Anatomie en fysiologie van de mens - selexyz

Anatomie en fysiologie van de mens

Anatomie en fysiologie
van de mens
Kwalificatieniveau 4
Dr. L.-L. Kirchmann
Herzien door P. Bocken en M. Vleugels
Vierde, licht gewijzigde druk
Elsevier gezondheidszorg, Amsterdam

Eerste druk, Elsevier/De Tijdstroom, Utrecht 1997
Eerste druk, tweede t/m achtste oplage, Elsevier gezondheidszorg, Maarssen 2000-2009
Tweede, herziene druk, Elsevier gezondheidszorg, Amsterdam 2010
Derde druk, Elsevier gezondheidszorg, Amsterdam 2010
De wijziging van de derde druk ten opzichte van de tweede druk is de onlinetoevoeging Studeren2.0
Vierde, licht gewijzigde druk, Elsevier gezondheidszorg, Amsterdam 2010
© Elsevier gezondheidszorg, Amsterdam 2010
Omslagontwerp: MDS, Manipal
Anatomische illustraties: A.A. van Horssen BFA, Laren NH
Figuren 2.4, 3.23, 6.7 en 6.8 uit: J.C. Junqueira, J. Carneiro, Basic Histology, 11e, © 2005, McGraw Hill,
New York
Figuren 11.13 en 16.19 uit: M.J. Heineman, Obstetrie en gynaecologie, 6e, 2007, Elsevier gezondheidszorg,
Maarssen
Figuur 13.6 uit: P. Bocken, Beknopte integrale ziekteleer, 3e, 2008, Elsevier gezondheidszorg, Amsterdam
Elsevier gezondheidszorg is een imprint van Reed Business bv, Postbus 152, 1000 AD Amsterdam.
Aan de totstandkoming van deze uitgave is de uiterste zorg besteed. Voor informatie die nochtans onvolledig
of onjuist is opgenomen, aanvaarden auteur(s), redactie en uitgever geen aansprakelijkheid. Voor eventuele
verbeteringen van de opgenomen gegevens houden zij zich gaarne aanbevolen.
Waar dit mogelijk was, is aan auteursrechtelijke verplichtingen voldaan. Wij verzoeken eenieder die meent
aanspraken te kunnen ontlenen aan in dit boek opgenomen teksten en afbeeldingen, zich in verbinding te
stellen met de uitgever.
Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave
worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in
enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige
andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van
reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16 h Auteurswet
1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht
(Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp, www.reprorecht.nl). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze
uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) kan men zich
wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie, Postbus 3060, 2130
KB Hoofddorp, www.cedar.nl/pro). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) van deze uitgave ten behoeve
van commerciële doeleinden dient men zich te wenden tot de uitgever.
ISBN 978 90 352 3242 6
NUR 874, 897

Bij de vierde druk
Voor u ligt de vierde druk van Anatomie en fysiologie van de mens, het leerboek
dat de naam draagt van de eerste auteur, wijlen dr. L.-L. Kirchmann. Dit boek
is in eerste instantie bedoeld voor kwalificatieniveau 4 van het middelbaar
beroeps onderwijs.
Nieuw ten opzichte van de tweede druk, zijn de onlinetoevoegingen op de
website www.studeren2punt0.nl. Hiermee is het voor studenten bijvoorbeeld
mogelijk om zelf hun kennis te testen en aantekeningen te maken. Daarnaast
kunnen docenten zelf bestanden toevoegen voor hun eigen studenten. Ten
opzichte van de derde druk is een aantal afbeeldingen en tekstgedeelten aangepast
en verduidelijkt.
Bij de tweede en derde druk
Het besluit om voor niveau 4 een eigen versie uit te brengen, anders dan het
meer op het hbo gerichte oorspronkelijke leerboek, is genomen naar aanleiding
van de invoering van de kwalificatiestructuur, in de loop van de jaren negentig
van de vorige eeuw. Dat resulteerde in de eerste druk van dit boek, onder redactie
van H.J.M. Schols-Elie. Op dat moment is ervoor gekozen de oorspronkelijke
toevoeging ‘en enige pathologie’ uit de titel weg te laten, waarmee het boek is
teruggebracht tot de essentie van de normale structuren en functies van het
menselijk lichaam.
De huidige auteurs grepen het verzoek om de eerste druk onder de loep te
nemen graag aan om zich over de teksten en de afbeeldingen te buigen. Dat
resulteerde in een ingrijpend gewijzigde tweede druk met, waar dat maar enigszins
kon, behoud van structuur en volgorde van de paragrafen.
Het zijn geen veranderingen omwille van het veranderen. Wat wij ons als
auteurs voornamen om aan te passen, kwam op de allereerste plaats voort uit
jarenlange ervaringen met studenten verpleegkunde, variërend van eerstejaars
die rechtstreeks van het vmbo komen tot en met zij-instromers en studenten die
vanuit niveau 3 de stap naar verpleegkundige maken. Daarbij keken wij naar hoe
verschillende studenten omgaan met een leerboek, en naar hoe dat in de loop
der jaren veranderd is. Bovendien zagen we dat de eisen die gesteld worden aan
studenten wat betreft diepgaande en op ziekenhuisafdelingen en leerafdelingen
toepasbare kennis, niet afnamen maar veeleer toenamen – kennis omtrent
verstoringen, beperkingen, compensatiemechanismen en dit alles op het fundament
van kennis van de menselijke anatomie en fysiologie.

