download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

Regionaal-historisch tijdschrift
22e jaargang
nummer 4/5
september 1990
Hondervijftigjaar
historie in Holland

Holland, regionaal-historisch tijdschrift
Holland is een tweemaandelijkse uitgave van de Historische Vereniging Holland, die voorts de reeks
Hollandse Studiën uitgeeft. Holland wordt kosteloos aan de leden toegezonden. Voor de Hollandse
Studiën gelden speciale ledenprijzen/ledenkortingen.
Redactie
J.E.A. Boomgaard, J.W.J. Burgers, M. Carasso-Kok, P.G.M. Diebeis, L.A.M. Giebels,
P.C.Jansen, P. Knevel, R.W.G. Lombarts, DJ. Noordam, J.C.M. Pennings, F.W.A. van Poppel,
E.L. Wouthuysen, W.M. Zappey.
Vaste medewerkers
H.J. Metselaars (archiefnieuws), P.J. Woltering (archeologie).
Kopij voor Holland en Hollandse Studiën alsmede te bespreken publikaties te zenden aan de
redactiesecretaris van Holland, mw.drs. J.C.M. Pennings, Algemeen Rijksarchief, Postbus 90520,
2509 LM 's-Gravenhage, telefoon 070-3814381.
De kopij moet worden ingediend conform de richtlijnen van de redactie. Deze zijn verkrijgbaar bij
de redactiesecretaris.
Opgave van publikaties op het gebied van de geschiedenis van Holland, die door hun wijze van
uitgave gemakkelijk aan de aandacht ontsnappen, gaarne aan de vaste medewerker voor de bibliografie,
H.J. Metselaars, Rijksarchief in Noord-Holland, Kleine Houtweg 18, 2012 CH Haarlem,
telefoon 023-319525.
Historische Vereniging Holland
De Historische Vereniging Holland stelt zich ten doel de belangstelling voor en de beoefening van
de geschiedenis van Noord- en Zuid-Holland in het bijzonder in haar regionale en lokale aspecten te
bevorderen.
Secretariaat: drs. F.J.M. Otten, p/a Rijksarchief in Noord-Holland, Kleine Houtweg 18,
2012 CH Haarlem.
Ledenadministratie: M.G. Rotteveel, p/a Rijksarchief in Noord-Holland, Kleine Houtweg 18,
2012 CH Haarlem, telefoon 023-3195 25.
Contributie: ƒ45,- per jaar voor gewone leden (personen), ƒ 50 - per jaar voor buitengewone leden
(instellingen), na ontvangst van een acceptgirokaart te storten op postgirorekening nr. 339121 ten
name van de Historische Vereniging Holland te Haarlem. Zij die in de loop van een kalenderjaar lid
worden, ontvangen kosteloos de in dat jaar reeds verschenen nummers van Holland.
Losse nummers: ƒ 7,50, dubbele nummers ƒ 15-, vermeerderd met ƒ3 - administratiekosten voor
een enkel nummer, ƒ5,50 voor meerdere nummers of voor een dubbel nummer. Losse nummers
kunnen worden besteld door overmaking van het verschuldigde bedrag op postgirorekening nr.
3593767 ten name van de penningmeester van de Historische Vereniging Holland, afd. verkoop
publikaties te Haarlem, onder vermelding van het gewenste.
Hollandse Studiën: delen in de serie Hollandse Studiën en het Apparaat voor de geschiedenis van Holland
kunnen op dezelfde wijze worden besteld als losse nummers van Holland. Gegevens over de
publikaties van de Vereniging zijn regelmatig te vinden in de rubriek Verkrijgbaar via Holland
achterin het tijdschrift.
ISSN 0166-2511
© 1990 Historische Vereniging Holland. Niets uit deze uitgave mag, op welke wijze dan ook,
worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt zonder voorafgaande schriftelijke toestemming
van de redactie.

J.E. Boomgaard, M. Carasso-Kok, P.C.Jansen
Honderdvijftig jaar historie in Holland, 1840-1990
Hondervijftig jaar geleden werd het oude Holland in twee provincies opgesplitst. De Historische
Vereniging Holland is ontstaan door een fusie van een Noordhollandse en een Zuidhollandse
vereniging, waardoor de splitsing weer gedeeltelijk ongedaan is gemaakt. De vereniging
en het tijdschrift kunnen zich dan ook met beide situaties, voor en na 1840, verwant
voelen. De redactie heeft besloten om de honderdvijftigste verjaardag van de twee provincies
te gedenken met een themanummer dat gewijd is aan 'Honderdvijftig jaar historie in Holland,
1840-1990'. De artikelen in dit nummer zien er op het eerste gezicht uit als een ongeordende
verzameling. Wat hebben schilderijen, schoolboeken, ridderromans, studentenmaskerades,
Scheveningse vissersvrouwen en musea met elkaar gemeen? Zij hebben hetzelfde
uitgangspunt: de historie.
Het leek ons interessant om een aantal voorbeelden te geven van gebruik van de geschiedenis,
nu eens niet om het verleden te leren kennen, maar om het heden of de toekomst te
beïnvloeden. De historieschilderkunst - hierover gaat het eerste artikel van J.J. Heij - had
de geschiedenis nodig om een boodschap aan de natie te verkondigen: de toekomst moet
even roemvol worden als het verleden geweest is. E. Mulder laat zien dat de historie ook de
jeugd, de toekomstige generatie, moest vormen; ook hier een nationalistische boodschap.
Uit het artikel over de historische roman omstreeks 1840 van B. Luger blijkt dat de hang
naar het verleden voor hoge oplagen zorgde; in de riddertijd was echte romantiek te vinden
en later zorgde de Gouden Eeuw voor nieuwe inspiratie. W. Otterspeer constateert dat ook
in de Leidse studentenmaskerades van voor 1870 nationalisme de voornaamste doelstelling
was. H. van Koolbergen verklaart het vasthouden aan de klederdracht door de Scheveningse
vissersvrouwen niet uit de liefde voor het verleden, maar uit de angst voor het heden - de
dreigende nabijheid van de steeds veranderende grote stad-en uit commerciële overwegingen;
de dracht fungeerde als keurmerk voor de echte Scheveningse vis. Ten slotte laat G.J.
van Setten in zijn overzicht van de Hollandse historische musea zien dat deze tegenwoordig
niet of nauwelijks bijdragen aan de lokale of regionale identiteit. Toch doet het ontstaan van
de meeste kleine historische musea of oudheidkamers in de laatste decennia van de 19e eeuw
vermoeden dat ook hier het verleden vaak gediend zal hebben om het heden te bezweren
of om de recente ontwikkelingen historisch te funderen.
Dit herscheppen of opnieuw ontdekken van het verleden gebeurde niet alleen in Nederland.
Overal waar in de 19e eeuw het nationalisme hoogtij vierde werd het verleden, al of
niet aangepast, in dienst gesteld van de toekomst. In Engeland spreekt men zelfs van 'invention
of tradition'. Meestal realiseren wij ons niet dat de bestudering van het verleden of het
vasthouden aan tradities niet alleen uit zuiver historische belangstelling gebeurde. Ook historische
verenigingen, waarover in een van de volgende nummers nog een artikel zal verschijnen,
zijn niet 'nutteloos'. Heel vaak worden de meest enthousiaste leden van lokaalhistorische
verenigingen niet gerecruteerd uit families die al generaties lang ingezetenen
zijn, maar lopen juist de immigranten voorop; kennis van het verleden fungeert hier als middel
om de aanpassing aan de nieuwe omgeving soepeler te laten verlopen.
Wij zijn de auteurs dankbaar dat zij de lezers van Holland in staat gesteld hebben om
eens met andere ogen naar de historie te kijken en wij hopen dat zij er evenveel genoegen
aan zullen beleven als de redactie van dit themanummer.
193

Jan Jaap Heij
Beeldende kunst en geschiedenis in Nederland, 1840-1990
'Er was een tijd, waarin de weegschaal der volkeren van Europa door hare vorsten niet ter
hand werd genomen, of de hollandsche maagd [...] wierp er mede haar oorlogszwaard of haren
olijftak in en deed door deze bijwijlen den evenaar overhellen [...]. Er was een tijd, dat
de hollandsche vlag werd begroet als de meesteresse der zee, waar ook ochtend- of middagof
avondlicht de oceanen van beide wereldhalfronden verguldde [...]. Er was een tijd, waarin
het door zijn beleid geëerbiedigde, om zijn goud benijde, en voor zijn kennis gevierde Holland
doordeze driedubbele kroon de rozen der kunst vlechten mogt, waarinhet [...] Europa's
bewondering wegdroeg voor zijne schilderkunst [...]', aldus E.J. Potgieter in zijn beroemde
opstel 'Het Rijksmuseum te Amsterdam' uit 1844. 1
Potgieters woorden zijn karakteristiek voor de nostalgie waarmee in de jaren veertig van
de vorige eeuw door vele Hollanders en andere Nederlanders naar het verleden werd gekeken,
speciaal naar de Gouden Eeuw, waarin ons land op politiek, economisch en - niet op
de laatste plaats - artistiek gebied de toon in Europa had aangegeven. In de eerste helft van
de 19e eeuw, in het bijzonder nadat in 1839 de afscheiding van België onder druk van de
grote Europese mogendheden definitief was geworden, was het pijnlijk duidelijk geworden
dat er van die grootheid weinig over was gebleven en dat het kleine Nederland internationaal
niet veel meer voorstelde. Slechts uit dat roemrijke verleden kon men nog enig gevoel van
nationale eigenwaarde putten en van daaruit enige hoop koesteren op een nieuwe bloeiperiode.
Daartoe moest het volk wel weer eerst flink worden wakker geschud uit zijn lethargie, zo
werd alhans in intellectuele kringen gedacht, en de beeldende kunst werd daarbij gezien als
een belangrijk hulpmiddel. Potgieter en veel van zijn tijdgenoten waren van mening dat de
beeldende kunst bij uitstek geschikt was om op het gemoed van een breed publiek te werken
en vonden het de taak van de kunstenaars om door het uitbeelden van de gedenkwaardigste
gebeurtenissen uit dat roemrijke verleden hun landgenoten aan te zetten tot een grotere inzet
voor het nationale welzijn. 2
Deze gedachte was niet nieuw in de jaren veertig. Het idee dat (beeldende) kunst een opvoedende
en stichtende taak heeft was bijna net zo oud als de kunst zelf. Aan het eind van
de 18e eeuw, in het tijdperk van de Verlichting, werd deze opvatting echter weer met nieuwe
kracht gepropageerd. Dit leidde tot een kunsttheorie, die uitging van een hiërarchie voor
de verschillende onderwérp-categorieën, waarin 'het historiëel' bovenaan stond, omdat
hiervan de sterkste verheffende invloed geacht werd uit te gaan. Onder 'historiëel' werden
overigens niet alleen onderwerpen uit de geschiedenis verstaan; ook bijbelse, mythologische
en allegorische thema's vielen, volgens een traditie die tot in de Renaissance is terug te leiden,
3
binnen deze categorie. Er werden bovendien diverse eisen aan gesteld: de taferelen
moesten vooral positief en voorbeeldig gedrag in beeld brengen, zo aannemelijk mogelijk
1 E.J. Potgieter, Proza 1837-1845 (Haarlem z.j.) 311-312.
2 Zie over dit alles: Catalogus Het Vaderlandsch Gevoel - Vergeten negentiende-eeuwse schilderijen over onze geschie
(Amsterdam, Rijksmuseum 1978) 12-53.
3 Zie: Catalogus Goden de goden - Verhalen uit de bijbel en de klassieke oudheid door Rembrandt en zijn tijdgenoten (Ams
dam, Rijksmuseum 1981) speciaal Albert Blankert, Algemene Inleiding', 15-32 en Catalogus Triumph und Tod
des Helden - Europaische Historienmalerei von Rubens bis Manet (Keulen/Zürich/Lyon, Wallraff-Richartz-
Museum/Kunsthaus/Musée des Beaux Arts 1987) speciaal Ekkehard Mai, 'Historia! - Von der Figurenmalerei
in Theorie und Praxis seit dem 16. Jahrhundert', 15-29.
194

Beeldende kunst en geschiedenis
Afb. 1. N. Pieneman, Prins Maurits laat het lijk van Jauregui onderzoeken, oogenblikkelijk nadat deze een aan­
slag op het leven van Willem i had volvoerd, te Antwerpen, 18 Maart 1582, 1838, olieverf op doek, 98x120 cm,
Teylers Museum, Haarlem.
zijn uitgebeeld 4
en op een behoorlijk formaat zijn uitgevoerd.
Vooral nadat Nederland in 1814 weer een onafhankelijk koninkrijk was geworden, werd
er sterk voor gepleit dat historiële kunstenaars de voorkeur gaven aan onderwerpen uit de
vaderlandse geschiedenis boven die uit de klassieke oudheid, welke tot dan het meest in de
mode waren. Geen prijsuitreiking op een academie of tekengenootschap of de feestredenaar
roerde dit punt wel even aan. R. H. van Someren verwoordde het bijvoorbeeld in 1830 aldus:
'Dan echter, wanneer de Vaderlandsche Schilder, op zijn eigen grond, uit eigen roemhistorie
wilde putten; wanneer hij het niet beneden zich rekende, aan de Heldendaden der Hollandsche
Beiling, Schaffelaar, Hambroek en Herman de Ruiter boven die van den Romeinsche
Curtius en Regulus de voorkeur te geven [...], zoodra, in één woord, de Historieschilder zijne
kunst den Vaderlande wijdde, ontging hem de bewondering niet [...].' 5
Op de 'tentoonstellingen van werken van levende meesters', die sinds de Franse tijd regel-
4 Dat hield in dat alles zoveel mogelijk moest kloppen met de overgeleverde gegevens; de hoofdpersonen moesten
lijken op bestaande portretten (als die er tenminste waren) en zaken als de kleding, de stoffering, de meubilering
en andere details mochten geen hinderlijke anachronismen vertonen. Zie: Het Vaderlandsch Gevoel (zie noot 2)
43-48 en M. van der Wal, J.J. Heij en X Graas, 'Geschiedenis en schilderkunst in de negentiende eeuw', Antiek
12 (1978) 634-647.
5 R. H. van Someren, 'Over den voordeeligen invloed des schilders op de nationaliteit zijner landgenoten - Redevoering
gehouden ter gelegenheid der jaarlijksche prijsuitdeeling en feestviering in het Teekengenootschap
"Hierdoortot Hooger", te Rotterdam, den 3. April, 1830', in: Verspreideen nagelaten dicht- en prozastukken (Utrecht
1852) 156.
195

Beeldende kunst en geschiedenis
matig in Amsterdam, Den Haag en (vanaf 1832) in Rotterdam gehouden werden, 6
was dan
ook geregeld iets historieels te zien. Voor 1820 was het aantal nog gering, maar daarna begon
het duidelijk te stijgen, totdat rond het midden van de eeuw gemiddeld zo'n 15 a 20 taferelen
uit de vaderlandse geschiedenis per expositie te zien waren. Daarna verminderde het weer
langzaam tot slechts een enkel stuk na 1890.
1840 was een goed historiestukken-jaar: op de Amsterdamse tentoonstelling hadden 26
inzendingen (van de in totaal 696) een historisch onderwerp (verdeeld over 22 schilderijen,
2 tekeningen en 2 beeldhouwwerken), vervaardigd door zestien Nederlandse en vier Belgi­
sche kunstenaars. Van de getoonde taferelen sloegen er 18 op de Noordnederlandse geschie­
denis (waarvan één op de eigen tijd), 3 op de Zuidnederlandse en 3 op de geschiedenis van
andere landen. Enkele voorbeelden: H.W. Cramer, De Graaf van Bossu dringt met zijn Spaansche
Krijgsbende in 1572 te Rotterdam de Oostpoort binnen, waartegen de Wacht onder aanvoering van Zwart
Jan zich heldhaftig verzet (nr. 91), J. Schoemaker Doyer, Prins Maurits 18 jaren oud, vertoont aan
zijne moeder Louise de Coligny, Douar van Prins Willem i, eene door hem zelve vervaardigde Teekening,
voorstellende, 'de Struik wordt eindelijk een boom (tandemfit surculus arbor)' en betuigt zijn voornemen,
om de voetstappen zijns vaders te drukken (nr. 109), J. Egenberger, Adriaan Brouwer te Antwerpen,
als Spion aangehouden (nr. 122), H. van Oostveen, Hasselaar weigert na de overgave van Haarlem
devlugt, hem door den Spaansche Krijgsoverste edelmoedig aangeboden {nr. 346), A. van Pelt, Rembrand
in zijne Schilderkamer, en Barends en Heemskerk op Nova Zembla (nrs. 360 en 361), N. Pieneman,
Charlotte de Bourbon, Gemalin van Willem 1, hem verzorgende na zijne verwonding te Antwerpen
(nr. 362), H.E. Reijntjens, Michiel Adriaans de Ruijter als jongen in de Lijnbaan (nr. 388), G.E
Sartorius, Prins Maurits, na den Slag bij Nieupoort (nr. 431), S. de Vletter, Frank van Borselen,
zich aan Jacoba van Beijeren als haren weldoener bekend makende (nr. 527), en J.K. Geverding, Het
Standbeeld van Willem i, Prins van Oranje; in Pleister (nr. 618).
De recensent van het gezaghebbend tijdschrift de Kunstkronijk was echter niet zo tevreden
over het gebodene: 'Onze verwachting is, bij een algemeen overzicht, zeer te leur gesteld ge­
worden. Wij vinden er, wel is waar, een groot aantal stukken; maar weinige, ja zeer weinige
van uitstekende verdiensten, en deze zijn dan nog, als het ware, zodanig begraven onder die
van mindere hoedanigheid, dat men dezelve met moeite gewaar werd.' 7
Van de geëxposeerde
historiestukken konden maar enkele zijn goedkeuring wegdragen; zo merkte hij bijvoor­
beeld over Schoemaker Doyers Prins Maurits onder meer op: '[...] de loodkleurige tint, die
zich door deze schilderij verspreidt, geeft aan dezelve iets onaangenaams', terwijl De Vletter
werd aangeraden zich 'voor als nog liever tot huiselijke tafereeltjes te bepalen.' 8
Alleen Piene-
mans Charlotte de Bourbon oogstte zijn onverdeelde lof: 'Overheerlijk heeft hij [ = Pieneman]
het karakter van het tijdvak, waarin zijn tafereel valt, begrepen, en wij vinden dit mede een
der verdiensten van deze schilderij. De teekening, schildering, toon en kleur zijn allergeluk-
6 De eerste van deze tentoonstellingen werd op initiatief van koning Lodewijk Napoleon in 1808 gehouden in
Amsterdam, in navolging van de Parijse Salons. Na enige jaren werden ze afwisselend het ene jaar in Amsterdam
en het andere jaar in Den Haag gehouden; vanaf 1832 ging ook Rotterdam in dit roulatieschema meedoen.
De omvang van deze tentoonstellingen bedroeg vaak meerdere honderden inzendingen. Ook in andere steden
werden af en toe op kleinere schaal dergelijke tentoonstellingen georganiseerd. Gedurende het grootste deel
van de 19e eeuw waren deze tentoonstellingen voor de meeste kunstenaars de enige gelegenheid hun werk in
het openbaar te exposeren. De catalogi vormen een zeer belangrijke bron van informatie over de Nederlandse
beeldende kunstproduktie uit de 19e eeuw. De genoemde aantallen historiestukken zijn gebaseerd op het turven
van de titels in deze catalogi.
7 Amsterdamse tentoonstelling', Kunstkronijk 1 (1840/41) 25.
8 Idem, 26-27:
196

Beeldende kunst en geschiedenis
Afb. 2. J. H. Egenberger, Prins Maurits laat het lijk van Jean Jauregui onderzoeken nadat deze een aanslag op
Willem van Oranje heeft gepleegd, 1850-1860, pastel en aquarel, 40 x 54,5 cm, Groninger Museum.
kigst, en [...] het onderhavige stuk strekt als het grootste bewijs van de onvermoeide pogingen,
die deze kunstenaar aanwendt om zich meer en meer te volmaken. Wij noodigen den
heer N. Pieneman uit op dezen weg voort te gaan, daar wij alsdan overtuigd zijn, dat zijne
voortbrengselen den roem onzer hedendaagsche historieschilders zal vestigen.' 9
Met het vestigen van die roem wilde het echter niet zo lukken. Zowel in kwalitatief als in
kwantitatief opzicht bleef de produktie aan historieschilderkunst (en ook -beeldhouwkunst
10
) achter bij die in het buitenland. Ook dit werd in de jaren veertig niet voor het eerst
geconstateerd; al vanaf de eeuwwisseling hadden verschillende auteurs zich met dit probleem
beziggehouden en getracht aan te geven waar de knelpunten lagen en hoe deze zouden
kunnen worden weggenomen. Zo was in 1807 door Teylers Genootschap een prijsvraag uitgeschreven
voor een verhandeling over het thema: 'De redenen van het klein getal der Nederlandsche
Historieschilders, en de middelen om in dit gebrek te voorzien.' 11
De hoofdoorzaken
die prijswinnaar Pieter Kikkert opsomde zijn ook door bijna iedere volgende auteur
als de belangrijkste redenen aangegeven: de Hervorming, waardoor de kerk als opdrachtgeefster
was weggevallen, het ontbreken van een machtig vorstenhuis, dat zijn heldendaden
liet vereeuwigen, en de afwezigheid van goede opleidingsmogelijkheden.
9 Idem, 26.
10 Zie: M. van der Wal, 'Krijgsman of staatsman? - De oprichtingsgeschiedenis van de twee standbeelden voor
Willem de Zwijger in Den Haag', Nederlands Kunsthistorisch JaarboekSi (1983: Monumentale beeldhouwkunst in Nederland)
39.
11 Zie: Het Vaderlandsch Geooel(zie noot 2) 48-49 en E. Koolhaas-Grosfeld, 'Nationale versus goede smaak - Bevordering
van nationale smaak in Nederland: 1780-1840', Tijdschrift voor geschiedenis 95 (1982) 616-621.
197

Beeldende kunst en geschiedenis
Afb. 3. H.F.C. ten Kate, Soldaten in wachtlokaal, 1860-1870, olieverf op paneel, 64x92 cm, Rijksmu­
seum Amsterdam.
Ook nadat onder Willem i in Amsterdam de Koninklijke Academie van Beeldende Kun­
sten was opgericht, die in 1820 van start ging, bleef dit laatste punt een probleem. Het insti­
tuut kreeg niet de beschikking over voldoende financiële middelen om het onderwijs zo in
te richten dat alle aspecten van het historieschilderen goed aan bod kwamen. Een medewer­
ker van de Kunstkronijk merkte dan ook in 1846 op: '[...] elk, die niet vreemd is aan de kunst
en hare eischen, weet welk een schat van kennis de historieschilder behoort te verwerven,
wil hij er naar streven, om zich dien naam waardig te tonen. Wanneer nu, bij zijne vorming,
de aankweeking dier kennis wordt veronachtzaamd [...], mogen wij dan wel met eenigen
grond iets degelijks voor de historieele schilderkunst in Nederland verwachten? Het be­
krompen akademisch onderwijs; ziedaar de voornaamste oorzaak van haren kwijnenden
toestand. Zoo lang niet even als in Frankrijk en België, ook hier te lande dit onderwijs op
breede schaal aangelegd wordt, zullen wij ons moeten getroosten met den verworven roem
in verschillende takken der schilderkunst, maar tevens onze minderheid in het historieële
moeten erkennen'. 12
Van de overheid, die door de economische malaise in de jaren veertig slecht bij kas zat, viel
echter weinig te verwachten. De beschikbare budgetten werden juist verminderd, terwijl al
in 1830, na het uitbreken van de Belgische Opstand, de aanvankelijk door Willem i beschik­
baar gestelde fondsen voor het aankopen van eigentijdse kunst weer waren geschrapt. 'Se­
dert het jaar 1830 toch, was daarop [= op de rijksbegroting] niet meer te vinden de som
van ƒ25.000-, die vroeger dienen moest, om de voortbrenging van nieuwe kunstwerken aan
te moedigen, en werden alzoo onze meest bekwame kunstenaars van de gelegenheid be­
roofd, op eene hunne waardige wijze, de heldendaden onzer voorvaderen te vereeuwigen
en alzoo krachtig op de beschaving en de volksgeest te kunnen werken, en moesten wij daarin
alzoo bij andere landen achter staan', zo constateerde de secretaris van de grootste kunste-
12 'De historieele schilderkunst in Nederland', Kunstkronijk 7 (1846) 2
198

Beeldende kunst en geschiedenis
naarsvereniging in Nederland, de Maatschappij 'Arti et Amicitiae' te Amsterdam, in
1848. 13
Toch zou alleen overheidssteun ooit verbetering kunnen brengen, want van het grote pu­
bliek viel weinig te verwachten, daar waren alle auteurs die zich met dit probleem bezighiel­
den het wel over eens. Maar zeer weinig Nederlanders zouden een groot tafereel met een
zich opofferende held of iets anders verheffends in hun woonkamer willen ophangen, voor
zover zij überhaupt geneigd waren geld aan kunst uit te geven, zo was de algemene opinie.
De invloedrijke Amsterdamse kunstliefhebber Jeronimo de Vries verwoordde dat in een toe­
spraak bij een prijsuitreiking in Felix Meritis in 1841 als volgt: 'Het historiële, waar het tot
deugd, eer en dapperheid, tot Nationale verheffing strekken kan, ben ik verre af van te mis­
kennen, veelmin te verachten; maar zijn onze gewone gebouwen, onze huizen voor zulke
schilderstukken wel zoozeer geschikt? Zijn die onderwerpen wel zoozeer overeenkomstig
met dien eenvoudigen, vreedzamen, stillen, huiselijke zin des Burgers [...]?''* De Vries had
dan ook grote twijfels of het met de Nederlandse historieschilderkunst ooit iets zou worden.
Als publiek en overheid het lieten afweten dan kon toch niet van kunstenaars verwacht wor­
den dat zij er mee door gingen. Elders in zijn rede stelde hij dan ook: 'Wij eerbiedigen het
grootsche historiële, daar het tot opwekking van vaderlandsliefde strekken kan. Enkele on­
zer tegenwoordige kunstenaars hebben zich op dit veld, het hoogste en edelste, gewaagd;
maar algemeen kan noch zal het, mijns oordeels, niet gemakkelijk hier worden. Ik vraag het
u, Toehoorders ! zijn de kunstenaars hier te lande daarvoor op den duur aangemoedigd en
beloond geworden? 15
Slechts een enkeling durfde vol te houden dat het gebrek aan uitzicht op een redelijke belo­
ning voor een kunstenaar geen motief mocht zijn om zich niet met historieschilderkunst be­
zig te houden. Zo staat in het jaarverslag van Arti et Amicitiae over 1853 het volgende te
lezen: '[...] zij het mij vergund alleen nog de opmerking te maken dat onze Maatschappij,
door de bevordering van den bloei der Beeldende Kunsten niet verstaat van het schilderen
een winstgevend beroep te maken, maar wel door de beschaving en ontwikkeling der kunste­
naren zeiven, hunnen invloed op geheel de natie te bevorderen en alzoo gunstig te werken,
niet alleen op de nijverheid, maar vooral nuttig te zijn ter verbreiding van Godsdienst en
goede zeden.' 16
De opsteller van dit verslag was de gevierde graveur J.W. Kaiser (1813-1900), die iets derge­
lijks als succesvol kunstenaar gemakkelijk kon zeggen. De meesten van zijn collega's moesten
er echter toch in de eerste plaats voor zorgen dat er brood op de plank kwam. Voor een schil­
der van goed in de markt liggende taferelen als landschappen en stadsgezichten was het vaak
al moeilijk genoeg het hoofd boven water te houden. Tekenend is de volgende opmerking van
de landschapschilder Gerard Bilders (1838-1865) uit 1863: 'Niemand moest schilder worden
zonder een water- en vuurzaak, een schaftkelder, een garen- en bandwinkel of iets nederigs
van dien aard tot broodwining erbij, 't Is een levenslange worsteling; levenslang zeg ik, want
mijn vader [ = de landschapschilder Johannes Warnardus Bilders, 1811-1890] voert haar reeds
sedert dertig jaren en is niet verder dan ik nu. Men leeft, maar in welke angstige zorgen!' 17
13 Verslag en naamlijst der leden van de Maatschappij 'Arti et Amicitiae' (1848) 30.
14 Jeronimo de Vries, Redevoering bij het verslag en de prijsuitdeeling de maatschapij Felix Meritis, onder voorzitting van h
departement teekenkunde, op den 27januarij 1841 gehouden (z.p, z.j) 9.
15 Idem, 8-9.
16 Verslag en naamlijst der leden van de Maatschappij 'Arti et Amicitiae' (1853) 41.
!7 G. Bilders, Vrolijk versterven, een keuze uit zijn dagboek en brieven door Wim Zaal (Amsterdam 1974) 123.
199

Beeldende kunst en geschiedenis
Afb 4 S Opzoomer, Het verzoek omgenaae aan rrins mauriis, IO*J-IOJU, oneven op uoeK., UUXUJQU,
Centraal Museum, Utrecht.
Gezien het voorgaande is het eigenlijk verbazend dat er nog zoveel gemaakt is, waarvan het
een en ander ook kwalitatief zeker interessant is. Een indruk daarvan is in 1978 gegeven in
het Rijksmuseum te Amsterdam in de tentoonstelling 'Het Vaderlandsch Gevoel', waar
ruim honderd voorbeelden van Nederlandse 19e-eeuwse historische uitbeeldingen te zien
waren te zamen echter hooguit enkele procenten uitmakend van wat er in totaal moet zijn
geproduceerd. Toch zijn er maar weinige kunstenaars geweest die zich echt op de historie­
schilderkunst hebben toegelegd. Jan Willem Pieneman (1779-1853) bijvoorbeeld, die dank­
zij het succes van zijn enorme doek De Slag bij Waterloo als een historieschilder bij uitstek
geldt heeft toch naast dit beroemde werk nog maar enkele andere historiestukken geschil­
derd; zijn oeuvre bestaat vooral uit portretten.
Een van de succesvolste Nederlandse historieschilders was zijn zoon Nicolaas Pieneman
(1809-1860), die hiervoor al even ter sprake is gekomen. Deze heeft als een van de weinigen
in Nederland gedurende zijn hele loopbaan met enige regelmaat historische taferelen ge­
schilderd. Hij debuteerde in 1834 met het schilderij De Admr. de Ruijter dodelijk gewond en
oogstte onmiddellijk groot succes. De bekende dominee-dichter J.J. L. ten Kate heeft dat als
volgt beschreven: 'Maar wat ik doen mag, is: met een enkel woord te gewagen van den alge-
meenen kreet van bewondering en welgevallen, waarmee ons volk den eersteling begroette
van geheel die reeks van Vaderlandsche stukken, die als zoo vele episoden van het grootsche
epos der Nederlanden, elkander opvolgden en aanvulden. Pieneman schilderde zijn Helden­
dood van De Ruiter, en niet alleen zijn naam in Nederland, maar ook de sympathie van Neder­
land, voor zijn persoon en werk was voor immer gevestigd.' 18
18 Necrologie in: Jaarverslag en naamlijst der leden van de Maatschappij 'Arti et Amicitiae' (1860) 52-53.
200

Beeldende kunst en geschiedenis
Een analyse van de compositie van zijn beroemdste werk, Prins Maurits laat het lijk van Jaure-
gui onderzoeken, oogenblikkelijk nadat deze een aanslag op het leven van Willem i had volvoerd, te Antwer­
pen, 18 Maart 1582, uit 1838 (afb. 1), maakt duidelijk waarom Pieneman zoveel succes bij
zijn tijdgenoten had. Er is veel te zien op het schilderij, maar de 'belichting' maakt meteen
duidelijk wie hoofd- en wie bijfiguren zijn. De rechterhelft van het beeldvlak is gewijd aan
het slachtoffer van de aanslag, Willem van Oranje, die omringd wordt door zijn echtgenote,
zijn dochter en enkele getrouwen. Hun bezorgdheid en ontsteltenis, die goed van hun ge­
zichten is af te lezen, moeten bij de beschouwer het medelijden vergroten voor het lot van
de 'Vader des Vaderlands', die zijn streven naar vrijheid en onafhankelijkheid voor onze
voorvaderen hier bijna met de dood heeft moeten bekopen. De linkerbeeldhelft is gevyijd aan
Maurits, die ondanks zijn jeugdige leeftijd als enige de tegenwoordigheid van geest heeft be­
houden en het lijk van Jean Jauregui laat onderzoeken naar sporen die naar diens opdracht­
gevers zouden kunnen leiden. Zo toont hij hier dat hij een waardig opvolger van zijn vader
zal zijn, die het Nederlandse volk bekwaam zal kunnen aanvoeren in de strijd tegen Spanje.
Voor 20e-eeuwse normen lijkt alles nogal theatraal en nadrukkelijk geconstrueerd, maar
in vergelijking met een wat latere, getekende uitbeelding (afb. 2) van dezelfde gebeurtenis
door Johannes Egenberger 19
(1822-1897) is Pienemans versie toch veel subtieler en spannen­
der 'geënsceneerd'. Egenberger (die bij het maken van deze tekening ongetwijfeld aan Piene­
mans schilderij heeft gedacht) heeft Maurits precies in het midden geplaatst en de overige
personen in een halve circel daaromheen gegroepeerd, zodat er één duidelijke hoofdpersoon
is en de rest bijfiguren zijn, waarbij Willem van Oranje nauwelijks belangrijker lijkt dan
Jauregui. Pieneman heeft daarentegen Willem van Oranje en Maurits beiden ongeveer even
veel nadruk gegeven en zijn tafereel zo in twee afzonderlijke voorstellingen verdeeld, maar
omdat die elkaar overlappen heeft hij wel bereikt dat de compositie een eenheid is gebleven.
De carrière van Pieneman is de uitzondering die de regel bevestigt. Alleen de iets jongere
Charles Rochussen (1814-1894) heeft op een vergelijkbaar succes als historieschilder kunnen
bogen. Het handjevol overige schilders dat geregeld historische taferelen exposeerde, zoals
Egenberger, Simon Opzoomer (1819-1878), Hendrik Albert van Trigt (1829-1899), Hendrik
Hollander (1823-1884), Abraham van Pelt (1815-1895) en Jan Hendrik van de Laar (1807-
1874), heeft het nooit zo ver geschopt en heeft zijn brood toch voornamelijk moeten verdie­
nen met het schilderen van genre-stukken en portretten of met het geven van les. De meeste
andere schilders die zich ooit op dit terrein hebben begeven, hebben dat alleen in het begin
van hun loopbaan gedaan. Ook al was er weinig markt voor historieschilderkunst, een begin­
nend kunstenaar kon daarmee wel de aandacht op zich vestigen; in tentoonstellingsrecensies
werden de geëxposeerde historiestukken bijna altijd het eerst en het uitgebreidst besproken,
overeenkomstig hun plaats in de onderwérpen-hiërarchie. En omdat een historisch onder­
werp geacht werd de zwaarste technische eisen te stellen, kon een kunstenaar er bovendien
goed mee aan zijn potentiële klanten laten zien dat hij zijn vak beheerste. Wanneer hij echter
eenmaal bekendheid had verworven, legde hij zich verder meestal toe op lucratievere onder­
werpen.
19 De tekening is niet gedateerd, maar kan op stilistische gronden tussen 1850 en 1860 gedateerd worden. Het
is niet bekend of Egenberger ooit de bedoeling heeft gehad de compositie in olieverf uit te werken; een dergelijk
schilderij is echter niet van hem bekend. Zie over Egenberger: Catalogus Zes Groninger kunstenaars (Groninger
Museum 1984) 58-67.
201

Beeldende kunst en geschiedenis
Afb. 5. B. de Poorter, Een Hagepreek voor de poorten van Utrecht, 1850-55, olieverf op doek, 124x159 cm,
Rijksmuseum Het Catharijneconvent, Utrecht.
Veel historische taferelen voldeden overigens nauwelijks aan de theoretische vereisten die
aan 'het historiëel' gesteld werden. De formaten waren vaak bescheiden en de onderwerpen
meestal meer anecdotisch dan verheffend. Dergelijke 'huiskamer-historieschilderkunst'
werd door veel theoretici en critici dan ook niet als volwaardig historiëel beschouwd en eer­
der gezien als genre-schilderkunst met een historisch tintje. Niet iedereen vond dit trouwens
erg te betreuren. De hiervoor reeds aangehaalde Jeronimo de Vries meende bijvoorbeeld:
'Het was een gelukkige inval [...] een kleiner historiëel voor ons daar te stellen, waarin het
historiële en tableau de genre zich gelukkig vereenigden en als te zamen smolten. Zegt mij, M.T.,
voldoet dit niet meer? Is het niet beter naar onzen smaak, voor onze woningen berekend?
[...] In 't kort, het historiële is loffelijk, maar stukken van dien aard, van beperkte maat, zijn
voor ons meer Nationaal en algemener te plaatsen; ook zij verdienen inzonderheid aanmoe­
diging.' 20
Zo ontstond er een typisch 19e-eeuwse onderwérp-categorie: het 'historische genre', die
overigens zeker niet specifiek Nederlands is maar in heel Europa bij veel kunstenaars en het
publiek populair was. Deze categorie is weer in twee subcategorieën onder te verdelen. De
eerste omvat historisch werkelijk gebeurde scènes, maar dan zonder verheffend, voorbeeldig
gedrag; de tweede omvat taferelen die (aspecten van) het (dagelijks) leven in een bepaald
tijdperk uitbeelden, zonder dat er direct een geboekstaafd historisch feit aan ten grondslag
ligt. Voorbeeld uit de eerste groep zijn Van Pelts Rembrandt in zijn schilderkamer en Egenber-
gers Adriaan Brouwer als spion aangehouden, die in 1840 in Amsterdam waren te zien; het gaat
trouwens in deze groep meestal om uitbeeldingen van figuren uit de wereld van kunst en
wetenschap die in hun dagelijkse doen en laten zijn weergegeven. Voorbeelden uit de tweede
20 De Vries, Redevoering (zie noot 14) 10-11.
202

Beeldende kunst en geschiedenis
groep uit dezelfde tentoonstelling zijn - waarschijnlijk 21
- Een Hoofdwacht, op het oogenblik
dat een Spion wordt binnengebracht, van Reinier Craeyvanger (nr. 89), en Een dame in wit satijn
en verdere beelden, van Henricus Turken (nr. 501).
Rond het midden van de eeuw gingen diverse kunstenaars zich vrijwel uitsluitend toeleg­
gen op het vervaardigen van dergelijke taferelen en zich daarbij specialiseren in bepaalde
typen scènes uit bepaalde tijdperken (meestal de Gouden Eeuw). Zo schilderde Johannes
Stroebei (1821-1905) voornamelijk 17e-eeuwse binnenhuizen, Herman ten Kate (1822-1891)
wachtlokalen of gelagkamers met drinkende en dobbelende 17e-eeuwse soldaten (zie afb. 3),
Hendrik Scholten (1824-1907) elegante paren in 17e-eeuwse kledij, Cornelis Springer (1817-
1891) 17e-eeuwse stadsgezichten, David Bles (1821-1899) en Henricus Reijntjes (1817-1900)
18e-eeuwse familiebijeenkomsten. Sommigen van hen probeerden in hun stijl ook aan te
sluiten bij het werk van die schilders die in die tijdperken zelf dergelijke taferelen hadden
geschilderd. Stroebeis schilderijen herinneren bijvoorbeeld vaak aan die van beroemde
voorgangers als Johannes Vermeer en Pieter de Hoogh, Scholten heeft zich soms duidelijk
geïnspireerd op Gerard Terborgh, Springer doet vaak denken aan Job Berkheide of Jan van
der Heyden en Bles heeft zeker goed gekeken naar het werk van Cornelis Troost.
Dat het historisch genre zo in de mode raakte is ongetwijfeld te verklaren uit de aantrek­
kingskracht die ervan uitging op een breed publiek. De vriendelijke, vaak anecdotische tafe­
relen bevatten zelden of nooit directe referenties aan oorlog of ellende en gaven door hun
historische enscenering slechts op een tot niets verplichtende manier aanleiding tot het mij­
meren over bloeiperioden uit het verleden. De historische kostuums boden de schilders bo­
vendien meer dan eigentijdse 19e-eeuwse kledij de gelegenheid om hun vaardigheden in het
weergeven van fraaie stoffen te demonstreren.
De echte historieschilderkunst was veel minder 'waardevrij'. Het 19e-eeuwse publiek kon
in heel wat historische gebeurtenissen paralellen met politieke strijdpunten uit de eigen tijd
zien. Door zo'n gebeurtenis tot onderwerp van een schilderij te maken kon een schilder, of
zijn opdrachtgever als die er was, zijn standpunt ten opzichte van eigentijdse problemen
kenbaar maken. Zo waren in de jaren veertig speciaal taferelen in trek waarin Johan van
Oldenbarnevelt en de gebroeders De Witt een hoofdrol speelden. Deze staatslieden hadden
immers in de 17e eeuw geprobeerd de politieke macht van het Oranjehuis in te perken en
waren ten gevolge daarvan op een nare manier aan hun eind gekomen. De 19e-eeuwse be­
schouwer kon in dergelijke taferelen een toespeling zien op het in zijn eigen tijd actuele stre­
ven naar grotere democratie, dat in 1848 tot een nieuwe grondwet zou leiden. 22
Een fraai voorbeeld levert Het verzoek om genade aan Prins Maurits door Simon Opzoomer
(afb. 4). Het schilderij geeft weer hoe in maart 1623 de weduwe van Van Oldenbarnevelt
samen met haar schoondochter en kleinzoon voor Maurits knielt om, tevergeefs, genade te
vragen voor haar zoon. Deze had om de dood van zijn vader te wreken tegen Maurits gecom­
plotteerd en was daarvoor zelf eveneens ter dood veroordeeld. Volgens de overlevering zou
Maurits de weduwe gevraagd hebben waarom ze niet ook, in 1619, voor haar echtgenoot ge­
nade had gevraagd, waarop zij geantwoord zou hebben dat haar man niét schuldig was ge-
21 Het is uit de titels in de tentoonstellingscatalogi lang niet altijd met zekerheid op te maken of het om een historisch
genre-tafereel gaat of om een eigentijds genre-tafereel. Wachtlokalen zijn echter bijna altijd in de 17e eeuw
gesitueerd en wit satijn moet ook bijna zeker op 17e-eeuwse kledij slaan. Beide schilders hebben bovendien regelmatig
historizerende taferelen geschilderd.
22 Zie: Het Vaderlandsch Gevoel (zie noot 2) 19-21; Van der Wal, Heij en Graas, 'Geschiedenis en schilderkunst' (zie
noot 4) 648-653 en A. van der Blom en P. Janzen, 'Nederlandse historieschilderkunst uit de vorige eeuw', Spiegel
Historiael 13 (1978) 388.
203

Beeldende kunst en geschiedenis
Afb. 6. J. Spoel, Het Beleg van Maastricht, 1579 (of De vermoeide bezetting), 1852, olieverf op doek,
112,5x140 cm, Koninklijk Nederlands Leger- en Wapenmuseum 'Generaal Hoefer', Delft.
weest. Het schilderij geeft Maurits weer als een hardvochtige vorst die zijn politieke tegenstanders
geen genade schenkt en verwijst, zonder die direct in beeld te brengen, naar de terechtstelling
van Van Oldenbarnevelt zelf, welke gebeurtenis door velen als een dieptepunt
uit Maurits' regeringsperiode werd gezien. Aanhangers van het liberalisme konden dit tafereel
opvatten als een waarschuwing voor de gevaren die een te grote macht van het vorstenhuis
met zich mee kan brengen. Opzoomer heeft nog meer schilderijen vervaardigd, die de
dood van Van Oldenbarnevelt en van de De Witten tot onderwerp hebben, 23
en hij mag dus
zeker als een aanhanger van het liberalisme beschouwd worden, ook al heeft hij zich, voor
zover valt na te gaan, nooit in het openbaar in die geest uitgelaten.
Andere kunstenaars hebben dat bij mijn weten overigens ook niet gedaan en in recensies
worden zelden toespelingen op dit soort betekenissen gemaakt. Dat vond men kennelijk algemeen
niet gepast; kunst en politiek dienden zo weinig mogelijk in direct verband met elkaar
gebracht te worden, althans in het openbaar. In het jaarverslag van Arti et Amicitiae
over het woelige jaar 1848 staat bijvoorbeeld te lezen: 'De kunst is een rijk op zich zelve en
heeft althans met politieke stelsels niets te maken. De kunstenaar behoort even als elk ander,
zijne staatsburgerlijke pligten te vervullen, maar miskent voorzeker hare regten door de
Kunst te [...] misbruiken tot voortplanting van staatkundige gevoelens. 24
Maar ook al is het moeilijk uit 19e-eeuwse kunsttheoretische en -kritische geschriften op
te maken, toch is het overduidelijk dat in veel historiestukken impliciet politieke toespelingen
zitten. Vooral is dat te zien in de vele schilderijen uit het begin van de jaren dertig waarin
de Nederlandse overwinningen op de Belgen in de Tiendaagse Veldtocht zijn uitgebeeld of
23 Zie: Het Vaderlandsch Gevoel {zie noot 2) 136-137, 142-143 en 172-173.
24 Verslag en naamlijst der leden van de Maatschappij 'Arti et Amicitiae' (1848) 29.
204

