Tweede druk_Via Oost, boekje.indd - Gemeente Nijmegen
Via
Oost
Romeinse wandel/fietsroute Nijmegen-Oost
€1,50
Lengte:
6,5 km.
Fiets- of wandeltocht.Uitgezonderd
de eerste
500 meter, die zijn
alleen per voet af te
leggen.
Start van de route:
Godenpijler op het
Kelfkensbos.
2
Inleiding
Romeinse wandeling door Nijmegen-Oost
Nijmegen was ooit de grootste en belangrijkste
Romeinse plek van Nederland. Vanaf ongeveer
20 voor Christus tot 400 na Christus bewoonden
de Romeinen dit gebied. Ze bouwden hier
een legerkamp met een imposant hoofdgebouw
zo groot als de St. Stevenskerk, maar ook een
amfitheater, markten, tempels en badhuizen. De
Romeinen hebben niet op één plek in Nijmegen
gewoond en gewerkt, maar op drie verschillende
plekken: grofweg in Nijmegen oost,
Nijmegen centrum en Nijmegen west. Deze
plekken hebben elk op hun eigen tijd, een eigen
rol gespeeld.
Vroeg-Romeinse periode ± 20 voor Chr. - ca. 70 na Chr.,
geprojecteerd op de plattegrond van nu.
3
Helaas is weinig meer te zien in de stad van nu.
Gebouwen zijn in de loop der tijden gesloopt,
bouwmaterialen zijn hergebruikt en gebruiksvoorwerpen
zijn langzamerhand vergaan. Vaak
zien we alleen in de grond nog iets Romeins
terug. Maar dat gaat veranderen. De gemeente
heeft een project opgestart om het Romeinse
verleden weer zichtbaar te maken. Onderdeel
daarvan zien drie wandelroutes, respectievelijk
Via Oost, Via Centrum en Rondje Oud West.
Midden-Romeinse periode ± 70 - 270 na Chr.,
geprojecteerd op de plattegrond van nu.
Poort Augusteïsche
legerplaats
(afbeelding: Paul Maas
& Eric van Rootselaar).
Marktgebouw. © PANSA
BV - reconstructie Kees
Peterse; computerstill
Gerard Jonker. Collectie
Museum Het Valkhof.
4
De Romeinen in Nijmegen
Vroeg-Romeinse periode, ± 20 voor Chr. - 70 na Chr.
Rond 20 voor Christus trokken de Romeinen
met een grote legermacht naar ons land. In
Nijmegen-Oost legden ze op de Hunnerberg
een groot legerkamp aan, gevolgd door een
commandopost op het nog hoger gelegen Kops
Plateau. Even daarna bouwden ze op en rond
het Valkhof een hoofdstad voor de Bataven,
Oppidum Batavorum.
De midden-Romeinse periode, ± 70 - 270 na Chr.
Tijdens de Bataafse Opstand in 69-70 werd
Oppidum Batavorum door brand verwoest. In
Nijmegen-West werd een compleet nieuwe stad
gebouwd, Ulpia Noviomagus. Deze stad kreeg
rond het jaar 100 officiële stadsrechten en is
daarmee met afstand de eerste en oudste stad
van Nederland. In Nijmegen-Oost herbouwden
de Romeinen het legerkamp op de Hunnerberg,
eerst van hout en later in steen. Aan de Waalkade
beneden het Valkhof lag in deze periode
een kleine handelsnederzetting.
De laat-Romeinse periode, ± 270 - 400 na Chr.
Na ongeveer tweehonderd jaar werd de stad
Ulpia Noviomagus in West verlaten. De overgebleven
bevolking trok zich terug rond het Valkhof,
waar een imposant fort hen beschermde.
Vlak na het jaar 400 namen de Franken de
macht over en verdwenen de Romeinen geruisloos
van het Nijmeegse toneel.
godenpijler met keizer
Tiberius (afbeelding
Museum Het Valkhof).
Ga links om Museum
Het Valkhof,
onder het bruggetje
door, het Hunnerpark
in, rechtdoor
langs de rand van
het park tot op het
vierkante terras (2).