De huidige inrichting van het onderwijs vraagt vaak veel van studenten wat
betreft zelfstandig (verder) werken. De waarde van een boek staat buiten kijf;
het is goed om voor de anatomie en fysiologie te kunnen beschikken over een
werk waar gefundeerde kennis bijeenstaat (anders dan het internet vaak biedt)
en om naar terug te keren. Dat stelt echter de hoogste eisen aan toegankelijkheid
van het boek, niet alleen wat betreft verteltrant maar ook wat betreft het kunnen
vinden van de informatie. Daarvoor hebben wij ons best gedaan.
Van de aanpassingen ten opzichte van de eerste druk moeten er daarom een paar
met name genoemd worden.
Op de eerste plaats hebben de auteurs erop toegezien dat de verbinding tussen
afbeelding en tekst duidelijk verstevigd is.
Daarnaast is het trefwoordenregister fors uitgebreid, om ook op die manier het
boek beter te ontsluiten. Veel docenten zullen waarschijnlijk de aanbeveling
herkennen om het werken met een trefwoordenregister een aantal keren te
instrueren en door studenten te laten oefenen.
We zijn als auteurs zeer blij dat wij opnieuw gebruik konden maken van afbeeldingen
uit het unieke oeuvre van de heer Van Horssen, en dat herinvoering van
een aantal daarvan mogelijk was.
De onderwerpen embryologie, zwangerschap en baring zijn uit verschillende
andere hoofdstukken bijeengebracht in een apart, laatste hoofdstuk 16.
Wat betreft inhoudelijk veranderingen (een aantal stilzwijgende correcties
daargelaten) zal het degene die bekend is met de eerste druk opvallen dat her
en der verdieping is aangebracht, en dat nieuwe inzichten bij onderwerpen
zoals afweer, bloedstolling en stamcellen zijn verwerkt. ‘The decade of the brain’
ligt inmiddels al enige tijd achter ons. Het praten over onze hersenen en het
betrekken van hersenfuncties bij allerlei dingen die bij mensen (en in de maatschappij)
goed en minder goed gaan, lijken steeds meer gemeengoed te worden.
Deze perceptie is aanleiding geweest om het hoofdstuk over het zenuwstelsel te
voorzien van een gedetailleerdere weergave van structuren en functies.
Een apart werkboek met opgaven maakt vanaf de tweede druk geen onderdeel meer
uit van deze uitgave. In plaats daarvan kunt u terecht op www.studeren2punt0.nl.
Wij hopen dat dit boek aan de verwachtingen voldoet. We verwachten dat het
opnieuw voor vele studenten een handreiking zal blijken te zijn. Dan zijn ook de
hulp en steun van alle mensen die de afgelopen periode geduldig zijn geweest
met ons als auteur niet voor niets geweest. We noemen graag de uitstekende
samenwerking met degenen bij de uitgever die vol overgave de vormgeving
van dit boek op zich namen en het proces begeleidden. Voor opmerkingen en
suggesties van welke aard dan ook houden wij ons aanbevolen.
Marjolein Vleugels
Paul Bocken

Inhoud
1 Inleiding 11
1.1 Anatomie en fysiologie 11
1.2 Gebieden en oriëntatiepunten aan de buitenkant 14
1.3 Holtes, openingen en vloeistoffen 16
1.4 Plaatsen, richtingen en doorsnedes 17
1.5 Onderdeel van de biologie 21
1.6 Het vervolg 21
2 De cel 23
2.1 Cellen 23
2.2 Bouwplan van de cel 24
2.3 Transport door het celmembraan 29
2.4 Erfelijk materiaal in de cel 32
2.5 Celdeling 36
2.6 Hiërarchie in het lichaam 39
2.7 Metabolisme, ofwel stofwisseling 41
3 Weefsels 45
3.1 Bedekkend weefsel 45
3.2 Bindweefsel 52
3.3 Spierweefsel 62
3.4 Zenuwweefsel 65
4 Het geraamte 73
4.1 Inleiding 73
4.2 Soorten botten en botverbindingen 73
4.3 Het geraamte in onderdelen 79
4.4 De botten van de bekkengordel en het been 100
5 Het spierstelsel 111
5.1 Inleiding 111
5.2 Bouw en werking van de spieren 112
5.3 Indeling van de skeletspieren 117
5.4 De spieren van het hoofd, de nek en de hals 119
5.5 De spieren van de borstkas 122
5.6 De spieren van de buikstreek 125
5.7 De spieren van de arm en de hand 129
5.8 De spieren van het been en de voet 134