Beeldende kunst en geschiedenis
de heldendaad van Van Speyk, die zich liever in de lucht liet vliegen dan zich over te geven. 25
Dat het hier niet gaat om het propagereren van algemeen geldende morele waarden, maar
in de eerste plaats om het geven van uiting aan nationalistische gevoelens en aan de haat
tegen de zuiderburen is zonneklaar.
Behalve de gebeurtenissen uit de jaren 1830-31 bood de eigen tijd de 19e-eeuwer echter
niet veel heroïsche feiten die het uitbeelden waard waren. Het verleden was een veel grotere
en minder wisselvallige bron van onderwerpen en bood voor iedere politieke richting wel
een aanknopingspunt. Zo is het zeker niet toevallig dat er in de jaren vijftig veel schilderijen
met als onderwerp de Inquisitie of andere vormen van geloofsvervolging gemaakt zijn (zie
afb. 5). Ook verwante onderwerpen uit de (religieuze) geschiedenis van andere naties, zoals
de Bartholomeusnacht of feiten uit het leven van hervormers als Luther en Calvijn, waren
toen in de Nederlandse historieschilderkunst populair. 26
De herinvoering van de katholieke
hiërarchie in Nederland, die in 1852 zijn beslag kreeg, hield de gemoederen in deze tijd da­
nig bezig en dergelijke thema's speelden in op de vrees bij een groot deel van het protestantse
volksdeel voor de groeiende invloed van het katholicisme. De katholieken op hun beurt kon­
den zich optrekken aan voorstellingen uit de middeleeuwen, de tijd toen Nederland nog on­
der één moederkerk viel.
Een vraag die speciaal in dit tijdschrift gesteld mag worden is of er ook verwijzingen naar
regionale tegenstellingen in de 19e-eeuwse historieschilderkunst naar voren komen. Is er bij­
voorbeeld iets te merken dat erop duidt dat de Hollanders een cultureel overwicht op de rest
van Nederland ('de provincie') hadden of meenden te hebben. Voelde men zich in kunste­
naarskringen in de overige provincies soms achtergesteld ten opzichte van het westen, zoals
dat in de tegenwoordige tijd vaak het geval is? Ook in de vorige eeuw waren de grote steden
in het westen de belangrijkste centra voor de beeldende kunst, waar de grote tentoonstellin­
gen werden gehouden en de kunsthandels gevestigd waren, maar ik ben nooit tegengekomen
dat een 19e-eeuwse criticus dit punt heeft aangeroerd, laat staan als probleem heeft gesigna­
leerd. In de vaderlandse geschiedenis zelf, zoals die in de geschiedenisboeken was vastge­
legd, lag het zwaartepunt nog meer dan tegenwoordig op 'westelijke' gebeurtenissen en de
historieschilders sloten daarbij in hun onderwerpkeuze aan, maar van verontwaardiging
daarover ben ik geen sporen tegengekomen (wat niet wil zeggen dat ze er niet zouden kunnen
zijn; misschien dat onderzoek in de 19e-eeuwse regionale pers nog eens iets oplevert).
De 'buitengewesten' zijn trouwens niet helemaal vergeten in de historieschilderkunst.
Vooral in de loop van de tweede eeuwhelft, toen er steeds meer belangstelling voor cultuur­
geschiedenis en archeologie kwam en historici ook meer onderzoek gingen doen naar andere
tijdperken dan de 16e en 17e eeuw, werden er langzamerhand wat meer 'perifere' onderwer­
pen uitgebeeld. In de Historische Galerij van Arti et Amicitiae uit 1860-64 (zie hierover ver­
derop) komen bijvoorbeeld ook taferelen voor als Een Hunebed (H. D. Kruseman van Elten),
Een Saksische landhoeve in de vijfde eeuw (C. Cunaeus), De beoefening derschoone kunsten in het klooster
teEyk in Limburg (J.A. Canta), Friesche schepen opeen ontdekkingsreis in het Noorden omstreeks 1038
(RH. Hendriks en J.A. Rust) oïGijsbert Japix (CE Philippeau). Ook uit meer traditionele
onderwerpen als De verrassing van Wezel in 1629 (J. Schex, 1857), Johan van de Kornput tijdens
het beleg van Steenwijk (G.E Sartorius, 1837), Jkhr. Willem van Zuylen bij Hardenberg (J.H. van
25 Zie: M. van der Wal, 'Maalt, o Kunstenaars! die wonderen aan het nageslacht! - De Belgische Opstand en
de beeldende kunst', De negentiende eeuw 4 (1980) 71-92.
26 Zie: Het Vaderlandsch Gevoel (zie noot 2) 21 en 78-80.
205

Beeldende kunst en geschiedenis
Afb. 7. J. Hari, Jan Steen in zijn atelier, 1828, olieverf op paneel, 49,5 x 65,5 cm, Teylers Museum,
Haarlem.
de Laar, 1873), De Slag bij Heiligerlee (R. Craeyvanger, 1846) of Het beleg van Maastricht (J.
Spoel, 1852, afb. 6) blijkt wel dat de Nederlandse historieschilders zich niet louter beperkten
tot het westen.
Hoewel het wat buiten het kader van dit artikel valt is het hier misschien interessant te signa­
leren dat in de landschapschilderkunst in de eerste helft van de eeuw vooral het 'oostelijke'
landschap, met zijn heuvels, bossen en woeste gronden in trek was. Het vlakke Hollandse
landschap werd in het tijdperk van de Romantiek nog niet erg visueel aantrekkelijk gevon­
den; het is eigenlijk pas door de schilders van de Haagse School in de jaren zeventig 'ont­
dekt'. 27
Onder landschapschilders kwam in de loop van de jaren veertig zelfs een trek naar
het oosten op gang en verscheidenen verlieten hun woonplaats in het westen en vestigden
zich, al of niet tijdelijk, buiten de randstad. Dat werd gemakkelijker doordat er steeds meer
en betere (trein)verbindingen kwamen die kunstenaars in staat stelden vanuit verder gele­
gen delen van het land toch contact te houden met het publiek en de kunsthandel in de grote
steden. Zo verhuisde de in zijn tijd zeer bekende veeschilder Jan van Ravenswaay (1789-
1869) in 1839 van Hilversum naar Westerbork in Drenthe (waar hij tot 1846 verbleef) en ont­
stond er wat later in Oosterbeek een echte kunstenaarskolonie, waarvan onder meer J.W.
en Gerard Bilders, Willem Roelofs, P.J.C. Gabriël, Anton Mauve en de gebroeders Maris
deel hebben uitgemaakt en waaruit weer later de Haagse School is voortgekomen. 28
Overigens kunnen ook in landschappen historische verwijzingen aanwezig zijn. Hoezeer
de 19e-eeuwse intellectueel zich overal van de geschiedenis bewust was, is op te maken uit
het boek Historische Landschappen van WJ. Hofdijk (eerste druk uit 1856). De auteur heeft
27 Zie Catalogus De Haagse School, redactie R. de Leeuw, J. Sillevis en Ch.Dumas (Den Haag, Haags Gemeente­
museum 1983) 17-19.
28 Zie: Victorine Hefting, Schilders in Oosterbeek (Zutphen 1981) en De Haagse School (zie noot 27) 56-60.
206

Beeldende kunst en geschiedenis
Afb. 8. H. Hollander, Rembrandt schildert de
Nachtwacht, circa 1856, olieverf op paneel, 25 xl9
cm, collectie J.K. Driessen, antiquair, Arnhem.
hierin een aantal Nederlandse landschappen beschreven, waarbij hij voor zijn geestesoog
de gebeurtenissen ziet herleven die zich daar in het verleden (zouden kunnen) hebben afgespeeld.
En als leden van de Oosterbeekse kolonie de Wodanseiken bij Wolfheze schilderden
zullen ze ongetwijfeld de historische achtergrond van deze benaming beseft hebben. Hetzelfde
moet ook gegolden hebben in de steden, waarin de 19e-eeuwer nog veel directer dan
in het landschap in de, veelal vervallen, architectuur de tastbare sporen van het verleden
dagelijks tegenkwam. 29
Terug naar de echte historieschilderkunst. Een bijzonder type onderwerp, dat in Nederland
veel meer voorkomt dan in andere landen, wordt gevormd door scènes uit het leven van kunstenaars
uit het verleden. 30
Deze onderwerpen hadden natuurlijk voor de schilders zelf bijzondere
waarde. Hiermee konden ze hun publiek eraan herinneren dat de reputatie van Nederland
in belangrijke mate bepaald werd door de prestaties van de grote meesters uit de
Gouden Eeuw, als Rembrandt, Frans Hals, Paulus Potter, Jan Steen, Jacob van Ruysdael
en vele anderen. Waren van de daden van Willem van Oranje, Maurits, Johan van Oldenbarnevelt,
Michiel de Ruyter en Johan de Witt de sporen alleen nog maar in de geschiedenisboeken
terug te vinden, het werk van de grote kunstenaars uit het verleden was voor een
groot deel nog steeds in stoffelijke vorm aanwezig, trok bezoekers van heinde en verre naar
Nederland toe en werd voor grof geld naar het buitenland verhandeld. Door hun grote voorgangers
uit te beelden hoopten 19e-eeuwse schilders ongetwijfeld dat iets van de roem van
die voorgangers op henzelf zou afstralen en dat het publiek daardoor ook wat meer eerbied
voor hun eigen prestaties zou gaan opbrengen.
29 Tot ver in de tweede helft van de eeuw bestonden de meeste Nederlandse steden nog grotendeels uit bouwsubstantie
die uit de 17e eeuw en vaak uit nog eerdere tijdperken dateerde. Zie: A. van der Woud, Het lege land
(Amsterdam 1987) 307-340.
30 Zie over dit thema: Het Vaderlandsch Gevoel (zie noot 2) 25-26 en M. Levy, The pointer depicted (Londen 1981).
207

Beeldende kunst en geschiedenis
Afb. 9. Reproduktiegravure door J. H. Rennefeld naar Paul Tetar van Elven, De Unie van Utrecht (uit
de Historische Galerij van Arti et Amicitiae), circa 1865, particuliere collectie (foto: Fotodienst Provincie
Drenthe).
Daarbij kwam natuurlijk nog dat de levensloop van veel van die grote voorgangers een
rijke oogst aan interessante feiten en spannende anekdotes opleverde, die de aandacht van
het publiek verzekerden. De losbolligheid van Jan Steen (zie afb. 7), Frans Hals of Adriaan
Brouwer, de financiële perikelen van Rembrandt, het waren allemaal thema's die een hoge
commerciële waarde hadden voor wie er goed gebruik van wist te maken. Dat dergelijke scè­
nes toch niet direct een positieve uitstraling op de eigen status hadden, namen veel 19e-
eeuwse schilders kennelijk voor lief.
Taferelen waarbij een kunstenaar uit het verleden hooggeplaatste personen in zijn atelier
ontvangt en bijna op voet van gelijkheid met hen omgaat waren natuurlijk meer geschikt
om de eigen status wat op te vijzelen. Een goed voorbeeld is Rembrandt schildert de Nachtwacht
van Hendrik Hollander uit circa 1856 (afb. 8). Het is niet het eerste schilderij dat Hollander
aan Rembrandt heeft gewijd; er zijn nog minstens vier taferelen van zijn hand bekend die
het leven van de grote meester als onderwerp hebben, waarvan één op groot formaat als on­
derdeel van de decoratie van de zaal waar de feesten ter ere van de onthulling van het stand­
beeld van Rembrandt in 1852 plaats vonden. 31
Ongetwijfeld heeft dit standbeeld, dat vooral
door de gezamenlijke inspanning van vele kunstenaars zeifis opgericht, meer dan alle schil­
derijen met scènes uit het leven van beroemde voorgangers een bijdrage geleverd aan de op­
waardering van de status van het kunstenaarsberoep. 32
De oprichting van het Rembrandtbeeld is in de eerste plaats een aangelegenheid van de le­
den van Arti et Amicitiae geweest, die al vrij gauw na de oprichting van het genootschap
31 Uit een reproduktie in houtgravure in de Kunstkronijk 13 (1852) 60, blijkt dat Hollander daar bijna dezelfde
compositie heeft gebruikt als in dit kleine paneeltje.
32 Zie hierover: V. Veen, Het Rembrandtbeeld, hoe een kunstenaar in de 19e eeuw een nationale held werd (catalogus Amsterdams
Historisch Museum 1978) en M. de Roever, 'Verbroedering en kunstzin', in: Een vereeniging van ernstige
kunstenaars, red. J.J. Heij (Amsterdam 1989) 22-24.
208

Beeldende kunst en geschiedenis
Afb. 10. A.G. Bilders, Jacob Ruysdael (uit de Historische
Galerij van Arti et Amicitiae), 1864, olieverf
op doek, 85 x 59 cm, Rijksmuseum Amsterdam.
in 1839 voor dit beeld waren gaan ijveren. Vooral binnen deze vereniging, waarvan bijna
alle historieschilders lid waren en waarvan vader en zoon Pieneman en Charles Rochussen
jarenlang voorzitter waren, 33
werden de in het begin van dit artikel geschetste kunsttheoreti­
sche idealen gekoesterd, ook al was dat hoofdzakelijk in woord en geschrift. In hun beeldende
werk hielden de meeste leden zich uit markttechnische overwegingen voornamelijk bezig
met genre-, portret- en landschapschilderkunst. Toch heeft Arti ook een aantal tastbare
uitingen van die idealen voortgebracht. Onder haar beheer ressorteerde de 'Vereeniging tot
Bevordering van Beeldende Kunsten', welke onder meer reproduktiegravures naar eigen­
tijdse schilderijen uitgaf. Verschillende van die schilderijen waren historiestukken, waarvan
de voorstelling op deze manier onder een groot publiek verspreid werd. 34
Ook naar Nicolaas
Pienemans Prins Maurits laat het lijk van Jauregui onderzoeken [...] is bijvoorbeeld zo'n gravure
als 'premieplaat' voor 1853 door de Vereeniging uitgegeven.
Een veel grootser project was de al even genoemde Historische Galerij. Dit was een serie
van 102 schilderijen met taferelen uit de vaderlandse geschiedenis, die op voorstel van onder
anderen Cornelis Springer tussen 1860 en 1864 door leden van Arti is vervaardigd. De schil­
derijen waren gevat in een houten raamwerk langs de wanden van de expositieruimte in het
Arti-gebouw aan het Rokin te Amsterdam en waren te zien wanneer er geen andere tentoon-
33 Zie: Een vereeniging van ernstige kunstenaars - 150 jaar Maatschappij 'Arti et Amicitiae', red. JJ. Heij (Amsterdam
1989) 135-136. J.W. Pieneman was voorzitter vanaf de oprichting in 1839 tot 1845; zijn zoon in 1846-50, 1852-56
en 1858-60; Rochussen in 1864-65 en 1867-69; vanaf 1884 was Rochussen bovendien erevoorzitter.
34 Hoewel besloten was dat de gravures 'bij voorkeur een onderwerp uit de vaderlandsche geschiedenis' moesten
weergeven zijn de meeste naar genretaferelen gemaakt; kennelijk werden de beschikbare historiestukken toch
vaak te licht bevonden om in prent te worden gebracht. Zie: M. van der Wal, 'Het groote plechtanker onzer
Maatschappij: de fondsen, verlotingen, premieuitgaven en wedstrijden', in: Een vereeniging van ernstige kunstenaars
(zie noot 33) 115-116 en 154-155.
209

Beeldende kunst en geschiedenis
stelling werd gehouden. Zo was er altijd iets in de zalen te bezichtigen, hetgeen naar men
hoopte het bezoekersaantal zou bevorderen en daardoor meer entreegelden zou opleveren.
Toen het publiek er na enkele decennia op uitgekeken raakte werd de Galerij verwijderd en
in 1894 verkocht. 35
Naast traditionele historiestukken, zoals De Inneming van Den Briel (A. Waldorp), De Unie
van Utrecht (P. Tetar van Elven, afb. 9), Piet Hein brengt de Zilvervloot binnen (J. Greive) en De
verzoening van Tromp en de Ruyter (B. Wijnveld) bevat de Galerij overigens veel dat onder de
categorie van het historisch genre valt. Een aantal voorbeelden daarvan is al even genoemd
en kan aangevuld worden met Dejaarmarkt te Utrecht, in het begin der twaalfde eeuw (C. Rochus­
sen), Schuttersdoelen (C. Springer), Oud-Hollandsch Huisgezin (D. Bles) en De winter van het jaar
1740 (A. Schelfhout). Door deze ruime opvatting van het begrip historieschilderkunst - de
onderwerpskeuze was afkomstig van Hofdijk - werden de leden die niet veel ervaring in dit
genre hadden toch in de gelegenheid gesteld mee te werken. Zo leverden ook J.W. en Gerard
Bilders een bijdrage. De eerste schilderde Neêrlands woeste toestand, een moerassig landschap
zonder menselijke figuren, dat 'ons Vaderland in den staat der wording' 36
moest voorstellen;
het is het enige doek uit de Galerij dat in bezit van Arti is gebleven. Zijn zoon schilderde
Jacob Ruysdaal (afb. 10), hoewel hij van te voren weinig vertrouwen had in het resultaat, zoals
hij in een brief meedeelde: 'Historisch gevoel heb ik volstrekt niet, en ik zou mij niet kunnen
voorstellen van mijne decoratie iets anders te zullen maken dan een landschap met koeyen,
zoo als men het iederen dag te Oosterbeek kan zien, hoogstens met een man in kleederdracht
van b.v. 1600 erbij, die dan het effect zou maken van een weggeloopen student in maskerade-
tijd [...].'"
Gerard Bilders wordt tegenwoordig dan ook niet gewaardeerd om zijn bijdrage aan de histo­
rieschilderkunst, maar om zijn vernieuwende aanpak van de landschapschilderkunst. Hij
geldt als een voorloper van de Haagse School, de stroming waarmee modernere kunstopvat­
tingen in Nederland hun intrede deden. De schilders uit de Haagse School zagen niets meer
in historische taferelen. Zij vonden dat een kunstenaar alleen iets kon uitbeelden dat hij uit
eigen waarneming kende en braken met de hooggestemde theorieën van de oudere genera­
tie. Overigens hadden zij wel degelijk grote eerbied voor hun voorgangers uit de Gouden
Eeuw, van wie het werk ook voor hen een belangrijke bron van inspiratie vormde. Niet ten
onrechte schreef de Haagse literator Lodewijk Mulder over zijn vriend Julius van de Sande
Bakhuyzen (1835-1925): '[...] zijne kunst heeft de vastheid, de duidelijkheid, de eerlijkheid,
zooals wij ze bewonderen in de werken van onze oude Hollandsche meesters.' 38
Voor de
Haagse School waren die oude meesters echter geen direct voorbeeld meer om na te volgen
en kwam hun levensloop al helemaal niet meer in aanmerking als onderwerp.
Omdat in de kring van Arti et Amicitiae voorlopig nog aan de traditionele opvattingen
werd vastgehouden, ontstond er in de jaren zeventig een zekere animositeit tussen deze ver­
eniging en Pulchri Studio in Den Haag. Dit tweede genootschap, dat in 1847 was opgericht,
35 Zie over de geschiedenis van de Galerij: Het Vaderlandsch Gevoel (zie noot 2) 232-246, en Een vereeniging van ernstige
kunstenaars (zie noot 33) 24-25 en 35-36.
36 Een uitvoerige beschrijving van de schilderijen is te vinden in het boekwerk: J. van Lennep, W. Moll en J. ter
Gouw, Nederlands Geschiedenis en Volksleven (Leiden z.j. (ca. 1865)) dat reproduktiegravures naar alle schilderijen
uit de galerij bevat.
37 Geciteerd in Het Vaderlandsch Gevoel (zie noot 2) 244.
38 Lodewijk Mulder, Geschiedkundige novellen - Levensschetsen (Den Haag 1907) 309.
210

Beeldende kunst en geschiedenis
Afb. 11. R. Kennedy, De St. Elizabethsvloed van 1421 (detail uit wandschildering), 1914-1915, olieverf
op doek, Stadhuis Dordrecht (foto: Foto Stijns Dordrecht).
werd gedomineerd door de schilders uit de Haagse School, die probeerden wat af te knabbelen
van de hegemonie in de Nederlandse kunstwereld, die tot dan onbetwist bij Arti had gelegen.
39
Zo ontstond er, ruim dertig jaar na de scheiding van Holland, een scheiding der
geesten tussen de kunstenaars uit de twee belangrijkste steden van de nieuwe provincies. Pas
in de loop van de jaren tachtig kregen met de opkomst van het Amsterdamse impressionisme
modernere ideeën in Amsterdam eveneens de overhand. In 1892 namen de jongeren ook
binnen Arti het roer definitief van de oudere generatie over. 40
Toch verdwenen historische taferelen niet helemaal uit de schilderkunst. In de monumentale
wandschilderkunst, zoals die vanaf de jaren negentig door Antoon Derkinderen (1859-
1925) en Richard Roland Holst (1868-1938) werd gepropageerd, hield dit type onderwerp
bestaansrecht, zij het in een geheel nieuwe stilistische jas. Het eerste grote voorbeeld van
deze zogenaamde 'Gemeenschapskunst' wordt gevormd door de wandschilderingen van
Derkinderen voor het stadhuis van Den Bosch. Dit omvangrijke project werd in 1896 voltooid
en bestaat uit een serie voorstellingen die op symbolistische wijze de stichting en de
39 Zie: E. Fleurbaay en M. van der Wal, Koning Willem in en Arti - Een kunstenaarsvereniging en haar beschermheer in
de 19e eeuw (Amsterdam, Paleis op de Dam 1984) 27; Een vereeniging van ernstige kunstenaars (zie noot 33) 28-29
en 36-38 en S. de Bodt, 'Pulchri Studio - Het imago van een kunstenaarsvereniging in de negentiende eeuw',
De negentiende eeuw 14 (1990) 25-28.
40 Zie: J. Reynaerts, 'De club der woelingen' in: Een vereeniging van ernstige kunstenaars (zie noot 33) 30-36.
211

Beeldende kunst en geschiedenis
Afb. 12. D. Schwagermann, De verzoening van
Tromp en De Ruyter, 1943, olieverf op doek,
150x120 cm, Museum Paul Tetar van Elven,
Delft (foto: W. Nienhuis, Amsterdam).
beginjaren van de stad verbeelden. 41
Een later voorbeeld van Gemeenschapskunst, die tot
na de Eerste Wereldoorlog een factor van belang in de Nederlandse kunst is gebleven, zijn
de wandschilderingen van Reinier Kennedy (1881-1960) in het stadhuis van Dordrecht (zie
afb. 11). In dit ensemble, waaraan hij werkte tussen 1913 en 1926, nam Kennedy onder andere
een scène uit de St. Elizabethsvloed van 1421 op en een haventafereel uit de 17e eeuw. 42
Ook na de 'verjonging' van de jaren tachtig en negentig bleef onder Amsterdamse kunstenaars
en speciaal onder de leden van Arti et Amicitiae de belangstelling voor het verleden
echter levend. Veel meer dan in de kringen van de Haagse School werd onder de Amsterdamse
impressionisten waarde gehecht aan zaken buiten de beeldende kunst zelf, zoals literatuur,
wetenschap en geschiedenis. Vanuit Arti werden diverse (kunst)historisch gerichte
activiteiten ontplooid, ook al was het verleden voor de impressionisten geen onderwerp in
hun schilderijen zelf meer. Zo was de vereniging betrokken bij de organisatie van een grote
Rembrandt-tentoonstelling in het Stedelijk Museum in 1898 ter ere van de inhuldiging van
koningin Wilhelmina en stond men in 1906 uitgebreid stil bij de 300ste geboortedag van de
grote meester. 43
In de uitgaven van de Vereeniging tot Bevordering van Beeldende Kunsten
- ondertussen geen gravures meer, maar mappen met reprodukties - werd rond de
eeuwwisseling zelfs vaker aandacht aan oude dan aan eigentijdse kunst besteed. 44
Na de Eerste Wereldoorlog bleef Arti zich intensief bemoeien met kunsthistorische zaken,
zoals monumentenzorg en museumbeleid, en in de expositiezalen waren regelmatig histori-
41 Zie hierover: Catalogus Antoon Derkinderen 1859-1925 (Den Bosch/Amsterdam/Assen, Noordbrabants Museum/Amsterdams
Historisch Museum/Drents Museum 1980) 31-36 en 71-84.
42 Zie over deze wandschilderingen: Dordrecht in voor- en tegenspoed - De wandschilderingen van Reinier Kennedy in he
Raadhuis te Dordrecht, samenstelling J.M. de Groot en J.J. Heij (Dordrecht 1976).
43 Een vereeniging van ernstige kunstenaars (zie noot 33) 38-40.
44 Idem, 116-117 en 155-156.
212

Beeldende kunst en geschiedenis
Afb. 13. J. H. Isings, Willem van Oranje in de Raad van State, 1564, schoolplaat, 1951 (foto: Fotodienst
Provincie Drenthe).
sche tentoonstellingen te zien. De historieschilderkunst maakte in de jaren dertig zelfs weer
haar rentree in Arti! In 1934 organiseerde de vereniging de eerste Tetar van Elven-wedstrijd
voor beginnende schilders met als opgegeven onderwerp een scène uit de Griekse Oudheid:
Een bezoek van Pericles en Aspasia aan de werkplaats van Phidias. De eerste prij s werd gewonnen door
Jacobus Luttge (1904-1990). Voor de tweede wedstrijd, die door allerlei problemen pas in 1943
plaats kon vinden, werd een onderwerp uit de vaderlandse geschiedenis gekozen: De verzoe­
ning van Tromp en De Ruyter. Dit keer was Daan Schwagermann (geb. 1920) de winnaar (zie
afb. 12). De wedstrijden, die mogelijk waren gemaakt door een legaat van de historieschilder
Paul Tetar van Elven (1823-1896, zie afb. 9), worden nog steeds om de paar jaar gehouden
en tot ver na de Tweede Wereldoorlog zijn de deelnemers verplicht geweest historische on­
derwerpen uit te beelden. Dat kwam overigens niet omdat men dat binnen Arti zo wilde,
maar omdat de erflater dat had vereist. Pas in 1972 heeft het bestuur van Arti besloten het
testament voortaan op dit punt te negeren en definitief te kappen met historische thema's. 45
Echt doen herleven kon de Tetar van Elven-wedstrijd de historieschilderkunst natuurlijk
niet; de 19e eeuw was allang en onherroepelijk voorbij. In de beeldende kunst waren onder­
tussen niet alleen historische onderwerpen, maar eigenlijk alle types onderwerpen achter­
haald door de revolutie die door de opkomst van de abstracte kunst teweeg werd gebracht.
In meer behoudende kringen, waartoe Arti et Amicitiae en ondertussen eveneens Pulchri
Studio toen gerekend dienden te worden, heeft men nog lang getracht te negeren dat een
geheel nieuw tijdperk was begonnen, maar de moderne tijd liet zich ten slotte ook daar niet
meer buitensluiten.
45 Zie over de Tetar van Elvenwedstrijden: Een vereeniging van ernstige kunstenaars (zie noot 33) 122-126 en 162-163.
Dat er zoveel tijd tussen Tetar van Elvens dood en de eerste wedstrijd is verlopen, komt doordat het legaat pas
beschikbaar kwam na het overlijden van zijn tweede echtgenote in 1925 en het daarna door een juridische strijd
met andere erven nog meerdere jaren duurde voordat Arti het mocht besteden.
213

Beeldende kunst en geschiedenis
Afb. 14. Th. Eissens en A. van der Steen, Beeldenstorm, olieverf op doek, circa 3 x 4 m (foto: Van Ree-
kumgalerij, Apeldoorn).
Toch is de traditie van de 19e-eeuwse historieschilderkunst op twee terreinen blijven
voortleven. Het eerste terrein wordt gevormd door de historische schoolplaten en boekillustraties.
Verschillende tekenaars, van wie Johan Isings (1884-1977) en Cornelis Jetses (1873-
1955) wel de bekendste zijn, hebben tot diep in de 20e eeuw de vaderlandse geschiedenis
in vele taferelen in beeld gebracht (zie afb. 13). 46
Hun werk wordt echter in het algemeen
niet als volwaardige beeldende kunst beschouwd; in 20e-eeuwse opvattingen over kunst
wordt een primair didactische doelstelling meestal als strijdig met de artistieke basisprincipes
gezien. Tegenwoordig worden de platen en boeken van Isings en Jetses nauwelijks meer
in het onderwijs gebruikt, maar voor bijna alle Nederlanders van boven de veertig hebben
zij het beeld van de geschiedenis gevormd en levend gemaakt.
Het tweede terrein is dat van de film en de televisieserie. In deze media is een historisch
onderwerp steeds een geheel aanvaardbaar thema gebleven, dat vele vooraanstaande acteurs
en regisseurs tot topprestaties heeft geïnspireerd. De manier waarop in films en Tv-series
historische gebeurtenissen zijn geënsceneerd is in veel opzichten vergelijkbaar met de manier
waarop dat in een (19e-eeuws) historiestuk is gedaan. Vooral historische films uit de beginjaren
lijken vaak in beweging gezette schilderijen, maar bij nadere analyse verschillen
recente Tv-series, zoals die over Willem van Oranje, Adriaan Brouwer en Vincent van Gogh
(dit jaar) daar in aanpak niet wezenlijk van. 47
46 Zie over hun werk: J. Burgers, Helden aan de wand - Historische schoolplaten (Haarlem 1979) en J.J. Heij, 'Afbeelding
of verbeelding? - Historische schoolplaten en kinderboekillustraties ca. 1870-1970', in: Kinderen en nonfictie,
red. P. Mooren en H. Verdaasdonk (Tilburg 1980) 223-239; speciaal over Isings: De Geschiedenis Gekleurd;
historie - schoolplaten - J.H. Isings, red. D.P. Snoep en J.J. Heij, Utrecht/Assen, Centraal Museum/Drents Museum
1982) en speciaal over Jetses: R. Vos en R. Geel, We hebben ze weer met genoegen bekeken -CornelisJetses, uitgeverijJ.
B. Wolters en het Nederlandse taalonderwijs (Assen/Dordrecht/Venlo, Drents Museum/Museum Mr. Simon
van Gijn/Goltziusmuseum 1989).
47 Zie over dit terrein: Het levende beeld van de kunstenaar - De beeldend kunstenaar in speelfilm en televisieserie, red. H.
Crombach, J. Damen en J. J. Heij (Assen, Drents Museum 1986).
214

Beeldende kunst en geschiedenis
De beeldhouwkunst is in dit artikel, dat in zijn titel pretendeert de gehele beeldende kunst
te behandelen, grotendeels buiten beschouwing gelaten. Toch geeft juist hier het uitbeelden
van historische onderwerpen een ononderbroken traditie te zien, tenminste voor wat betreft
de monumentale sculptuur. Het eren van historische figuren in monumenten is nog steeds
iets dat niet als tegenstrijdig aan de ware kunst wordt gezien. En al is er in deze sector van
de beeldende kunst eveneens een enorme stilistische ontwikkeling geweest, nog steeds wordt
herkenbaarheid hier als een positieve eigenschap gezien.
In de laatste jaren is trouwens in de schilderkunst het onderwerp ook weer enigszins teruggekomen
en wordt het niet meer ouderwets gevonden wanneer kunstenaars iets herkenbaar
afbeelden. Zelfs zijn er recentelijk enige pogingen gedaan iets met historische thematiek te
doen. Pogingen die weliswaar zeer incidenteel waren, maar in de pers niet meteen meer als
onzinnig verketterd werden. Zonder meer welwillend waren de reacties op Rien Bouts enorme
doek met scènes die op de geschiedenis van Rotterdam betrekking hebben (uit 1977-
79). 48
Wat minder raad wisten de critici met Ton Verheij's schilderijen over 'de heroïsche
geschiedenis van Weststellingwerf' (uit 1981-82), 49
maar echt negatief was men toch niet. De
recentste en meest succesvolle poging op dit gebied is de serie van dertien forse schilderijen
van Theo Eissens en Adriaan van der Steen, die in 1985 in de Van Reekum-galerij te Apeldoorn
geëxposeerd werden (zie afb. 14). 'Met de kracht van een explosie' 50
zijn hierin onder
meer de Beeldenstorm, de Inquisitie, de Gouden Eeuw en de Crisistijd in beeld gebracht.
Ook al hebben deze projecten soms een wat ironische ondertoon, toch zijn ze zeker niet
onserieus bedoeld. Zouden ze voorboden zijn van een nieuwe belangstelling voor historieschilderkunst
in Nederland? Het zal mij in ieder geval niet verwonderen als er in dit jaar
1990, hondervijftig jaar na de deling van Holland en honderd jaar na de dood van Vincent
van Gogh, nog eens een schilderij gemaakt wordt dat een van deze twee gegevens als onderwerp
heeft. Misschien een leuke opgave voor een prijsvraag?
48 Zie recensies in NRC-Handelsblad van 7 januari 1977 en 12 juli 1979.
49 Zie o.a. de Leeuwarder Courant van 6 november 1981 ('de Friese galerij') en 16 februari 1982. Meer bekendheid
verwierf Verheij overigens enige tijd later door een controversieel portret van koningin Beatrix.
50 B. Roodnat, 'Onze geschiedenis in wilde schilderijen', NRC-Handelsblad, 30 augustus 1985. Een vergelijkbare
serie van dezelfde kunstenaars was in de zomer van 1989 in de Oude Kerk te Amsterdam te zien.
215

Ernst Mulder
Lessen in het vaderland.
Geschiedenisonderwijs op de lagere school tot in de 20e
eeuw
Geschiedschrijving is van oudsher verbonden met gevoelens van zelfbewustzijn van heer­
sers, sociale groeperingen en naties. Geschiedenisonderwijs is vaak bedoeld geweest om die
gevoelens op te wekken ofte versterken. Dat is één van de redenen dat tot ver in de 19e eeuw
de vakken geschiedenis en aardrijkskunde in het onderwijs als bij elkaar horend werden op­
gevat. 1
In zijn Handleiding voor kweekelingen, aankomende en jeugdige onderwijzers en onderwijzeres­
sen, voor het eerst verschenen in 1844, schreef schoolhoofd H. Hemkes Kz. uit Voorburg:
'Het onderwijs in de aardijkskunde, geschiedenis, en de kennis der natuur is nuttig, dewijl het ver­
stand van den mensch daardoor wordt ontwikkeld, dewijl het tot vorming, veredeling en be­
schaving dient van den menschelijken geest, de ziel met schoone en nuttige denkbeelden ver­
rijkt, vooroordeelen bestrijdt en uitroeit, het bijgeloof fnuikt, de vaderlandsliefde aankweekt
en tot kennis en verheerlijking van den Schepper opleidt.' 2
Hemkes beschouwde geschiede­
nisonderwijs als een goede training van het geheugen en het verstand, maar wat vooral op­
valt is de gematigde mengeling van nuttige en schone idealen en patriottisme.
Dat was wel eens anders geweest. Een eerste geschiedenisboek dat gebruikt werd in het
onderwijs was een in 1538 gepubliceerd uittreksel uit de zogenaamde Divisiekroniek, de
'Kroniek van Holland', dat vele herdrukken kende en tot ver in de 18e eeuw werd gebruikt. 3
Maar al in het begin van de 17e eeuw werd het in populariteit overtroffen door een heel ander
boekje, namelijk de in 1614 verschenen Spiegel der Jeught, Ofte een kort verhael der voornaemste Ty-
rannye, Ende Barbarische Wreetheden, Welcke de Spangiaerden hier in Nederlandt bedreven hebben aan
menigh duysent menschen, gedurende de Nederlandtsche Oorloge, en daer voren.* Het werk was duidelijk
bedoeld als waarschuwing tegen de Spanjaarden die ondanks het Bestand dat in 1609 was
ingegaan, met grote argwaan bekeken dienden te worden. In de vorm van een samenspraak
met zijn zoon hamert een vader erop dat dezen een wreed volk zijn met een 'Bloedtsuyper'
als koning. Om de lezer geen misverstand te gunnen is het werk voorzien van plaatjes met
veel lijken en verminkte lichamen. 5
Dat het boek in de smaak viel, blijkt uit de vele malen
dat het herdrukt werd, in het begin waarschijnlijk op last van de overheid. Tussen 1620 en
1670, dus grotendeels na het Twaalfjarig Bestand, verschenen er minstens twintig drukken.
Na de oorlog van 1672 werd de Spiegelder Jeught allengs vervangen door een vergelijkbaar
boekje, de Nieuwe Spiegel der Jeugd, ofFransche Tyranny (1674). 6
Eveneens in de vorm van een
1 I. van der Velde, 'Bij de oorsprongen van ons geschiedenisonderwijs', Pedagogische Studiën 49 (1972) 412.
2 H. Hemkes Kz., Handleiding voor kweekelingen, aankomende onderwijzers en onderwijzeressen (4e druk; Delft 1862)
3 E.P de Booy, De weldoet der scholen. Het plattelandsonderwijs in de provincie Utrecht van 1580 tot het begin der 19e eeu
(Utrecht 1977) 60, 281; P.Th. F. M. Boekholt, E. P. de Booy, Geschiedenis van de school in Nederland, vanaf de middeleeuwen
tot aan de huidige tijd(Assen/Maastricht 1987)55. Zie ook: S. Schama, Overvloed en onbehagen. De Nederlandse
cultuur in de Gouden Eeuw (Amsterdam 1987) 83, voor nadere informatie over de Divisiekroniek en andere kronieken
en vormen van geschiedschrijving in de 16e en 17e eeuw.
4 J.G. Nijk, 'Iets uit de geschiedenis van het geschiedenisonderwijs in ons vaderland' in: Verslag van het Eerste Nederlandsch
Paedagogisch Congres (Groningen 1926) 692; De Booy, Weldoet da scholen, 60 (voor bibliografische informatie:
278-279). De verdere titel luidt: Seer nut ende nootwendigh, om in de Scholen der Vrye Nederlanden gebruyckt
werden. Door een Lief-hebber des Vaderlands in hei licht gegeven stracks in den beginnen van onse Nederlandtse Tre
een druk: Middelburg 1663).
5 Nijk, 'Iets uit de geschiedenis', 694-695.
6 Nieuwe Spiegel der Jeugd of Fransche Tyranny, Zijnde een kort Verhaal van den oorsprong en voortgang des Oorlogs:
Alsmede de schrikkelijke en onmenschelijke wreedheid endegrouwelen door de Fransen in Nederland en elders bedreve
en dienstig om in de Scholen geleert te worden (Utrecht 1742). Zie: De Booy, Weldoet der scholen, 279.
216

Geschiedenisonderwijs op de lagere school
tweegesprek tussen vader en zoon wordt hierin door de auteur met veel gevoel voor bloedige
details aannemelijk gemaakt dat de Fransen zo mogelijk nog gewelddadiger, wreder en
slechter zijn dan de Spanjaarden in het eerdere boekje. Verkrachtingen, martelingen, af­
slachting van kinderen - geboren en ongeboren - het kan zo erg niet verzonnen worden of
de Fransen hebben zich eraan schuldig gemaakt. Maar hoe kan dat ook anders, zij zijn im­
mers 'Vuyl/ Loos/ Twist-gierig/ Verwoed/ Bloed-dorstig/ Moorddadig/ Ligt-veerdig/ Geyl/
Vals/ Ontrouw/ Meyneedig/ Vloekers/ Verraders/ Godts-lasteraars/Heylig-schenders/ Wet-
breekers en gants Onchristelijk ja Heydensche Christenen.' 7
Deze Nieuwe Spiegel der Jeugd werd, onder verschillende titels, tot aan het eind van de 18e
eeuw gebruikt. Na 1795 werd het boek afgeschaft, maar direct in 1814 verschenen er twee
nieuwe 'Fransche Tyrannyen', nu over de afgelopen decennia, maar met dezelfde strekking
en met dezelfde bloederige bijzonderheden. Intussen was in het begin van de Vierde Engelse
Oorlog ook De Engelsche Tieranny verschenen, waarin de verhalen over de Fransen als hatelij­
ke verzinsels terzijde worden geschoven. 'Maar de Engelschen, Vader...', vraagt de zoon.
'Zijn en blijven dezelfden', antwoordt de vader, dat wil zeggen net als de voorgaande fictieve
vaders de Spanjaarden en Fransen beoordeelden. 8
Dergelijke propagandistsche geschiedschrijving, waarvan wel meer ook niet voor het on­
derwijs bedoelde voorbeelden te geven zijn, 9
vormde niet alleen een poging de oorlogsdaden
van anderen vast te leggen, hoe primitief ook, maar ze diende tevens om de eigen, Neder­
landse identiteit te bepalen. Hoe erger de buitenlanders, hoe scherper staken de positieve
Nederlandse eigenschappen daarbij af, die tot stand waren gekomen 'omdat de voortreflij-
ken zeden van Nederland, die niets dan oprechtheid, gevoeligheid en Godsvrucht ademen,
u door eene Christelijke opvoeding van uwe jeugd af aan, zijn ingedrukt', zoals de vader van
de Engelse Tirannie zijn zoon uitlegde. 10
Het beeld van Nederland, of de Republiek, als een
bedreigd land met een traditie van 'oprechte, eenvoudig geklede, godvrezende burgers' 11
dat
door vasthoudendheid en geloofsmoed onder leiding van de rechtschapen Oranjes alle be­
dreiging van buitenaf kon weerstaan en terecht, zij het door Gods genade, tot bloei kon ko­
men, zou een bijna onverwoestbare basis van veel, vooral protestantse, geschiedenisboekjes
gaan vormen. Simon Schama heeft gewezen op drie elementen die, naast de oorlog met
Spanje, in de 17e eeuw dit beeld bepaald hebben: de strijd tegen het water, die opofferingsge­
zindheid, samenwerking, godsvertrouwen en zelfbeperking noodzakelijk maakte om te
overleven; de, deels mythische, beschrijvingen van de Bataafse voorgeschiedenis van de La­
ge Landen, waarin zelfstandigheid, rechtvaardigheid, moed, vrijheidsdrang en waardering
voor het gezinsleven het beeld van de Bataafse voorouders bepaalden en waarin de analogie
van de opstand van Claudius Civilis tegen Rome met de revolte tegen Spanje breed werd
uitgemeten; en ten slotte de passend geachte vergelijking met Israël, ook al een klein land
en volk dat tegen bedreiging en overheersing van buitenaf zich alleen door volharding en
godsvertrouwen kon verweren in het besef dat het uitverkoren was. 12
Al deze elementen zou-
7
Geciteerd bij: Nijk, Tets uit de geschiedenis', 697.
8 Geciteerd bij: ibidem, 762-763.
9 Schama, Overvloed en onbehagen, 92 e.v.
10 Geciteerd bij: ibidem, 703.
U Schama, Overvloed en onbehagen, 65.
12 Ibidem, 36 e.v., 80 e.v., 103 e.v. Over de Bataafse voorgeschiedenis ook: K. Tilmans, 'Cornelius Aurelius en
het ontstaan van de Bataafse Mythe in de Hollandse geschiedschrijving (tot 1517)', in: B. Ebels-Hoving, C.G.
Santing en C. P. H. M. Tilmans (red.), Genoechlicke ende lustige historiën. Laat-middeleeuwsegeschiedschrijving in Nederland
(Hilversum 1987) 191-213.
217