5
Limes
Romeins Nijmegen vormde een belangrijke schakel
in de limes, de grens van het voormalige Romeinse
Rijk. De limes is een soort verdedigingslinie die
dwars door Europa loopt en Nederland doorsnijdt
van Nijmegen tot Katwijk aan Zee. Limes is Latijn
voor ‘grens’ en ‘pad’. De linie bestaat uit een systeem
van versterkingen (wachttorens en forten),
transportroutes en nederzettingen. Het verdedigingssysteem
werd aangestuurd vanuit het militaire
hoofdkwartier op de Nijmeegse heuvelrug. Nijmegen
wordt daarom ook wel gezien als de hoofdstad van
de Nederlandse limes.
1 Godenpijler
Het onderste deel van deze zonnewijzer is een
kopie van een gedeelte van de godenpijler die
ongeveer op deze plek heeft gestaan. Keizer
Tiberius liet de godenpijler rond het jaar 17 oprichten
in het kersverse stadje Oppidum Batavorum.
De pijler staat symbool voor het begin van
de Romeinse invloed in onze streken, waarmee
Nederland op de drempel stond van een
compleet nieuw tijdperk. De pijler diende als
uithangbord van de Romeinse cultuur, waarop
je kunt zien wie de baas is en welke goden de
voorkeur genieten. De keizer zelf staat er ook
op, als overwinnaar. De godin Victoria kroont
hem met een lauwerkrans. U ziet ook Diana, godin
van de jacht, Ceres, godin van de landbouw
en Apollo, god van de kunsten en muziek. Twee
van de zes blokken waaruit de pijler bestond,
zijn in 1980 teruggevonden op dit plein en nu te
zien in Museum Het Valkhof.
Daal de trap af.
Steek bij de
verkeerslichten het
Traianusplein over,
steek vervolgens
rechts de grote weg
over richting Hotel
Belvoir. (kijk uit bij
de laatste oversteekplaats,
daar
staan geen verkeerslichten!).
Ga het voetgangerspad
omhoog.
Volg de rand van
de stuwwal met het
weergaloze uitzicht
(3).
6
2 Mijlpaal
Naast het terras staat een ‘moderne’ mijlpaal,
geplaatst tijdens de opening van de Via Romana.
Hij ziet er tamelijk nieuw uit en lijkt niet echt
op de verweerde mijlpalen die we kennen uit de
rest van Europa. Bedenk echter dat alle mijlpalen
ooit net zo nieuw waren als deze. Mijlpalen
markeerden vroeger de Romeinse snelwegen.
Ze stonden – de naam zegt het al – om de mijl,
zo’n 1,5 km. Behalve de afstand tot de volgende
stad vermeldden ze ook de naam van de keizer
die de weg had aangelegd of gerepareerd. Ze
dienden dus ook voor keizerlijke propaganda.
In de verte, aan de andere kant van het
Traianusplein, ziet u een standbeeld van keizer
Traianus. De keizer schonk rond het jaar 100
Nijmegen stadsrechten en stichtte tegelijk Colonia
Ulpia Traiana, het Duitse Xanten. Traianus
is daarmee officieel de grondlegger van beide
steden. Traianus heeft ook de wegen verbeterd,
blijkens een teruggevonden mijlpaal met zijn
naam uit Beek.
Standbeeld keizer Traianus. Mijlpaal.
Volg de rand van de
stuwwal. U komt nu
op het trottoir langs
de Batavierenweg.
Loop rechtdoor tot
na het eerste appartementencomplex
aan uw linkerhand
(4).
Eerste weg rechts
(Ottostraat), einde
van de weg links en
meteen rechts
(Jezuïetenlaan) (5).
7
3 Grafmonumenten
Op deze markante plek, bovenop de stuwwal,
zijn fundamenten van twee grafmonumenten
gevonden. Onder de ene lag een grafkelder
met vijf skeletten. De andere was 10 bij 9 meter,
wat wijst op een hoogte van pakweg 15 meter.
De Romeinen deden niet al te moeilijk over de
dood. Wie het zich kon veroorloven, bouwde
een groot grafmonument op een opvallende
plaats. Meestal aan een van de uitvalswegen
van de stad, maar in dit geval bovenop de
stuwwal. Op de plek van het kantoor van Royal
Haskoning, aan uw rechterhand, lagen verschillende
gebouwen, onder andere een groot
stenen gebouw van minstens 55 bij 30 meter.
Dit ‘wijkje’ hoorde bij het kampdorp van de legerplaats
die we straks tegenkomen.
4 Vrouwendaal
De stuwwal is een overblijfsel uit de IJstijd.