6 Het bloed 139
6.1 Inleiding 139
6.2 Functies van het bloed 139
6.3 Bloedvormend weefsel 141
6.4 Erytrocyten 144
6.5 Granulocyten en monocyten 146
6.6 Lymfocyten 150
6.7 Bloedplaatjes 151
6.8 Bloedplasma 151
6.9 De afweer 155
6.10 Bloedstelping en bloedstolling 165
6.11 Bloedgroepantigenen 167
7 De bloedsomloop en het lymfestelsel 173
7.1 Inleiding 173
7.2 Het hart 173
7.3 De bloedvaten 183
7.4 De grote en de kleine bloedsomloop 188
7.5 De bloeddruk 197
7.6 Uitwisseling van de stoffen in de haarvaten 199
7.7 Lymfe en lymfevaten 200
8 Het ademhalingsstelsel 205
8.1 Inleiding 205
8.2 De bovenste luchtwegen 205
8.3 De onderste luchtwegen en de longen 216
8.4 De ademhaling 225
8.5 Regulatie van de ademhaling 227
8.6 Een paar metingen van luchtwegen en ademhaling 230
9 Het spijsverteringsstelsel 233
9.1 Inleiding 233
9.2 De mond 239
9.3 De keelholte 247
9.4 De slokdarm 247
9.5 De maag 250
9.6 De dunne darm 255
9.7 De dikke darm 263
9.8 De alvleesklier 268
9.9 De lever 269
9.10 De galblaas en de galwegen 275
9.11 Het buikvlies 276
10 De nieren en de urinewegen 279
10.1 Inleiding 279
10.2 De nieren 280
10.3 Urineleider 291
10.4 Blaas en urinebuis 292
10.5 Samenstelling van de urine 295

11 De geslachtsorganen 297
11.1 Inleiding 297
11.2 De vrouwelijke geslachtsorganen 298
11.3 De mannelijke geslachtsorganen 310
12 Het hormoonstelsel 319
12.1 Inleiding: hormonen en andere signaalstoffen 319
12.2 Het transport en de werking van hormonen 320
12.3 Regulering van de hormoonafscheiding 322
12.4 Het hormoonstelsel en de namen van hormonen 322
12.5 De hypothalamus en de hypofyse 324
12.6 De schildklier 329
12.7 De bijschildklieren 332
12.8 De bijnieren 333
12.9 De eilandjes van Langerhans 338
12.10 De geslachtshormonen 341
12.11 Endocriene cellen op andere plaatsen 345
13 Het zenuwstelsel 349
13.1 Inleiding 349
13.2 Indelingen van het zenuwstelsel 351
13.3 Zenuwcellen en hun ordening 353
13.4 Prikkeloverdracht, neurotransmitters en receptoren 356
13.5 Bijzonderheden van de stofwisseling van zenuwcellen 360
13.6 Ruggenmerg, zenuwwortels en ruggenmergzenuwen 360
13.7 De hersenstam en de hersenzenuwen 373
13.8 De kleine hersenen 381
13.9 De grote hersenen 382
13.10 Het vegetatieve (autonome) zenuwstelsel 395
13.11 Hersenvliezen, hersenholtes en liquor cerebrospinalis 399
13.12 De bloedsomloop in de hersenen 403
14 De huid 407
14.1 Inleiding 407
14.2 De bouw van de huid 407
14.3 De klieren in de huid 411
14.4 Haren 413
14.5 Nagels 415
14.6 Huidflora 416
14.7 Beschermende functies van de huid 416
14.8 De borstklier 416
14.9 Regeling van de lichaamstemperatuur 419
15 De zintuigen 423
15.1 Prikkels 423
15.2 Zintuigen voor het gevoel 425
15.3 Zintuigen voor de vitale sensibiliteit 428
15.4 Chemische zintuigen 430
15.5 Het gezichtszintuig 432

15.6 Het gehoorzintuig 441
15.7 Het evenwichtszintuig 446
16 Embryologie, zwangerschap en baring 451
16.1 De meiose (geslachtsceldeling, reductiedeling) 451
16.2 Van zygote tot embryo 453
16.3 Differentiatie, stamcellen en de rol van genen 457
16.4 Eerste aanleg van zenuwstelsel als voorbeeld 458
16.5 Sluitingsprocessen en apoptose 461
16.6 De foetale ontwikkeling 461
16.7 De placenta, de vliezen en de navelstreng 462
16.8 De zwangerschap (graviditeit) 468
16.9 De baring 471
Register 477
Register van Latijnse termen 491
Over de auteurs 495

