dat
der von Cocquel als hoeft oever het crijchsvolck inmiddelst gestelt wurde.
[215] [23 januari 1592]
Jovis 23 januarij
Donderdach den 23 januarij ist grave Herman van hijr nae Coeverden und Lingen
vertrocken, laetende in zijn plaetze belangende het crijchsregimente den oeverste
leutenant Cocquel.
Eodem smorgens umbtrent 8 uhren heft der commissari Vasquez in presentie Irer
Gen. bewilligt dat men die guederen des verstorvenen capiteins Parduccho, staende
in Vasquez huys, solde moegen bij den Raedt laeten registreren, ende tot profijt van
Johan Engelberts als creditoer laeten vercoepen.
[24 januari 1592]
Veneris 24 januarij
Vrijdach den XXIIIIten ist een schrijvent van den verordenten stathalteren tho
Munster angaende die ungeboerliche concussien soe die konigliche soldaten in iren
stifft deden im Rath verlesen, mit erklerung dat sie sich up middel van defensie
musten und wolden bedacht zijn. Darup is geresolviert dat men tselve solde
beantwoerden und sich erkleren daraff een leetwesendt te draegen.
1 In de marge: ‘Pastorije tho Suijtwolda’.
2 Waarschijnlijk wordt Herman van Ensse bedoeld. Zie Hammonius’ missivenprotocol (MH II 44).
3 Dit moet een vergissing zijn. Hammonius bedoelde ongetwijfeld ‘dem erb. Raedt’ te schrijven.

[25 januari 1592]
Sabbathi 25 januarij
Saeterdach den XXVen, ipso die Conversionis Pauli, 1 is een concept schrijvents an de
Munsterische verordente stathalteren van mij in den Raedt gelesen und bij den Rath
geapprobiert, oeck bevoelen alsoe te verveerdigen.
[27 januari 1592]
Lunæ den 27 januarij
Maendach den XXVII bij den Rath geconsentiert dat den Vrieschen schippern upt
Vleet 2 woenende van dese zijde sauvegarde solde moegen gegeven worden, mits dat
unse schuytenschuyvers ende andere up Dampsterdeep woenende oeck deselve
erlangen mochten.
[215v] [28 januari 1592]
Martis 28 januarij
Dinxdach den 29 hebbe ick uuth bevel des Raedes an den wolgebornen hern grave
Herman geschreven umb dat Sijn Gen. denen vant Vliedt 3 passeport wolde
verlehnen ten eijnde alsdan die schuytenschuijvers alhijr oeck pasport ofte
sauvegarden van den vijant erlangen mochten.
[29 januari 1592]
Mercurij 29 januarij
Wonsdach den 29 januarij is mij bij den Raedt bevoelen dem patri Samerio in tho
seggen dat pater Adrianus 4 (gelijck versocht worde) in der vasten wel möchte
predigen in St Walburgis kercke. 5
29 januarij hora decima vespertina consul Joannes Thedema diem suum obiit, cuius
anima requiescat in pace. 6
Oeck ist mij belastet een seeckere schriftuijr van Christoffer Daems 7 an den heren
leutenant und hoevetmannen te draegen, waerinne dieselve enigermaeten angetoegen
als solten sie een unrechte sententie gegeven hebben.
[30 januari 1592]
Jovis 30 januarij
Donderdach den XXX januarij uuth bevel des Raedes den oeversten leutenant De la
Cocquel angesproecken omme enich volck nae Woltersum aff tho ordnen umb enige
van den vijant tho slaen die aldaer ligende waehren umb enich coepmanssguet tho
1 Latijn: ‘op de dag van Paulus’ bekering’.
2 Zie ook hierboven, fol. 180v.
3 Zie de minuut in Hammonius’ brievenprotocol (MH II 88).
4 De jezuiet Adrianus Arboreus? Zie A.J. van Lommel, ‘Narratio historica seu descriptio status
Romano-Catholicorum civitatis Groningensis necnon agri circumjacentis sive Ommelandiae et
provinciae Drenthiae, labentibus annis 1620-1641’, in: AAU VI (Utrecht 1879) 1-99.
5 Altings notitie is wat uitgebreider: de vastenpredikaties zullen gehouden worden op maandag,
woensdag en vrijdag om 9 uur in de morgen.
6 Latijn: ‘Om 10 uur in de avond is burgemeester Johannes Thedema overleden, wiens ziel moge
rusten in vrede’. Deze aantekening staat in de marge.
7 Deze krijgt op 11 februari 1591 toestemming om de stad als gast binnen te komen (DA 816).
323

Slochtern liggende up tho nehmen ende mede wech tho fuehren. Der hern begerent
nae ist enich volck bisz ungeveerlich twehundert affgesunden mit het poertsluijten.
[31 januari 1592]
324
Veneris 31 januarij
Vrijdach den XXXI hebben die heren prelaten van Thesinge und Schilwolda,
hoevelinck Uffkens und Gennip 1 rapport gedaen van huer wervinge an grave Willem
tho Nassou, ende die apostille up hoer requeste gegeven originaliter vertoent. 2 Inen
ist, naerdat zij affgangen und weder ingeësschet, van den hern leutenant ingesacht
dat men sie bedanckede voer hoer moijte ende men wolde dese saecke alnoch dem
leven Godt und die tyt bevelen.
[216] Eodem die mit dem hern borgermeister Moijsteen ende dem rentmeister Deest
up der heren rechthuijs affgehoirt des richters Doede Tjarcx reeckeninge belangende
die maeckinge des nijen dijckes van Wagenborger dijckgat bisz an Ayte Bouwens
huys; item van zijn reijse nae Lewarden mit Hanneke Tjapkens belangende die
warvinge der sauvegarden voer den drost int Oldampt 3 ende Jelto Coene mit den
underdieneren.
Eodem up den naemiddaege is hopman Prengers leutenant, die van enigen borgeren
beschuldiget was tegens der borgerwacht seer quaelijck gesproecken te hebben, voer
den Raedt gevordert ende in consideratie van de wichticheit der unbedachten
woerden up die Botteringepoert in verhaftung geleidet. Und ist mij upgelecht
neffens twe raedshern het examen testium 4 in tho nehmen van den borgeren die
daerbij gewest.
[1 februari 1592]
Sabbathi 1 februarij 5
Saeterdach den 1 februarij is hopman Berent ten Berge mit enigen borgern under
zijn veendel gehoirende voer dem Raedt erschenen, sich beclaegende dat hopman
Wolfart Prengers leutenant, Caspar van Grön genant, tegens der borgerwacht in
Draepoerte voele snoede ende scheldende woerden gesproecken hadde; item dat hij
den borgeren die buijten der poerten van der schantze 6 gewest waeren, die poerten
aldaer voer der nuesen hadde doen toesluyten. Nae welcke claechte een erb. Raedt
up den naemiddage genanten leutenant voer sich bescheiden und up der
Botteringepoerte duer den diener in verhaftung hieten gaen. 7
Oeck mij sijndico mit tween den naesten raedtshern belastet vollenkoemen
informatie upt stuck te nehmen.
1
Jan van Gennip, redger te Woltersum.
2
Hun missie betrof de reparatie van de Oosterse dijken. Zie Hammonius’ aantekeningen van 4 januari
1592 (fol. 211v).
3
In de jaren 1591-1593 vervulde Albert Jarges deze functie.
4
Latijn: ‘onderzoek der getuigen’.
5
In de marge: ‘Februarius 1592’.
6
De schans buiten de Apoort, die is aangelegd na de mislukte aanslag van het Staatse leger in het
begin van oktober 1587 (ESA 565 ev.)
7
Zie het dossier over deze zaak in het stadsarchief (rvr 1155).

[216v] Eodem nae dem middach bin ich sijndicus mit twe raedeshern, den erbaren
Barelt Janssen und Rijcke Rijcken, up den rechthuyse gewest und ein anvanck mit
dem examine gemaeckt. Tselve examen is up maendach den 4den dach februarij
geabsolviert.
[4 februari 1592]
Martis 4 februarij
Dinxdach den 4ten februarij sint dese getuighnissen bij den Raedt gelesen und darup
geresolviert dat men den leutenant van den gemelten hopman Prenger uuth diser Stat
und derselven jurisdictie vorwijsen sall und dat men hem nicht meer in dusser Stat
dienste kunde gedulden. Welche meinung und resolutie bij den Raedt belieft, dat
men hopman Prenger up den naemiddage solde anseggen.
Eodem ist bij den Raedt believet mit advis der hern Con. Matt leutenant und
hoevetmannen dat hopman Prenger enige carabins die huer dienst alhijr
presenteerden, enich gelt solde up hant geven, omme deselve—alspald men de
peerde wolde hebben—oeck te moegen verboeden 1 ende an tho nehmen.
Nae dem middach ist gemeltem hopman Prenger die informatie belangendt sijnen
leutenant voergelesen, oeck die resolutie des Raedes van den borgermeister in der tyt
ingesacht, und hem uperlacht denselven leutenant te laeten gaen.
[7 februari 1592]
Veneris 7 februarij
Vrijdach den VII februarij isz hopman Prenger in den Raedt gevordert ende hem van
den hern presiderenden borgermeister Evert Ulger ingesacht dat ein erb. Raedt dem
leutenant Caspar van Green uuth sonderlinge gratie ende uuth voerbede etlicher
borgeren zijnder verhaftung voer datmael erledigen wolden, mit solchen geding, dat
he zijner leuten[ant]amptes nochdan entwaeret solde blijven. Jedoch möchte sich een
maent tijdes in der schantze up de Roede Haene erholden umb inmiddelst zijne
reeckeninge mit zijn hopman ende anderen te verlijcken ende solde daernae uuth der
Stat jurisdictie moeten vertrecken, mits doende een oervhede 2 ende betaelende zijne
costen.
[217] [8 februari 1592]
Sabbathi 8 a februarij 3
Saeterdach den VIII februarij, als die samtliche geswoernen nae older gewoente up
den raethuyse versamlet gewest und een gewoentlijcke koer des Raedes gedaen, bin
ich sijndicus van den blijvenden heren des Raedes gevordert ende mij ist ingesacht
dat der gestrenge heer borgermeister Joachim Ubbena weder in den Raedt gekoeren,
averst sich weigerich maeckede up den raethuyse toe erschijnen, mij daromme
belastende Zijn Gestrengheiden upt vlytichlijckste te willen bidden ende induceren
darmit deselve sich guetwillich wolde erclaeren.
1 ‘Oproepen in dienst’.
2 Officiële belofte dat men afziet van wraak.
3 In de marge: ‘Electio novi magistratus’ (‘verkiezing van een nieuw stadsbestuur’) .
325

Koemende ten huijse des heren borgermeisters upgemelt, hebbe ick denselven
upt bedde gevonden ende, naerdat ick Zijn Gestreng. des erb. Raedes und der
geswoernen meeninge hadde angedient, heft Zijn Gestr. geantwoerdet dat hij den
samptlichen heren und vrunden bedanckede voer die eehre die sie hem deden, dan
sachte sich langer unduchtich daertoe te kennen. Oeck seede Zijn Gestreng. mit twe
gräffliche huysen als Arenberg und Oistvrieslant veele te doende te hebben, sulx dat
Zijn Gestr. seeden alberait voer d’eene sesdusent daler, voer d’ander driedusent in
verschenen renthen betaelt te hebben; muste derowegen zijne saecken richtich
maecken ende was voerhebbens desen soemer mit Goedes hulpe die reijsen te doen
etc.; item seede wijders dat het gehoer hem begunde te begeven ende wolde
daromme neet sitten in den stuel des gerichtes daer men sententie solde geven, mit
meer andere motiven ende swaericheiden aldaer geallegiert; begerende ick bij den
heren zijn unschuldt wolde doen ende bidden dat men eenen anderen in Zijn Gestr.
plaetze wolde erwelen, wente he kende sich selvest am besten.
[217v] Als ick nun up alle die voergebrachte argumenten und excusatien
behoirlijck mit dienstlicher instantie gedebattiert, seggende dat men an Zijn Gestr.
verstant, gehoer ende anders noch biszhero geen mangel gespoert, ende dat Zijn
Gestr. oick effenswal die reijsen solde koenen volbrengen, hebbe ick effenswal het
‘jae’ neet koenen erlangen. Ick allegierde insgelijcken dat d’andere heren des
Raedes den eedt neet wolden doen ende dat derowegen enich inconvenient te
bevruchten stunde, dan het heeft noch neet moegen helpen; dan lestlich, nae lange
instantie, soe voele verkregen dat Zijn Gestr. sachten sie wolden sich bedencken bisz
morgen, begerende ick wolde den heren zijne beswaernissen vlijtich rapporteren.
Ende derwijlen het tegens twalff uhren al gewest, dat men die Raedtsclocke solde
behoiren te luijden, hebbe ick neet langer willen verbeiden, dan weder nae het
raethuys gegaen ende allent aldaer vlijtich gerapportiert. Sollichs bij den heren die
neuwes gekoeren angehoirt, hebben enige begunnen te seggen, soe wolden sie oeck
neet sitten, allegerende die sommige dergelijcke swaericheiden. Warup dan
cortelijck geresolviert dat beide heren borgermeistern Ballen und Moijsteen neffens
mij weder solden gaen an Zijn Gestr. umme alle middelen te gebruicken soe voele
moegelijck.
Twelck alsoe gedaen, unnoedich alle argumenten alhijr an te melden; dan
sonderlinge heft men geïnsisteert dat die andere heren oeck neet sweren wolden
ende dat alsoe een confusie solde willen folgen. Sollichs tot mehrmalen mit heftige
beede gerepetiert, heft toelest Zijn Gestr. mit wenenden oegen het jaewoert gegeven.
Twelck bij den anderen heren ingebrocht, is nae older gewoente de clocke geluydet
ende den heren die eedt gestaevet.
[218] [11 februari 1592]
326
Martis 11 a februarij
Dinxdach den XIen februarij ist bij dem erb. Raedt geaccordiert dat men middel
solde vinden umb Hindrick Janssen—des oldermans dener der nu den gantschen
winter in de Soltcamp gevencklyck geseten—solde erledigen, gemerckt he van
Doecke Martena ledig gesproecken, mits dat hij dem profaes die costen solde
betaelen. Und mij, sijndico, ist belastet dem hopman Johan Draper 1 te bescheiden
1 Johan Draper is commandant van een van de burgervendels.

ende mit hem te spreecken wat persoen am fuechlichsten derwarts te senden omme
te seen hoe ende in wat fuege mit dem profaes—der noch tsoeventich daeler was
eijsschende—solde koenen handlen.
Weinich hijrnae sint die verordenten der Omlanden bij den Raedt gecoemen—
jedoch meer neet als der prelat van Selwart und Warffum mit dem official—ende is
geproponiert datter groete unordnung geschege mit den executeren, wente enige
huysluyden weren gevencklich angehaelt die ten vullen betaelt hadden etc.,
insonderheit einer uuth Zeerijp, Peter Jans genant, die oeck voer den heren
erschenen.
Up welcke materie hinc inde gecommuniciert, dan voer guet ingeseen dat men
tegens den volgenden dach die heren Con. Mat leutenant und hoevetmannen solde
bescheiden umb alsdan mit malckander entelijck te communiceren ende te sluyten
wat voet mit dem executeren voer te nehmen zij.
[12 februari 1592]
Mercurij 12 a februarij
Wonsdach den XII februarij sinnen Con. Mats leutenant ende hoevetmannen mit den
verordenten der Omlanden bij den Raedt gekoemen umme te spreecken van der
maniere van executie, die men henverner solde holden int executeren der
schattingen. Peter Jans van den Rijp is ingevordert ende zijn clachte verstaen; dan
[218v] gemerckt wesende bij den heren, dat hij het carspels saecke was drijvende
ende dat hij alberait veertich daeler ontfangen die he dem raetsher Coeninck solde
geven, soe ist hem ingesecht: hij solde voereerst dem raetsher die viertich daeler
brengen und daernae weder tho huys reijsen, wente zijn begerent belangendt—
wegen de ungebruickte landen—solde men tot gelegener tijt darinne doen; des
mochte hij zijn mede carspelluyden anseggen dat sie sich haesteden mit die reste up
te brengen.
Oeck is besloeten, derwijlen geconsideriert geworden dat die schatboerders
voele unordentlicheit gebruickten mit dem gelde—te weten wan emant zijn
schattinge soe an dese zijde gehoirde betaelt hadde, dat sie datselve gelt brachten
biszwijlen in den Soltcamp biszwijlen up andre plaetzen ende dat daerduer die
guetwilligen int bethaelen effenswall gemolestiert wurden—dat men derowegen
tegens erstkumpstigen dinxdag alle schatboerders solde verschrijven ende eenen
gueden voet setten hoe men sich henverners sole draegen.
Derwijlen de erb. Johan van Deest, Stat rentmeister, sich oeck beclaeget dat hij
mit Albert Duilling int executeren niet gedient wurde wie idt behoirt, ende der
secretarij Popco sachte dat hem nae gelegentheit des tijdes gefuech genuech van
Dilling geschege, is geresolviert dat een ieder solde moegen gebruicken wen sie
wolden, tzij die dieners van der Caemere ofte gemelten Dilling.
[13 februari 1592]
Jovis 13 a februarij
Donderdach den XIII februarij is bij den Raedt bewilligt dat der Stat rentmeister
vijftich daler solde moegen verschieten tot redemptie ofte kostpenninck voer
Hindrick Jans, des oldermans dienar, mit conditie dat Hindrick, hijr gecoemen
zijnde, solde moegen ommegaen ende tselve gelt bij der straeten gaeren. Dem
rentmeister sint hijrtegens vijftich bergische daeler, die upt raethuys in deposito
laegen, inhendich gemaeckt.
327

[219] [16 februari 1592]
328
Solis 16 a februarij
Sondach den XVI februarij nae dem goedesdienst, als ein erb. Raedt bijsaemen
gekoemen, is van den presiderenden borgermeister, den erentfesten Evert Ulger,
noch wederomme anmeldunge gedaen wat die heren gedechten te doene mit die
besendinge, ende oft men die noch solde uuthstellen bisz dat men enich bescheit van
Hoeve kreech. Warup geresolviert, men solde noch een weinich darmit dilaijeren,
off ter aventuyre enich boede weder queme.
[17 februari 1592]
Lunæ 17 a februarij
Maendach den XVII februarij bin ich sijndicus van Con. Mat leutenant und
hoevetmannen gevordert geworden ende, darselvest koemende, is mij van den
gestrengen hern leutenant Johan de Gouda gepresentiert een missive van den
capitein Zamora an Sijn Gestr. geschreven, versueckende darinne underholt voer
zijne knechten, begerende dat ick solches mit dem erb. Raedt wolde verspreecken
etc. Twelck ick alsbald gedaen, averst nicht entlichs geresolviert, vermits die
Lantschap solches mede behoirde te wiethen.
[18 februari 1592]
Martis 18 februarij
Dinxdach den XVIII februarij hebben die heren prelaten Aedwert, Oldencloester in
de Marne, Warffum mit dem official Krithe ende die hopluyden Wolphart Prenger,
Alexander van Groetvelt ende Tialco van Sickinga bij dem erb. Raedt een voerbeede
gedaen voer Wigger, z. Christoffer Jurgens steeffsoene, dat dem erb. Raedt gelieven
wolde hem te vergunnen weder in de Stat ofte doch upt Schuytendeep in heimlicheit
te moegen wesen. Twelck bij dem Raedt in bedenckent getoegen ende darmit de
hopluden gedimittiert.
[219v] Eodem bij den vorgemelten prelaten ende dem erb. Raedt geaccordiert
dat men voer capitein Zamora veendel voer vijftich car.gl. noch bier ende broet
solde moegen affspreecken. 1
Noch is geaccordiert dat dem commissario Vasquez noch voer een jaer lanck
die behuysing up Stat und Lande costen solde moegen gehuyrt ende thogestaen
worden, ofte dat Vasquez een ander huys solde moegen huyren mits dat die heren
hem wolden geven soevoele als dat huys te huyre doet daer he nu in woent.
Der official Krithe und ich sinnen oeck van gemelten heren an Con. Mat
leutenant und hoevetmannen gesunden, denselven tho bidden dat Hoer Gestr. und
Hochw. doch wolden gedachtich zijn darmit die Dampsterwall mochte verwaer[t]
ende verseeckert blijven voer oeverloep des solten waeters.
[19 februari 1592]
Mercurij 19 a februarij
Wonsdach den XIX februarij sint Con. Matt leutenant und hoevetmannen mit den
verordenten der Omlanden bij den Raedt gekoemen; aldaer erstlich verlesen
seeckere brieven van den grave van Mansfelt als commanderende in affwesent
1 In de marge: ‘Zamora’.

Zijnder Hoch.; item van den statholder Verdugo, den agent Cornet und
anderen,welche brieven eodem die duer den boede Peter Philips angebrocht wehren.
Hernacher sint der ernveste Popco Uffkens mit dem redger Jan van Gennip
ingefordert und voirts gecommuniciert van upmaeckinge der Ostersche dijcken; dan
nichts wijders geresolviert dan dat men die Lantschup solde verschrijven umb te
seen wie voele assistentie sie dartho wolden ofte kunden doen. 1
[220] Nae dem middach sint deselve brieven gelesen voer den samptlichen
geswoeren. Ende voer dat mael nichts wijders gehandlet.
[20 februari 1592]
Jovis 20 februarij
Donderdach den XXen februarij is bij dem erb. Raedt omtrent twalff uhren, naedat
parthijen meestendeel affgehoert, 2 in deliberatie getoegen offt eder wat nu wijders
up die brieven van Sijn Excel. tho antwoerden oder ant Hoff van Bruessel tho
schrijven. Ende geresolviert dat men neet alleene an Zijn Excell, maer oeck an Con.
Matt selvest solde schrijven. Ende mij sijndico belastet upt pappijr etwesz te
brengen und alsdan mit dem Raedt te communiceren.
Nae dem middach is ingelijcken hijraff gesproecken ende nae allerhand discoursen
van jegenwoerdige unse benautheit wederomme geresolviert wie bevoerens
angetoegen.
[21 februari 1592]
Veneris 21 februarij
Vrijdach den XXI februarij—naerdat die vier borgermeistern die electie van den
voechden der kercken ende gasthuijsen gedaen hadden—bin ich bij dem Raedt
gevordert, alwaer die vant Goerrecht clachte deeden oever die excursien der soldaten
uuth Selwart. Ende mij belastet sollichs an den oeversten leutenant Cocquel,
commanderende in affwesent des wolgebornen hern graff Hermans zum Berge, te
remonstreren. Twelck ick nae dem middaege gedaen ende aldaer belofte ontfangen
datt daerin geremediert solde worden; dan Godt weet offte idt geschien weerdt.
[22 februari 1592]
Sabbathi 22 a februarij
Saeterdach den XXII februarij, wesende den dach Sti Petri ad Cathedram, 3 derwijlen
der erb. Raedt neet geconvociert und volgenden daech der neuwe Raedt in de
bedieninge solde treeden, heb ick dit bueck in nahmen Goedes besloeten.
Laus igitur Christo et Beatae Virgini. Detque Deus omnipotens meliorem rerum
nostrarum successum. 4
1
De bewuste Landdag is gehouden op 4 maart 1592 (DA 846).
2
Bedoeld wordt: na het horen van de partijen in de rechtsgedingen die dagelijks voor de Raad worden
gebracht.
3
Latijn: ‘Sint Petrus’ Stoel’.
4
Latijn: ‘Lof dus aan Christus en de Heilige Maagd. Geve de almachtige God een betere afloop van
onze zaken’.
329

330

Synopsis
331

1589
23 februari
● Stad en Lande stemmen in met het verzoek van de dienaren van de hoofdmannenkamer
om 10% te krijgen bij de openbare verkoop ten behoeve van de betaling van
achterstallige schattingen (zie verder 3 mei 1589).
24 februari
● De syndicus bespreekt met stadhouder Verdugo de wens van Stad en Lande om na te
gaan of de vijand niet zou willen instemmen met het herstel van de zeewering bij
Oterdum.
27 februari
● Stad en Lande
- horen het rapport inzake de rekening van de aanleg van de halve maan voor Oterdum
en de reparatie van enkele schansen;
- behandelen een verzoek van Harmen Sickinge om regeling van de
betalingsachterstand van Johan Fransen aan Geert van Hesepe (zie ook 8 januari en 14
febrari 1590);
- besluiten het verzoek van luitenant-stadhouder Johan de Gouda om uitbetaling van
achterstallig salaris en vergoeding van huishuur te behandelen op een Landdag;
- behandelen de eis van Egbert Alberda tot uitbetaling van achterstallige huur voor het
door de stadhouders gebruikte huis (zie ook 9 december 1589);
- bespreken maatregelen tot beteugeling van plunderingen door soldaten in het
Oldambt.
● De syndicus overlegt met de stadhouder over de overval van vrijbuiters op een Enkhuizer
schipper.
28 februari
● De stadhouder gelast de aanhouding van de vrijbuiters
4 maart
● Stad en Lande bespreken het overmatig turfgebruik door de soldaten in de schansen.
● De raad bespreekt, op aangeven van de stadhouder, de zaak van een vaandrig die een
doodslag heeft gepleegd (de zaak-Suywind).
● De syndicus spreekt met de stadhouder over het beteugelen van de plunderingen door
soldaten.
● Namens Stad en Lande bezorgt de syndicus de secretarissen van de stadhouder een
gratificatie.
5 maart
● Stad en Lande besluiten een halve jaartax uit te schrijven tot dekking van de kosten van
de turf- en andere leveranties.
6 maart
● Namens de raad bespreekt de syndicus met de stadhouder de betaling van de weeklening
voor diens eigen vendel.
7 maart
● Op last van de raad bespreekt de syndicus met de stadhouder het verbod voor
vreemdelingen en soldaten om de stedelijke vestingwerken te betreden.
10 maart
● De Landdag
- bespreekt de schade aan de dijken bij Oterdum en de reparatie daarvan;
- maatregelen tegen plunderende soldaten;
- stemt in met de betaling aan luitenant De Gouda van achterstallig salaris en huishuur.
332

1589
11 maart
● Voortzetting van de bijeenkomst van de vorige dag; er wordt een regeling getroffen ter
dekking van de reparatiekosten van de zeeweringen.
● De syndicus en officiaal Krithe doen hiervan mededeling aan luitenant en hoofdmannen.
● Namens Stad en Lande verzoekt de syndicus de stadhouder om bijstand voor Ayso to
Wartum, die naar de schans Nieuwenhuis bij Oterdum wordt gezonden om deze te
inspecteren en eventueel te doen repareren.
13 maart
● De stadhouder wil de behandeling van de zaak-Suijwindt bespreken met het stadsbestuur.
14 maart
● De stadhouder, burgemeesters en raad en de syndicus bespreken de zaak-Suijwindt.
● De stadhouder vertrekt naar Coevorden.
17 maart
● Stad en Lande en luitenant en hoofdmannen
- bespreken de aanleg van een sterkere schans bij de Nienoord en de bekostiging ervan;
- besluiten tot het sturen van een delegatie om de zaak te onderzoeken.
19 maart
● Stad en Lande en luitenant en hoofdmannen bespreken het rapport van de commissie van
onderzoek inzake de nieuwe schans te Nienoord.
20 maart
● De Staatsen nemen de schans te Enumatil in.
● De syndicus
- schrijft aan graaf Frederik van den Berg inzake de schans bij Nienoord;
- vertrekt met burgemeester Thedema naar Zuidlaren in een zaak betreffende het
landschap Drenthe.
21 maart
● Op verzoek van graaf Frederik van den Berg besluiten luitenant en hoofdmannen met
Stad en Lande schepen gereed te houden voor het transport van troepen naar Enumatil.
22 maart
● Gemeld wordt een aanslag op Delfzijl.
● Graaf Frederik van den Berg, luitenant en hoofdmannen en de burgemeesters besluiten
dat de graaf met zijn troepen bij de stad blijft om af te wachten wat de vijand van plan is.
23 maart
● Graaf Frederik van den Berg vertrekt naar Winsum in verband met een melding over
vijandelijke schepen voor Zoutkamp.
24 maart
● Stad en Lande
- besluiten alle soldaten van het vendel van hopman Jurgens te Delfzijl te concentreren
en de schans bij Watum niet te slechten;
- staan luitenant Gerrit van Munster toe 50 extra-soldaten te werven;
25 maart
● Graaf Frederik van den Berg, luitenant en hoofdmannen en de burgemeesters besluiten
dat eerstgenoemde te Winsum blijft en de schans bij Aduarderzijl en Aduarder Steentil in
de gaten zal houden.
333

1589
25 maart (vervolg)
● De raad besluit de hertog van Parma en de stadhouder van de ontwikkelingen op de
hoogte te stellen.
28 maart
● Terugkeer van stadhouder Verdugo.
● Stad en Lande met luitenant en hoofdmannen besluiten een commissie in te stellen om na
te gaan op welke wijze het Hogeland kan bijdragen aan de aanleg van de kadijk.
29 maart
● De stadhouder vertrekt met het leger naar Aduard.
● Stad en Lande besluiten geld van de koning te gebruiken om kruit aan te schaffen; voor
het terugbetalen daarvan moet een jaartax worden uitgeschreven.
● Betaalmeester Lopez betaalt de stadsrentmeester 6.000 carolusguldens.
30 maart
● Stad en Lande
- besluiten op rapport van de op 28 maart ingestelde commissie een Landdag uit te
schrijven inzake de assistentie van het Hogeland bij de reparatie van de kadijk;
- bevelen de voortgang van het werk.
31 maart
● Op bevel van burgemeester Johan van Ballen meldt de syndicus aan de stadhouder te
Aduard het sturen van twee jachten met geschut.
1 april
● Op bevel van de raad schrijft de syndicus nogmaals een brief aan Parma.
4 april
● Verordenten van Stad en Lande bespreken een voorstel van de stadhouder tot verbetering
van de schans te Delfzijl en besluiten oculaire inspectie te doen nemen.
● Een commissie vertrekt naar Delfzijl en Watum.
6 april
● De Landdag
- bespreekt de reparatie van de kadijk bij Oterdum en de bekostiging daarvan;
- stelt een commissie in om het werk zo mogelijk aan te besteden;
- besluit, gehoord het rapport van de op 4 april uitgezonden commissie, tot verbetering
van de schans te Delfzijl en een en ander met de stadhouder te bespreken.
● Stadhouder Verdugo stemt in met
- het voorstel inzake Delfzijl;
- een voorstel inzake de betaling van twee weekleningen voor de soldaten.
7 april
● De raad besluit dr. Johan de Gouda een aanbevelingsbrief te vergunnen ter attentie van de
Secrete Raad.
● De stadhouder stemt in met het voorstel de soldaten te bevelen de stad te verlaten.
334