Grote gletsjers schoven vanuit Scandinavië
een enorme berg van zand, leem en grind voor
zich uit. Precies bij Nijmegen stopte het ijs
en trok zich weer langzaam terug en liet een
heuvelrand liggen: de stuwwal. Wind en regen
topten de heuvel af en maakten er een plompe
zandhoop van. De steile helling hier is dan ook
niet te danken aan ijs, wind en regen, maar aan
de kracht van de rivieren. Rijn en Waal braken
door de opgeworpen heuvels tussen Arnhem
en Nijmegen en schuurden de stuwwal uit tot
een vervaarlijk ravijn. Bij goed weer ziet u aan
de horizon de Veluwe opdoemen; eens zat de
Nijmeegse stuwwal daar aan vast. Op deze plek
snijdt een dal diep in de stuwwal. Het is een natuurlijk
dal dat de Romeinen handig gebruikten
als gracht en westelijke grens voor hun eerste
legerplaats.
Ga linksaf, de Pater
Blommaertlaan in.
Let vooral ook op
de huizen in deze
wijk, die van de
architect klassieke
elementen hebben
meegekregen (6).
Rechtdoor (de laan
gaat over in de
Praetoriumstraat)
tot aan de afslag
naar de Eugene
Lückerstraat (7).
8
5 Toegangspoort castra
(Augusteïsche legerkamp)
Ongeveer in de voortuin van de huizen aan
de Jezuïetenlaan 18-20 stond de westelijke
toegangspoort van het eerste Romeinse legerkamp
van Nederland. Het legerkamp (of castra)
is aangelegd tijdens de regeringsperiode van
keizer Augustus, rond 20 voor Christus.
Nijmegen vormde in de jaren daarna een soort
springplank voor militaire campagnes richting
Germanië. Het legerkamp is maar een paar jaar
in gebruik geweest. In het kamp was plaats voor
ruim twee legioenen, minstens 15.000 soldaten.
De gebouwen waren van hout.
6 Mansio (Tiende Legioen)
Na de Bataafse Opstand, in 71 na Chr., werd op
de plek van het oude legerkamp opnieuw een
legioensplaats ingericht, bestemd voor het
Tiende Legioen. Het was geschikt voor één
legioen en dus kleiner dan zijn voorganger. U
staat hier binnen de wallen van het oude
Augusteïsche legerkamp, maar buiten de muren
van het nieuwe. Het nieuwe kamp trok veel
bedrijvigheid aan zoals schoenmakers, smeden,
handelaars, herbergiers en prostituees. Om een
voorbeeld te noemen: als we er van uitgaan dat
legionairs per jaar vier paar sandalen versleten,
moesten per jaar 40.000 nieuwe sandalen
worden gemaakt. Door al deze bedrijvigheid
groeide rond het legerkamp een soort nederzetting,
een kampdorp of canabae.
Reconstructie herberg
in het archeologisch
themapark Archeon in
Alphen aan de Rijn.
Loop verder de
Praetoriumstraat
af (u betreedt nu
het terrein van de
legerplaats van het
Tiende Legioen!),
einde van de weg
links (Huygensweg),
daarna eerste weg
rechts (Ubbergseveldweg)
(8).
9
Achter de huizen aan de Pater Blommaertlaan
25-31 stond een enorme herberg of mansio van
40 bij 25 meter. Als u wilt zien hoe deze herberg
er precies uit zag, moet u een bezoekje brengen
aan Archeon in Alphen a/d Rijn: daar is hij tot in
details herbouwd. U kunt er zelfs Romeins eten.
7 Praetorium en grachten
(Augusteïsche legerkamp en Tiende
Legioen)
In deze buurt liggen resten van het oude en
nieuwe legerkamp boven elkaar. De Eugene
Lückerstraat ligt net buiten de muren en grachten
van het nieuwe legerkamp uit het eind van
de eerste eeuw. Toen de Romeinen van het
Tiende Legioen deze grachten aanlegden,
groeven ze dwars door de resten van een groot
houten gebouw: de commandantwoning
(praetorium) van het oude Augusteïsche legerkamp.
Waarschijnlijk was er op dat moment
weinig van het praetorium over - het was
immers al tientallen jaren niet meer gebruikt!
De Romeinen legden hier een typische dubbele
spitsgracht aan: twee brede, droge grachten
waarvan de bodem uitliep in een punt.
Doorsnede van de twee grachten rondom de legerplaats
van het Tiende Legioen.