Geschiedenisonderwijs op de lagere school
den, zij het in gematigder vorm, in veel geschiedenisboekjes op school terechtkomen en daar
tot ver in de 20e eeuw het beeld van de vaderlandse geschiedenis bepalen.
Eén belangrijk onderdeel daarvan stond in de Spiegels nog niet op de voorgrond: bewonde­
ring voor Willem van Oranje en zijn nageslacht. Pas in de 18e eeuw werden er geschiedenis­
boekjes gepubliceerd die een meer neutraal beeld gaven van de vaderlandse geschiedenis,
met soms veel aandacht voor de stadhouders. Een van de eerste was Vaderlandsche Historie
verkort en bij vragen en antwoorden voorgesteld uit 1759 van de historicus Johannes Wagenaar, een
uittreksel van diens twintigdelige Vaderlandsche Historie. Er kwamen ook andere werkjes,
soms uitgebreid met bijbelse en algemene geschiedenis. Vaak droegen ze titels als 'Kort be­
grip der vaderlandse of Nederlandse historie' en ze bevatten meestal tamelijk feitelijke op­
sommingen van politieke gebeurtenissen. In enkele gevallen waren ze uitgesproken Oranje­
gezind, zoals de Korte schets der Nederlandsche Historiën dat het 'gezegend bestuur der princen
van Oranje' beschreef. 13
In hoeverre al deze boekjes ook werkelijk in het onderwijs werden gebruikt is niet zeker.
Waarschijnlijk werden ze, vanaf de 'Kroniek van Holland' en de Spiegels, vooral als leesstof
gebruikt en vertelde in het gunstigste geval, dat wil zeggen op kleine scholen, de meester
verhalen uit het verleden. Een systematisch leervak was het zeker nog niet, al was bijvoor­
beeld het boek van Wagenaar wel als leerboek bedoeld. Bovendien werd geschiedenis vooral
onderwezen op wat tegenwoordig ongeveer voortgezet onderwijs zou heten: de Franse en
Latijnse scholen. Op de Nederduitse scholen, waar elementair onderwijs werd gegeven,
werd er niet of nauwelijks aandacht aan besteed. Als het er al aan de orde kwam, dan eerder
door middel van de Spiegels dan door de kwalitatief betere 'Korte begrippen' waaruit waar­
schijnlijk alleen op de duurdere scholen werd les gegeven. 14
Het aantal geschiedenisboeken, ook voor het lager onderwijs, nam aan het eind van de
18e eeuw echter toe. De Maatschappij tot Nut van 't Algemeen begon vanaf 1788 werkjes
op historisch terrein uit te geven, waaronder het bekende Schoolboek der Geschiedenissen van ons
Vaderland (1801) van de latere schoolopziener H. Wester. 15
En in 1790 verscheen van de Zut-
phense predikant J. F. Martinet, die met het Nut sympathiseerde, Het verenigd Nederland, ver­
kort. Ten gebruike der scholen, dat meer voor de Latijnse school bestemd lijkt te zijn geweest. 16
Veel van deze boekjes waren, evenals hun voorgangers, geschreven in de vorm van dialogen
tussen vader en zoon. De vraag- en antwoordmethode wijst erop dat uit het hoofd leren als
een belangrijk onderdeel van het geschiedenisonderwijs werd beschouwd.
Na 1795 werd in de Bataafse Republiek een begin gemaakt met de centralisering van het
landsbestuur. Eén van de terreinen waarop een nationale politiek tot stand kwam was het
onderwijs. 17
In een van de eerste landelijke lageronderwijswetten, die van 1806, werd ook
13 De Booy, Weldoet der scholen, 63-64, 280.
14 E.P de Booy, Kweekhoven der wijsheid. Basis- en vervolgonderwijs in de steden van de provincie Utrecht van 1580 tot het
begin der 19e eeuw (Zutphen 1980) 56-57; Boekholt, De Booy, Geschiedenis van de school in Nederland, 55. J.G. Toebes,
'Van een leervak naar een denk- en doevak. Een bijdrage tot de geschiedenis van het Nederlands geschiedenisonderwijs'
Kleio 17 (1976) 206.
15 F. B. Schenk, 'Documentatie betreffende de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen, 1784-1984' in: W.W. Mijnhardt,
A.J. Wichers, Om het algemeen volksgeluk. Twee eeuwen particulier initiatief1784-1984. Gedenkboek ter gelegenheid
van het tweehonderdjarig beslaan van de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen (Edam 1984) 398-399, 403-404; Van der
Velde, 'Bij de oorsprongen van ons geschiedenisonderwijs, 419 (beide secundaire bronnen verschillen enigszins
in hun bibliografische details).
16 Van der Velde, ibidem, 420.
17 Hierover: J. Lenders, De burger en de volksschool. Culturele achtergronden van een onderwijshervorming. Nederland 1780-
1859 (Nijmegen 1988).
218

Geschiedenisonderwijs op de lagere school
geschiedenis genoemd, zij het nog als facultatief vak. Waarschijnlijk werd het op een aanzienlijk
aantal scholen wel gegeven, gezien de vele geschiedenisboekjes die geschreven zijn
voor gebruik in het lager onderwijs en waarvan een deel ook voorkwam op de bij wet voorgeschreven
lijst van schoolboeken. 18
Maar algemeen waren lessen in de geschiedenis op de lagere
school nog niet. Alleen onderwijzers van de eerste en tweede rang - de hoogste in een
stelsel van vier rangen - moesten over kennis van de geschiedenis beschikken en zij kwamen
het minst voor. 19
Bovendien bestond er geen overeenstemming over de vraag of het vak eigenlijk wel in de
lagere school thuishoorde. Sommigen, zoals de Friese schoolopziener H.W.C.A. Visser,
vreesden voor een te geleerde behandeling van de geschiedenis die de kinderen op de volksschool
alleen maar in verwarring zou brengen, hen waanwijs zou maken en ongelukkig met
hun stand in de samenleving. 20
Anderen vonden geschiedenisonderwijs zeer geschikt juist
voor de lagere standen, omdat die ervan zouden leren 'gelukkig voor zichzelf, nuttig voor
anderen en in elke bestelling aan het Opperwezen gelaten, tevreden, vergenoegd, en dankbaar
te zijn.' 21
Ten slotte werd een conflict merkbaar dat de Nederlandse onderwijswereld
nog lang zou heugen: de schoolstrijd. Het vak geschiedenis was een terrein bij uitstek waarop
zich de ideologische verschillen tussen de confessies en tussen deze en de niet-confessionelen
zouden afspelen. Zo hadden in de eerste helft van de 19e eeuw veel rooms-katholieken bezwaar
tegen de geschiedenisboekjes voor de lagere school, omdat die allemaal door protestantse
auteurs waren geschreven. In katholieke gebieden werd geschiedenisonderwijs daarom
vaak helemaal niet gegeven. 22
De landelijke overheid zag vooral de positieve kanten van lessen in geschiedenis. Landelijk
inspecteur voor het lager onderwijs A. van den Ende zei in 1813, vlak na de inhuldiging van
Willem i, dat leerlingen op de lagere school opgevoed moesten worden tot patriottisme, eerbied
en aanhankelijkheid tegenover de koning en christelijke deugd. 'Bedient u hiertoe bijzonderlijk
van het onderwijs der Vaderlandsche geschiedenis, en vooral van die gedeelten
(gij vindt ze op elke bladzijde) welke uw leerlingen zullen leren kennen de deugden, die de
Voorvaderen van onze geëerbiedigden Vorst versierden, en de hooge verdiensten, welke zij
zich, eeuwen achter een, bij ons Land verworven hebben', hield hij de onderwijzers voor. 23
Vaderlandsliefde en Oranjegezindheid bleven uitgesproken tot ver in de 19e eeuw door de
overheid gepropageerde elementen van het geschiedenisonderwijs op de lagere school en onuitgesproken
vormden ze er onderdeel van tot ver in de 20e eeuw. In de wet op het lager onderwijs
van 1857, de eerste sinds 1806, werd geschiedenis als verplicht vak ingevoerd wat
werd toegelicht met de wenselijkheid van 'opwekking van warme vaderlandsliefde als bestanddeel
der nationale opvoeding.' De nadere bepaling tot vaderlandse geschiedenis - en
facultatiefstelling van de algemene geschiedenis - in de wet van 1878 had als achtergrond,
18 Van der Velde, 'Bij de oorsprongen van ons geschiedenisonderwijs', 422-423; R.Reinsma, 'Aardrijkskunde en
geschiedenis als unificatiemiddelen tijdens de vereniging van België en Nederland', Tijdschrift voor Geschiedenis
80 (1967) 160-161; Boekholt, De Booy, Geschiedenis van de school, 99.
19 Boekholt, De Booy, Geschiedenis van de school, 159; H.C. de Wolf, 'Volksonderwijs in Nederland van 1775 tot 1840'
Bijdragen en Mededelingen betreffende de Geschiedenis der Nederlanden 92, 2 (1977) 234, n. 34.
20 Reinsma, 'Aardrijkskunde en geschiedenis als unificatiemiddelen', 159.
21 P. Burggraaf, Aanwijzing voor 't onderrigt der Aardrijks en Geschiedkunde in de Lagere Scholen, geciteerd bij: L.W. de
Bree, Het platteland leert lezen en schrijven (Amsterdam z.j.) 145.
22 Reinsma, 'Aardrijkskunde en geschiedenis als unificatiemiddelen', 166.
23 Geciteerd bij: E. Kamerbeek, 'Geschiedenis op school: een vak met historie. De ontwikkeling van het geschiedenisonderwijs
op de lagere school tot de 20ste eeuw' in: De geschiedenis gekleurd. Historie - schoolplaten -J H.
Isings (Utrecht/Assen 1982) 107.
219

Geschiedenisonderwijs op de lagere school
76
17. Ongelukkige tijden voor de Katholieken.
Toen dt; 80-jarige oorlog aan de gang was, dachten
veel Katholieken, dat hei nog al mee zon vallen. De
geuzen vochten legen den strengen Alva en dien wilden
de Katholieken ook wel weg hebben. Zij dachten: Als
Alva weg is, dein zal het wel beter gaan. Maar toen Alva
weg was, werd het veel slechter. Want de geuzen begonnen
te winnen. Het eerst in Holland en Zeeland. En
die geuzen waren erge vijanden van de Katholieken. Dat
kon men al dadelijk zien.
Zo gauw als Den Briel dooi de Watergeuzen was
ingenomen, begon voor de Katholieken daar een zware
tijd. De geuzen liepen naar de kerken, braken de tabernakels
open, gooiden de H. Hosties op de grond en vertrapten
ze. Alle beelden en altaren werden stuk geslagen.
Toen het in Den Briel gebeurd was, trokken de geuzen
naar de dorpen in de omtrek. Overal moord en plundering.
In priesterkleren liepen ze dronken door de straten.
Processievaandels bonden ze als wimpels aan de mast
van bun schepen. Kelken en cibories gebruikten ze om
uil te drinken. Een pastoor en zijn kapelaan werden naar
Den Briel gebracht en daar opgehangen. Een beetje later
ging de geuzenvUmt naar Gorcum. In die stad woonden
veel Katholieken, maar er waren er ook veel, die met
de geuzen mee wilden doen. Zij maakten ten laatste voor
hen de poorten open en toen trokken de geuzen binnen.
Ze hadden wel beloofd, dal de priesters zouden mogen
vertrekken, maar dat gebeurde niet. Zij werden gevangen
genomen en een week lang gepijnigd en gemarteld. Toen
werden ze up een schip gebracht en meegenomen naar
Den Briel. Daar waren nog enkele andere priesters, ook
al gevangen genomen. De woeste Lumey was er de aan-
Afb. 1. Een hoofdstukje uit een rooms-katholiek boekje voor de lagere school. Uit: Fr. v. Claassen,
Vaderlandse geschiedenis voor het 5e leerjaar (Tilburg 1939).
voerder van de bende. Hij wilde hebben, dat die priesters
Calvinist werden. Maar dat wilden de gevangenen
niet doen. Zij wilden Katholiek blijven en nog liever als
martelaar sterven, dan protestant worden. Toen Lumey
ten laatste zag, dat zij niet protestant wilden worden,
liet hij ze alle 19 ter dood brengen. Dat gebeurde op de
9 Juli 1572. Op die dag vieren wij nog altijd hel leest
van de H. Martelaren van Goreum.
En zo ging het niet alleen in Den Briel. Overal waar
de geuzen baas werden, moesten de Katholieken hun
kerken en pastorieën afgeven; ze mochten geen scholen
meer hebben; priesters mochten geen Mis meer lezen,
ook niet in een kelder of in een stal; niet meer biecht
horen; geen kinderen dopen; geen zieken gaan bezoeken.
Katholieke burgemeesters werden afgezet; er kwamen
protestanten in hun plaats. Alleen protestanten mochten
kerken en scholen hebben. Toen begonnen de Katholieken
te zien, dat die 80-jarige oorlog voor hen erg
nadelig zou worden. Maar er was niets meer aan te
doen. Ze mochten bier nog wonen, maar anders ook
niets. Alle bisschoppen werden weggejaagd; alle seminaries
gesloten. Er waren dorpen, waar nooit meer een
priester kwam. De mensen hoorden nooit meer preken;
ste niets meer van hun godsdienst en toen zijn er veel
protestant geworden. I let werd ten laalsle zo erg, dat
iemand schreef: ,,Als het zo blijft doorgaan, dan is er
over 50 jaar in ons land geen enkele katholiek meer te
vinden". Het zag er dus wel erg uit. En toch zou God
wel zorgen, dat in Nederland katholieken bleven. Dat
zien we later nog wel.
dat 'de leerling de grote daden van het voorgeslacht leert kennen door welks volharding onder
leiding van Oranje ons onafhankelijk bestaan werd gegrondvest.' 24
Dat leek echter echter eenvoudiger dan het was, want er bestonden hardnekkig uiteenlopende
opvattingen over wat precies die 'grote daden van het voorgeslacht' waren. De confessionele
verdeeldheid van Nederland kwam hier haarscherp tot uiting, vooral na de wet van
1857 die de onderwijzers verbood 'iets te leeren, te doen of toe te laten, wat strijdig is met
den eerbied, verschuldigd aan de godsdienstige begrippen van andersdenkenden.' 25
Maar
hoe zou dan, zo vroegen protestants-christelijke onderwijsmensen zich af, bijvoorbeeld de
geweldige betekenis van de Hervorming en het calvinisme voor ontstaan en ontwikkeling
van de de Nederlandse natie kunnen worden uitgelegd? 'Eene nationale opvoeding is onmogelijk,
wanneer de geschiedenis des vaderlands van haar Protestantsch karakter wordt ontdaan',
klonk het op een vergadering in 1886 van de Vereeniging van Christelijke Onderwijzers
en Onderwijzeressen in Nederland. 26
Toen de Vereeniging voor Christelijk Nationaal
Schoolonderwijs in 1867 dan ook een commissie instelde die aankomende onderwijzers en
onderwijzeressen aan een christelijke school na hun akte-examen nog eens moest toetsen op
hun kennis van specifiek christelijke elementen van het onderwijs, stond naast christelijke
24 Geciteerd bij: Toebes, 'Van een leervak naar een denk- en doevak', 207.
25 Ph.J. Idenburg, Schets van het Nederlandse schoolwezen (Groningen 1960) 97.
26 Geciteerd bij: Kamerbeek, 'Geschiedenis op school', 108.
220
77

46
Geschiedenisonderwijs op de lagere school
Romero, een onderbevelhebber van Alva, ging kloeke verdediging toe. Kenau Simons Has­
op Naarden los. Er was maar eene geringe bezetselaar, eene weduwe van 46 jaren, stelde zich
ting in de stnd„ en men begon dus spoedig, met den aan het hoofd van 300 vrouwen, om den vyand
bevelhebber te onderhandelen. 'IJij beloofde, aan de afbreuk te doen. Zeker kapitein kreeg een' kogel
stad genade te geven, wanneer men op nieuw trouw door de hand, en riep evenwel uit; „Spitsbroeders/
aan den koning zwoer. Maar naauwelijks bevonden „zoo lang het niet door het Aart is, zal ik niet be­
zij zich binnen de stad, of'hij brak zijn. woord. Hij swijken." Tot tweemalen toe werd ex een storm
liet het volk in de kerk te zamen komen, om den
afgeweerd, en de vijand scheen tot het ppbrekea
eed af te leggen; doch in plaats van dit werden zij
van het beleg te neigen. A1 va echter moedigde
bijna allen vermoord. Hierna werden de overige in­
zijn' zoon door een' brief aan, en nu kon' deze,
gezetenen om het leven gebragt, terwijl maar 60
menschen door de vlugt ontkwamen.- (Op welke voor­
met behoud van eer, het beleg niet wel opbreken.
waarden ging Naarden over? — Kwam men deze voor­ Intusschen begon er in de stat] eene erge hongers­
o m
teaarden na? — Hoe ging het met de inwoners van nood te woeden, en de pogingen^ levensvoor­
Naarden?)
raad aan te voeren, mislukten. Ook- miste eene
poging tot ontzet haar doel. Men besloot dan te
Zulke tooneelen beleefden onze voorvaderen! Zoo onderhandelen; doch Toledo eischte,: „dat de stad
duur. hebben zij de vrijheid moeten kooperi! God „zich op genade en ongenade had over te geven." Na
echter toonde, door zigtbare' bewijzen, over Neder­ nam men. voor, om zich met vrouwen en kinderen,
land te waken. De inneming van den Briel, veroor­ door den vijand heen te slaan. Zulk eene daad
zaakt door tegenwind, was blijkbaar het werk van vreesde don Frederik. Hij bood dus genade en
Gods vaderlijke zorg. Een niet minder kennelijk tee- afkoop der plundering aan, dat aangenomen werd.
ken vertoonde zich nu. De Hollandsche vloot, die Maar pas was men binnen de stad, of men ademde
aan het land zoo vele diensten bewees, raakte vast in niets dan moord, plundering en verwoestingI (Hoe
het ijs 'op het Y, aan den Diemerdijk. De Spanjaar­ ging het bij 'het beleg van Haarlem P — Welke vrouw
den * beschouwden die reèds als eene wisse prooi. Doch •muntte daarbij tot ? — Voor welke poging vreesde don
de wind 'scheurde het ijs vaneen, en zij ontkwamen Frederik? —• Wat kwam daardoor tot stand? —
nog tijdig aan de tijgerwoede der Spanjaarden. Dankt Hield men zijn woord?)
dus God, lieve kinderen! voor zoo menige zigtbare
Gij ijst bij het herdenken van zulke gruwelen,
redding van ons vaderland. (In welke qpzigten toonde niet waar? Gij verfoeit en veracht zulke wezens,
God ons lieve vaderland te beschermen ?)
die zoo gruwelijk hunne evenmenschen konden slag­
Na het verlies van Naarden, trok men op Haarten! Het ware echter te wensohen, dat men alleen
lem Jos, met een leger van dertig duizend man. Bur­ aan den vijand zulke daden behoefde ten laste te
gers en soldaten zwoeren elkander, om niet dan leggen. Ook sommigen onzer vaderen zijn niet ge­
na de dapperste verdediging te bezwijken. De wakheel van wreedheid vrij te pleiten. Lumei van
kere Bi p per da was bevelhebber der stad. Alles der Mark, innemer van den Briel, pleegde vele
werd in staat van verdediging gesteld. Mannen en gewelddaden tegen de Rbomschen, Hij liet den vro­
vrouwen bragten, zoo veel zij kondon, tot eene men pater M u c i u s ombrengen. S o n o i , een be-
Afb. 2. Nederland als uitverkoren natie, Hollandse moed, Spaanse wreedheid, maar ter nuancering
ook geweld van de eigen voorvaderen in twee pagina's van een boekje voor de lagere school. Uit: H.
Hemkes Kz., Vaderlandsche Geschiedenis, een leer- en leesboekje voor kinderen (Groningen 1858).
opvoedkunde, bijbelse geschiedenis en kerkgeschiedenis ook vaderlandse geschiedenis op
het programma. 27
Dergelijke 'na-examens' zijn tot in de 20e eeuw afgenomen en voor ge­
schiedenis werd bijvoorbeeld het Handboek der geschiedenis van het vaderland van Groen van
Prinsterer gebruikt. Aanstaande christelijke leerkrachten moesten daaruit leren 'a. de waar­
den van de beginselen der Hervorming zoowel in den strijd met het Roomsche bijgeloof als
niet het revolutionaire ongeloof; b. de roeping en verdiensten van de Vorsten uit het Huis
van Oranje en Nassau in betrekking tot de Nederlandsche natie', zoals het in 1879 werd ge­
formuleerd. 28
De rooms-katholieken hadden inmiddels ook de betekenis van het vak geschiedenis op de
lagere school ontdekt. Sinds de encycliek 'Quanta Cura' en het Mandement van de Neder­
landse bisschoppen in 1868, waarin de openbare school werd afgewezen, begonnen zij in
hoog tempo eigen scholen te stichten. Op het terrein van het geschiedenisonderwijs hadden
27 R. Turksma, De geschiedenis van de opleiding tot onderwijzer in Nederland aan de openbare, protestants-christelijke en
bijzonder-neutrale instellingen (Groningen 1961) 111.
28 Kamerbeek, 'Geschiedenis op school', 108.
4,7
221

Geschiedenisonderwijs op de lagere school
zij al laten merken niet erg ingenomen te zijn met de leerboeken van protestantse schrijvers.
Langzamerhand verschenen er dan ook rooms-katholieke versies van de vaderlandse ge­
schiedenis voor gebruik op school, vaak gestimuleerd door de het werk van de katholieke
amateur-historicus W.J. F. Nuyens, zoals zijn Geschiedenis der Nederlandsche beroerten in dexvie
eeuw (1865/70), dat 'naar Roomsche beginselen' was geschreven. 29
Het was duidelijk dat de
katholieken vooral de Hervorming, de Tachtigjarige Oorlog en de rol van Willem van Oran­
je anders zagen dan de protestanten, terwijl zij de middeleeuwen positiever beoordeelden.
Opmerkelijk is, dat in de periode dat orthodox-protestanten en katholieken in de school­
strijd politiek gingen samenwerken, zij in het onderwijs, althans in de geschiedenisboeken,
elkaar op zijn minst met scherp wantrouwen bleven bekijken.
Hemkes had al in 1862, en wellicht eerder, grote bezwaren tegen dit soort partijdige ge­
schiedenisboeken die moesten dienen 'als een hulpmiddel om godsdienstige begrippen en
staatkundige denkbeelden te bevorderen', gebruikt door 'vrienden van het stationaire in
godsdienst en staatkunde, die de geschiedenis enkel beschouwen uit een protestantsch, een
roomsch catholiek, een christelijk of joodsch oogpunt, en er maar niet toe kunnen komen,
om zich de menschen in hun doen en laten als menschen voor te stellen.' 30
Dergelijke kritiek
viel vooral van openbare onderwijzers meer te beluisteren in de laatste decennia van de 19e
eeuw. Daarin werd vaak met een beroep op de eenheid van het vaderland gewezen op de
klappen die Nederlandse protestanten èn katholieken hadden opgelopen in de Tachtigjarige
Oorlog, die een vrijheidsstrijd van alle Nederlanders was geweest. Bovendien wezen zij de
verdeeldheid en vijandigheid af waartoe expliciet beginselgebonden geschiedenisboekjes
zouden kunnen leiden.
Dat hielp overigens niet veel. Nog vele decennia lang - tot vandaag toe zelfs - zijn sterk
verzuilde geschiedenisboeken met een soms agressief propagandistisch karakter op lagere
scholen in gebruik gebleven. Over de Bataafse voorgeschiedenis bestond in het algemeen
niet zo'n groot verschil van interpretatie tussen protestants-christelijke, katholieke en 'neu­
trale' leerboeken. Maar dat werd anders met de behandeling van de middeleeuwen. Boeken
voor katholieke scholen besteedden daaraan in het algemeen veel aandacht, meer soms dan
aan de gehele rest van de geschiedenis, met veel ruimte voor evangeliepredikers en andere
voorvechters van het christendom als Clovis, Karei de Grote en de kruisridders. 31
Protes­
tantse boeken wezen nadrukkelijk op het verval van de kerk in de middeleeuwen - natuurlijk
inclusief de handel in aflaten - om de Hervorming scherp te doen uitkomen. Die werd door
katholieke auteurs weer beschreven als een ketterij die een noodlottige scheuring in de grote
kerk veroorzaakte. Dat de boekdrukkunst de gelovigen in staat stelde zelf de bijbel te lezen
werd in katholieke boeken soms voorgesteld als het werk van de duivel en vergeleken met
de arts die de patiënt in een apotheek zelf zijn keuze laat maken.
Vanzelfsprekend beschreven protestantse en katholieke boekjes ook de Tachtjarige Oorlog
en de rol van Willem van Oranje geheel verschillend. In de protestantse voorstelling was de
Oorlog een gerechtvaardigde strijd van een onderdrukt volk tegen een wrede buitenlandse
heerser die het zijn vrijheid van godsdienst en geweten wilde ontnemen. Die vrijheidsstrijd
van het vaderland werd zo sterk geïdentificeerd met de vestiging van het calvinisme. Willem
van Oranje trad daarbij op als vaardig politiek leider en als geloofsheld, die vooral godsdien-
29 J. Ramakers, H. Righart, 'Het katholicisme' in: P. Luykx, N. Bootsma (red.), De laatste tijd. Geschiedschrijving
over Nederland in de 20e eeuw (Utrecht 1987) 100-103.
30 Hemkes, Handleiding voor kweekelingen, 178.
31 E.M. Janssen Perio, 'Historische schoolstrijd onder de coalitie' Kleio 22 (1981) 3-4.
222

Geschiedenisonderwijs op de lagere school
Afb. 3. Spaanse soldaten, door Alva onderbetaald, moorden, plunderen, brandschatten en slaan
kinderen dood. Uit: Spiegel der Jeught (Middelburg 1663).
stige verdraagzaamheid nastreefde, ook voor andersdenkenden. De katholieken wezen juist
op het toenemende gebrek aan godsdienstvrijheid waardoor hun geloofsgenoten in het verleden
steeds meer onderdrukt werden. In katholieke schoolboeken werd vaak grote nadruk
gelegd op de gewelddadige Beeldenstorm van 1566 en de wreedheden van de Watergeuzen
(protestantse boeken legden weer wat meer accent op de Spaanse Furie en de meedogenloze
Alva). Katholieke schrijvers geloofden vaak niets van de rechtschapenheid en verdraagzaamheid
van Willem van Oranje, die dan werd beschreven als trouweloos (ten opzichte van
Philips n), godsdienstig eigenlijk onverschillig (was hij immers niet van katholiek calvinist
geworden toen hem dat goed uitkwam?) en vooral heerszuchtig en machtsbelust. 32
Ook de eeuwen na 1648 worden in de protestantse en katholieke geschiedenisboekjes voor
de lagere school op nogal voorspelbare wijze behandeld. In de eerste ligt de nadruk op de
17e eeuw en de Republiek als protestantse natie met (bijgevolg) een grote welvaart en een
bloeiende cultuur en grote figuren als Willem m. De 18e eeuw wordt dan vooral gezien als
een periode van verval die eigenlijk pas eindigt na het dieptepunt van de Franse tijd. In de
katholieke versies worden de eeuwen tot 1853 gezien als een periode van voortdurende vrijheidsberoving
onder leiding van de Oranjes: 'De maatregelen die Lodewijk nam tegen de
Hugenoten, waren [...] zachtzinnig als men ze vergelijkt met wat Engeland het katholiek gebleven
Iersche volk aandeed, ook tijdens het koningschap van Willem in van Oranje', valt
in een boekje uit de jaren dertig van deze eeuw te lezen. 33
De Franse tijd met de belofte van
gelijke burgerrechten wordt vaak beschreven als positief voor de katholieke godsdienstvrij-
32 Ibidem, 4-7; Toebes, 'Van leervak naar denk- en doevak', 231-232.
33 Geciteerd bij: Janssen Perio, 'Historische schoolstrijd', 9.
223

Geschiedenisonderwijs op de lagere school
heid, maar pas met het herstel van de bisschoppelijke hiërarchie was die echt bereikt. Over
de laatste helft van de 19e eeuw stemmen protestantse en katholieke schoolboeken weer wat
meer overeen, wat gezien de verzuiling en de pacificatie wel enigszins begrijpelijk is.
Schoolboeken voor openbare scholen hebben waarschijnlijk meer geleken op de protes­
tantse versies van de vaderlandse geschiedenis dan op de katholieke, die vaak apologetischer
en agressiever van toon waren. De grootste verschillen lijken vooral te liggen in de beoorde­
ling van de Hervorming, de Opstand en Willem van Oranje en zijn nageslacht. Naarmate
de behandelde onderwerpen meer de recente geschiedenis betreffen, worden de verschillen
kleiner en lijkt er meer sprake van een samenhangende natie. De tegenstellingen in het va­
derland zijn dan meer en meer die tussen confessionelen en niet-confessionelen, met achter­
eenvolgens de liberalen en de socialisten als tegenstanders van protestanten èn katholieken.
Ook lijkt er meer aandacht te komen voor cultuurgeschiedenis, zij het vooral van openbare
kant. In grote trekken bleef echter het verhaal van de Batavieren tot heden mèt alle hoogte­
punten uit de politieke en militaire geschiedenis en mèt een bewonderende eerbied voor de
grote mannen uit het nationale verleden overheersen. En ook al verdwenen de samenspra­
ken uit de Spiegels, het memoriseren van jaartallen en het bijbrengen van parate kennis ble­
ken nog lang hardnekkige constanten in het vaderlandse geschiedenisonderwijs. 34
224

B. Luger
Roman en geschiedenis: ouders van een bastaard
In 1821 schreef Sir Walter Scott, algemeen beschouwd als de vader van de historische roman,
een inleiding bij een heruitgave van The Castle ofOtranto (1764) van de hand van Sir Horace
Walpole, op zijn beurt weer algemeen beschouwd als de vader van 'the Gothic Novel'. Vijf
jaar later kwam die inleiding ook het Nederlandse publiek onder de ogen: in 1826 verscheen
van de hier toen juist zeer populaire Scott diens Levens van de romanschrijvers waarin de ge­
noemde inleiding integraal was opgenomen als de levensbeschrijving van Walpole. Scott
stelde dat Het kasteel van Otranto niet alleen merkwaardig was 'om de wegslepende belangrijk­
heid der geschiedenis, maar ook als de eerste hedendaagse proeve, om een verdicht verhaal
te gronden op de oude romans van de ridderschap'. Volgens Scott was het Walepole's bedoe­
ling geweest 'zulk eene schildering te geven van het huisselijk leven en de zeden, gedurende
de tijden van het leenstelsel, als indedaad bestaan konden hebben' onder nauwkeurige in­
achtneming van 'het costuum van het tijdvak'. Daarbij had Walpole de toon der riddertijden
uitstekend volgehouden: 'Deze uitmuntendheid bereikt hij niet door zijn verhaal of zijne za-
menspraak met verouderde spreekmanieren en uitdrukkingen te doorspekken, maar door­
dien hij naauwkeurige zorg draagt, om alles buiten te sluiten, wat hedendaagsche denkbeel­
den zou kunnen opwekken'. En iets over zijn visie op de verhouding tussen geschiedenis en
fictie onthult Scott waar hij de lezer van zijn tijd die het dagelijks leven in de middeleeuwen
wil leren kennen, adviseert vooral deze roman van Walpole te lezen. Het advies doet in de
verte denken aan de uitspraak van Jacques Presser dat zijn fictionele De nacht der Girondijnen
meer historische waarheid bevatte dan Ondergang, het historiewerk over 'de vervolging en
verdelging van het Nederlandse jodendom 1940-1945' dat hij als hoogleraar aan de Universi­
teit van Amsterdam schreef. Ook elders heeft Presser steeds zijn schatplichtigheid aan Clio,
immers een der muzen, beleden in het besef dat deze afhankelijkheid voor historici noch
voor romanschrijvers steeds een onproblematische is geweest. Scott lijkt intussen zijn hier
sterk historisch uitgangspunt niet zozeer te baseren op Walpole's vermelding op het titelblad
als zou het gaan om de vertaling van een origineel Italiaans manuscript uit de 13e eeuw van
de hand van een zekere Onaphrio Muralto, als wel om een negatieve omstandigheid: de ver­
mijding door de romancier van hetgeen als hedendaags zou kunnen voorkomen.
Van meet af aan heeft de verhouding tussen historische waarheid en fictie centraal gestaan
m de discussie over die hybridische zijtak aan de toen nog zo jonge boom van de roman.
Zeker, ook de roman kende al voorgangers van respectabele ouderdom, maar de volle bloei
trad pas in de 18e eeuw in, gestimuleerd door de explosieve groei van een lezerspubliek dat
tot de traditionele classicistische literatuurgenres nauwelijks toegang had. Schrijvers, uitge­
vers en lezers waren in hechte wisselwerking verantwoordelijk voor de groei van produktie
en consumptie. De roman kende nauwelijks een knellende traditie en kon, nu de strenge gen­
reonderscheidingen afbrokkelden, ongehinderd uitdijen in verschillende richtingen. De we­
tenschappelijke geschiedbeoefening stond toen nog in de kinderschoenen en toonde trou­
wens zélf met haar sterke verhaaltraditie dat de grenzen niet steeds scherp te trekken waren.
Kortom, er waren mogelijkheden te over voor een nieuwe klasse van schrijvers die van hun
schrijverij een broodwinning wilden maken door te profiteren van de groeiende belangstel­
ling voor alles wat zich in het verleden had afgespeeld, c.q. kon hebben afgespeeld. En dat
die belangstelling, gevoed door een weinig verheffend heden, er bij ons was, bewees bijvoor­
beeld J. E Helmers met De Hollandsche Natie (1812), een nationalistisch dichtstuk dat vanwege
225

Roman en geschiedenis
Afb. 1. ...deed haar de gordijn met eenen wanhopigen
moed aangrijpen en losrukken. Nu vertoonde
zich aan hare ogen een lijk, hetwelk op een
soort van lage rustbank lag, die even als de vloer
geheel met bloed bevlekt was; het gelaat door de
doodstrekken misvormd, was allerafzigtelijkst,
en met verscheidene wonden en kneuzingen bedekt.
de verheerlijking van de 17e-eeuwse grootheid toen even verdacht was als de roman in vier
delen van Adriaan Loosjes Pzn. Het leven van Maurits Lijnslager, eene Hollandsche familie­
geschiedenis uit de zeventiende eeuw (1808). Agenten die Helmers kwamen arresteren, vonden
de dichter kort tevoren overleden, en Loosjes ondervond moeilijkheden bij de herdruk van
zijn roman, die pas in 1814 kon plaatsvinden toen het gehate Franse juk was afgeschud. Voor
Helmers kwam het succes te laat: De Hollandsche Natie werd in tien jaar tijd zesmaal gedrukt;
Maurits Lijnslager beleefde in die periode drie drukken, hetgeen voor die tijd zeer veel is.
De belangstelling voor dat in meer of mindere mate verheerlijkte verleden uitte zich bij
Loosjes in gedichten, drama's, verhalen, verhandelingen en romans, maar de literatuurge­
schiedschrijving heeft steeds nauwkeurige antwoorden verlangd op de vraag welke roman
nu onze eerste historische roman was. In die strijdvraag speelt juist de hier genoemde roman
van Loosjes een grote rol. Door de een wordt hij als voorloper, als wegbereider gezien, maar
ook weer niet als een geheel zuivere historische roman omdat de geschiedenis er slechts decor
zou zijn. Met datzelfde argument wordt ook aan Bruno Daalberg die in 1805 Willen Hups,
eene anekdote uit de 17e eeuw schreef, het eerstgeboorterecht ontzegd. Betere papieren heeft dan
Mejuffrouw de Neufville met haar roman De Schildknaap uit 1829.
Zowel die vraag als de criteria van zuiverheid zijn echter achteraf geformuleerd en heb­
ben - vrees ik - meer met de kwaliteit ('Een eersteling om mee voor de dag te komen') dan
met de problemen van categorisering en opvattingen van de tijdgenoot te maken. Rond 1825
werd juist in de contemporaine kritiek het werk van Loosjes als het zuiverste voorbeeld van
226

Roman en geschiedenis
historische romantiek te onzent beschouwd. Ik laat de hele kwestie hier overigens graag
rusten en wil er nog slechts dit over kwijt dat het om een typisch nationale kwestie gaat: de
Nederlandse literatuurgeschiedschrijving zocht naar eerstelingen van eigen bodem. Het
oorspronkelijkheids- en kwaliteitscriterium mocht dan voor haar van primair belang zijn,
de in aantal snel toenemende lezers zochten gewoon spannende geschiedenissen en identifi­
ceerden zich blijkbaar even graag met helden uit vroeger tijden van vreemde bodem als van
Neêrlands bloed en maalden evenmin om historische zuiverheid. S. Vestdijk heeft in een es­
say over de historische roman opgemerkt dat na verloop van tijd elke roman iets van een
historische roman krijgt en wie hem in dat gedachtenspinsel wil volgen, moet vaststellen dat
de historische romans waar het hier over gaat dan ook in dubbele zin historische romans
zijn geworden: ze tonen hoe historisch geworden auteurs hun visie formuleerden op figuren
en perioden die voor hen slechts in mindere mate historisch waren dan ze het nu voor ons
zijn.
In 1814 had Scott met zijn Waverley de toon gezet voor een reeks romans die in populariteit
nauwelijks voor elkaar onderdeden zowel in Engeland als op het vasteland: Guy Mannering,
De oudheidkenner, De oude pelgrim, De zwarte dwerg, Het hart van Mid-Lothian, Robbert Roodhaar,
De bruid van Lammeroor, Montrose, Ivanhoe en vele, vele andere. In Frankrijk en Duitsland was
Scott al een rage toen de eerste Nederlandse vertaling nog moest verschijnen: tussen 1824
en '34 verschenen er maar liefst 23 vertalingen, waaronder slechts één herdruk: Ivanhoe. De
uitgevers Van Boekeren en Diederichs namen het leeuwedeel voor hun rekening maar ook
kleinere uitgevers trachtten mee te profiteren. Overigens zullen in die jaren ook de Engelse
uitgaven en vertalingen in het Frans aan Scotts bekendheid hebben bijgedragen. Er waren
leesgezelschappen waar principieel geen vertalingen circuleerden. Verder dient nog opge­
merkt te worden dat in de eerste eeuwhelft zelden herdrukt werd. De boekhandel kwam na
de Franse tijd slechts langzaam op gang en de meeste lezers zullen hun romanlectuur niet
van de assortimentsboekhandel betrokken hebben, maar vonden eerder hun weg naar min
of meer besloten leesgezelschappen en de meer open leesbibliotheken. In de eerste circuleer­
den uitgelezen boeken onder een beperkt aantal lezers, in de tweede kon men tegen een ge­
ringe vergoeding per gelezen deel goedkoper terecht. Aangezien boeken in zo'n leesbiblio­
theek lang in gebruik bleven, was de behoefte aan herdrukken gering. Dat langdurige ge­
bruik werd weer in de hand gewerkt door de hoge boekenprijzen, waardoor herstel van be­
schadigde exemplaren rendabeler was dan vervanging.
Maar Scott was lang niet de enige buitenlandse grootheid die de leeshonger naar histori­
sche romans bevredigde. Zelfwees hij immers Walpole met diens Gothic novel als voorloper
aan en ook dat genre met z'n, ik formuleer het voorzichtig: semi-historische inslag werd ver­
taald en kreeg hier navolgers. De hoofdpersonen konden variëren van reële of half-
historische helden tot misdadigers en rovers, bendehoofden en piraten, zodat een scherpe
scheiding in romanstof en thematiek niet steeds te maken is. Zo waren er tussen Walpole
en Scott romanciers als Mrs. Anna Radcliffe, Lewis en Maturin die excelleerden in een gen­
re dat in de Engelse literatuurgeschiedenis bekend staat als de 'novel of terror'. Wat er van
in Nederland vertaald werd vond meestal weinig weerklank in de kritiek, maar des te meer
huiverende bewondering bij de lezers. In de post-Napoleontische tijd waarin roverbenden
te land en ter zee grote gebieden in west- en midden-Europa onveilig maakten, bloeide ook
de roversroman. Het debuut van de jonge huisonderwijzeres A. L.G. Toussaint was ook zo'n
roverromannetje (Almagro, 1837) en bij zijn bespreking daarvan in De Gids had Potgieter ge­
wezen op het modieuze van dat thema.
227

Roman en geschiedenis
Afb. 2. Hier vond WAVERLEY, als of het eene
dier beminnelijke gedaanten ware, welke de landschappen
van POUSSIN versieren, FLORA op den
waterval starende. Twee schreden meer achterwaarts
stond CATHLEEN, dragende eene kleine
Schotse harp...
Vóór 1827 waren van de 'Duitse Scott', CF. van der Velde, al vijf romans vertaald en van
de 'Amerikaanse Scott', J.F. Cooper, één, en er zouden er nog heel wat volgen! Daarnaast
werden de Duitsers Spindler, Pichler, Von Trömlitz en Hildebrandt druk vertaald en gele­
zen, terwijl van de Fransen Chateaubriand, De Vigny en de geromantiseerde levensbe­
schrijvingen door de dames De Genlis en Gottis het publiek bereikten. Duitse roverromans
hoorden eveneens tot de favoriete lectuur - onder anderen van Woutertje Pieterse - en wer­
den vaak tot drama's of zangspelen bewerkt.
In het voorafgaande suggereerde ik al dat de vaderlandse kritiek soms nogal zuinig reageer­
de. In 1826 diagnostiseerde het Letterkundig magazijn een ware 'Scottomanie', die weer was
gevolgd op een 'Lafontainemanie' (doelend op de rage rond het werk van de Duitse veel­
schrijver August Lafontaine. B.L.) en ongetwijfeld wel weer gevolgd zou worden door een
andere soortgelijke besmettelijke ziekte. Men zou daarin gelijk krijgen. Het verschijnsel van
een hevige en soms kortstondige populariteit zou later ook te zien zijn bij de ontvangst van
Dickens, Dumas en Sue. In al die gevallen zou de kritiek eerst gunstig en later afwijzend
reageren, maar gesteund door de feuilletonsgewijze produktie van hun werk zou een tot die
dagen ongekend en internationaal publiekssucces hun ten deel vallen. En steeds zouden de
lezers een grotere trouw en aanhankelijkheid aan de dag leggen dan de critici, die al weer
uitkeken naar iets nieuws, zich soms schaamden over hun eigen aanvankelijke enthousiasme
en de smaak van het grote publiek maar weinig verheffend vonden.
228

Roman en geschiedenis
Ook de Amsterdamse classicus D.J. van Lennep was het succes van Scott opgevallen,
's Zomers bewoonde deze patriciër het oude landgoed het Manpad onder Haarlem dat hem
herinnerde aan de grote dagen van weleer. Die omgeving inspireerde hem onder andere tot
de Hollandsche Duinzang in 1826, waarna hij in 1827 zijn beroemd geworden Verhandeling over
het belangrijke van Hollands grond en oudheden voor gevoel en verbeelding hield op een bijeenkomst
van de Amsterdamse sociëteit Doctrina et Amicitia. Over de interpretatie en de invloed van
die verhandeling is sindsdien veel geschreven en nog altijd is er geen volledige overeenstem­
ming onder de geleerden.
In zijn betoog wees Van Lennep op de thans algemene roem van Scott en riep hij op tot
navolging op Nederlandse bodem. Hij opperde al dadelijk een veertigtal onderwerpen die
zich voor zo'n bewerking zouden lenen, zich daarbij beperkend tot het middeleeuwse Hol­
land. Een recente inventarisatie heeft inmiddels aangetoond dat van de 69 historische ro­
mans die tussen dat jaar 1827 en 1840 verschenen slechts 15 betrekking hebben op een van
de door Van Lennep genoemde onderwerpen, waarbij Mejuffrouw M. de Neufville met haar
al genoemde roman De Schildknaap, handelend over de tijd van Rooms-koning graaf Willem
n, het spits afbeet. Pas in 1836 zou Van Lenneps zoon, Jacob, met De Roos van Dekama, de
oorlogen tegen Friesland tot romanstof kiezend, opnieuw een der onderwerpen van zijn va­
der aansnijden, waarna J. F. Schut, H.C. Dresselhuijs, J.F. Oltmans, J.F. Bosdijk, J. Krab­
bendam en anderen volgden. Bij nauwkeuriger beschouwing bleken evenwel niet al die
auteurs onder invloed van Van Lennep tot hun keuze gekomen, terwijl die wel zeer uitgestel­
de reactie bovendien eerder aan het succes van Van Lennep Jr. te danken zal zijn geweest
dan aan de invloed van de Amsterdamse professor en diens overigens spoedig in druk ver­
schenen Verhandeling.
In deze opsomming zal de niet-specialist in onze 19e-eeuwse letterkunde waarschijnlijk
alleen de naam van Oltmans bekend voorkomen. En juist hij vormt in de kwestie van Van
Lenneps invloed een geval apart. De heldendood van J.C. van Speyk in 1831 moet hem geïn­
spireerd hebben tot het schrijven van Het slot Loevestein in 1570 (1834), een verhaal met als
hoogtepunt de heldendood van Herman de Ruyter. Mogelijk heeft dezelfde analogie ook
een rol gespeeld toen hij wederom een onderwerp a la Van Lennep, namelijk een episode
uit de tijd van de Hoekse en Kabeljauwse twisten, tot thema koos van De Schaapherder (1838):
opnieuw een remake van Van Speyk in de zelfopoffering van Jan van Schaffelaar. Men be­
denke dat ook zogenaamde citadel-poëzie in die jaren een dubieuze bloei beleefde en dat
het geprangde Bataafse gemoed nog lang naar kunstzinnige compensatie voor internationa­
le vernedering haakte.
Uit de getalsverhoudingen die ik hierboven gaf, valt bovendien gemakkelijk af te leiden
dat andere dan middeleeuwse stof in deze periode overheerst moet hebben. Men kan daarbij
nog niet denken aan de invloed van het gezaghebbende tijdschrift De Gids aangezien dat pas
in 1837 begint te verschijnen. En juist tot dat jaar waren sinds 1829 dertien romans over de
16e en 17e eeuw verschenen tegen slechts acht over de middeleeuwen. Pas tussen 1837 en
1840 wijzigde zich de verhouding ten gunste van de middeleeuwen: namelijk vijftien tegen
zeven. En dat uitgerekend in een periode waarin De Gids met haar propaganda voor de Gou­
den Eeuw kwam. Dat de verhoudingen dus precies omgekeerd waren aan hetgeen De Gids
wenste, is pas kortgeleden aan het licht gebracht. Door de blik vooral gevestigd te houden
op hetgeen Bakhuizen van den Brink en Potgieter in De Gids voorstonden en de gevolgde
praktijk grotendeels te verwaarlozen is een en ander verborgen gebleven. Recent onderzoek
heeft niet alleen iets over de thematiek van veel - het zij toegegeven: mediocre en inferieu-
229