1589
10 april
● Stad en Lande
- besluiten, gehoord het rapport van de op 6 april ingestelde commissie, tot reparatie
van de kadijk bij Oterdum;
- machtigen de proost te Schildwolde en de hoofdeling Ufkens tot aanbesteding van het
werk;
- nemen kennis van een brief van Parma.
● De syndicus en de rentmeester plegen overleg met de stadhouder
- over de levering van turf aan de troepen te Aduard;
- inzake de betaling van het bedrag voor twee weekleningen door de pagador (zie ook 6
april 1589).
11 april
● Stad en Lande besluiten tot het uitschrijven van een kwart jaartax ter bestrijding van de
kosten van turf.
13 april
● De burgemeesters bespreken met luitenant en hoofdmannen het door Verdugo aan de
luitenant gedane verzoek om voor kruit te zorgen; besloten wordt een rechtstreeks
verzoek af te wachten.
15 april
● Stad en Lande
- nemen een besluit over de manier waarop een kwart jaartax zal worden geïnd;
- nemen kennis van een brief van de hertog van Parma inzake het inbrengen van
bezwaren tegen de jurisdictie van de admiraal in Stad en Lande (zie 8 december
1589);
- beschikken op requesten van soldaten om betaling.
17 april
● De raad, oud en nieuw, taalmannen, gezworen meente en bouwmeesters van de gilden
- besluiten een afdak te doen maken aan de oostzijde van het wijnhuis ten behoeve van
ijzerhandelaren van elders;
- geven opdracht aan de muntmeester tot het slaan van 10-stuivers munten.
● Luitenant en hoofdmannen bespreken met de raad de wenselijkheid van het zenden van
een afgevaardigde naar de hertog van Parma te Brussel.
22 april
● Stad en Lande
- besluiten de bewoners van de landen ten zuiden van het Damsterdiep op te roepen om
te komen werken aan de kadijk [bij Oterdum];
- vragen desbetreffende mandaten aan luitenant en hoofdmannen.
24 april
● De raad, taalmannen, gezworen meente en bouwmeesters van de gilden besluiten dat ten
behoeve van de kerken een bijdrage zal worden geheven van bruidegommen.
28 april
● De syndicus bespreekt met de stadhouder een request van Gerrit Joris en Johan van
Dulmen om teruggave van ossen, hun ontroofd door soldaten in de buurt van Lingen.
29 april
● De raad stelt een instructie vast voor syndicus Hammonius ten behoeve van zijn reis naar
de hertog van Parma.
335

1589
29 april (vervolg)
● Verdugo stemt in met een verbod voor de soldaten om bomen te kappen die als meiboom
moeten dienen.
1 mei
● De syndicus en de stadsrentmeester bezoeken de zijlvesterwarf te Onderdendam in
verband met een zaak tegen Allert Tamminga.
2 mei
● Stad en Lande
- bespreken de mededeling van de stadhouder dat het geld van de koning niet gebruikt
kan worden [voor de weekleningen];
- dragen de syndicus op een instructie op te stellen voor zijn reis naar het Hof.
3 mei
● Stad en Lande besluiten de syndicus naar het Hof te sturen en keuren de door hem
opgestelde instructie goed.
● Stad en Lande en luitenant en hoofdmannen
- besluiten dat de inwoners van Holwierde en Uitwierde de nieuwe dijk bij de
Oosterpoort van Delfzijl moeten maken;
- bevestigen het besluit dat dienaren van de hoofdmannenkamer 10% moeten krijgen
bij executoriale verkopen wegens achterstallige schattingen, en 2 stuivers per
betekend mandaat (zie ook 22 februari 1589);
- willen een commissie naar Verdugo sturen om hem te verzoeken geld van de koning
te gebruiken voor de betaling van de weekleningen;
- dragen de officiaal Krithe op zich inzake de reparatie van de Damsterwal tot de
hoofdmannenkamer te wenden.
5 mei
● Stad en Lande
- besluiten tot het uitschrijven van een halve jaartax;
- nemen kennis van het bericht dat de stadhouder instemt met betaling van de helft van
de weeklening uit het geld van de koning;
- besluiten overleg te plegen met Ailco Winken en Remmert to Bierum in verband met
hun protesten tegen de inzet van de Holwierders en Uitwierders bij het maken van de
dijk bij de Oosterpoort in Delfzijl.
6 mei
● Stad en Lande
- besluiten de nieuwe dijk bij Delfzijl ten laste van Stad en Lande te laten komen;
- belasten Ailco Winken en Remmert to Bierum met het aanbesteden van het werk
samen met de stadsbouwmeester;
- geven de officiaal Krithe opdracht een vergadering uit te schrijven van
vertegenwoordigers van de kerspelen die op de Winsumer en Schaphalsterzijlen
uitwateren inzake de reparatie van de Damsterdijk.
8 mei
● Stad en Lande besluiten definitief tot het afvaardigen van de syndicus naar Brussel.
12 mei
● De syndicus neemt het benodigde reisgeld van de rentmeester in ontvangst.
13 mei
● De syndicus vertrekt uit Groningen.
336

3 december
● De syndicus keert terug uit Brussel.
4 december
● De syndicus brengt verslag uit
- aan de raad;
- aan luitenant en hoofdmannen en de verordenten van de Ommelanden.
5 december
● Idem aan de gezworen meente.
6 december
● Idem aan de hovelingen van de gilden.
1589
8 december
● De raad neemt kennis van hetgeen de syndicus ten Hove gedaan heeft met betrekking tot
- de indemniteit van 16.500 gulden, te betalen door de koning;
- de kwestie van de admiraliteit (zie 15 april 1589);
- de achterstallige rente, te betalen aan de deken van Deventer.
9 december
● Stad en Lande besluiten
- inzake de eis van Egbert Alberda tot betaling van de huishuur (zie ook: 27 februari
1589) dat een commissie nader overleg met hem zal voeren;
- de eis van Rudolf de Mepsche ter zake van niet betaalde gage van zijn overleden
vader te bespreken op de volgende Landdag;
- graaf Frederik van den Berg te schrijven naar aanleiding van klachten uit Winsum en
omgeving over overlast door soldaten en een verzoek om vrijstelling van de
weekleningen.
● Stad en Lande met luitenant en hoofdmannen besluiten de stadhouder op de hoogte te
stellen van
- een door de vijand aan de Ommelanden opgelegde brandschat van 30.000 gulden;
- het bevel van de Staten van Friesland aan de conventsmeiers van Schildwolde om
naar Leeuwarden te komen voor overleg over het betalen van landhuur;
- de opzegging door de vijand van een vrijgeleide voor Popco Ufkens.
10 december
● De raad stemt in met de door de syndicus opgestelde concept-brieven aan de stadhouder
over de bovengenoemde zaken.
● Een daartoe op 9 december aangewezen commissie onderhandelt vruchteloos met Egbert
Alberda en Duert Ubbena.
11 december
● De raad neemt kennis van de commissiebrief, het placet van de koning en bijbehorende
stukken, overgelegd door de nieuwe vicaris-generaal van het bisdom Groningen, pater
Arnoldus Nijlen OP.
12 december
● De syndicus brengt een brief van Verdugo naar luitenant en hoofdmannen waarin hij het
stadsbestuur beveelt de inwoners van de stadsjurisdicties te verbieden zonder paspoort
van de raad de schansen van de vijand binnen te gaan (zie 13 december 1589).
● De syndicus meldt de raad dat hij in de syndicuspapieren geen stukken heeft aangetroffen
over het instellen van een tol te Wedde.
337

1589
13 december
● Stad en Lande
- bespreken de onenigheid tussen Stad en Lande en luitenant en hoofdmannen over een
door de laatsten afgegeven mandaat voor Amse Ewens inzake de inkwartiering van
soldaten te Bedum;
- besluiten om Egbert Alberda 7000 daler te bieden ter zake van huishuur voor de
stadhouder;
- stellen vast dat Rudolf de Mepsche geduld moet betrachten inzake het achterstallige
salaris van zijn vader.
● Luitenant en hoofdmannen besluiten samen met de raad de daags te voren door de
stadhouder bevolen publicatie niet uit te voeren en hem dit te melden.
14 december
● De raad draagt de syndicus op naar de stadhouder te Coevorden te reizen en hem te
vragen
- op te treden tegen de overlast van de soldaten te Winsum en omgeving;
- kapitein Pedrosa te bevelen zich te houden aan de ordonnantie inzake het turfgebruik;
- Johan Draper als vaandrig in Heerma’s vendel te plaatsen.
● De syndicus vertrekt naar Coevorden, komt daar op zaterdag 16 december aan, na eerst
de Drentse Landdag te Dalen te hebben bezocht.
17 december
● De syndicus bespreekt bovengenoemde punten met Verdugo en ontvangt brieven voor
Frederik van den Berg, hopman Pedrosa en de gerichtschrijver van Billy’s regiment.
19 december
● De raad
- hoort het rapport van de syndicus inzake diens overleg met Verdugo;
- draagt de syndicus op de door Arnoldus Nijlen gepresenteerde stukken te vertalen.
20 december
● De raad ontvangt kopie van een mandaat van graaf Willem Lodewijk, waarin deze de
Ommelanders verbiedt waren naar Groningen te voeren.
21 december
● De raad
- besluit een door de syndicus opgestelde brief over deze zaak aan de stadhouder te
sturen;
- beveelt de syndicus overleg te voeren met de auditeur Craenhals in verband met de
klacht van een aangehouden Hollandse schipper;
- leest een brief van een vijandig gezind persoon en besluit deze zaak geheim te
houden.
22 december
● De syndicus voert overleg met de auditeur over het aanhouden van schippers zonder
paspoort.
● De raad en de gezworen meente
- discussiëren over de commissie van vicaris-generaal Arnoldus Nijlen;
- besluiten tot het opstellen van een protest.
23 december
● De raad en de gezworen meente stellen een concept-protest van de hand van de syndicus
in de zaak van de vicaris-generaal vast.
338

28 december
● De raad en luitenant en hoofdmannen
- bespreken de huisvesting, inrichting en het onderhoud van een op te richten
jezuietencollege;
- besluiten overleg te openen met betrokkenen over het ter beschikking stellen van
bepaalde panden;
- willen met de vicaris-generaal spreken over de taxatie van geestelijke en
kerkegoederen.
29 december
● De Landdag bespreekt punten die door de officiaal Krithe worden ingebracht:
- de noodzaak van lastenverlichting voor de arme plattelandsbewoners;
- de uitvaardiging door de luitenant-stadhouder van plakkaten zonder dat deze door
Stad en Lande zijn besproken;
- nieuwigheden, ingevoerd door de hoofdmannenkamer;
- de zware contributielasten voor de ingezetenen van de Ommelanden.
Ten aanzien van het eerste punt wordt besloten de stadhouder te schrijven.
● Stad en Lande
- keuren het concept-protest inzake de vicaris-generaal goed;
- besluiten, ten aanzien van klachten over geringschattend optreden van de luitenantstadhouder
jegens de Ommelander adel en andere zaken, een en ander op papier te
zetten en door de verordenten verder te laten behandelen.
1589
30 december
● De raad en de gezworen meente
- wijzen de eis af van luitenant-stadhouder Johan de Gouda tot uitbetaling van zijn
achterstallig syndicus-tractement overeenkomstig de vroegere waarde van het geld;
- idem diens eis tot uitbetaling van rente op de uitstaande betalingen;
- komen gedeeltelijk tegemoet aan zijn eis tot betaling van zijn syndicus-salaris tot zijn
ambtsaanvaarding als luitenant-stadhouder;
- nemen geen besluit over een cadeau voor de luitenant-stadhouder;
- besluiten tot verhoging van het salaris der hoofdmannen buiten bezwaar van de stad
en haar burgers;
- wensen dat er een eind komt aan de misbruiken op de hoofdmannenkamer
339

1590
2 januari
● De raad, oud en nieuw, taalmannen van de gezworen meente en bouwmeesters en
hoofdelingen van de gilden horen de rekening van de verordenten tot de stadspondkamer
af.
● De raad besluit de stadhouder schriftelijk te vragen naar de reden voor het uitblijven van
hulp.
4 januari
● De raad
- overlegt over de huisvesting van de jezuieten in de stad;
- neemt kennis van een geheime mededeling van luitenant en hoofdmannen over de
defensie;
- besluit de syndicus presentiegeld te betalen zoals aan raadsheren.
5 januari
● De raad neemt kennis van een schriftelijke mededeling van de stadhouder over het
oponthoud van de hulptroepen bij de Rijn.
6 januari
● De raad besluit de conceptbrief aan de Geheime Raad over de admiraliteit ook met de
gezworenen en de verordenten der Ommelanden te bespreken.
8 januari
● De raad en de gezworen meente
- ergeren zich aan de reactie van dr. de Gouda op de afwijzing van zijn financiële eisen;
- verdagen de behandeling van het schrijven inzake de admiraliteit.
● Stad en Lande
- nemen kennis van de brief van de stadhouder over de hulptroepen;
- besluiten ter bekostiging van de kadijk een halve jaartax uit te schrijven op degenen
die op de Drie Delfzijlen en de Farmsumerzijl uitwateren;
- verwijzen Egbert Alberda voor zijn aanspraken op huishuur naar de rechter;
- vernemen dat Harmen Sickinge wenst rekening te doen van hetgeen hij betaald heeft
aan Geert van Hesepe.
10 januari
● De raad en de gezworen meente stellen een concept-brief aan de Secrete Raad inzake de
admiraliteit vast. Ook de officiaal Krithe stemt met het concept in.
12 januari
● De raad bespreekt de huisvesting van het jezuietencollege; op rapport van burgemeester
Van Ballen, raadsheren Moysteen en Rijckens en syndicus Hammonius wordt besloten de
huizen aan de Sint Jansstraat en Popkenstraat, alsmede het huis van de luitenantstadhouder
ter beschikking te stellen.
13 januari
● De raad, oud en nieuw, met taalmannen, gezworen meente en bouwmeesters van de
gilden besluiten inzake de huisvesting van de jezuieten als hierboven aangegeven.
15 januari
● Pater Henricus Samerius SJ wijst het raadsbesluit inzake huisvesting jezuieten af en doet
een tegenvoorstel.
340

16 januari
● De raad
- besluit de kwestie van de huisvesting van de jezuieten opnieuw aan de gezworenen
voor te leggen;
- bespreekt de weigering van de luitenant-stadhouder om de regeling voor zijn
achterstallige salaris te accepteren.
1590
17 januari
● De raad en de gezworen meente
- nemen kennis van een brief van stadhouder Verdugo over het oponthoud van de
hulptroepen;
- overleggen over alternatieven voor de huisvesting van de jezuieten;
- stellen een besluit over een de betaling van dr. De Gouda uit;
- wijzen het verzoek van de vrijbuiter Jacob Thomas om burger te mogen worden af;
- nemen kennis van een concept-brief aan de hertog van Parma ter bespoediging van de
hulp;
- nemen geen besluit in de door Reint en Willem Ubbena verzochte handlichting inzake
hun vaders goederen.
18 januari
● De syndicus behandelt de kwestie van de huisvesting van de jezuieten in de vergadering
van de gilden in het Minderbroedersklooster.
● Stad en Lande
- besluiten tot verlaging van de lening voor vaandrig Equesnoy in verband met zijn
eigenmachtig optreden tegenover de inwoners van Bedum en Zuidwolde;
- bespreken de kosten van graafwerk bij de Aduarder Steentil;
- behandelen de Ommelander bezwaren tegen vicaris-generaal Nijlen en het voorstel tot
incorporatie van de geestelijke jurisdictie over Stad en Ommelanden bij het personaat
en pastoraat in Groningen;
- besluiten de bezwaren tegen nieuwigheden in de hoofdmannenkamer ter plekke te
presenteren;
- nemen kennis van een gedachtenwisseling tussen de abt van Aduard en vicarisgeneraal
Nijlen;
- bespreken het verzoek van Feico van Fritema om kwitanties van de hoplieden te
mogen ontvangen;
- besluiten een halve weeklening uit te schrijven ter dekking van de kosten van turf.
20 januari
● De raad
- neemt kennis van de verklaring van de gilden dat zij zullen instemmen met hetgeen
door de kluften of oude burgerij besloten wordt ten aanzien van de huisvesting der
jezuieten;
- besluit in deze zaak de gezworenen te raadplegen.
22 januari
● De syndicus en de commissaris te Baflo presenteren het standpunt van Stad en Lande aan
vicaris-generaal Arnoldus Nijlen in het Jacobijnerklooster.
● De raad, gezworen meente en bouwmeesters van de gilden besluiten bij pater Samerius
op geduld aan te dringen inzake de huisvesting van de jezuieten.
● De syndicus bespreekt een en ander met pater Samerius, die aankondigt zijn superieuren
op de hoogte te zullen stellen en meedeelt dat hij, zolang de stad zich op alternatieve
huisvestingsmogelijkheden bezint, door haar onderhouden wil worden.
341

1590
24 januari
● Syndicus Hammonius en officiaal Krithe treden namens Stad en Lande op in de zaak van
Egbert Alberda voor de hoofdmannenkamer.
● De raad oordeelt gematigd positief over een door pater Samerius gedane suggestie inzake
de huisvesting van het jezuietencollege.
25 januari
● De raad bespreekt de zaak van de markgraaf van Renty, admiraal-generaal, tegen Stad en
Lande.
● Terugkeer van stadhouder Verdugo.
26 januari
● Onderhoud van de syndicus en burgemeester Van Ballen met Verdugo over de weerstand
tegen vicaris-generaal Nijlen.
● Overleg met de stadhouder naar aanleiding van het bericht dat de troepen onder overste
Blanckemeyer te Haren zijn gearriveerd.
27 januari
● De stadhouder beveelt de afgebroken hutten te Aduard te doen herstellen en er turf te
bezorgen.
● De syndicus neemt deel aan een bespreking ter oplossing van interne problemen binnen
het Geestelijke Maagdenklooster.
28 januari
● De raad bespreekt het optreden van luitenant-stadhouder De Gouda van 8 januari j.l.
29 januari
● De raad en de gezworenen bespreken het gedrag van de luitenant-stadhouder op 8 januari
j.l.
● Luitenant en hoofdmannen behandelen de zaak van de achterstallige huishuur van Egbert
Alberda.
● De syndicus verzoekt de stadhouder de troepen van Haren naar Aduard te verleggen.
● Graaf Frederik van den Berg zegt toe de troepen van Blanckemeyer de volgende dag te
zullen laten vertrekken.
30 januari
● De raad, oud en nieuw, taalmannen, gezworen meente en bouwmeesters van de gilden
- presenteren hun reactie op het gedrag van luitenant-stadhouder;
- besluiten de voormalige syndicus nogmaals zijn achterstallige salaris aan te bieden.
31 januari
● De raad heeft geen bezwaar tegen de suggestie van Samerius inzake huisvesting van de
jezuieten en besluit de zaak aan de gezworenen voor te leggen.
● De stadhouder geeft aan dat wederdopers op het platteland schatting invorderen ten
behoeve van de vijand.
342

1590
31 januari (vervolg)
● Stad en Lande besluiten
- voorlopig niet te reageren op het verzoek van de stadhouder om ruiters en paarden in
Aduard onder te brengen;
- besluiten dat de raad in de stadsjurisdicties informatie zal laten inwinnen inzake de
door ‘anabaptisten’ ingevorderde schatting en dat voor wat betreft de Ommelanden
een en ander aan luitenant en hoofdmannen wordt overgelaten;
- informatie in te winnen inzake de eisen van Agnes de Mepsche en haar stiefdochter
Catherina van Locquenghien;
- zaterdag opnieuw bijeen te komen om te kijken hoe de stadhouder kan worden
bewogen het landschap te ontlasten.
1 februari
● De raad, oud en nieuw, taalmannen, gezworen meente en bouwmeesters van de gilden
bespreken de huisvesting van de jezuieten en bevestigen het besluit van 13 januari 1590.
● De syndicus brengt het besluit over naar Samerius en bericht diens antwoord aan enkele
leden van de raad.
● De syndicus bespreekt met stadhouder Verdugo
- de eis van de Keulse koopman Albin Walraven tot restitutie van de hem ontnomen
wijn;
- klachten van de inwoners van Scheemderhamrik en het Gorecht over overlast van de
kant van de soldaten.
3 februari
● Stad en Lande besluiten
- het door de Ommelanden opgesteld concept-bezwaarschrift tegen de nieuwigheden op
de hoofdmannenkamer namens Stad en Lande in te brengen;
- voorshands nog niet aan de stadhouder te vragen de vijand aan te pakken.
● De raad
- neemt kennis van het op 1 februari gevoerde gesprek met Samerius
- staat niet afwijzend tegen het afstaan van de Sint Walburgkerk en de Sint
Maartensschool;
- is bereid pater Samerius a.s. maandag te ontvangen om zijn visie op de huisvesting
van de jezuieten te aanhoren.
● De syndicus maakt met de stadhouder afspraken over het vervoer en de proviandering
van versterkingen, bestemd voor Delfzijl.
5 februari
● De raad bespreekt de vraag of Samerius naar de raad geroepen moet worden voor overleg
over de huisvesting van de jezuieten.
● De vier burgemeesters bezoeken stadhouder Verdugo en bespreken
- de invordering van schatting in de Ommelanden en de Stadsjurisdicties ten behoeve
van de vijand;
- het vertrek van de inwoners van Appingedam, waar de stadhouder Spaanse
hulptroepen wil inkwartieren.
● De syndicus rapporteert over dit onderhoud aan de raad en de hoofdmannenkamer en
vraagt de laatste of zij de Ommelander volmachten zal convoceren.
6 februari
● De raad
- bespreekt opnieuw de vraag of pater Samerius in de raad uitgenodigd moet worden;
- neemt kennis van de rekening van inkomsten en uitgaven van het Fraterhuis.
343

1590
7 februari
● De stadhouder
- vermaant de vier burgemeesters de zaak van het jezuietencollege niet te traineren en
beveelt hen aan bij het gedane aanbod te blijven;
- doet mededeling van zijn afspraken met Karel van Mansfeld en van de wens van de
hertog van Parma om zelf naar het Noorden te komen.
● De raad
- besluit de gezworenen te betrekken bij de besluitvorming rond de huisvesting van de
jezuieten;
- stemt in met het voorstel Samerius inzake kerk en school.
8 en 9 februari
● Verkiezing van de nieuwe raad, burgemeesters en hoofdmannen.
10 februari
● De raad besluit vier karren in te zetten voor de verwijdering van het straatvuil en dit te
bespreken met de gezworen meente.
● De syndicus voert overleg met de stadhouder over het elders onderbrengen van de ruiters
van Blanckemeyer.
11 februari
● De raad
- neemt oculaire inspectie van de situatie buiten de Steentil- en Oosterpoort;
- is bang voor onrust door de aanwezigheid van gemaskerde soldaten ter gelegenheid
van de bruiloftspartij van kapitein Pedrosa.
12 februari
● Onderhoud tussen de syndicus en de stadhouder over het gebleken wantrouwen jegens de
soldaten.
● De raad, oud en nieuw, taalmannen, gezworen meente en bouwmeesters van de gilden
besluiten
- de jezuieten behalve de eerder genoemde huizen ook de Walburgkerk en de school in
gebruik te geven;
- vier karren te bestemmen voor het afvoeren van stadsvuilnis.
13 februari
● De syndicus voert overleg met de drost van Drente over de verdeling van de lasten,
verbonden met het vervoer van de bagage van de stadhouder.
14 februari
● Stad en Lande nemen besluiten inzake
- verlangens van de stadhouder inzake leveranties voor de soldaten te Appingedam en
het maken van een of meer schansen op de kadijk;
- de eis van Herman Sickinga wegens het door hem aan Geert van Hesepe betaalde
geld;
- het achterstallige salaris van wijlen luitenant Johan de Mepsche.
● De syndicus meldt de hierboven genoemde besluiten aan luitenant en hoofdmannen en
geeft een bezwaarschrift af over de ‘nieuwigheden’ bij de hoofdmannenkamer.
15 februari
● Een delegatie van Stad en Lande aanhoort de eis van de weduwe van Johan de Mepsche
tot uitbetaling van achterstallig salaris.
344

1590
15 februari (vervolg)
● De syndicus spreekt met de stadhouder over
- de aankomst van 300 Spaanse soldaten;
- de in beslagname van handelswaar bij de nieuwe zijl aan de Dollard.
● De syndicus biedt samen met de rentmeester opnieuw oud-syndicus De Gouda het hem
toegewezen achterstallige salaris aan.
16 februari
● De syndicus spreekt op de hoofdmannenkamer over de aan de soldaten in Appingedam te
leveren diensten.
● Op advies van luitenant en hoofdmannen zal met de Ommelanden overlegd worden over
de manier waarop de lasten van de bezetting verlicht kunnen worden.
17 februari
● Pater Arnoldus Nijlen OP wordt gekozen tot pastoor van de stad.
● Stad en Lande met luitenant en hoofdmannen bespreken de situatie en besluiten de hertog
van Parma te schrijven en de stadhouder te vragen de nieuw aangekomen soldaten elders
onder te brengen.
● Concept-brieven aan de landvoogd en Pamele goedgekeurd.
● Discussie van een delegatie van Stad en Lande met de stadhouder over de overlast
veroorzaakt door de nieuwe soldaten.
18 februari
● Stad en Lande met luitenant en hoofdmannen
- aanhoren verslag van de syndicus van het met de stadhouder gevoerde onderhoud;
- dragen de richter te Appingedam op turf, kaarsen en hooi te kopen op kosten van Stad
en Lande en de problemen bij het onderbrengen van de soldaten op te lossen.
● De stadhouder
- verklaart zich bereid ook iemand daartoe aan te zullen wijzen;
- meldt van plan te zijn naar de Opslag te gaan.
● De raad, taalmannen en bouwmeesters van de gilden stemmen in met het ter beschikking
stellen aan de stadhouder van twee halve kartouwen.
● De syndicus deelt de stadhouder de situatie in de Zoutkamp mede.
19 februari
● De syndicus deelt mee dat de raad de stadhouder het benodigde kruit zal laten bezorgen
en ook geschut zal meegeven.
● De stadhouder
- vertrekt naar de Stoepen;
- laat vragen of de raad zorg kan dragen voor onderdak voor gewonde soldaten.
● De raad
- besluit onderzoek in te stellen bij St. Geertruids- en St. Anthonygasthuizen;
- keurt een ontwerpbrief aan de Secrete Raad inzake de admiraliteit goed.
20 februari
● Stad en Lande
- nemen kennis van het bericht over de inname van de Stoepen;
- aanhoren het rapport inzake het overleg met de erven Johan de Mepsche d.d. 15
februari 1590;
- besluiten schriftelijk antwoord op Egbert Alberda’s eis op de hoofdmannenkamer te
overleggen;
- bespreken de ontwerpbrief aan de Secrete Raad inzake de admiraliteit met
bijbehorende verklaring.
345

1590
20 februari (vervolg)
● De stadhouder
- laat de raad vragen om te zorgen voor vervoer van Spaanse soldaten van Winsum naar
Farmsum;
- deelt mee dat een Spaanse soldaat zal worden berecht wegens verwonding van een
plattelander.
● De raad doet een voorstel voor de naar Farmsum te volgen route en gaat akkoord met
berechting van de soldaat door Verdugo.
21 februari
● Wegens afwezigheid van de stadhouder kan de syndicus geen overleg met hem plegen
naar aanleiding van een brief van hopman Heerma over de schans op de Stoepen.
● In opdracht van de raad probeert de syndicus tevergeefs Joachim Ubbena te overreden
zijn verkiezing tot hoofdman aan te nemen.
22 februari
● De stadhouder deelt de syndicus mee dat de schans op de Stoepen gehouden moet
worden.
23 februari
● De syndicus overlegt met de stadhouder over
- een request inzake de wenselijkheid op te treden tegen de predikant van Logum;
- de levering van sparren voor de bouw van onderkomens voor het krijgsvolk te
Aduard.
● De raad
- geeft de stadsbouwmeester opdracht 50 sparren naar Aduard te zenden;
- neemt kennis van concept-brief van de syndicus aan de deken van Deventer inzake
achterstallige rente.
24 februari
● De raad besluit inzake de publicatie van een drietal plakkaten de gezworenen te
raadplegen.
26 februari
● In opdracht van de raad vraagt de syndicus burgemeester Ubbena opnieuw toe te treden
tot de hoofdmannenkamer.
● Stad en Lande besluiten
- een weeklening uit te schrijven ter dekking van de kosten van turf voor de soldaten;
- de bewoners van het gebied ten zuiden van het Damsterdiep aan te schrijven de kadijk
te repareren.
- de zaak Johan de Mepsche te bespreken met andere hoofdelingen.
● De raad, oude raad en gezworenen besluiten dat de publicatie van drie koninklijke
plakkaten overbodig is.
● De syndicus bewerkt bij Ubbena dat hij zijn weigering hoofdman te worden in beraad
houdt.
● De raad besluit veador general Juan Baptista Taxis en de koning schriftelijk om hulp te
vragen.
346

1590
27 februari
● De syndicus en stadsrentmeester voeren een bespreking met de stadhouder inzake
- het turfverbruik te Farmsum en Aduard;
- de levering van kruit aan hopman Heerma;
- de publicatie van een drietal plakkaten;
- het verlenen van een paspoort aan Johan ten Buer ten behoeve van de export van
spek;
- het vervolg op een request inzake geroofd en in Oost-Friesland ondergebracht graan.
● De syndicus rapporteert over dit alles aan de raad.
28 februari
● De syndicus overlegt met de stadhouder over het optreden van vrijbuiters in Stad en
Lande.
● Terzake van de wens van de stadhouder om geld op te nemen, afkomstig van de wijn van
Albin Walraven, onthoudt de raad zich van bemoeienis.
● De stadhouder verzoekt de raad de vrijbuiter Butte Hummens te laten oppakken.
● Stad en Lande met luitenant en hoofdmannen besluiten de door de Spanjaarden in
Ubbega veroorzaakte overlast in kaart te brengen en de stadhouder om een oplossing te
vragen.
● De raad besluit te intercederen ten behoeve van Albin Walraven.
1 maart
● De raad bespreekt twee concept-brieven.
2 maart
● De syndicus meldt aan de raad en luitenant en hoofdmannen dat Joachim Ubbena het
ambt van hoofdman aanvaardt.
● De raad keurt de concept-brieven aan de koning, de veador general en president Damant
goed.
3 maart
● Stad en Lande
- behandelen de inventarisatie van overlast van de Spanjaarden in Ubbega;
- besluiten de ten behoeve van de Damsterwal gemaakte kosten te inventariseren;
- nemen nog geen besluit in zake de overdracht van kwitanties van de bevelhebbers aan
Feico van Fritema.
5 maart
● Burgemeesters en raad, oud en nieuw, taalmannen, gezworen meente en bouwmeesters
van de gilden besluiten
- Eduardus-rozennobels door de muntmeester te laten stempelen;
- een drietal koninklijke plakkaten te doen publiceren.
6 maart
● De raad verzendt brieven aan de koning, de veador general en president Damant.
7 maart
● De raad en luitenant en hoofdmannen
- bespreken de huisvesting en financiering van het jezuietencollege maar nemen geen
besluit;
- besluiten de inwoners van Appingedam van turf, kaarsen en voer te voorzien.
347

