PDF Fryslân aan Zee - Atelier Fryslân

Atelier Fryslân
werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit
Fryslân aan Zee
herstel van een verbroken relatie

Fryslân aan Zee
herstel van een verbroken relatie
Arnhem . juli . 2012

4
( 1 ) Vergeten Waddenkust
de ontoegankelijke achteringang van het Unesco Werelderfgoed
In 2009 werd de Waddenzee uitgeroepen tot Unesco Werelderfgoed. Daarmee
staat het gebied in een illuster rijtje naast wereldattracties als het Great Barrier
Reef, Venetië en Yellowstone National Park. Maar wie denkt dat daarmee de Friese
Waddenkust een toeristische trekpleister is komt bedrogen uit. Dorpen lopen leeg,
voorzieningen verdwijnen, monumentale boerderijen, schattige dijkhuisjes en
pareltjes van terpdorpen zijn voor een habbekrats te koop.
En dan te bedenken dat 450.000 mensen per jaar alleen al een kwijnend terpdorp
als Holwerd voorbijrijden om de boot naar Ameland te nemen. Want de overkant
van het Werelderfgoed, de eilanden, zijn in tegenstelling tot de vasteland-kust wél
een trekpleister van jewelste.
Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit
Toch zal het niemand die het gebied goed kent echt verbazen dat men liever de
boot naar de overkant neemt. Een slecht bereikbare geasfalteerde zeedijk met
uitzicht op een bak modder is zelfs voor de inwoners van het kustgebied zelf
nauwelijks de moeite waard om een kijkje te nemen. Je kan er niet zwemmen,
zonnen, het uitzicht is eentonig en het enige buitendijkse land, Noorderleeg,
is slecht toegankelijk. De Waddenzee mag dan werelderfgoed zijn, de Friese
Waddenkust is de strakgetrokken, dichtgetimmerde achteringang die de meeste
mensen liever mijden.

De dynamische Waddenzee, vanaf de dijk gezien een monotone bak modder. De noordrand van Friesland: het einde van de wereld. Alles loopt dood op, of - nog erger- vlak voor de
zeedijk. De Waddenzee is no-go-area.
Fryslân aan Zee, Buro Harro
5

6
Zelfs de dure, nieuwe langzaamverkeersbrug over de A31 ten zuiden van Harlingen, aan het eind van de
Pingjumer Gulden Halsband, loopt dood op de dijk. De Waddenzee, die daar achter ligt, is blijkbaar niet
de moeite waard.
Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit
Niet zo gek ook. Tweeentwintig meter asfalt en basalt aan de andere zijde van de dijk is niet de meest
attractieve reisbestemming.

Ook ecologisch is de Waddenzee niet in opperbeste conditie. De zee is aardig leeggevist en
kweldergebieden - enorm voedselrijke plant- en dierenparadijsjes - zijn aan de Waddenzee onttrokken
doordat ze ingedijkt zijn. Dat zijn nu de goede akkerbouwgebieden aan de noordrand van Nederland. In
groen het weer aanwezige kweldergebied door aanlanding en verkweldering: Noorderleeg.
Als die kwelders er zijn is het landschap ongekend prachtig. Vol voedsel, leven, stilte, vogels, weidsheid
en leegte. Zoiets tref je in Nederland bijna nergens aan.
Fryslân aan Zee, Buro Harro
7

8
Maar je kan er niet in. 450.000 mensen per jaar passeren dit geweldige kwelderlandschap bij Holwerd
op weg naar de boot zonder het te beleven.
Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit
Bewoners en bezoekers die Noorderleeg (groen) willen beleven wordt het niet makkelijk gemaakt. In
het rood de missing links, ontbrekende stukken pad, waardoor je heel vaak bijna naar de dijk kan, maar
bijna nooit echt. Bewoners of bezoeker kunnen geen ommetje maken. Het geweldige landschap is
onbereikbaar.