Roman en geschiedenis
re - romans onthuld, maar ook de minder belangrijk geachte en in de schaduw van De Gids
opererende tijdschriften in het debat betrokken. En dat debat was al begonnen voordat Van
Lennep zijn Verhandeling hield. Al in 1821 heeft een recensent het over de sedert enige tijd
in omloop gekomen 'klasse van amphibiën in het geslacht der romans'. Ze hebben een ware
geschiedenis tot grondslag, maar hullen deze in een 'romantisch kleedsel van bijwerk, het
welk aan het verhaal eene meer levendige gedaante geeft'. Hij besluit kortaf: 'Wij zijn geene
liefhebbers van deze soort van metamorphosering'. Enkele jaren later oordeelt een andere
recensent eveneens negatief: 'Als men in Romans geschiedenis en verdichting samenvoegt,
dan worden beide doorgaans verknoeid'. Hij noemt het genre zelfs 'een misgeboorte'. Juist
de succesrijke historische romans zijn gevaarlijk, omdat deze de 'anders zoo vruchtrijke stu­
die der Historie' het sterkst ondermijnen.
Men zal zich afvragen hoe bij deze critici iemand als Scott eraf komt, voor velen immers
de onbetwiste koning in het soort.
Ivanhoe en Waverley waren juichend begroet door de Vaderlandsche Letteroefeningen. Scott was
geprezen voor zijn gedetailleerde voorstelling van zeden en gewoonten en stak daardoor ver
uit boven zijn confraters. Zijn werk leert ons zelfs meer dan de geschiedenis zelf - O, Pres­
ser! - die de neiging heeft te veel naar het grote te grijpen en daardoor het detail vaak vero­
nachtzaamt. Men gaf zich voor Scott gewonnen omdat zijn romans een complementaire
functie ten opzichte van de geschiedenis vervulden. Maar vooral door het hoge tempo waar­
in vertalingen naar Scott bij ons op de markt kwamen - mede een gevolg van onze achter­
stand op het buitenland - raakte de kritiek snel verzadigd en sloeg de waardering om. De
geijkte bezwaren tegen de 'misgeboorte' werden nu ook tegen de 'vader' ingebracht. Het
leespubliek trok zich intussen van zulke overwegingen niets aan, zoals wij al zagen. Ook
Scotts privéleven kreeg nog altijd aandacht in de schrijvende pers. Het bezoek dat de dood­
zieke auteur in Nederland op doorreis aan Nijmegen bracht, had een nieuwswaarde die
slechts overschaduwd werd door de in 1832 heersende cholera.
Toegegeven dient dat ook D.J. van Lennep niet blind was voor de gevaren van het
bastaardgenre. Ook hij was van mening dat 'het opsieren van de helden van de geschiedenis
met de kleuren der verbeelding, en het verzinnen van omstandigheden, om hen in een nieuw
en vreemd daglicht te plaatsen, verwarring en bastaardij in het veld der geschiedkunde'
brachten. Historische waarheid stond bij hem voorop, al sproot zijn angst voor anachro­
nismen vooral voort uit de sterke behoefte de werkelijkheidsillusie in de historische roman
niet te verstoren, iets waarin hij lijkt aan te sluiten bij hetgeen Scott in Walpole had aange­
troffen. Maar Van Lennep maakte de historische roman als het ware salonfahig door de
voorwaarden te benadrukken waaronder deze een welkome aanvulling op de geschiedkunde
kon zijn. Het gezag van Van Lennep was groot, zij het in beperkte kring. Zo beriep Potgieter
zich op hem toen hij in De Vriend des Vaderlands het werk Galama, of de Bevrijding van Vriesland.
Geschiedkundige Roman door E.J. Schut (1833) besprak en Bakhuizen van den Brink memo­
reerde de invloed van zijn Amsterdamse colleges onder anderen op A. Drost, schrijver van
Hermingard van de Eikenterpen (1832) in zijn necrologie van D.J. van Lennep uit 1853. Dat de
jonggestorven Aarbout Drost de Verhandeling kende, blijkt bovendien uit zijn in 1833 even­
eens in De Vriend des Vaderlands verschenen kritiek op Jacob van Lenneps roman De Pleegzoon.
Volgens de op 1833 gedateerde Voorrede had de zoon het werk zes jaar tevoren (1827!) reeds
voltooid, maar het pas onlangs in de 'huisselijke kring' voorgelezen onder zodanige bijval
dat hij besloot het alsnog uit te geven. De kritiek van Drost was niet mals en werd waarschijn­
lijk nog aangewakkerd door de kritiekloze bewondering die Van Lennep allerwegen onder-
230

Roman en geschiedenis
Afb. 3. .. .onder de zich breed uitstrekkende takken
van eenen ouden eik, en digt bij een groot
wachtvuur eene niet onbelangrijke groep krijgslieden
verzameld. Digt aan den stam des booms,
half zittend, halfliggend, op een uitgespreid beerenvel
is een aan den voet gekwetste krijgsman
van ruim dertig jaren oud. Het is een man van
eene tamelijk lange gestalte, gekleed met eene
uniformrok van donkerblauw grof laken, lederen
ondergoed, en terwijl hij aan den gezonden voet
een groten ruiterstevel draagt, rust de andere,
ontbloot, op een mantelzak, waarvoor een heelmeester,
ijverig bezig met het uitpakken van verscheidene
instrumenten, nederknielt. [...] Voor
den geschiedkundigen lezer zal wel geene vermelding
noodig zijn, dat wij met deze weinige pennestreken
het uitwendige voorkomen van KAREL
DEN TWAALFDEN hebben willen afmalen.
vond. Zeker, er is veel in de roman te bewonderen, maar: 'Nergens toch geeft de Roman
ons een denkbeeld van de veerkracht, die onze natie over het geheel ten dien tijde kenmerkte;
nergens van de heldere en verlichte begrippen, die dezelve den fakkel aan het overige Europa
deden voordragen; nergens van de vlijt en koopmansgeest die dezelve kenmerkte, nergens
van de kloekheid en geestkracht onzer oude regenten'. Zowel in standpunten als in stijl vormt
dit geharnaste proza een voorafschaduwing van hetgeen Bakhuizen en vooral Potgieter
spoedig zullen laten volgen.
En wat Margaretha de Neufville betreft, zij had de invloed van de Verhandeling in haar
voorrede tot De Schildknaap openlijk toegegeven. De geleerde aanbeveling gaf de historische
roman derhalve enig cachet, een effect dat ook de prijsvraag die de 'Maatschappij van fraaye
kunsten en wetenschappen' in 1833 uitschreef had kunnen hebben, ware het niet dat de uit­
nodiging tot 'de vervaardiging van een historische Roman' driejaar later slechts door één
inzender bleek aanvaard. Deze zond anoniem Het beleg van Groningen, of de Vrijwilliger in,
'waaromtrent het eenparig gevoelen der beoordelaars is geweest, dat hetzelve geene genoeg­
zame verdiensten bevat, om bekroond te worden'. Deze afwijzing weerhield de auteur er niet
van zijn roman nog datzelfde jaar in druk te laten verschijnen; de schrijver bleek J. Krabben­
dam, thans vergeten, maar destijds veel gelezen. Bij een bekende Leidse leesbibliotheek kon
men een kwart eeuw later nog tien romans van hem lenen, waaronder ook die eens zo onfor­
tuinlijke Vrijwilliger.
231

Roman en geschiedenis
Op hoger niveau gaat de discussie intussen onverdroten verder en sinds de verschijning
van De Gids wordt door Bakhuizen van den Brink en Potgieter in het voetspoor van Drost
naar veredeling van het genre gestreefd. Opnieuw moet daarbij de jonge Van Lennep het
ontgelden, ditmaal naar aanleiding van De Roos van Dekama. Een historische roman moest
idealiter aan drie vereisten voldoen: 'wijsgeerige beschouwing, grondige studie van vader­
landsche geschiedenis, taal en zeden, dichterlijke verbeelding en bevallige voorstelling'.
Aangezien doorgaans het een over het ander domineerde, kwam Bakhuizen op grond van
deze drie vereisten tot een indeling in het wijsgerige, het antiquarische en het dichterlijke
type. Afgaande op de normen van de meeste critici stond hen doorgaans het antiquarische
soort voor ogen, aangezien zulke romans, mits gebaseerd op grondige historische studie,
zich blijkbaar het beste leenden voor het didactische doel van de geschiedkundige lering.
En juist dat doel stond Bakhuizen het minst aan. De kloof zou later alleen maar breder en
dieper worden. Met Potgieter zou hij trachten de historische roman in hun nationalistisch-
literaire programma in te lijven en te beïnvloeden. Niet alleen paste Van Lennep kwalijk
in dat programma, maar ook de navolging die zijn succes-type kreeg, moet hun een doorn
in het oog zijn geweest. Pas als de jonge romancière A.L.G. Toussaint onder hun invloed
geraakt, iets waardoor zij aan onbevangenheid ongetwijfeld verloren heeft, zullen zij enig
succes boeken. Zij zal gaandeweg haar stofkeuze op de grote vaderlandse geschiedenis gaan
richten en opnieuw is het eerder haar succes dan hun aansporingen die vrucht afwerpen.
Ook dat verschijnsel is lange tijd verborgen gebleven. Vooral op gezag van die naar verede­
ling van het genre strevende voormannen van De Gids, hebben latere literatuurvorsers zich
op de bovenlaag van de historische romans gericht. Daarmee verwezen zij impliciet de on­
zuiver historische romans naar de leesbibliotheken -in-de-buurt en de dienstbodenkamer.
Trouwens ook de meer salonfahige historische romans verdwenen later naar de jongenska­
mers, waar zij nu ook al niet meer worden aangetroffen...
Toevalligerwijs ook het jaar 1840 als peildatum kiezend vroeg in 1896 de populariserende
literatuurhistoricus Jan ten Brink zich af: 'Wat hebben we zoo al gehad in de laatste vijftig
jaren?' Zijn antwoord op de vraag naar de bijdrage van dat jaar 1840 luidde:
Mr. Isaac da Costa, Vijf en twintig jaren. Een lied in 1840;
Mr. J. van Lennep, Lotgevallen van Ferdinand Huyck;
Jonathan, Waarheid en Droomen;
de tweede (uitgebreide) druk van Hildebrands Camera Obscura;
A. L.G. Toussaint, Het huis Lauernesse en
J.J. L. ten Kayte, Byron, De Gjouwer. Fragment eener Turksche vertelling.
'Het geheele boek', aldus Ten Brink over Het huis Lauernesse, 'in een fieren, strengen toon
gehouden, deed aan een meester als Walter Scott denken, en opende de schitterende letter­
kundige carrière van mevrouw Bosboom-Toussaint'.
In deze fiere strenge toon, in 1841 voortgezet in Eene kroon voor Karei de Stoute, zou zij voort­
gaan haar herscheppingen van het vooral goed-protestantse geestesleven uit de 16e eeuw aan
het meer verfijnde lezerspubliek aan te bieden. Voor het minder kieskeurige deel der lezers
waren er ook nog J. E Bosdijk, Het jaar der dwaasheid, A. D. van Buren Schele, Episoden uit het
leven van M.A. de Ruyter en van J. Honig Jzn. Jr. Catharina Herman en De Watergeus, alle ver­
schenen in 1840 en voor de hedendaagse lezers in dubbele betekenis historisch geworden.
232

Roman en geschiedenis
Geleidelijk zullen academische geschiedbeoefening en romanpraktijk gescheiden wegen inslaan.
Onder invloed van het naturalisme zal de historische roman zelfs tijdelijk geheel van
het toneel verdwijnen. De eisen dan aan de werkelijkheidsbeschrijving gesteld laten aan de
historische verbeelding geen ruimte meer. Pas de neo-romantiek zal de 'bastaard' een wedergeboorte
gunnen, waarbij niet langer een naïeve kennisoverdracht voorop staat, maar
veeleer de vrijmaking van de verbeelding uit de banden van de platte dagelijksheid. Discussie
over de afstamming en afbakening van rechten en plichten is er dan niet meer, immers
zowel de geschiedkunde als de roman hebben inmiddels voldoende bewezen op eigen benen
te kunnen staan. De oude historische roman is daarmee naar het rariteitenkabinet en de jongenskamer
verwezen, de nieuwe historische roman is een volwaardig en onomstreden genre
geworden met - dat hebben bij ons Van Schendel, Vestdijk, Alberts en Hella Haasse getoond
- ongekend rijke mogelijkheden.
Voor dit opstel is gebruik gemaakt van o.a. onderstaande publikaties. Aangezien de tekst bestemd is voor een breder
publiek dan Neerlandici, heb ik afgezien van gedetailleerde bronvermeldingen in de tekst zelf. Voor de illustraties
werden titelpagina's van enkele historische romans gekozen, alle uit de collectie van de auteur. Foto's UB-
Amsterdam.
W. Drop, Verbeelding en historie. Verschijningsvormen van de Nederlandse historische roman in de negentiende eeuw (1958
ongew. herdr. Utrecht 1972).
D.J. van Lennep, Verhandeling en Hollandsche Duinzang. Ingeleid en toegelicht door G. Stuiveling (Zwolle 1966).
G. Stuiveling, 'Voetstappen van de Vaderlandse romantiek' (drie artikelen in Vakwerk. Twaalf studies in literatuur
(Zwolle 1967)).
K. M. Wagemans, 'Invloeden op de ontwikkeling van de historische roman in de periode 1827-1840 of De Redevoering
en de Roos' in: De negentiende eeuw 6, 4 (dec. 1982).
P. den Tenter, 'Scottomanie in Nederland: de Nederlandse vertalingen van Walter Scott's romans tussen 1824 en
1834' in: De negentiende eeuw 8, 1 (juni 1984).
J- van der Wiel, 'Een "misgeboorte" of een literaire uitdaging? Jacob van Lennep als pleitbezorger van een verdacht
genre' in: Traditie en vernieuwing. Opstellen aangeboden aan A.L. Sbtemann, W.J. van den Akker red. (Utrecht/Antwerpen
1985).
P. de Voogd, 'Sir Walter prijst Sir Horace, of: historiografie en de Engelse roman' enj. van der Wiel, 'De geschiedenis
in balkostuum. Opvattingen over de historische roman tot plm. 1838', beide in: De historische roman, A. Blok
red. (Utrecht 1988).
233

W. Otterspeer
De Leidse studentenmaskerade, 1825-1910
Het zevenenzestigste lustrum van de Leidse universiteit begon voor de reünisten van het stu­
dentencorps op maandag 20 juni 1910. In de wetenschap, dat de lustrumfeesten van de stu­
denten in belangrijke mate voor hen werden georganiseerd, kwamen ze uit alle delen van
het land naar Leiden, de meesten per trein, waar een journalist uit de mond één hunner op­
tekende het verloop van 'zijn' maskerade 'toen pa en alle andere pa's met solide gezichten
altoos "beperking" aanprezen en toen 't zonder zóó duur te worden, toch aardig was en zoo
mooi en even trouw bewonderd werd.'
Denk je dat wij minder harten veroverden dan onze kleinzonen in hun fluweel en liberty
en satijn en goud en echte edelsteenen. De meisjes van toen vonden ons wat mooi in onze
satinetjes en katoentjes; daar... mijn vrouw verliefde in me toen ik als een page in een
pak van vijftig gulden achter een prins in een gevolg van honderd aanliep... 1
Het dromde, daar op Zomerzorg, waar velen elkaar najaren weer terugzagen en brokken
jaarclubs een krakend lo Vivat aanhieven. 2
Opgewacht door het Collegium en door de corps­
verenigingen met hun vaandels en banieren begaven ze zich om twee uur naar het feestge­
bouw, de voormalige spes patriae, nu de belichaming welhaast van het pays légal, in grijs of
zwart pak - niet het beste want het zou veel te lijden hebben. Welgedaan liepen ze daar, wan­
delstok, sigaartje, knevel, zomerhoed, het wandelend verband tussen academische studie en
maatschappelijk slagen. Met meer dan tweehonderd waren ze. Een grote ereboog met latijn-
se welkomstgroet wachtte hen aan het begin van de Stationsweg. Overal langs de grote stra­
ten waren masten opgericht met slingers van sparregroen. Manshoge houten contrapties
met de kleurrijke wapens van de groten uit de maskerade markeerden hun weg. Guirlandes
en vlaggen overal, hier en daar met grote manden met bloemen. De studentensociëteit Mi-
nerva leek helemaal weggestopt achter de bloeiende planten en slingers van dennegroen. De
Breestraat was één groene laan, met hoge erebogen aan begin en eind, de een van groen,
de ander een oude barokke poort met de Statenvlag. Voor de huizen aan Breestraat en Ra­
penburg waarin zij die een belangrijke rol in de maskerade zouden spelen een kamer had­
den, waren frontons en allerhande gevelbewerkingen aangebracht in nagebootst beeld­
houwwerk om het huis het aanzien te geven van een woning van een aanzienlijke patriciër
uit de Gouden Eeuw. Zo was bijvoorbeeld het huis van Zijne Hoogheid Prins Frederik Hen­
drik aan het Rapenburg, vóór drie eeuwen in werkelijkheid het kwartier van die stadhouder,
voorzien van dorische zuilen waarop rijkbewerkte balkons met prachtige siervazen.
Het doel van de wandeling was het feestgebouw, op het feestterrein aan de Zoeterwoudse
Singel. Op een opgehoogd weiland aan de buitenkant van de stad hadden de architecten Jes­
se en Fontein een gebouw neergezet dat hoofdzakelijk bestond uit een renaissance-
voorgevel, die sterk aan het Mauritshuis deed denken. Erachter bevond zich de grote feest­
zaal, vijftig meter lang en vijfentwintig meter breed, met van de zoldering vlaggen en vaan­
dels en vijf smeedijzeren kaarsenkronen. In deze zaal zouden de gecostumeerden een 'pava­
ne' dansen.
1 Plakboek kranteknipsels maskerade 1910. Archief LSV Minerva.
2 Voor een beschrijving van het hele feest, zie: Gedenkboek der Maskerade gehouden ter viering van het LXVII lustrum der
Leidsche Hoogeschool 20-27juni 1910 (Leiden 1911).
234

De Leidse studentenmaskerade
Nu werden de reünisten er ontvangen. Op hun wandeling bewonderd door rijen schoolkinderen
met strooien hoedjes, door dienstmeisjes met schorten en jongens met petten, werden
ze ontvangen door de Praeses Collegii E. F. M. J. Michiels van Verduynen. Mocht de stad
door moderne denkbeelden omtrent verkeer en hygiëne voor hen moeilijker herkenbaar zijn
geworden, het studentenleven zoals zij dat gekend hadden was onveranderd, de kritiek van
de buitenstaander, 'dikwijls maar al te eenzijdig voorgelicht' ten spijt. De Praeses wenste
hen terug te voeren langs de zonnige paden van hun voorbije studentenbestaan.
Daar hebt ge Uwe vrienden leeren kennen, die U, met alle openhartigheid van goede
vrienden, u Uwe fouten en feilen toonden, die goed maakten wat misschien eene te eenzijdige
opvoeding verzuimd had te geven. 3
De Praeses had hiermee de juiste toon gevonden. De reünisten riposteerden met het aanbieden
van een medaillon van Francois Haverschmidt voor de collegiumskamer. Verschillende
recepties, een diner en een concert sloten de dag af. De volgende dag, dinsdag, zou het hoogtepunt
van de feestweek brengen, 'de blijde inkomste van Zijne Hoogheid Frederik Hendrik
van Nassau, Prins van Oranje binnen Amsterdam, vergezelschapt van Hare Majesteit Henriëtte
Maria Koningin van Engeland, Schotland, Frankrijk en Ierland, den 20sten Mei van
den jare 1642.' Om één uur zette de stoet zich in beweging, 'één zee van trillende struisveren,
één blijde kleurenfeest.' Trompetters eerst, gevolgd door al wat Amsterdam aan 'aansienelyke
jongelieden' kende, met hun burgemeesters en leden der vroedschap. Dan de Friese stadhouder
en zijn edelen:
Eerst de drie gebroeders van Haersolte (F. Mendes de Leon, OP. van Rossum en F.G.
Borgerhoff Mulder) in zwart en goud (de kleuren van hun blazoen), dan Zijne Excellentie
zelve Willem Frederik Grave tot Nassau enz. Gouverneur Generaal van Friesland enz.
Q.H. Smidt van Gelder). Zijn costuum van Genueesch fluweel, is van een zeldzame
pracht: op een fond vieux rose schijnen de bronzen zijden bloemen als geborduurd; in
elke plooi geven ze een verrassende glans, een zachte gloed, hij draagt een donkere hoed
met zwaar afvallende veeren, somber rood. Zijn beide pages gaan gekleed m rood en
goud. De voornaamste uit zijn gevolg is Ulrich n Ciksena (L. Bierens de Haan) m blauwe
zijde. 4
Daarop volgen de beide koninginnen - die van Engeland en Elisabeth van Bohemen - en
haar gevolg in karossen met zes paarden, omstuwd door herauten en edelen. Vlaggezwaaiers
volgen en het Amsterdamse schuttersvendel onder leiding van Frans Banning Cock, direct
ontleend aan Rembrandts Nachtwacht. En dan rekt ieder zijn hals zo ver hij kan.
Klaroenblazers met het Nassausche wapen en drie herauten (G.M. van Reigersberg
Versluys, N.J. Vonck en D. Crena de Iongh) overdekt met kwartieren van hunnen Heer,
maken ruim baan. Twee edelen rijden voor: Cornelis van Aersen (H.R.A. van Schelle)
in geel en paars fluweel en Wolfert van Brederode (J.E. de Vos van Steenwijk) in goud
glanzend fulpen gewaad - dan blinkt de wapenrusting van den Prins. (WE Tromp Mees-
3 Ibidem, 4.
4 Ibidem, 12.
235

De Leidse studentenmaskerade
Afb. 1. 'Pragtige Sleedevaart Gravure door S. Fokke, 1776.
ters). Krijgshaftig draagt hij het gedamascineerde blauwe staal, bezaaid met gouden fi­
guren. Het hoofd kroont hem een helm van hetzelfde metaal, die als schuil schijnt te gaan
onder de reusachtige vederbos, oranje blanje bleu. 't Is al van een overweldigende pracht!
Hij schijnt onvermoeibaar, de koene stedendwinger en onveranderlijk blijft vriendelijk
zijn gezicht en hij wordt niet moede de opgetogen hulde in ontvangst te blijven nemen. 5
Prins Willem, de zoon van Frederik Hendrik, zojuist getrouwd met de Princess Royal van En­
geland, sloot met zijn gevolg de stoet af. Bij elkaar, de weinige anonymi incluis, bestond de
optocht uit tweehonderdtweeënveertig figuren. Na matinee en vendelzwaaien op het feestter­
rein, gevolgd door diner en concert, werd de optocht om 20.30 uur met fakkellicht voort­
gezet.
Woensdag 22 juni bracht het tweede hoogtepunt, de openluchtvoorstelling 'Alianora' op
het feestterrein. Dit terrein herbergde niet alleen het feestgebouw, maar strekte zich vandaar
tot aan de gracht uit. Voor het feestgebouw was een groot gazon aangelegd, met bloemran-
den en een vijver. Om het gazon heen liep een brede, verharde weg, van het feestgebouw
via een 'rustieke' brug over de singel, naar de Kraaierstraat. Daar vormde een grote poort
de voornaamste toegang tot het terrein. Van dit punt tot de Wattstraat was de vrij scherpe
binnenbocht die de singel daar maakt volgebouwd met tribunes die plaats boden aan vijfen­
twintighonderd toeschouwers. Een tweede, 'gothische' brug van veertig meter met torens
markeerde het einde van het feestterrein. Aan de overzijde nu, op de punt waar de bolle oever
van de singel het meest naar voren kwam, was een toneel gebouwd. En om de beide vleugels
van de tribune het zicht te garanderen, stak het vijftien meter ver het water in. Het toneel
was achttien meter breed. Op de achtergrond verhieven zich aan weerszijden twee vijftien
meter hoge Romaanse torens. Tussen deze beide in schraagden zes pilasters drie Romaanse
bogen: de toegang tot het toneel.
5 Ibidem, 16.
236

De Leidse studentenmaskerade
Om twee uur begonnen de tribunes zich te vullen, het orkest stemde de instrumenten.
Het Wilhelmus zette in en vanonder de gothische brug kwamen de figuren uit de maskerade
in grote sloepen aanvaren om onder het schetteren van de fanfares hun plaats op de tribune
in te nemen. Het volgend half uur schieten kleine bootjes over het water, waarbij studenten
elkaar in een watersteekspel met stompe speren van de achter aan de bootjes bevestigde planken
trachten te stoten. Tussen alles door zwemmen watermonsters. Dan, als de stilte weer
gevallen is, volgt het mimespel 'Alianora', met liederen van vier, zes of meer stemmen uit
het koor. Een eenvoudig en schoon sprookje is het onderwerp van de handeling: het roerend
verhaal van Alianora van Engeland, de jonge vrouw van Reynalt, de hertog van Gelre.
Als Reynalt zijn gemalin zijn machtige landerijen binnenbrengt en te Nijmegen de hulde
aanvaardt van edelen en dorpers en als het feest is in zijn slot - want een huwelijk wordt
gevierd en het is lente - dan komt langs de feestelijke groep, die een zoet meilied zingt, over
het water langs het kasteel een vreemde zanger gevaren, een man van trotse gestalte en somber
voorkomen. Reynalt doet hem landen en eist een lied, dat de zanger noodgedwongen
geeft. Het is een lied vol boze voorspelling.
Ic sach dat land verdeelt in veden,
Uw sonen doot ende kinderloos,
Ic sach den viant starc ende boos:
Ic bleef in tranen neergeseten... 6
Ontzetting vervult de gasten en in toorn laat Reynalt de norse bard grijpen voor zijn vermetele
profetie. Maar de voorspelling wordt bewaarheid, als Reynalt later, wederkerende van
de krijg, zijn gemalin verstoot terwijl zij gebenedijd werk doet aan kranken en melaatsen
en hem zo een voorwendsel geeft zich van haar af te wenden en tot Johanna van Batenberg
te gaan, een verleidster uit de hofstaat van zijn vrouw. Een nar evenwel zal de vorst redden.
Bij een feestmaal dat de hertog aanricht en waar men zijn sombere stemming tracht weg
te zingen met 'Dat liet van den Rhynschen wyn', komt de zottenar en zingt van de dwaasheid
van zijn heer en hoont de ontrouwe gade met zijn spottend snarenspel en zijn bijtende rijmen:
Het was een ridder vri ende coen,
Van minneliken seden,
Hi hadde een vrouwe trou ende scoon,
Des was hi sere te vreden.
Van ghenen anderen oghen
Syn herte en wart ghetoghen. 7
Al somberder wordt de boze hertog en dol van nijd zijn minnares, maar met het einde van
het lied van de koene spotter komt Alianora terug, de edele vorstin, smetteloos blank, even
rein van melaatsheid als van schuld of wrok. De bijzit vliedt van het wilde feest, waar de
deemoed de overhand krijgt op de ongebonden lust en Reynalt zijn miskende gade te voet
valt. Na Alianora volgden nog een receptie door het Utrechts studentencorps, een concert
6 Ibidem, 89.
7 Ibidem. 107.
237

De Leidse studentenmaskerade
en een café-chantant. De donderdag voegde iets nieuws toe aan de maskeradeweek: een con­
cours hippique. Zowel de pers als het gedenkboek oordeelden het een geslaagd experiment,
omdat zonder opdringerig publiek de werkelijkheidswaarde zoveel groter was. ' Want... geen
urenlang door de stad trekkende stoet immers laat zich denken zonder leelijke, stijllooze hui­
zen en straten, zonder hinderlijk zich aan het oog opdringende menigten, zonder hiaten en
ongewenscht oponthoud.' Voor die menigten had de vereniging Doctrina haar traditionele
kermesse d'été georganiseerd, waardoor bij de Marepoort de zelfkant van het feest te zien was,
meer dan vijftig woonwagens 'en daartusschen een gewemel van halfgekleed kermisvolk,
vrouwen met kleverige gele haren, kinderen die ravotten in het vuil.'
Draaiorgels, rottig huisraad, kippen en talrijke ponies stoffeeren het groezelig dorp van
deze kermisnomaden, de marandeurs van het lustrum. Het is een smerige hoop krotten
en menschen, gewoon vies zonder schilderachtig te zijn. Het zijn geen zigeuners, donker­
harig, bruin en met koolzwarte oogen, het is een onguur blafartjanhagel, dat zoowel den
schilder als den huismoeder een gruwel zou zijn van weerzinwekkende goorheid: de fan­
tastische bohémiens van weleer zijn onbelangrijke schepsels geworden, bourgeois in hun
soort. De wereld gaat achteruit, hollend achteruit. 8
De vrijdag bracht de Cour van Frederik Hendrik, een goede gewoonte waarbij de hoofdper­
soon in zijn vorstelijk rol een massale audiëntie verleende. Daar verschenen de burgemeester
van Leiden, de rector magnificus van de universiteit en velen zouden hen meteen gevolgd
zijn bij het maken van hun deemoedige opwachting, als niet een aardig anachronisme had
plaatsgegrepen. In de figuur van S. N. B. Halbertsma verscheen koning-stadhouder Willem
in ten tonele, de hoofdfiguur uit de maskerade van 1905. Zo bracht de wat oudere kleinzoon
een bezoek aan zijn verraste jonge grootvader. Toch oordeelde het gedenkboek de Cour van
dit jaar niet allergeslaagdst. Het weer werkte niet mee, maar 'in de voornaamste plaats is
het wel te wijten aan het publiek zelve, dat hinderlijk en onbescheiden opdringend en oneer­
biedig zich gedragend aan deze "plechtigheid" veel van het plechtige ontnam.' 9
Tussen de receptie van Delfts studentencorps en het bal van 22.30 uur zat nog een verre­
gende herhaling van 'Alianora'. Zaterdag gaf de studentensociëteit Minerva haar traditione­
le open middag, matinee musicale met introductie van dames en was er 's avonds concert en
bal. Zondag gebruikten de deelnemers aan de maskerade hun galgemaal in kasteel Oud-
Wassenaar. Voorbij was de maskerade, was het lustrum van de Leidse studenten van 1910.
Het was wellicht de meest complete, de fraaiste van alle maskerades die gehouden waren
in de lange geschiedenis van het verschijnsel. Het was ook de laatste in die zin. Van alles
wat na de oorlog ten tijde van het lustrum opgevoerd of uitgebeeld zou worden kon niets
zich in praal meten met de maskerade van 1910. Dat was ook de reden van de ondergang:
de maskerade stierf in schoonheid.
De gekostumeerde optocht die de studenten in het kader van het lustrum van de universiteit
organiseerden, de maskerade dus, kent een tamelijk lange geschiedenis, die tot aan het begin
van de 19e eeuw teruggaat. Het idee zelf grijpt terug op een verschijnsel dat in de gehele
geschiedenis van de westerse beschaving een belangrijke religieuze of politieke functie gehad
8 Plakboek kranteknipsels Maskerade 1910. Archief LSV Minerva.
9 Ibidem.
238

De Leidse studentenmaskerade
heeft, de triomftocht of de 'blijde intocht'. Het aardige is, dat met name de Leidse maskerade
een interne ontwikkeling doormaakte die haar tot bijna een replica van het voorbeeld maakte.
De geschiedenis van dat voorbeeld wordt namelijk gekenmerkt door een allegorische fase,
gevolgd door een meer concreet politieke, om weer in de allegorie uit te monden. De Romeinse
'Pompa Triomphalis', een van de hoogste eerbewijzen die een overwinnend veldheer
ten deel kon vallen, was een ritueel dat de overwinnaar, als brenger van heil en geluk, tot
representant van de godheid bestempelde. Naast deze triomftocht kwam ook het plechtig
inhalen van de vorst voor, die de regering overneemt of die voor het eerst na lange tijd in
de stad verschijnt, brenger van vrede en welvaart. Ook deze aankomst krijgt onder invloed
van christelijke omvorming, naar analogie van de intocht van Jezus in Jeruzalem, een religieuze
betekenis. Tot ver in de middeleeuwen blijft deze 'Blijde Intogt' (felix adventus, laetus
introitus) een religieus, allegorisch karakter behouden. 10
De renaissance geeft echter een ontwikkeling te zien waarbij de allegorische beeldentaal
zoals die zijn neerslag vond op triomfbogen en in de vorm van personificaties, hoe langer
hoe meer gericht werd op de verheerlijking van de individuele mens, de vorst. Het politiek
aspect gaat dan het religieuze overheersen. Iemand als Maximiliaan van Oostenrijk heeft
de politieke mogelijkheden van deze manifestaties goed gezien. Door een veelheid van
feesten, toernooien en intochten, door de representatie ervan in boekvorm, die welhaast
even belangrijk was als de werkelijke enscenering ervan, bereikte hij een groot publiek, zette
hij een gedenkteken van zijn roem. Door de schildering van zijn oorlogen, door het tonen
van zijn hofstaat legitimeerde hij zijn macht in de rij van zijn voorvaderen.
De barok bracht een derde stadium, waarin veeleer het genot en de pracht van het ogenblik
de onmiddellijke aanleiding vormden. De feesten werden bijgevolg ook veel exclusiever,
trokken zich terug in het afgezonderd hofleven en uitten zich in illusionistisch theater, in
mythologie en allegorie.
Met dit al waren deze optochten het privilege van hof en adel. In de Franse revolutie zien
we voor het eerst optochten van burgers, een verschijnsel dat in de 19e eeuw zijn hoogtepunt
zou vinden. En een van de belangrijkste facetten ervan is, dat ze in de vorm van het
weergeven van een historische gebeurtenis of in het uitbeelden van historisch thema zelf politieke
zeggingskracht hadden. Wolfgang Hartmann omschrijft de 'historische Festzug' als de
collectieve zelfuitbeelding van de burgerij, de representatie van haar openbare invloed, de
weerspiegeling van het proces van burgerlijke emancipatie, van de houding van de burgerij
tot de staat. Tot de belangrijkste groepen die zich in de 19e eeuw met de organisatie van zo
een optocht bezighielden, behoorden de studenten, zeker in Nederland.
In hetgeen volgt dienen twee ontwikkelingen uit elkaar gehouden te worden: de maskerade
in haar interne, formele ontwikkeling èn de maskerade als uiting van de emancipatie van
de 19e-eeuwse student. Die interne ontwikkeling laat zich - replica van een voorbeeld -
omschrijven als van allegorisch naar historisch en terug naar de allegorie.
De allegorie is een vreemd medium. Het behelst letterlijk dat een valide uitdrukking altijd
10 Zie: W. Otterspeer, 'De Leidse maskerade: replica van een voorbeeld', in: Van allegorisch naar echt-historisch en
terug. De geschiedenis van de Leidse Studenten Maskerade. Tentoonstelling Academisch Historisch Museum. Leiden
1980. Genoemde tentoonstelling werd voorbereid in samenwerking met Mevr. Drs. H. Breebaart-Miskotte.
De scriptie waarop zij in 1981 aan de Universiteit van Amsterdam afstudeerde, De Leidse studentenmaskerades in
de 19de en begin 20ste eeuw. Een onderzoek naar hun organisatie, functie en ontwikkeling, vormde het uitgangspunt van
de tentoonstelling. Ze is dat ook van dit artikel.
239

De Leidse studentenmaskerade
iets méér zegt dan op het eerste gezicht lijkt, altijd een symbolisch surplus heeft. Als zodanig
heeft het vaak een conservatieve functie gehad, uit piëteit dan wel diplomatie. Het beeld van
de Griekse goden in de westerse geschiedenis vormt hiervan een goede illustratie. Deze go­
den konden de middeleeuwen en renaissance 'overleven', omdat hun heidense attributen
door de allegorie geassimileerd werden in een moreel of mystiek kader, vanuit een christelijk
beginsel, terwijl ze hun identiteit als heidense goden, bijvoorbeeld in ornamentieke vormen
in de beeldende kunst, behielden. De allegorie annexeert, interpreteert iets anders als iets
overeenkomstigs. Aldus vormde het een stabiel element in de Oude Maatschappij. Maar
nadat de Franse en Industriële Revoluties chaos hadden geschapen, - politiek, sociaal, mo­
reel -, had men behoefte aan een ander oriëntatiemiddel. En of het nu engagement of ver­
vreemding betrof, als leidraad voor handelend optreden of vluchtheuvel, steeds ging men
te rade bij de geschiedenis. De functie van de geschiedenis is centraal voor het romantisch
denken en de opvatting van wat geschiedenis is verschilt in de 19e eeuw hemelsbreed met
wat men zich daarbij voorstelde tijdens het Ancien Régime. Het beste is dat verschil onder
woorden gebracht door Otfried Muller, in zijn Prolegomena zu einer wissenschaftlichen Mythologie
uit 1825: 'Wat verlangen wij gewoonlijk van de geschiedenis? Dat we mensen zien handelen
en denken zoals wij doen en met zelfingenomenheid het niveau van onze cultuur zien? Zo
ja, laten we ons dan richten op het heden en kijken naar de politiek. Maar juist van die be­
krompenheid zou de geschiedenis ons moeten bevrijden. Ze zou ons de waarde van de mens­
heid moeten leren inzien boven de mensen uit een bepaalde periode. We zouden de verschil­
len in manieren van leven moeten bestuderen. Ik geloof dat de kennis van de oudheid ons
op geen betere manier iets leert dan door ons vreemde mensen voor ogen te stellen in hun
volle robuste bestaan.'
Gevat in een simpele formule beschouwt het klassieke denken de dingen in overeenstem­
ming met zichzelf, het romantische in onderscheid met zichzelf. Het vehikel van het klassie­
ke denken is de allegorie, dat van het romantische de geschiedenis. Zo beschouwd volgt de
Leidse maskerade de overgang naar het romantisch denken en, na omstreeks 1870, de op­
komst van het neo-klassicisme op de voet.
De eerste maskerades die we kennen zijn georganiseerd in het kader van het tweede en
tweeënhalve eeuwfeest (1775 en 1825) van de universiteit. Voor beide was de inwijdingsop­
tocht van de universiteit in 1575 het voorbeeld, beide zijn dus in die zin allegorische optoch­
ten met, onder andere, voorstellingen van de vier faculteiten. Maar waar de eerste bewuste,
aangepaste allegorie was, daar vormde de tweede voornamelijk een getrouwe kopie en was
de allegorie in wezen historie. De 'pragtige Sleedevaart' van januari 1776 werd, naar een
ontwerp van J. Ie Francq van Berkhey, de Leidse lector in de Natuurlijke Historie, georgani­
seerd door het Kunstlievend Genootschap 'Veniam Pro Laude'. In dit genootschap waren
de studenten sterk vertegenwoordigd en een contemporaine chroniqueur van de feestelijk­
heden verheugde zich ook 'over den geest van orde en beschaafdheid welke in het deftig ge­
drag van onze Akademische Jeugd bij deze gelegenheid heeft uitgeblonken.'
Gecreëerd dus op het stramien van de inwijdingsoptocht gleed in 1776 een stoet over het
ijs die weliswaar een aantal historische figuren omvatte, maar dit alleen ter beklemtoning
van de allegorie waarin ze opgevoerd werden. Zo zat Willen van Oranje op de slee van 'De
Hollandse Vrijheid'. De Leidse stedemaagd gleed voorbij met de weesjongen met een haring
en Van der Werff en Van Hout. De uitbeeldingen van de faculteiten volgden, Minerva voor­
op: 'Langs borstharnas heen, als de lokken van een mannelijke Maagd, uit het brein der Op­
pergodheid Jupiter gebooren.' Opvallend was de gesluierde Godsdienst, nu niet voorop als
240

De Leidse studentenmaskerade
Afb. 2. 'Optogt van de H.H. studenten der Leydsche Hoogeschool gehouden op den 9 February
1835, voorstellende den intogt van Ferdinand en Isabella in Grenada.' Litho van L. Springer, 1835.
in 1575, en met wierookvat in de handen en wierookschaal aan de voeten: 'In diervoege verbeeldde
men den Godsdienst eenvoudig, zonder Bijbel, een Kruis, of diergelijk ander Bywerk
daar bij gevoegd te hebben, ten einde alle aanstootelijkheid, ten aanzien van onkundige
of vooringenoomene Aanschouwers, weg te neemen.' Themis was voorzien niet van een echte
blinddoek, maar van gaas. Ook daarvan was onpartijdigheid in het rechtsgeding het oogmerk
- maar misschien het vermijden van scheuren in het ijs de bijbedoeling. Met dit al
wilde deze sledevaart bewust geen reconstructie van de optocht van 1575 zijn, juist door het
allegorisch karakter ervan: 'Toen richtte men', zo vergelijkt de genoemde chroniqueur, 'onder
het optrekken der Schutterije, eenige beeldsprakige vertooningen aan, die toen met genoegen
gezien werden, maar aan den kieschen en redelijken smaak van onze tegenwoordige
dagen weinig voldoen zouden.'
De optocht van 1825 wilde nadrukkelijk wel een kopie van die uit 1575 zijn. Hij was bovendien
in zijn geheel door studenten georganiseerd. Deze optocht, allegorisch van inhoud, was
een vorm van geschiedenisuitbeelding. Zeker, voorzichtig nog, romantiek van het post-
Empire en met nog normatieve trekken van de goede smaak: Medicina verloor haar fles,
die men waarschijnlijk onnet vond. Toch werd met deze optocht de Leidse romantiek aangekondigd
en een eeuw studentenmaskerades ingeluid. De eerste echt historische maskerade
was die van 1835, die de invloed van de Leidse 'Romantische Club', de 'Rederijkerskamer
der Uiterlijke Welsprekendheid' weerspiegelde. Het onderwerp van die maskerade was de
'Intogt van Ferdinand en Isabella in Granada in 1492' en was het niet Spanje waar het hart
241