1590
8 maart
● Stad en Lande
- stellen de ruimte vast voor het nader overleg met de weduwe van Johan de Mepsche
inzake de uitbetaling van zijn achterstallige salaris;
- besluiten opnieuw de inkwartiering te regelen;
- bespreken klachten over stropende soldaten;
- besluiten Harmen Sickinga een brief te geven zoals in 1577 werd afgegeven;
- besluiten tot uitstel van de bespreking van een klacht inzake de heffing van accijns op
door Ommelanders gebrouwen bier.
9 maart
● De syndicus
- spreekt met de stadhouder over de noodzaak op te treden tegen stropende soldaten en
vrijbuiters.
- doet hierover rapport in de raad en bij luitenant en hoofdmannen.
10 maart
● Stad en Lande met luitenant en hoofdmannen nemen kennis van brandbrieven van graaf
Willem Lodewijk van Nassau, welke aansluitend besproken worden met de stadhouder.
● De syndicus spreekt onder vier ogen over dit onderwerp met de stadhouder.
11 maart
● De raad en luitenant en hoofdmannen
- besluiten voorlopig niet tegemoet te komen aan de wens van de stadhouder dat de
plattelanders de wapens moeten opnemen tegen de vijand;
- sturen de volmachten van de Marne naar huis met een mededeling voor de Staatsen te
Zoutkamp.
12 maart
● De raad en luitenant en hoofdmannen verdelen de werkzaamheden m.b.t. het
jezuietencollege: luitenant en hoofdmannen zullen plannen maken voor de financiering,
de raad zorgt voor de huisvesting.
● De stadhouder stemt in met de vervanging van twee schepen bij Aduarderzijl door een
nieuwe pont.
13 maart
● Stad en Lande met luitenant en hoofdmannen besluiten een eventuele opheffing van de
confiscatie van de goederen der rebellen tot een geschikter moment uit te stellen.
● Stad en Lande besluiten
- de weduwe De Mepsche het achterstallige salaris van haar man uit te doen betalen;
- bij luitenant en hoofdmannen apostille te vragen op de gravamina van Stad en Lande.
14 maart
● De syndicus overlegt met de stadhouder over
- het sturen van troepen naar Delfzijl;
- de overlast van doortrekkende soldaten;
- een verklaring van Westerlauwerse Friezen over Verdugo’s waarschuwing aan hun
adres;
● Stad en Lande
- nemen kennis van het rapport van de syndicus inzake het bovenstaande;
- sturen, na verkregen toestemming van de stadhouder, schepen naar Aduarderzijl voor
het vervoer van troepen naar Appingedam;
- besluiten eerst Egbert Alberda te horen alvorens zijn zaak aan luitenant en
hoofdmannen voor te leggen.
348

1590
16 maart
● De syndicus
- overlegt met luitenant en hoofdmannen over de zaak Egbert Alberda;
- verzorgt de behandeling van requesten van de inwoners van Sauwerd en Appingedam.
● De stadhouder wenst een kleine schans te leggen bij Delfzijl.
17 maart
● Stad en Lande
- stemmen in met de wens van de stadhouder om een schansje te leggen bij Delfzijl;
- laten turf bezorgen bij de troepen in Aduard;
- stellen geld ter beschikking voor de bevoorrading van de troepen in Appingedam;
- besluiten in beraad te houden of en hoe de Ommelander vertegenwoordigers die niet
regulier de vergaderingen van Stad en Lande bijwonen, betrokken moeten worden bij
de beraadslagingen om de stadhouder ertoe te brengen de vijand aan te vallen.
19 maart
● Stad en Lande
- besluiten tot het uitschrijven van een weeklening ten behoeve van de bevoorrading
van de soldaten; luitenant en hoofdmannen stemmen daarmee in;
- leggen de kwestie-Egbert Alberda ter minnelijke schikking voor aan luitenant en
hoofdmannen;
- stellen, na geheim overleg over de slechte leiding en het verloop van de oorlog, het
nemen van besluiten in dezen uit tot de volgende dag, wanneer nog met luitenant en
hoofdmannen overlegd zal worden.
20 maart
● Stad en Lande met luitenant en hoofdmannen
- zeggen de wachtmeester van Blanckemeyer uit Aduard aan dat hij zich bij het
uitdelen van turf aan de regels moet houden;
- wensen overleg met de stadhouder over de levering van turf aan Aduarderzijl;
- discussiëren over het beleid van de stadhouder en dragen de syndicus op een conceptverklaring
op te stellen;
- kunnen Adorp, Wetsinge en Sauwerd geen vrijstelling verlenen van het leveren van
bijdragen in het onderhoud van de troepen;
- bewilligen in een request van de schuitenschuivers om betaling te ontvangen van de
rentmeester.
● De syndicus en de stadhouder spreken over
- het weghalen van de ruiters op Isselmudenborg;
- Verdugo’s ongenoegen over het uitblijven van antwoord op zijn bevel dat de
plattelandsbevolking de wapens moet opnemen;
- de beroving van schipper Seerp Aukens door de vrijbuiter Otto Lijflander;
- Verdugo’s plannen met de aangekomen troepen.
● De syndicus rapporteert aan de raad.
21 maart
● De commissaris van de geconfisqueerde goederen wordt gemachtigd een huis te verhuren
aan Francisco Vázquez.
● De verkoop van het huis van Egbert Alberda wordt veertien dagen opgeschort.
349

1590
22 maart
● De raadsheer Gijsbert Arents en de syndicus spreken met de stadhouder over
- de afsluiting van Delfzijl met een boom;
- het tekort aan buskruit.
● De syndicus spreekt, in aanwezigheid van de Groninger burgers Gerrit Joris en Marx, met
een delegatie van het Sticht Münster over de aldaar aan Groninger burgers
berokkende schade.
23 maart
● De syndicus zegt de Münsterse afgezanten toe dat de schadegevallen te gelegener tijd in
schriftelijke vorm bij de Münsterse regering zullen worden gemeld.
● Stad en Lande besluiten een kleine schans bij Delfzijl te laten maken door de inwoners
van Holwierde, Uitwierde en Opwierde.
● De raad bespreekt de wens van de stadhouder om de bezetting van Delfzijl te versterken,
alsmede de manier waarop de soldaten betaald moeten worden.
● De syndicus spreekt met de stadhouder over
- het betalen van 507 goudgulden aan ‘die van Gladdebeecke’;
- de wens van hopman Christoffer Jurgens tot verhoging van zijn weeklening in
verband met de versterking van de bezetting van Delfzijl.
24 maart
● De stadhouder
- spreekt met de syndicus en hoofdman Van Ballen over het bericht dat een van de
burgerhoplieden een vrijgeleide van de Staten van Holland zou hebben ontvangen;
- geeft de syndicus opdracht om aan te dringen op versterking van de bezetting van
Delfzijl;
- toont de syndicus een brief van de vaandrig Ancklum over de invallen van de vijand
vanuit Reide en de door hem in de Oldambten geheven schatting.
● Stad en Lande
- besluiten dat de vaandrig van hopman Heerma met vijftig soldaten het garnizoen van
Delfzijl moeten versterken;
- dragen Berent Hantreecker op een schansje bij Delfzijlster dijk te laten bouwen en
een extra deur te maken in het huis van de stad Groningen te Delfzijl.
- dragen de syndicus op er bij de stadhouder voor te pleiten dat de inwoners van
Vredewold, Langewold, de Ruigewaard en Visvliet worden bevrijd van de
verplichting turf te leveren voor het garnizoen in de Opslag.
● Het overleg van de syndicus en hoofdman Van Ballen met de stadhouder over het request
van die van Vredewold c.s. is vruchteloos.
25 maart
● De raad
- ziet geen mogelijkheid te voldoen aan het verzoek van de stadhouder om 3000 gulden
voor te schieten ten behoeve van de soldaten;
- doet bij de burgerhoplieden navraag over een Hollandse sauvegarde voor een van hen.
● Gecommitteerden van Stad en Lande spreken met de weduwe De Mepsche over de
uitbetaling van achterstallige wedde van wijlen dr. Johan de Mepsche.
● De syndicus rapporteert aan de stadhouder over
- de zaak van het Hollandse sauvegarde;
- het feit dat de raad geen geld kan vinden voor de soldaten.
350

1590
26 maart
● Stadhouder Verdugo vertrekt uit de stad.
● Stad en Lande spreken over het verzoek van Vredewold, Langewold c.s. om vrijgesteld te
worden van de levering van turf voor de Opslag.
● Gecommitteerden bespreken de zaak met de belanghebbenden, maar boeken geen
resultaat.
27 maart
● Stad en Lande
- treffen een regeling voor de turfleveranties aan de Opslag;
- veroorloven de huisman bij Wasingehuis de overvaart;
- dragen de bouwmeester op de boom bij Delfzijl te verbeteren.
● De raad besluit dat
- alle schepen vóór het sluiten van de boom bij de Volenkamers buitenbooms moeten
worden gebracht;
- alle vrijbuiters de stad en haar jurisdicties onmiddellijk moeten verlaten.
28 maart
● De luitenant-stadhouder verzoekt Stad en Lande een schip te regelen ten behoeve van
hopman Alexander van Grootveld.
● Naar aanleiding van een geschil tussen de stad en het convent van Aduard over de
turfaccijns, ontspint zich een discussie over de onpartijdigheid van’s Konings Kamer.
● Stad en Lande
- besluiten dat de hamei bij Farmsum uit de gemeenschappelijke kas betaald zal
worden;
- geven opdracht om aan Boleke Jansen en Aisse Abelens c.s. achterstallig loon uit te
betalen;
- sturen rentmeester Johan van Diest naar Farmsum om een schip te regelen.
30 maart
● Stad en Lande met luitenant en hoofdmannen weten geen raad met de kosten van
onderhoud van de soldaten in Appingedam.
● De syndicus spreekt tevergeefs met de bevelhebber Martin Ruíz uit Appingedam.
● De raad gelast
- de burgerhoplieden in hun kwartieren huiszoeking te doen;
- de poorten te sluiten;
- alle vrijbuiters zich te melden op het wijnhuis.
● Stad en Lande met luitenant en hoofdmannen weten niet waar zij geld [voor de soldaten
te Appingedam] vandaan moeten halen, waarop de syndicus toezegt dit geld uit eigen zak
te zullen voorschieten.
● De raad gelast de vrijbuiters die zich hebben gemeld zich weer naar hun vendels te
begeven.
31 maart
● Stad en Lande besluiten
- Popco Everardi geen betalingen te laten verrichten uit de opbrengst van de laatste
jaartax, maar deze in reserve te houden voor de betaling van de Spanjaarden;
- dat alle betalingsopdrachten de raadkamer moeten passeren;
- honderd pond kruit te sturen naar hopman Grootveld in Farmsum.
● De raad verricht oculaire inspectie ten behoeve van
- maatregelen ter beveiliging van de wacht bij de poorten;
- de omleiding van het Schuitendiep buiten de Steentilpoort.
351

1590
1 april
● Stad en Lande met luitenant en hoofdmannen besluiten de syndicus en secretaris Popco
Everardi naar Appingedam te sturen om de overste ter plaatse te bewegen de soldaten
terug te trekken die van de inwoners van Loppersum 1000 car.gl. eisen.
● Het overleg met de bevelhebber te Appingedam levert niets op.
2 april
● Stad en Lande met luitenant en hoofdmannen besluiten de kosten voor de soldaten uit de
jaartax te betalen, daarvoor obligatie van de bevelhebber te vragen en de stadhouder in te
lichten.
3 april
● De raad besluit klinketten te laten maken ter bescherming van de poortwachters.
● De syndicus klaagt bij graaf Frederik van den Berg over het gedrag van soldaten van
diens broer Herman.
4 april
● De raad
- adviseert de ingezetenen van Noordbroeksterhamrik de soldaten wat voedsel te geven
om plundering te voorkomen (kapitein Pedrosa wordt aanbevolen zich tot de
ingezetenen van Noordbroek te wenden);
- stelt de openbare verkoop van het huis van Egbert Alberda uit;
- aanhoort het verzoek van vicaris-generaal Arnoldus Nijlen om assistentie tegen
officiaal Krite en twee onwaardige priesters, om raad inzake een ontoelaatbaar
huwelijk, om reparatie van de Sint Maartenskerk en om oprichting van het
jezuietencollege;
- inspecteert alle poorten.
5 april
● De raad laat vicaris-generaal Nijlen weten dat hij zich tot ’s Konings Kamer moet
wenden.
6 april
● De raad, oud en nieuw, taalmannen, gezworen meente en bouwmeesters van de gilden
- aanhoren het verzoek van de kerkvoogden van de Akerk om steun uit de stadskas
voor de betaling van achterstallige rente en reparatie van de kerk;
- bespeken plannen tot aanleg van een nieuw Schuitendiep waardoor het huidige een
stilstaande gracht kan worden, en stellen een besluit hieromtrent uit tot 9 april;
- hebben geen tijd om nog te overleggen over het achterstallige salaris van voormalig
syndicus De Gouda.
7 april
● Stad en Lande met luitenant en hoofdmannen zien geen mogelijkheid geld te vinden voor
de soldaten van Blanckemeyer en die in Appingedam en sturen de syndicus naar de
stadhouder die zich te Coevorden ophoudt.
8 april
● De syndicus bespreekt te Coevorden met Verdugo de uitzichtloze toestand in Stad en
Lande.
9 april
● Voortzetting van deze bespreking.
352

1590
10 april
● De raad stelt het op de vijand buitgemaakte ‘metaelen instrument’ ter beschikking van de
stadhouder.
11 april
● Stad en Lande met luitenant en hoofdmannen nemen kennis van het rapport van de
syndicus over diens besprekingen met de stadhouder.
● Graaf Frederik van den Berg waarschuwt voor een vijandelijke aanslag.
12 april
● Stad en Lande met luitenant en hoofdmannen
- gaan niet in op het verzoek van Frederik van den Berg om een kleine schans bij
Delfzijl te leggen, maar willen voorlopig volstaan met een goede nachtwacht;
- dragen, naar aanleiding van berichten dat de Spanjaarden in Appingedam opnieuw
willen uitlopen, de syndicus op zich tot graaf Frederik van den Berg te wenden.
● De raad verleent audiëntie aan de Oostfriese afgevaardigde Alricus Sluyter in de zaak van
een door hopman Jurgens in beslag genomen Emder schip, waarna de syndicus
genoemde afgevaardigde de zaak van Derck Goltsmit aanbeveelt.
13 april
● Een delegatie van Stad en Lande begroet Verdugo bij zijn terugkeer in de stad.
● De syndicus vraagt de stadhouder om maatregelen tegen de overlast van de Spanjaarden
in Appingedam.
● De raad stemt in met het verzoek van de stadhouder om een verbod te publiceren tegen
schriftelijke correspondentie van ingezetenen met de vijand.
14 april
● Een delegatie van Stad en Lande bespreekt de situatie met de stadhouder.
● Stad en Lande nemen kennis van het rapport van de beprekingen met Verdugo en
besluiten samen met Drenthe geld te vinden voor de soldaten van Blanckemeyer.
● Vertegenwoordigers van Drenthe zijn bereid te verklaren zich in te zullen spannen voor
een garantie voor de terugbetaling van leningen.
16 april
● Stad en Lande besluiten dat de werkzaamheden aan het rondeel te Delfzijl worden
uitgesteld.
● De Raad en luitenant en hoofdmannen besluiten
- een beslissing over het oprichten van het jezuietencollege uit te stellen tot betere
tijden;
- met de stadhouder te spreken over de opheffing van de confiscatie;
- Berent Hantreecker geld te geven voor het maken van de boom te Delfzijl.
● De raad wil de kwestie van De Gouda’s salaris met de gezworenen bespreken.
17 april
● De stadhouder spreekt met de syndicus over
- de noodzaak de landvoogd opnieuw om hulp te vragen;
- zijn wens de vloer van de benedenzaal te laten voorzien van planken of tegels;
- een alternatief verblijf voor de Spanjaarden in Appingedam;
- een specificatie van de door de vijand veroorzaakte schade aan de dijken bij Oterdum
en gepleegde arrestaties.
353

1590
17 april (vervolg)
● De raad en gezworenen bespreken
- de betaling van achterstallig salaris van dr. Johan de Gouda;
- assistentie voor de Akerk.
● De raad besluit op aangeven van de stadhouder dat niemand uit Westerlauwers Friesland
de stad mag worden binnengelaten.
18 april
● Stad en Lande met luitenant en hoofdmannen
- zenden een delegatie naar de stadhouder om met hem te spreken over het feit dat de
gebruikers en bezitters van de verkochte goederen van Christoffel van Ewsum door de
vijand naar Zoutkamp worden ontboden;
- bespreken de mogelijkheid een delegatie naar Parma te sturen.
● De syndicus spreekt met de stadhouder over de te leveren diensten aan de soldaten te
Appingedam.
● De oudste burgers wordt aangezegd toezicht te houden op de poorten.
19 april
● De raad bespreekt met luitenant en hoofdmannen de wenselijkheid van het zenden van
een gezantschap naar het Hof.
● De syndicus en hoofdman Johan van Ballen overleggen met de stadhouder over de
activiteiten van de vijand.
20 april
● De stadhouder draagt de syndicus op de klachten over de Spaanse soldaten te
Appingedam op schrift te stellen.
21 april
● De stadhouder spreekt met luitenant-stadhouder De Gouda, hoofdman Johan van Ballen
en de syndicus over
- de wijze van oorlogvoering;
- de verhouding tussen hemzelf en de Groninger autoriteiten;
- de berechting van een drietal gevangenen uit Langewold.
25 april
● De raad
- draagt de syndicus op om de stadhouder te vragen of de burgers, kloosters en
gasthuizen vrijgeleiden van de vijand mogen aannemen;
- bespreekt het onderbrengen van de weduwe van dr. Peter Fritema in het huis van
Ulger Ulger.
26 april
● De syndicus spreekt met de stadhouder over
- vrijgeleiden voor de burgers en gasthuizen;
- het request van de inwoners van Appingedam inzake nadere bepaling van het begrip
‘service’;
- een verbod aan de hoplieden om meibomen te vellen;
- de arrestatie van de vrijbuiter ‘Dikke Humme’;
- het besluit om de zaak van het jezuietencollege uit te stellen.
354

27 april
● De gezworenen, oude en nieuwe raad nemen besluiten inzake
- het achterstallige salaris van oud-syndicus De Gouda;
- het houden van een collecte ten behoeve van de reparatie van de beide
parochiekerken.
1590
28 april
● De raad, oud en nieuw, taalmannen, gezworen meente en bouwmeesters van de gilden
besluiten
- de Münsterse crediteurs schriftelijk voor te stellen genoegen te nemen met 50
brabantse stuivers voor een goudgulden;
- de loterij opnieuw te verpachten;
- een raam te schenken voor de zuidzijde van de Akerk;
- de priesters geen vrijstelling van wachtdienst te verlenen;
- Isebrant Isebrants’ verzoek om in de stad te mogen komen af te wijzen.
● De syndicus brengt een brief van Willem Lodewijk van Nassau naar de stadhouder.
● Stad en Lande besluiten een halve weeklening uit te schrijven voor de betaling der
‘servicen’ te Appingedam.
● De raad
- laat Berent Kraenjager vrij;
- dankt drie soldaten uit de schans voor de Apoort af wegens vrijbuiterij en vergunt de
luitenant vier anderen aan te nemen.
30 april
● De raad stemt in met de door de syndicus opgestelde conceptbrieven inzake het uitstel
van de oprichting van het jezuietencollege.
● De syndicus bespreekt met de stadhouder
- de verlangde teruggave van gestolen veulens;
- de vraag of de vrouw van Hemmo Clama moet worden binnengelaten.
● De raad ondervraagt betrokkene op het raadhuis; het resultaat wordt de stadhouder
meegedeeld.
1 mei
● De raad besluit
- ter beveiliging van de stadshamrikken 20 soldaten aan te nemen;
- een kleine schans te bouwen bij het Aduarderdiep.
2 mei
● De syndicus bespreekt met de stadhouder
- bovengemelde punten;
- maatregelen tegen stropende soldaten.
● De raad, oude raad, hoofdman Johan van Ballen en ambtman Frederik Moysteen
bespreken verklaringen van Friese ballingen te Groningen over de behandeling van
gearresteerde Friezen door de raad.
● De raad bezichtigt de situatie bij de Schuitenschuiversschans.
● De syndicus brengt de stadhouder paspoorten voor degenen die hij ter zake van de
afhandeling van arrestaties zal committeren.
355

1590
3 mei
● De oude en nieuwe raad overleggen met luitenant en hoofdmannen over
- de bewaking van het vee rond de stad;
- de aanwijzing van gecommitteerden voor onderhandelingen met de vijand te
Zoutkamp.
4 mei
● De stadhouder
- bereidt met de syndicus en dr. Westendorp de onderhandelingen met de vijand voor;
- is bereid de wacht te laten houden bij het Reitdiep;
- overlegt via de syndicus over het optreden van president Igram van Achelen bij de
onderhandelingen met de vijand.
5 mei
● De syndicus en de rentmeester bieden dr. Johan de Gouda zijn achterstallige salaris aan
overeenkomstig het besluit van 27 april.
● Een aantal Westerlauwerse Friezen wordt de stad uitgezet.
● De syndicus overlegt met de stadhouder over
- het leggen van een schans voor Enumatil;
- de arrestatie van de vrijbuiter ‘Jonge Homme’.
● De raad en luitenant en hoofdmannen besluiten
- de schans bij Enumatil te betalen met de opbrengst van jaartaxen op de
stadshamrikken en geld uit de loterij;
- 1000 gulden te geven voor de soldaten van Blanckemeyer.
● De verbannen Friezen mogen nog een nacht op het Schuitendiep blijven.
7 mei
● De syndicus bespreekt met de stadhouder
- het leggen van troepen te Selwerd en in de kerk van Wierum ter bewaking van het
Reitdiep;
- het overbrengen van de veerpont van Aduarderzijl naar de stad of de Opslag.
● De syndicus gaat naar de stadhouder met de pastoor van Westeremden, die op het punt
staat om naar Leeuwarden te reizen om sauvegarde te krijgen voor het Heilige Geest
Gasthuis.
● De raad laat de rotmeesters op het Damsterdiep aanzeggen voort te gaan met het
aanleggen van de schans aldaar.
● De stadhouder gaat accoord met het voorstel van de raad om alle uit vijandelijk gebied
komende brieven te openen en te lezen.
8 mei
● Stad en Lande besluiten
- een halve jaartax uit te schrijven voor de aankoop van buskruit;
- soldaten te laten leggen in Selwerd, Wierum, Dorkwerd en Isselmudenborg.
● De syndicus spreekt met de stadhouder over
- een brief van Ulrich van Ewsum aan Verdugo over de verkoop van zijn overleden
vaders goederen;
- een gerucht over een mogelijke gewelddaad tegen Verdugo.
356

1590
9 mei
● De raad gebiedt de rotmeesters door te gaan met het graafwerk voor de schans aan het
Damsterdiep, doch rekening te houden met de armoede van de gravers.
- De syndicus bespreekt de brief van Ulrich van Ewsum met luitenant en hoofdmannen,
die kopie wensen.
● De stadhouder wil dat de brief van Ulrich van Ewsum te gelegener tijd door de raad
wordt beantwoord.
10 mei
● De syndicus spreekt in opdracht van de raad met de stadhouder over de zaak Walraven.
● Het is onduidelijk of in het Oldambt een verbod is afgekondigd op het vervoer van
goederen naar de stad.
11 mei
● De hopman Schueler vraagt om timmerwerk voor de nieuwe versterking aan het
Aduarderdiep.
12 mei
● De raad besluit de ticheloven aan het Aduarderdiep te omschansen.
● De stadhouder deelt mee dat graaf Frederik van den Berg ter plaatse de leiding zal
hebben.
14 mei
● De syndicus spreekt met de stadhouder over de zaak-Walraven.
● De raad, luitenant en hoofdmannen overleggen over de opheffing van de confiscaties.
● De syndicus spreekt met de stadhouder over het verzoek van de Staten om gijzelaars te
stellen gedurende de onderhandelingen tussen Staats- en Koningsgezinden op de
Tammingaborg.
15 mei
● De raad verleent paspoort aan de Staatse onderhandelaars.
● De syndicus en de officiaal pleiten bij de stadhouder voor troepenvervoer per schip.
● Een delegatie van de raad en hoofdmannenkamer onderzoekt het tracee voor een weg aan
de zuidoostzijde van de stad.
● De stadhouder deelt mee dat de vijand mogelijk van plan is naar Groningen te trekken.
16 mei
● De hoplieden worden van Verdugo’s vermoeden op de hoogte gesteld.
● De raad en luitenant en hoofdmannen concluderen dat zij niet gerechtigd zijn tot het
opheffen van de confiscatie van goederen van personen die niet katholiek zijn.
● De raad bezichtigt de vestingwerken bij de Ebbingepoort.
17 mei
● De stadhouder deelt de syndicus het laatste nieuws mee over de troepenbewegingen.
● De raad dwingt de rotmeesters op het Schuiten- en Damsterdiep voort te gaan met het
graafwerk.
● De syndicus klaagt bij de stadhouder over het optreden van Blanckemeyers soldaten.
357

1590
18 mei
● De raad
- keurt een concept-brief aan de hertog van Parma in de kwestie-Walraven goed;
- laat de verbannen Westerlauwerse Friezen de stad weer in, maar waarschuwt hen
scherp;
- beslecht het geschil tussen het Wold-Oldambt en de Stadshamrikken inzake de
zomerdijk;
- besluit de voor de jezuieten bestemde goederen daadwerkelijk over te dragen.
19 mei
● Overleg tussen de stadhouder en de syndicus over
- de overlast van Blanckemeyers soldaten;
- nieuws over de belegering van Nijmegen;
- de reparatie van de schansen te Aduarderzijl en Delfzijl;
- nieuws over de oorlog in Frankrijk en de toestand rond Breda.
20 mei
● De syndicus doet verslag van zijn gesprekken met de stadhouder.
21 mei
● De syndicus doet rapport over de gesprekken tussen de gedelegeerden van de stadhouder
met die van de vijand inzake het vrijlaten van gevangenen.
● De stadhouder wil dat de nieuw aangekomen Spanjaarden bevoorraad worden.
22 mei
● De syndicus overlegt met de stadhouder over
- de versterking van Winsumerzijl en Onderwierum;
- de betalingsachterstand van de provoost;
- het weghalen van de soldaten van Heerma uit Delfzijl;
- de aanwezigheid van Groninger burgers bij de onderhandelingen met de vijand op de
Tammingaborg.
23 mei
● Het stadsbestuur van Nijmegen vraagt Verdugo om hulp.
● De raad wijst de burgers die bij de vijand op de Tammingaborg geweest zijn terecht.
● De syndicus deelt de raad mede dat de stadhouder soldaten vanuit Farmsum naar Selwerd
wil verplaatsen en bereid is bezetting te leggen bij Winsumerzijl en Onderdendam.
● Luitenant en hoofdmannen zijn bereid mandaten uit te geven voor het graafwerk ter
plaatse.
24 mei
● De syndicus geeft de raad twee brieven uit Nijmegen.
● De raad besluit het begijnenhuis naast het hof ter beschikking te stellen van pater
Samerius.
25 mei
● De syndicus en de abt van Selwerd vragen de stadhouder om het klooster te ontzien.
● De stadhouder en de syndicus voeren een discussie over de houding van de
plattelandsbevolking.
● Stad en Lande met luitenant en hoofdmannen overleggen over de mededelingen van de
stadhouder.
358

1590
26 mei
● De syndicus spreekt met de stadhouder over het eigenmachtig gedrag van de soldaten te
Selwerd.
● De stadhouder vraagt om advies over de legering van de soldaten en om de levering van
proviand.
27 mei
● De stadhouder meldt de syndicus dat hij voor enige dagen naar Coevorden moet.
28 mei
● De raad en luitenant en hoofdmannen spreken over de eventuele verplaatsing van het
garnizoen te Selwerd en over het aanleggen van een schans te Watum.
29 mei
● Ambtman Frederik Moysteen wil niet alleen naar Watum gaan om de situatie te bekijken.
30 mei
● De raad draagt de burgerhoplieden op scherp toezicht op de wacht te houden.
31 mei
● De syndicus vraagt de stadhouder bezetting te leggen in Noorderhoogebrug, bij
Winsumerzijl en Onderdendam.
1 juni
● De burgemeesters stellen buskruit ter beschikking van de stadhouder.
● De stadhouder
- doet mededeling van het vertrek van de hertog van Parma uit Brussel;
- draagt de raad op de burgerij scherp in de gaten te houden.
2 juni
● De raad, oud en nieuw, met taalmannen, gezworen meente en bouwmeesters van de
gilden
- bespreken de vraag in hoeverre het door het stadsbestuur gevoerde beleid (geen
bezetting innemen en niet pacteren met de vijand) gesteund wordt;
- willen optreden tegen de verspreiding van ongewenste berichten;
- verbieden de uitvoer van ruwe wol en gelasten het opmaken van een nieuwe
ordonnantie op de wolhandel.
3 juni
● De stadhouder
- wil 600 gravers voor schanswerk bij Aduarderzijl;
- deelt mee dat graaf Karel van Mansfeld hem met zijn troepen naar Nijmegen ontbiedt;
- wil overleg met de burgemeesters.
4 juni
● De stadhouder bespreekt met de burgemeesters de verdeeldheid van de burgerij en het
door hem te voeren krijgsbeleid.
● De syndicus en de rentmeester leggen in het Aduarderhuis een verklaring af dat de stad
een eventuele uitspraak in de zaak tegen Allert Tamminga als van nul en gener waarde
zal beschouwen.
359