Opeenvolgende ‘entrees’ van het meest interessante stuk Friese Waddenkust, natuurgebied
‘Noordeleeg’. Als je Noorderleeg al hebt weten te bereiken wordt je het bezoek ervan ontmoedigd. Ongastvrijheid en desinteresse, een belediging voor bezoeker en het landschap.
Fryslân aan Zee, Buro Harro
9

( 2 ) Visie: Kust van Kwelders
uitgestrekt dynamisch kweldergebied als rijke, beleefbare kustverdediging
10 Deze visie stelt voor de noodzakelijke investeringen in de kustverdediging niet
te steken in een nog hardere, hogere dijk, maar om de kustlijn van Friesland
te verbreden tot een kustzone door over de hele kustlengte kwelders te laten
opslibben. Dit bijna verdwenen dynamische Waddenbiotoop is met z’n altijd
wisselende kleurenpracht een lust om naar te kijken vanaf de dijk en om midden
in te staan. Deze kwelderzone is ook nog eens een uitstekende kustverdediging.
De zeespiegel stijgt - al sinds de laatste IJstijd. De zeebodem groeit mee, maar de
zeebodem die niet meer overstroomt omdat ze ingepolderd is - ‘het land’ - stijgt
niet meer mee en komt dus relatief steeds verder onder zeeniveau te liggen. Dus
moeten de dijken steeds hoger. Maar die steeds hogere, bredere en hardere dijk is
nu precies ook de oorzaak waarom het vaste land van Friesland en de Waddenzee
zo uit elkaar gegroeid zijn.
Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit
Door een dynamisch kweldergebied tegen de dijk aan te leggen kunnen de
dijkverstevigingen goeddeels achterwege blijven en wordt de voormalige achterkant
van de Waddenzee een attractie. Een gebied waar de elementen en de rijkdom van
de Wadden op z’n best te beleven is.
Pieren en dammen, die het opslibben van de kust stimuleren, verbinden binnenland
met dit kwelderlandschap. Aan het eind van zo’n pier wil je zijn, op de grens
van zee en opslibbend land. Daar worden, heel geconcentreerd en exclusief dus,
verblijfsplekken gecreëerd in de taal van het Waddenland, met terpen en dobbes.

Impressie van nieuw
kwelderlandschap. Een pier
die opslibbing stimuleert verbindt
binnen- en buitendijks
gebied. Een verblijfsplek aan
het eind van de pier, zoals
hier een holle terp als streekeigen
vogelkijkhut, op de plek
waar de Waddendynamiek
het best beleefbaar is.
Fryslân aan Zee, Buro Harro
11

12
De dijk vormt een harde scheiding tussen zee en land, hier bij Wierum. Willen we met de volgende
investeringsronde in de kustverdediging die barrière nog groter maken?
Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit
Of maken we gebruik van de eeuwenoude traditie van landaanwinning. Deze keer niet om er polders
van te maken, maar voor een buitendijks, weids, beleefbaar kweldergebied dat ook nog eens de kust
beschermt?

Een groot, nieuw
kweldergebied voor de hele
Friese kust. Pieren stimuleren
de kweldervorming en
verbinden gelijk het
buitendijks en binnendijks
gebied.
Fryslân aan Zee, Buro Harro
13

14
Landaanwinningsprojecten die niet ingepolder zijn, zoals deze bij de pier van Holwerd. Nu geweldig
mooie, uitgestrekte natuurgebieden die tevens de kust beschermen tegen de stijgende zee.
Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit
1: Als de zee stijgt en de zeebodem niet, neemt de waterdiepte toe. De golfslag, die maatgevend is,
neemt nog meer toe. De dijk zal dus onevenredig meer omhoog moeten.
2: Als de zee stijgt en de zeebodem stijgt mee, blijft de golfkracht gelijk en zal de dijk evenredig veel
omhoog moeten als de zeespiegel stijgt.
3: Als de zeebodem harder stijgt dan de zee, ontstaan kwelders. Dat kan actief in gang gezet worden.
Hierdoor neemt de waterdiepte, en dus de golfdiepte af, en kunnen de dijken goeddeels hetzelfde blijven.
De investering wordt dus gedaan in de Waddenzee, in plaats van in een nog hardere dijk.