1 Inleiding
1.1 Anatomie en fysiologie
In dit boek bespreken we de werking en de bouw van het menselijk lichaam.
Daarbij is er aandacht voor de onderdelen die voor het verpleegkundig beroep
het meest van belang zijn. Deze kennis zal echter ook nuttig zijn voor andere
beroepen in de gezondheidszorg.
Anatomie
De anatomie is de kennis over hoe het lichaam opgebouwd is en hoe het eruitziet.
In de anatomie zijn de volgende vragen belangrijk.
• Waar ligt het orgaan en hoe liggen de organen ten opzichte van elkaar?
Dat is de topografie. In figuur 1.1 en figuur 1.2 is van een aantal organen
te zien waar ze zich bevinden. Daarbij is het zinvol om de plaats van het
orgaan ten opzichte van skeletonderdelen, zoals de borstkas, de schouderbladen
en het bekken, goed te onthouden. De Nederlandse namen kun
je vinden door te zoeken via het trefwoordenregister. Wat een orgaan is,
kun je lezen in paragraaf 2.6. Het hart en de lever zijn voorbeelden van
organen.
• Hoe hoort het orgaan eruit te zien, hoe groot is het normaal en welke vorm
heeft het? Dat heet ook wel morfologie.
• Hoe is de structuur, de opbouw binnen in het orgaan? Dan praten we over het
weefsel in een orgaan, de histologie.
• Wat is er te zien aan de cellen van het orgaan? Dat is de cytologie.
De cytologie en de histologie maken gebruik van wat er met hulp van een microscoop
te zien is. Dat is microscopische anatomie. In dit boek kiezen we die onderdelen
van de cytologie en histologie, die het meest te maken kunnen hebben met
ziekteprocessen, met de werking van verschillende soorten medicijnen. Daarnaast
noemen we die gegevens over de cellen van een orgaan, die beslist nodig zijn om
te kunnen begrijpen wat een orgaan wel en niet kan.
Fysiologie
Voorbeelden van onderwerpen in de fysiologie zijn:
• de taken van een orgaan in het dagelijks leven;
• wat een orgaan nodig heeft om het werk goed te kunnen doen;
• het opnemen van stoffen en hoe het lichaam daarmee omgaat;
• de samenwerking tussen de verschillende onderdelen van het lichaam;
• hoe het lichaam reageert op veranderingen in de leefomgeving.

12 anatomie en fysiologie van de mens
1
2
3
4
5
6
7
8
Figuur 1.1 Vooraanzicht van de borst- en buik.
1 long 8 femur
2 ribben 9 colon sigmoideum
3 hart 10 dunne darm
4 diafragma 11 colon transversum
5 lever 12 maag
6 colon ascendens 13 schouderblad
7 blaas 14 clavicula (sleutelbeen)
14
13
12
11
10
9

1
2
3
4
5
6
7
Figuur 1.2 Achteraanzicht van de borst- en buikorganen.
1 wervelkolom 8 appendix
2 schouderblad 9 ureter
3 milt 10 colon ascendens
4 nier 11 nier
5 colon descendens 12 lever
6 bekken 13 long
7 anus
13
12
11
10
9
8
1 inleiding 13

14 anatomie en fysiologie van de mens
In de fysiologie zijn er steeds twee vragen:
• Wat is de functie van een orgaan, een weefsel of een cel? Bedoeld wordt dan:
welke taak vervult dit onderdeel in het grotere geheel? Cellen staan beschreven
in hoofdstuk 2, weefsels in hoofdstuk 3.
• Hoe functioneert een orgaan, een weefsel, een cel? Bedoeld wordt dan: hoe
gaat het er aan toe in een orgaan, welke processen spelen zich daar af?
In dit boek beantwoorden we deze twee vragen niet alleen voor organen apart,
maar ook voor de samenwerking tussen organen, en af en toe ook voor de allerkleinste
onderdelen van een orgaan, de cellen.
Processen
Fysiologische processen, kortweg processen genoemd, zijn gebeurtenissen in ons
lichaam waardoor het lichaam doorgaat met leven. Veel van deze processen (met
een oud woord ‘levensverrichtingen’) zijn continu bezig, sommige komen alleen
op gang als er behoefte aan is. De processen stoppen wanneer aan de behoefte
voldaan is. Fysiologische processen verlopen alleen maar goed als er in het lichaam
of in een orgaan aan speciale voorwaarden is voldaan. Als voorbeeld kunnen we het
hart nemen: het is een spier die samentrekt en daarmee bloed wegpompt. Voordat
het hart kan samentrekken, moet het eerst zelf een elektrisch signaal maken. Dit
gebeurt telkens opnieuw, zodat het hart het bloed kan wegpompen. Om deze
signalen goed te maken, mag bijvoorbeeld de hoeveelheid kalium, een van de
mineralen in het bloed, niet te veel afwijken van normaal (zie ook paragraaf 7.2.3).
Ondanks alle individuele verschillen lopen de fysiologische processen bij
mensen voor het overgrote deel hetzelfde, zeker als zij van hetzelfde geslacht en
dezelfde leeftijd zijn. Zo is de volgorde waarin dingen in het lichaam gaan bij
iedereen vrijwel gelijk en elke dag vrijwel hetzelfde. Vooral het tempo en de kracht
waarmee een proces verloopt, kunnen variëren.
We noemen de fysiologische processen bij voorkeur bij de Nederlandse naam.
Daarbij gebruiken we ook gangbare vaktermen, vaak uit het Latijn (Lat.) of Engels.
Slagaders, aders, zenuwen en spieren
Alle organen hebben slagaders en aders. Overal in het lichaam lopen zenuwen en
bevinden zich spieren. Ook dat hoort bij de anatomie.
Voor deze structuren gebruiken we in dit boek afkortingen, die uit het Latijn komen.
• Een slagader is in het Latijn arteria. Dit korten we af met de letter a met een
punt erachter: ‘a.’. Het meervoud is arteriae, afgekort als ‘aa.’.
• Een ader is een vena, afgekort ‘v.’. Meervoud is venae, afgekort ‘vv.’.
• Een zenuw is een nervus, afgekort ‘n.’. Zenuwen zijn nervi, afgekort ‘nn.’.
• Een spier is een musculus, afgekort ‘m.’. Meervoud is musculi, afgekort ‘mm.’.
1.2 Gebieden en oriëntatiepunten aan de buitenkant
Aan het lichaam als geheel onderscheiden we:
• hoofd (Lat. het caput) met de schedel (Lat. het cranium);
• romp, samengesteld uit borstkas (Lat. de thorax) en buik (Lat. het abdomen);