1590
5 juni
● De raad aanhoort de verklaring van de bouwmeesters van de gilden dat inzake de
huisvesting van het jezuietencollege niets mag worden gedaan zonder de gezworenen te
horen.
6 juni
● De raad weigert een brief van graaf Willem Lodewijk en de Staten van Friesland te
openen.
● Stad en Lande nemen kennis van de aankondiging van Johan van Deest dat hij per 15 juni
stopt met het ontvangerschap.
7 juni
● De raad met de leden van de oude raad en luitenant en hoofdmannen bespreken de
verklaring van de bouwmeesters van de gilden inzake de huisvesting van de jezuieten.
● De syndicus spreekt met pater Samerius over het standpunt van het stadsbestuur.
8 juni
● De stadhouder heeft 1000 spaden en ammunitie nodig.
● De keldermeester van Essen moet meewerken aan de levering van enkele schuitladingen
zoden.
● De raad
- besluit een brief van de vijand te verbranden en dit aan de stadhouder te melden;
- aanhoort het verslag van het gesprek tussen de syndicus en pater Samerius.
● De syndicus spreekt met de stadhouder over het maken van de schans bij Onderdendam.
9 juni
● De stadhouder
- wil dat de pastoor van Vierhuizen te Zoutkamp gaat melden wat er met een brief van
de vijand is gedaan;
- eist de levering van spaden en artillerie.
● De raad, oud en nieuw, luitenant en hoofdmannen besluiten tot overdracht van de voor
het jezuietencollege bestemde goederen onder bepaalde voorwaarden.
● Burgemeesters en raad, oud en nieuw, met taalmannen, gezworen meente en
bouwmeesters van de gilden laten een brief van Willem Lodewijk van Nassau op de
raadkamer verbranden.
11 juni
● Burgemeesters en raad, oud en nieuw, en hoofdmannen besluiten de ten behoeve van het
jezuietencollege aangewezen goederen aan de jezuiten te transporteren onder beding dat
daaruit eerst het onderhoud van arme klerken zal worden betaald.
12 juni
● Pater Samerius is niet tevreden met dit besluit.
13 juni
● Burgemeesters en raad, oud en nieuw, en hoofdmannen formuleren een nieuw besluit
inzake het transport van de voor het jezuietencollege bestemde goederen.
● Stad en Lande besluiten nog even te wachten met het aanspreken van de stadhouder
inzake het onderhoud van de troepen.
● De raad en de hoofdmannen besluiten de weg bij Hinckemahorn te repareren.
15 juni
● De raad, taalmannen en bouwmeesters van de gilden staan Verdugo toe stadsgeschut in te
zetten tegen Enumatil.
360

17 juni
● Het stadsgeschut wordt naar het leger gestuurd.
18 juni
● Verdugo krijgt nog meer kanonnen.
● De raad wil opnieuw contributies heffen voor het onderhoud van de troepen, maar ook
geld van de koning gebruiken om het land enigszins te ontlasten.
● De stadhouder wil nog meer ammunitie.
19 juni
● De stadhouder wil de laatste voorraden ammunitie.
20 juni
● Verdugo verovert Enumatil
21 juni
● Burgemeester Johan Wifrink en de syndicus feliciteren de stadhouder.
22 juni
● Stad en Lande besluiten
- dat de verzorging der gewonde soldaten uit de gemene middelen zal bekostigd
worden;
- een jaartaxt uit te schrijven voor de aankoop van ammunitie.
25 juni
● Stad en Lande met de hoofdmannen besluiten de stadhouder te vragen hoe om te gaan
met de vijandelijke mandaten tot het sturen van volmachten.
● Er worden voedselcommisarissen aangesteld voor de Spaanse soldaten.
1590
26 juni
● Op verzoek van de raad zullen de 32 oudste burgers in de vendels aalmoezen inzamelen
ter bekostiging van de verzorging van de gewonde soldaten.
● Stad en Lande en twee hoofmannen besluiten een delegatie naar de stadhouder te sturen
voor overleg over de mandaten van de vijand.
27 juni
● De abt van Selwerd en de syndicus overleggen met de stadhouder
- over de mandaten van de vijand;
- Verdugo’s militaire plannen;
- het verplaatsen van de soldaten van Selwerd
28 juni
● Stad en Lande
- besluiten dat de soldaten van Selwerd naar Onderdendam of Winsum worden
overgeplaatst;
- laten Egbert Clant aanzeggen dat men bezig is geld bijeen te brengen.
29 juni
● Graaf Frederik van den Berg vordert sparren om een palissade bij Enumatil te maken.
● Een commissie uit de raad neemt kennis van een brief van Allert Clant over de manier
waarop de vijand de stad Groningen wilde veroveren.
361

1590
30 juni
● Stad en Lande met luitenant en hoofdmannen besluiten
- met betrekking tot de ruiters in de Marne het schriftelijk antwoord van de stadhouder
af te wachten;
- hopman Heerma te schrijven dat hij de halve maan bij Onderdendam zelf met zijn
soldaten moet aanleggen.
1 juli
● De raad laat de stadhouder op de hoogte stellen van de informatie die Allert Clant heeft
doorgegeven.
4 juli
● De raad, oud en nieuw, taalmannen, gezworen meente en bouwmeesters van de gilden
besluiten
- de lasten tengevolge van de loterij te verminderen;
- graan aan te kopen voor rekening van de stad.
● De raad besluit Gerrit de Jonge te horen over zijn connecties met de burgerij.
5 juli
● Een commissie uit de raad verhoort Gerrit de Jonge op de Boteringepoort.
6 juli
● Een delegatie inspecteert de schans te Delfzijl en de kadijk.
7 juli
● Stad en Lande besluiten de Oosterpoort te Delfzijl te verwijderen.
9 juli
● De raad draagt burgemeester Van Ballen en de syndicus op naar de stadhouder in het
leger te gaan.
10 juli
● Verdugo deelt burgemeester van Ballen en de syndicus mee dat de hertog van Parma
vertrekt en dat aartshertog Ernst van Oostenrijk benoemd is tot zijn opvolger. Graaf Peter
Ernst van Mansfeld is interim-landvoogd.
11 juli
● De syndicus rapporteert aan de raad.
12 juli
● Stad en Lande
- nemen kennis van het feit dat rentmeester Johan van Deest niet langer de
administratie van de ‘servicen’ voor de soldaten wil voeren;
- bespreken enkele aangelegenheden met hopman Heerma;
- idem met hopman Christoffer Jurgens;
- beloven de bakkers dat zij de achterstallige betaling zullen verrichten;
- vaardigen tevergeefs een delegatie af naar rentmeester Van Deest.
13 juli
● De raad draagt de syndicus op met de stadhouder te overleggen over maatregelen ter
bevordering van de aanvoer van graan naar de stad.
362

14 juli
● De syndicus spreekt met de stadhouder over
- de aanvoer van graan;
- de uitrusting van jachten om schepen met graan aan te halen.
15 juli
● De stadhouder deelt de syndicus mee dat hijzelf en de Spaanse soldaten door Parma
teruggeroepen worden.
16 juli
● De syndicus doet verslag aan de raad
17 juli
● De raad en luitenant en hoofdmannen besluiten de hertog van Parma te schrijven.
● Stad en Lande besluiten een delegatie naar Verdugo te sturen voor overleg over het
bedwingen van de schans te Zoutkamp.
18 juli
● Overleg tussen de delegatie en de stadhouder.
19 juli
● Stad en Lande horen het rapport van de syndicus.
● De stadhouder wordt op de hoogte gesteld van de arrestatie van de officiaal Krithe.
20 juli
● De raad en de hoofdmannen besluiten de werken te laten verrichten aan de weg bij
Hinkemahorn en de Borgsloot.
1590
21 juli
● Stad en Lande en luitenant en hoofdmannen bespreken de opzegging door de vijand van
de sauvegarden voor geestelijken.
● Naar aanleiding van een bericht dat de vijand van plan is een uitval te doen vanuit
Zoutkamp wordt de waakzaamheid verhoogd.
24 juli
● De stadhouder ontbiedt de syndicus naar de Opslag en bespreekt met hem
- de door de Spanjaarden gemaakte dam;
- de afrekening van het krijgsvolk.
25 juli
● De syndicus
- rapporteert aan Stad en Lande en luitenant en hoofdmannen;
- wordt opnieuw door de stadhouder naar de Opslag ontboden.
● De stadhouder vraagt om brood en bier voor de troepen.
26 juli
● Stad en Lande
- zien zich genoodzaakt de gevorderde levensmiddelen te leveren;
- sturen een gezantschap naar de stadhouder om hem te vragen Zoutkamp aan te
pakken.
363

1590
27 juli
● De delegatie overlegt met de stadhouder in de Opslag
- over de bezwaarlijkheid van de levering van levensmiddelen;
- de noodzaak Zoutkamp te isoleren en de daartoe te nemen maatregelen;
- over het uitvaardigen van mandaten tegen het bieden van hulp aan de vijand.
28 juli
● Stad en Lande met luitenant en hoofdmannen nemen kennis van het rapport van de
besprekingen met de stadhouder.
● De raad beveelt de brouwers en bakkers zich gereed te maken voor de levering van bier
en brood voor het leger.
● De raad en de hoofdmannen bespreken de formele overdracht van de goederen van het
Fraterhuis en het Augustinusklooster te Appingedam aan de Sociëteit van Jezus.
● De raad, oud en nieuw, besluiten de desbetreffende akte te zegelen.
29 juli
● Stad en Lande
- vinden Redmer Coninck bereid om de administratie van de turfvoorziening ten
behoeve van de soldaten op zich te nemen.
- besluiten de stadhouder te schrijven dat zij hem geen geld kunnen betalen.
31 juli
● Stad en Lande met luitenant en hoofdmannen besluiten de stadhouder 1000 gulden te
geven.
1 augustus
● De stadhouder
- deelt de syndicus mee dat de hertog van Parma naar Frankrijk vertrekt en dat er geld
beloofd is, maar verlangt nu geld van Stad en Lande om de soldaten ervan te
weerhouden uit te lopen;
- verklaart zich bereid Zoutkamp te isoleren en vraagt Stad en Lande aan te geven waar
de soldaten die dit moeten doen gelegerd kunnen worden.
2 augustus
● Stad en Lande met luitenant en hoofdmannen
- besluiten een poging te doen geld op krediet op te nemen;
- bevelen hopman Heerma met de stadhouder te spreken over Zoutkamp.
● De raad stuurt de syndicus opnieuw naar de stadhouder.
3 augustus
● De syndicus spreekt met de stadhouder over
- de plundertochten van de Spanjaarden in de Ommelanden;
- het aanpakken van Zoutkamp.
4 augustus
● Stad en Lande met luitenant en hoofdmannen besluiten hun best te doen geld bij elkaar te
krijgen.
5 augustus
● De raad beveelt hopman Heerma de bevelen van Verdugo inzake Zoutkamp op te volgen.
6 augustus
● De syndicus brengt Verdugo 2000 car.gl.
364

7 augustus
● De raad informeert de stadhouder over het wegtrekken van plattelanders.
1590
8 augustus
● De raad, oud en nieuw, taalmannen, gezworen meente en bouwmeesters van de gilden
besluiten
- de waag openbaar te verpachten;
- dat de rotmeesters opgave zullen doen van de vreemdelingen die kamers of woningen
in hun rot hebben gehuurd;
- dat de toegang van soldaten tot de stad wordt beperkt.
9 augustus
● Stad en Lande met luitenant en hoofdmannen bespreken de toestand in de Ommelanden.
11 augustus
● Stad en Lande nemen kennis van een brief van de stadhouder over de strooptochten van
de soldaten.
● De raad ontvangt de instemming van de stadhouder met de maatregelen ter beperking van
de toegang van de soldaten tot de stad en diens verzoek om de syndicus naar het leger te
sturen.
12 augustus
● De stadhouder deelt de syndicus mee dat hij van plan is naar de graaf van Mansfeld in
Brussel te reizen.
13 augustus
● De raad verbaast zich over Verdugo’s voornemen naar het Hof te gaan.
● Stad en Lande met luitenant en hoofdmannen sturen een delegatie naar Delfzijl in
verband met het overlijden van de hopman Christoffer Jurgens.
15 augustus
● De raad
- hoort het rapport van het te Delfzijl verrichte;
- stemt in met het verzoek van de vrienden van Roelef Oving om Verdugo te vragen om
de uitlevering van een gevangen Staatse vaandrig.
16 augustus
● De syndicus spreekt met de stadhouder over
- de zaak-Oving;
- overlast van Spaanse soldaten;
- de roof van het vee van geestelijke personen door de Staatsen.
17 augustus
● Stad en Lande met luitenant en hoofdmannen bespreken het verzoek van de geestelijken
om de sauvegardes af te schaffen.
● De syndicus geeft Verdugo’s wens door om wagens te sturen naar de dam bij de Opslag.
18 augustus
● De raad en luitenant en hoofdmannen besluiten het verzoek van de prelaten tot
afschaffing van de sauvegardes aan de stadhouder voor te leggen.
● De stadhouder beveelt Michel Broersma aan als opvolger van Christoffer Jurgens.
365

1590
19 augustus
● De stadhouder deelt mee dat hij de Spanjaarden naar het graafschap Bentheim wil laten
trekken en vraagt om geld en proviand.
20 augustus
● Stad en Lande zien zich genoodzaakt aan de wens van de stadhouder te voldoen.
● De raad besluit de gezworen meente bijeen te roepen om het beleid van de stadhouder te
bespreken.
21 augustus
● De raad, oud en nieuw, taalmannen, gezworen meente en bouwmeesters van de gilden
bespreken het militaire beleid en de ellendige toestand.
● Stad en Lande komen niet verder dan het uiten van klachten over de ellende.
22 augustus
● Stad en Lande met luitenant en hoofdmannen zijn niet in staat een uitweg uit de benarde
toestand te vinden.
23 augustus
● Stad en Lande met luitenant en hoofdmannen
- sturen de syndicus naar de stadhouder om te klagen over de plunderingen;
- besluiten dat de officiaal Krithe en de syndicus een gezamenlijke remonstrantie zullen
opstellen om de stadhouder ertoe te bewegen het leger op vijandelijke bodem te
brengen.
24 augustus
● Op advies van de syndicus beperken de heren zich ertoe bij de stadhouder aan te dringen
dat het leger naar het gebied van de vijand zal worden gebracht.
25 augustus
● Stad en Lande met luitenant en hoofdmannen besluiten de stadhouder beleefd te
verzoeken een uitweg uit de noodsituatie te vinden.
26 augustus
● De stadhouder vraagt via de syndicus opnieuw om geld.
27 augustus
● Stad en Lande
- bespreken het verzoek van de stadhouder;
- proberen tevergeefs geld te lenen bij de weduwe van Christoffer Jurgens;
- bespreken een concept-remonstrantie aan het adres van de stadhouder.
● De stadhouder en de syndicus voeren een heftig gesprek.
28 augustus
● De raad neemt kennis van het rapport van de syndicus over zijn onderhoud met de
stadhouder.
● De raad en de gezworen meente
- keuren de concept-remonstrantie aan de stadhouder goed;
- besluiten aan Münsterse creditoren niet meer dan 51 brabantse stuiver per goudgulden
te betalen.
● Stad en Lande met luitenant en hoofdmannen stemmen in met de concept-remonstrantie
aan de stadhouder en benoemen een delegatie.
366

29 augustus
● De delegatie presenteert stadhouder Verdugo de remonstrantie.
1590
30 augustus
● Stad en Lande met luitenant en hoofdmannen treffen een regeling voor de reparatie van
de kadijk.
31 augustus
● Stad en Lande met luitenant en hoofdmannen besluiten
- dat de klachten van de prelaten door henzelf ter kennis van de stadhouder moeten
worden gebracht;
- dat men de stadhouder zal vragen de soldaten hoofdelijk te belenen.
● De raad laat de taalmannen en bouwmeesters van de gilden aanzeggen dat zij de
ingezetenen moeten informeren over het feit dat de aanwezigheid van Allert Clant in het
belang van de koning en de stad is.
● De stadhouder deelt mede dat hij van plan is een deel van Blanckemeyers troepen te
verplaatsen.
1 september
● De burgemeesters Johan Wyfrink en Johan van Ballen, de syndicus en de stadhouder
spreken met Allert Clant.
● De taalmannen en bouwmeesters van de gilden wordt meegedeeld dat Allert Clant tot de
stad wordt toegelaten.
3 september
● De raad en luitenant en hoofdmannen besluiten positief te adviseren over de handlichting
van de goederen van wijlen Reint Alberda.
● De raad deelt de burgerhoplieden mee dat Allert Clant wordt toegestaan de stad in te
komen.
4 september
● De burgemeesters Johan Wifrink en Johan van Ballen spreken in gezelschap van de
syndicus opnieuw met Allert Clant.
● Landdag ter bespreking van het herstel van de kadijk.
● De burgemeesters Wifrink en Van Ballen en de syndicus spreken met de burgemeesters
Ubbena, Thedema en Schatter over het complot van Joost van Cleve.
5 september
● De raad bespreekt het complot van Joost van Cleve.
● De stadhouder gelast de arrestatie van de pastoor van Westeremden.
6 september
● De stadhouder spreekt met de syndicus over
- het straffen van Blanckemeyers soldaten te Selwerd;
- het in zijn ogen beledigende request dat hem is gepresenteerd.
7 september
● Stad en Lande met luitenant en hoofdmannen
- regelen de reparatie van de kadijk;
- besluiten tot het heffen van een jaartax om de belening der Spaanse soldaten te
bekostigen;
- besluiten een request van de inwoners van de Marne aan de stadhouder voor te
leggen.
367

1590
8 september
● De syndicus en secretaris Maarhuizen spreken met de stadhouder over
- het request van de inwoners van de Marne;
- de bouw van de schans te Aduarderzijl;
- de beveiliging van de arbeiders aan de kadijk;
- de verkiezing van een nieuwe hopman te Delfzijl.
9 september
● De raad bereidt een gesprek met de stadhouder voor over de affaire-Van Cleve.
10 september
● De raad
- spreekt met de stadhouder over de manoeuvres van Joost van Cleve en de pogingen
van graaf Willem Lodewijk van Nassau om tweedracht te zaaien tussen Groningen en
de stadhouder;
- besluit te proberen Joost van Cleve in handen te krijgen;
- continueert de detentie van de pastoor van Westeremden
11 september
● Een delegatie van Stad en Lande en luitenant en hoofdmannen spreekt met de stadhouder
over hun onvermogen het nodige geld voor de soldaten op te brengen.
12 september
● Stad en Lande met luitenant en hoofdmannen
- besluiten de kwestie van de keuze van een nieuwe hopman te Delfzijl eerst aan de
gezworen meente voor te leggen;
- bespreken de leningen ten behoeve van de soldaten en sturen de syndicus voor
overleg naar de stadhouder.
● De stadhouder stelt voor de soldaten tweederde van de lening te betalen.
13 september
● De raad en gezworen meente
- besluiten dat vreemdelingen slechts woonruimte mogen huren met toestemming van
de raad;
- bespreken de procedure voor de verkiezing van een nieuwe hopman te Delfzijl.
● De syndicus presenteert de stadhouder een request van de ingezetenen van Grijpskerk en
Ruigewaard en spreekt met hem opnieuw over de monstering van de soldaten.
14 september
● Stad en Lande met luitenant en hoofdmannen nemen kennis van het verslag van het
onderhoud tussen syndicus en stadhouder.
● De stadhouder geeft zijn visie op de te volgen procedure bij de verkiezing van een
nieuwe hopman te Delfzijl.
15 september
● Stad en Lande besluiten
- met luitenant en hoofdmannen te overleggen over de afschaffing van de sauvegardes;
- de volgende maandag over te gaan tot de keuze van een nieuwe hopman voor Delfzijl.
16 september
● Gijsbert Arents doet rekening en verantwoording van het beheer van de goederen van het
Fraterhuis.
368

17 september
● Stad en Lande met luitenant en hoofdmannen
- besluiten de stadhouder te vragen naar diens mening over de afschaffing van de
sauvegardes;
- kiezen Hilbrand Engelberts tot hopman voor Delfzijl.
● De stadhouder gaat akkoord met de benoeming maar kondigt overplaatsing van het
Delfzijlster garnizoen aan.
1590
18 september
● De syndicus peilt de mening van de stadhouder over het afschaffen van de sauvegardes.
● De stadhouder wil de bezetting van Delfzijl veranderen.
19 september
● Stad en Lande met luitenant en hoofdmannen overleggen opnieuw over het afschaffen
van de sauvegardes, maar besluiten slechts de stadhouder voor te stellen
- extra soldaten bij de dijk te posteren;
- een schans bij Watum aan te leggen.
● De stadhouder
- geeft aan een andere tijdelijke maatregel ter beveiliging van de kust te hebben
getroffen;
- wenst dat het stadsbestuur poolshoogte laat nemen in Delfzijl.
20 september
● De syndicus
- overlegt met luitenant en hoofdmannen over de vrijstelling van Wagenborgen van het
graven aan de kadijk;
- meldt de stadhouder de bevindingen van een reiziger over de situatie in
Westerlauwers Friesland;
- geeft de stadhouder aan dat er geen belastende getuigenissen zijn tegen de pastoor van
Westeremden.
21 september
● De stadhouder wil een reis ondernemen naar het Hof en vraagt of er iemand van Stad en
Lande meegaat.
22 september
● Stad en Lande
- horen het rapport van de raadsheren Arents en Ulger over hun bezoek aan Delfzijl;
- besluiten niemand van hunnentwegen met de stadhouder mee te sturen naar het Hof.
25 september
● Stad en Lande met luitenant en hoofdmannen nemen de nieuw gekozen hopman Hilbrand
Engelberts de eed af.
● De stadhouder is boos omdat de eedsaflegging buiten zijn aanwezigheid heeft
plaatsgevonden.
26 september
● De raad
- is bereid de eed van de nieuwe hopman te vernieuwen in het bijzijn van de
stadhouder;
- laat de stadhouder vragen om soldaten te leggen te Winsumerzijl, Winsum en
Onderdendam;
- gaat akkoord met vrijlating van de pastoor van Westeremden onder cautie;
- laat meedelen dat hij liever zou zien dat de stadhouder in Groningen blijft.
369

1590
26 september (vervolg)
● De stadhouder wil dat de gekozen hopman Engelberts de eed opnieuw in zijn
aanwezigheid aflegt.
27 september
● Hilbrand Engelberts legt als nieuw gekozen hopman te Delfzijl de eed opnieuw af in
aanwezigheid van de stadhouder.
● Sixtus Aldringa wordt gekozen tot nieuwe vaandrig te Delfzijl.
29 september
● De raad stuurt een delegatie van Stad en Lande naar Delfzijl en Watum.
● Gijsbert Arents doet rekening en verantwoording van het beheer van de goederen van het
Fraterhuis.
1 oktober
● De stadhouder heeft bezwaar tegen het teruggeven van de goederen van de overleden
burgemeester Reint Alberda, maar gaat akkoord wanneer zijn kinderen voldoende cautie
stellen.
2 oktober
● De raad deelt dit Egbert Alberda jr. mee.
3 oktober
● De raad neemt kennis van het rapport inzake de presentatie van Hilbrand Engelberts te
Delfzijl en de bezichtiging van Watum.
● Verkiezing van een nieuwe pastoor in de Akerk.
5 oktober
● De syndicus presenteert de stadhouder een request van het lage deel van het Gorecht.
● De raad besluit aan pater Samerius de goederen van het Augustinusklooster over te
dragen.
6 oktober
● De stadhouder reist met de syndicus naar Watum om de plaats te bepalen voor een
schans.
8 oktober
● Stad en Lande
- nemen kennis van het verslag over de bezichtiging van Watum;
- besluiten een weeklening uit te schrijven voor de aankoop van salpeter.
9 oktober
● Nieuwe poging om een nieuwe pastoor voor de Akerk te kiezen.
10 oktober
● De raad
- probeert tevergeefs kapelaan Paul Arents te bewegen zijn uitverkiezing tot pastoor
van de Akerk te aanvaarden;
- verneemt via de syndicus dat de stadhouder van plan is te vertrekken.
370

1590
11 oktober
● De luitenant-stadhouder deelt de syndicus mede dat Verdugo bezwaar heeft tegen de
regeling tot reductie van de weeklening.
● Stad en Lande met luitenant en hoofdmannen besluiten de stadhouder te laten aanspreken
over
- de strooptochten van de soldaten;
- de weeklening.
● Burgemeester van Ballen en de syndicus spreken met de stadhouder over de
troepenbewegingen en de stroperijen door de soldaten.
12 oktober
● Een delegatie van Stad en Lande spreekt met de stadhouder over diens bezwaren tegen
reductie van de weeklening.
● Overeenstemming wordt bereikt over een korting van 100 gulden per vendel per maand.
● De stadhouder stemt ermee in dat Stad en Lande geen hooi en haver leveren voor het
regiment van graaf Herman van den Berg.
13 oktober
● Stad en Lande laten de secretaris van de hoofdmannenkamer de betalingsregeling voor de
vendels op schrift stellen.
14 oktober
● De vier burgemeesters voeren overleg met de vicaris-generaal en pater Samerius.
● De raad
- neemt kennis van het verslag van dit gesprek;
- besluit hopman Hilbrand Engelberts te schrijven over het onderbrengen van soldaten
te Delfzijl en Watum.
15 oktober
● De raad
- stemt ermee in dat het register der goederen van het S t Augustinusklooster te
Appingedam aan pater Samerius wordt overgedragen;
- is bereid hem een kachel te lenen.
● De genoemde overdracht vindt plaats in handen van Henrick Pellenrock.
17 oktober
● De syndicus reist in opdracht van de raad naar Delfzijl.
18 oktober
● De syndicus
- spreekt met graaf Frederik van den Berg over het onderhoud van de nieuw
aangekomen troepen en de bezetting van de schans Nieuwezijl bij de Dollard;
- bezoekt met de graaf de nieuwe schans te Watum.
19 oktober
● Stad en Lande met luitenant en hoofmannen
- nemen kennis van het rapport van de syndicus en belasten een aantal kerspelen met de
aanleg van de schans te Watum;
- besluiten het onderhoud van de nieuw aangekomen troepen op een Landdag te
bespreken.
371

1590
23 oktober
● De Landdag bespreekt de nieuwe lasten, maar weet geen raad.
● Stad en Lande besluiten ’s anderendaags opnieuw bijeen te komen.
24 oktober
● Stad en Lande met luitenant en hoofdmannen zijn bereid de nieuw aangekomen soldaten
van levensmiddelen te voorzien.
● De raad besluit brood, bier en boter te leveren.
27 oktober
● De secretaris van de hoofdmannenkamer belooft de aan de soldaten te Appingedam en
Farmsum te leveren proviand te zullen betalen.
29 oktober
● De raad
- verhoogt het rantsoen bier voor de soldaten;
- beveelt de syndicus aan graaf Peter Ernst van Mansfeld en stadhouder Verdugo te
schrijven.
● De burgemeesters en de syndicus bespreken een door de vicaris-generaal opgestelde akte
inzake de kloosters Oldenklooster in de Marne en S t Janskamp bij Vollenhove.
31 oktober
● De raad
- neemt kennis van de akte van de vicaris-generaal;
- stuurt de syndicus naar graaf Herman van den Berg om te spreken over het leggen van
soldaten te Finsterwolde.
1 november
● De burgemeesters, procurator van het Fraterhuis en de syndicus verdelen de goederen van
het Klerken- en Monniken-Fraterhuis.
2 november
● De raad en de hoofdmannen stemmen in met de aankoop van turf door hopman
Camminga.
3 november
● Stad en Lande besluiten
- dat de Damsters graafwerk moeten verrichten zoals de overige Ommelanders;
- de turfleverantie te regelen zoals te Farmsum geschiedt;
- de zoon van wijlen Harmen Hoendrix 200 daler te laten betalen;
- de levering van turf (het ‘servys’) voor de Opslag ten laste te brengen van het
Westerkwartier.
5 november
● De raad gaat akkoord met een concept-brief aan Verdugo en draagt de syndicus op een
dergelijke brief aan graaf Peter Ernst van Mansfeld te schrijven.
6 november
● De raad
- verklaart zich accoord met een concept-brief aan graaf Peter Ernst van Mansfeld;
- besluit de overdracht van de goederen van het Fraterhuis aan pater Samerius ’s
anderendaags te regelen.
372

7 november
● De raad besluit het register waarin de goederen van het Monniken-Fraterhuis zijn
gespecificeerd aan pater Samerius over te dragen.
1590
10 november
● Stad en Lande
- besluiten graaf Frederik van den Berg te helpen met ammunitie tegen de vijand die
een aanslag op Appingedam heeft gepleegd;
- staan hopman Jan Willems te Aduarderzijl toe zijn huis aldaar te slopen;
- besluiten op den request van de ingezetenen van de Marne en het Halfambt dat zij zelf
moeten zorgen voor de betaling van 300 gulden per maand aan kapitein Lambert de
Croisilles en dat Stad en Lande zullen zien hoe hen deze kosten te vergoeden.
12 november
● De raad
- draagt het register der goederen van het fraterhuis over aan Hendrik Pellenrock;
- besluit de bestemming van de inkomsten uit de prebende te Eenrum te wijzigen.
13 november
● Pastoorsverkiezing in de Akerk
15 november
● Een delegatie van Stad en Lande klaagt bij graaf Frederik van den Berg over de
plundering van dorpen in de buurt van Appingedam.
16 november
● Stad en Lande met luitenant en hoofdmannen
- nemen kennis van het rapport over dit onderhoud;
- besluiten te schrijven aan graaf Herman van den Berg, Verdugo en de graaf Van
Mansfeld.
● Stad en Lande behandelen een request van de abdis van S t Anna.
19 november
● De raad besluit op te treden tegen omwonenden die sauvegardes van de vijand krijgen.
23 november
● De syndicus wordt opgedragen bij graaf Frederik van den Berg te protesteren tegen de
plundertochten van de soldaten in het Oldambt.
26 november
● De raad draagt de syndicus op om de vicaris-generaal aan te zeggen dat hij kan
instemmen met kerkelijk toezicht op de ‘Duitse’ schoolmeesters, maar niet met een
dergelijk toezicht op de vroedvrouwen.
27 november
● De syndicus spreekt met de vicaris-generaal over deze onderwerpen.
28 november
● De syndicus en de rentmeester melden de vicaris-generaal het raadsbesluit over de vicarie
van Eenrum.
373