Pieren en andere maatregelen stuimuleren de kweldervorming. In de verte een dobbe. Met een dynamisch, groeiend, toegankelijk kwelderlandschap tot gevolg.
Fryslân aan Zee, Buro Harro
15

16
Verblijven in de kwelders: dobbes
Vanaf de dijk zijn de kwelders prachtig, maar de
ultieme ervaring beleef je er middenin. Kijkend naar
de mateloze luchten, luisterend naar de oneindige
stilte, in slaap vallen in de intense duisternis met het
rustgevende ritme van de zee op de achtergrond.
Tot nu toe voor vrijwel niemand weggelegd, maar
door slim gebruik te maken van het typische
kwelderbouwsel, de dobbe, een exclusieve ervaring
voor de toekomstige Waddentoerist.
Bestaande dobbe in Noorderleeg Dobbe bij nacht, kamperen onder de sterren. Mogelijke gebruiksvormen van nieuwe dobbes
Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit
Dobbes zijn kunstmatige kratervormige ringdijkjes die
al eeuwen gebruikt worden als hoogwatervluchtplaats
en zoetwaterbassin voor het vee in de buitendijkse
gebieden. Maar deze dobbes zijn, al dan niet gevuld
met water, voor meer doeleinden bruikbaar: als
camping, strandje, om schapen in bijeen te drijven
of als ultiem zwembad! Strand-activiteiten die tot nu
toe aan deze Waddenkust niet mogelijk zijn - zoals
zwemmen - kunnen opeens wel, zonder het karakter
van de Wadden geweld aan te doen.
Doordat de dobbe zo onopvallend in het landschap
opgenomen wordt en het een typisch Waddenelement
is kunnen de kernkwaliteiten van deze kust- de
weidsheid, leegte, en stilte, het soms ongenaakbare,
meedogenloze karakter- ultiem ervaren worden,
zonder dat deze zelf aangetast worden.

Zwemdobbe. Eindelijk zwemmen
aan de Friese kust,
en ultieme beleving van de
Wadden.
Fryslân aan Zee, Buro Harro
17

18
terpen
Andere activiteiten, zoals een hotelfunctie, een restaurant of een parkeergarage
zouden in een ander typisch Fries kwelder-element ondergebracht kunnen worden:
de terp. De enkele intensief gebruikte delen in de kwelders, zoals de veerhaven op
de pier bij Holwerd, kunnen in holle terpen ondergebracht worden waardoor de
negatieve invloed hiervan op de ruimte van de kwelders ongedaan gemaakt wordt.
In zo’n terp, of enkele terpen bij elkaar, kun je een restaurant, exclusief hotel of
vergaderruimte onderbrengen. Kunnen de tientallen Waddenorganisaties eindelijk
over de Wadden praten in het gebied zelf.
Terpen van afstand, bijvoorbeeld op de pier van Holwerd.
Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit
Holle terp, met parkeergarage, hotel-restaurant etc. Zelfs drukker programma zoals op sommige plekken
nu storend aanwezig, kan op typisch Wadden-eigen manier ingepast worden.

Restaurant in holle terp, midden
in een voedsellandschap
bij uitstek. Oesters, mossels,
kokkels, lam, gans, zeekraal,
zeekool, etc. De kwelders zijn
letterlijk voedselbanken. Eet
je uitzicht!
Fryslân aan Zee, Buro Harro
19