De Leidse studentenmaskerade
van de romanticus bij voorkeur verwijlde, had het Alhambra niet meerdere malen zijn dicht­
ader doen vloeien? De student-auteur B. Gewin trad er in op als grootinquisiteur Torquema-
da, Kneppelhout als Venetiaans gezant en Beets bezong het geheel op het stramien van Hu-
go's Hernani in zijn lyrisch gedicht 'De Masquerade':
Hy is somtijds verheven allegorisch,
En soms (wat mij meer aanstaat) echt-historisch. 11
Werd door de commissie die de optocht van 1835 voorbereidde nadrukkelijk besloten 'dat
tot stof der maskerade hoofdzakelijk eene historische zal gekozen worden,' in 1840 werd dit
vernauwd tot een onderwerp 'uit onze eigene geschiedenis'.
Dat nationale aspect mocht ook groot-Nederlands van strekking zijn. Heeft een intocht
de functie gehad de eenwording van de Nederlanden te bevorderen, dan heette dat ook 'regt
nationaal'. De intocht van Karei v binnen Dordrecht, onderwerp van de maskerade van 1855
'kon' omdat Karei v 'den grondslag legde voor de ineensmelting der verschillenden ge­
westen' en vijfjaar later mocht zelfs Anjou Antwerpen binnentrekken - ondanks de kritiek
op de keuze van deze antipathieke figuur - omdat 'de verheffing van Anjou een laatste po­
ging was om de scheuring der Nederlandsche gewesten in een Noordelijk en een Zuidelijk
deel te voorkomen.'
Vanaf 1840 werd de eis van de historische nauwkeurigheid nadrukkelijk gesteld. De chro­
niqueur van de optocht meldde dat 'nu alles met de grootste nauwkeurigheid naar het model
van oude geschiedschrijvers en schilders is vervaardigd en volkomen in overeenstemming
met het tijdvak, waarin de gebeurtenis die men wilde voorstellen, had plaats gehad.' Met
zorg werden de bronnen bestudeerd en historici geraadpleegd. Kostuumboeken werden tot
in Frankrijk toe opgevraagd. In archieven en musea gingen de maskeradecommissarissen,
die zeker ook om hun tekentalent gekozen waren, hun kopieën vervaardigen. En waren de
optochten tot aan 1850 op de dies van de universiteit gehouden, in februari en 's avonds, van­
af 1850 gebeurde dat in juni en overdag, zodat de historische nauwgezetheid nog strenger
beleden diende te worden. Zo kon men aanvankelijk nog wel een figuur opnemen op grond
van de waarschijnlijkheid van zijn aanwezigheid in de historische werkelijkheid - bijvoor­
beeld in 1850 met de figuur van Amalia van Solms bij de intocht van Frederik Hendrik bin­
nen 's-Hertogenbosch in 1629. Maar in 1870 meende men de historische werkelijkheid ge­
weld aan te doen door twee Engelse edellieden uit het gevolg van Leicester weg te laten die
er in werkelijkheid wel bijgeweest waren. Zo kon ook de gewoonte om een Oranje tot hoofdfi­
guur van de optocht te maken doorbroken worden, als bleek, zoals bij het bezoek van Lei­
cester aan Leiden in 1586, dat Dudley vóór Maurits reed. Kritiek op deze maskerade achtte
het dan ook een kwestie van 'historische rechtvaardigheid', dat de student die Leicester
speelde met paard en al in het Rapenburg terecht kwam. 'Waarlijk, dit was een symbool,
al was het streng-historisch karakter ervan minder aangenaam voor de betrokken persoon.'
Na 1870 zien we de historische inspiratie langzaamaan verflauwen om plaats te maken
voor de stilering, voor de idee achter de geschiedenis. In 1875 was de uitbeelding van een
eenmalige gebeurtenis losgelaten voor een uitbeelding van de Leidse hogeschool in de be­
roemdste mannen die vanaf haar stichting hun naam daaraan verbonden hadden. Ook reed
er weer een allegorische wagen mee, 'Victoria die de Leidsche stedemaagd kroont en haar
11 Zie: P. van Zonneveld en Ch. Berkvens-Stevelinck, De Leidse maskerade van 1835 (Leiden 1985).
242

De Leidse studentenmaskerade
Minerva toevoert.' De commissie van voorbereiding had welbewust gekozen voor een
'hoofdidee' en haar vraag was: 'hoever de historie kan worden gevolgd, zonder dat de goede
smaak wordt gekwetst.' Ook de 'slaafse navolging der geschiedkundige kleederdrachten
moest leiden tot smaakeloosheid.' In 1880 stapte men van het traditionele maskeradealbum
af en gaf de kunstenaar Etienne Bosch de opdracht een album met acht litho's te vervaardi­
gen 'de riddertijd' betreffende. De esthetisering die hiermee werd ingezet blijkt ook uit de
uitroep, in de 'Inleiding' van de historische toelichting tot de maskerade van 1900: 'Het rid­
derwezen is iets heel schoons geweest.'
In de 20e eeuw kwam de maskerade in handen van beroepskrachten, beeldende kunste­
naars met een faam in het organiseren van massale festijnen en theaterspektakel. In 1903
had Antoon Molkenboer, tekenaar van origine maar vooral bekend door zijn ontwerpen
voor muziek en toneel en gevormd door de ideeën van de beweging van 'Negentig', voor het
Delftsch Studenten Corps de Intocht van Nikephoras Phocas in Constantinopel gestalte ge­
geven, in alle denkbare weelde die volgens Molkenboer 'allemachtig typisch en karakteris­
tiek' was voor de 10e eeuw. Hij liet onder andere zijde uit Smyrna halen en bouwde een
Byzantijnse troonzaal als 'plastisch' decor voor een met de intocht verband houdend mime-
spel.
Bekend geworden door deze opdracht werd Molkenboer benaderd door het Leidsch Stu­
denten Corps voor 'De Intocht van Stadhouder Willem m in 's-Gravenhage in 1691'. Het
was dé gelegenheid voor Molkenboer om uitvoering te geven aan zijn ideeën over het Gesamt-
kunstwerk: maskerade en stad zouden één groot geheel moeten worden, een decoratief geheel.
De burgers werden via een brochure opgeroepen niet op hun eigen 'onkundige' wijze huizen
en straten te versieren maar de instructies van Molkenboer af te wachten. Molkenboer hield
zich dan ook met alles bezig wat er te ontwerpen viel aan zo'n maskerade: van kostuums tot
visitekaartjes, van menu's tot de gevelversiering van de sociëteit. Het was vooral zijn klem­
toon op de mode die hier de geschiedenis veruiterlijkte en esthetiseerde. Diepgaand bron­
nenonderzoek ging eraan vooraf, kantklos- en borduurkunst uit Brussel moest er aan te pas
komen. Voor Molkenboer was de Intocht geen historische werkelijkheid meer, het was toneel
en in een brief aan de maskeradecommissie zei hij: 'Nog meer dan het Toneel behooren deze
open-luchtfeesten tot het terrein der decoratieve kunst.' Als voor het Delftse lustrum bouwde
hij een plastisch decor voor het spel van de Kouseband Investituur van Willen ni, in een hoek
van de grote feestzaal, een 'Engels-gothische' hal naar het voorbeeld van Hampton Court,
met glas-in-lood ramen waarop afgebeeld achtendertig Engelse vorsten, en een eikehouten
betimmering. 'En toen is door Leiden getrokken een stoet, zoo geweldig van kleurenpracht
en betooverend van fijne distinctie... dat hij stomme bewondering of jubelend enthousiasme
bracht.'
De geschetste stilistische ontwikkeling van de maskerade wijkt nauwelijks af van het beeld
dat de Nederlandse 19e-eeuwse historieschilderkunst te zien geeft. Ook daar is er het voor­
zichtig begin in de allegorie, bijvoorbeeld in de voorschriften van Cornelis Ploos van Amstel
in 1781 en zijn 'geschiedenissen van uw Vaderland' als onderwerp voor 'een Poëtisch Schil­
der', de stichtende werking ervan incluis. Deze morele klemtoon, de verheffing van de indi­
viduele mens, behield het genre enige tijd, om in de jaren veertig langzaamaan de uitbrei­
ding te ondergaan van een opwekken van een heel volk uit de lethargie. Mocht de kunstenaar
zich in deze periode enige dichterlijke vrijheid kunnen veroorloven, in de jaren zestig werd,
mede door kritiek van historici, de klemtoon op de historische nauwkeurigheid steeds dwin­
gerder ervaren. Een kunstenaar als Charles Rochussen is hiervan een goed voorbeeld, te
243

De Leidse studentenmaskerade
Afb. 3. Ansichtkaart met betrekking tot de maskerade van 1910, met het hoofdgebouw van de lustrumfeesten.
meer ook, omdat hij zijn onderwerpen niet meer louter uit de opstand tegen de Spanjaarden
haalde, maar ook de vroege middeleeuwen en de 18e eeuw zijn aandacht schonk en daar­
bij veeleer op de 'couleur locale' lette dan op specifieke heldendaden. Het was Rochussen
die de maskeradecommissies van 1870 tot 1885 adviseerde. In de loop van de jaren tachtig
keerden niet alleen historici maar ook kunsthistorische ontwikkelingen zich tegen het gen­
re. L 'art pour l'art weerde buiten-esthetische waarden uit de kunst, het realisme had genoeg
aan de eigen omgeving. De geschiedenis verdween in de monumentale decoratie of dook
onder in het lager onderwijs, de muurschilderingen van Derkinderen, de schoolplaten van
Isings. 12
Ook voor wat het gebruik van de geschiedenis in de literatuur betreft zien we hetzelfde
stramien, een aarzelend zich uit het classicisme loswekend, 'historiserend' werk als dat van
Adriaan Loosjes kreeg in de jaren dertig van de 19e eeuw, met schrijvers als D.J. van Len­
nep en Aernout Drost, een romantisch-historische uitwerking. Ook de historische roman
kende de fase van 'een al te sterke gebondenheid aan de authenticiteit van het historische',
waarbij 'de auteur belemmerd werd tot een grootse en vrije visie te komen.' Drop noemde
deze 'de in de geschiedenis ingepaste roman' en gaf bovenaangehaalde karakteristiek aan
de roman Jan Faessen, Historische roman uit het begin der zeventiende eeuw van Lodewijk Mulder
uit 1857. De historische roman loopt in de jaren zeventig uit in een ideeënroman als die van
P.A.S. van Limburg Brouwer, Akbar (1872) of het werk van H.J. Schimmelen A.S.C. Wallis,
dat als psychologische roman gekenschetst moet worden. 13
Wat de functie van de maskerade binnen het studentenleven betreft, doet zich een verge­
lijking met het profane ritueel aan de hand. Nu is het nut van de analyse van het ritueel
tot beter begrip van sociaal of zelfs individueel handelen niet van kritiek gevrijwaard geble­
ven. Wie bijvoorbeeld met Jack Goody vooral de klemtoon legt op het formalistisch aspect
12 Zie: Het Vaderlandsch Gevoel. Vergeten negentiende-eeuw se schilderijen over onze geschiedenis. Tentoonstelling R
seum (Amsterdam 1978).
13 Zie: W. Drop, Verbeelding en historie. Verschijningsvormen van de Nederlandse historische roman in de negentiende
(Utrecht 1975/2).
244

De Leidse studentenmaskerade
ervan, moet wel concluderen dat, zeker waar het gaat om niet-religieuze en daardoor veel
minder specifieke rituelen, de onafgebakendheid van het verschijnsel en de onvastheid van
de definitie grote problemen oplevert. 14
Toch heeft het zin, zeker in het onderhavige geval van de studentenmaskerade, van ritueel
en van seculier ritueel te spreken. Mogen de criteria daartoe minder expliciet zijn dan inzake
religie het geval is, als zodanig zijn ze in ieder geval volledig en verhelderend van toepassing
op de maskerade. Hier is een aantal zaken zoals het toneelmatige en formalistische zo mani­
fest, dat het wel degelijk, als ritueel bezien, meer informatie loslaat over de functie ervan.
Daarbij kan men zich nog afvragen of het religieuze aspect wel volledig afwezig was, of bij­
voorbeeld dit niet gedeeltelijk door het historiegevoel werd overgenomen. Door de studenten
is die relatie in ieder geval wel gelegd, bijvoorbeeld in 1865, toen de vergelijking gemaakt
werd met een rooms-katholieke processie.
Ligt hierin iets meer dan een bloot uitwendig karakter dat de zinnen streelt en de oogen
bekoort, is eene godsdienstige gedachte hierbij de grondslag, ook onze optogten zouden
geenszins zoovele op- en ingezetenen van alle oorden des lands binnen leidens oude veste
verzamelen, zoo niet iets anders hen boeide en aantrok dan de prachtige costumes. De
geschiedkundige beteekenis, die ze dragen, ziet daar het geheim, waardoor ze nog immer
zooveel belangstelling wekken. 15
Om in antropologische termen te spreken: de maskerade is een collectieve ceremonie, een
dramatische gebeurtenis en een complete symbolische handeling. Als zodanig verschaft de
bestudering ervan toegang tot een bepaald net van sociale relaties, maar dat niet alleen. De
maskerade weerspiegelt of versterkt niet alleen sociale banden, drukt niet alleen sociale con­
flicten uit, markeert niet alleen sociale rollen, ze schept die ook. De maskerade is niet alleen
een spiegel, het is ook een vehikel tot verandering.
In hun analyse van het verschijnsel 'secular ritual' geven Moore en Mijerhoff een zestal
formele eigenschappen:
1. herhaling, hetzij van gelegenheid, inhoud of vorm.
2. toneel: het betreft niet een wezenlijk spontane handeling maar een bewust acteren, niet
alleen in de vorm van mentale of verbale betekenis, maar ook als handeling.
3. gestyleerd gedrag, met nadruk op het uitzonderlijke, ongebruikelijke ervan.
4. orde, een sterke mate van organisatie, van struktuur en weerkerende elementen.
5. evocatie, de produktie van een verhoogde aandacht en een grotere betrokkenheid.
6. collectiviteit, het aspect van interactie en de sociale boodschap.
Het aspect van de herhaling is voor de maskerade evident. Niet alleen vond ze plaats in het
kader van het universiteitslustrum, vanaf 1835, om de vijfjaar, maar ook naar inhoud en
vorm ontstond met de jaren een vast patroon en zelfs een programma. Op het stramien van
een historische optocht werd een maskerade georganiseerd op een vrijwel vast parcours door
de stad, aanvankelijk om en nabij de dies van de universiteit en met een weinig exact maar
avondlijk vertrekuur, na 1850 echter steeds in juni en twee maal, één keer 's middags en één
keer 's avonds.
14 Jack Goody, 'Against "ritual": loosely structured thoughts on a loosely defined topic', in: S. F. Moore and B.G.
Meyerhoff ed., Secular Ritual (Assen, Amsterdam 1977).
15 De associatie is van Mevrouw Breebaart-Miskotte, evenals het citaat, De Leidse studentenmaskerade, 67.
245

De Leidse studentenmaskerade
Was het toneelaspect van de maskerade vanaf het begin aanwezig, het is meer en meer
manifest geworden, met een hoofdpersoon, belangrijke en minder belangrijke 'supporting'
rollen en een wisselend aantal anonymi voor de noodzakelijke 'voetrollen'. Mettertijd even­
wel ontwikkelde zich uit de maskerade een gehele feestweek, met een aantal vaste componen­
ten, zoals het binnenhalen van de reünisten, de kermis van Doctrina, het concert van Sem-
per en dergelijke. Vanaf 1870 treedt er een belangrijk nieuw element op, de Cour of 'open
hof' van de hoofdpersoon, de dag na de maskerade. Dit hield een nadrukkelijke verzwaring
in van de rol van de hoofdpersoon, die nu niet alleen moest kunnen paardrijden, maar ook
grootheerlijk recipiëren. Voor deze Cour werden ook met professorale hulp - met name Mat-
thias de Vries toonde zich meermalen behulpzaam - toespraken in het Latijn of Hoogduits
geschreven. Vanaf 1900 wordt het toneelaspect versterkt door een echte toneelvoorstelling,
eerst nog in de eenvoudige vorm van de 'ridderslag op de Burcht', geregiseerd door Jan C.
de Vos, maar al in 1905 vindt de majestueuze 'Kouseband Investituur' door Antoon Molken­
boer plaats. En vloeide deze nog geheel uit het onderwerp van de maskerade voort, in 1910
staat het op een in 1642 voor Frederik Hendrik opgevoerd 'ghebardenspel' teruggaande 'Ali­
anora' voornamelijk op zichzelf. 16
Zo groeide de maskerade uit tot een hele feestweek, waarbij de deelnemers ook de gehele
week hun rol speelden. Ze kregen uitnodigingen van burgers binnen Leiden en brachten
bezoeken buiten de stad, visitekaartjes werden gedrukt, sommigen permitteerden zich de
luxe van verschillende kostuums, naar gelang de gelegenheid vereiste. De mate waarin acte­
ren en uitzonderlijk gedrag samenvielen, laat zich het best in een anekdote uit de maskerade
van 1905 beschrijven: de student Halbertsma, in zijn rol van Willem ui, groette er koningin
Emma, die met haar aanwezigheid het feest luister bijzette, met de woorden: 'Gegroet,
waarde nicht.'
Met de uitbreiding van het programma werd de maskerade voorwerp van een enorme or­
ganisatie, die een rigide of in ieder geval vaste en herkenbare orde kreeg opgelegd. Voor die
organisatie werd ongeveer twee jaren tevoren een commissie van meestal vijf leden be­
noemd. Vanaf 1870 bestond er ook een 'Reglement voor de Maskerade Commissie'. Deze
commissie verzocht bij proclamatie om suggesties voor onderwerpen en koos vervolgens een
eigen idee. De voorstellen werden beoordeeld en een geargumenteerde keuze werd gedaan.
Het volgende belangrijke onderdeel was het vinden van de hoofdpersoon, die zowel over vol­
doende persoonlijkheid als over voldoende financiële middelen moest beschikken. Vervol­
gens werden de kostuumtekeningen vervaardigd en hierop werd ingetekend. Van de tekenin­
gen werd een tentoonstelling gemaakt en ook het passen van de kostuums, eerst een zaak
die in het grootste geheim geschiedde, werd in later jaren een openbare vermakelijkheid,
de 'monstering' geheten. Voor het overige diende de organisatie natuurlijk zorg te dragen
voor ordecommissarissen, anonymi, paarden en koetsen en muziek. Ten slotte was er, vanaf
1870, het feestgebouw op de grote Ruïne. Uiteraard zorgde de commissie na afloop voor
een, zo mogelijk sluitende, begroting.
Begonnen als initiatief van de verenigde faculteiten, werd de maskerade sedert de jaren
veertig van de 19e eeuw georganiseerd door het Leidse Studenten Corps. Zolang dit de
enige onaangevochten vertegenwoordigende organisatie was, bleef het deelnemersaantal
van de studenten met enige schommelingen, gehandhaafd op ruim vijfendertig procent van
de totale studenten populatie. De breuk hierin ligt rond 1880, het jaar ook waarin het opdro-
16 Zie: H. Breebaart-Miskotte, 'Het theater-aspect van de maskerade', in: Van allegorisch naar echt-historisch en terug.
246

Afb. 4. Ansichtkaart met betrekking tot de maskerade van 1910, 'Het Duel'.
De Leidse studentenmaskerade
gen van de historische inspiratie zich laat illustreren aan de hand van de inzending van het
voorstel 'De intocht van Noach in de Ark'. Het absoluut dieptepunt werd bereikt in 1895
met een percentage van deelnemende studenten van net vijftien procent, een duidelijk sig­
naal van het verloren gaan van de eenheid binnen het Corps. Er is sprake van toenemende
kritiek op de maskerade - de Almanak spreekt zelfs van 'laster' - en de student C. van Vol­
lenhoven verklaarde aan de vooravond ervan dat 'de maskerade losgemaakt moet worden
van het corps.' 'Zij is in onzen tijd óf het gros der corpsleden te machtig, óf minder luisterrijk
dan voorheen. Om deze redenen dunkt het mij gewenscht dat het corps zich niet wederom
met dit dure prachtvertoon bezware.' 17
Deelnemers aan de maskerade in percenten
1825 31,4% 1860 31,5% 1890 23,0%
1835 36,6% 1865 35,4% 1895 15,1%
1840 44,5% 1870 30,7% 1900 25,7%
1845 30,7% 1875 34,1% 1905 21,3%
1850 58,6% 1880 23,6% 1910 21,3%
1855 38,1% 1885 25,7%
De oplossing die gevonden werd, was precies omgekeerd aan het advies van Van Vollenho­
ven. Er kan niet anders dan een verband geconstateerd worden tussen de toenemende kritiek
op de maskerade en de toenemende professionalisering ervan, de toenemende weelderig­
heid ook van de uitvoering, binnen het Corps dat daardoor aan de grootste interne spanning
blootgesteld kwam te staan. Die kritiek geeft ook de sociale dimensie van het fenomeen aan.
Die kritiek kwam zowel van links als van rechts. In De Gids van mei 1891 liet Mr J.N. van
Hall zich weinig sympathiek uit over 'de kostbare, weinig betekenende en weinig afwisselen-
17 'Twee voorstellen', in: Minerva 18 (1893/94) 294.
247

De Leidse studentenmaskerade
de maskeraden' en De Kroniek van 1903 zei, bij monde van Henriëtte Roland Holst: 'De grote
menigte der Delftsche proletariërs gaapt kinderlijk eerbiedig al dit geschitter en geflonker
aan, met donker ontzag misschien voor eene macht, die al wat hiertoe nodig was: kunstzin,
geleerdheid, arbeid verschafte: de macht van het geld.' 18
Maar ook van binnenuit werd de
legitimiteit van de maskerade aangevochten. Heftiger nog dan Van Vollenhoven sprak Lo­
dewijk van Nierop, in Minerva van 27 september 1900: 'Gij steekt u in pakjes van ver-voorbije
tijden, 'n treffend zinnebeeld van uw verouderd standpunt. [...] Gij vergooit op één dag meer
in ijdelzuchtige verkwisting dan de leeftocht van velen per maand of langer bedraagt.' 19
Opmerkelijke geluiden als deze roepen de vraag op naar de sociale functie van de maske­
rade in de tijd dat er nog geen kritiek hoorbaar was en naar de oogmerken van de studenten
met de maskerade, of liever, welke doelgroep hun voor ogen stond als hun toeschouwers.
De eerste doelgroep was maar al te duidelijk de universiteit. Bij monde van de hoogleraar
J.Clarisse, in zijn Leerrede na de viering van het twee honderd en vijftigjaig bestaan der hooge School
te Leyden, had deze zich uitgelaten over de pracht en de luister van de optocht van 1825:
Zoo iets, dit Feest was er voor berekend, om de eer onzer uitmuntende Jongelingschap
uitmuntend door vlijt en vorderingen in kennis en wetenschap, uitmuntend door be­
schaafdheid, goeden smaak en geregelde levenswijze, voor het oog des geheelen Volks,
tot beschaming van ligtgeloovigheid of kwaadwilligen laster, treffelijk te handhaven. [...]
Dit Feest was er voor berekend, om den band tusschen Stad en Akademie, tusschen Let­
teroefenende Jeugd en Leydens burgerij, tusschen Leermeesters en Leerlingen, tusschen
Bezorgers en Leden der Akademie en de achtbare Stadsbestuurders en Ambtenaren,
- tusschen Leeraren en Studenten dezer Hooge School en die der overige Vaderlandsche
geleerde Stichtingen, ja tusschen de Noordelijke en Zuidelijke deelen van geheel het Ko­
ninkrijk der Nederlanden, naauwer en naauwer toe te halen. 20
Nu was dat wel een beetje veel, maar wat de studenten eruit opgepikt kunnen hebben is dat
de maskerade hun de mogelijkheid bood de legitimatie van hun organisatie door de universi­
teit te bewerkstelligen. Meerdere malen valt in begeleidende publikaties bij de maskerade
de tevredenheid te beluisteren over de perfecte organisatie, de smaakvolheid, maar vooral
de ingetogenheid en de ernst van de maskerade, en het is ook op grond van deze kenmerken
dat professor R.M.J. de Wal, als rector in 1850, zich laat ontvallen dat de maskerade van
dat jaar het bewijs vormde van 'wat gij vereent vermoogt'. Het zou ook deze De Wal zijn
die tien jaar later het Corps als vertegenwoordigend lichaam van studenten erkent. Juist het
uitblijven van groter gemeenschappelijk commitment bij de lustrumviering - zoals de frustra­
tie van het streven om tot een gezamenlijke eeuwfeestviering in 1875 te komen - gaf de bitte­
re constatering in: 'Stilzwijgend is daarmee te kennen gegeven dat de academie in staat en
van zins is, alleen en zonder medewerking van onzen zijde, haar eer tegenover 't samen­
gestroomd Europa op te houden.' 21
Maar Clarisse had een langer snaar geraakt, buiten de muren van academie en stad begon
voor het studentencorps de natie. 'Nationaliteit moet altijd op den voorgrond staan', had
18 Van Hall geciteerd bij Van Vollenhoven; H. Roland Holst, 'Over feesten', De Kroniek, 25 juli 1903, 235.
19 L. van Nierop, 'Een woord aan allen, die de maskeradefeesten te Leiden hebben gevierd', in: Minerva 25 (1900)
244, 245.
20 J. Clarisse, Leerrede (Leyden 1825) 6, 7.
21 W. van der Vlugt, 'Februari of Juni?', in: Vox Studiosorum 1, 2 (1875) 4.
248

De Leidse studentenmaskerade
de maskeradecommissie van 1850 al gezegd, onder de toevoeging: 'en wel voornamelijk bij
eene maskerade, die door de spes patriae gegeven wordt.' 22
Dat was ook de reden waarom
sedert 1840 er de voorkeur aan werd gegeven een onderwerp te kiezen uit de eigen geschiede­
nis. Maar dat was ook de grond om de doelgroep ervan zo breed mogelijk te kiezen. Men
maakte daarbij wel degelijk onderscheid tussen ingewijden en buitenstaanders. Maar ook
met die laatste categorie werd rekening gehouden. De maskerade kan zelfs - ritueel te meer
- beschreven worden als een beschavingsoffensief ten dienste van het nationaal belang, zo­
als ook het geval was met het doen herleven van de drie-oktoberfeesten door de studenten. 23
Het meest expliciet daarover is een anoniem verschenen beschrijving van de maskerade van
1850, De 11de Junij 1850 binnen Leyden. Brief aan eenen vriend. Deze maskerade wordt afgezet
tegen de prouesse van het gemeen in de buurt van schrijvers woning. 'Daar geeft het zijne
bespottelijke, lugubere, walgelijke voorstellingen, altijd met raauwe schorre kreten en het
uitstoten van geïnarticuleerde klanken uit bezopen kelen.' Maar dan volgen nieuwe acteurs.
Een geheele drom gemaskerden doet zich op, en komt langzamerhand in het heldere licht
der gazlantarens. Hier is het Pierrot, die bij eenen mislukten luchtsprong, met zijne par-
tes posteriores in den paardemest is teregt gekomen [...] Ginds is het eene herderin, die
uit den neus heeft gebloed [...] Daar heeft eene Turkin [...] maar liever haren wijden pan­
talon geheel uitgetrokken, en cabrioleert nu in een onderrokje [...] Arlekijn deelt ferme
klappen uit; doch krijgt die, in duchtige schoppen verwandeld, met woeker terug, terwijl
Colombine hare schoenen en een gedeelte van haar jakje heeft verloren, en nu het feest
verder op hare kousen en in hemdsmouwen volgt. 24
Brullend, zuipend en vechtend begint het volk aan zijn eigen lente. En waarom blijft het in
de nacht na de maskerade zo rustig? Door 'niets anders dan de weldadige indruk, welke de
waardige vertooning op allen heeft gemaakt.'
Met oogen en monden, grandements ouverts, stonden allen te kijken. De luidruchtigen zelfs
waren gesuperdiaboliseerd. Zoo iets hadden zij nog nooit gezien; zoo iets was nimmer
in hunne gedachten opgekomen: sprakeloos stonden zij daar, en kwam er al een geluid
over hunne lippen, dan was het een uit het hart opgeweld gejuich ter eere van hen die
hun dat ongekend genot had verschaft. 25
Het was ook de commissie van deze maskerade die zich gewacht had voor 'eene luxe die al
te heterogeen is, dan dat zij met de tegenwoordigen toestand van Leyden, zonder een al te
scherp contrast te maken, zouden kunnen verbonden worden.' 26
Later kwam de gift aan de
armen in zwang en deze neemt dan de functie van de eenvoud waar. Zodra gesproken wordt
deze gift af te schaffen, in 1899, schrijft een lid van de maskeradecommissie: ' 't volk van Lei­
den, dat zooveel geld in een oogenblik ziet voorbijtrekken en verder een week lang brassend
tegenkomt, mag wel iets aan die overdaad meegenieten. Doen we dat niet, dan worden we
22 Geschiedkundige aanteekeningen omtrent Frederik Hendrik zijnen tijd (Leyden 1850) 6.
23 Zie: W. Otterspeer en M. F. Ie Coultre, 'Studenten en 3 oktober', in: Leiden, eeuwig feest. Red. I.W. L. Moerman
en R.C.J. van Maanen (Leiden 1986) 27-35.
24 De 11de Junij 1850 binnen Leyden. Brief aan eenen vriend (Leyden 1850) 6-8.
25 Ibidem, 50.
26 Zie: Geschiedkundige aanteekeningen omtrent Frederik Hendrik zijnen tijd, 5.
249

De Leidse studentenmaskerade
Afb. 5. Ansichtkaart met betrekking tot de maskerade van 1910, met de openluchtvertoning 'Alianora'.
malcontentenkweekers.' 27
De ingewijden echter, doelgroep bij uitstek, kwamen uit de burgerij. Zij hadden het juiste
begrip van de maskerade, voor hen werden de historische toelichting geschreven en de mas­
keradealbums gedrukt, voor hen werden de monstering en tentoonstelling van kostuumont­
werpen georganiseerd. Zij verschenen op de Cour, op de Vaux-hall en het bal, en zij deden
iets terug. Vanaf 1850 werd het zogenaamde 'Contrafeest' georganiseerd, dat door de burge­
rij aan de studenten werd aangeboden. De hoogste regionen van de burgerij gingen tevens
over tot het uitnodigen van hoofd- en andere personen bij zich ten huize. Maar het speciale
van de burgerlijke reactie was vooral een duidelijk 'maskeradegedrag' en daarin toont zich
het sociale aspect van de maskerade het overtuigendst. In Van de koele meren des doods schrijft
Van Eeden over zo een specifieke wijze van gedragen:
In den volgenden zomer was er feest van studenten in een academie-stad. Hedwig was
uitgenodigd dat bij te wonen. Bij verwanten van haar zou zij gast zijn. Bij een groot, vro­
lijk gezin in een groot, ouderwets huis te Leiden. Het was een week vol bekoring en vol
somberheid afwisselend. Bekorend voor haar in hoge mate was het feestelijke dat stad
en mensen gans te verlichten scheen. Zij kende de stad niet, en het scheen haar of het
er altijd moest zijn, zoals zij 't zag, toen ze inkwam. Vlaggen alom en festoenen, en be-
reidselen voor verlichting en getimmerten om den stoet te kunnen zien. De straten druk
en de deuren en ramen der huizen open, met groene planten en bloemen in huis en feeste­
lijk geklede mensen. Overal gastvrijheid en welvoorziene tafels. Men kon maar meegaan
met vrienden in huizen van vreemden, men was welkom als feestgenoot en werd ont­
haald, alle uren des daags. De vlaggen bleven dag en nacht uitgestoken, 's Morgens vroeg
al, dat was het heerlijkst, als de mensen anders saai naar werk of school gingen, dan begon
reeds het feestelijke, het bij elkander inlopen en plannen beramen, dan zag men overal
27 H.A.G. Obreen, brief 13-10-1899. Archief van de Commissie voor de maskerade van 1900. Archief LSV Minerva.

De Leidse studentenmaskerade
wijn en gebak, en met bloemen versierde kamers en mensen. De morgenzon scheen in
de volle, gezellige kleine stadsstraten vol sparregroen en kleurige papierlantaarns. Alle
mensen schenen vrolijk en lachlustig en verbroederden door de gemeenschappelijke
vreugde. 28
Het was precies dit aspect van grote wederzijdse verbondenheid dat de maskerade tot zo een
geslaagd fenomeen maakte. En met de toenemende opdroging van de historische inspiratie,
met de toenemende stilering trad ook, vanaf de jaren negentig de toenemende verwijdering
in van juist de burgerij. Het meest drastisch zou dit tot uiting komen in de kosten die deelname
en bijwoning van de evenementen met zich meebrachten. Maar dit waren toch vooral
de gevolgen van andere factoren, als professionalisering en privatisering.
Om met de professionalisering te beginnen. Met het versterken van het toneelaspect van
de maskerade had de professionele regisseur of manager zijn intrede gedaan, eerst voorzichtig,
in 1900, met Jan O de Vos, maar al in 1905 in al zijn doortastendheid met Molkenboer.
Deze had verklaard de maskerade wel te willen ensceneren, mits 'gebroken werd met het
oude amateurs-systeem', 'allen op hun eigen onkundig houtje'. 'De machtigste indruk,' zo
hield Molkenboer fier staande, 'geeft een feest dat tot in zijn geringste details de spooren
draagt van een kundige en berekende leiding.' 29
Zoals te doen gebruikelijk had de maskeradecommissie zich vergewist van professorale
steun, ditmaal van de kunsthistoricus Wilhelm Martin, die net (1907) als professor aangetreden
was. Deze had de commissie ter zijde gestaan bij de keus van het onderwerp (in zijn
ogen was het tijdperk van Frederik Hendrik een 'gezonde' tijd) en hij kwam ook met de suggestie
van een manifestator. Eerst had hij Derkinderen gepolst, daarna Van Konijnenburg,
om ten slotte bij Henricus uit te komen.
Achter deze 'Henricus' gaat de Haagse kunstenaar Henricus Jansen (1867-1921) schuil,
een kunstenaar die in zijn jeugd, in Parijs, in contact gekomen was met figuren als Toulouse
Lautrec en Verlaine en er de opkomst van het symbolisme had meegemaakt. Terug in Nederland
onderhield hij betrekkingen met onder anderen Bauer, Boutens, Van Eeden, Van Konijnenburg
en Toorop. In het kielzog van Molkenboer opererend, had hij de Delftse maskerade
van 1908, 'De intocht van Lorenzo de Medici op 7 februari 1840 binnen Florence na
de grote vrede van Napels' vormgegeven. In hun verslag van de Lustrumfeesten nam de
Delftse commissie een niet mis te verstane opmerking op: 'De hoge kunsteischen die Henricus
stelde, zonder enig begrip voor kosten te hebben, maakten dat veel te dure stoffen genomen
werden, dat veel werk veel te mooi gebeurde.' 30
Te Leiden kon hij zijn prachtliefde volledig botvieren. De duurste stoffen uit Parijs waren
niet goed genoeg, degens met imitatiestenen werden teruggestuurd als 'de trés mauvais goüt'
en een lederwarenleverancier krij gt de dampen aangebracht door de eis van vijf leerkwaliteiten
en vierenvijftig kleuren voor laarzen zo nauwsluitend, dat ze alleen met glijmiddel waren
aan te doen. Maar in die voorkeur voor praal stond Henricus bepaald niet alleen. De organiserende
commissie had een ingezonden plan met Willem van Oranje als centrale figuur afgewezen
onder andere omdat 'de betrekkelijke soberheid van de costumes' een bezwaar
vormde. 'De goedkopere rollen en ook de anonymi zouden in costumes optreden die door
28 F. van Eeden, Van de koele meeren des doods (Amsterdam, 15e dr.) 97, 98.
29 Zie: Antoon Molkenboer, ontwerpen voor muziek en toneel, 1895-1917. Tentoonstelling Haags Gemeentemuseum
(Den Haag 1983).
30 Verslag van de Lustrumfeesten 1908. Archief Delftsch Studenten Corps / 607, 90.
251

De Leidse studentenmaskerade
de 3 October- en andere optochten een zekere mate van banaliteit hebben verkregen.' Men
was wat dat betreft gemakkelijk bereid het met het historisch geweten op een akkoordje te
gooien. De 'belangrijke vraag: in welk kostuum Frederik Hendrik in de stoet zou verschij­
nen' leverde de volgende deliberatie op: 'Men was het vrij algemeen eens, dat een harnas,
hoewel kostbaar, het schitterendst effect zou maken. Wel bracht de heer Bosch bezwaren in
het midden van historischen aard, als zou een harnas in deze specifieke inkomst wellicht niet
op zijn plaats zijn, doch ook nu moest 't staal op zijde winnen en gaarne gaf dan ook de heer
Bosch aan de prachtliefde der commissie toe.' 31
Evenals de professionalisering had de privatisering het effect van een sterke stijging van
de kosten en evenals deze kwam ze voort uit de versterking van het toneelaspect. Voor 'cour'
en andere onderdelen van de maskeradeweek was het uitzonderlijk kostbare feestgebouw in
zwang gekomen en voor de opvoering van 'Alianora' in 1910 moest zelfs een volledige scène
gebouwd worden. Het effect ervan was, dat een belangrijk deel van de maskeradeweek zich
afging spelen binnen afgebakende perken, achter muren of op een bepaald, slechts voor ge­
nodigden of betalenden toegankelijk terrein. Vooral de opmerking over het hinderlijk op­
dringerig publiek bij de Cour van Frederik Hendrik en de afwezigheid ervan bij het concours
hippique spreekt boekdelen. En 'Alianora' mocht dan toegankelijk zijn voor een publiek van
wel vierentwintighonderd toeschouwers, die moesten dan toch bereid zijn om 'de zeer hooge
toegangsprijzen' zoals ze ook in de pers genoemd werden te betalen: ƒ 15,-/12,50, ƒ 10-
en ƒ7,50. Hoezeer de maskeradecommissie van 1910 zich had afgewend van de burgerlijk-
liberale toon waarin voorgangers meestal hadden geopereerd blijkt uit het beeld dat ab-actis
en schrijver van de historische inleiding F. D. K. Bosch van Frederik Hendrik en zijn tijd op­
roept. Hij laat de magistraten, de Staten der provinciën en de Staten-Generaal voor Frede­
rik Hendrik in het stof liggen. In wellustige kleuren schildert hij de hofhouding te Den Haag,
die deze stad 'het aanzien van een residentie' verleende en met de 'voornaamheid en rijkdom
de buitenlandsche hoven naar de oogen' stak. De beau-monde en haar pantoffelparade op het
Voorhout brengen hem in vervoering, 'dat men het in deze omgeving met den strengen Cal-
vinistischen moraal op een accoordje gooide, behoeft nauwelijks vermeld' en het ware hem
toch vooral vergund enige staaltjes 'uit het leven der Haagsche jongelui aan te halen', als
bewijs 'hoe gemoedelijk het te onzent inzake rechtsvervolging toeging en welke dingen de
zoontjes van de bevoorrechte klasse zich konden permitteeren.' 32
Deze en andere voorkeuren
maken de historische inleiding, voorheen bedoeld om de burgerij in het spel van de maskera­
de te betrekken, tot weinig anders dan een nauw verhuld pleidooi tot herinvoering van de
studentenprivileges van 16e-eeuwse snit.
Dat men dit soort idealen overigens niet in het louter schelle licht van de anachronistische
afkeur hoeft te bezien, bewijst de figuur van de hoofdrolspeler, W. F. Tromp Meesters. Deze
schatrijke student die de hoofdrol niet gezocht had (en ook in eerste instantie had afgewezen)
nam hem ten slotte uit plichtsbesef op zich en heeft die uiteindelijk met zijn gezondheid moe­
ten bekopen. Toch kan men juist bij een evenwichtige en bescheiden student als Tromp
Meesters het momentaan deformatie-effect van de maskerade het beste waarnemen: hij er­
gerde zich er na de maskerade over, dat Haagse voetgangers, hem tegemoet komend, niet
voor hem uitweken! Club, Corps, oudleden, dat is de trits waarin ook Tromp Meesters in
31 Notulen van de Maskeradecommissie 14 October 1909. Archief LSV Minerva.
32 F.D.K. Bosch, De Blyde Incomste binnen Amsterdam van syne hoogheyt Frederick Hendrick den 20sten van bloeymaant van
den jare 1642 (Leiden 1910) 8-25.
2.52

De Leidse studentenmaskerade
Afb. 6. Ansichtkaart met betrekking tot de
maskerade van 1910, met Henriëtte Maria, Koningin
van Engeland en Frederik Hendrik.
zijn rol als eerste dacht (zie bijlage, brief C.J. Tromp Meesters).
De maskerades die op het breukvlak van de eeuw werden gehouden zochten nadrukkelijk
een totaal andere groep te vermaken, een veel kleiner, congenialer groep: die van de oudleden,
van de reünisten. Bij de discussie over het teruglopend corpslidmaatschap, naar aanleiding
van het 'Rapport Van Vollenhoven' uit 1906, merkt de student Vlielander Hein, bij
de behandeling ervan door de Corpsvergadering op: 'Ik voor mij heb liever een klein Corps,
mèt een feesttent [...] We kunnen natuurlijk wel maskerade houden; daar hebben we de
straat voor, maar wat doe je gedurende de geheele lustrumweek? Alles maar in de Gehoorzaal?
We moeten niet vergeten dat het Corps er ook is voor de Reünisten; die moeten we
toch kunnen ontvangen.' 33
Bij de belangrijkste rede die de Praeses Collegii in de lustrumweek hield, die tot de reünisten,
greep de praeses van 1910, Michiels van Verduynen, de gelegenheid aan om het zelfgezochte
isolement te beklemtonen en het rumoer van kritiek op ontgroenpraktijken en maskeradeuitgaven
buiten de muren van de Corpshallen te houden:
Juist door dat meer gemakkelijke verkeer met de buitenwereld, hebben ook buitenstaanders,
en dikwijls maar al te eenzijdig voorgelicht, gemeend oude instellingen van ons
Corps te moeten critiseren, zonder hare geschiedenis, zonder hare beteekenis te kennen.
Zoo zullen in de afgelopen dagen u dienaangaande berichten ter oore zijn gekomen, die
u eerst met verwondering zullen hebben vervuld, maar die met het rumor crescit eundo
33 Notulen Corpsvergadering 4 Februari 1907. Notulenboek 1907-1914. Archief LSV Minerva.
253

De Leidse studentenmaskerade
zulke afmetingen aannamen, dat ook gy een oogenblik aan ons corps zult hebben getwij­
feld. Dankbaar ben ik voor uwe aanwezigheid, daar ik hier de plechtige verzekering kan
en moet afleggen, dat in de afgelopen jaren wij ons de misbruiken niet bewust zijn ge­
weest, die ons Corps worden aangewreven. 34
Wat het Corps inhield stond niet langer ter discretie van de universiteit, veel minder nog
van de burgerij, de definitie werd voortaan overgelaten aan 'in wier hart hij slechts den uitleg
van dat onverklaarbaar wezen zal vinden, die medeleeft in het leven van het Corps.'
Deze mentale omslag kreeg zijn materiële vertaling in de voor de maskeradeweek ge­
maakte kosten en de daardoor beinvloede contributies van het Corpslidmaatschap. Wie
voor ogen neemt dat Tromp Meesters alleen aan outfit een bedrag van over de ƒ6000,-
kwijt was, dat het feestgebouw ruim ƒ 18.000,- kostte en de opvoering van 'Alianora' ruim
ƒ40.000,- kan zelfs zonder vergelijking met voorgaande optochten inzien dat het hier om
buitengewoon grote bedragen gaat. Wat de individuele deelnemers betreft: meermalen wa­
ren ze door Bosch in de Minerva van 18 december 1909 toegesproken, dat het om niet zoveel
geld ging: 'De som, welke gij voor dit costuum zult hebben neer te tellen, zal niet meer
bedragen dan ƒ110,- a ƒ120,-, dewelke nog door teruggave aan onze costumier tot op
ƒ50,- a ƒ60,- kan verminderd worden.' Gemiddeld zou dit het vijf- a tienvoudige daarvan
bedragen. Maar de geïnflateerde kosten van de maskerade drukten niet alleen op de indivi­
duele deelnemer, ze deden dat ook op het Corps als geheel. Als belangrijkste reden van
de 'Verminderde toevloed tot het Leidsch Studenten Corps en wat daartegen te doen'
- rapport van de commissie Van Vollenhoven van 21 november 1906 - gold de duurte van
het corpslidmaatschap. En deze werd hoofdzakelijk gemeten aan 'de hooge stortingen in de
vijfj aarlij ksche feestkas, voornamelijk benoodigd voor de dure feesttent.' De contributie
voor het Corps bedroeg rond ƒ20,- terwijl die van het concurrerende 'Pergo et Perago'ƒ 2,-
was.
Ook het 'Rapport van de Commissie tot Bezuiniging der Lustrumviering' van 1912, inge­
steld na de rampzalige gang van zaken bij de maskerade van 1910, die op een gigantische
begroting van ƒ 127.000,- een tekort van ƒ 12.000,- opleverde - een tekort dat grotendeels
door Tromp Meesters werd aangezuiverd - zocht in deze richting. De commissie begreep
'dat de aard van het Feestgebouw en de persoonlijke onkosten der deelnemers voor hunne
kostuums, de voornaamste punten van overweging moesten zijn.' Ook deze commissie stond
sterk onder de invloed van Van Vollenhoven en stelde zich voor: 'een luisterrijke maskerade,
gewijd aan het onverdeeld genoegen van alle leden en reünisten en niet gegeven als een feest­
week voor het publiek, een maskerade met veel ver toon, met billijke kostuums, met weinig
anonymi, geheel gevierd door het Corps en aldus geworden een waar Studentenfeest? 35
Waar
de commissie een halt wilde toeroepen aan de stijging van de kosten, voelde ze blijkbaar geen
behoefte om het isolement waarin het Corps zich sociaal gemanoeuvreerd had te doorbre­
ken.
De reactie van het Corps op deze rapporten gaf ook geen blijk ervan de aanleiding ertoe
als onrustbarend te zien. Inzake het rapport van de commissie Van Vollenhoven van 1906
had de Praeses Collegii reeds kort de mening van het Collegium weergegeven:
34 Gedenkboek Maskerade, 5, 6.
35 Rapport van de Commissie tot Bezuiniging der Lustrumviering (Leiden 1912) 1.
254