1590
1 december
● Stad en Lande besluiten
- bij graaf Frederik van den Berg te protesteren tegen de overlast van de soldaten;
- dat de turf voor de schansen Enumatil, Lettelbert en Nienoord geleverd moeten
worden door Vredewold en Langewold;
- dat raadsheer Coninck een weeklening uitschrijft ter bekostiging van de ‘servicen’.
- dat Remmert Rijkens een vergoeding krijgt voor zijn werk aan de schans te Watum;
- Johan Haijkens te belonen voor de levering van levensmiddelen aan het regiment van
Herman van den Berg.
7 december
● Stad en Lande besluiten
- bij graaf Frederik te protesteren tegen de verwoesting van Appingedam;
- Waelke Luytjens voor zijn diensten te doen betalen;
- de rentmeester een halve lening te laten uitschrijven ter bestrijding van de bodekosten.
8 december
● De hoplieden Camminga en Burggrave krijgen te horen dat zij kaarsen geleverd zullen
krijgen.
● De raad besluit
- dat de deken zich terzake van de bestraffing van ontucht zal moeten houden aan de
gewoonten die golden vóór de instelling van het bisdom Groningen;
- in te stemmen met de verkoop door het Geestelijke Maagdenklooster van de goederen
van het klooster Ten Hoorn;
- het ‘najaar’ van de pastoor ter A af te kopen;
- zelf de bestraffing van verkrachting van ongehuwde vrouwen op zich te nemen
10 december
● Overdracht van de S t Jacobsprebende aan Henricus ten Hoevel.
● Waarschuwing aan het adres van de priesters van de Akerk.
11 december
● De raad en gezworen meente
- bepalen de te volgen lijn inzake de inbeslagneming van Johan Buckhorsts boter te
Münster;
- nemen kennis van de brieven van de graaf van Mansfeld en Verdugo;
- willen dat het geschil tussen het smedengilde en Harmen Iserkremer
scheidsrechterlijk wordt beslist;
- stellen de beslechting van een geschil tussen het snijders- en het kremersgilde uit tot
een volgende keer.
12 december
● De raad besluit dat het hem toekomt kennis te nemen van zaken betreffende ontering van
maagden, alimentatie van onechte kinderen en bepaling van het vaderschap.
15 december
● Stad en Lande besluiten
- de soldaten te Onderdendam elders in die plaats onder te brengen;
- graaf Frederik te vragen manschappen bij Noordbroeksterzijl te leggen en te
protesteren tegen de overlast die schippers te Appingedam van de kant van de
soldaten ondervinden;
- bij Johan Heerma te protesteren tegen vernielingen aan het convent te Wijtwerd.
374

16 december
● De raad en luitenant en hoofdmannen stellen de behandeling van het verzoek van graaf
Herman van den Berg om geld uit tot de volgende dag.
17 december
● Stad en Lande met luitenant en hoofdmannen besluiten
- het regiment van Frederik van den Berg in plaats van geld brood en bier aan te
bieden;
- de soldaten uit het huis van Johan Cornelis te Onderdendam weg te halen en de
schans bij het diep te maken.
21 december
● Brieven zijn geschreven aan
- graaf Frederik om de vordering van 3000 gl. van de vijand op het Gorecht tegen te
gaan;
- het stadsbestuur van Münster met verzoek om opheffing van het beslag op de
goederen van Johan Buckhorst.
22 december
● De raad wil dat de soldaten van het vendel van hopman Heerma die nu te Farmsum
liggen naar Slochteren worden overgeplaatst.
24 december
● Stad en Lande besluiten in aanwezigheid van luitenant en hoofdmannen proviand naar
Appingedam en Farmsum te sturen en graaf Frederik van den Berg te vragen de zes
nieuwe vendels naar elders te verleggen.
28 december
● Stad en Lande met luitenant en hoofdmannen besluiten alsnog geld te leveren aan de
vendels de Farmsum en Appingedam.
1590
29 december
● De hoplieden wordt aangezegd extra zorgvuldig te zijn in verband met het invallen van
de vorst.
31 december
● Stad en Lande besluiten een concept-brief aan de hertog van Parma ook aan luitenant en
hoofdmannen voor te leggen
375

1591
1 januari
● De raad en luitenant en hoofdmannen
- besluiten de brief aan Parma te versturen;
- de soldaten van Heerma te Winsum te leggen;
- een jaartax te heffen.
2 januari
● Luitenant en hoofdmannen staan een jaartax toe.
● Stad en Lande met luitenant en hoofdmannen willen dat hopman Otto van der Zanden in
beslag genomen paarden teruggeeft.
3 januari
● De raad weigert achterstallige rente te betalen aan schuldeisers uit Kampen.
4 januari
● Stad en Lande besluiten
- voorlopig geen geld te geven aan het regiment van Herman van den Berg;
- de stadhouder te schrijven.
5 januari
● Stad en Lande besluiten dat Duurswold turf zal leveren te Appingedam en Farmsum en
dat de beloning van de turfverdeler te Appingedam geregeld wordt.
7 januari
● Stad en Lande met luitenant en hoofdmannen besluiten een weeklening uit te schrijven
over het Westerkwartier.
9 januari
● De raad staat de kinderen van Mencke Reiners toe de goederen van hun vader in bezit te
nemen.
11 januari
● Matthijs Heimans, gemachtigde van een aantal Kamper crediteurs, krijgt op zijn verzoek
een verklaring over de door hem gedane démarche.
14 januari
● De vier burgemeesters spreken met de vicaris-generaal over
- de afgrenzing van de geestelijke en wereldlijke jurisdictie;
- de verkoop door het Geestelijke Maagden convent van de goederen Ten Hoorn.
15 januari
● Graaf Herman van den Berg discussieert via de syndicus met Stad en Lande en luitenant
en hoofdmannen over de uitvoering van Verdugo’s opdracht om de zes nieuwe vendels
opnieuw te Appingedam en Farmsum te legeren.
16 januari
● Stad en Lande met luitenant en hoofdmannen zijn bereid een bijdrage te leveren tot het
onderhoud van een vendel te Farmsum.
376

17 januari
● De raad wil dat een derde vendel in plaats van in het Oldambt ook te Farmsum wordt
gelegerd.
19 januari
● De raad neemt kennis van een request van Waelcke Itens inzake de berechting van de
zaak tussen zijn vrouw Jeye Jarges en Harmen Mennens door de hoofdmannenkamer.
1591
21 januari
● De raad spreekt met de hoplieden van het burgerregiment over hun bezwaren tegen de
ordonnantie op de bakkers.
● De raad en drie hoofdmannen bespreken de berechting van de zaak tussen de vrouw van
Waelcke Itens en Harmen Mennens.
22 januari
● De raad en de vier hoofdmannen spreken verder over de berechting van de zaak tussen de
vrouw van Waelcke Itens en Harmen Mennens en besluiten dat ook de luitenantstadhouder
aan het gesprek moet deelnemen.
23 januari
● De raad en luitenant en hoofdmannen bespreken de berechting van de zaak tussen de
vrouw van Waelcke Itens en Harmen Mennens.
24 januari
● De raad
- controleert het boek van de hovelingen van de schutten;
- behandelt de zaak tussen de vrouw van Waelcke Itens en Harmen Mennens.
25 januari
● Stad en Lande
- besluiten tot het uitschrijven van een jaartax ter bekostiging van twee vendels van
graaf Herman van den Berg;
- zijn bereid rentmeester Fritema de kwitanties van enkele kapiteins te geven.
26 januari
● Stad en Lande
- willen met luitenant en hoofdmannen spreken over het idee iemand naar de hertog van
Parma te sturen;
- zijn bereid de door Johan Cornelis te Onderdendam geleden schade te vergoeden.
● De raad assisteert de vicaris-generaal bij de consignatie van de goederen van de
overleden abt in de Marne.
27 januari
● De raad en luitenant en hoofdmannen stellen een beslissing om een gezantschap naar het
Hof te sturen uit tot de volgende dag.
28 januari
● De raad
- besluit eerst brieven aan de hertog van Parma en de stadhouder te sturen;
- stelt vast dat hij in de kwestie van de consignatie van de goederen van Oldenklooster
in de Marne geen jurisdictie heeft en verwijst de vicaris-generaal voor advies naar
luitenant en hoofdmannen.
377

1591
29 januari
● Stad en Lande
- verhogen het bedrag voor het onderhoud van de twee vendels soldaten;
- keuren de concepten voor de brieven aan Parma en Verdugo goed;
- kennen Johan Cornelis te Onderdendam een schadevergoeding toe.
31 januari
● De raad, oud en nieuw, met taalmannen, gezworen meente en bouwmeesters van de
gilden
- besluiten nogmaals naar Münster te schrijven in verband met de beslaglegging op
handelswaar van Johan Buckhorst;
- nemen een besluit inzake de bezwaren van de hovelingen van de schutten tegen de
ordonnantie op de bakkers;
- stellen de behandeling van andere kwesties uit.
● De raad
- neemt kennis van opruiende brieven aan Verdugo en graaf Herman van den Berg;
- behandelt een klacht van Geert Jacobs over het optreden van de deken Lithinius.
1 februari
● De syndicus spreekt in opdracht van de raad met de vicaris-generaal.
4 februari
● De syndicus spreekt met luitenant en hoofdmannen over de zaak tussen Stad en Lande en
Cornelis Wiertsma.
● De raad wijst deken Johannes Lithinius op de grenzen van zijn competentie.
5 februari
● De raad deelt de hoplieden van de burgervendels mee dat hij zich wenst te houden aan de
in 1588 vastgestelde ordonnantie op de bakkers.
7 februari
● Stad en Lande besluiten
- luitenant en hoofdmannen te vragen stelling te nemen tegen de vordering die de
inwoners van Vredewold door kapitein Pedrosa wordt opgelegd;
- de hoplieden van de vendels bijeen te roepen om hen te wijzen op de noodzaak
discipline te houden;
- de overhandiging aan rentmeester Fritema van betalingsbewijzen van weekleningen
uit te stellen tot dinsdag.
8 en 9 februari
● Keuze van raad, burgemeesters en hoofdmannen.
11 februari
● De oude en nieuwe raad besluiten
- een brief van het stadsbestuur van Keulen inzake de Hanze te beantwoorden;
- vast te houden aan de in 1588 vastgestelde ordonnantie op de bakkers;
- de loterij te verkopen.
12 februari
● De raad en verordenten van Stad en Lande wijzen, in aanwezigheid van luitenant en
hoofdmannen, de hoplieden van de vendels die hun leningen van Stad en Lande
ontvangen op de noodzaak van betere discipline.
378

12 februari (vervolg)
● De kapiteins Croisilles en Pedrosa wordt verboden zelf contributie te heffen.
● Rentmeester Fritema aanvaardt de voorgestelde regeling van betaling der troepen ten
laste van de jaartaxen.
14 februari
● De raad en de verordenten der Ommelanden
- bespreken de wenselijkheid van een gezantschap ten Hove;
- staan een weeklening toe op raadsheer Redmer Coninck.
1591
15 februari
● De presiderend burgemeester en zijn bijzitters nemen kennis van een brief van stadhouder
Verdugo.
16 februari
● Luitenant en hoofdmannen nemen kennis van de brief van Verdugo.
17 februari
● De bespreking van des stadhouders brief wordt uitgesteld.
18 februari
● De raad, de verordenten van Stad en Lande en luitenant en hoofdmannen besluiten
- een delegatie ten Hove te sturen;
- dat elk van beide leden een afgevaardigde zal aanwijzen.
● Burgemeester Wyfring weigert desgevraagd deel te nemen aan het gezantschap.
19 februari
● De raad bespreekt de mededeling van graaf Herman van den Berg, dat het onlangs
gebrachte geld alleen voor Deventer en Zutphen bestemd was.
● Burgemeester Wyfrinck herhaalt zijn weigering deel te nemen aan het gezantschap.
20 februari
● De raad en de verordenten der Ommelanden
- kunnen nog niet besluiten tot de samenstelling van een gezantschap;
- nemen kennis van een voorstel van de rentmeester Feico van Fritema inzake zijn
verantwoording en de afboeking der kwijtgescholden jaartaxen;
● De syndicus en de officiaal Krithe bespreken deze zaak met luitenant en hoofdmannen.
21 februari
● De raad
- stemt in met het standpunt van luitenant en hoofdmannen inzake de betaling en het
afboeken van de jaartaxen;
- neemt kennis van de arrestatie van Jacob in die Pauwe te Bremen en besluit de
hoplieden Sickinga en Heerma voor zich te dagen.
23 februari
● Stad en Lande besluiten
- ten aanzien van het onderhoud van de twee vendels van graaf Herman van den Berg te
zullen doen wat men kan;
- de hoplieden opnieuw bij zich te roepen in verband met de strooptochten van hun
soldaten.
379

1591
25 februari
● De raad
- besluit zich niet te mengen in de kwestie van Oldenklooster in de Marne;
- is niet op de hoogte van de materiële bezittingen van wijlen de abt van Wittewierum;
- stelt de behandeling van een brief van Münster uit tot de volgende bijeenkomst met de
gezworen meente.
26 februari
● Stad en Lande
- spreken met de hoplieden af dat soldaten die zich aan plundering schuldig maken
zullen worden gestraft;
- besluiten rentmeester Fritema aan te zeggen dat de twaalf kwijtgescholden jaartaxen
uitsluitend met kwitanties van betaalde weekleningen moeten worden afgedekt.
27 februari
● De raad, oud en nieuw, met taalmannen, gezworen meente en bouwmeesters van de
gilden besluiten het stadsbestuur en de regering te Münster de gevraagde betaling in
goudguldens te weigeren.
28 februari
● De raad
- besluit stappen te ondernemen opdat aan de weduwe van Christoffer Jurgens de
onroerende goederen waarop zij meent recht te hebben worden gerestitueerd;
- stemt niet in met het door de schuitenschuivers aan graaf Willem Lodewijk
gepresenteerde request en wil dat men zich aan de eerder gegeven bevelen houdt.
4 maart
● De raad, oud en nieuw, met de gezworen meente
- besluiten brieven te sturen aan het stadsbestuur en de regering te Münster in verband
met de inbeslagneming van Johan Buckhorsts goederen aldaar;
- besluiten brieven te sturen aan de hertog van Parma, de stadhouder en Willem van
Pamele;
- bespreken het zenden van een gezantschap naar het Hof;
- besluiten Isebrant Isebrants tijdelijk binnen de stad te laten verkeren;
- zeggen het snijdersgilde en Evert Lamberts aan hun geschil in der minne te schikken.
5 maart
● Stad en Lande
- nemen een besluit inzake de betaling van het plakkenschot in de Marne en het
Halfambt;
- nemen kennis van een brief van Verdugo aan de heer van Indevelde.
● De raad besluit een gerechtsrol te laten opstellen.
6 maart
● De raad
- beveelt hopman Heerma de Bremer koopman Albert Klusman weer in het bezit te
stellen van de hem afgenomen goederen;
- laat de medicus Bernardus Tidingius aanzeggen dat zijn salaris niet hoger zal zijn dan
100 car.gl.
8 maart
● De raad, de verordenten van de Ommelanden en luitenant en hoofdmannen nemen kennis
van een brief van de hertog van Parma.
380

9 maart
● Dr. Bernardus Tidingius krijgt zijn commissie als stadsmedicus.
10 maart
● De raad stemt in met de door de syndicus opgestelde concept-brief aan de hertog van
Parma.
1591
11 maart
● De raad, oud en nieuw, met taalmannen, gezworen meente en bouwmeesters van de
gilden
- nemen kennis van de brief van Parma en het antwoord daarop;
- wensen dat het geschil tussen het snijdersgilde en Evert Lamberts in der minne wordt
geschikt;
- besluiten de overgebleven goederen van de loterij de verkopen;
- laten een ordonnantie opstellen voor het ophalen van vuilnis;
- staan Willem Cloet toe voor een medische behandeling binnen de stad te komen;
- bespreken een gerucht naar aanleiding van de incorporatie van Oldenklooster in de
Marne.
12 maart
● De raad, luitenant en hoofdmannen, gezworen meente en de oude raad spreken over de
geruchten.
13 maart
● De raad en de verordenten der Ommelanden
- bespreken de wenselijkheid van een gezantschap ten Hove;
- houden een beslissing inzake de rekening van Herman Wijnbrugge aan;
● De raad bespreekt met de prelaten de onrust die is ontstaan naar aanleiding van de
incorporatie van Oldenklooster in de Marne.
14 maart
● De raad
- doet een poging schepperij over Delfzijl te verwerven;
- kondigt aan op te zullen treden tegen reformatorische activiteiten op de school te
Zuidbroek.
15 maart
● Op verzoek van de raad geven luitenant en hoofdmannen bevel de Niehoofsterzijl te
stoppen.
19 maart
● De raad verneemt van Michael Broersma dat Verdugo zich te Zutphen bevindt en geen
bijstand van het Hof heeft verkregen.
20 maart
● Burgemeester Wyfring rapporteert de raad over het onderhoud dat hij met Broersma heeft
gehad.
● De syndicus rapporteert aan luitenant en hoofdmannen.
● De raad bespreekt de nieuwe concept-gerechtsrol.
21 maart
● De syndicus brengt aan luitenant Dassa klachten over inzake de wanordelijkheden die
door zijn soldaten worden gepleegd.
381

1591
25 maart
● De raad
- wil dat Friese schippers vrij langs Aduarderzijl mogen varen;
- neemt kennis van brieven van het stadsbestuur en de regering te Münster.
26 maart
● Stad en Lande
- dragen de syndicus op een brief te concipiëren aan de stadhouder;
- staan Popco Everardi toe een jaartax uit te schrijven;
- laten ook ten behoeve van Redmer Coninck twee weekleningen heffen.
27 maart
● Stad en Lande met luitenant en hoofdmannen
- keuren een concept-brief aan Verdugo goed;
- willen meer informatie over het voornemen van de bewoners van de kerspelen ten
zuiden van het Damsterdiep om de reparatie van de kadijk aan te pakken.
30 maart
● De raad en luitenant en hoofdmannen
- besluiten tot versterking van Delfzijl in verband met een dreigende aanval op die
plaats;
- nemen kennis van een vijandelijk plan tot inname van de stad.
31 maart
● De raad spreekt over de aanwijzingen van verraad door Luitje Freriks.
● Stad en Lande met luitenant en hoofdmannen bespreken het verzoek van graaf Frederik
van den Berg om weeklening voor vier vendels van het regiment van zijn broer.
● Op verzoek van de luitenant-stadhouder wordt niet opgetreden tegen Luitje Freriks.
1 april
● De raad
- is bereid een weeklening te verstrekken voor twee vendels;
- laat de syndicus bij luitenant en hoofdmannen vragen om de Winsumers op te dragen
het huis van de stad aldaar te versterken en een jaartax uit te schrijven ter bekostiging
van salpeter.
3 april
● De raad wil het verzoek van graaf Frederik om weeklening voor nog twee andere vendels
bespreken met de verordenten van de Ommelanden.
4 april
● Stad en Lande
- bespreken het verzoek van graaf Frederik van den Berg om weeklening voor nog twee
vendels;
- willen een Landdag uitschrijven om het onderhoud van de troepen te regelen.
5 april
● Er wordt bericht dat de vijand een schans wil leggen in de heerlijkheid Wedde.
6 april
● De syndicus betaalt 600 gl. ten behoeve van twee vendels
8 april
● De raad ontvangt brieven van Verdugo en hopman Hilbrant Engelberts
382

9 april
● De Landdag bespreekt het onderhoud van de troepen.
● Stad en Lande
- besluiten na 1 mei te bekijken welke landerijen onbruikbaar zijn en welke vrij van
schatting zijn;
- willen dat de lening tussen 26 maart en 1 mei wordt opgebracht door de actieve
landgebruikers;
- belasten de hopman te Delfzijl met de zorg voor de levensmiddelen;
- besluiten de rekening van Hans Henricus te doen afhoren;
- besluiten de stadhouder te schrijven.
10 april
● De raad laat graaf Frederik weten geen geld te hebben voor een nieuwe lening.
● De raad en de officiaal keuren een concept-brief aan de stadhouder goed.
1591
11 april
● De syndicus en de officiaal klagen bij graaf Frederik van den Berg over de overlast van
de soldaten in de Marne.
13 april
● Graaf Frederik vraagt opnieuw om geld voor de soldaten.
15 april
● De raad aanhoort brieven uit Bremen en van de stadhouder.
● Een overloper wordt door graaf Frederik van den Berg gehoord.
● Graaf Frederik laat weten naar de stadhouder te willen reizen.
16 april
● Graaf Frederik vertrekt.
● De raad overlegt met luitenant en hoofdmannen over de betaling van het krijgsvolk te
Farmsum.
17 april
● Stad en Lande met luitenant en hoofdmannen overleggen over
- het onderhoud van de soldaten te Farmsum;
- het repareren van de kadijk bij Oterdum;
- de beveiliging van de Stadshamrikken.
18 april
● De raad
- keurt een brief aan Bremen goed;
- laat hopman Heerma aanzeggen enige soldaten te Selwerd te leggen.
● Graaf Frederik wil geen troepen verplaatsen alvorens Verdugo is gearriveerd.
19 april
● Stad en Lande met luitenant en hoofdmannen laten graaf Frederik opnieuw – vergeefs –
om toestemming vragen voor de verplaatsing van troepen.
● De raad laat Igram van Achelen aanzeggen dat hij zich dient te onthouden van het geven
van paspoort voor Groningen, het Oldambt en de Ommelanden.
383

1591
20 april
● Stad en Lande met luitenant en hoofdmannen
- beloven de inwoners van het Westerkwartier dat zij zoveel mogelijk ontzien zullen
worden;
- besluiten de kadijk te laten repareren.
21 april
● Burgemeesters en raad en luitenant en hoofdmannen besluiten dat de berechting van een
verrader tot de competentie van de legerleiding behoort.
22 april
● Op verzoek van graaf Frederik schorsen het stadbestuur en luitenant en hoofdmannen de
provoost te Delfzijl.
● Dreiging met pijniging levert geen nieuwe informatie van de kant van de verrader op.
23 april
● Burgemeesters en raad en luitenant en hoofdmannen laten een afvaardiging met graaf
Frederik overleggen over de beveiliging van de Stadshamrikken.
24 april
● Stad en Lande met luitenant en hoofdmannen bespreken op verzoek van de Ommelanden
de nieuwe kwartiering en het zenden van een gezantschap naar het Hof.
25 april
● De raad kan niet tot een besluit komen inzake de betaling aan Warmolt Hillebrants van
het geld dat men wijlen Harmen Wijnbrugge schuldig is.
● Een delegatie van Stad en Lande hoort de rekening van Hans Henricus inzake de kadijk
af.
26 april
● Graaf Frederik, de raad en luitenant en hoofdmannen overleggen over het weghalen van
Heerma’s soldaten uit Watum.
● Er wordt bericht dat de vijand in aantocht is.
30 april
● De raad controleert alle vreemdelingen en laat op verzoek van graaf Frederik huiszoeking
doen.
1 mei
● De raad
- bespreekt brieven van Keulen over een Hanzedag en van enkele burgers van Münster
over de betaling van rente;
- heeft geen bezwaar tegen het voornemen van vicaris-generaal Nijlen om samen met
de jezuiet Samerius te reizen.
2 mei
● De raad en de gezworen meente
- besluiten het bezoek aan de Hanzedag in beraad te houden;
- de brief van Münster met de stadhouder te bespreken.
● De vier burgemeesters begroeten de stadhouder bij zijn aankomst in de stad.
4 mei
● De raad draagt Hendrick Pellenrock op de preceptor en klokspeler hun gage te betalen uit
de opbrengsten van het Fraterhuis.
384

1591
5 mei
● Een delegatie van Stad en Lande en luitenant en hoofmannen overlegt met de stadhouder
over de ontstane situatie.
● De stadhouder stemt in met het overplaatsen van delen van Heerma’s vendel.
6 mei
● Stadhouder Verdugo spreekt met de vier burgemeesters over de bezetting van Delfzijl en
de bevelvoering over de troepen.
● De raad, verordenten van de Ommelanden en luitenant en hoofdmannen besluiten bij de
stadhouder aan te dringen op uitschakeling van Zoutkamp en opheffing van de
sauvegardes.
9 mei
● De syndicus bespreekt met de stadhouder requesten van Remmert Stelmakers stiefzoon
en Brant Hindrix.
● Een delegatie van Stad en Lande spreekt met de stadhouder over de ondraaglijke lasten
ten gevolge van de garnizoenen en de noodzaak Zoutkamp uit te schakelen.
10 mei
● De raad en luitenant en hoofdmannen bespreken Verdugo’s visie op het garnizoen te
Delfzijl.
● Stad en Lande laten de stadhouder weten dat ze niet bij machte zijn de garnizoenen te
onderhouden en dat het noodzakelijk is Zoutkamp uit te schakelen.
11 mei
● De raad, luitenant en hoofdmannen en de verordenten der Ommelanden bespreken een
brief van Parma.
13 mei
● De raad
- neemt kennis van de wens van de stadhouder dat er huiszoeking wordt gehouden en
dat er schansjes rond de stad worden aangelegd;
- gelast de syndicus met de stadhouder te overleggen over hetgeen aan de hertog van
Parma zal worden geantwoord.
14 mei
● De raad, luitenant en hoofdmannen en de verordenten der Ommelanden
- keuren een concept-brief aan Parma goed;
- willen de stadhouder laten weten de contributies niet meer op te kunnen brengen;
- willen met de stadhouder spreken over de drie jaartaxen die door de vijand worden
geëist;
- accepteren de rekenschap van Hans Henricus en zijn zwager.
15 mei
● Een delegatie van Stad en Lande spreekt met de stadhouder over
- de concept-brief aan Parma;
- het onderhoud van de troepen;
- de domeinen van Friesland en de door de vijand geëiste jaartaxen.
385

1591
16 mei
● Stad en Lande
- besluiten een opzet te maken voor de te betalen contributies;
- kiezen Ulger Ulger tot superintendent te Delfzijl en Johan Schram tot wachtmeester
aldaar;
- willen een door koninklijke troepen gevangen genomen meier ruilen tegen meiers van
Aduard.
● De stadhouder gaat accoord met beide laatste punten.
17 mei
● De raad en de verordenten van de Ommelanden besluiten de stadhouder
- te laten weten dat men de contributies niet langer kan betalen;
- te vragen op te treden tegen de plunderingen door de soldaten;
- om advies te vragen inzake de aanstelling van Ulger en Schram.
● De syndicus spreekt met de stadhouder over de militaire situatie.
● Een delegatie van Stad en Lande bespreekt met de stadhouder
- de aanstelling van Ulger en Schram;
- het uitlekken van informatie naar de vijand;
- de onmogelijkheid om meer dan 4000 gulden per veertien dagen op te brengen.
18 mei
● Luitenant en hoofdmannen en de verordenten der Ommelanden besluiten, gehoord het
rapport van de syndicus, de stadhouder nogmaals aan te spreken om verlaging van de
contributies.
19 mei
● De stadhouder suggereert de sterkte van de troepen te laten vaststellen.
20 mei
● De raad, luitenant en hoofdmannen en de verordenten der Ommelanden
- zijn bereid ook de sterkte van de vendels van Stad en Lande te controleren;
- willen een gezantschap naar het Hof sturen.
21 mei
● De raad en de verordenten van de Ommelanden stemmen in met een conceptremonstrantie
aan de stadhouder.
● De raad keurt een concept-acte goed ten behoeve van Warmolt Hillebrants ter zake van
de rekenschap van wijlen Herman Wijnbrugge.
22 mei
● De raad, luitenant en hoofdmannen en verordenten der Ommelanden
- stemmen nogmaals in met de concept-remonstrantie aan de stadhouder;
- keuren de commissies voor Ulger Ulger en Johan Schram goed.
● Ulger Ulger en Johan Schram leggen de eed af in presentie van de stadhouder.
23 mei
● De stadhouder
- geeft de syndicus een schriftelijke instructie voor de wachtmeester te Delfzijl;
- herroept de commissies voor Ulger en Schram.
24 mei
● Graaf Frederik van den Berg stemt in met het besluit van Stad en Lande en luitenant en
hoofdmannen om een gedeelte van het vendel van Heerma naar Delfzijl te verleggen.
386

1591
26 mei
● Overste-luitenant Dassa meldt dat hij door Verdugo als opperbevelhebber van de troepen
is aangewezen.
27 mei
● Stad en Lande en luitenant en hoofdmannen besluiten de stadhouder schriftelijk een
nieuwe opzet voor het onderhoud van de troepen voor te leggen.
28 mei
● Het daartoe gemaakt concept wordt goedgekeurd.
30 mei
● Verdugo wijst het voorstel af.
● Pater Samerius vraagt om een gesprek met de burgemeesters.
31 mei
● De raad, luitenant en hoofdmannen en de verordenten der Ommelanden besluiten te
antwoorden op twee brieven van Verdugo.
1 juni
● De raad, luitenant en hoofdmannen en de verordenten der Ommelanden ontvangen
overste-luitenant Dassa.
● De syndicus schrijft aan de hertog van Parma.
● Stad en Lande laten een antwoord uitgaan op de brief van de stadhouder inzake het
onderhoud van de troepen.
4 juni
● De vier burgemeesters spreken met pater Samerius over de geruchten over de toestand in
de stad, de schoolmeester in het Fraterhuis en de huisvesting van Samerius.
● De raad ontvangt een brief van de stadhouder over het onderhoud van de soldaten.
5 juni
● De raad
- weet niet wat men pater Samerius moet antwoorden;
- besluit ’s anderen daags de gezworenen bijeen te roepen om over de Hanzedag te
spreken.
6 juni
● De raad, luitenant en hoofdmannen en verordenten der Ommelanden
- willen met de hoplieden spreken over de aanpassing van de lening;
- besluiten een commissie de situatie van de kadijk en Damsterwal te laten
onderzoeken;
● De raad en luitenant en hoofdmannen staan de prelaat van Oldenklooster toe aan de
beraadslagingen van Stad en Lande deel te nemen.
● De raad, oude raad, taalmannen, gezworenen en bouwmeesters van de gilden bespreken
- de reparatie van de borstweringen op de bolwerken;
- het verwijderen van verdachte personen;
- het sturen van een delegatie naar de Hanzedag te Lübeck.
7 juni
● Luitenant en hoofdmannen en Stad en Lande nemen besluiten inzake de reparatie van de
kadijk en versterking van de Damsterwal.
387

1591
8 juni
● Een commissie van Stad en Lande neemt de situatie van de Damsterwal in ogenschouw.
9 juni
● De raad stemt in met een concept-brief aan de Keulse gezanten op de Hanzedag.
● De syndicus spreekt in opdracht van de raad met pater Samerius.
10 juni
● De raad verneemt het rapport in deze.
11 juni
● De raad en luitenant en hoofdmannen overleggen naar aanleiding van het bericht van de
val van Deventer.
● De raad inspecteert de verdedigingswerken.
12 juni
● De raad, luitenant en hoofdmannen en verordenten van de Ommelanden
- bespreken de val van Deventer;
- besluiten tot reparatie van de Damsterwal.
● De raad, oud en nieuw, en de gezworenen
- bespreken de val van Deventer;
- besluiten dat de artilleriemeester en de naaste raadsheer in elk pand zelf
verantwoordelijk zijn voor de staat van de verdedigingswerken.
14 juni
● De raad en de gezworenen bespreken
- brieven van Verdugo;
- de fortificatie van de stad.
15 juni
● De raad, gezworenen, luitenant en hoofdmannen en burgerhoplieden bespreken de brief
van Verdugo over de plannen van de vijand en zijn eigen voornemen om ook naar
Groningen te trekken.
17 juni
● Burgemeesters en raad, oud en nieuw, gezworen meente, bouwmeesters van de gilden,
oude burgers en oldermannen van de gilden, luitenant en hoofdmannen besluiten dat de
soldaten die de stadhouder ter beveiliging van de stad heeft aangevoerd, in de
Schuitenschuiversschans of bij de poorten zullen worden ondergebracht.
25 juni
● Het vijandelijke leger heeft zich gesplitst: een deel is naar Delfzijl vertrokken, het andere
naar de Opslag.
26 juni
● Hopman Prenger is bereid om op dezelfde manier als Heerma en Engelberts leiding te
geven aan een vendel.
27 juni
● De raad, luitenant en hoofdmannen en verordenten van de Ommelanden stemmen in met
Prengers voorwaarden.
● De raad besluit de gezworen meente in kennis te stellen van een brief van de hertog van
Parma.
388