20
( 3 ) Opnieuw verbinden / vaarten als schakel tussen
binnenland en waddenzee
Fryslân: land op waterbasis
Fryslân is van water. Het boezemsysteem dat met één waterpeil alles met alles
verbindt maakt varen één van de grootste trekpleisters van Fryslân. Als het
hard vriest is de attractie wellicht nog groter: het al dan niet doorgaan van de
Elfstedentocht houdt de gemoederen in heel Nederland winters lang in de greep.
Vroeger, vóór de auto, ging in Fryslân alles over water. Dus alles wat niet goed
verbonden was met water werd wel verbonden door een uitgebreid netwerk van
vaarten en opvaarten. Natuurlijk was ook de Waddenzee verbonden met dit
netwerk. Kustplaatsjes waren met zowel binnenwater als de zee verbonden. Maar
terwijl Fryslân nog altijd op z’n mooist is vanaf het water en je op die manier bijna
overal kan komen is de link met de Waddenzee verdwenen. Door de aanlandingen
kwamen kustplaatsjes plompverloren in het binnenland te liggen. Vaarten lopen nu
vaak dood en de zeedijk heeft ook de vaarverbindingen doorgeknipt. Ook hierdoor
hangt de Waddenzee, toch Frieslands grootste water, er gek genoeg een beetje bij.
Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit
Het Noorden: niet langer het eind van de wereld
Door de aanwezige (restanten van) vaarten op te waarderen kan de Waddenzee
weer onderdeel worden van het succesvolle vaar- en schaatsnetwerk van Friesland.
Afgelopen jaren is er al hard gewerkt aan het verbeteren van vaarten in het zgn.
‘Friese meren project’. Een laatste slag zou de slag naar zee zijn. Hierdoor is
de noordelijke schil van Fryslân niet langer het eind van de wereld waar alles
doodloopt op die harde dijk, maar het intermediair tussen Waddenzee en Friese
meren, waardoor de kwaliteiten van het Noorden niet langer verhuld blijven.
Het versterken van het vaartennetwerk kan tegelijkertijd een vergroting van de
zoetwaterbuffercapaciteit betekenen voor het Noorden. Door deze opknapbeurt te
combineren met een padensysteem langs het water worden meerdere vliegen in
één klap geslagen. Daardoor is het bijvoorbeeld mogelijk de Elfstedentocht écht,
langs het water, te wandelen en fietsen. Het nu slecht toegankelijke kustlandschap
wordt ook aan landzijde goed ontsloten. De groentetuin van het Noorden wordt
opengesteld voor publiek.

Plankaart waarin de vaarten
naar de Waddenzee als routes
hersteld zijn. De nieuwe
kwelderkust, de Waddenzee
en het boezemsysteem als
onderdeel van een natuurlijk
en recreatief netwerk.
Fryslân aan Zee, Buro Harro
21

22
Fryslân, waar de auto aan het water ondergeschikt is. De mooiste kant van het landschap, de voorkant, beleef je vanaf het water.
Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit

Water verbindt alles met
alles. Terpen (paars) melkfabrieken
(rood), molens
(oranje) en de oude boerderijen
liggen allemaal aan het
water. Het is de cultuurhistorische
kapstok van het Friese
landschap.
Fryslân aan Zee, Buro Harro
23

24
Situatie nu: doodlopende vaarten
Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit
Voorstel: herstelde vaarten verbinden Waddenzee en Friese meren. Het Noorden als volwaardig onderdeel
van het waternetwerk van Friesland.

De gekerfde kust. Waar
de vaarten uitmonden in
de Waddenzee liggen de
logische inhammen van de
nieuwe kwelders. Zoet-zout
gradiënten worden zo weer
hersteld, migratie voor vissen
én mensen weer mogelijk.
Impressie van mogelijke
situatie bij Zwarte Haan.
Haventje op dit kruispunt
van wateren. In de kwelders:
een kampeer- en een zwemdobbe.
Fryslân aan Zee, Buro Harro
25

26
De prachtige Holwerder Vaart... Loopt nu nog dood in armetierig haventje.
Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit

Door het koppelen van
wandel- en fietspaden aan
het opgeknapte waternetwerk
ontstaat een aaneengesloten
netwerk van routes.
Verbreding van de vaarten
vergroot de zoetwaterbuffer.
Ecologische overs versterken
het ecologisch netwerk en
brengen een aangename
zachtheid in het stoere,
ongenaakbare landschap.
(impressie Holwerder Vaart
met toegevoegd pad).
Fryslân aan Zee, Buro Harro
27

28
Voorbeeldsituatie: Vaart bij Holwerd doorgetrokken de Waddenzee in, langs de pier met terpen en dobbes.
Waddenzee wordt juist naar binnen getrokken.
Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit
Terpdorp Holwerd nu. Voormalige kustplaats is z’n oorsprong kwijt en ligt een tikje verloren tussen de
akkers. De huidige zeedijk op de achtergrond, de oude zeedijk op de voorgrond.