1 inleiding 15
• de ledematen, ook wel de extremiteiten (Lat. membra, enkelvoud het membrum)
genoemd.
Veelgebruikte woorden zijn daarbij verder:
• thoracaal (‘van de borstkas’);
• abdominaal (‘van de buik’).
Andere gebieden die ter sprake komen zijn:
• de hals (Lat. het collum) en de nek (Lat. de nucha);
• de oksel (Lat. de axilla, ook wel de fossa axillaris, bijvoeglijk naamwoord axillair,
‘van de oksel’);
• de liezen (Lat. de regio inguinalis);
• de schaamstreek (Lat. de regio pubica);
• de bilnaad (Lat. het perineum), het gebied tussen anus en uitwendige geslachtsorganen.
Hoofd
Aan het hoofd onderscheiden we verschillende gebieden:
• het voorhoofd (Lat. de regio frontalis), met de plooi tussen beide wenkbrauwen
(Lat. de glabella);
• de slapen (Lat. de tempora, de regio temporalis);
• het achterhoofd (Lat. het occiput, de regio occipitalis);
• de zijkant van de schedel (Lat. de regio parietalis).
In het aangezicht vallen op:
• de wenkbrauwen (Lat. de supercilia);
• de ogen (Lat. oculi, enkelvoud de oculus);
• de wangen (Lat. bucca, de regio buccalis);
• de jukbeenderen (Lat. de regio zygomatica);
• de kin (Lat. het mentum, de regio mentalis);
• de mond (Lat. de regio oralis) met het plooitje in de middellijn van de bovenlip
(Lat. het philtrum).
Romp
Van voren onderscheidt men aan de romp de volgende markeringspunten en
gebieden:
• de sleutelbeenderen (Lat. claviculae, enkelvoud de clavicula); de lijn die van
boven naar beneden het sleutelbeen doormidden snijdt, heet de midclaviculaire
lijn. De punt van het hart hoort binnen deze lijn te blijven.
• de borstkas van voren heet het pectus, bijvoeglijk naamwoord pectoraal;
• de bovenbuik, de maagkuil (Lat. de fossa epigastrica);
• de navel (Lat. de umbilicus, bijvoeglijk naamwoord umbilicaal).
Aan de kant van de rug (Lat. het dorsum) vallen behalve de wervelkolom (Lat. de
columna vertebralis) ook op:
• de schouderbladen (Lat. scapulae, enkelvoud de scapula);
• de lende links en rechts (Lat. de lumba, bijvoeglijk naamwoord lumbalis),
samen de lendenen;
• de billen (Lat. de nates) en de bilspleet (Lat. de sulcus glutaeus).

16 anatomie en fysiologie van de mens
Ledematen
Opvallende punten zijn links en rechts de grote gewrichten (zie hoofdstuk 4):
• de schouder;
• de elleboog (Lat. cubitus);
• de polsen;
• de heup (Lat. coxa);
• de knie (Lat. genu);
• de enkel.
Aan de bovenste extremiteit (Lat. membrum superius) onderscheiden we:
• de bovenarm (Lat. het brachium);
• de onderarm (Lat. het antebrachium);
• de hand (Lat. de manus) met de vingers (Lat. digiti, enkelvoud de digitus).
Aan de hand spreken we van de handpalm (Lat. de palma manus, bijvoeglijk naamwoord
palmair) en de handrug (Lat. het dorsum manus). Zie verder hoofdstuk 5.
De vingers hebben aparte namen:
• de duim (Lat. de pollex, digitus I);
• de wijsvinger (Lat. de index, digitus II);
• de middelvinger (Lat. de digitus medius, digitus III);
• de ringvinger (Lat. de digitus anularis, digitus IV);
• de pink (Lat. de digitus minimus, digitus V).
De botjes die in de hand naar een van de vingers toe leiden, vormen samen met die
vinger ‘een straal’, genummerd 1 tot en met 5, zoals de vingers genummerd zijn.
Aan de onderste extremiteit (Lat. membrum inferius) onderscheiden we:
• het bovenbeen, zonder aparte Latijnse benaming;
• het onderbeen (Lat. het crus);
• de voet (Lat. de pes).
Aan de voet onderscheiden we de hak (Lat. de calx), de wreef (Lat. het dorsum
pedis) en de voetzool (Lat. de planta). Alleen de grote teen heeft een eigen naam,
de hallux.
1.3 Holtes, openingen en vloeistoffen
Er zijn vijf ruimtes in het lichaam waarin organen aangelegd zijn:
• de schedelholte, de intracraniële holte met de hersenen;
• de borstholte, de thoracale holte;
• de buikholte, de peritoneale holte; deze loopt over in
• het grote bekken (kortweg ‘bekken’), het pelvis major; deze holte zet zich naar
beneden voort in
• het kleine bekken, het pelvis minor.
Verschillende organen hebben zelf een holte vanbinnen. In deze organen zit dan
altijd glad spierweefsel (zie hoofdstuk 3) om de holte heen om haar van tijd tot