28 juni
● De gezworen meente wenst dat een gezantschap naar Parma wordt gezonden.
29 juni
● De stadhouder gaat accoord met het verlenen van een bestelling aan hopman Prenger.
1591
2 juli
● Op het bericht dat Delfzijl is gevallen wordt besloten dat het gezantschap ’s anderendaags
naar de hertog van Parma zal afreizen.
3 juli
● Burgemeester Ubbena en de syndicus vertrekken naar de hertog van Parma.
10 augustus
● Luitenant en hoofdmannen, burgemeesters en raad, oud en nieuw, taalmannen, gezworen
meente en bouwmeesters van de gilden met de verordenten van de Ommelanden nemen
kennis van het verslag van het gezantschap.
11 augustus
● Een deputatie van Stad en Lande spreekt met de plaatsvervangend stadhouder, graaf
Herman van den Berg, over
- troepenverplaatsingen en -versterking;
- het invoeren van hoofdelijke belening der soldaten.
12 augustus
● Stad en Lande stellen Verdugo op zijn verzoek een wagen ter beschikking.
● De raad draagt de syndicus en de rentmeester op een vertegenwoordiger van de
Münsterse schuldeisers betaling aan te bieden.
13 augustus
● De syndicus en de rentmeester spreken met de vertegenwoordiger der Münsterse
creditoren.
16 augustus
● Graaf Frederik van den Berg maakt melding van mogelijk verraad door Groninger
burgers.
17 augustus
● Het verhoor van een gevangene levert geen aanwijzingen op voor verraad door Groninger
burgers.
18 augustus
● De raad en luitenant en hoofdmannen willen dat graaf Frederik van den Berg naar
Appingedam gaat en de bewoners der omliggende kerspelen daarheen ontboden worden
voor het verrichten van graafwerk.
21 augustus
● De raad, luitenant en hoofdmannen en verordenten van de Ommelanden
- staan de Ommelanders toe de Oosterse Dijken te herstellen, maar willen hen niet
machtigen daarbij de hulp van graaf Willem Lodewijk in te roepen;
- zeggen steun toe aan de overgebleven soldaten van Heerma’s vendel.
389

1591
23 augustus
● Stad en Lande en luitenant en hoofdmannen
- houden vast aan het besluit van de stadhouder en graaf Herman van den Berg om
troepen te legeren in Appingedam;
- stellen schepen en gravers ter beschikking van graaf Frederik van den Berg.
27 augustus
● De raad, verordenten van de Ommelanden en luitenant en hoofdmannen besluiten
- dat de hoplieden niet op de oude voet ingekwartierd kunnen blijven;
- graaf Frederik van den Berg geen buskruit, maar wel stro en gravers ter beschikking
te stellen.
28 augustus
● Kapitein Philippe de Torres vraagt namens graaf Frederik opnieuw om buskruit en gaat
voor zijn eigen vendel accoord met hoofdelijke belening.
30 augustus
● Stad en Lande met luitenant en hoofdmannen besluiten
- kapitein Torres aan te zeggen te wachten op een besluit van de stadhouder;
- aan de stadhouder en graaf Herman van den Berg te schrijven.
1 september
● De raad, oud en nieuw met taalmannen, gezworen meente en bouwmeesters van de gilden
besluiten de uitbreiding van de schans buiten de Apoort aan de gilden voor te leggen.
3 september
● Stad en Lande met luitenant en hoofdmannen besluiten graaf Frederik van den Berg te
schrijven over de plaats waar zijn soldaten kunnen worden gelegerd.
11 september
● De vier burgemeesters begroeten graaf Herman van den Berg, waarnemend gouverneur
van het gewest, bij zijn aankomst in de stad.
13 september
● Een delegatie van Stad en Lande bespreekt met graaf Herman van den Berg de belening
van de hoplieden.
14 september
● Luitenant en hoofdmannen, de raad en de verordenten van de Ommelanden kiezen Reint
Alberda tot vaandrig van het vendel van Prenger.
16 september
● Een delegatie van Stad en Lande deelt graaf Herman van den Berg mee dat men alleen
die soldaten hier wil behouden die voor hun onderhoud ten laste komen van Stad en
Lande.
17 september
● Een delegatie van het stadsbestuur monstert het vendel van hopman Prenger.
19 september
● De syndicus bezoekt Selwerd samen met graaf Herman van den Berg.
390

20 september
● Stad en Lande
- nemen besluiten inzake de betaling van verschillende vendels;
- besluiten arbeiders ter beschikking te stellen voor graafwerk te Selwerd
24 september
● Een delegatie van Stad en Lande bezoekt Selwerd met graaf Herman van den Berg.
25 september
● De raad stuurt Remmert Rijkens naar Selwerd om een begroting te maken voor de
werken aldaar.
26 september
● De syndicus deelt graaf Herman mede dat Stad en Lande de volgende dag een besluit
zullen nemen over de werken te Selwerd.
27 september
● Stad en Lande besluiten met luitenant en hoofdmannen
- dat Remmert Rijkens opdracht krijgt om het werk te Selwerd uit te voeren;
- brieven naar de hertog van Parma te sturen.
1591
30 september
● De raad, oud en nieuw, met taalmannen, gezworen meente en bouwmeesters van de
gilden
- nemen kennis van de concepten van de stukken, bestemd voor de hertog van Parma;
- stellen een besluit over de herbouw van een molen uit tot na bezichtiging van de
situatie bij de Oosterpoort;
- stemmen in met een aanbevelingsbrief voor Derck Goltsmit.
1 oktober
● Stad en Lande besluiten in aanwezigheid van luitenant en hoofdmannen
- aan de stadhouder en de hertog van Parma een kopie te zenden van het request van de
Duitse hoplieden om voortzetting van de betaling van de lening op de oude voet;
- Johan Hoendricks 550 daalders te betalen.
2 oktober
● De Duitse hoplieden willen antwoord op hun request.
5 oktober
● De proost van Schildwolde en Popco Ufkens worden gemachtigd geld op te nemen voor
een reis naar Leeuwarden ter bespreking van de reparatie van de oude zeedijk.
7 oktober
● Stad en Lande nemen kennis van de rekenschap van rentmeester Johan van Deest over de
jaren 1588-1590.
● Graaf Herman van den Berg kan niet instemmen met korting van de lening voor hopman
Burggrave.
● De snikkevaarders en vissers buiten de Steentilpoort krijgen een officiële verklaring dat
zij geen burger of lid zijn van het Schuitenschuiversgilde.
391

1591
8 oktober
● De raad, oud en nieuw, met taalmannen, gezworen meente en bouwmeesters van de
gilden besluiten
- de schuld aan Hans van Gladbeek af te lossen;
- een nieuwe regeling te treffen voor de vrachtvaart op het Schuitendiep;
- over te gaan tot het herbouwen van een molen tussen de Oosterpoort en de
Drenkelaarstoren.
21 oktober
● De raad, oud en nieuw, met taalmannen, gezworen meente en bouwmeesters van de
gilden
- besluiten de helft van de verschuldigde bijdrage aan de Hanze te betalen en daarover
aan Keulen te schrijven;
- houden een vergoeding aan Jorgen van Goor en Derck Berends in beraad.
22 oktober
● Stad en Lande besluiten de soldaten van hopman Heerma af te danken.
26 oktober
● De raad besluit bezwaren van pater Samerius in aanwezigheid van luitenant en
hoofdmannen te bespreken.
● Er zijn tegenstrijdige berichten over de militaire ontwikkelingen bij Nijmegen.
30 oktober
De syndicus krijgt verlof een onderschepte brief aan Claes ten Buer te doen geven.
31 oktober
● De raad
- bespreekt brieven van de stadhouder over de val van Nijmegen met luitenant en
hoofdmannen, de oude raad, taalmannen, gezworen meente en bouwmeesters van de
gilden;
- besluit te schrijven aan de stadhouder en de hertog van Parma;
- neemt maatregelen ter beperking van de aanwezigheid van soldaten in de stad.
4 november
● Conceptbrieven aan Verdugo en de hertog van Parma worden goedgekeurd.
5 november
● De verordenten besluiten tot regeling van de weekleningen.
7 november
● Luitenant en hoofdmannen stemmen in met het voorstel om bij Oosterhoogebrug een
schans aan te leggen.
8 november
● De raad vergunt dr. Wilhelm Fonk een verklaring over kwijtschelding van schuld in een
geval van doodslag.
● Graaf Herman van den Berg verleent de inwoners van Noord- en Zuidbroek en Meeden
patent dat zij alleen soldaten hoeven onder te brengen wanneer dit door hemzelf bevolen
wordt.
392

9 november
● Graaf Herman van den Berg stemt in met maatregelen ter beteugeling van de overlast
door soldaten.
1591
12 november
● De turfleveranties aan graaf Frederik van den Berg worden voortgezet, maar tegen zo
laag mogelijke kosten.
● De raad beveelt een brief aan het stadsbestuur van Keulen over de bijdrage aan de Hanze
voor verzending klaar te maken.
● Graaf Herman van den Berg wil dat de door de soldaten aangerichte schade wordt
afgetrokken van de lening aan de hoplieden.
13 november
● Een delegatie van het stadsbestuur neemt deel aan de verkiezing van een nieuwe pastoor
te Eenrum.
21 november
● Burgemeesters en raad zijn van mening dat de breuke bij doodslag viermaal zo hoog
moet zijn dan bij andere delicten.
22 november
● Stad en Lande nemen besluiten op requesten van
- hopman Jan de Burggrave;
- hopman Tjaart van Heerma;
- Berent Reiners;
- de inwoners van Noord- en Zuidbroek, Meeden en Duurswold.
27 november
● De raad, oud en nieuw, met taalmannen, gezworen meente en bouwmeesters van de
gilden
- besluiten de waarde van de goudgulden bij boeten en breuken op doodslag en
overspel te stellen op 4 arensgulden;
- nemen zich voor een ordonnantie op hoererij op te stellen;
- nemen kennis van een brief van Verdugo inzake de val van Nijmegen;
- besluiten de door Sijbrant Menolts geleden schade opnieuw te laten bekijken.
● De syndicus bespreekt met de paters Samerius en Nijlen het onderhoud van de meester
van het Fraterhuis.
● De syndicus neemt deel aan besprekingen inzake de kwartiering.
28 november
● De raad neemt kennis van brieven van de hertog van Parma en de raad van Nijmegen.
29 november
● Graaf Herman van den Berg raadt aan de brief uit Nijmegen aan de hertog van Parma te
sturen.
30 november
● Luitenant en hoofdmannen, de raad, oud en nieuw, met taalmannen, gezworen meente en
bouwmeesters van de gilden nemen kennis van de brieven en apostilles uit het Hof en de
correspondentie met Nijmegen.
2 december
● De syndicus neemt deel aan besprekingen inzake de kwartiering.
393

1591
2 december (vervolg)
● De raad
- stemt in met een regeling voor de bevrijding van een door de vijand gearresteerde
medewerker van hoofdmansdienaar Hans Henricus, ten koste van de kerspelen waar
de arrestatie heeft plaatsgevonden;
- besluit opnieuw aan de hertog van Parma te schrijven.
3 december
● De raad besluit de brief van Nijmegen aan Parma te zenden.
6 december
● Een delegatie van de raad
- condoleert de graven Van den Berg met het verlies van hun zusters;
- bespreekt met Herman van den Berg de vrijlating van een Amsterdamse gevangene.
● De syndicus verzoekt graaf Herman de soldaten te vervolgen die een koopman hebben
beroofd.
7 december
● De raad laat aan graaf Herman vragen de schans in de Paddepoel weer te bezetten.
8 december
● De gezworenen stemmen in met de conceptbrieven aan de hertog van Parma, de graaf
van Mansfeld, president Pamele en stadhouder Verdugo.
9 december
● Graaf Herman van den Berg belooft op te treden tegen soldaten die wegens een
roofoverval gevangen zijn genomen.
10 december
● De raad neemt geen besluit inzake een dagvaarding van Johan Buckhorst naar Münster.
11 december
● Idem.
12 december
● Op advies van graaf Herman van den Berg worden alle soldaten naar hun vendels
gestuurd.
● De raad laat een besluit over het vrijlaten van een gearresteerde soldaat over aan graaf
Herman.
13 december
● Stad en Lande
- laten de beslissing over de afbraak van het dak van de kloosterkerk van Selwerd over
aan graaf Herman;
- stellen een commissie in om met de redger Berent Reiners een overeenkomst te
sluiten over het hem toekomende geld.
19 december
● Een kwestie tussen Warmolt Hilbrants en de abt van Selwerd wordt verwezen naar een
bijeenkomst van Stad en Lande.
20 december
● Besloten wordt gedurende zeven dagen te voorzien in voedsel voor 45 soldaten van
kapitein Zamora.
394

23 december
● De raad
- wenst dat de olderman zijn dienaren aanhoudt en dat over de uitvoering van het
stapelrecht nader overleg gevoerd wordt;
- treft een nieuwe regeling voor het halen van wijn.
24 december
● De nieuwe ordonnantie op de wijn gaat in.
28 december
● Stad en Lande en de hoofdmannen besluiten dat hopman Prenger zal beginnen met het
werven van soldaten.
● Een commissie van Stad en Lande bekijkt de aanspraken van wijlen Claes Bruyns en
Berent Reiners.
1591
29 december
● De raad besluit een gevangene uit te leveren aan de militaire autoriteiten te Selwerd.
● Graaf Herman van den Berg stemt in met de uitlevering van een gevangene aan de stad.
31 december
● De burgemeesters Johan Wyfring en Evert Ulger ontvangen brieven van graaf Willem
Lodewijk van Nassau.
● De raad besluit de gezworenen in kennis te stellen van een aan hem gerichte brief van
graaf Willem Lodewijk
395

1592
2 januari
● De raad, oud en nieuw, met taalmannen, gezworen meente en bouwmeesters van de
gilden en drie hoofdmannen
- besluiten de brief van graaf Willem Lodewijk aan de raad naar het Hof te sturen;
- bespreken het zenden van een gezantschap naar het Hof;
- staan Albertus Enens’ echtgenote toe in de stad te komen.
3 januari
● De raad en gezworen meente keuren concept-brieven aan de graaf van Mansfeld, de
stadhouder en dr. Peter Cornet goed.
● Taalman Herman Mensens vraagt opnieuw om een gezantschap ten Hove.
4 januari
● Graaf Herman van den Berg stemt in met het verzoek de proost van Schildwolde en
Popco Ufkens paspoort te verlenen voor hun reis naar Leeuwarden in verband met de
Oosterse dijken.
● De raad discussieert over het zenden van een gezantschap ten Hove.
5 januari
● De burgemeesters stemmen in met het voorstel van graaf Herman van den Berg om de
commissaris Vázquez met 30 ruiters binnen te laten.
● De raad besluit de gezworen meente in kennis te stellen van brieven van de graaf van
Mansfeld en dr. Peter Cornet.
6 januari
● De genoemde brieven, alsmede een brief van stadhouder Verdugo, worden aan oude raad
en gezworen meente voorgelezen.
7 januari
● De raad laat graaf Herman van den Berg weten dat hij de arrestant Weitecoeper niet zal
loslaten.
9 januari
● De syndicus en de officiaal bieden uit naam van Stad en Lande graaf Herman van den
Berg geschenken aan.
● Hopman Prenger wordt meegedeeld dat hij in zijn lening zal worden gekort wegens het
wangedrag van zijn soldaten.
10 januari
● De stadhouder verzoekt per brief de commissaris Vázquez naar het Hof te zenden.
11 januari
● De raad, oud en nieuw, taalmannen, gezworen meente, bouwmeesters van de gilden en
hoofdmannen
- nemen kennis van de brieven van Verdugo;
- besluiten een antwoordbrief te laten opstellen;
- zijn het niet eens met de door Verdugo bevolen afvaardiging van Vázquez;
- bespreken het zenden van een eigen gezantschap naar het Hof;
- dragen de olderman op zijn activiteiten nog een tijdlang op te schorten.
396

1592
13 januari
● De raad, oud en nieuw, taalmannen, gezworen meente en bouwmeesters van de gilden
hechten hun goedkeuring aan een ontwerp-remonstrantie aan de graaf van Mansfeld en
andere concepten.
● Stad en Lande besluiten bij graaf Herman van den Berg aan te dringen op verlaging van
de lening voor de hoplieden.
● De raad houdt een voorstel van de verordenten der Ommelanden om een bezending naar
het Hof te sturen in beraad.
● Stad en Lande besluiten Herman Sickinga ten aanzien van zijn vordering van 1000 dalers
vanwege de obligatie van Geert van Hesepe hetzelfde te behandelen als andere
schuldeisers.
● De raad houdt een verzoek van de prelaten om de stiefzoon van wijlen Christoffer
Jurgens toe te laten tot de Schuitenschuiversschans in beraad.
15 januari
● De raad neemt een overeenkomstig verzoek van graaf Herman in beraad.
16 januari
● Een delegatie spreekt met graaf Herman over een mogelijke verlaging van de lening voor
de hoplieden.
18 januari
● De raad
- laat op verzoek van graaf Herman een schriftelijk antwoord aan Willem Lodewijk
opstellen over de gevangenschap van Rolef Dercksen Weitecooper;
- staat de pastoor van de Akerk het gebruik van de pastorie te Zuidwolde toe.
20 en 21 januari
● De syndicus neemt deel aan de bespreking van de kwartiering der soldaten.
22 januari
● Graaf Herman van den Berg kondigt zijn vertrek aan en stelt als zijn plaatsvervanger
Antonie de Cocquel aan.
23 januari
● Graaf Herman van den Berg vertrekt naar Coevorden en Lingen.
● Commissaris Vázquez stemt in met de registratie en verkoop van de goederen van wijlen
kapitein Barducci.
24 januari
● De raad besluit een antwoord te laten concipiëren op de Münsterse klachten over het
optreden van ’s konings soldaten.
25 januari
● De raad stemt in met de ontwerp-brief aan Münster.
27 januari
● De raad stemt in met het uitschrijven van sauvegardes voor Friese schippers, op
voorwaarde dat ook de vijand vrijgeleiden geeft aan de schuitenschuivers en andere
schippers op het Damsterdiep.
28 januari
● De syndicus schrijft aan de raad om vrijgeleiden voor Friese schippers.
397

1592
29 januari
● De syndicus
- deelt pater Samerius mede dat pater Adrianus in de vasten in de Sint Walburgkerk
mag preken;
- levert een schrijven van Christoffer Daems af bij de hoofdmannenkamer.
30 januari
● Op verzoek van de raad stuurt overste Cocquel 200 soldaten naar Woltersum.
31 januari
● De door Stad en Lande naar Willem Lodewijk afgevaardigde heren doen verslag.
● Afhoring van rekeningen van richter Doede Tjarcx.
● Verhoor van getuigen in de zaak tegen de luitenant van hopman Prenger.
1 februari
● Idem.
4 februari
● De raad
- ontslaat de luitenant van Prenger en verwijst hem uit de stad en haar jurisdictie;
- besluit enige karabijnschutters in dienst te nemen;
- informeert hopman Prenger over het vonnis tegen zijn luitenant.
8 februari
● Raadskeur; na aanvankelijke weigering neemt ook Joachim Ubbena weer zitting in de
raad.
11 februari
● De raad besluit een poging te doen de gevangen oldermansdienaar Hindrick Janssen vrij
te krijgen.
● Stad en Lande besluiten samen met luitenant en hoofdmannen te kijken naar de wijze van
executie van schattingen.
12 februari
● Stad en Lande en luitenant en hoofdmannen
- bespreken de wijze van executie van schattingen;
- besluiten komende dinsdag alle schatbeurders bij zich te ontbieden;
- nemen een besluit omtrent de uitvoering van administratie.
13 februari
● De raad besluit bij wijze van voorschot 50 dalers te betalen om oldermansdienaar
Hindrick Jansssen vrij te kopen.
16 februari
● De raad besluit het zenden van een gezantschap naar het Hof nog enige tijd uit te stellen.
17 februari
● De raad neemt geen besluit op het verzoek van kapitein Zamora om onderhoud voor zijn
soldaten.
18 februari
● De raad neemt een verzoek van enkele prelaten en hoplieden om de stiefzoon van
Christoffer Jurgens in de stad toe te laten in beraad.
398

18 februari (vervolg)
● De raad en de prelaten
- besluiten de soldaten van Zamora enig geld voor hun onderhoud te betalen;
- nemen de huisvestingskosten van commissaris Vázquez voor hun rekening;
- sturen de officiaal Krithe en de syndicus naar luitenant en hoofdmannen om hen te
vragen zorg te dragen voor het onderhoud van de Damsterwal.
19 februari
● De raad, verordenten van de Ommelanden en luitenant en hoofdmannen
- lezen brieven van de graaf van Mansfeld, stadhouder Verdugo, dr. Peter Cornet en
anderen;
- besluiten een Landdag te houden ter bespreking van de reparatie van de Oosterse
dijken.
● Ook de gezworenen nemen kennis van de genoemde brieven.
20 februari
● De raad besluit te schrijven aan de graaf van Mansfeld en de koning.
21 februari
● Naar aanleiding van klachten van het Gorecht over uitlopende soldaten spreekt de
syndicus met de overste Cocquel.
22 februari
● Hammonius besluit zijn aantekeningen.
1592
399

400

Glossarium
401

A
Acta lat: notulen
Ad animum lat: ± ter harte
Addieren: toevoegen
Adduceren: aanbrengen
Adjungeren: combineren met, toevoegen aan
Ad pios usus lat: ten behoeve van vrome doelen
Advertentie: mededeling, informatie
Advoueren, advoyeren: goedkeuren
Aggreeren, aggreatie: goedkeuren, goedkeuring
Allegiren: aanvoeren (van bewijs)
Alteratie: omwenteling
Altercatie: geredetwist
Amende: boete
Anbevehlen: bevelen, opdracht geven
Anse: Hanze; verbond van Noord-Europese steden
Apostille: beslissing op een rekest
Apprehenderen: aanhouden
Approbiren: goedkeuren
Articulatim lat: punt voor punt, puntsgewijs
Ascensionis Domini lat: Hemelvaartsdag
Assumptionis Marie lat: Maria Hemelvaart
Attentiren: ondernemen
Aventuir, bij: bij toeval
B
Beleven: believen
Berichten, sich: zich herinneren
Besche(h)en: plaatshebben, uitgevoerd worden, geworden
Besorgen: bang zijn voor
Bestelling, bestalling: aanstelling, commissie
Bevruchten: vrezen, bang zijn voor
Broecke (bruecke, breuke): soort boete; vergoeding voor het overtreden (breken) van een
wettelijke regel
Bruytlacht: bruiloft
Buren: boeren, plattelandsbewoners
C
Calamitates lat: rampen
Carspel, kerspel: parochie, kerkdorp
Cassieren, casseren, cassatie: afdanken, opheffen, opheffing, afschaffing
Casus, casum, casu lat: gev al(len).
Cav(i)eren: borg worden
Cessiren: ophouden
Citatio lat: dagvaarding
Citeren, citieren: dagvaarden
Cognitie: kennisneming (in juridische zin)
Colera: woede
Collator: degene die het benoemingsrecht heeft
Collegium, collegio lat, collegie: college
402

Commissarius, commissarii, commissario, commissarios lat: commissaris, perso(o)n(en) met
voorzien een officiële opdracht, gecommitteerde(n),
Commissio, commission: opdracht- of benoemingsbrief
Communicando lat: door informatie te verstrekken, tijdens een gesprek
Communicato [consilio] lat: na gehouden overleg
Concludendo lat: concluderend, bij wijze van conclusie, tot slot
Conclusione, pro lat: bij wijze van conclusie, tot slot
Concussie: verdrukking
Confereren: (ook) overdragen
Congratulieren: gelukwensen
Congressu, in hoc lat: om deze vergadering
Coniunctim lat: samen met, gezamenlijk
Contador sp: boekhouder
Contra lat: tegen, daartegen
Contrarie, ter: daarentegen
Contrarieren: tegenspreken, opposeren
Contrarium lat: het tegendeel
Corpus lat: lichaam, een ondeelbaar geheel
Culpiren: beschuldigen
Cursorie: cursorisch, als een lopend verhaal, zonder toelichting
D
Da: kan ook ‘indien’, ‘wanneer’ of ‘toen’ betekenen
Dan: kan ook ‘want’ betekenen (vgl. d: denn). Het woord betekent soms ook ‘maar’.
Debvoir: ‘plicht’; betekent in de uitdrukking ‘sein – tun’ zoveel als ‘het zijne doen’, ‘zijn
best doen’
Decanteren: bezingen
Decidiren: beslissen
Defalqueren: aftrekken, in mindering brengen
Delictum lat: misdaad
Depescheren: versturen
Des Coenincks Caemer: de hoofdmannenkamer, het college van luitenant en hoofdmannen,
maar ook de ruimte waar dit college vergadert.
Destiniren: bestemmen
Difficultates lat: moeilijkheden, bezwaren
Difficulteren: bezwaren opwerpen
Dimitteren: wegzenden, weg laten gaan
Discurriren: spreken
Ditesceren: rijk worden; zich verrijken
Duits: Nederduits, Nederlands
E
Edictum: verordering
Eed(t): onderdeel van een zijlvest
E. Gestr.: eure gestrengheit
Einhellig: eensgezind, unaniem
Electie: verkiezing
Entwaeren: van het genot of gebruik ontzetten; ontnemen
Eodem (die) lat: diezelfde dag
Eodem instanti/momento lat: op hetzelfde moment
Eodem puncto lat: op hetzelfde moment
403

Eo facto lat: nadat dit is/was gebeurd/gedaan, hierna
Erb.: Erbare
Ergo lat: dus
Erigeren: oprichten
Erleggen: betalen
Erntf.: erentfest
Erpietig: bereid
Ertogen: tonen, melden
Examen, examini, examine lat: onderzoek, verhoor
Excepto lat: met uitzondering van
Excursien: uitvallen (gezegd van soldaten die hun kwartieren verlaten)
Exercitium, exercitio lat, exercitie: uitvoering
F
Factum, facto lat: feit, daad
Faubourg fr: stadswijk buiten de muren, buitenwijk
Fine: doel
Foullen: wanorde
G
Garden: stropen
Geboeren: passen, behoren
Gen., Genade, Sein/Ir: (meestal:) stadhouder Verdugo
Gestendig [zijn]: toestaan
Gewertig: in afwachting, afwachtend
Gezworen meente: vertegenwoordiging van de burgerij
Gl. gl.: goltgulden (gouden gulden)
Gordijn: courtine, recht stuk wal tussen twee bolwerken
Gras gras gelijk: alle belastingplichtigen (per kerspel) op gelijke voet
Gravamen, mv. gravamina lat: bezwaar
Gülden: gilden
H
Hac hora lat: op dit moment
Hant: ook: handtekening
Hasarderen: aan gevaar blootstellen, risico lopen met
Henverner, henvorder: voortaan
Hernacher: hierna
Hinc inde lat: van weerszijden, wederzijds
Hoc die lat: op deze dag, vandaag
Hopman, mv. hopluyden (ook: haubtleut): kapitein
Huius lat: dezes, van deze (meestal: maand)
Huisman (hauszman, huysman, mv. huisluiden): boer
I
Impetuositeit: onstuimigheid
In consessu pleno lat: in de voltallige vergadering
404

Incontinenti lat: onmiddellijk
Incuseren: beschuldigen
In die cinerum lat: op Aswoensdag
In esse lat: in wezen
In fine lat: aan het einde, tenslotte
In genere lat: (in het) algemeen; in algemene zin
In memoriam revocieren: in herinnering roepen
In notam lat: in de uitdrukking ‘in notam nemen’: aantekenen
In omnem eventum lat: voor alle eventualiteiten
In pleno consessu lat: in de volle vergadering
In presentia lat: in aanwezigheid van
In specie lat: in detail, gedetailleerd; in het bijzonder, met name
Instanter, instantissime lat: nadrukkelijk, allernadrukkelijkst
Institutie: kerkelijke aanstelling
Instruction, instructie: puntsgewijze opgave van de zaken die een ambtenaar of gezant moet
verrichten
Instrumentum, mv. instrumenta lat: officieel document
In summa lat: tenslotte, kortom
Intercederen: bemiddelen, voorspraak doen
Intercession, intercessie: tussenkomst, voorspraak, bemiddeling
Item lat: evenzo. Luidt in een opsomming het volgende punt in.
Iterative lat: bij herhaling, meermalen
J
Jechts: iets
Jovis lat: donderdag
Judicialiter lat: gerechtelijk
K
Keller: keldermeester, econoom van een klooster
Klinket: kleine deur in een poort
’s Konings Kamer: de hoofdmannenkamer (college van luitenant en hoofdmannen), het
hoogste juridische en bestuurlijke orgaan in Stad en Lande
L
Lection: de lectuur, het lezen
Legatie: gezantschap
Lunae lat: maandag
M
Main levée fr: handlichting, opheffing van een beslag
Man: (soms) ‘maar’, ‘slechts’
Mandat, mandaat, mv. mandata: schriftelijke opdracht, officieel bevelschrift; in het bijzonder
gebruikt voor bevelschriften, uitgaande van Luitenant en Hoofdmannen (de
Hoofdmannenkamer)
Manderen, mandiren: opdragen
Maniëren: beheren, hanteren
405