Impressie van Holwerd
aan zee. Holwerder Vaart
weer doorgetrokken naar de
Waddenzee. Sluis in zeedijk
reguleert water en scheepvaart.
Holwerd heeft z’n ziel
terug.
Fryslân aan Zee, Buro Harro
29

30
( 4 ) Conclusies / werelderfgoed opent zijn deuren
Noord Friesland is nu nog letterlijk het einde van de wereld. Wegen en waterlopen
lopen dood voor of op de zeedijk, de dijk zelf is een geasfalteerd cultuurtechnisch
element, die Friesland losgeknipt heeft van de zee en van waar de dynamische
Waddenzee slecht beleefbaar is. Noord Friesland is daardoor een doorvoergebied
voor wie de sprong naar de eilanden wil maken, geen bestemming. Het prachtige
landschap met bijzondere terpdorpen, voormalige kustplaatsen, kerken, molens,
boerderijen raakt zodoende in verval, veel staat te koop en voorzieningen
verdwijnen. Dit bijzondere landschap is tevens een enorme groentetuin.
Kraamkamer van de pootaardappel en voedselbank van tal van andere groenten.
Ook het buitendijkse gebied moet niet vergeten worden. De culinaire rijkdom die
hier letterlijk voor het oprapen ligt wordt nu vooral nog geëxporteerd, maar met
de andere ‘trage kwaliteiten’ van dit gebied - de rust, weidsheid, dynamiek van de
natuur - vormen ze een aanbod waar juist zoveel vraag naar is.
Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit
Door dit ontwerp wordt een bestemming toegevoegd aan het Noorden: een
groot, weids kwelderlandschap, dat nu ook ontsloten en beleefbaar gemaakt
wordt. Waar die unieke kwaliteiten gevoeld en geproefd kunnen worden. Door dit
kwelderlandschap en de Waddenzee ook nog op het onvolprezen waternetwerk
van Friesland aan te takken loopt Friesland niet langer dood, maar ontstaat een
kustgebied als intermediair tussen meren en Waddenzee. In plaats van een dijk
krijgt Friesland weer een kustgebied, die volwaardig onderdeel van werelderfgoed
de Waddenzee is. Friesland ligt weer aan zee.

Uitzicht vanuit kerktoren in voormalige kustplaats op de Waddenzee.
Door de vaak leegstaande kerken of kerktorens te hergebruiken, als
B&B bijvoorbeeld, kan de link met de Waddenzee verder verstevigd
worden.
Lekker landschap: kwelders vol zeekraal. Onderbenut kapitaal van
het kustgebied.
Japanse Oester. Werd jarenlang gezien als een plaag in de Waddenzee.
Wat een heerlijke plaag! In Friesland nog nauwelijks gegeten of
te koop. Oesterbanken kunnen bijdrage leveren in kweldervorming
en kustverdediging.
Fryslân aan Zee, Buro Harro
31

32
( 5 ) colofon
Initiatiefnemer:
Atelier Fryslân
Eewal 66
8911 GT Leeuwarden
t 058 - 2333980
e info@atelierfryslan.nl
w www.atelierfryslan.nl
Mark Berger
Ingrid Elgersma
Ilse Luijken
Peter de Ruyter
Abe Veenstra
Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit
Uitvoerend advies bureau:
Buro Harro
Burg. Weertsstraat 15
6814 HL Arnhem
t 06 54692908
e mail@buroharro.nl
w www.buroharro.nl
Jolijn van den Berg
Harro de Jong