1 inleiding 17
tijd kleiner te maken. We noemen dit holle organen, zoals maag, darmen, blaas,
galblaas. De holte in het orgaan heet het lumen.
Een ander algemeen woord voor een holte is cavum, zoals cavum oris voor mondholte
en cavum uteri voor holte in de baarmoeder. Ook het woord sinus betekent
holte, zoals de kaakholte (Lat. de sinus maxillaris). Het woord sinus wordt ook
gebruikt voor een verzamelplaats voor bloed.
Een gangetje is een ductus, zoals het gangetje dat traanvocht naar de neus
voert, de ductus lacrimalis.
Een gangetje in bot is een canalis. Een opening in een bot of een spier, of tussen
twee botten in, noemt men een foramen (meervoud foramina), een venster.
Organen zonder zichtbare holtes noemt men parenchymateuze organen. Het
weefsel, vaak klierweefsel, dat actief is, heet het parenchym. Met het blote oog zichtbaar
weefsel dat in een orgaan als versteviging dient of als vulling, noemen we stroma.
Versteviging van weefsel (bijna altijd bindweefsel, zie hoofdstuk 3) noemen we
een kapsel, een capsula.
Water, slijm en andere vloeistoffen
In verschillende hoofdstukken bespreken we de diverse soorten vocht in het
lichaam afzonderlijk.
Het bloed (Lat. sanguis) is onderwerp van hoofdstuk 6. Eigenlijk komt deze
vloeistof in elk hoofdstuk terug. De lymfe bespreken we ook in hoofdstuk 6.
Slijm (Lat. mucus, bijvoeglijk naamwoord muceus; ander woord ook wel
phlegma) is een speciale dikke vloeistof aan de binnenkant van luchtwegen, maagdarmkanaal,
urinewegen en geslachtsorganen. Zie verder de betreffende hoofdstukken
8 tot en met 11. De gal (Lat. bilis, Grieks cholè) is een bittere vloeistof, een
product van de lever.
Zeer speciaal vocht bevindt zich:
• in en om het centrale zenuwstelsel (Lat. de liquor cerebrospinalis), zie hoofdstuk
13;
• in de oogbol, het kamervocht, zie hoofdstuk 15;
• in het binnenoor (Lat. de endolymphe), zie hoofdstuk 15;
• tussen de longvliezen, het pleuravocht, zie hoofdstuk 8;
• in de gewrichten (Lat. de synovia), zie hoofdstuk 4.
1.4 Plaatsen, richtingen en doorsnedes
Om aan te geven hoe organen en andere structuren ten opzichte van elkaar liggen,
zijn de volgende termen gebruikelijk.
• ‘Binnenin’ noemen we ‘intra’, bijvoorbeeld ‘het hart ligt in de borstkas’ wordt
‘het hart ligt intrathoracaal’. Bij spieren, zenuwtakken en bloedvaten gebruikt
men het woord ‘interna’ of ‘internus’, zoals de arteria carotis interna, de inwendige
halsslagader. Soms gebruiken we het woord ‘endo’, bijvoorbeeld voor de
binnenbekleding van bloedvaten en hart, het endotheel. De binnenbekleding
van de baarmoeder is het endometrium.
• ‘Buiten’ heet ‘extra’; bijvoorbeeld extracellulair (‘buiten de cel’). Bij spieren,
zenuwtakken en bloedvaten gebruikt men het woord ‘externa’ of ‘externus’,
zoals de vena iliaca externa, de uitwendige bekkenader.