Martis: dinsdag
Mentie: melding, mededeling
Mercurii lat: woensdag
Moviren: naar voren brengen
Mulstering: monstering
N
Nachdem: nadat, maar ook: omdat
Nochdan: nochtans
Notarius, notario, notarium lat.: notaris
Nuncii, van nuncius lat: van de nuntius
Nuncius apostolicus, nuncio apostolico lat: apostolisch nuntius, ambassadeur van de paus
O
Ob: (ook:) indien
Oberieren, sick: zich in schulden steken (vgl. fr s’obérer)
Occasie: gelegenheid
Offendieren: schenden, beledigen
Olderman: functionaris, belast met (onder andere) het toezicht op de naleving van het
stapelrecht
Opslaan (upslaen): bij opbod verkopen/verpachten
Ostaige: gijzeling
Overbodig: bereid
Overentsig: resterend
P
Pagador sp: betaalmeester
Pant: kwartaal
Patent: ‘open brief’, in het bijzonder aanstellingsbrief van een officier, waaruit zijn
bevoegdheid blijkt.
Pater, patri lat: derde naamval van pater (vader)
Pendinge: dijk of kade zonder versteviging van planken
Persona: hoofdpastoor van Sint Maarten
Perpetreren: doen, begaan
Persona publica lat: publiek persoon, openbare instantie
Persuaderen: overreden, overtuigen
Per vota lat: door middel van een stemming
Pitzeer: kleinzegel
Placet lat: accoord, instemming
Pleno consessu/senatu lat: in de volle vergadering/raad
Poltron: ‘Poltrone’ (It): luiaard, lafaard, ‘poltrón’ (Sp): lui
Pondereren: overwegen
Post haec lat: hierna
Postridie lat: daags na
Pourtraict: tekening
Preceptor lat: leraar
Prejudiciren: benadelen
Prejudicium lat: nadeel
Prejudiciabel: schadelijk
406

Prijs, goede: gerechtvaardigde buit (fr bon pris)
Probst: proost
Procediren: optreden
Pro conclusione lat: bij wijze van conclusie, ten slotte
Profaes: provoost, officier, belast met de uitvoering van militaire straffen
Pronunciren: uitspraak doen
Propositie, propost: voorstel, opmerking, interventie
Prorogeren: uitstellen
Pro resolutione lat: bij wijze van besluit
Protestiren: uitdrukkelijk verklaren, protesteren
Q
Quarto lat: op de vierde plaats
Quotiseren: het quotum vaststellen
Quotum, mv. quota lat: hoeveelheid, aandeel
R
Recensi(e)ren: behandelen, beschrijven
Recepis: ontvangstbewijs, kwitantie
Recognitie: erkenning
Recommenderen, recommendatie: aanbevelen, aanbeveling
Recompens: vergoeding
Redemptie: afkoop
Referendo lat: rapport doend
Regard dragen/nemen; aandacht besteden aan, in aanmerking nemen
Relaxiren: loslaten, op vrije voeten stellen
Remedium lat, remedie: redmiddel, (voorlopige) oplossing
Remittiren: verwijzen
Remonstrantie: klaagschrift
Resistentie: tegenstand
Resolutie, resolutio(n): besluit
Resolutive lat: resoluut (bijw.)
Responderen: antwoorden
Responsum lat: antwoord
Ringeren: korten
S
Sabbathi: zaterdag
Sauvegarde: (akte van) vrijwaring
Schepper: voorzitter van een schepperij (= onderdeel van een zijlvest)
Scholde: veerpont
Schrenkelen: provisorisch repareren van een waterkering
Schulteis: schout
Secours: hulptroepen
Secundo lat: ten tweede
Seditio lat: oproer
Sein Gen., Sein Genade : Verdugo
Sententie: gerechtelijke uitspraak
Sequenti die lat: de volgende dag
407

Servicen: leveranties van turf, kaarsen en stro
Signet: klein zegel
Simpliciter lat: eenvoudig (bw)
Sold, solt: soldij
Solis lat: zondag
Sonder, sondern: maar
Spoliatie: beroving
Staf: stil, werkeloos
Steckade, stackade: palissade
Stuypen: afranselen
Supersederen: uitstel plegen
Suppliceren, supplicatie: verzoeken, verzoekschrift
Suspendiren: ontheffen
T
Taelman: woordvoerder van de gezworen meente
Tardieren: treuzelen met, uitstellen
Tenteren: proberen, een poging doen
Terminus peremptorius lat: uiterste termijn
Tertio lat: in de derde plaats
Tot dien fine: met dat doel
Torqueren: pijnigen
Tracteren: behandelen
Transferiren: overzetten, vertalen
Translateren: vertalen
U
Unanimiter lat: eensgezind
V
Van: (vaak) door
Veador general sp: inspecteur generaal
Veendel: vendel, compagnie
Veneris: vrijdag
Verkeren: veranderen
Vermög: krachtens
Verordenten: afgevaardigden; hier in het bijzonder de Ommelander heren die namens de
Ommelanden mede het bewind voeren over het gewest Stad en Lande
Versichtigen: bekijken, bezichtigen
Verstrickung: arrest, detentie
Vertijen: vergiffenis schenken
Vexeren: kwellen, lastig vallen
Vicarius generalis, vicario generali lat: vicaris-generaal, plaatsvervanger van de bisschop
Victualia: levensmiddelen
Vilipendentie: schending
Vivres: levensmiddelen
Vlake, flaecke: mat van gevlochten wilgeteen
Vluchtmeer: gerucht
Vocieren: oproepen
408

Vota lat.: stemmen
W
Wan: wanneer, daar, omdat
Want: indien
Warf: vergadering
Wel: wie (vnw)
Weeklening: ‘voorschot’ ten behoeve van de betaling van de troepen
Went, wente: zie ‘wan’
Westerland: Westerlauwers Friesland
Wo: hoe, waar, wanneer, indien
Z
Zijlvest: waterschap
409

410

Index
411

Index op geografische en persoonsnamen
A
Abelens, Ayse 99, 351
Achelen, dr. Igram van, president van het Hof
van Friesland
120, 127, 131, 262-263, 356, 383
Achter de Muur 47
Achtkarspelen 96
Adorp 71, 82, 91, 207, 349
Adrianus, Haero (?) 104
Aduard (Groot Aduard) 12-14, 17, 49, 57, 61, 77, 79, 89, 108, 110,
118, 137-138, 167, 169, 195, 206, 276, 313,
334-335, 342-343, 346-347, 349, 386
– , abt 11, 21, 45, 68, 85, 109-110, 113, 154, 171-
172, 178, 211, 249, 268, 271, 297, 320, 328,
341
– , convent 99, 351
– , grietenij 98
Aduarderdiep 44, 119, 125, 355, 357
Aduarderhuis 138, 359
Aduarder Steentil 13, 44, 333, 341
Aduarderzijl 6, 73, 87-88, 90, 122, 130, 137, 174, 177,
203, 253, 333, 348-349, 356, 358-359, 368,
373, 382
Akerk 191-192, 194, 204, 210, 352, 354-355, 370,
373-374
– , kerkvoogden 105, 117, 191, 352
– , pastoor 191, 209, 211, 321, 370, 373-374, 397
Akerspel
Alberda
191, 193-194, 204
– , Egbert 5, 25-27, 29, 38, 47, 51, 74, 88-89, 92, 103,
147, 190, 337-338, 340, 342, 345, 348-349,
352, 370
– , Reint
Aldringa
126, 128, 173, 190, 298, 367, 370, 390
– , Habbe, raadsheer 3
– , Sixtus, vaandrig te Delfzijl 189-190, 298, 370
Alijt, weduwe van Wilbert Lubberts 231
Allershof, Loech, raadsheer 76, 192, 240
Alstätte 152
Alting, Egbert, secretaris van Groningen 7, 20, 27, 30, 46-48, 55, 63-64, 70, 73, 95-96,
98, 101, 116, 119, 126, 152-154, 158-159,
166-167, 186, 191-192, 195, 207-208, 220,
223-224, 228, 244-245, 249, 251, 267, 277,
286, 288, 290, 292, 302, 308-309, 317, 323
Alva, hertog van 39
Amsinck, Willem, raadsdeurwaarder 20, 128
Amsterdam
Amsweer, Doede van
311, 394
Ancklum, vaandrig in het regiment van graaf
Herman van den Berg
95, 234, 350
412

Anne, vrijbuiter
Antonius, ‘de olde’, priester in de Sint
Maartenskerk
Apherdianus, Johannes, commandeur te
Warffum
306
153, 321
Apoort (Draepoerte) 118, 162, 293, 298, 324, 355, 390
Appingedam (den Dam) 61, 68, 70-72, 74, 79, 83, 88-89, 99-102, 104-
106, 108, 110, 112, 114, 116-117, 139-140,
143, 158, 198, 200-201, 203, 205-206, 208-
210, 213-214, 217, 220-222, 292, 294-296,
343-345, 347-349, 351-355, 364, 372-376,
389-390
– , Augustijnenklooster 65, 130, 142, 158, 196, 364, 370-371
Arboreus, Adrianus, jezuiet 323, 398
Aremberg
– , graven van 326
– , Karel, graaf van 28
Arents
– , Gijsbert, raadsheer, artilleriemeester en
procurator van het Fraterhuis
– , Paulus, kapelaan in de Sint Maartenskerk 48, 191-194, 370
Aschendorf, rechter te 93
3, 61, 66, 76, 92, 140, 142, 144, 182, 185-
186, 190, 201-203, 216, 247-248, 251, 350,
368-370
Assen 118
Assonleville, Christophe d’, raadsheer in de
Geheime Raad en Raad van State
81
Atens, Popco, burger te Groningen 186
Augustijnenklooster te Appingedam 65, 130, 142, 158, 193, 364, 370-371
Aukens, Seerp 92, 349
Aylkens, Eisse, burger te Groningen 186
Aykema (Aukema), Berneer, senior van de
Akerk
191-192, 204-205
B
Baflo 160
– , commissaris te 46, 341
Ballen, Johan van, burgemeester,
3-4, 14-16, 21-22, 39-41, 48, 50, 60-61, 64,
legercommissaris
73, 85, 95-96, 99, 113-115, 119, 126, 146-
148, 150-151, 163, 172-175, 177-178, 187-
193, 195, 224, 264-265, 268, 273, 280, 282,
287, 298, 303, 317, 326, 334, 340, 342, 350,
354-355, 362, 367, 371
Barducci, Vincenzio, kapitein in het
koninklijke leger (Parduccho)
92, 106, 125-126, 322, 397
Baukens, Hilbrand 14
Beaujean, Jean – d’Erville, kapitein in het
koninklijke leger
88, 234
Becker voor de Poelepoort 77
Bedum 28, 44, 137, 338, 341
Beijumer Zuidwending 71
Bemmel, Thomas, raadsheer 3, 76, 115, 149, 191
Beninga, Gebke 27
Bentheim 166, 366
413

Berends, Derck 302, 392
Berg, van den, graaf 203
– , graaf Adam 256-257
– , graaf Frederik 12-13, 26, 28-29, 49, 51, 59, 64, 103, 106,
108, 124, 126, 147-149, 197-200, 205-210,
213-215, 217, 220, 237, 255-258, 260-264,
266-267, 281-282, 294-296, 305, 310, 333,
337-338, 342, 352-353, 357, 361, 371, 373-
375, 382-384, 386, 389-390, 393-394
– , graaf Herman 95, 103, 157, 195, 197, 201, 206, 209, 215,
220-223, 227, 237, 241, 253, 258, 266, 292-
293, 295-302, 304-305, 309-312, 315, 317-
323, 329, 352, 371-374, 376-379, 389-397
– , gravinnen Juliana en Wilhelmina 310
– , graaf Willem 310
Berge, Berend ten, hopman in het
324
414
burgerregiment
Bernardi, Garbrand 119, 121
Betuwe 128
Bierum, Remmert to 22, 102, 110-111, 271, 273, 336
Billy, Caspar de Robles, baanderheer van 28, 270, 315, 338
Blanckemeyer, overste in het koninklijke
leger
41, 49, 51, 61, 63, 89-90, 100, 105-107, 110-
111, 121, 129-130, 172, 176, 342, 344, 349,
352-353, 356-358, 367
Boelsens, Cornelis 306
Bolants, Godert 214
Bonn 104, 278
Bonnens, Jan, soldaat te Delfzijl 134
Borgsloot 154, 363
Bosch, Hans ten, muntmeester 19
Boteringepoort 149, 176, 207, 308, 324, 362
Bouknecht, Albert, taalman 76, 240
Bouwens, Ayse (Ayte) 129, 324
Brabant 81, 189, 273
Brake, Arent ter, raadsheer 76, 127, 143, 191, 240, 245, 248, 252
Brandlecht (bij Nordhorn) 93
Breda 93, 98, 130, 358
Breede 198
Bremen, Bremer 238, 244-245, 260, 262, 379-380, 383
Broeders des Gemenen Levens 39, 145
Broerkerkhof 173
Broerklooster zie: Minderbroedersklooster
Broersma , Michael 165, 252, 268, 365, 381
Brummer, soldaat te Delfzijl 263, 265
Bruren, ten zie: Minderbroedersklooster
Brussel 5, 9 , 19, 21, 24, 58, 99, 124, 135-136, 155,
163, 170, 186, 215, 318, 329, 335-337, 359,
365
– , Unie van 53
Bruyns, Claes, provoost te Delfzijl 314, 395
Buckhorst, Johan 212, 214, 230, 238, 243-244, 311, 374-375,
378, 380, 394
Bueckbinder, Adam 92
Büderich (Burich) 43

Buer, ten
– , Claes 27, 158, 303, 392
– , Johan 79, 303, 347
Burggrave, Jan de, kapitein in het koninklijke 88, 195-196, 210, 234, 298-299, 301-302,
leger
307, 315, 374, 391, 393
Burmannia, Reint 298
C zie ook: K
Caeter, Claes 32
Camminga, Tiete van, kapitein in het
koninklijke leger
201, 210, 372, 374
Campensis, Fredericus 121
Canter, Joachim, taalman, kerkvoogd ter A 3, 191-192
Christoffers 145
Clama, Hemmo, grietman te Visvliet
Clant
115, 117-118, 355
– , Allert 147-148, 172-173, 175, 361-362, 367
– , Egbert, te Uithuizen 157, 361
Cleve, Joost van, gewezen raadsheer
Cloot (Cloet)
52, 55, 174-175, 177-178, 367-368
– , Derck, taalman 3, 73, 162
– , Gerrit 238, 244
– , Willem 247, 381
Cocquel, Antonie, overste in het koninklijke
leger
157, 322-323, 329, 397-399
Coevorden 29-30, 36-38, 46, 48-49, 71, 105, 110, 115,
134, 212, 232, 267, 281-282, 285, 288, 291,
322, 333, 338, 352, 359, 397
– , Tractaat van 32, 220
Collum, Johan van, senior van de Akerk 192, 204-205
Condé-sur-l’Escaut 135
Coninck, Redmer, raadsheer 76, 149, 159, 200, 209, 217, 236, 240, 254,
327, 364, 374, 379, 382
Cornelis, Johan 213, 228, 230, 375, 377-378
Cornelissen, Simon 254
Cornelius, Hermannus, abt te Wittewierum 242
Cornet, dr. Peter, zaakwaarnemer van
Groningen aan het Hof te Brussel
274, 317-318, 329, 396, 399
Craenhals, Sebastiaen – van Hottinga,
auditeur
30, 338
Croisilles, Lambert de (kapitein Lambert), 96, 161, 177, 188, 194-195, 203, 235, 244,
kapitein in het koninklijke leger
260, 373, 379
Cuerts, Johan 129
D
Daems, Christoffer 323, 398
Dalen 29, 338
Dam zie: Appingedam
Damant, Nicolaas 81-82, 347
415

Damsterdiep 8-9, 13, 15, 17, 22, 60, 78, 122-123, 128, 171,
173-174, 263, 323, 335, 346, 356-357, 382,
397
Damsterwal 16, 22-23, 82, 174, 178, 254, 286-288, 328,
336, 347, 387-388, 399
Dantumadeel 96
Dassa (Dasoe, Dasz), overste luitenant in het 12, 59, 133, 135, 253, 282-283, 381, 387
416
koninklijke leger
Date of Doetie, vrijbuiter 6
Dekema, dr. Sicke 126, 331
Delfzijl 12-16, 21-22, 60, 88, 92, 94-96, 98, 108, 112,
130-131, 134, 150, 163-165, 167, 170, 177,
179-181, 183-187, 189-190, 196-198, 243,
254, 259, 263, 269-270, 273, 276-277, 280-
281-282, 290-291, 293, 307, 312, 333-334,
343, 348-351, 353, 358, 362, 365, 368-371,
381-386, 388-389
– , Oosterpoort 15-16, 21, 150, 336, 362
Delfzijlen, Drie 38, 173, 176, 287, 340
Desino, Diego de la 101; zie: Ledesma, de
Deventer 25, 221, 237, 241, 284, 288-289, 379, 388
– , deken te 25, 77, 337, 346
Diest (Deest), Johan van, raadsheer,
stadsrentmeester
6-7, 9, 14, 17-18, 21, 37, 41-42, 45, 69, 76,
78-79, 89, 95, 97, 99, 117, 131, 138, 149,
151, 176, 202, 210, 216, 240, 252, 256, 266,
293, 301, 305, 308, 312, 324, 327, 351, 360,
362, 391
Dilling, Albert 327
Dimmer, Jan, procureur-generaal in
Westerlauwers Friesland
Dircks (Dercksen)
52
– , Jan, vrijbuiter 100
– , Roelof, ‘Weitecoeper’ 315, 318, 321, 396-397
Dobboltzen, Johan en Claeske, te Kampen 218
Doetie, kapitein, vrijbuiter 6
Dokkum 262
– , Herman van, abt van Oldenklooster bij
den Dam
286
Dollard 8, 69, 186, 197, 266, 269, 345, 371
Dominicanenklooster zie: Predikherenklooster
Dorkwerd 123, 290, 356
Dortmund (Dorpen) , Berend van 80, 124-126, 129
Doys, Peter (en erfgenamen)
Draper
25
– , Derk, raadsheer 3, 16-17, 240, 318
– , Johan, vaandrig in het koninklijke leger 29, 338
– , hopman in het burgerregiment 92, 326
Drenkelaarstoren 64, 302, 392
Drenthe 11-12, 61, 67, 69, 96-97, 111, 118, 133, 168-
169, 219-220, 257, 295, 333, 338, 344, 353
Dronrijp, Cyprianus, notaris 138, 293
Dubbelt, stadsbode 17
Dülmen (Dulmen) 93
– , Johan van 20, 93, 335

Duits, Duitser(s), Hoog-Duitsers 27, 30-31, 61, 77, 88, 132, 208, 280, 299-300,
373, 391
Duitsland 11, 44
Durant, Spanjaard 161
Duurswold 8, 143, 164, 217, 308, 376, 393
E
Ebbingepoort 128, 255, 300, 302, 357
Eduardus 82
Edzard, graaf – van Oost-Friesland 79, 109
Eelde 220
– , schulte te 111
Eelts, Albert, hoofdman 127, 224
Eem, Gosen van der, auditeur 111
Eems 89, 147, 244-245, 265, 296
Eenrum 203, 209, 305-307, 373, 393
Eenum 182
Egmond, Otto van, kapitein in het koninklijke
leger
197
Elle, bode van luitenant-stadhouder De
Gouda
251
Emda, Everardus d’, secretaris van de 34
Hoofdmannenkamer 1520-1570
Emden, Emder 69, 77, 109, 152, 177, 217, 300, 317, 353
Emminge zie: Hemingers
Enens
– , Albertus 317, 396
– , Herman 317
Engeland, Engels 175
Engelbert 127, 154, 192
Engelberts
– , Hilbrand, vaandrig, later hopman te
Delfzijl
– , Johan 322
Enkhuizen 6, 332
Enschede 152
Ensse, van
– , Evert, drost te Coevorden en hopman in
het koninklijke leger
163-164, 182-184, 187-188, 190, 196-197,
234, 243, 257, 264, 270, 282, 290, 293, 369-
371, 382, 388
– , Herman, hopman in het koninklijke leger 322
Entens, Evert 305
Enumatil (Emetil) 12-13, 119, 121, 130, 135, 143-145, 147-149,
184, 209, 217, 221, 333, 356, 360-361, 374
Epe (bij Gronau) 152
Eppens, Abel 24, 117, 250
Equesnoy, vaandrig in het koninklijke leger 44, 341
Ernst, aartshertog – van Oostenrijk 150, 362
322
Essen, klooster 49, 140, 296, 360
Everardi, Popo, secretaris van de
Hoofdmannenkamer
5, 34, 99-101, 103, 112, 121, 149, 187, 196,
200, 202, 216, 254-255, 263-264, 277-278,
282, 287-288, 327, 351-352, 382
417

Ewens
– , Amso 28, 338
– , Hayo 225
Ewsum, van
– , Abeko 11
– , Caspar 141
– , Christoffel 113, 123, 354
– , Johan 306
– , Ulrich 123-124, 356-357
F zie ook: Ph
Faan
Farmsum 14, 29, 69, 74, 79, 88, 99, 101, 108, 112-113,
127, 131-132, 198, 200, 202-203, 206, 208,
214, 220-223, 261, 265, 346-347, 351, 358-
359, 372, 375-377, 383
Farmsumerzijl 38, 89, 287, 340
Farnese, Alexander, prins (hertog) van Parma passim
(Zijne Hoogheid, Sa Alteze, de hertog)
Febekens, Ayso – to Wartum, ambtman in het 5, 10, 333
Klei-Oldambt
Filips II (de koning, Zijne Majesteit, Kon. passim
418
Mat)
Finge, Fedrich, provoost 315
Finsterwolde 13, 201, 223, 372
Fivelgo
Fonck
254
– , Jan, proost van Sint Marie te Utrecht 43, 54
– , Willem, dr. 304, 392
Forster, Liborius, pastoor te Toornwerd 306
Fourneau, Hugo, hopman in het koninklijke
leger
197, 254-256
Foxhol 98
Frangipani, Ottavio Mirto, apostolisch 27, 32, 103-104, 118, 139, 220, 241-242, 248
nuntius te Keulen (de nuntius)
Frankfurt 246
Frankrijk, Frans 62, 103, 125, 130, 136, 150, 160, 163, 183,
222, 252, 268, 280, 283, 292, 320, 358, 364
Fransen, Johan 5, 332
Fraterhuis 39-41, 61, 65-66, 130, 138-140, 142-143,
158, 182, 190, 201-203, 268, 285, 309, 343,
364, 368, 370, 372, 384, 387, 393
– , Klerken- 40, 44, 140-141, 202, 372
– , Monniken- 201-203, 372-373
Frederici, Wilhelmus 70
Fredericus, stichter van Mariëngaarde 228
(Lidlum)
Frericks (Frerix)
– , Jebbe 132
– , Luitje 244, 255, 382
Frias, kapitein in het koninklijke leger 106, 156, 160, 269
Fries, Friezen (Westfriezen; Westerische) 11, 107, 119, 129, 323, 348, 355-356, 358,
382, 397

Friesland (Westerland, West-Friesland) 5, 26, 48, 52, 75, 85-86, 88, 96, 101, 107,
109, 112, 115, 121-122, 128, 132-133, 158,
176, 185, 201, 220, 244, 253, 275-276, 337,
354, 369, 385
– , Hof van (Westfriese Raad) 107, 131, 262
– , Staten van 27, 107, 126, 138, 360
Fritema
– , Feico van, koninklijk rentmeester 45, 82, 103, 115, 227, 233, 235, 238, 243,
341, 347, 377-380
– , Louwe, pastoor te Eenrum 305
– , dr. Peter, lid van de raad van Friesland 115, 354
– , Reiner 305
Fugger, bankiershuis 25
G
Gallia zie: Frankrijk
Geelmuiden 123
Geerts
– , Berend, kruitmaker 283
– , Berend – Zimmerman (Hantreecker) 94, 96, 112, 350, 353
– , Jacob 212, 232
Geestelijke Maagdenklooster (Olde Convent) 39, 41-42, 44, 50, 66, 145, 210, 220, 342,
374, 376
Gelderland 157
Gelre, hertog van 32
Gennip, Jan van, redger te Woltersum 324, 329
Gent 271
– , Pacificatie van 53
Gerkesklooster (Gerritsklooster) 276
Gerrits
– , Claes, raadsheer 3, 73, 76
– , Simon 255
– , Tonnis, redger te Middelstum 44
Geuzen 98, 102; zie ook: Staatsen
Gladbeek, Hans van 95, 302, 350, 392
Goltsmit, Derck 109, 300, 353, 391
Goor, Jurgen van 302, 392
Gorecht 59-60, 67, 119, 167, 169, 192, 213, 305, 329,
343, 370, 375, 399; zie ook: Selwerd, gericht
van
– , deken 210
Gouda, dr. Johan de, luitenant-stadhouder
van Stad en Lande, eerder syndicus van
Groningen (der leutenant)
5, 8-9, 15-16, 18-19, 22, 28, 30, 33-35, 37-44,
48-57, 69, 72, 85-87, 91-92, 98-99, 105-106,
112-116, 121, 131, 137, 142, 149, 151, 155,
173, 175, 182-183, 187, 194-195, 198-198-
199, 207, 225-227, 251, 254-255, 285-286,
298, 301, 324, 328, 332, 334-335, 339-342,
345, 351-356, 371, 377
7, 291
Goutum, Wybrand van, hopman in het
koninklijke leger
Graewers weide 64
Grave 303
Grijpskerk 98, 149, 180, 217, 368
419

Grijzemonniken (klooster te Termunten) zie: Termunten
Grön (Green), Caspar van, luitenant van
Wolfart Prenger
324-325
Groenlo 48
Groeve, de, bij Zuidlaren 164, 223
Groningen (de Stad) passim
– , bisdom 27, 45, 337, 374
– , bisschop 39, 210, 220, 232
Grootveld, Alexander, kapitein in het 88, 98, 101, 195-196, 234-235, 241-242, 277,
koninklijke leger
282, 299-301, 311-312, 315, 328, 351
Grote Markt 29
Grouw (Graw) 121
H
Halfambt 174, 203, 235, 244, 373, 380
Hallum 228
Halte (bij Weener) 147
Hammonius, dr. Wilhelmus, syndicus van passim
420
Groningen (de syndicus, ich)
Hantreecker zie: Geerts, Berend
Hanze (Ansee)
Harckens, Hemmo
234, 267, 286-287, 302, 305, 378, 384, 387-
388, 392-393
Haren 49, 51, 69, 140, 166, 220, 306, 342
Harssens
Harthouwers, Peter
82
Haselünne 305
Hasselt 277
Haykens, Johan 67, 93, 116, 149, 209, 374
Haxter, Otto van
Heerma (Herema), van
147-148, 172
– , Johan 213, 374
– , Tjaart, hopman in het koninklijke leger 7, 19, 29, 74-75, 96, 122-123, 131, 135, 148,
151, 160-162, 180, 186-188, 195-197, 213-
214, 216, 234, 239, 241, 244-245, 254, 262,
265-266, 269, 281-282, 290, 293-294, 303,
307, 338, 346-347, 350, 358, 362, 364, 375-
376, 379-380, 383-386, 388-389, 392-393
Heilige Geest Gasthuis 122, 356
Heimans, Matthijs, burger te Emden
Heinens
217-218, 376
– , Garbrand, raadsheer 3, 76, 152, 192, 207, 228-229
– , Luitje, kerkvoogd ter A 191, 205
Helmichs, Hindrick, taalman 76, 240
Helpman 166, 290
Helt, Claes, raadsheer 3, 26, 240
Hemingers (Emminge), Wilhelmus, priester 191-192, 204
Hendricus, Berend 93
Hendrik IV, koning van Frankrijk (koning
van Navarra)
130, 160; zie ook: Navarra, koning van
Henrich, dienaar van Hans Henricus 310

Henricus
– , Albert, hoofdmansdienaar 11, 115
– , Hans, hoofdmansdienaar 150, 259, 266, 275, 294, 310, 383-385, 394
Herestraat 116
Herinck, Henrich, wijnkoper 97
Hesepe, Geert van
Hessels
5, 38, 68, 320, 332, 340, 344, 397
– , Jacob, procureur-generaal bij de Raad van 271
Vlaanderen
– , kapitein in het koninklijke leger 271
Hillebrands, Warmold 249, 266, 279, 313, 384, 386, 394
Hinckemahorn 127, 143, 154, 360, 363
Hindrix, Brant
Hoendrix
271, 385
– , Harmen 202, 301, 372
– , Johan
Hoevel, ten
202, 301, 391
– , Fredericus, pastoor van de Akerk 191
– , Henricus 191, 204-205, 211, 374
Hogeland 9, 14-17, 320-321, 334
Holland 30, 52, 79-80, 95-97, 109, 130, 189, 338, 350
– , Staten van 96, 350
Holte, Writzer ten 271
Holwierde 21-22, 94, 96, 336, 350
Hommens, Botte zie: Hummens, Butte
Hongarije 11
Hoogkerk 126
Hoorn, klooster ten 210, 220, 374, 376
Hornhuizen 120
Hoving, Hendrick, hopman van een
97, 240
burgervendel, taalman
Hündfeld 152
Huet, Johan 300
Hugen, Derck 294
Hugenoten 136
Humme, dikke, vrijbuiter 116, 354
Humme (Homme), Junge, vrijbuiter (?) 118, 121, 356
Hummens, Butte, vrijbuiter 80, 100, 305, 311, 347
Humsterland 98, 251
Hunsingo 174
Husing, Rodolphus, voormalig deken 220, 232
I
Ieper 101
IJlst
IJsselmuiden, van
92
– , Coert 195
– , Ernst 15, 22, 68, 71, 85, 109, 113, 171, 178, 207,
271, 278, 280
IJsselmuidenborg (bij Warfhuizen) 91, 123, 349, 356
Ilstanus, Gellius 121
Indevelde, Peter Micault van –, drost te
Lingen
244, 322, 380
421

Innersdijk 16, 171, 174
Ipens, Reint, rechter te Appingedam 70, 72
Isebrants, Isebrant 117, 244, 355, 380
Iserkremer, Harmen 212, 230, 374
Italië, Italiaans 115
Itens, Waelke 223-227, 259, 377
J
Jacobijnen
Jacob
zie: Predikheren
– , bouwmeester 234
– , in de Pauw 238, 379
Jacobs, Geert 231-232, 378
Jans, Peter, te Zeerijp
Jansen
327
– , Barold, raadsheer 3, 66, 240, 245, 252, 325
– , Boleke 99, 351
– , Hindrick, oldermansdienaar 326-327, 398
– , Hinse, vrijbuiter 100
– , Mette 231
– , Meye, stadsbode
Jarges
245, 318
– , Albert, raadsheer, later ambtman in het 143, 324
422
Oldambt
– , Jeye, vrouw van Waelke Itens 223, 377
– , Jurgen 305
Jelgersma 118
Jelmers, Eysse 3, 73, 162, 244
Jever 263
Jezuieten (de Societeit, de patres) 32, 36, 39, 42, 44-47, 57-63, 65-66, 83, 87,
116, 118, 130, 132, 138-143, 158, 201, 247-
248, 250, 267-268, 284-285, 309, 340-344,
358, 360, 364, 384
– , college 32, 36, 40, 43, 62, 104, 158, 200, 283, 285,
339-340, 342, 344, 347-348, 352-355, 360
Johan, knecht 118
Jonge, Gerrit de, hopman in het Staatse leger 149, 362
Joris, Gerrit 20, 93, 335, 350
Juan, don 53
Julsing, Johan, tweede secretaris van
Groningen
27, 30, 38, 40-42, 44-46, 51, 61, 95, 98, 101,
149, 162-166, 172, 176, 191-192, 195, 204,
228, 250, 271, 290, 294, 296, 302, 321
Junckhans van Witmund 294
Jurgens, Christoffer, hopman te Delfzijl 13, 19, 94-96, 109, 151, 163, 169, 179, 187,
243, 320-321, 328, 333, 350, 353, 362, 365-
366, 380, 397-398
K zie ook: C
Kaaienlaan
Kamerijk 135
Kampen 216, 218, 376