De Leidse studentenmaskerade
Toen het Collegium in Oktober jl. den stoot gaf tot de vorming van de meergemelde Commissie,
waren het vooral twee punten die het hiertoe brachten, namelijk ten eerste de jaarlijkse
achteruitgang der novitii en ten tweede de voortdurende stijging van het aantal aankomenden
in Leiden. Het Collegium wilde weten of deze verschijnselen waren van toevalligen,
voorbijgaanden aard, dan wel als ziekteverschijnselen waaraan onze vereeniging
laboreerde [...] Als zijne meening wil het Collegium voorop stellen, dat het vóór alles
de oude tradities en mores van ons Corps wil handhaven en verdedigen. Uit en door zichzelf
is het Corps conservatief. Toch is 't misschien wenschelijk het aantal te vergrooten,
als dit kan met handhaving van het Corps zooals het is. 36
Het was in deze vergadering dat de student Vlielander Hein een overheersende rol in het
debat speelde en daarmee zijn 'schrik aan de Reünisten, die, als ze hier weer eens kwamen
kijken, weinig of niets van hun oude Corps zouden terugvinden.' Ten aanzien van de verlaging
van de corpscontributie betoonde die vergadering zich ook sceptisch, zeker waar het
bij groter sociëteitsbezoek een verhoging van de kroegomzet voorgeschoteld kreeg. De praeses
'noemt cijfers van verteringen van niet-corpsleden en meent dat hunne zoo geringe verteringen
er toe leiden om deze toevloed van non-valeurs op de sociëteit niet wenschelijk te vinden.'
Ook het debat vier jaar later, over het debacle van de maskerade van 1910 leverde weinig
anders op dan geharrewar over een gedeeltelijke dechargering van de penningmeester en
de wens van student Van Eecke een archief van het commissiemateriaal aan te leggen 'waarin
zij aan het nageslacht kunnen aanwijzen, ter leering van dat nageslacht, de klippen waarop
hun zilvervloot heeft schipbreuk geleden.'
Ten aanzien van het Rapport van 1912 is vervolgens de abdicatie vrijwel volledig. De Praeses
stelt ten aanzien van het maskeradefenomeen te Leiden vast:
a) Er is een hoogtepunt bereikt. Een groter kunstgenot zal steeds onmogelijk zijn omdat
de omgeving dat belet, b) Men raakt van lieverlede uitgeput in de keuze van de onderwerpen,
c) Iedere feestvierende vereeniging houdt tegenwoordig een optocht.
De Eerste Wereldoorlog zal verdere gedachtenwisseling over het onderwerp overbodig maken.
Te Leiden eindigt, voor wat deze studie betreft, alles met Van Vollenhoven. In 1895 had
hij zich al tegen de ontwikkeling die de maskerade nam teweer gesteld. Profetisch had hij
toen al geschreven:
Wanneer inderdaad de corpsvergadering er toe wilde besluiten geen cor/wmaskerade te
houden in '95, zou dit niet het onschuldig gevolg hebben, dat wie anders stellig zouden
meedoen nu zelve de regeling op zich zouden nemen, maar veeleer dit andere heel wat
bedenkelijker resultaat, dat een betrekkelijk kleine groep van studenten-naar-voorvaderlijken-trant,
uit diepe minachting voor het zoozeer verbasterde corps, het besluit zou nemen
om "onder ons" met uitsluiting van al die halfslachtige jammerlingen die niet recht
weten of ze wel verklaarde voorstanders zijn, een maskeradetje te houden, luisterrijker
36 Notulen Corpsvergadering 4 Februari 1907. Archief LSV Minerva.
255

De Leidse studentenmaskerade
Afb. 7. Ansichtkaart met betrekking tot de
maskerade van 1910, met de woning van Frederik
Hendrik.
zoo mogelijk dan ooit te voren, maar dat daarbij een eerste aanleiding zou wezen tot de
vorming van een corps in het corps en aldus de zoo nodige eendracht in levensgevaar zou
brengen.
Dat besluit bleek niet nodig om het gevaar dat Van Vollenhoven zag werkelijkheid te doen
worden. Tien jaar later zou de inmiddels professor geworden student de verminderde toevloed
tot het Corps aan deze gang van zaken wijten en proberen via zijn rapport tot redres
te geraken. 'Zwakte en tweedracht', zo stelde hij toen, 'van studenten corporaties is tot schade
van beide partijen, maar vooral van de akademie zelf.' Zijn stem zou die van een roepende
in de woestijn zijn. Pas het debacle van de daaropvolgende maskerade en meer nog, de cesuur
van de Eerste Wereldoorlog, waren ervoor nodig de splijtzwam die de maskerade binnen
het studentencorps was geworden, te ruimen.
Bijlage: brief C.J. Tromp Meesters.
Van een historicus mag men verwachten, dat hij een zo objectief mogelijk beeld tracht te
schetsen van de gebeurtenis uit het verleden, die hij beschrijft en uit de amalgamatie van
de diverse door hem geraadpleegde bronnen dient dan tenslotte - ja eigenlijk - een soort
fotografisch beeld op te rijzen.
Van mij persoonlijk, zoon en derde kind van de voormalige hoofdpersoon dient U echter
beslist geen objectieve beschouwing ten aanzien van de leidse maskerade van 1910 te ver-
256

De Leidse studentenmaskerade
wachten, doch slechts de weergave van de subjectieve mening van wijlen mijn vader hierover,
zoals deze op mij overgekomen is tot mijn 22e jaar, te weten januari 1944, de maand waarin
mijn vader overleed aan een maagoperatie, tengevolge van een maagzweer, die hij min of
meer heeft opgelopen tijdens zijn studententijd tengevolge onder meer van de buitensporige
en lange feestgelagen. En ik moet U reeds bij voorbaat waarschuwen, dat deze subjectieve
mening overwegend negatief was.
Tijdens zijn leven sprak mijn vader, in geestelijk en theologisch opzicht zeer verdraag­
zaam, antiracist, jurist met een brillant verstand en buitengewoon eerlijk, zelden over de
maskerade en dan nog slechts in de vorm van anecdotes.
Typerend vond ik zijn opmerking, dat hij als student, wandelende in Den Haag na de ge­
houden maskerade, zich ergerde aan het feit, dat de hem tegemoetkomende voetgangers niet
voor hem uitweken op het trottoir en hem niet met een boog via de straat wilden passeren.
Dit incident was typerend voor de neiging tot hoogmoedswaanzin, waaraan - meen ik -
de hoofdpersoon Halbertsma uit 1905 te gronde is gegaan. Mijn vader is de verleiding om
'nicht' tegen de koningin te zeggen bespaard gebleven wegens de hofrouw in 1910 wegens
het overlijden van de Prinses von Wied, maar ik ben ervan overtuigd, dat hij dat nooit zou
hebben gezegd of ten onrechte familiair was geworden met een lid van het toenmalige Ko­
ninklijke Huis: daar was hijzelf veel te nuchter en eenvoudig voor (en is dat gebleven na 1910,
hoewel hij als directeur van de Ned. Handel-Mij te Arnhem is geëindigd).
Maar ook mijn vader is - zij het indirect - aan de maskerade 1910 gesuccombeerd. Zijn
toch al zwakke maag was blijkbaar niet bestand tegen de inspanningen en de enorme lange
diners en zijn hele leven lang heeft hij op dieet moeten leven en tenslotte werd hij geveld in
combinatie met het onder meer door hem ondervonden grote onrecht tijdens de duitse be­
zetting.
Zijn rol als Frederik Hendrik was mij zo onbekend, dat pas op het gymnasium tijdens
de geschiedenisles deze naam mij iets begon te zeggen: hoe hij zijn rol als Frederik Hendrik
zag is mij volslagen onbekend! Een familie-archief bestaat niet (en heeft trouwens nimmer
bestaan) en evenmin zijn mij archivalia bekend, die U zoudt kunnen raadplegen. En daarbij
komt dan nog, dat de meeste in de maskerade optredende personen of allen zijn overleden,
of te oud zijn om nog tot een betrouwbaar verslag te komen. Wel was het zo, en dat is dan
een der weinige positieve punten, dat de oudere middenstand te Leiden in de winkels, waar
ik in 1946, '47 en '48 boodschappen deed en die wisten, dat ik een zoon van 'Frederik Hen­
drik' was, soms tegen me zeiden: 'Ach, Meneer, die optocht was een sprookje in 1910; dat
komt nooit meer terug.'
En dan de anecdotes: 'Kamerlingh Onnes', een clubgenoot van mijn vader, was, meen
ik, quaestor van de lustrumcommissie, doch lang zo brillant niet als diens vader, de prof,
'die het helium uitvond' en waarover de Leidse courant een headline produceerde: 'Het he­
lium bleek maar halvium te zijn', toen de eerste proeven mislukt waren. Ik meen, dat het
deficit na de maskerade ca. een ton bedroeg, een astronomisch hoog bedrag destijds, dat
- meen ik - grotendeels is aangezuiverd door mijn grootouders, die reeds in 1910 millionairs
waren.
Maar wat wilt U?
De organisatie - althans van de zijde der studenten - was chaotisch: het was mijn vader
bekend, dat bijvoorbeeld hele commissies, die uitgezonden werden naar Brussel om 'kost­
baar kantwerk' in te kopen, helemaal niet meer terugkwamen: het 'maskerade'geld ver­
dween en werd verzopen in de Belgische bordelen.
257

De Leidse studentenmaskerade
En dan een 'Droogleever Fortuyn', een andere clubgenoot, die er immer zo prat op ging,
dat hij zich altijd waste als student. Fortuyn was belast met het beheer en verzamelen van
de 'Henricus' tekeningen; maar toen deze plotseling vóór de maskerade volslagen onvindbaar
bleken en bleven, drong mijn vader de studentenkamer van Fortuyn binnen en... trof
na enig zoeken de vermiste tekeningen aan op de bodem van het bad, het droge bad in de
badkamer, die al sinds anderhalve maand niet was gebruikt!
En dan nog de 'schrijnende wond' met betrekking tot de keuze van de vrouwelijke hoofdpersoon,
Mej. v.d. Vlugt, volgens mijn vader een volledige mislukking, die niets van haar
rol begreep, ja een aanfluiting was voor de ega van Frederik Hendrik. Ze was een 'Professors
dochter' en naar voren geschoven - tegen de uitdrukkelijke wens van het studentencorps
in, 'want de professorenstand moest aan zijn trekken komen.' Wellicht ook wel als tegenwicht
tegen al te veel invloed van de steenrijke corpsstudenten. (Praeses van de club van mijn vader
was 'Edgar' Michiels van Verduynen, die tijdens de bezetting te London Minister zonder
Portefeuille was onder het Kabinet Gerbrandy.)
Deze briefis geen 'euforie' ten aanzien van de maskerade, want dan zou ik mijn overleden
vader onrecht aandoen; zij kan evenmin een licht werpen op de idealen, die mijn vader in
de optocht verwezenlijkt zag en die hij trouwens in het geheel niet koesterde; hij had - dag
en nacht - 'drie rappen op stal' en elke avond weer het zoveelste diner. Tezelfder tijd zat een
slechts één jaar oudere man dan mijn vader als stenograaf in de Kamer, doch die waarschijnlijk
méér dacht aan de arme, eenvoudige nederlandse bevolking dan aan de 'Heren Studenten
te Leiden'. Dat is een merkwaardige opmerking van iemand zoals ik, die zelf altijd rechts
gestemd heeft, doch thans geniet van zijn AOW! Maar vergeet ook weer niet, dat mijn steenrijke
grootouders in Steenwijk ontzaggelijk veel aan het begin van deze eeuw voor diezelfde
arme bevolking heeft gedaan (het schenken van een HBS, een 'wijkverpleging', het verlenen
van talloze hypotheken, maar ook van 'geeflenen', geld dat nooit meer terug kwam.) Hetgeen
mijn grootouders destijds deden, is later - vooral na de eerste en daarna na de tweede oorlog
overgenomen door de staat.
Misschien dient men ook de maskerade van 1910 in dat licht te beschouwen: één der laatste
optochten, welke geheel door particulieren werd gefinancierd en die thans slechts mogelijk
zijn door het verlenen van staatssubsidies en dergelijke. Ook een gebeurtenis, waaraan nog
niet werd deelgenomen door de film, TV of andere media. In dat opzicht kan men wellicht
van een 'apotheose' spreken, namelijk afkomstig van het particuliere financiële initiatief.
En uiteraard in de hand gewerkt wegens het opbieden tegen 'die stad achter Woerden': wat
dachten die provincialen van de PHRM wel!!
Tot slot nog het volgende: Mijn vader was tijdens zijn leven enorm bemind door zijn medeclubgenoten
en jaargenoten; dikwijls kwam vóór de tweede wereldoorlog practisch de gehele
club bij ons thuis in Zutphen op bezoek en hij sloeg bijna geen Leidse dies over. De Duitse
inval in 1940 heeft hem zwaar aangegrepen, maar gelukkig heeft hem het openlijke vlammende
protest van Prof. Cleveringa in 1940 - die het voor zijn joodse collega Meijers opnam
- moed gegeven. De bevrijding heeft hij helaas niet meer mogen beleven in 1945: een
van zijn laatste woorden op zijn sterfbed januari 1944 waren: 'Hoever zijn de geallieerde
troepen bij Anzio (Italië) gevorderd?'
258
(Corné J. Tromp Meesters)

Hans van Koolbergen
De Scheveningse klederdracht, 1753-1988
Inleiding
Rond het begin van deze eeuw week de kleding die in het vissersdorp Scheveningen door
een groot gedeelte van de inwoners, zowel vrouwen als mannen, gedragen werd duidelijk
af van de in die tijd gangbare mode. Dat was niet alleen het geval met de kleding van de
vissers zelf. Ook de kleding van de reders, de veelal welgestelde eigenaren van de vissersschepen
en die van een groot gedeelte van de middenstand (visrokers en vishandelaren, winkeliers
en ambachtslieden) liep niet met de mode in de pas. 1
Een dergelijke voor een streek
of plaats specifieke kleding wordt over het algemeen met 'klederdracht' of 'dracht' aangeduid.
Bijna negentig jaar later is deze klederdracht een tot uitsterven gedoemd overblijfsel uit
het verleden geworden. Alleen oudere vrouwen, echtgenotes of dochters van rechtzinnige
(ex-)vissers, zetten nog dag in dag uit hun oorijzer op en slaan hun schoudermantel om. Het
bijzondere van Scheveningen is dat het verdwijnen van de klederdracht daar relatief laat
heeft ingezet. Onder de boeren van het Hollandse platteland verdween de klederdracht over
het algemeen al voor de eeuwwisseling, terwijl ook in met Scheveningen vergelijkbare vissersdorpen
als Katwijk, Noordwijk en Zandvoort de dracht al niets meer dan herinnering
is. 2
Dit artikel wil in de eerste plaats proberen de ontwikkeling die de Scheveningse dracht
in de afgelopen twee eeuwen meemaakte te beschrijven. Hierbij zullen niet alleen de veranderingen
in de kleding zelf de aandacht krijgen, maar zal ook gelet worden op de sociale samenstelling
van de klederdrachtdragenden. In de tweede plaats zal een verklaring gezocht
worden voor het late verdwijnen van de Scheveningse dracht.
Voor deze studie werden drie bronnen gebruikt: een in 1987 en 1988 onder een honderdtal
Scheveningse vrouwen afgenomen enquête, een verzameling van 49 boedelbeschrijvingen
uit de 18e en 19e eeuw (van 1753 tot 1880) en ten slotte een verzameling uitgegeven en onuitgegeven
beeldmateriaal. 3
De twintigste eeuw; de enquête
In 1986 werd in Scheveningen op initiatief van de Scheveningse publicist Piet Spaans een
telling verricht naar het aantal klederdrachtdragenden. 4
Het doel van deze telling was vast
te stellen hoeveel vrouwen nog dagelijks (of bijna dagelijks) dracht droegen en uit welke wij-
1 Zie o.a. Scheveningsgoed, gepresenteerd door Cees J. van Hoeken ([z.p.] 1984) en Nederlandsche klederdrachten, naar
de natuur getekend door Valentyn Bing en Braet van Ueberfeldt (Zutphen 1978, heruitgave van tekst en afbeel­
dingen uit 1850-1857).
2 Vergelijk bijvoorbeeld de plaatsen genoemd in Nederlandsche klederdrachten met die van recente overzichten, zoals
Constance Nieuwhoff, Klederdrachten (Amsterdam-Brussel 1984) en S.J. van der Molen, Helgrote klederdrachten-
boek (Soest/Deurne 1985).
3 Deze afbeeldingen zijn afkomstig uit de collecties van het Nederlands Openluchtmuseum, het Haags Gemeentearchief
en het Schevenings Museum. Daarnaast werd de uitgave van Van Hoeken gebruikt en twee 19eeeuwse
uitgaven, de bovengenoemde Nederlandsche klederdrachten en E. Maaskamp, Afbeeldingen van de kleeding,
zeden en gewoonten in de Bataafsche republiek met den aanvang van de negentiende eeuw (Amsterdam 1803).
4 Uitkomst daarvan vastgelegd in: Piet Spaans, Verslag van de verrichte telling van klederdrachtdragenden te Scheveningen
(Scheveningen 1986, getypt rapport).
259

De Scheveningse klederdracht
ken van Scheveningen deze vrouwen afkomstig waren. De telling leverde het onverwacht
hoge aantal van 460 klederdrachtdragende vrouwen op. Van deze 460 vrouwen woonde bijna
één derde in bejaarden- en verzorgingstehuizen. De overigen woonden in de wijken
Duindorp, Havenkwartier, Renbaankwartier en Scheveningen-dorp.
De respons die dit initiatief in Scheveningen had gekregen deed het plan ontstaan de
telling te laten volgen door een vragenlijst. Dit resulteerde uiteindelijk in een samenwerking
tussen het P.J. Meertens-Instituut en een groep Scheveningse vrijwilligers. Het
P.J. Meertens-Instituut stelde, gezien de daar aanwezige expertise op het gebied van vragenlijsten,
5
in samenwerking met de heer Spaans, een tamelijk uitputtende enquête op en de
Scheveningse vrijwilligers zorgden voor de daadwerkelijke uitvoering. De enquêtering,
waarbij een groot aantal Scheveningse vrouwen door de Scheveningse vrijwilligers ondervraagd
werd, vond plaats in de jaren 1987 en 1988. 6
Van de 460 vrouwen die toen nog klederdracht droegen werden er in totaal 52 geïnterviewd.
Deze vrouwen kregen een uitgebreide vragenlijst voorgelegd (in totaal 34 meest
meerledige vragen). Naast deze 52 klederdrachtdragenden werden ook 50 vrouwen geïnterviewd
die geen klederdracht (meer) droegen. Deze vrouwen waren, om een vergelijking mogelijk
te maken, uit dezelfde leeftijdsgroep afkomstig als de klederdrachtdragenden en waren
allen in Scheveningen geboren. De vragenlijst die deze niet-klederdrachtdragende vrouwen
voorgelegd kregen was aamerkelijk korter dan die van de klederdrachtdragenden (in
totaal 12 meest meerledige vragen).
De selectie van de geïnterviewden was grotendeels willekeurig. Wel is geprobeerd om bij
de klederdrachtdragenden de spreiding wat betreft ouderdom en wijk zoveel mogelijk een
afspiegeling te laten zijn van de gehele groep klederdrachtdragenden en is bij de nietklederdrachtdragenden
geprobeerd om, afgezien van de bovengenoemde criteria als leeftijd
en geboorteplaats, niet alleen vrouwen uit het vissersmilieu, maar ook vrouwen uit andere
lagen van de bevolking te interviewen.
Een groot aantal vragen had betrekking op de naaste familieleden. Dit had in de eerste
plaats tot doel het aantal individuen waar informatie over verkregen werd te vergroten. Tevens
is zo geprobeerd de betrouwbaarheid van de antwoorden te vergroten. Immers, antwoorden
die betrekking hebben op personen die de geïnterviewde zeer goed kent of heeft
gekend zullen in het algemeen nauwkeuriger zijn dan antwoorden op vragen met een meer
algemene strekking.
Zeer gedetailleerd is ten slotte gevraagd naar een beschrijving van de kleding die de vrouwen
op het moment van de enquête droegen, de kleding die ze op twintigjarige leeftijd droegen
en naar de kleding die hun moeders in die tijd droegen. Naar een beschrijving van de
kleding van de mannen is niet gevraagd. Om de interviewers en de geïnterviewden enig houvast
te geven en tegelijk de mogelijkheid te scheppen de vragen zo uitgebreid mogelijk te
beantwoorden is daarbij gebruik gemaakt van een schema waarop aangegeven kon worden
voor welke periode en welke soort dracht (zondags, werk, daags, rouw) de antwoorden golden.
5 Zie: De volkskunde vragenlijsten 1-58 (1934-1988), ingeleid door A.J. Dekker, voorzien van een register door
J.J. Schell (Amsterdam 1990, Publicaties van het P.J. Meertens-Instituut 12).
6 De vragenlijsten en de in rapportvorm vastgelegde bewerking zijn, na overleg, op het P.J. Meertens-Instituut
ter inzage beschikbaar.
260

Uitkomsten: klederdrachtdragender
Persoonlijke gegevens
De Scheveningse klederdracht
De gemiddelde leeftijd van de geïnterviewden bedroeg 75 jaar (de oudste geïnterviewde klederdrachtdraagster
was 94 jaar oud, de jongste klederdrachtdragende was 54 jaar). Katholieke
of niet-godsdienstige vrouwen bevonden zich niet onder de geïnterviewden. Allen behoorden
tot de hervormde of gereformeerde kerk (42 hervormd, 9 gereformeerd, 1
christelijk-gereformeerd). Alle geïnterviewden bleken in Scheveningen geboren te zijn en
waren in het vissersmilieu opgegroeid. 7
Eén enkele vrouw vormde daarop de uitzondering.
Zij werd geboren in Katwijk, maar trouwde voor de oorlog met een Scheveninger en ging
zich vanaf dat moment op z'n Schevenings kleden. De geïnterviewde vrouwen ten slotte
woonden in de wijken Scheveningen dorp, Havenkwartier, Renbaankwartier en het in de
jaren twintig gebouwde Duindorp. In deze wijken waren zij ook allen geboren. Het noorden
en oosten van Scheveningen (Belgisch Park, Statenkwartier en Van Stolkpark) ontbrak bij
de opgegeven woonadressen.
De laatste klederdrachtdragenden
Uit de leeftijdsopbouw van de vrouwen (zie tabel) kan zeer duidelijk het tijdstip waarop de
Scheveningse vissersvrouwen zich definitief van de dracht afwendden gereconstrueerd worden.
Van de geïnterviewden zijn slechts drie vrouwen na 1924 geboren (twee van hen zagen
in 1925 het levenslicht). Omdat Scheveningse meisjes in de tijd tussen de twee wereldoorlogen
pas tijdens de puberteit - dus tussen hun twaalfde en achttiende jaar - dracht gingen
dragen, betekent dit dat het breekpunt aan het eind van de jaren dertig en het begin van
de jaren veertig moet hebben gelegen. 8
Na die tijd was er geen sprake meer van dat een jonge
7 Tot het vissersmilieu worden diegenen gerekend die zelf een beroep uitoefenden dat direct met het vissersbedrijf
te maken had (visser, stuurman, nettenboetster, visverkoopster) of ouders hadden die zo'n beroep uitoefenden.
8 Van Hoeken, Schevenings goed, 66. Hier wordt slechts gezegd dat kinderen 'stadse kleding' droegen. Op p. 67
(foto ong. 1900) is echter te zien dat ook lagere schoolkinderen nog in dracht gingen. Op de foto's op p. 70 en
71 (jaren '20-30) treft men geen enkel kind in dracht meer aan, terwijl van de jonge vrouwen een flinke minder­
heid geen dracht meer draagt. De heer Spaans bevestigde dat jonge meisjes in de periode tussen de wereldoorlo­
gen pas tijdens de puberteit dracht gingen dragen.
261

De Scheveningse klederdracht
vrouw nog in dracht zou gaan. Op deze regel was echter één uitzondering: de jongste vrouw
uit ons bestand. Deze droeg al wel op jonge leeftijd tijdens het boeten de daarvoor gebruikelijke
werkkleding maar was niet in staat zich volledig in dracht te steken. Zij bleef echter,
in tegenstelling tot haar leeftijdgenoten, dat ideaal nastreven en kon uiteindelijk in 1957 de
vereiste sieraden en kleding aanschaffen. 9
leeftijdsverdeling klederdrachtdragenden
geboortejaar aantal percentage
voor 1900 5 9,62
1900-1904 9 17,31
1905-1909 10 19,23
1910-1914 7 13,46
1915-1919 10 19,23
1920-1924 8 15,38
1925-1929 2 3,85
na 1930 1 1,92
Situatie 1987-1988
Alle geënquêteerde vrouwen op één na dragen nog dagelijks klederdracht, waarvan een deel
de door zwarte stoffen gekenmerkte rouwdracht. Nog steeds wordt daarbij door iedereen
onderscheid gemaakt tussen de 'daagse' dracht, de zondagse dracht en de werkdracht.
Slechts indien ze geruime tijd buiten Scheveningen verblijven is een aantal vrouwen er toe
te bewegen de dracht af te leggen. Zeven trekken tijdens vakanties makkelijke en minder opvallende
'burgerkleding' aan.
Tussen de vrouwen onderling zijn geen grote verschillen te constateren wat betreft de kledingstukken
en sieraden die gedragen worden.
De meest kenmerkende onderdelen van de Scheveningse dracht zijn: 10
- Het oorijzer, een zilveren hoofdsieraad met fijn bewerkte ovalen gouden uiteinden, boeken
genaamd. Zondags wordt het oorijzer altijd gedragen, door de week soms. Bij het
oorijzer horen twee parelspelden die door muts, ijzer en haren gestoken worden en zo
de muts en het ijzer op het hoofd bevestigen.
- De oorbellen, van fijn bewerkt goud en meestal voorzien van edelstenen (pareltjes, robijntjes).
De oorbellen worden ook door de week gedragen.
- Het slot, een drie tot vijf snoerige ketting van zwarte of rode granaten, bijeengehouden
met een bewerkte gouden sluiting. Dit slot wordt alleen op zondag gedragen. Een groot
aantal vrouwen draagt door de week meestal een eenvoudig modern gouden halskettinkje.
9 Zie Piet Spaans, 'De laatste in de rij...' in: De Nieuwe Courant 7 nr. 11 (20-3-1986).
10 Hier wordt slechts volstaan met het schetsen van de belangrijkste onderdelen van de dracht. Een uitgebreide
beschrijving van de Scheveningse kleding vindt men in Hoeken, Schevenings goed, en in de hierboven genoemde
algemene klederdrachtboeken.
262

De Scheveningse klederdracht
- De hartspeld. Ook van bewerkt goud en voorzien van edelstenen. De hartspeld dient om
de einden van de omslagdoek vast te houden. Wordt op zondag en soms bij feestelijke
gelegenheden gedragen.
- De muts. Mutsen zijn er in verschillende soorten. De kamerdoekse (of dunne) en de dikke
muts zijn vervaardigd van linnen of katoen. De dunne muts is de meest gangbare dagelijkse
muts, de dikke muts hoort bij de rouwdracht. De blonde of gebloemde muts is een
kanten muts, die door de niet-rouwdragende vrouwen op zondag wordt gedragen. Ten
slotte is er het 'nachtmutsje', een eenvoudig wit mutsje dat vaak door de week gedragen
wordt in plaats van de dunne of dikke muts.
- De omslagdoek. Dit kledingstuk, een wollen of terlenka doek voorzien van franje wordt
tegenwoordig nogal eens vervangen door een gekocht of zelf gebreid 'gewoon' vest. Dit
gebeurt door de week vaker dan op zondag. Een klein aantal vrouwen draagt nog wel
eens de 'Turkse doek', een zwarte doek met goudkleurige patronen.
- Het jak. Het jak wordt zowel zondags als door de week gedragen, is meestal van een wollen
stof of van terlenka en is, als geen rouw wordt gedragen, uitgevoerd in een pasteltint.
- De schoudermantel ('schoermantel'). Deze stevige wollen cape beschermt de Scheveningse
vrouwen in najaar, winter en voorjaar tegen de elementen. De zwarte schoudermantel
met rode baaien voering is de door-de-weekse uitvoering, mantels in pasteltinten
worden bijna uitsluitend op zondag gedragen.
- De bovenrok. De bovenrok is te allen tijden zwart en meestal uit 'tibet' of'tubé', een soort
wol vervaardigd. Soms dragen vrouwen ook bovenrokken van terlenka.
- Het schort. Schorten zijn er in diverse uitvoeringen. Naast het blauw geruite werkschort
kent men het katoenen blauw gestreepte 'drilschort' en voor zondags een zwart zijden
schort.
De moderne tijd blijkt de kleding dus wel enigszins beïnvloed te hebben. Door de week wordt
vaak een niet bij de oorspronkelijke dracht horende gouden halsketting gedragen. Terlenka
wordt soms gebruikt in plaats van de oorspronkelijke stoffen als wol, katoen of linnen. Ook
bleken de vrouwen voor het merendeel de gebreide sajet kousen vervangen te hebben door
zwarte nylons of panty's. Het meest opvallend is echter dat geregeld de omslagdoek wordt
vervangen door een eigen gebreid of in de winkel gekocht vest. Deze invloed van de hedendaagse
mode is groter dan in de klederdrachtboeken beschreven staat, maar laat de belangrijkste
kenmerken van de dracht onverlet.
De kleding van de zusters en dochters
In de enquête was ook een groot aantal vragen opgenomen over de zusters en de dochters
van de geïnterviewde vrouwen. De gegevens over de zusters volgen een bekend patroon. Zusters
die klederdracht dragen hebben ongeveer dezelfde gemiddelde leeftijd als de geïnterviewden
(76 jaar). Ze wonen ook allemaal in de bovengenoemde wijken en hun echtgenoten
bleken in grote meerderheid visser van beroep te zijn (geweest).
De niet-klederdrachtdragende zusters echter zijn jonger (gemiddeld 69 jaar), wonen voor
een belangrijk deel niet in Scheveningen en hebben echtgenoten die in meerderheid een
baan hebben die niets met de visserij te maken heeft. Een aantal van deze zusters droeg vroeger
wel dracht. Acht van de veertien zusters die in de loop van de tijd de klederdracht aflegden
deden dat in de periode 1942-1950. Deze periode moet voor de neergang van de dracht
263

De Scheveningse klederdracht
Afb. 1. Chieltje den Heijer, de jongste klederdrachtdragende
van Scheveningen. Foto: fotostudio
Anton v.d. Riet, Den Haag.
een tweede breekpunt zijn geweest. Werd aan het einde van dejaren dertig, zoals we hebben
gezien, door de nog niet drachtdragende jonge vrouwen voor de burgerdracht gekozen, in
die tijd gaat een aantal drachtdragende vrouwen van Schevenings op burger over. Een voor
deze neergang belangrijke gebeurtenis in het begin van die periode lijkt de evacuatie tijdens
de Tweede Wereldoorlog geweest te zijn. 11
Drie vrouwen hielden de dracht voor gezien tijdens
hun door de Duitsers wegens de bouw van de Atlantikwall afgedwongen verblijf buiten
Scheveningen. Van deze drie vrouwen werd verteld dat ze ophielden met het dragen van de
dracht wegens hun isolement. Mutsenwasters waren er bijvoorbeeld niet te vinden in Ermelo,
Delft of de Achterhoek, de plaatsen waar deze Scheveningse vrouwen tijdens de evacuatie
verbleven. De overigen die in deze periode de dracht aflegden deden dat na het einde van
de Tweede Wereldoorlog. Als belangrijkste reden om geen dracht meer te dragen werd opgegeven
dat deze vrouwen 'er geen zin meer in hadden'.
Al is er na 1950 geen sprake meer van een massale overgang van Schevenings op burger,
toch neemt ook nu nog het aantal klederdrachtdragenden niet alleen af door overlijden maar
ook doordat nog steeds vrouwen voor de burgerdracht kiezen. Dit proces gaat nog steeds
door, de geïnterviewden maakten melding van drie zusters die nog zeer recentelijk deze stap
hadden genomen.
De dochters van de generatie die door middel van de vragenlijst aan het woord komen
zijn over het algemeen te jong om nog in de gelegenheid geweest te zijn te kiezen voor de
dracht. Het gevolg is dat slechts vier van de in totaal negenenzeventig dochters dracht hebben
gedragen. Drie zijn er inmiddels mee opgehouden. 12
11 Michiel Nooren en Angelique Jansen, Scheveningen rond kerk en Kurhaus (Weesp 1983) 12-15 en 29-30.
12 Twee in de periode vlak na de Tweede Wereldoorlog en één in 1960.
264

De waardering voor de dracht
De Scheveningse klederdracht
Ook in hun eigen milieu zijn de klederdrachtdragende vrouwen inmiddels een minderheid
geworden. Wel vinden de geïnterviewde vrouwen dat hun omgeving over het algemeen positief
tegen de dracht aankijkt. Slechts een kleine minderheid van de geïnterviewden vindt dat
hun echtgenoten of kinderen de dracht negatief waarderen. Toch lijkt het er niet op dat de
meeste vrouwen hun dracht met een bijzondere trots dragen. Slechts vijfentwintig vinden
de dracht mooi, de anderen dragen haar 'uit gewoonte' of omdat de familie (man of ouders)
het graag wilde.
Situatie op twintigjarige leeftijd
Na de beantwoording van de vragen over het heden werd de vrouwen gevraagd terug te gaan
naar de tijd dat zijzelf twintig waren. Aangezien de leeftijden van de vrouwen aanzienlijk
uiteenliepen, beslaan de antwoorden op dit gedeelte van de vragenlijst de periode van +
1913 tot + 1953. Gepoogd is door terug te rekenen naar de datum waarvoor de antwoorden
gelden toch tot een duidelijk overzicht te komen.
Eenenvijftig vrouwen droegen op twintigjarige leeftijd dracht. Slechts één ging op latere
leeftijd volledig Schevenings dragen. De dracht werd zelden afgelegd. Slechts tweemaal
wordt daar melding van gemaakt. Eén van de vrouwen stak zich op vakantie in burgerkleding
en een andere verwisselde als ze naar een muziekuitvoering in de stad ging, stiekem
bij een tante, het Schevenings voor een mantelpakje.
Ook op een hoogtijdag als de bruiloft gingen de vrouwen in dracht. Slechts één van de
vierenveertig getrouwde vrouwen - die trouwens als huwelijksdatum de jaren tussen 1915
en 1972 opgaven - trouwde in burger. 13
De meesten gingen op z'n zondags. Vaak werd men
dan echter wel in het nieuw gestoken. Dertien vrouwen trokken nog iets specialers aan dan
de zondagse dracht, ze droegen dan namelijk de omslagdoek die ze bij hun belijdenis voor
de eerste keer hadden gedragen en die daarna opgeborgen was voor de volgende mijlpaal
in hun leven.
Vergeleken met de kleding zoals de vrouwen die nu dragen zijn er wel duidelijke verschillen
aan te wijzen. Moderne stoffen, zoals terlenka en nylon, ontbreken. Ook droeg men toen
altijd de omslagdoek. Toch is er in een groot aantal opzichten, zoals met betrekking tot het
oorijzer, de muts, de schoudermantel en de bovenrok, nauwelijks iets veranderd.
De kleding van de zusters en moeders
Uit de leeftijden van de zusters die nog dracht droegen blijkt nogmaals de verminderde populariteit
van de dracht aan het eind van de jaren dertig. Bij de geïnterviewden die vóór 1935
20 jaar werden was de gemiddelde leeftijd van hun drachtdragende zusters namelijk 19 jaar,
en bij de geinterviewden die na 1935 20 werden 25 jaar.
Dit betekende echter niet dat voor 1935 alle jonge vissersvrouwen dracht droegen. Een
aantal geinterviewde vrouwen had ook voor die tijd zusters die niet in dracht liepen. 14
Er is ook gevraagd naar een precieze beschrijving van de kleding van de moeders van de
13 Dit was de vrouw die pas op latere leeftijd dracht ging dragen.
14 Het totaal aantal zusters dat door de geïnterviewden genoemd werd bedroeg 108. Daarvan droegen 71 dracht;
10 droegen geen dracht vóór 1935, terwijl ze daar gezien hun leeftijd wel voor in aanmerking kwamen.
265

De Scheveningse klederdracht
geïnterviewden. Werd hierboven al duidelijk dat de kleding van de dochters zelf in de loop
van de tijd veranderingen had ondergaan, tussen moeders en dochters bleek een nog groter
verschil in kleding te bestaan. Het meest opvallende verschil is het soort oorijzer dat gedragen
werd. Bij de moeders kwam nog zeer frequent het oorijzer met stikken of stukken 15
voor
in plaats van de bij de dochters gebruikelijke boeken. De scheiding tussen de twee generaties
was echter niet zeer strikt. Sommige moeders droegen op zondag al wel een ijzer met boeken,
maar hielden door de week vast aan het ijzer met stukken. Ook de door de moeders nog veel
gedragen 'muts met klappen' is duidelijk van de vorige generatie geweest. Deze troffen we
niet aan in de beschrijving van de kleding van de dochters. De overige verschillen beperkten
zich tot het gebruik van andere stoffen of kleuren (een groot aantal moeders droeg rouw,
waardoor zwart domineerde).
De kleding van de mannen (broers, vaders en echtgenoten)
Het dragen van klederdracht was bij de mannen eerder uit de mode geraakt dan bij de vrouwen.
Bij vierendertig van de geïnterviewden droeg de vader nog dracht. Een broer in klederdracht
was echter al bijna een zeldzaamheid geworden. Dit kwam nog maar voor bij dertien
gezinnen (van de vierenveertig met zonen). Bij de andere gezinnen was de dracht bij de jonge
mannen al ingeruild voor 'gewone' werk- of burgerkleding. Ook bij de echtgenoten van de
geïnterviewde vrouwen, van ongeveer dezelfde leeftijdsgroep als de broers, treffen we een
soortgelijke situatie aan. Slechts elf van de vierenveertig echtgenoten droegen dracht.
Het afnemen van de populariteit van de dracht werd niet veroorzaakt door grote verschuivingen
in het beroep van de mannen. Alle klederdrachtdragende vaders, broers en echtgenoten
waren uiteraard vissers, maar dat was ook het geval met de grote meerderheid van de
niet-klederdrachtdragenden. In de jaren dertig waren de vissersmannen die in dracht uitvoeren
dus al een minderheid geworden.
De verdwijning van de dracht bij de vissers - onder broers met een baan buiten het vissersmilieu
kwam dracht in het geheel niet voor - zette al vroeg in. Al rond 1915 blijken er
vissers te zijn geweest die geen dracht meer droegen. Het kan zelfs zijn dat voor die tijd al
niet alle vissers meer in dracht gingen, de vragen over het verleden van de geïnterviewden
reiken immers niet verder terug dan tot deze tijd. De verdwijning ging echter geleidelijk.
Tot aan het begin van de jaren dertig werden er nog jonge jongens in dracht gestoken.
Ook bij de mannendracht bleek de periode tussen 1942 en 1950 een duidelijk dieptepunt
voor de dracht te zijn geweest. Van de tweeëndertig mannen waarvan het precieze tijdstip
bekend is waarop ze stopten met het dragen van de dracht deden achttien het juist in die
periode. Als we onderscheid maken tussen broers en echtgenoten (de jonge mannen) aan
de ene en de vaders aan de andere kant dan blijkt dat het vooral de jongeren waren die in
die periode, en dan nog vooral vlak na de oorlog de dracht voor gezien hielden. Bij de oudere
mannen is het patroon veel onregelmatiger. Eén vrouw kan zich herinneren dat haar vader
al in 1914 voor het laatst dracht droeg, terwijl anderen opgeven dat de mannen pas in de
jaren vijftig of zelfs zestig er mee ophielden. De reden die wordt opgegeven is bijna zonder
uitzondering veranderende mode of (in mindere mate) werk buiten het vissersmilieu.
Aan de vrouwen werd ook nog gevraagd hoe hun echtgenoot op de bruiloft gekleed was.
Uit de antwoorden op deze vraag blijkt dat er niet alleen een tijdsverschil was in het afleggen
15 De stukken bestonden uit gouden plaatjes die in de vorm van onder andere vogel- of slangenkoppen aan de
uiteinden van het zilveren ijzer gesmeed werden (Van Hoeken, Schevenings goed, 16).
266

De Scheveningse klederdracht
van de mannen- respectievelijk vrouwendracht, maar ook een verschil in publieke waardering
ervan. Terwijl alle bruiden op één na dracht droegen (zie boven) droeg slechts één bruidegom
dracht op deze niet alleen voor het bruidspaar, maar ook voor de Scheveningse gemeenschap,
bijzondere dag. Vier andere bruidegommen droegen in de periode van hun huwelijk
nog wel dracht, maar kleedden zich voor de bruiloft in burger. Van mannen werd het
dus blijkbaar meer gewaardeerd als ze zich in het burger staken dan wanneer ze in dracht
op de bruiloft verschenen, terwijl bij vrouwen juist de dracht meer aanzien gaf.
Kleding van andere groepen
Kent men nu nog alleen de vissersdracht, vroeger kleedden ook andere groepen zich op een
manier die zowel afwijkend was van de modieuze burgerkleding als van de vissersdracht. 16
Een groep die bij de geïnterviewden het helderst in de herinnering leeft zijn de reders, de
machtige en rijke bovenlaag van het vissersdorp. De kleding van de redersvrouwen werd gekenmerkt
door het zogenaamde 'baskenlijf', een jak met ruches. Ook droegen zij vaak gouden
in plaats van zilveren oorijzers. De redersmannen liepen in een fluwelen jas en hadden
een hoge hoed op. Deze reders hielden al vroeg in de 20e eeuw op met het dragen van hun
karakteristieke kleding en gingen over op de heersende burgermode. Van de redersdochters
werd zelfs herhaalde malen expliciet gezegd dat men zich niet kan herinneren dat deze ooit
dracht droegen. Andere groepen die genoemd worden in dit verband zijn de 'landslui' en
de 'kuipers'. De antwoorden zijn echter niet zo precies dat daaruit opgemaakt kon worden
waaruit hun dracht bestond.
Ook werd nog gevraagd naar de dracht van bepaalde beroepsgroepen, zoals de boetsters.
Slechts één vrouw antwoordde bevestigend op de vraag of ze zo een dracht kende. De geïnterviewde
vrouwen beschouwen de boetsters niet als een afzonderlijke beroepsgroep. Het
waren in hun ogen vissersvrouwen die zich voor het boeten in werkkleding staken. Ten slotte
werd gevraagd naar die groepen die nooit dracht droegen. Rooms-katholieken werden daarbij
het meest genoemd, andere groepen die genoemd werden zijn de burgers, de elite,
landslui, de redersdochters en de niet-Scheveningers. Tekenend voor het tamelijk grote isolement
waarin de jonge vissersdochters in de tijd voor de oorlog leefden is het grote aantal
ontkennende antwoorden op deze laatste vraag. Elf geïnterviewden waren van mening dat
in hun jeugd in Scheveningen iedereen in dracht liep.
Niet-klederdrachtdragenden
Persoonlijke gegevens
De vijftig niet-klederdrachtdragende vrouwen die geïnterviewd werden waren voor het
grootste gedeelte niet rechtstreeks betrokken (of betrokken geweest) bij het vissersbedrijf.
Een meerderheid van de vrouwen was echter wel oorspronkelijk afkomstig uit het vissersmilieu,
65% van de vaders was visser of vishandelaar geweest. In tegenstelling tot de kleder-
16 Deze dracht werd in Scheveningen 'burgerdracht' genoemd, waarmee men de klederdracht van de niet-vissers
bedoelde, en niet de modieuze kleding die in de stad gedragen werd.
267

De Scheveningse klederdracht
drachtdragende vrouwen werd die band met het vissersmilieu echter in de meeste gevallen
bij het huwelijk doorgesneden. Slechts negen vrouwen (18%) waren zelf boetster geweest
of waren met een visserman getrouwd. De meerderheid van de vrouwen was protestant.
In de selectie bevonden zich echter ook zeven in Scheveningen geboren vrouwen van
rooms-katholieke huize. De gemiddelde leeftijd van de geïnterviewde vrouwen was 66 jaar.
De leeftijden liepen echter sterk uiteen, van 46 jaar voor de jongste tot 83 jaar voor de
oudste.
Voormalige klederdrachtdragers
Het beeld van de vrouwen die zelf klederdracht hebben gedragen wijkt in geen enkel opzicht
af van wat hierboven al is beschreven. Het bleken dezelfde negen uit het vissersmilieu
afkomstige vrouwen te zijn die hierboven genoemd werden. Ze zijn ouder dan de nietklederdrachtdragenden
(gemiddeld 73 jaar). Vijf van hen hebben zusters die nog dracht
dragen. Van deze vrouwen verwisselden twee al op vrij jonge leeftijd, vroeg in de jaren
twintig, het Schevenings voor burgerdracht. De overige zeven hielden op met het dragen
van dracht in de jaren 1942-1950, of een decennium later, in de jaren zestig. De redenen
waarom men ermee ophield waren divers, maar aandrang van de familie behaalde de hoogste
score.
Vrouwen die nooit klederdracht hebben gedragen
De overige eenenveertig geïnterviewden hebben nooit klederdracht gedragen. Ze hadden
voor een deel nooit iets met het vissersmilieu van doen gehad, of waren wel daaruit afkomstig,
maar hadden er na hun kindertijd afscheid van genomen door buiten dit milieu werk
of een echtgenoot te vinden. Het dragen van de dracht was dus duidelijk beperkt tot de vissersgemeenschap
in zijn meest 'zuivere' vorm. Iedereen die buiten deze gemeenschap liefde
of werk vond dacht geen moment erover na de dracht aan te houden, maar stapte ogenblikkelijk
over op de burgerdracht (dit ondanks het aandringen van de ouders, waar in negen
gevallen melding van wordt gemaakt).
Opvallend is nog de vermelding van een katholieke vrouw dat haar moeder vroeger dracht
heeft gedragen. Het ging hierbij niet om een vissersfamilie - katholieke vissers bestonden
niet in Scheveningen - , maar om een huishoudster, wier man loodgieter was. Niet nagevraagd
is hoe deze dracht er uitzag, maar het gaat hierbij waarschijnlijk om de van de vissersdracht
enigszins afwijkende dracht van de 'landslui'.
De waardering van de dracht
Ondanks het feit dat een groot aantal van de niet-klederdrachtdragenden zelf de mogelijkheid
heeft gehad om de dracht te dragen, maar voor de burgerdracht koos, waarderen bijna
alle geïnterviewden de dracht positief. Slechts één vrouw, nog wel de vrouw van een visser
laat zich negatief uit over de dracht.