18 anatomie en fysiologie van de mens
• ‘Eroverheen, er net buiten’ heet ‘epi’; dit zie je in woorden als epitheel (bedekkend
weefsel) en epifysairschijf (groeischijf), zie paragraaf 3.2.4.
• ‘Eromheen’, ‘als een omhulsel’ noemen we ‘peri’, bijvoorbeeld pericard
( hartzakje).
• ‘Boven’ heet ‘supra’; bijvoorbeeld de nucleus suprachiasmaticus (de hersenkern
boven de kruising van de oogzenuwen), zie paragraaf 12.5.4. Vaak wordt in
plaats van het voorvoegsel ‘supra’ het woord ‘superior’ toegevoegd, zoals de
arteria mesenterica superior, de bovenste darmslagader.
• ‘Onder’ heet soms ‘sub’, bijvoorbeeld het subcutane vetweefsel (onderhuids
vet), soms heet het ‘infra’ en andere keren weer ‘hypo’, zoals in de hypofyse
(het hersenaanhangsel). Vaak wordt in plaats van het voorvoegsel het woord
inferior toegevoegd, bijvoorbeeld de vena cava inferior, de onderste holle ader.
• ‘Ervoor’ of ‘naar voren’ heet soms ‘ante’, bijvoorbeeld in anteflexie, de anatomische
term voor het naar voren bewegen of buigen. Vaak wordt het voorvoegsel
‘ante’ vervangen door het woord ‘anterior’, zoals bij de arteria cerebri
anterior, de voorste hersenslagader.
• ‘Erachter’ heet ‘retro’, zo liggen er nogal wat organen in de buik achter het
buikvlies, retroperitoneaal. ‘Post’ is een ander gangbaar voorvoegsel voor
‘erachter’, zoals in de gyrus postcentralis (zie paragraaf 13.9.1). Vaak wordt in
plaats van het voorvoegsel ‘post’ het woord ‘posterior’ erbij gezet, zoals bij
regio femoralis posterior (de achterzijde van het bovenbeen).
• ‘Links’ is ‘sinister’ (bij vrouwelijke woorden is dat ‘sinistra’), zoals in de ductus
hepaticus sinister (de linker leverbuis).
• ‘Rechts’ is ‘dexter’ (bij vrouwelijke woorden ‘dextra’), zoals in het atrium
dexter (de rechter hartboezem) en de arteria pulmonalis dextra (de rechter
longslagader).
• ‘Ernaast’ heet ‘para’, zoals para­aortale lymfeklieren, klieren langs de aorta in
de buik.
• ‘Ertussen’ is ‘inter’; de tussenwervelschijf is een discus intervertebralis.
• ‘Aan het oppervlak’ is ‘superficialis’, en ‘in de diepte’ is ‘profundus’.
Voor de beschrijving van de ligging van organen gelden de volgende afspraken.
• We noemen de ligging zoals iemand het in zijn eigen lichaam, rechtopstaand
en met hangende armen, een plaats toekent. De lever ligt daarom rechts en
het hart wijst met de punt naar links. Dat afbeeldingen vaak van voren zijn,
maakt niet uit. Ook al ligt de lever links in het plaatje, hij zit rechts. Een omgekeerde,
gespiegelde ligging van inwendige organen, een situs inversus, komt
zelden voor.
• Er is een verdeling in boven en onder. In figuur 1.3 staan de verschillende
richtingen in het lichaam met pijlen aangegeven. Het hart ligt boven het
middenrif, de lever ligt eronder. Meer naar boven (richting hoofd en aangezicht)
heet soms ook wel ‘rostraal’ of ‘craniaal’; meer naar beneden, richting
staartbeen heet ‘caudaal’.
• Er is een verdeling tussen meer naar het centrum van het lichaam toe en
meer naar het uiteinde. Daarvoor zijn de termen centraal en perifeer, ook wel
proximaal (‘dichtbij’) en distaal (‘verder weg’). In de onderdelen van de nierkanaaltjes
komen deze woorden terug.
• Meer richting buik heet ‘ventraal’; meer richting rug heet ‘dorsaal’.
• Naar het midden is ‘mediaal’, naar de zijkant is ‘lateraal’. Nogal wat slagaders
komen een orgaan binnen aan de mediale zijde van het orgaan.

Figuur 1.3 A en B Plaatsaanduidingen
in het
lichaam.
A distaal
B proximaal
C centraal
D perifeer
E mediaal
F lateraal
G craniaal
H caudaal
I ventraal
J dorsaal
K rostraal
1 centrum
2 mediaan
A
B
A C
A
E
1
2
D
F
K
I
B
G
H
11
1 inleiding 19
Doorsnedes
Als je een appel opensnijdt en openklapt in twee helften, kun je bekijken wat er
aan de binnenkant op de doorsnede te zien is. Daarbij maakt het veel uit hoe je
de snede hebt aangebracht, in welk vlak. In dit boek staan veel doorsnedes. De
vlakken waarin ze gemaakt zijn, hebben verschillende namen. Ze zijn te vinden
in figuur 1.4.
• Een horizontale doorsnede, in het horizontale vlak. Een horizontale doorsnede
kan op elke willekeurige hoogte worden gemaakt.
2
J

20 anatomie en fysiologie van de mens
Figuur 1.4 Vlakken en
richtingen.
1 horizontale vlak
2 sagittale vlak
3 mediane vlak
4 frontale vlak
Verticaal zijn er twee manieren om een doorsnede te nemen:
• een voor­achterwaartse doorsnede, in het sagittale vlak (naar het woord
in het Latijn voor pijl, sagitta, alsof iemand door pijlen van voren doorboord
is). Als de sagittale doorsnede precies in het midden is, heet het
een mediane doorsnede. Deze verdeelt het lichaam in een linker- en rechterhelft.
Een doorsnede die niet helemaal in het midden gemaakt is, heet
paramediaan.
• een doorsnede van links naar rechts, alsof je iemand van voren aankijkt; dat
is een frontale doorsnede. Deze doorsnede verdeelt het lichaam in een voor- en
een achterkant.
We vermijden liever het woord ‘dwarse doorsnede’, omdat er meer mogelijkheden
zijn om iets dwars door te snijden.
Een transversale doorsnede staat loodrecht op de lengteas van het lichaam
of een orgaan. De lengteas is meestal loodrecht naar beneden. Een transversale
doorsnede is meestal horizontaal, maar niet altijd, zoals bij delen van de darmen,
andere inwendige organen en de voeten.
Groot en klein, kort en lang
Vooral bij spieren zijn er namen die aangeven hoe de vormen en de verhoudingen
in lengte en grootte zijn.
1
2
3
4