Kanter, Joachim, kerkvoogd ter A zie: Canter
Katrijp 39, 41
Kattenhage 39
Ketelfuehrer 94
Keulen (Collen) 27, 32, 59, 103, 124, 234, 244, 267, 284, 287,
302, 305, 343, 378, 384, 388, 392-393
Klein Aduard (Sint Annen) 206
Klei-Oldambt 254
Klusman, burger te Bremen 238-239, 245, 380
Knijff, Johannes, bisschop van Groningen 220
Knol, Claes 149
Knoop, Matthijs, hopman in het Staatse leger 255
Kollumerland 96, 163
Korfken, Albert, van Haselünne 305
Kortrijk 101
Koster, Theso 41, 47
Krabbe, Johan 320
Kraenjaeger, Berent 117, 355
Kranepoort 162, 296
Kreupelstraat 36, 41, 44
Krithe, Johannes, pastoor te Westerwijtwerd,
officiaal, syndicus der Ommelanden (de
officiaal)
Kropswolde (Wolde) 260
L
4-5, 10, 19, 22-23, 28, 33-34, 39, 44-45, 47,
68, 78, 80, 82, 87, 104, 127, 143, 154, 160,
165, 167, 174, 182-183, 185, 187, 198-199,
210, 216, 221-223, 228, 238, 249-250, 253,
257-258, 260, 262, 265-266, 268, 275-277,
286-287, 292, 299-300, 310, 312-314, 319-
320-321, 326, 328, 333, 336, 339-340, 342,
352, 363, 366, 379, 383, 396, 399
Lackerissen, Geert 218
Lalaing, Emanuel de, markgraaf van Renty,
admiraal
Lamberts
zie: Renty
– , Evert 244, 246, 380-381
– , Johan 207
Langewold 96-98, 115, 178, 209, 217, 235, 350-351, 354,
374
Larrelt 77
Ledden, Johan van 203
Ledesma, Diego de, Spaans bevelhebber 101, 113-114
Leegkerk 125-126
Leer (Lier) 77
Leermens 106
Leeuwarden 4, 27, 112, 118, 122, 158, 277, 301, 317, 324,
337, 356, 391, 396
Lettelbert 209, 217, 233, 374
Lewe, Johan, raadsheer 76, 240
Lidlum, Klooster (Mariëngaarde) 228
Lier, Derck van, burger te Groningen 186
Liauckama (Loukema), Jarich van, luitenantkolonel
in het koninklijke leger
281
423

Lijflander, Otto, vrijbuiter 80, 84, 92, 349
Liga (Ligue), Heilige 130
Lingen 20, 93, 172, 322, 335, 397
– , drost te 95
Lithinius, deken van het Gorecht 36, 208, 210, 212, 218-219, 231-232, 378
Locquenghien
– , Antoine 58
– , Catharina, dochter van Johan de Mepsche 58, 343
– , Jean, burgemeester van Brussel 58
Logum 77, 346
Lopez, Juan de, pagador 14, 334
Loppersum 74, 101, 106, 182, 311, 352
Lubberts, Wilbert 231
Lübeck 287, 302, 387
Luitjens, Waelke 5, 210, 374
Luxemburg 245, 269
M
Maarhuizen, Peter van, secretaris van de
Hoofdmannenkamer
103, 175-177, 183, 207, 231, 248, 317, 368
Madrid
Maler
81
– , Berend Hendriks, taalman 76, 93, 136, 180, 240
– , Johan, bouwmeester van de gilden
Mansfeld
43, 73, 180, 308
– , Dorothea 150
– , Karel, graaf van 63, 137, 344, 359
– , Peter Ernst, graaf van
Marcus (Marx)
150, 163, 200, 202, 206, 212, 252, 268, 311,
317-318, 320, 328-329, 362, 365, 372-374,
394, 396-397, 399
– , burger van Groningen 93, 350
– , edelman 65
Marienbaum 291
Mariëngaarde, Praemonstratenser klooster te
Hallum (Klooster Lidlum)
228
Marne 16, 87, 91, 133, 144, 147, 157, 177, 185, 194,
200, 203, 228, 235, 241, 244, 249-250, 260,
273, 328, 348, 362, 367-368, 372-373, 377,
380-381, 383
Martena, Doeko 326
Martinikerkhof 48
Mastenbroek 118
Matthias van Oostenrijk 53
Maurits, graaf van Nassau, prins van Oranje 290
Meeden 195, 304, 308, 392-393
Menckens, Catharina en Reiner 218
Menkeweer 230
Mendo (Menda), Alonso, commandant van
de ‘Rode Vaan’
20, 166, 271
Mennens, Harmen 223-225, 227, 377
Menolts, Sybrand 308, 393
Mensens, Harmen, taalman 3, 240, 308, 317, 319-320, 396
424

Mepsche, de
– , Agnes zie: Munster, Agnes van
– , dr. Johan, voormalig luitenant-stadhouder 26, 53, 58, 68, 74, 78, 83, 97, 187, 344-346,
348, 350
– , Roelof (Rudolf) 16, 29, 68, 83, 337-338
Meye zie: Jansen, Meye
Micault, Peter – van Indevelde, drost te
Lingen
244, 322, 380
Middelbert 127, 154, 192
Middelstum 44, 137
Minderbroedersklooster (Barfuesser closter,
Broerklooster)
25-27, 43, 58, 68, 250, 256, 276, 305, 341
Molenkamp, Hartlief, schulte te Eelde en
Norg
111
Monbeeke, kapitein in het koninklijke leger 92
Montprat (Muntbrot), facteur der Fuggers
Moysteen, Frederik, raadsheer, later
burgemeester
3, 11, 15-16, 39-41, 68, 73, 76, 119, 127, 134,
143, 150, 240, 245-246, 252, 266, 287, 295,
297-298, 308, 313, 324, 326, 340, 355, 359
Münster 93-94, 117, 171, 212, 214, 230, 242-243, 253,
267, 293, 311, 322-323, 355, 366, 374-375,
378, 380, 382, 384, 389, 394, 397
– , bisschop 32, 45
Münsterland (Stift Munster) 93-94, 117, 350
Mulert
– , Anna 95
– , Ernst, drost te Lingen 95
Munnekeholm 138
Munnekezijl 163
Munster, van
– , Agnes, weduwe van Johan de Mepsche 26, 58, 68, 74, 83, 87, 97, 343, 348, 350
– , Gerrit (Geert), luitenant in het koninklijke
leger
13, 118-119, 333
N
Nassau
– , Maria van 310
– , Willem Lodewijk zie: Willem Lodewijk, graaf van –
Navarra, koning van (Henri IV) 130, 136; zie ook: Hendrik IV
Nederlanden, Nederlands 34, 57, 136, 150
Nederrijn 292
Niehoofsterzijl 251, 381
Nienoord 11-12, 85, 112, 131, 209, 217, 333, 374
Nieuwenhuis (Nijenhuis; schans bij Oterdum) 10, 333
Nieuwezijl (aan de Dollard) 69, 186, 197, 266, 269, 345, 371
Nieuwklap 119
Niezijl 57, 149, 157, 270, 277
Nijlen, Arnoldus OP, prior der dominicanen
(predikheren) en vicaris-generaal van het
bisdom Groningen ([frater] Arent, de
vicarius)
27-28, 30-34, 44-46, 48, 50, 62, 70, 103, 175,
196, 200-201, 208-210, 218-220, 228-229,
231-232, 241-242, 247, 250-251, 267, 309,
337-339, 341-342, 345, 352, 371-373, 376-
378, 384, 393
425

Nijmegen 127-128, 130, 132, 137, 292, 303, 308-311,
358-359, 392-394
Nising, klooster te Münster 212, 214, 230
Noordbroek 103, 164, 195, 304, 308, 352, 392-393
Noordbroeksterhamrik 103, 352
Noordbroeksterzijl 213-214, 374
Noorddijk 192
Noorderhoogebrug 135, 359
Noordhorn 88
Nordhorn 93, 115
Norg 97, 111, 120
Noue, François de la, Hugenoots veldheer 136
O
Obergum 82, 256
Ockens, Humme, vrijbuiter 100
Oldambt (Oldambten) 6, 61, 95, 125, 129, 143, 160, 195, 208, 210,
223, 251, 254, 263, 324, 350, 357, 373, 377,
383
Olde Convent zie Geestelijke Maagden
Oldenburg 152
Oldenklooster bij den Dam 154, 286, 296-297, 387
Oldenklooster in de Marne 32, 200-201, 228-229, 241, 247-250, 320,
328, 372, 377, 380-381
Oldenzaal 221
Oldenzijl 198
Olgerweg 127
Olieslager, Ubbe 185
Ommelanden (Umlanden, die Lantschaft), passim
426
Ommelanders
Ompteda, Fecke 38
Onderdendam 21, 74, 132, 135, 140, 146-148, 151, 155,
187-188, 213, 228, 230, 299, 336, 358-362,
369, 374-375, 378
Onderwierum 131, 358
Onnen
Oostenrijk
63, 166
– , Ernst van 150, 362
– , Matthias van 53
Oosterambt (van Hunsingo) 174
Oosterdijkshorn 174
Oosterhoogebrug 174, 274, 304, 392
Oosterhorn 265
Oosterkwartier 174, 259
Oosternieland
Oosterpoort
198
– , te Delfzijl 15-16, 21, 150, 336, 362
– , te Groningen 64, 300, 302, 344, 391-392
Oosterse dijken 294, 317, 325, 329, 389, 396, 399
Oosterwierum (Heveskesklooster),
71, 154, 172, 178
commandeur
Oost-Friesland, Oostfries 79, 93, 109, 124, 347, 353
– , graaf (graven) 79, 109, 152, 300, 326

Oostmahorn 185
Oostwold (Oldambt) 223
Ootmarsum 172, 221
Opslag, de 73, 96-97, 122, 127, 146, 156, 164-165, 202,
217, 276, 290, 345, 350-351, 356, 363-365,
372, 388
Opwierde 94, 96, 350
Oranje, prins Willem van 310
Osnabrück 290
Oterdum 4-5, 8, 15, 85, 112, 254, 260-261, 308, 332-
335, 353, 383
Ottens, Johan, stadsdienaar 204
Oude IJssel 310
Ovinge, Roelof 164, 365
P
Paaphorn onder Eenrum 306-307
Paddepoel 311, 394
Paix (?), hopman in het koninklijke leger 256
Pamele, Willem van, hoofdpresident van de 71, 81, 118, 244, 275, 311, 345, 380, 394
Geheime Raad en de Raad van State
Panser (Pantzer), Joachim 16
Papenburg 147
Parduccho zie: Barducci
Parijs 136, 160
Parma zie: Farnese, Alexander
Paus (Zijne Heiligheid) 31-32, 62, 67, 136, 242, 285
Paulus (Pauwel), heer, kapelaan in de Stint
Maartenskerk
zie Arents, Paulus
Pauw, Jacob in de 238, 379
Pedrosa, Andres, kapitein in het koninklijke 29, 64, 67, 103, 233, 235, 264, 338, 344, 352,
leger
378-379
Pellenrock, Hindrick, hopman in het
145, 193, 196-197, 203, 268, 371, 373, 384
burgerregiment
Peters
– , Gosen, te Norg 97
– , Thomas 216
Phebens, Eggerik Egges 185
Philips, Peter, stadsbode 309, 329
Poelepoort 64, 77, 105
Polman, Antonie 305
Popkenstraat 39-40, 44, 340
Portugal 37
Potter
– , Peter, hoofdmansdienaar 78, 305
– , Wolter, provoost te Delfzijl 264, 315
Predikheren (jacobijnen, dominicanen) 203, 209
– , klooster in de Ebbingestraat 46, 209, 341
Prenger, Wolfard, kapitein in het koninklijke
leger
290-291, 293, 298-299, 314, 319, 324-325,
328, 388-390, 395-396, 398
427

R
Reide
Reiners (Reinders)
14, 77, 95, 130, 257, 350
– , Berend, redger 225, 308, 312, 314, 393-395
– , Mencko 217-218, 376
Reitdiep 6, 16, 73, 83, 85, 98, 119-120, 122, 356
Reneman, Herman, pastoor te Westeremden 122
Rengers to Hellum , Egbert 171
Rennenberg, George van Lalaing, graaf van,
stadhouder
126, 170
Renty, Emanuel de Lalaing, markgraaf van,
admiraal (der admiral)
25, 48, 342
Reuken, mr. 193
Rheine (Renen) 93
Richardot, Jean, raadsheer in de Geheime
Raad en Raad van State
32
Rienks, Janke, uit Grouw 119, 121
Rijckman, Johan, senior van het Olde 32, 50
428
Convent
Rijkens,
– , Remmert 209, 300, 374, 391
– , Rijke, raadsheer 3, 39-41, 240, 325, 340
Rijn 37, 41, 59, 63, 93, 194, 292, 340
Rinck, Reiner, pastoor te Haren 306
Robbegat 231
Roberts
– , Harmen, kerkvoogd ter A 191-192, 205
– , Roelof, raadsheer 3, 16-17, 73, 76, 127, 143, 150, 200
Rodeschool (tussen Bedum en Middelstum) 137
Robles, Caspar de, heer van Billy zie: Billy
Rodehaan 325
Rolde 220
Rome 32
Rotgers, Hindrick, bakker 224
Rottum, abt te 16-17, 152, 154, 210, 248-249, 251, 266, 271,
275, 278, 287, 297-298, 314, 320
Ruigewaard 96, 98, 180, 217, 350, 368
Ruíz, Martin 100, 351
S
Samerius, Henricus SJ (de pater) 32, 40, 46-48, 57-58, 69-62, 65, 83, 87, 104,
130, 132, 139-143, 158, 193, 196-197, 201-
202, 247-248, 250, 283-285, 287-288, 303,
309, 323, 340-344, 358, 360, 370-373, 384,
387-388, 392-393, 398
Sauwerd 71, 82, 88, 91, 160, 299, 349
Scans, Johan, kapitein in het koninklijke 59
leger
Schaphalsterzijl 22-23, 173, 176, 263, 287, 336
Schar, Derck van, soldaat te Delfzijl 263
Schatter, Wolter, burgemeester 3, 76-77, 174, 225, 367
Schedam, Franciscus, voormalig deken 220, 232

Scheemderhamrik 59, 343
Schildwolde 337
– , proost te 14, 17, 27, 228, 294, 301, 317, 324, 335, 396
Schoemaker, burgemeester te Bremen 238
Schonevliet 93
Schoolstraat 39, 47-48
Schoten, Wybrand van, secretaris van graaf 215, 266, 294, 321
Herman van den Berg
Schram, Johan 209, 257, 276-277, 280-281, 386
Schueler, hopman in het koninklijke leger 125, 357
Schuitemakersstraat 39
Schuitendiep 60, 64, 101, 121, 127-128, 289, 302, 304,
320-321, 328, 351-352, 356-357, 392
Schuitenschuiversschans 355, 388, 397; zie ook: Schuitendiep
Schutte, Jacob 118
Selwerd 122-123, 132-134, 146-147, 172, 176, 195,
292, 296, 299-300, 305, 313, 315, 329, 356,
358-359, 361, 367, 383, 390-391, 394-395
– , abt te 21-22, 26, 47, 109, 132, 146, 152, 154, 207,
249, 312, 314, 320, 326, 358, 361, 394
– , gericht van
Sickinga
210; zie ook: Gorecht
– , Harmen 5, 38, 68, 84, 305, 320, 332, 340, 344, 348
– , Peter 256
– , Tjalco, hopman in het koninklijke leger 195-196, 234, 239, 241-242, 245, 254, 282,
293, 299, 301, 328, 379, 397
Siddeburen
Simons (Sijmens)
17
– , Douwe, vicaris te Uithuizen 306-307
– , Simon, kerkvoogd ter A 191
Singelstraat 47
Sint Annen (Klein Aduard) 206, 373
Sint Anthoniegasthuis 73, 345
Sint Augustinusklooster te Appingedam 65, 130, 142, 158, 193, 364, 370-371
Sint Geertruidsgasthuis 73, 345
Sint Janskamp (Sint Jansklooster) bij
200, 372
Vollenhove
Sint Jansstraat 39-40, 48, 340
Sint Maartenskerk 30, 104, 174, 191, 196, 218, 283-284, 306,
352
– , kapelaan 191
– , kerkvoogden 117
– , pastoor 103, 208
– , priesters 117
Sint Maartenskerkhof 48
Sint Maartenskerspel 191
Sint Maartensschool (de school) 36, 39, 47, 58-59, 61, 63, 65-66, 158, 343-
344
Sint Maartenstoren 36, 39, 41
Sint Marie te Utrecht 43
Sint Thonniskamp (bij Foxhol) 98
Sint Walburgkerk 41, 47, 58-61, 63, 65, 323, 343-344, 398
Sint Walburgkerkhof 39, 48, 145
Slochteren 214, 266, 269, 292, 296, 308, 324, 375
429

Sluiter, Alrick, raadsheer van de graaf van
Oost-Friesland
109, 353
Smehinck, Johan 208, 218
Sneek, Derk van 121
Snor, Grote 42
Spanje, Spaans 37, 43, 54, 60, 68, 72, 74, 79, 81-82, 84, 88,
99-100, 114-115, 125, 145, 164-166, 173,
176, 189, 269, 284-285, 343, 345-346, 354,
361, 363, 367
Spanjaard(en) 61, 69, 71, 73-74, 79-80, 82, 88, 100-101,
105-108, 110-114, 127, 131, 134, 139, 149,
152, 155-157, 160-162, 164, 166, 168-169,
284, 347, 351, 353, 358, 363-364, 366
Staatsen (de vijand) passim
Stad en Lande, Stad en Ommelanden passim
Stadshamrikken 119, 121, 129, 253, 262, 265, 305, 358, 383-
384
Staelberg (bij Nordhorn) 93
Stapels, Hayo 132
Starkenborg, Ludolf 34
State, Raad van 95
Staten-Generaal 53
Stedum 106
Steenbach, luitenant van Frederik van den
Berg
213
Steentilpoort 60, 64, 101, 105, 120, 122, 302, 344, 351,
391
Steenwijk 122, 139, 271
Stelmakers, Remmert 271, 385
Stoepen, de 73-75, 345-346
Sucquet, Peter, secretaris van Verdugo 7, 10, 17, 20, 67, 73, 80, 165
Sutphaniensis, Theodorus, pater van het
Fraterhuis
306
Suywindt, Luitje, vaandrig 7, 10-11, 298, 332-333
Swartwolt, Frerick 123
T
Talavera de la Reina
Tamminga, Allert 21, 26, 85, 109, 137, 336, 359
Tammingaborg te Hornhuizen 120, 126, 131-132, 146-148, 357-358
Taxis, Juan Baptista, veador general 79, 81, 346-347
Teck, Balthasar (Baltser), van Jever 263-264
Ten Boer 206
Termunten
– , Grijzemonnikenhuis 39
– , abt te 250
Thedema, Johan, burgemeester 3, 11-12, 22, 26, 32, 47, 68, 71, 76, 85, 113,
142, 149, 159, 171, 174, 188, 191-193, 204,
207, 211, 305, 317, 323, 333, 367
Thesinge, abt te 154, 294, 324
Thomas, Jacob, vrijbuiter 42, 80, 341
Ticheler, Doe 125
Tidingius, dr. Bernardus, medicus 245-247, 380-381
430

Tjapkens, Hanneke 324
Tjarks, Doede, richter in het Wold-Oldambt 324, 398
Toornwerd 306
Torre, de la (de Torres), Philippe, kapitein in 88, 90, 253, 295-296, 390
het leger van de koning
Trente, concilie van 46, 104
Trier
U
Ubbega (Ubbinge) 81-83, 88, 347
Ubbena
– , Duert, 27, 337
– , Joachim, burgemeester, hoofdman 3, 18, 24, 27, 31, 34, 37, 43, 49, 52, 54, 60,
64, 67, 74-75, 78-79, 81, 85, 113, 143, 149,
156, 174-175, 177, 182-183, 225-226, 291-
292, 298, 317, 325, 346-347, 367, 389, 398
– , Reint 43, 341
– , Willem 43, 341
Ufkens, Popco, hoofdeling te Siddeburen 17, 27, 171, 261, 271, 301, 317, 324, 329,
335, 391, 396
Uithuizen 157, 185, 306
Uithuizermeeden 198
– , pastoor te 104
Uitwierde 21-22, 94, 96, 336, 350
Ulenburg, Rembartus 126, 131
Ulft 310
Ulger zie ook: Olger
– , Duyrt, olderman 305
– , Evert, burgemeester, hoofdman 76, 172, 178, 192, 204, 209, 236, 238, 240,
268, 271, 287, 310, 314-315, 317-318, 320,
325, 328, 395
– sr, Ulger, raadsheer 76, 115-116, 185-186, 240, 276-277, 280-
281, 354, 369, 386
Upkena, Egbert, burgemeester 52, 127, 146, 149, 224, 240, 273, 286, 297-
298
Usquert 174, 254
Utrecht 52, 55
– , bisschop 45
V
Valenciennes
Vázquez
135
– , kapitein in het koninklijke leger 296
– , Francisco, legercommissaris 65, 92, 155, 179-180, 217, 261, 313, 318-319,
322, 328, 349, 396-397
Vega, Emanuel de, veldoverste, bevelhebber
van het regiment ‘Los Colmeneros’
152
Velen, Alexander van 93-94
Verdugo, Francisco, stadhouder (Zijn
Genade)
passim
Vierhuizen, pastoor te 138, 140-141, 360
431

Villiers, kapitein in het koninklijke leger 20
Visvliet 92, 96, 98, 112, 149, 184, 217, 350
Vlaanderen 81
– , Raad van 271
Vliet 277, 323
Volenkamers 64, 98, 105, 351
Vollenhove 123, 200, 372
Vos, Jasper (Casparus), pastoor van Sint 50
432
Maarten
Vredewold (Friedewolt) 96-98, 209, 217, 233, 235, 350-351, 374, 378
Vrese
– , Catharina 27
– , Ludolphus (Lucas), priester 191, 204
– , Luitje 132
– , Ocko, drost te Emden 27, 77, 109
Vries 220
Vrouw Amkenheerd 256
W
Waal, Walen, Waals 25, 44, 68, 206, 313
Wagenborgen 129, 185, 324, 369
Walckama, J. 121
Walraven, Albin 59, 80-81, 124-126, 129, 343, 347, 357-358
Warffum 30, 80, 92, 185, 198, 249
– , commandeur te 85, 153-154, 156, 271, 287, 312, 314, 320-
321, 326, 328
Warffumerriet 80
Warfhuizen 73, 91
Warmolt, zuster (?) 50
Wartum, Ayse to zie: Febekens
Wasingehuis (Washuis) 98, 119, 351
Watum 13, 15-16, 134, 185, 190-193, 196-198, 209,
254, 266, 333-334, 359, 369-371, 374, 384
Wedde 28, 195, 257, 337, 382
Weener 147
Weerdt, dr. Peter de, medicus 245
Weischer, Peter 293
Weitecoeper, Jan Dircks 315, 318, 321, 396-397
Wemele 27
Westendorp, dr. George van, raadsheer, 120, 122, 124-125, 127, 131, 275, 356
audiencier
Westerbroek 127, 192
Westeremden, pastoor te 122, 175, 178, 186, 188, 356, 367-369
Westerkwartier (Westerische quartier) 98, 129, 178, 202, 210, 217, 258-259, 263,
372, 376, 384
Westerland zie Friesland
Westerlauwers Friesland zie Friesland
Westfalen 79
Westfalingen 54
Wetsinge 71, 82, 91, 299, 349
Wetsingerzijl 173
Wierum 122-123, 356
Wigger, stiefzoon van Christoffer Jurgens 321, 328

Wijnbrugge, Herman 249, 254, 266, 279, 313, 381, 384, 386
Wijrtsma, Cornelis 231, 378
Wijtwerd, klooster 213, 249, 374
– , commandeur te 21, 154
Wilken, Johan, raadsheer te Emden 109
Willem Lodewijk, graaf van Nassau,
stadhouder in Friesland (graaf Willem)
4, 27, 30, 61, 85, 101, 107, 113, 118, 127,
132, 138, 142, 149, 175, 178, 207, 243, 254,
276, 294, 315, 317, 324, 338, 348, 355, 360,
368, 380, 389, 395-398
Willema, Jasper (Caspar), raadsheer 3, 240
Willems, Jan, hopman 203, 373
Winken, Ailco 15, 22, 186, 188, 190, 225, 261, 336
Winschoten 223
Winsum 6, 12-13, 26, 29, 71, 74, 80, 133-135, 146,
155, 187-188, 196, 216, 256, 266, 281-282,
299, 333, 337-338, 346, 361, 369, 376, 382
Winsumerzijl 6, 22-23, 131-132, 135, 173, 176, 187-188,
263, 266, 281-282, 287, 299, 336, 358-359,
369
Wittewierum, abt te 242, 251, 380
Wittewierumerhuis 39, 142
Wittmund 294
Wolde zie: Kropswolde
Wolden 85
Wold-Oldambt 129, 358
Woltersum 98, 323, 398
Wyfring
– , Johan, burgemeester, hoofdman 76, 85, 110, 113, 115, 128, 138-139, 145,
147, 156, 158, 163, 171-174, 177-178, 183,
191-193, 195-197, 200, 203-204, 206, 211,
226-227, 229, 237, 240-241, 245-247, 249,
251-252, 261, 264, 267-268, 271, 275, 278,
283, 287, 290, 295, 297-299, 305-306, 310,
312-315, 317-318, 321, 361, 367, 379, 381,
395
– , Sixtus, olderman 190, 313, 320
Z
Zamora, kapitein in het koninklijke leger 313, 328, 394, 398-399
Zanden, Otto van der (Van der Sant. Van 6, 88, 106, 195-197, 216, 234, 256, 299-301,
Sanden), kapitein in het koninklijke leger 313, 376
– , secretaris van Verdugo 7, 111, 118
Zandt, ’t 106, 181
Zeeland 254
Zeerijp (Rijp) 106, 184, 327
Zevenwolden 85, 168
Zomerdijk 129, 358
Zoutkamp 12, 73, 75, 87-88, 113, 120, 123-124, 126,
130, 138, 140-141, 146, 153-157, 160-161,
270, 272-273, 277, 309, 327, 333, 345, 348,
354, 360, 363-364, 385
Zuidbroek 195, 251, 304, 308, 381, 392-393
Zuidlaren 12, 49, 60, 69, 223, 296, 319, 333
433

Zuidwending 71
Zuidwolde 44, 341, 397
– , pastoor te 321-322
Zutphen 237, 241, 252, 281, 284, 379, 381
– , Dirk van, pater van het Fraterhuis 309
434

Gebruikte afkortingen
AAU Archief van het Aartsbisdom Utrecht.
AE Abel Eppens: J.A. Feith en H. Brugmans, eds., De kroniek van Abel Eppens
tho Equart, 2 dln. (Amsterdam 1911).
BGOG Bijdragen tot de Geschiedenis en Oudheidkunde, inzonderheid van de
provincie Groningen, 10 delen (Groningen 1864-1873)
DA Diarium Alting: W.J. Formsma en R. van Roijen, eds., Diarium van Egbert
Alting, 1553-1594. RGP grote serie 111 (’s-Gravenhage 1964).
EEPh Feith, H.O., ed., Kronijk van Eggerik Egges Phebens van 1565-1594.
Werken van het Historisch Genootschap, gevestigd te Utrecht, nieuwe serie
7 (Utrecht 1867).
ESA Een stad apart: Jan van den Broek, Groningen, een stad apart. Over het
verleden van een eigenzinnige stad (1000-1600) GHR 35 (Assen 2007).
FAE RHC Groninger Archieven; familiearchief Van Ewsum 1350-1646 (T 696).
GHR Groninger Historische Reeks
GVA Gronings(ch)e Volksalmanak.
HAG A.T. Schuitema Meijer e.a., Historie van het archief der gemeente
Groningen (Groningen 1974).
HJK RHC Groninger Archieven; archief van de Hoge Justitiekamer (T 136)
Hs Handschrift.
inv.nr. Inventarisnummer
JGD Julsing Geheim Dagboek: Jan van den Broek, ed. en vert., Het geheime
dagboek van Johan Julsing, Groninger Bronnenreeks 2 (Assen 2006).
KFH Klerken- en Fraterhuis: A.T. Schuitema Meijer en Eef van Dijk, Inventaris
van de archieven van het Klerken- of Fraterhuis te Groningen en daarmee
samenhangende stichtingen ([Groningen] 1973).
LCV Henri Lonchay, ed., Commentario del coronel Francisco Verdugo de la
guerra de Frisa (Brussel 1899).
MH Missivenprotocol Hammonius; RHC Groninger Archieven; stadsarchief
voor de reductie (T 2100, inv.nrs. 15.1 en 15.2).
MJ Missivenprotocol Julsing; RHC Groninger Archieven; stadsarchief voor de
reductie (T 2100, inv.nrs. 17.1 en 17.2).
Ms Manuscript.
OGD P.J. Blok e.a., eds., Oorkondenboek van Groningen en Drente. 2 dln.
(Groningen 1896-1899).
OBS W.J. Formsma e.a., De Ommelander borgen en steenhuizen
(Assen/Maastricht 1987 2 ).
RF Register Feith: H.O. Feith, Register van het Archief van Groningen, 9 dln.
(Groningen 1853-1877).
VH Verbaal Hammonius; RHC Groninger Archieven; stadsarchief voor de
reductie (T 2100, inv.nrs. 1.1 en 1.2).
RVH Reisverbaal Hammonius; RHC Groninger Archieven; stadsarchief voor de
reductie (T 2100, inv.nr. 2): Jan van den Broek, ed., Aantekeningen van dr.
Wilhelmus Hammonius over zijn handelingen als gezant van Stad en Lande
van Groningen naar de hertog van Parma (mei-november 1589) (Groningen
2008).
435

vr ‘Rood voor de Reductie’; RHC Groninger Archieven; Inventaris van het
archief van de secretarie van het stadsbestuur van Groningen en de
onderhorige jurisdicties, 1246-1594 (T 2100).
VR Everhard van Reyd, Historie der Nederlantscher oorlogen (Leeuwarden
1650).
zjed Zonder jaar en dag.
436