Terug in de tijd; schriftelijke bronnen en afbeeldingen
De Scheveningse klederdracht
De antwoorden van de enquête reiken terug tot hoogstens het tweede decennium van onze
eeuw. Om enigszins een inzicht te krijgen in de situatie van de dracht in de twee eeuwen
daarvoor is gebruik gemaakt van een aantal boedelbeschrijvingen en van een aantal afbeeldingen.
17
De afbeeldingen werden uitsluitend gebruikt ter aanvulling van de gegevens uit
de boedelbeschrijvingen.
De oogst aan boedelbeschrijvingen was niet erg groot, wat voornamelijk te wijten lijkt te
zijn aan het feit dat het gedurende lange tijd onmogelijk was om in Scheveningen zelf een boedelbeschrijving
op te laten maken. 18
Het dossier is derhalve niet erg evenwichtig, zowel wat
betreft de per periode gevonden aantallen als wat betreft de vertegenwoordiging van beroepsen
inkomensgroepen in het materiaal. 19
Verzameld werden tien boedelbeschrijvingen uit de
jaren 1753-1770, negen uit 1800-1808, vijf uit 1839-1849 en vijfentwintig uit de periode 1876-
1880. Daarnaast maakte ik gebruik van een verslag van mevrouw N. Noordervliet-Jol die een
onderzoek deed naar het voorkomen van het oorijzer in Scheveningse archiefstukken. 20
Er is in de boedelbeschrijvingen gezocht naar enkele voor de Scheveningse vrouwendracht
kenmerkende voorwerpen zoals het oorijzer met parelspelden, de ketting met gouden
slot en de schoudermantel. 21
De meeste overige kledingaanduidingen (rok, schort etc.) waren
over het algemeen te weinig specifiek om te kunnen bepalen of het om 'Schevenings'
of 'burger' ging. De bedoeling was om aan de hand van deze indicatoren een globaal overzicht
te krijgen van de ontwikkeling en de sociale reikwijdte van de dracht. De uitkomsten
zijn derhalve slechts indicatief.
1876-1880
De boedelbeschrijvingen uit deze periode zijn wat betreft de kleding weinig gedetailleerd.
Lang niet altijd worden de afzonderlijke kledingstukken genoemd, stof- of kleuraanduidingen
ontbreken geheel en al.
In deze tijd is de dracht duidelijk niet beperkt tot het vissersmilieu. Oorijzers, parelspelden,
kettingen met gouden sloten (in meerderheid voorzien van bloedkoralen in plaats van
granaten) en schoudermantels treffen wij niet alleen aan bij vissers, viskopers en visdrogers
maar ook bij ambachtslieden, winkeliers en reders, ja zelfs in de boedel van een gepensioneerde
politieman. De oorijzers zijn over het algemeen van zilver en hebben, als er bijzonderheden
genoemd worden, gouden stukken, zoals de ijzers van sommige van de moeders
17 Zie voor voor- en nadelen van de beide gebruikte bronnen: H. v. Koolbergen, Materiële cultuur: huisraad, kleding
en bedrijfsgereedschap (Zutphen 1988) 16-32.
18 In de 18e eeuw kende Scheveningen vanaf 1753 een notaris. Deze resideerde in Scheveningen tot 1808. In de
19e eeuw moesten Scheveningers die iets bij een notaris wilden laten opmaken van 1808 tot 1875 hun heil in
Den Haag zoeken. Zij deden dat bij diverse notarissen. Uit deze periode zijn van al deze notarissen tussen 1839
en 1850 de repertoria op Scheveningse boedelbeschrijvingen doorgenomen. De oogst was, vergeleken met die
in de periodes dat Scheveningen wel een notaris kende, zeer mager.
19 Zie voor mogelijkheden en beperkingen van boedelbeschrijvingen: Van Koolbergen, Materiële cultuur, 16-24.
20 Verslag in bezit van de schrijver.
21 Deze voorwerpen zijn trouwens geen van alle kenmerkend voor Scheveningen alleen. De hier genoemde sieraden
komen in bijna elke 'dracht' in West- en Noord Nederland voor vanaf de 18e eeuw, terwijl ook de schoudermantel
een groter verspreidingsgebied heeft dan alleen Scheveningen. In boedelbeschrijvingen van Maasland
en Maassluis komt deze veelvuldig voor. Ook vormde de schoudermantel onderdeel van de dracht van Noordwijk
en Katwijk (zie Van der Molen, Het grote klederdrachtenboek, 107).
269

De Scheveningse klederdracht
van de geïnterviewde vrouwen. Gouden oorijzers, die in de 20e eeuw nog slechts in de herinnering
voortleefden, kwamen echter ook voor en wel bij de rijkere Scheveningers (in dit geval
een reder en een 'ambachtsman'). De waarde van deze ijzers was vele malen hoger dan die
van de zilveren (gemiddeld ƒ 100,- voor de gouden en ƒ22 - voor de zilveren).
Hoe belangrijk de rol was die de sieraden - en daarbij vooral het oorijzer - in de Scheveningse
gemeenschap speelden blijkt uit een vergelijking van de verhouding van de waarde
van de gehele boedel met die van de sieraden. De sieraden maakten bij elke boedel die oorijzers
bevatte een fors percentage uit van de totale waarde aan meubilair, huisraad, sieraden
en kleding. 22
In sommige gevallen zelfs meer dan 25%. 23
Ook uit de prijzen die er uitgeloofd
worden bij de festiviteiten ter gelegenheid van de opening van de Scheveningse renbaan in
1846 blijkt hoe begerenswaardig het oorijzer was. Voor Scheveningse meisjes wordt er dan
een zakloopwedstrijd gehouden met als eerste prijs een zilveren hoofdijzer met gouden stukken,
spelden en muts. 24
Niet het gehele dorp ging echter in dracht gekleed. In zeven van de vijfentwintig bestudeerde
inventarissen ontbrak elke aanwijzing naar dracht. Het gaat hierbij in alle gevallen
om personen die zich op grote afstand van het vissersmilieu bevinden. Een deel ervan is tamelijk
welgesteld, maar er bevinden zich ook enkele personen uit de middenklasse onder. 25
De sieraden en kledingstukken die in deze boedels worden aangetroffen, zoals dameshorloges,
broches, armbanden, medaillons en zijden japonnen sluiten aan bij de stedelijke mode.
26
Opvallend is nog de rol die het bestek speelt bij de meer welgestelde, niet drachtdragende
Scheveningers. In tegenstelling tot de vissers en eenvoudige middenstanders hechtten zij
blijkbaar veel waarde aan een stijlvol gedekte tafel. Zij hebben daarvoor allemaal grote aantallen
zilveren vorken, messen en lepels in huis. Hun oriëntatie lijkt meer op de stad dan
op Scheveningen zelf gericht te zijn. 27
De reders vertonen kenmerken van beide groepen. Ze bezitten zowel oorijzers, parelspelden
en schoudermantels als zilveren bestek en de meer 'stadse' sieraden. Het in de enquête
vermelde 'baskenlijf' als kenmerkend kledingstuk voor de redersvrouwen werd echter in de
boedelbeschrijvingen niet aangetroffen. 28
1839-1849
De vijf in deze periode gevonden boedelbeschrijvingen 29
bevatten alle oorijzers en bloedkoralen
of granaten kettingen met gouden sloten. De meeste oorijzers waren van zilver, maar
22 Dit gedeelte van de boedelbeschrijving (daarnaast kon zo'n boedel nog onroerend goed, waardepapieren, bedrijfsgereedschap,
vee en contanten bevatten) wordt wel aangeduid met de term consumptiegoederen. Zie
A.J. Schuurman, Materiële cultuur en levensstijl. Een onderzoek naar de taal der dingen op het Nederlandse platteland in
de 19e eeuw: de Zaanstreek, Oost-Groningen, Oostbrabant (Wageningen 1989) 45 e.v.
23 Boedel van Joh. Korving, visser ƒ58 - aan consumptiegoederen.'hoofdijzer met gouden stukken' van ƒ15,-;
Arie van Duijne, ambachtsman ƒ505,- aan consumptiegoederen, 'gouden hoofdijzer'ƒ 115,-, overige sieraden
ƒ36,-.
24 J.C. Vermaas, Geschiedenis van Scheveningen deel 1 ('s-Gravenhage, 1926) 133.
25 Het gaat om een meester schoenmaker, twee kooplieden, een gepensioneerde hoger ambtenaar, een koffiehuishouder
(allen tamelijk welgesteld) en om een voerman en een metselaar (middenklasse).
26 Zie hiervoor Schuurman, Materiële cultuur en levensstijl, 154.
27 Deze situatie is te vergelijken met die in de Zaanstreek. Zie A.J. Schuurman, 'Het bezit van preciosa in de
Zaanstreek rond 1860. Een reconstructie van leefstijlen', in: A.A.G. bijdragen 28 (1986) 217-244.
28 Dit hoeft niet te betekenen dat het ook niet voorkwam. Ten eerste zijn de boedelbeschrijvingen erg summier
op het gebied van de kleding en ten tweede kan het onder een andere naam (jak o.i.d.) vermeld staan.
270

De Scheveningse klederdracht
Afb. 2. Scheveningse visverkoopster uit het begin
van de 19e eeuw; afbeelding uit Maaskamp
(zie noot 3). Foto: Nederlands Openluchtmuseum,
Arnhem.
in de twee rijkste boedels, die van een reder en van een 'particulier', troffen we ook gouden
oorijzers aan. Deze twee boedels zijn ook in andere opzichten anders dan de rest. Ze bevatten
naast 'drachtvoorwerpen' grote hoeveelheden zilveren bestek en 'stadse' sieraden. In dit op­
zicht lijken ze op de inventarissen van de reders uit de vorige periode.
Opvallend is dat slechts één van de oorijzers voorzien is van stukken. Het meest komen
de 'boeken' voor als versiering, maar ook worden 'stiften', 'sloten' en 'ogen' genoemd. Dat
er in die tijd een ruime keuze aan oorijzerversieringen bestond laat trouwens de plaat over
de Scheveningse dracht zien in de Nederlandsche Klederdrachten van Valentyn Bing en Braet
von Ueberfeldt. 30
Hierop staan vrouwen afgebeeld met verschillende soorten oorijzers, 'bur­
gervrouwen' met ijzers voorzien van boeken en vissersvrouwen met ijzers voorzien van stuk­
ken. Aan deze stukken werd, volgens de begeleidende tekst, voor de zondag gouden 'han­
gers' bevestigd. Deze hangers werden niet in de boedelbeschrijvingen aangetroffen. De be­
namingen 'sloten' en 'ogen' lijken tenminste daar niet op te duiden.
In de vier boedelbeschrijvingen waarin kleding voorkomt treffen we de schoudermantel
aan. Veel meer over de kleding komen we helaas niet te weten. De beschrijvingen zijn net
zoals in de vorige periode erg summier. De afbeelding en de beschrijving in Bing en Braet
geeft over de kleding meer informatie. Er staan vier verschillende vrouwen op afgebeeld,
een 'burgervrouw', een vissersvrouw in zondagse dracht en in dagelijkse dracht en een vis­
verkoopster. Al zijn er in de details behoorlijke verschillen, in grote lijnen zijn alle kenmer­
ken van de hedendaagse dracht terug te vinden, zoals naast de al besproken sieraden, de
29 De beroepen van de inventarisnalaters: visser, viskoper, winkelier, 'particulier' met 2 viskopers als broers en
een reder. De visser , de viskoper en de winkelier behoren wat de waarde van hun boedelbetreft tot de middenklasse,
de andere twee zijn zeer vermogend.
30 Nederlandsche klederdrachten, plaat XLII. Vervaardigd 1850-1857.
271

De Scheveningse klederdracht
schoudermantel (zwart met rode baai volgens de beschrijving) , de omslagdoek met franje
en het jak. Alleen de visverkoopster draagt een in de huidige dracht onbekend hoofddeksel,
een strohoed waarop ze een mand met vis draagt. Deze strohoed is ook nog te zien op oude
foto's (tot 1900), maar is daarna in onbruik geraakt. Dat deze hoed niet in de boedelbeschrijvingen
werd aangetroffen zal te wijten zijn aan de bovengenoemde summiere notering van
de kleding. De afgebeelde kleding is verder effen en weinig opvallend gekleurd.
1800-1808
De boedelbeschrijvingen uit het begin van de eeuw zijn op het gebied van kleding tamelijk
gedetailleerd. Helaas ontbreken nu in de meeste gevallen de prijzen van de voorwerpen, terwijl
ook in vier van de negen gevallen het beroep van de nalater niet achterhaald kon worden.
31
De inkomenspositie van de nalaters varieerde van zeer rijk tot enigszins bemiddeld. 32
De hierboven genoemde kenmerkende onderdelen van de Scheveningse dracht treffen we
ook nu in alle inventarissen aan, maar toch lijkt er vergeleken met de vorige periode het een
en ander veranderd te zijn. De bij het oorijzer behorende hangers, die in 1857 door Bing
en Braet worden vermeld, maar die in de boedelbeschrijvingen van de periode 1840-1849
niet werden aangetroffen, komen nu wel voor. Ze worden 'bellen' genoemd en komen voor
in combinatie met gouden oorijzers. Deze gouden ijzers komen voor in de twee rijkste boedels.
De boedel van Aagje Hoek en Willem Turfboer, de laatste van beroep reder en bakker,
telde zelfs maar liefst drie gouden oorijzers waarvan twee voorzien van bellen en parels. 33
Grotere verschillen doen zich echter voor bij de kleding. Als we die vergelijken met de huidige,
maar ook met die zoals afgebeeld in 'Bing en Braet' dan valt op hoe kleurig en vrolijk
de dracht in het begin van de vorige eeuw moet zijn geweest. De schoudermantels zijn zonder
uitzondering van sits, een van vaak felle patronen voorziene katoenen stof. 34
Ook andere
kledingstukken, zoals jakken, rokken, borstrokken en voorschoten, komen in stoffen en
kleuren voor die we niet kennen van de latere dracht. 35
Deze bevindingen komen overeen met de geïllustreerde beschrijving die in 1803 over de
Scheveningse dracht verscheen. 36
Deze laat ook zien dat de snit van de kleding aanmerkelijk
verschilde met die uit latere jaren. De jakken zijn bijvoorbeeld zeer laag uitgesneden. 37
In
de hals van dit jak droeg men een doek. De uit de 20e eeuw bekende omslagdoek ontbrak.
Wat betreft de omslagdoek bevestigen de boedelbeschrijvingen de informatie die de afbeel-
31 De boedelbeschrijvingen waarbij het beroep van de nalater achterhaald kon worden behoorden tot een broodbakker
annex reder, een scheepsbouwer (beiden zeer vermogend) en een meester smid, een schipper en een
koopman (middenklasse).
32 Met behulp van de toenmalige heffing op begraven, het 'Middel op Begraven', konden deze boedelbeschrijvingen
ingedeeld worden. Twee boedels betaalden meer dan ƒ 15,- voor het recht op begraven, de overige ƒ3,-.
Zie voor indeling van boedelbeschrijvingen op basis van deze belasting: H. van Koolbergen, 'De materiële cultuur
van Weesp en Weesperkarspel in de zeventiende en achttiende eeuw', in: Volkskundig Bulletin 9 (1983) 3-52
en Thera Wijsenbeek-Olthuis, Achter de gevels van Delft. Bezit en bestaan van rijk en arm in een periode van achteruitgang
(1700-1800) (Hilversum 1987).
33 Uit een afzonderlijke verkooplijst van deze boedel bleek dat de waarde van deze gouden oorijzers weinig is veranderd
in vergelijking met de vorige periode. Ze worden verkocht voor gemiddeld ƒ 110,-.
34 Zie voor de sitsmode in die tijd: Sits; Oost-west relaties in textiel, red. E. Hartkamp-Jonxis (Zwolle, 1987).
35 Stoffen: katoen, damast, sits, zijde, serge, kalamink, gingang, baai. Kleuren: rood, geel, groen, bruin, zwart,
'gekleurd'. Patronen: sits, gebloemd (ook kanten mutsen), wit gestreept.
36 Plaat en beschrijving in: Maaskamp, Afbeeldingen van de kleeding, plaat 9.
37 Dit is op de afbeeldingen in Nederlandsche klederdrachten ook nog het geval.
272

De Scheveningse klederdracht
Afb. 3. Scheveningse visverkoopsters uit het
midden van de 19e eeuw; afbeelding uit Bing en
Braet van Ueberfeldt (zie noot 1). Foto: Nederlands
Openluchtmuseum, Arnhem.
dingen geven. Omslagdoeken komt men in de boedelbeschrijvingen uit die tijd niet tegen,
wel 'halsdoeken'. Met deze halsdoeken zullen de in het jak gedragen doeken bedoeld zijn.
Van de in de vorige periode geconstateerde gedeeltelijke oriëntering van de rijkere Scheveningers
op de stedelijke cultuur lijkt, op grond van het schaarse materiaal, in het begin van
de 19e eeuw geen sprake te zijn. De twee rijke boedelbeschrijvingen bevatten grote hoeveelheden
drachtvoorwerpen, maar geen enkel voorwerp dat duidt op een meer op de stad gerichte
cultuur.
1753-1769
De boedelbeschrijvingen uit de vroegste periode kennen de voor-en nadelen van die uit het
begin van de 19e eeuw. Beroepen worden nu in het geheel niet gegeven, wel kon van elke
boedelbeschrijving de inkomenspositie achterhaald worden. 38
Uit de negen verzamelde boedelbeschrijvingen blijkt al snel dat de hoofdkenmerken van
de Scheveningse dracht al rond het midden van de 18e eeuw waren ingeburgerd. Zes van
de negen bevatten oorijzers, in vijf van de negen wordt de schoudermantel genoemd, waarvan
tweemaal zelf gespeld op de Scheveningse manier, namelijk als 'schoermantel' en in vier
van de negen troffen we kettingen met gouden slot of boot aan (nu voornamelijk van bloedkoraal).
De oorijzers zijn alle van zilver en meestal voorzien van gouden stukken. Dat deze
stukken ook toen al voorzien werden van de bij Bing en Braet beschreven hangers, blijkt uit
een aantal omschrijvingen, waarbij in een adem met het 'zilveren hoofdgespan met gouden
stukken' ook de 'gouden bellen met granaatjes' worden genoemd. Boeken ontbreken, de enige
versiering naast de stukken zijn de 'stiften'.
38 Twee rijk (ƒ15,- MOB), vijf middenklasse (ƒ3,- MOB) en twee arm (pro deo).
273

De Scheveningse klederdracht
De kleding sluit in kleur en patronen aan bij wat we in de boedelbeschrijvingen uit het
begin van de 19e eeuw aantroffen. Ook de snit van het jak blijkt uit afbeeldingen overeen
te komen met die uit de vorige periode. Opvallend is ten slotte de vermelding van keurslijven.
Dit kledingstuk wordt in de boedelbeschrijvingen uit het begin van de 19e eeuw niet meer
genoemd, en lijkt dan opgevolgd te zijn door het jak. Niet zeker is echter of hier sprake is
van een duidelijke overgang van het ene naar het andere kledingstuk of slechts van een verandering
van de benaming. 39
Geconstateerd kan worden dat het dragen van dracht in deze laatst bestudeerde periode
in alle lagen van de Scheveningse bevolking voorkwam. Boedelbeschrijvingen zonder enig
drachtkenmerk werden niet aangetroffen, zowel Aeltje Cornelisz. Ros, dienstmaagd van
Arie Pronk, die een boedel naliet van minder dan ƒ300-, als Catherina Dunk, met een boedel
van meer dan ƒ3000 - droegen een zilveren oorijzer en een bloedkoralen ketting met
slot.
In het 18e-eeuwse Scheveningen zullen er waarschijnlijk weinigen geweest zijn die de stedelijke
mode van het naburige Den Haag volgden. De rijken lijken zich slechts van de andere
Scheveningers te onderscheiden door meer sieraden en meer kleding te bezitten en door
duurdere materialen te gebruiken (al ontbrak ook bij hen het gouden ijzer), niet door andere,
'stadse' elementen in hun kleding op te nemen. 40
Conclusie
Al in het midden van de 18e eeuw kleedden de Scheveningse vrouwen zich op een manier
die duidelijke overeenkomsten vertoont met de hedendaagse klederdracht. De voor de huidige
Scheveningse dracht kenmerkende sieraden en kledingstukken, zoals het oorijzer, de ketting
met slot en de schoudermantel komen dan al in grote hoeveelheden in de boedelbeschrijvingen
voor. Of er al in die tijd een specifiek Scheveningse dracht bestond is daarmee echter
niet aangetoond. Het oorijzer en de bloedkoralen ketting met gouden slot onderscheidden
in die tijd de 'niet-stedelingen' in grote delen van Nederland van de 'stedelingen'. 41
Ook van
de schoudermantel weten we dat deze in die tijd in een veel groter gebied gedragen werd.
De verschillen tussen de Scheveningse dracht en die uit de directe omgeving zullen dan ook
waarschijnlijk gering geweest zijn.
De dracht beperkte zich in die tijd nog niet tot het vissersmilieu. Boedelbeschrijvingen
uit alle lagen van de bevolking bevatten dezelfde 'drachtelementen', waarbij er tussen rijk
en arm natuurlijk wel grote verschillen waren in kwaliteit en kwantiteit van de gevonden kleding
en sieraden. Opvallend is dat de kleding vergeleken met de huidige dracht zeer kleurig
en bont is en men oorijzers draagt met 'bellen', sieraden die aan de uiteinden van het oorijzer
bevestigd werden.
In het begin van de 19e eeuw lijkt er weinig veranderd vergeleken met de vorige periode.
In de boedelbeschrijvingen van de rijkere Scheveningers werden nu echter vaak gouden in
39 De afbeeldingen laten zien dat de bovenkleding geleidelijk aan losser werd. In 1775 (prent La Fargue, verzame­
ling Rijks Prenten Kabinet) en in 1803 (Maaskamp, Afbeeldingen van de kleeding) sluit het jak of keurslijf nog zeer
nauw aan, foto's uit de tweede helft van de 19e eeuw laten een iets wijder vallend jak zien.
40 Voor een beeld van de stedelijke mode wat betreft kleding en sieraden in de 18e eeuw zie Wijsenbeek, Achter
de gevels van Delft, 281-307.
41 Deze ontwikkeling werd in het begin van de 18e eeuw ingezet (Van Koolbergen, De materiële cultuur van Weesp
274
en Weesperkarspel, 35-39).

De Scheveningse klederdracht
plaats van zilveren oorijzers aangetroffen.
Rond het midden van de 19e eeuw blijken zich grote veranderingen in de Scheveningse
dracht voltrokken te hebben. De in het begin van de eeuw nog zo uitbundige kleuren en patronen
zijn nu vervangen door veelal effen stoffen en rustigere pasteltinten. 42
Daarnaast verdwijnt
in die periode - en als we naar de weinige beschikbare boedelbeschrijvingen kijken
zelfs daarvoor - de mode om het oorijzer te voorzien van 'bellen'. Ook kan er voor het eerst
geconstateerd worden dat de invloed van de stad zich laat gelden. Dit blijkt uit een tweetal
boedelbeschrijvingen van rijkere Scheveningers die naast drachtelementen een aantal 'stedelijke'
voorwerpen, zoals zilveren bestek en modieuze sieraden, bevatten.
In de laatste periode waaruit boedelbeschrijvingen werden verzameld (1876-1880) is dit
stedelijk element nog duidelijker geworden. Zeven van de vijfentwintig boedels bevatten
geen enkel drachtelement meer, terwijl er daarnaast een aantal boedelbeschrijvingen werd
aangetroffen die, zoals de twee uit de vorige periode, voorwerpen uit beide 'culturen' bevatten.
Deze behoorden alle toe aan reders. Toch is ook voor deze tijd nog opvallend hoezeer
de dracht deel uitmaakt van de Scheveningse gemeenschap en niet beperkt is tot de beroepsgroep
van de vissers. Ook ambachtslieden en winkeliers lieten boedelbeschrijvingen na met
drachtelementen.
Een volgend ijkpunt zijn de antwoorden die de enquête opleverde over de periode waarin
de geïnterviewde vrouwen twintig waren. Hieruit blijkt dat in de jaren twintig en dertig de
dracht zich zeer strikt tot de vissersgemeenschap beperkte. Zonder uitzondering koos elke
jonge vissersdochter die zich buiten dit milieu bewoog voor burgerdracht, ondanks de protesten
die de ouders soms lieten horen. Maar zelfs binnen dit milieu was de dracht al geen
vanzelfsprekendheid meer. Een minderheid van de jonge vissersvrouwen koos ook toen al
voor de stadse mode. Bij de mannendracht was de erosie nog verder voortgeschreden. De
jonge vissersmannen, de broers en echtgenoten van de geïnterviewde vrouwen, droegen
voor de oorlog al in meerderheid burgerkleding.
De dracht kwam echter pas aan het eind van de jaren dertig in haar laatste fase. Vanaf
dat moment gingen ook de jonge vrouwen die wèl binnen het milieu bleven massaal over
op burgerdracht en hield de toevloed van nieuwe drachtdraagsters abrupt op .
Iets later - in de periode 1942-1950 - besloot ook een relatief groot aantal vrouwen die
soms al geruime tijd dracht droegen deze op te geven. De vanzelfsprekendheid van de dracht
was in de twee decennia daarvoor al sterk onder vuur genomen, de evacuatie en de turbulente
tijd van de thuiskomst en wederopbouw zullen voor velen de aanleiding zijn geweest om
het voorbeeld van de jonge vrouwen te volgen. Na 1950 lijkt de situatie zich enigszins gestabiliseerd
te hebben. Er blijft een grote groep vrouwen over die niet voor burgerkleding heeft
gekozen. Ook op die vrouwen oefent de burgerdracht echter haar bekoring uit. Van 1950
tot 1980 worden er in de enquête regelmatig gevallen van 'afvalligheid' gemeld en ook de
afgelopen jaren nog is er een aantal vrouwen geweest, dat na tientallen jaren slechts dracht
gedragen te hebben, besluit de laatste fase van hun leven in burger gekleed te gaan.
In de 20e eeuw is er ook nog het een en ander veranderd in de kleding zelf, minder spectaculair
echter dan de veranderingen die in het midden van de 19e eeuw geconstateerd konden
worden. Er bleek verschil te zijn tussen de vorige generatie en de huidige in het soort oor-
42 Nooren brengt deze versobering in verband met een meer op wereldverzaking gerichte levenshouding bij de
protestanten (Nooren, Scheveningen, 31). De versobering bleef echter niet beperkt tot protestantse gemeenschappen.
Ook in de katholieke gebieden van Zuid-Beveland valt een dergelijke ontwikkeling te constateren (J. de
Bree, Kostuum en sieraad in Zeeland (Lochem 1967) 53-80).
275

De Scheveningse klederdracht
ijzers dat werd gedragen (ijzer met stukken tegenover ijzer met boeken), terwijl ook de bij
de moeders nog gebruikelijke muts met klappen door de dochters niet meer gedragen werd.
Een vergelijking tussen de kleding van de geïnterviewden op twintigjarige leeftijd en nu liet
ten slotte zien dat in de loop van de tijd een aantal 'moderne' elementen hun intrede hebben
gedaan.
We kunnen constateren dat zich in Scheveningen al vóór 1750 een manier van kleden heeft
ontwikkeld die dan wel grote overeenkomsten vertoonde met die uit andere streken in het
westen en noorden van Nederland, maar die opvallend anders was dan de manier van kleden
van de stedelijke elite. Dat de manier van kleden verschilde van die van de stad betekende
echter niet dat de dracht ten opzichte van de stedelijke mode in een totaal isolement verkeerde.
Alle zo kenmerkende onderdelen van de Scheveningse dracht maakten eens deel uit van
die stedelijke mode. Zo droegen bijvoorbeeld in de 17e eeuw de vrouwen van de stedelijke
elite oorijzers en bloedkoralen kettingen 43
en lijkt de oorsprong van de strooien vishoed te
liggen in een 18e-eeuws uit Engeland overgewaaide modeverschijnsel. 44
Ook de 18e-eeuwse
kleurigheid van de kleding sloot goed aan bij het toenmalige modebeeld, terwijl de 19eeeuwse
Scheveningse soberheid in de pas loopt met de op dat moment heersende mode. 45
Ondanks de veranderingen die de dracht in de loop der tijd onder invloed van de mode onderging
bleef de afstand tot de stedelijke mode groot. Ook bleef dit verschil tussen 'dracht'
en 'mode' langer dan in vele andere streken en dorpen waar dracht gedragen werd gehandhaafd,
een opvallend gegeven voor een dorp zo dicht gelegen bij het bestuurlijk centrum van
het land.
De in dit onderzoek gebruikte bronnen gaven geen antwoord op de vraag wat de oorzaak
zou kunnen zijn geweest voor dit lange voortleven van de Scheveningse dracht. De vrouwen
die gevraagd werd naar de reden dat ze nog steeds dracht droegen antwoordden slechts dat
dat was 'uit gewoonte' of 'omdat ze het mooi vinden'. Tot besluit van dit artikel zal nog getracht
worden op deze vraag toch een antwoord te geven.
Een combinatie van drie factoren lijkt hierbij een belangrijke rol gespeeld te hebben. In
de eerste plaats de godsdienst. De rechtzinnigheid van de Scheveningers wordt vaak in gesprekken
aangehaald als oorzaak van de hang naar traditie. Gezien het feit dat de dracht
in het even rechtzinnige Katwijk echter al geruime tijd geleden verdwenen is kan dit moeilijk
als dé verklaring gezien worden. De godsdienstige overtuiging van de Scheveningse vissers
kan echter wel gezorgd hebben voor enige vertraging in de overname van nieuwe zaken op
kledinggebied.
In de tweede plaats kan juist die nabijheid van de stad beschouwd worden als een de dracht
versterkende factor. Al enkele malen is vastgesteld dat de materiële cultuur van dorpsbewoners
in de directe omgeving van de stad grotere verschillen vertoonde met die van de stad
zelf dan die van dorpen op grotere afstand. 46
Zij probeerden zich vanuit een relatief welvarende
positie op zelfbewuste wijze te onderscheiden van de steeds maar veranderende stad.
In de Hollandse context kan echter het gehele Hollandse platteland gerekend worden tot
de directe omgeving van de stad. Wèl kan deze factor voor het onder de rook van den Haag
gelegen Scheveningen nog sterker hebben gespeeld dan elders. Hierbij moet zeker ook ge-
43 Van Koolbergen, De materiële cultuur van Weesp en Weesperkarspel, 18.
44 Wijsenbeek, Achter de gevels van Delft, 286.
45 Wijsenbeek, Achter de gevels van Delft, 287 (kleurigheid bij de rijken neemt in loop van 18e eeuw al af) en Schuur­
man, Materiële cultuur en levensstijl, 106.
46 Schuurman, Materiële cultuur en levensstijl, 278-279, geeft een overzicht van de belangrijkste literatuur.
276

De Scheveningse klederdracht
dacht worden aan de rol die de vroege opkomst van Scheveningen als mondaine badplaats
in dit proces gespeeld kan hebben. 47
Ten slotte kan de dracht een rol gespeeld hebben bij de visverkoop. In de 19e en vroege
20e eeuw ventten een groot aantal Scheveningse vrouwen met hun vis in Den Haag en soms
zelfs nog veel verder. Ze werden door hun klederdracht direct herkend als Scheveningers,
en zo kan de dracht gefungeerd hebben als een 'keurmerk' voor echte Scheveningse vis. De
stimulans die er van duidelijk herkenbare kleding uitging op de verkoop van het produkt
wordt ook gezien als een oorzaak van het tamelijk late 'uitsterven' van de dracht in de bij
Hamburg gelegen Vierlanden. 48
Het aantal vrouwen dat werkzaam was in de vishandel
nam echter in de 20e eeuw sterk af. 49
Dat blijkt ook uit de in de vragenlijst opgegeven beroepen.
50
Voor de door ons geïnterviewde vrouwen is deze factor dus niet van direct belang geweest.
Wel kan ze er de oorzaak van geweest zijn dat in de periode tussen de twee wereldoorlogen
er in Scheveningen een groter aantal vrouwen in dracht liep dan in vergelijkbare vissersplaatsen.
Hierdoor kan de toen volwassen wordende generatie meer dan elders nog een
voorbeeld gehad hebben om na te volgen.
Ook deze combinatie van rechtzinnigheid, behoefte aan onderscheid en verkoopbevordering
heeft er niet voor kunnen zorgen dat de Scheveningse klederdracht behouden bleef.
Misschien legden deze drie factoren echter samen zoveel gewicht in de schaal dat ze er voor
gezorgd hebben dat de verdwijning van de dracht in vergelijking met andere vissersplaatsen
aan de Hollandse kust een generatie later plaatsvond.
47 Nooren, Scheveningen, 99.
48 Wolf-DieterKönenkamp, Wirtschaft, Gesellschafi undKleidiungsstil in den Vierlanden wdhrenddes 18. undl9.Jahrhunderts.
Zur Situation einer Tracht (Göttingen 1978).
49 Jannie Stegeman, 'Scheveningse visverkoopsters', ca. 1600-1900 in: Holland 21 (1989), 53 en Jannie Stegeman.
'Eigen meester, niemands knecht. Scheveningse visverkoopsters vanaf de tweede helft van de negentiende
eeuw' in: Vrouwen van het land. Anderhalve eeuw plattelandsvrouwen in Nederland (Zutphen 1989) 81-97.
50 Slechts drie van de 52 klederdrachtdragenden hebben vroeger het beroep van visverkoopster uitgeoefend. Van
hun moeders verdienden er acht geld in de vishandel.
277

G.J. van Setten
Hollandse historische musea: een overzicht
Nederland heeft met zijn 803 musea (opgenomen in het Groot Museum Boek 1989) waarschijn­
lijk de grootste museumdichtheid ter wereld. Ongeveer 240 van deze instellingen (van som­
mige is niet helemaal duidelijk of ze nog bestaan) bevinden zich op het grondgebied van de
beide Hollanden; dat is vrijwel 30%. Daarvan zijn er weer 45 (19%) in Amsterdam geves­
tigd, dat is 5,6% van het hele Nederlandse bestand. Met die aantallen lijken Holland en de
hoofdstad, althans kwantitatief, niet oververtegenwoordigd in museumland, gelet op hun in­
wonertal.
Van die 240 Hollandse musea zijn er ongeveer 180 geheel of gedeeltelijk gewijd aan aspec­
ten van het verleden, 20 uitsluitend aan beeldende kunst, en de overige 40 aan andere onder­
werpen. Zo bezien herbergt Holland dus 180 historische musea. Maar dat betekent nog niet,
dat er 180 Hollandse historische musea zijn, want om voor dat predicaat in aanmerking te
komen moet voor dit overzicht aan een tweetal criteria worden voldaan. Ten eerste moet het
museum (desnoods ten dele) gewijd zijn aan de geschiedenis van een stad of streek in Noord­
of Zuid-Holland, binnen de huidige provinciegrenzen. Oudewater en Urk doen niet meer
mee, maar er valt meer af. Om te beginnen de afdeling Vaderlandse Geschiedenis van het
Rijksmuseum, en het onlangs terecht onderscheiden Joods Historisch Museum in Amster­
dam, hoewel het eerste een nogal Hollands, en het tweede een nog uitgesprokener Amster­
dams accent heeft. Ook het Zuiderzeemuseum in Enkhuizen moet, hoe spijtig ook, wegens
gedeeltelijke extraterritorialiteit buiten deze beschouwing blijven, en dat geldt a forteriori
voor het Amsterdamse Allard Piersonmuseum en het Leidse Rijksmuseum van Oudheden.
Tweede criterium: de collectie van een museum moet betrekking hebben op streek- of
stadsgeschiedenis in algemene zin, en niet alleen op een deelaspect. Daarmee sneuvelen de
spaarpotten- en pijpenmusea, maar ook het drietal dat uitsluitend de periode 1940-1945 tot
onderwerp heeft, en het zevental dat het verleden van de politie of een krijgsmachtonderdeel
belicht. Ook de 7 musea gewijd aan een religieuze groep of instelling en de 22 paleizen,
kastelen en andere bijzondere behuizingen met bijbehorende stijlkamers vallen af, alsook
de 24 musea die de geschiedenis van het onderwijs, een wetenschap of niet-beeldende kunst,
en de 53 die de geschiedenis van een ambacht, bedrijf of techniek tot onderwerp hebben.
(Eén eenzame afvaller mag hier om zijn uniciteit wel vermeld worden: het zeer bescheiden
Amsterdamse Domela Nieuwenhuismuseum, als enige in het land gericht op een politieke
persoon of groepering. Welbeschouwd een curieus manco!) Wat overblijft is een nog steeds
respectabel restant van 53 musea die aan beide criteria voldoen. Behalve dat, en hun soms
meer, soms minder problematische opgave hoe je aan het verleden gestalte geeft en hoe je
daar een publiek voor vindt, hebben de meeste van die musea hun oorsprong en de aard
van hun behuizing als gemeen kenmerk. Bijna alle zijn ze ontstaan uit slordig beheerde col­
lecties antiquiteiten, die in de jaren na 1873 door historisch bewust geworden gemeente­
bestuurders, notabelen of oudheidkundige genootschappen van de rommelzolders gehaald,
opgepoetst en uitgestald werden. Die cesuur kan daarom zo exact worden gelegd omdat in
dat jaar het beroemde Giafr-artikel 'Holland op zijn smalst' van jhr mr Victor de Stuers ver­
scheen, waarin De Stuers de hekel haalde over de wijze waarop in Nederland tot dan toe
met oudheden werd omgesprongen. Dat artikel was weliswaar niet helemaal de 'kla­
roenstoot' waarvoor het vaak is versleten: al veel eerder was'door literators als Potgieter, Bak­
huizen van den Brink, Vosmaer en Alberdingk Thijm vanuit soortgelijke mild-
nationalistische en romantisch-esthetische gevoelens gefoeterd over de verloedering van der
278

Hollandse historische musea
vaderen erfgoed. Maar het protest van De Stuers had eindelijk effect, in zoverre dat sindsdien
dat erfgoed ook door de overheden steeds behoedzamer werd gekoesterd.
Dat gold zowel het roerend als het onroerend oud goed. Niet voor niets zijn de meeste
van die oudhedencollecties vroeg of laat terechtgekomen in min of meer historische, niet zelden
monumentale onderkomens. De geringste lokatie mij bekend is die van het Gemeentelijk
Museum in Maassluis, dat in een simpel schoolgebouwtje is ondergebracht. Maar
meestal is het museumgebouw een bezienswaardigheid op zichzelf; soms lijkt de belangrijkste
functie van zo'n collectie wel het geven van inhoud en bestemming aan een kostelijk maar
anderszins onbruikbaar pand.
Naast deze overeenkomsten biedt het Hollandse historische museum een rijke verscheidenheid
aan verschijningsvormen. Meer dan de helft hoort tot de categorie van de kleine
dorps- of streekmusea. Er zijn 29 van dergelijke oudheidkamers, maar met name bij dit getal
past enige voorzichtigheid. De Kennemer Oudheidkamer in Beverwijk bleek bijvoorbeeld
onvindbaar. In de elegante buitenplaats Scheybeek, waar de collectie zou zijn ondergebracht,
wist men van niets en ook verdere navraag leverde alleen de inlichting op dat 'die
oude troep' waarschijnlijk ergens opgeslagen was.
Het zou me niet verbazen als dit kleine drama niet uniek is, want het bestaan van deze
fragiele instellingen is precair. Vanzelfsprekend moeten ze rondkomen van een miniem budget
en zijn ze afhankelijk van de inzet van vrijwilligers. De openstelling is doorgaans zeer
beperkt, 'en dan zit je er nog wel eens voor niets', zoals een Westlandse dame gelaten verzuchtte
op een kille woensdagmiddag. De collecties zijn dan ook meestal niet zo spectaculair;
ze bevatten, om het voorzichtig te zeggen, nogal veel van hetzelfde. Het bestaansrecht van
deze kleine oudheidkamers zal dus niet voor iedereen buiten kijf staan; maar toch, met elkaar
vormen ze een wereldje van aandoenlijke charme, waar voor de oprechte liefhebber
heel wat aardigs te ontdekken valt. Zo heb ik nooit geweten wat een 'donderglas' was, en
nu weet ik het wel.
Het wijdverbreide genre (ook buiten deze provincies) laat zich goed aan twee typische
voorbeelden toelichten: de Zaanlandse Oudheidkamer en het Westlands Streekmuseum.
Beide zijn aantrekkelijk gesitueerd: de ene in een mooi Zaandijks koopmanshuis aan het enige
gave stukje Zaan, tegenover de Zaanse Schans, het andere in de kapel van het schilderachtige
Heilige Geesthofje in Naaldwijk. Maar daarmee houdt de vergelijking op, want de opzet
is zeer verschillend.
In Naaldwijk is een 'vaste tentoonstelling' ingericht: 'van jager tot tuinder', waar de bezoeker
langs vijf afdelingen met reuzenschreden door tweeduizend jaar sociaal-economische
geschiedenis van het Westland wordt gevoerd. De inrichting is dus zeer didactisch: veel
teksten met eenvoudige illustraties, duidelijk bedoeld voor een jong, althans niet hoog ontwikkeld
publiek. De collectie is klein en aan de schrale kant: veel kapot en heel aardewerk,
een geselpaal, een donderglas en nog wat van dergelijke bric-a-brac, en veel foto's, maar met
zorg uitgestald. Zo is een 20e-eeuwse blokkendoos royaal gehuisvest in een eigen luxe vitrine,
waardoor het banale ding als het ware boven zichzelf wordt uitgetild. Twaalf dames bewaken
bij toerbeurt al deze kostbaarheden, en ze gaan ook regelmatig samen op stap.
Volkomen anders dan in deze koel-rationele uitstalling is de sfeer in het Zaandijkse museum,
want dat is een aardig ideaal-type van wat wel, met nauwelijks te rechtvaardigen minachting,
een 'veredelde spullenzolder' genoemd is. Bijna zonder overgang valt de bezoeker
vanaf de betrekkelijk rustige dijkweg in een paar propvolle stijlkamers. Als hij zich heeft gelaafd
aan het majesteitelijke uitzicht over de brede Zaan in de achterste van de schilderachti-
279