1 inleiding 21
• Lang is ‘longus’, kort is ‘brevis’, zoals in de m. adductor longus en de m. adductor
brevis, twee spieren in het dijbeen.
• Groot is ‘major’ (of soms ‘majus’), klein is ‘minor’ (of soms ‘minus’), zoals
in de m. pectoralis major en de m. pectorialis minor (respectievelijk de grote en
kleine borstpier).
• De grootste is ‘maximus’ (bijvoorbeeld de musculus gluteus maximus, de grote
bilspier) en de kleinste is ‘minimus’.
Het meest noodzakelijke over de uitspraak:
De ‘u’ in bijvoorbeeld musculus en nervus is de gewone u van het Nederlandse
woord mug.
Een ‘ae’ wordt meestal uitgesproken als ‘ee’, dus ‘venae’ rijmt op ‘neenee’.
De combinatie ‘eu’ is lastig. In anatomische termen zijn het twee klanken
achter elkaar: ‘ee­u’; ileum spreek je uit als ilee-um. Soms echter kleurt het richting
‘ui’, een neuron wordt meestal uitgesproken als ‘nuiron’.
Als er in een woord de combinatie ‘ui’ staat, spreekt men de klank uit als oe-ie.
Dit komt niet veel voor. De combinatie ‘ie’ in een woord, zoals in lien (milt), klinkt
als lie[j]-en.
Als laatste klinkercombinatie: de letters ‘oe’ spreken we uit als ‘eu’. Oedeem
wordt uitgesproken als ‘eudeem’.
De ‘c’ wordt als ‘s’ uitgesproken voor een ‘e’ en voor een ‘i’, dus het is cervix en
cisterna zoals het ook cent en cirkel is. Maar voor een a, een o en een u wordt het
als ‘k’ uitgesproken. Het hart heet cor, net zoals in Cornelis. De lettercombinatie
‘ph’ is een ‘f’. Een vingerkootje, phalanx, spreekt je uit als ‘faalanks’.
1.5 Onderdeel van de biologie
Dit boek gaat over de kennis van het menselijk lichaam. Biologisch gezien is de
mens als soort een zoogdier. De mens is een warmbloedig, levendbarend, placentair
(met voor de geboorte een ‘moederkoek’), zogend, rechtopgaand en harig wezen.
Wat mensen als biologisch wezen voor de volle honderd procent gemeen
hebben met alle andere levende wezens, is onder andere:
• een mens is opgebouwd uit cellen;
• er is celdeling;
• er is een stofwisseling;
• er is groei;
• er is voortplanting;
• er is prikkelbaarheid en reactievermogen.
1.6 Het vervolg
We gaan in dit boek eerst verder met de cellen (hoofdstuk 2) en de weefsels
(hoofdstuk 3).
Daarna bespreken we het skelet (hoofdstuk 4) en het spierstelsel (hoofdstuk 5).
Vervolgens richten we de aandacht op hoe allerlei organen in het lichaam
werken. Eerst hoe het bloed is samengesteld (hoofdstuk 6) en wat daar de
functies van zijn, en daarna hart en bloedsomloop (hoofdstuk 7), ademhaling

22 anatomie en fysiologie van de mens
(hoofdstuk 8), spijsvertering (hoofdstuk 9), urinevorming en -afvoer (hoofdstuk
10) en de geslachtsorganen (hoofdstuk 11).
Hoofdstuk 12 en 13 hebben het hormoonstelsel en het zenuwstelsel als onderwerp,
de systemen die zorgen dat alles in het lichaam goed samenwerkt.
Hoofdstuk 14 en 15 gaan over de huid en de zintuigen, belangrijk voor het
contact met de wereld om ons heen. Ten slotte staat in hoofdstuk 16 de basiskennis
over de ontwikkeling voor de geboorte, de zwangerschap en de bevalling.
Trefwoorden
Er zijn twee trefwoordenregisters. Het eerste is een gewoon register met alle
termen en begrippen in het Nederlands. Het tweede register bevat alleen de
Latijnse namen van de onderdelen van het lichaam die in dit boek besproken
worden. De Latijnse term, voor bijvoorbeeld een orgaan of een bloedvat, noemen
we alleen op de plaats waar dat orgaan of bloedvat voor het eerst uitgelegd staat.
Daarop maken we alleen een uitzondering als het Latijn een algemeen gebruikt
Nederlands woord geworden is, zoals het woord prostaat, en als er geen gemakkelijk
bruikbare Nederlandse term in omloop is. Dat is een keuze van de auteurs,
waarover natuurlijk van mening verschild kan worden.