Hollandse historische musea
Afb. 1. Naaldwijk, Westlands Streekmuseum. Sedert 1935 is het museum gehuisvest in deze kapel
op het terrein van het Heilige Geesthofje.
ge 'goed-jaar-aanbouwen', kan hij zich door een smal trappegat naar de expositiezolder wurmen,
die tot de nok toe is volgetast met allerhande oudheden: chatelaines en loddereinflesjes,
bavelaartjes, merklappen en voorhoofdsspelden, scheepsmodellen, klokken en walvisonderdelen.
Deze onuitputtelijke Fundgrube voor minnaars van het antiquarische en nostalgische
wordt voortdurend uitgebreid met schenkingen van nog meer streekeigen voortbrengselen.
Enige chronologische of anderszins systematische ordening is niet merkbaar nagestreefd.
Wel klinkt een soort oneigenlijk Leitmotiv door in de hardnekkig terugkerende verwijzingen
naar wat de meest opzienbarende gebeurtenis uit de pre-industriële Zaanlandse geschiedenis
lijkt te zijn geweest: het drama van de stier, die, in razernij ontstoken door vliegerende
kinderen, een boerenechtpaar op de horens nam. De man overleed terstond, de vrouw nadat
ze nog net een kind ter wereld had kunnen brengen dat het ongeval overleefde. Kinderen
kunnen hier misschien lering uit trekken, maar verder is dit verrukkelijke en liefdevol beheerde
museum vrij van didactische bedoelingen. Teksten en handleidingen ontbreken, en
op ongedurige schoolklassen zit men evenmin te wachten als op de busladingen van de Zaanse
Schans, maar de handjes vol belangstellenden en passanten kunnen rekenen op een allerminzaamste
en deskundige toelichting door het beheerdersechtpaar.
Tussen deze beide polen bewegen zich ook de meeste musea in de volgende categorie: die
van de 17 kleine stedelijke musea. Het begrip 'stedelijk' dient hier louter formeel te worden
opgevat en vanuit die benadering kan geconstateerd worden, dat bijna alle van de oude 18
stemhebbende steden wel overeen soort historisch museum beschikken. Bij de 12 kleine steden
ontbreekt Schoonhoven, bij de 6 grote Haarlem. De zeer opvallende uitzonderingspositie
van deze overigens aan cultuur zo rijke stad zal weldra worden opgeheven, want een actieve
werkgroep is druk doende met de oprichting van een historisch museum voor Kennemerland.
Ook het prestigieuze Frans Halsmuseum denkt al jaren aan de inrichting van een historische
afdeling, waarvoor de Vleeshal op de Grote Markt een passend onderkomen zou
kunnen bieden.
280

Hollandse historische musea
De overige steden hebben dus allemaal wel iets, variërend van een eenvoudige 'Oudheyt-
kamer' zoals die van 'Medenblick', tot complexen van landelijke betekenis in de grote ste­
den. Van deze stedelijke musea zijn enkele geen eigenlijke historische musea, maar kunst­
musea met een historische afdeling. Hier stuiten we op een oude, maar nog steeds levende
museale kwestie, voortkomend uit de problematische relatie tussen oude kunst en ander his­
torisch materiaal, tussen kunstgeschiedenis en geschiedenis. Wat hoort eigenlijk thuis in een
historisch, en wat in een kunstmuseum? Een jaar of zeventig geleden heeft die vraag al een
kleine pennestrijd opgeleverd naar aanleiding van een publikatie van de Nederlandsche
Oudheidkundige Bond (de latere KNOB) 'Over hervorming en beheer onzer musea' (Leiden
1918), waarin onder meer werd bepleit alleen voorwerpen zonder kunsthistorisch belang in
een historisch museum op te nemen. Daartegen kwam (naast anderen) de grote Huizinga
in het geweer. In een artikel in De Gids 'Het Historisch Museum' (februari 1920) verwierp
hij de strikte scheiding die aangebracht was tussen het genieten van kunst en van historie.
Vervolgens schetste hij de contouren van een (nationaal) Historisch Museum, waarin 'de
historie niet te kort komt en de kunst niet vernederd wordt' - ten gerieve van 'allen, die den
hartstocht kennen van het verleden en de bekoring van het echte.'
Een museum waar niet Huizinga's standpunt, maar dat van de Oudheidkundige Bond
het gewonnen lijkt te hebben is het Stedelijk Museum De Lakenhal in Leiden, waar de histo­
rische afdeling ('het Paviljoen') schriel afsteekt tegen de uitbundige collecties kunst, kunst­
nijverheid en overige oudheden in de andere zalen. De inrichting van het 'paviljoen' is in
zoverre interessant, dat men daarbij te rade is gegaan bij P.J. Bloks Geschiedenis eener Holland­
sche Stad (1910-1918). Aan de hand van deze stadsgeschiedenis zijn de volgende afdelingen
opgezet: topografie, handel en industrie, stadsbestuur en rechtspraak, godsdienst en onder­
wijs, kunst en letteren, beleg en ontzet, en enkele belangrijke gebeurtenissen, waaronder
uiteraard de ontploffing van het kruitschip in 1807.
281

Hollandse historische musea
Bij het woord 'afdeling' moet men zich geen overdreven voorstelling maken: de afdeling
'rechtspraak' bijvoorbeeld bestaat nagenoeg uit twee voorwerpen: een schoutenstoel en een
strafton voor overspelige vrouwen, en dat is toch geen overdaad. Met een andere opstelling
zouden veel andere onderdelen uit de historische verzameling (wapentuig, regenten- en
schuttersstukken, gildekamers) beter in hun historische context te plaatsen zijn. Het museum
maakt nu een wat onsamenhangende en tweeslachtige indruk, voornamelijk ten gevolge
van de wisselende benadrukking van kunst, kunstnijverheid en geschiedenis. Het moet
een dankbare opdracht zijn om uit het overvloedige bezit van De Lakenhal een historische
tentoonstelling te componeren naar het recept van Huizinga.
Een zelfde tweeslachtigheid kenmerkt ook andere van deze middelgrote musea, waaronder
dat van Gouda. In het prachtig gerestaureerde Catharina Gasthuis is sinds 1965 een
veelheid aan Goudse oudheden uit het voormalige Stedelijk Museum zonder herkenbare
chronologische of thematische orde uitgestald. Er hangen schutters- en altaarstukken, maar
er zijn ook stijl- en gildekamers, een gasthuiskeuken en een stadsapotheek, en wie niet oppast
komt terecht in een authentieke dolcel annex griezelkelder met, naast meer gruwelijks, een
bedrijfsklare radbraakinrichting en een stadsgalg met het eigenaardige bijschrift 'bood
plaats aan vier veroordeelden'. Voor de fijner besnaarden is er gelukkig ook een vriendelijke
speelgoedafdeling. Bovendien biedt het convent onderdak aan de collectie-Arntzenius, een
waardevolle verzameling 19e-eeuwse Franse en Nederlandse schilderijen. Kortom: een alleraardigst
museum om ongericht in rond te scharrelen (ook al door de prachtige doorkijkjes
op de Sint-Janskerk), waarbij ook de minst onderlegde wel wat van zijn gading vindt.
Dat laatste kan niet volgehouden worden van een ander stedelijk museum in een voormalig
kloostercomplex, Het Prinsenhof te Delft. De entourage is minstens even aangenaam,
maar hier geen pijnbanken, pillendozen, poppenhuizen of ander luchtig vertier. Sensatiezoekers
kunnen alleen terecht bij de boekenkist van Hugo de Groot (een van de twee gegadigde
exemplaren) en natuurlijk bij de vreemd gesitueerde 'Teykenen der Koogelen daer
meede Prins Willem van Orange Is Doorschoten'. Daarmee heeft het Prinsenhof wel iets
voor op andere historische musea, in geen waarvan zich ter plekke zo'n dramatische gebeurtenis
heeft voltrokken. Niet voor niets is dit dan ook een van de eerste voorbeelden van een
historisch monument dat om die reden van de dreigende ondergang gered en tot museum
verheven werd. In 1849 al stelde Guillaume Groen van Prinsterer in de Tweede Kamer vragen
over de verwaarloosde toestand van het complex. Een kwart eeuw later, toen er nog niets
was gebeurd, ging de onvermijdelijke Victor de Stuers zich met het geval bemoeien. Maar
het duurde tot 1883 vooraleer, aan de vooravond van de herdenking van de sterfdag van de
Zwijger, het herstel serieus ter hand werd genomen.
In april 1887 werden twee gerestaureerde lokalen als Rijksmuseum 'De Historische Zaal
van het Prinsenhof' voor het publiek opengesteld. Sindsdiens zijn museum en collectie geleidelijk
uitgebereid en verrijkt; nu omvat het museum het hele uitgebreide, rond twee serene
binnenplaatsen gegroepeerde complex van het laat-middeleeuwse Sint-Agathaklooster. Het
interieur bevat een lange reeks statige zalen, plechtig gemeubileerd en gestoffeerd met onder
meer vele, vele strenge portretten (de meeste van telgen uit het geslacht Van der Goes), flonkerend
zilverwerk en vanzelfsprekend Delfts blauw. Ook hier is geen historiografische orde
aan te treffen: de geschiedenis van stad en streek komen alleen terloops aan bod. Wel is in
de kelder, naast het restaurant, als concessie aan de volksopvoeding, een kleine archeologische
presentatie ingericht: 'Delft grondig bekeken', waar aan de hand van teksten, tekeningen
en vondsten de oorsprong van de stad wordt belicht.
282

Hollandse historische musea
Afb. 3. Delft, Stedelijk Museum Het Prinsenhof. De Kapittelzaal. Foto: W. Schoenmakers.
Ook het kleinere Museum Mr. Simon van Gijn in Dordrecht is er zo een, waar het historisch
exposé ondergeschikt is aan een uitstalling van kunst en kunstnijverheid in een authentieke
en stijlvolle omgeving: in dit geval een deftig patriciërshuis aan de Nieuwe Haven.
Sinds 1922 biedt dit pand onderdak aan de collectie van de Vereeniging Oud-Dordrecht en
haar voornaamste oprichter, de bankier-verzamelaar naar wie het museum vernoemd is. Op
de zolder is sinds kort een kleine permanente tentoonstelling over de geschiedenis van de
stad ingericht, met als pièce de résistance een knappe maquette van het laat-middeleeuwse
Dordt.
Een geval apart, om daarmee de bespreking van deze categorie af te ronden, vormt het
Stedelijk Museum te Schiedam. De collectie die nu in de opvallende ambiance van het on-
Hollands klassicistische Sint-Jacobsgasthuis is ondergebracht, dankt zijn oorsprong weliswaar
aan een verzameling lokale oudheden die een schuttersmajoor in 1899 aan het stadsbestuur
uitbesteedde, maar die kern is sinds 1954 seeds meer in de verdrukking geraakt door
een uitnemende collectie moderne kunst. In een van de zalen staan nog wel wat antiquiteiten
uitgestald, maar het is de vraag of men die maar niet beter meteen in de kelder, bij het Nationaal
Gedistilleerd Museum had kunnen opbergen.
Over dan nu naar de echte historische musea, dat wil zeggen naar die instellingen waar
het geschiedverhaal niet alleen op zolder of in de kelder wordt gemompeld, maar waar de
kunst ondergeschikt is gemaakt aan de geschiedenis, hetgeen wil zeggen dat de tentoongestelde
voorwerpen van kunst en kunstnijverheid zijn geschikt in een door historici bedachte
ordening. Die ordening verschilt per museum, maar meestal is het een afwisseling van
chronologie en thematiek. Natuurlijk wisselen ook de chronologische en thematische accenten,
overeenkomstig de samenstelling van de collectie en de eigen aard van de stad.
Zo valt in het Westfries Museum te Hoorn de nadruk begrijpelijkerwijs op de late 16e en
de 17e eeuw, want voor- en nadien stelde het stadje en het kwartier toch minder voor dan
in die periode. Van alle hier besproken musea is het Westfriese het oudste; nergens is althans
283

Hollandse historische musea
Afb. 4. Hoorn, Westfries Museum. Het interieur
van de voorzaal boven, omstreeks 1900.
een collectie zo lang ononderbroken in hetzelfde gebouw tentoongesteld. In 1874 adviseerde
dezelfde onvermoeibare De Stuers, in zijn hoedanigheid van secretaris van het 'College van
Rijksadviseurs voor de Monumenten van Geschiedenis en Kunst' het Hoornse gemeentebestuur
al om de in de stad bewaarde kunstschatten in een museum onder te brengen. Drie
jaar later kwam een uitnemend geschikt onderkomen vrij, toen de Hoornse arrondissementsrechtsbank
werd opgeheven en haar behuizing in het oude Statencollege ontruimde.
Op initiatief van de burgemeester en uit de financiële bijdragen van kunstminnende notabelen
werd een deel van dat gebouw, waar tijdens de Republiek de Gecommitteerde Raden
van West-Friesland en het Noorderkwartier zetelden, tot museum ingericht. Naar de Vergaderzaal
werden de schuttersstukken, tot dan toe nogal ongelukkig in het toenmalige raadhuis
gehuisvest, overgebracht, en daar hangen ze nog steeds. In 1880 werd het museum
opengesteld voor het publiek.
Sindsdien is ook hier heel wat gerestaureerd en toegevoegd, onder meer een groot aantal
onderdelen uit de interieurs van gesloopte panden. Daardoor is, in de woorden van de huidige
directeur, een 'onwrikbare situatie die het latere expositie-beleid sterk aan banden zou
leggen' ontstaan. Maar het museum heeft er ook zijn unieke karakter aan te danken, waardoor
het waarschijnlijk het meest overeenkomt met wat de modale bezoeker zich bij een historisch
museum voorstelt. Meer dan elders hangt er een uitgesproken sfeer van lang geleden
in de volle, schemerige zalen en kamers, verbonden door donkere gangetjes en steile wenteltrappen.
Voorzover er van een ordening gesproken kan worden, is die thematisch. Hoornse en
Westfriese specialiteiten als de Munt en de Admiraliteit komen aan bod, en vooral handel
en scheepvaart in het algemeen, en in het bijzonder de voc en natuurlijk Hoorns meest beroemde
en omstreden zoon, Jan Pietersz. Coen, wiens standbeeld op het Rode Steen men
voortdurend door de vensters kan ontwaren. Ook hier is, heel toepasselijk, in de kelder een
284

Hollandse historische musea
afdeling stadsarcheologie ondergebracht, en de zolder is een onveredelde rommelzolder,
met een echt arrestantenhok als herinnering aan het justitiële verleden van het gebouw. Poppenhuizen
en blikken treintjes ontbreken evenmin, zodat op nostalgie belust publiek nergens
beter terecht kan dan hier, waarmee niets ten nadele van de instructieve waarde van
de uitstalling gezegd wil zijn.
Heel wat koeler is de sfeer in het Alkmaars Stedelijk Museum, sinds 1968 gevestigd in de
fris gerestaureerde Sint-Sebastiaansdoelen, hoewel ook hier een knusse speelgoedzolder is
ingericht, waar de bezoekertjes een en ander zelfs in werking kunnen stellen. De basis voor
de collectie werd gelegd in 1871 door de 'Vereeniging ter viering van den gedenkdag van Alkmaars
ontzet', en aan dat fameuze wapenfeit is nog steeds de grootste afdeling gewijd. Vanzelfsprekend
in dit onderkomen worden ook de schutterijen belicht, en voorts komen thema's
als stadsontwikkeling, kunst en cultuur, liefdadigheid en religieus leven aan de orde.
Ook in Den Haag is het Historisch Museum ondergebracht in de Sint-Sebastiaansdoelen,
ideaal gesitueerd aan de Korte Vijverberg, een van die statige klassicistische gebouwen die
zo kenmerkend zijn voor het Haagse Hofkwartier. In 1988 werd de collectie geheel opnieuw
ingericht en smaakvol uitgestald in een chronologische orde, waarbij de 19e en 20e eeuw
meer dan in de meeste historische musea aandacht krijgen. Daarbij blijkt wel dat de meest
recente tijd zich moeilijk in vitrines laat vangen zonder dat de uitstalling iets efemeers en
knulligs krijgt. Misschien is dat één van de redenen waarom de bezoekers het nogal aflaten
weten. Er wordt nu gewerkt aan de oplossing van dat probleem, dat zich natuurlijk elders
ook laat voelen.
De twee grootste Hollandse steden, Amsterdam en Rotterdam, om daarmee deze rondgang
te besluiten, zijn beide in het gelukkige bezit van historische musea die alleszins recht
doen aan hun culturele belang. Het grootste historische museum in Holland (en in Nederland)
bevindt zich in Amsterdam, in het oude Burgerweeshuis, op het terrein waar vóór 1580
het Sint-Luciënklooster en een Oude Mannen en Vrouwenhuis stonden. Het Burgerweeshuis,
dat na een aantal verbouwingen zijn definitieve aanzien kreeg omstreeks 1762, vond
hier onderdak tot 1960. Twee jaar later nam het gemeentebestuur het verstandige besluit het
uitgestrekte, om drie binnenplaatsen opgetrokken complex tot Historisch Museum in te
richten. Na een zeer grondige en langdurige restauratie kon dat in 1975 zijn poorten openen.
Net als het gebouw heeft de collectie een lange geschiedenis. Al in de 16e eeuw begon het
stadsbestuur met het aankopen van kunst ter verfraaiing van het Stadhuis, en in de volgende
eeuwen werden ook waardevolle objecten als voorstudies van kunstwerken voor openbare
gebouwen, maquettes en modellen en wapentuig van de schutterijen met enige zorg bewaard.
Met die zorg was het, zoals zo vaak, in de 19e eeuw afgelopen, en toen zijn veel schatten
door wanbeheer verloren gegaan. Ook hier trad een kentering op door het ingrijpen van
belangstellende notabelen als A. van der Hoop en C.J. Fodor, en door de activiteiten van
stadsarchivaris P. Scheltema. Door hun toedoen en door talrijke schenkingen groeide de stedelijke
collectie tegen de verdrukking in. Een deel kon in 1926 worden ondergebracht in het
toen opgerichte Amsterdams Historisch Museum, in de Sint-Anthoniespoort op de Nieuwmarkt.
Maar deze behuizing was van meet af aan te krap, waardoor delen van de verzameling
in het Rijksmuseum, het Stedelijk Museum en het Museum Fodor ondergebracht bleven.
Sinds vijftien jaar is al dat moois nu bijeen in de bepaald spectaculaire ambiance van het
Burgerweeshuis, dat zo met het aanpalende en via de beroemde 'Schuttersgalerij' toegankelijke
Begijnhof het aantrekkelijkste stukje Amsterdam is geworden. De schatrijke vaste col-
285

Hollandse historische musea
Afb. 5. Amsterdam, Amsterdams Historisch
Museum. De Schuttersgalerij, waarschijnlijk het
enige stukje museum ter wereld waar de schilderijen
gewoon op straat hangen. Foto: Kors van
Bennekom.
lectie - een hele dag is nog lang niet genoeg om alles rustig te bekijken - is in een goed doordachte
en duidelijk toegelichte chronologische orde tentoongesteld. De bezoeker wordt meegevoerd
van de middeleeuwse oorsprong tot circa 1940, waarbij natuurlijk een zeer zware
nadruk valt op de 17e en 18e eeuw. Mede door het gebruik van allerlei didactische hulpmiddelen
is de instructieve waarde groot - voor wie er de tijd voor wil nemen. Het nostalgische
element komt aanzienlijk minder tot zijn recht.
In het Rotterdams Historisch Museum is dat veel meer het geval, en ook anderszins is
dat een museum met een heel ander karakter dan het Amsterdamse. Dat begint al met de
behuizing. Het Gemeenlandshuis van het Hoogheemraaadschap van Schieland werd gebouwd
tussen 1662 en 1665 naar ontwerp van de schepen en blauwverver Jacob Lois, architect
en oudheidkundige uit liefhebberij. Eeuwenlang was het Schielandshuis het meest representatieve
gebouw van Rotterdam. In 1840 verkochten dijkgraaf en hoogheemraden hun
onderkomen aan de stad, die er in 1849 de collectie-Boymans in onderbracht. Sindsdien
heeft het monument een museale bestemming.
Op een brand in 1864, die een groot deel van de inboedel verwoestte, volgde een nogal
hardhandige wederopbouw, waarna het restant van de collectie-Boymans op de geheel vernieuwde
eerste verdieping werd uitgestald. Tegelijkertijd ging het huis toen onderdak bieden
aan het archief, de bibliotheek en de 'antiquiteitenkamer' van de stad. Die laatste verzameling
- een bont allegaartje van allerhande oudheden - was tot dan toe bewaard in het toenmalige
stadhuis aan de Kaasmarkt. In 1900 verdween het archief naar een nieuw gebouw
aan de Mathenesserlaan. De antiquiteiten bleven achter in het Schielandshuis, werden opnieuw
geordend en gecatalogiseerd door de archiefambtenaar A. Hoynck van Papendrecht
en vormden zo de kern van het in 1905 geopende Museum van Oudheden der Stad Rotter-
286

Afb. 6. Rotterdam, Historisch Museum. Het Schielandshuis. Foto: Tom Kroeze.
Hollandse historische musea
dam. Ook hier zorgden schenkingen, bodemvondsten, slooprestanten en spaarzame aankopen
voor een gestadige aanvulling van de in vijf volgestouwde zalen zonder veel orde uitgestalde
collectie.
In 1935 werd besloten tot algehele restauratie van het bouwvallige pand. Het museum
werd gesloten en de stukken kwamen terecht in de tochtige kelders van het nieuwe museum
Boymans-van Beuningen. Het bombardement van mei 1940, waarbij het huis gespaard
bleef, doorkruiste de restauratieplannen. Na de oorlog werd het, enigszins opgelapt, opnieuw
het onderkomen van wat toen ging heten het Historische Museum der Stad Rotterdam.
Een grootscheepse restauratie werd in 1986 voltooid, en nu praalt het Schielandshuis
met zijn uitbundige roomwitte barokgevel op zijn allerwonderbaarlijkste lokatie: op de bodem
van een soort ravijn gevormd door de omringende kantoorkolossen.
In het interieur is door restaurateurs en inrichters bewust gestreefd naar theatrale effecten,
waar het gebouw ook alle gelegenheid toe geeft. Achter de monumentale hoofdingang
opent zich een prachtige hal met helgele wanden en gemarmerde zuilen, en ook overal elders
in het museum wordt het oog gestreeld door aangename pasteltinten en een originele,
smaakvolle inrichting. Onder de kap is, tussen het oud-roze gebeitste gebint, de cultuurhistorische
afdeling ondergebracht - een 'musée sentimental' van het dagelijks leven van zoveel
generaties Rotterdammers. Deze charmante zolder is de grote trekker van het museum,
enigszins ten koste van de twee andere afdelingen: de kunsthistorische op de bel-etage en
de stadshistorische op de eerste verdieping. De laatste heeft toch genoeg te bieden; de orde-
287

Hollandse historische musea
Afb. 7. Rotterdam, Historisch Museum. Een
gedeelte van de zolder. Foto: Han van Senus.
ning is een combinatie van chronologie en thematiek, waarbij de spreiding over de tijd gelijkmatiger
is dan die in Amsterdam, en de contemporaine geschiedenis veel meer nadruk
krijgt. Een bijzondere plaats krijgt vanzelfsprekend het bombardement van 1940, waardoor
Rotterdam als geen Nederlandse stad een dramatische breuk in haar geschiedenis opliep.
In het Schielandshuis is ook de Atlas van Stolk, de belangrijkste collectie historische prenten
en tekeningen in Nederland, gehuisvest. Daarbuiten bezit het museum een goed bezocht
dependance in Delfshaven. In het dubbele pakhuis 'De Dubbelde Palmboom' uit 1826 wordt
het thema 'wonen en werken in Rotterdam en omgeving, van de vroegste tijden tot nu', belicht.
De historische musea in Holland, dat mag duidelijk geworden zijn, hebben in hun verscheidenheid
veel gemeen. Bijna altijd werd de grondslag voor hun collectie gelegd in de late 19e
eeuw, en in de meeste gevallen kregen ze hun huidige behuizing en inrichting in de jaren
na 1960. Het is verleidelijk om te speculeren over de oorzaken van die tweede renaissance.
Waarom bleken de gemeente- en andere besturen toen bereid om forse bedragen te besteden
aan dit onnutte goed? Het komt me voor dat het antwoord op die vraag niet te ver gezocht
moet worden. Er was nu een keer ineens veel geld in die jaren, waardoor de bemoeienissen
en bestedingen van alle overheden op bijna elk terrein explosief toenamen. Zo kon ook in
die jaren, veel meer dan voorheen, oud stedeschoon van de ondergang worden gered.
Nu die gouden tijd voorbij is, kampen de historische musea in Holland alle met dezelfde
problemen. Behalve de gebruikelijk van financiële aard, is daar in de eerste plaats de vraag:
hoe trekje een breed en wisselend publiek? Het historische materiaal dat zich voor tentoonstelling
leent is - hoe fascinerend ook voor de liefhebber - op zichzelf niet in staat om een
grote en blijvende schare bezoekers te boeien, ook niet met rommelzolders, folterkamers en
288

Hollandse historische musea
speelgoedhoekjes. De groeiende onbekendheid met de eigen geschiedenis draagt daar toe
bij, en zeker ook het enorme aanbod van andere, sterkere sensaties in deze tijd. Voor wat
betreft dat deel van het publiek waar historische musea het in het bijzonder van moeten hebben,
komt daar nog de concurrentie bij van de kunstmusea, inzonderheid van de grote
kunsttentoonstellingen die de laatste jaren zulke drommen weten te trekken, begunstigd
door de royale belangstelling van de media. Voor cultuurhistorische evenementen lopen die
toch aanzienlijk minder warm. Men vergelijke de fanfare die opklinkt rond de Van Goghherdenking
met de ietwat beklemmende kalmte rond de toch tamelijk groots opgezette
Patriotten- of cartografietentoonstellingen van de afgelopen jaren! De staven van de historische
musea moeten dan ook hard werken om de belangstelling van de media gaande en de
loop erin te houden, met name door educatieve programma's, allerlei nevenactiviteiten en
in het bijzonder door een actief tentoonstellingsbeleid. Er is, zoals ik op mijn rondgang
merkte, in de middelgrote en grote musea altijd wel wat te doen.
De Hollandse historische musea hebben in hun aantal en verscheidenheid een rijkdom
te bieden die men in de andere provincies vergeefs zal zoeken. Een vraag die in het kader
van dit nummer niet ongesteld kan blijven is deze: dragen al die tientallen kleine en grote
Hollandse historische musea iets bij tot een historische identiteit in dit gewest? Het antwoord
is, dunkt me, gemakkelijk en onomwonden te geven: nee. Om een veelheid aan redenen
die er hier niet toe doen, bestaat zo'n identiteit al lang niet meer, zoals het vrijwel uitblijven
van oppositie tegen de deling van 1840 toen al demonstreerde. (Denk daarbij aan het
gejammer dat zo'n vijftien jaar geleden losbarstte in Limburg en Noord-Brabant, nota bene
afgesplitste delen van grotere gewesten, toen daar iets dergelijks dreigde te gebeuren!) Het
is ook veelzeggend dat er geen (Noord- of Zuid-) Hollands Museum bestaat, zoals er wel
een Groninger, een Fries, een Drents, een Overijssels, een Zeeuws en een Noordbrabants
Museum zijn; Utrecht en Limburg hebben in het Centraal respectievelijk het Bonnefantenmuseum
vergelijkbare provinciale instellingen.
Of de Hollandse oudheidkamers en historische musea in hun eigen lokale of regionale bereik
wèl zo'n functie hebben, is wat moeilijker uit te maken; ik heb zo mijn twijfels. Maar
hun educatieve en culturele betekenis kan geen zinnig mens aanvechten (ook zonder dat we
nu meteen over Europa na 1992 hoeven te beginnen). En dan: wie zou uit zoveel drukke
stadsharten die paradijsjes van bezonken rust en belegen schoonheid willen missen?
289

Boekennieuws
Boeken in het kort
het 25-jarig bestaan van de Nederlandse Genealogische
Vereniging, afdeling Hollands Noorder­
Holland, algemeen
kwartier. 1990.
Dit boek bevat naast persoonlijke getuigenissen
M.J. Waale, De Arkelse oorlog 1401-1412. Een poli­ van deelnemers aan de veldtochten in België, zotieke,
krijgskundige en economische analyse. Hilverals
P. A. de Lange uit Alkmaar en J. L. Kikkert uit
sum, Verloren, 1990 (Middeleeuwse studies en Texel, ook naamlijsten van schutters uit de om­
bronnen xxvn; ook verschenen als dissertatie streken van Alkmaar, Hoorn, Enkhuizen, Texel,
Leiden), ƒ48,-.
Studie over de langdurige oorlog van de graaf van
Purmerend en Zaanstad.
Holland als leenheer tegen één van zijn leenman­ Historische verdedigingswerken in Noord-Holland
nen, Jan heer van Arkel (bij Gorinchem); de oor­ 1915-1940. Provinciaal bestuur van Noordlog
mondde uit in een conflict tussen Holland en Holland 1990. Verkrijgbaar tegen kostprijs bij
Gelre. De auteur behandelt de genealogie der Ar­ het magazijn van de Centrale Bestuursdienst, tekels
en de vestiging van hun macht en hun bezit, lefoon 023-144426.
militaire aspecten (wapens, legers, belegeringen) Dit boek bevat een lijst van beschermde verdedi­
en de kosten en financiering van de oorlog. gingswerken. Van elk werk wordt een historische
schets gegeven, geïllustreerd met foto's en kaar­
J.W. Koopmans, De Staten van Holland en de Opten. De beschreven werken liggen in de Haarlemstand.
De ontwikkeling van hun functies en organisatie mermeer, Muiden, Texel, Velsen, Weesp, Hilver­
in de periode 1544-1588. 's-Gravenhage, Stichting sum en Wierungen. Aan de afzonderlijke be­
Hollandse Historische Reeks nr. 13, 1990. ƒ59,-. schrijvingen gaan beschouwingen vooraf over de
Het doel van dit boek is het vergelijken van het historische context van 20ste eeuwse verdedi­
functioneren van de Staten van Holland vóór en gingswerken en verdedigingswerken van gewa­
na de eerste vrije vergadering in juli 1572. Samenstelling,
positie, taken en organisatie van de
pend beton in Noord-Holland.
Staten worden belicht. Na 1572 veranderde er Jannes de Haan, Gooische villaparken. Ontwikkeling
veel, maar tevens bleven veel bestaande structu­ van het buitenwonen in het Gooi tussen 1874 en 1940.
ren en organisatievormen intact.
Haarlem, Schuyt en co, 1990.
In enkele bijlagen komen belangrijke gedepu­ Na de aanleg van de Oosterspoorweg in 1874 verteerden,
hun onderlinge verwantschappen, de anderde het Gooi van een leeg en woest heideland
vergaderfrequentie van de Staten en vertegen­ in een gewaardeerd woongebied. Dit boek behanwoordiging
van de Statenleden in commissies delt deze ontwikkeling. Beschreven wordt welke
aan de orde.
oorzaken aan de trek naar buiten ten grondslag
lagen en hoe die van toepassing waren op het
Noord-Holland
Gooi. In afzonderlijke hoofdstukken worden de
ontwikkelingen waren in Naarden, Bussum, Hil­
J.J. Schilstra, L. Brandts Buys, C. de Jong, De
stolp te kijk. Boerderijenstichting Noord-Holland
versum, Huizen, Laren en Blaricum.
'Vrienden van de Stolp' en de Stichting Uitgeve­ W.T.M. Frijhoff e.a., Tempel van hovaardij. Zes eeurij
Noord-Holland, 1990.
wen Stedelijk Gymnasium Haarlem. Haarlem, De
Schilstra beschrijft het hoe en waarom van de lig­ Vrieseborch, 1990.
ging van boerderijen en vraagt zich af: 'is er toe­ Door verschillende auteurs worden achtereenvolkomst
voor de stolp?'; Van Brandts Buys is een gens behandeld Latijnse scholen in Nederland,
verhandeling opgenomen over de ontwikkelings­ de geschiedenis van de school sinds 1389, de gegeschiedenis
van de stolpboederij; de architect schiedenis van de verschillende behuizingen van
De Jong vertelt hoe een stolp wèl en niet moet de school en het gymnasiastenleven in de 20e
worden verbouwd. Het boek bevat vele foto's van eeuw. Verder bevat het boek intervieuws die Tes-
stolpboederijen in Noord-Holland.
Th.W. Polet, A. A. de Reus-Vredenburg, J.J. Kalsel
Pollman had met oudleerlingen en oudleraren
en de jubileumrede van Jan Blokker.
denbach, Noord-hollandse schutters in de 'Belze' op­ Het register van criminele sententiën uitgesproken door het
stand van 1830. Jubileumboek ter gelegenheid van gerecht van Haarlem, uitgegeven door B. M.J.
290

Speet, met medewerking van Tony Lindijer en leden
van de werkgroep Haerlem. Haarlem 1989
(Haerlem-reeks 9).
Deze uitgave bevat de volledige tekst van dit register.
Het bevat 353 teksten, voornamelijk vonnissen
over misdrijven, uit de periode 1432-1470.
Een index van alle namen die in het register voorkomen
is opgenomen.
Boekennieuws
Glans der Goudse Glazen. Conservering 1981-1989,
R. Stokvis, Ondernemers en industriële verhoudingen. een geschiedenis van behoud en beheer. Gouda, Stich­
Een onderneming in regionaal verband (1945-1985). ting Fonds Goudse Glazen i.s.m. Rijksdienst
Assen/Maastricht, Van Gorcum, 1989. ƒ39,50. Monumentenzorg, 1990. Verkrijgbaar bij de
Dit boek schetst de ontwikkeling van de land- Stichting Fonds Goudse Glazen. Achter de Kerk
bouwwerktuigenfabriek Vicon te Nieuw Vennep, 2, 2801 JW Gouda, tel. 01820-14119. ƒ49,75.
in haar branche de grootste van Nederland. Door N.a.v. de voltooiing van de conservering van de
de ontwikkeling ervan in regionaal verband te be­ Goudse Glazen beschrijft dit boek de geschiedestuderen
belicht de auteur de rol van de ondernenis van de 70 16e-eeuwse gebrandschilderde ramers
en de invloed van de omstandigheden waarmen in de Goudse St.Jan, met bijzondere aanin
zij handelden.
dacht voor de grote restauratie uitgevoerd door ir.
Jan Schouten tussen 1899 en 1936 en voor het re­
Kadastrale Atlas van Noord-Holland 1832. Deel 1:
Uitgeest, (red. WJ. van den Berg), Haarlem,
cente conserveringswerk.
Stichting Kadastrale Atlas van Noord-Holland, R. Wuite, Het Kortenbosch. Biografie van een Haagse
1990. Verkrijgbaar bij de plaatselijke boekhandel arbeidersstraat van 1648 tot 1873. Den Haag,
en de Stichting, Kleine Houtweg 18, 2012 CH Migranten-uitgevrij Warray, z.j. ƒ39,50.
Haarlem, ƒ32,50. In de komende jaren zullen in De auteur beschrijft de geschiedenis van de
deze serie worden gepubliceerd de minuutplans Haagse arbeidersstraat Kortenbosch vanaf de
met bijbehorende lijsten van percelen en eige­ bouw van de eerste huizen in het midden van de
naren, die in 1832 werden aangelegd van alle ge­ 17e eeuw tot en met 1872, toen in de wijk Kortenmeenten
in Noord-Holland. Uitgeest opent de bosch een internationaal arbeiderscongres ge­
rij. De inleiding bevat onder andere een uitleg houden werd waar Marx en Engels een toonaan­
over de werking van het kadaster en geeft een uitgevende rol speelden. Over de bewoners, hun leeenzetting
over de mogelijkheden van onderzoek vensomstandigheden, huiseigenaren, ambachts­
die deze minuutplans en lijsten bieden.
gilden, industrialisatie en klassejustitie.
Zuid-Holland
Foto-atlas Zuid-Holland. Den Ilp/Emmen, Robas/Topografische
Dienst, 1990. Verkrijgbaar bij
Robas, Postbus 90, 1120 AB Landsmeer, tel.
02908-4055. ƒ69,50.
Atlas met meer dan 350 aaneensluitende luchtfoto's
van het gehele grondgebied van de provincie.
De zwart/wit opnamen bestrijken gebieden van 4
x 4 km en zijn afgedrukt op schaal 1 : 14.000.
tijdens de Tweede Wereldoorlog. Na een algemene
inleiding over de illegale pers in Nederland komen
aan de orde: oorsprong, werkwijze, nieuwsvoorziening,
verspreiding, medewerkers en financiering,
alsmede de inhoud van de ondergrondse
opninie- en nieuwsbladen en de reactie
van de Duitse bezetter.
J. Dahmeijer, M.M. Dahmeijer-Fousert en
A. A.G. Immerzeel, Stad binnen de vesting. 's-Gravenzandeinde
Tweede Wereldoorlog. 's-Gravenzande,
1990. Het boekje kan besteld worden door storting
van ƒ17,- (incl. porto) op giro 15942 van gemeente
's-Gravenzande o.v.v. 'herdenkings-boekje'.
Uitgave verzorgd door leden van de Historische
Werkgroep Oud 's-Gravenzande. De titel is ingegeven
door de bijzondere positie van 's-Gravenzande
in het Westland: door de aanleg van een
tankgracht kwam het dorp binnen de vesting
A. de Vries, De illegale pers in Dordrecht, 1940-1945. Hoek van Holland te liggen. De Duitse verdedi­
Dordrecht, Gemeentearchief Dordrecht, 1990
gingswerken rond de monding van de Nieuwe
(Kwartaal en Teken Extra 12). Verkrijgbaar bij
Waterweg namen veel kostbare tuinbouwgrond
het Gemeentearchief, Stek 13, Dordrecht.
ƒ12,50.
Deze Leidse doctoraalscriptie behandelt de organisatie
en de inhoud van de Dordtse illegale pers
in beslag. Veel aandacht ook voor het dagelijks leven,
voor het verzet en voor de grote razzia van
november 1944, waarbij 700 mannen werden
weggevoerd.
291

Boekennieuws
J.C. Verdonk, Herinneringen aan oorlogstijd.
Hardinxveld-Giessendam, Historische Vereni­
ging Hardinxveld-Giessendam, 1990. Verkrijg­
baar door storting van ƒ17,50 (incl. porto) op gi-
ronr. 387669 t.n.v. Historische Vereniging
Hardinxveld-Giessendam o.v.v. de titel.
De auteur, geboren in 1931, beschrijft in dit boek­
je zijn belevenissen als kind, hoe hij en zijn leef­
tijdsgenoten de oorlog ervoeren.
lijke wijze aspecten van de na-oorlogse geschiede­
J.W. Tammel, G.V.C. Young, The Pilgrims and nis van de stad: het 'Rotterdam-gevoel', woning­
other People jrom the Britisch Isles in Leiden, 1576- nood, wederopbouw, cultureel leven, buurten en
1640. Peel (U.K.), 1989. Verkrijgbaar bij het Ge­ wijken, immigranten, haven, sport.
meentearchief, Boisotkade 2a, Leiden, ƒ 35,-.
Register van alle huwelijks- en ondertrouwin-
schrijvingen in Leiden tussen 1576 en 1640 van
de Pilgrims en van andere personen afkomstig uit
Engeland, voorafgegaan door een Pilgrims. In
een bijlage zijn de namen vermeld van Pilgrims
die tussen 1620 en 1629 vanuit Leiden naar Ame­
rika vertrokken.
damse postwezen: postvervoer, boden en post­
Leids fabrikaat. Een stadswandeling langs het indusmeesters, postkantoren, postmerken en het posttrieel
erfgoed. Onder redactie van C.B.A. Smit en verkeer van en naar vliegveld Waalhaven.
H.D. Tjalsma. Utrecht, Matrijs, 1990 (Leidse
Historische Reeks 4). Inlichtingen over de Stich­
ting: Meermanshof 13, 2312 X K Leiden, tel. 071-
141405. ƒ24,95.
Rondgang langs acht grote en/of karakteristieke
Leidse industriële bedrijven (o.a. enkele textiel­
bedrijven, een meelfabriek, een distilleerderij en
een boekdrukkerij) met een beschrijving van hun
bedrijfs- en bouwgeschiedenis, voorafgegaan
door een kort overzicht van het Leidse industriële
verleden. Het boek kwam tot stand op initiatief
van de Stichting Industrieel Erfgoed Leiden; het
bevat ook een lijst van beschermde monumenten
van bedrijf en techniek in Leiden.
Vroeger op school, weetje nog? Samengesteld door
een studiegroep van de Vereniging Lekkerkerk
door de Tijd. Lekkerkerk, 1990. Inlichtingen se­
cretariaat Vereniging Lekkerkerk door de Tijd,
tel. 01805-2721.
Uitoerige beschrijving van de geschiedenis van
het onderwijs in Lekkerkerk sinds 1840.
Over ambachtslieden en neringdoenden. Ridderkerk,
Stichting Oud Ridderkerk, 1990. Verkrijgbaar
bij de Stichting Oud Ridderkerk, Meerkoet 56,
2986 XC Ridderkerk, tel. 01804-23114. ƒ4,-.
Herdruk van een curieus boekje uit 1947, waarin
plaatselijke winkeliers en neringdoenden zich op
292
rijm presenteerden: 'Koopt daarom in Ridder­
kerk, Geef de zakenmenschen werk'. In het boek­
werkje zijn een groot aantal foto's opgenomen
van de berijmde winkels en bedrijven.
Rotterdam 650jaar - Vijftig jaar wederopbouw. Onder
redactie van Hans Baaij. Utrecht, Veen, 1990
ƒ39,90.
Vijf Rotterdamse auteurs belichten op persoon­
J. F. Rodenburg, Postgeschiedenis van Rotterdam.
Rotterdam, Stichting Historische Publicaties
Roterodamum, 1990 (Grote Reeks Roteroda-
mum nr. 39). Verkrijgbaar in de Archiefwinkel,
Bank Mees en Hope, Coolsingel 89 Rotterdam.
ƒ45,.
Dit boek behandelt veel aspecten van het Rotter­
Loek Elfferich, Rotterdam werd verraden. De werke­
lijke gebeurtenissen tijdens de meidagen van 1940. Ab­
coude, Uniepers, 1990 (Grote Reeks Roteroda­
mum nr. 40). ƒ69,-.
Niet onomstreden publicatie over de Duitse aan­
val op Rotterdam en de veronderstelde rol van
een 'vijfde colonne'. De auteur gaat o.a. in op de
rol van kolonel Oster, die de Nedelandse autori­
teiten zou hebben gewaarschuwd voor de Duitse
inval en op de Duitse bewering dat het bombarde­
ment het gevolg was van een ongelukkige samen­
loop van omstandigheden.

Inhoud
22e jaargang nr. 4/5, september 1990
Deze aflevering is een themanummer over honderdvijftigjaar historie in Holland, 1840-1990.
Redactie: J. E. A. Boomgaard, M. Carasso-Kok en RC. Jansen.
J.E. Boomgaard, M. Carasso-Kok, RC. Jansen
Honderdvijftigjaar historie in Holland, 1840-1990 193
Janjaap Hey
Beeldende kunst en geschiedenis in Nederland 194
Ernst Mulder
Lessen in het vaderland.
Geschiedenisonderwijs op de lagere school tot in de 20e eeuw 216
B. Luger
Roman en geschiedenis: ouders van een bastaard 225
W. Otterspeer
De Leidse studentenmaskerade, 1825-1910 234
Hans van Koolbergen
De Scheveningse klederdracht, 1753-1988 259
G.J. van Setten
Aan dit nummer werkten mee:
Hollandse historische musea: een overzicht 278
Drs. J.J. Hey, kunsthistoricus, hoofd afdeling beeldende kunst van het Drents Museum te
Assen. Boekennieuws Adres: Parkstraat 12, 9401 LJ Assen.
290
Dr. Ernst Mulder, universitair docent geschiedenis van opvoeding en onderwijs aan de Universiteit
van Amsterdam. Adres: Vakgroep Pedagogische Wetenschappen, Faculteit PAOW,
IJsbaanpad 9, 1076 CV Amsterdam.
Drs. B. Luger, universitair docent aan het Instituut voor Neerlandistiek van de Universiteit
van Amsterdam. Adres: Koninginneweg 91, 1075 CJ Amsterdam.
Drs. W. Otterspeer, conservator van het Academisch Historisch Museum van de Rijksuniversiteit
Leiden. Adres: Academisch Historisch Museum, Rapenburg 73, 2311 GJ Leiden.
Drs. H. van Koolbergen, voormalig medewerker aan het P.J. Meertens-Instituut te Amsterdam.
Adres: Eisingastraat 16 hs
, 1097 GT Amsterdam.
Drs. G.J. van Setten, historicus, verbonden aan de Algemene Hogeschool te Amsterdam.
Adres: Platanenlaan 97, 2061 TS Bloemendaal.
Omslagontwerp: Ad rem, Amsterdam.
Produktie: Uitgeverij Verloren, Alexanderlaan 14, 1213 XS Hilversum, 035-859856.
De afbeelding op de omslag is gebaseerd op: Het Graafschap Hollandt. Gegraveerde kaart
in de vorm van een zgn. Leo Belgicus, 17 x 22 cm. Uitgegeven bij B. Mourik te Amsterdam,
1761. (Topografisch-Historische Atlas, Gemeentearchief van 's-Gravenhage).