Loop een paar
meter verder, naar
basisschool de
‘Sterredans’ op
nummer 95-97 (9).
10
8 Principia (Tiende Legioen)
We zijn weer terecht gekomen op de hoofdweg,
die binnen het legerkamp via principalis heet.
Precies in het midden van het kamp lag het
hoofdkwartier, de principia. Dit was het kloppend
hart van alle militaire activiteit. Op de
binnenplaats van de principia verzamelden de
legionairs om te worden toegesproken door de
bevelhebber. Het gebouw zelf bevatte onder
andere een grote rechtszaal en een heiligdom
waar de veldtekenen werden bewaard, zoals
vaandels van de verschillende cohorten en het
statief met de legioensadelaar. De Nijmeegse
principia is, vanuit militair oogpunt, verreweg het
belangrijkste Romeinse gebouw van Nederland.
De Romeinen bouwden het in monumentale
stijl. De architectuur doet niet onder voor gebouwen
uit Rome. Een reconstructie is te bewonderen
in Museum Het Valkhof. In de tuin links van
Ubbergseveldweg 64 liggen nog altijd de funderingen
van de monumentale toegangspoort
verscholen onder het gras.
Hoofdkwartier van het Tiende Legioen. © PANSA BV
- reconstructie Kees Peterse; computerstill Gerard Jonker.
Collectie Museum Het Valkhof.
Loop door naar
de kruising met de
Broerweg en de
Beekmandalseweg
(10).
Reconstructie wandschildering
uit een officierswoning
(afbeelding
Museum Het Valkhof).
11
9 Officierswoning
(Tiende Legioen)
We bevinden ons nog steeds in het legerkamp.
Ten noorden van de via principalis -ter hoogte
van de Sterredans en daarachter- lagen enkele
grote officierswoningen met binnenhof. De
officieren hielden wel van enige luxe, zoals blijkt
uit teruggevonden muurresten met wandschilderingen.
Even verderop aan de via principalis
lagen stenen manschapsbarakken voor de
soldaten. De legionairs hadden een relatief rustige
tijd. In de pakweg dertig jaar dat het Tiende
Legioen hier heeft gelegen, hoefden ze nauwelijks
in actie te komen. De legionairs waren
Romeinse burgers uit verschillende streken en
met verschillende culturen. Ze waren vooral van
Spaanse afkomst, maar teruggevonden grafstenen
verraden ook de herkomst van soldaten uit
Verona, Turijn, Brescia (Italië) en Amphipolis in
Macedonië. Rond het jaar 105 was het zo rustig
geworden in Nijmegen dat keizer Trajanus het
Tiende Legioen met een gerust hart weg kon
halen. Het legioen vertrok met een marstempo
van dertig kilometer per dag naar Aquincum
(Boedapest), om mee te vechten in de Dacische
Oorlog. Daarna is de legerplaats van het
Tiende Legioen door diverse andere eenheden
gebruikt. Aan het eind van de tweede eeuw is
het verlaten.
Rechtsaf, de Broerweg
in. Na 200
meter ziet u rechts
het Esdoornplein.
De huizen aan de
overkant staan
ongeveer op de
plek van de muren
van de legerplaats
van het Tiende
Legioen. Sla na het
passeren van het
plein linksaf (Populierstraat)
(11).
12
10 Poort (Augusteïsche leger -
plaats en Tiende Legioen)
Precies op het einde van de Ubbergseveldweg
stond de houten, oostelijke poort van de oude
legerplaats uit de tijd van Augustus. Ook de
toegangspoort van de nieuwe legerplaats van
het Tiende Legioen lag ongeveer hier. Als u de
kruising oploopt, loopt u dus beide legerkampen
uit. De Beekmandalseweg aan uw linkerhand
is een natuurlijk, aflopend dal dat de Romeinen
uitgroeven om te gebruiken als toegangsweg en
gracht. Links boven de Beekmandalseweg kunt
u zien hoe het terrein van de legerplaats zich
verder uitstrekt tot aan de rand van de stuwwal.
Duidelijk ervaart u hier het hoogteverschil,
precies ook de reden waarom de Romeinen dit
terrein uitkozen voor het aanleggen van hun
legerplaats. Het is de meest strategische locatie
in de wijde omgeving. De aanblik van deze
hooggelegen, ommuurde vesting moet geweldig
zijn geweest. En voor mogelijke vijanden nogal
ontmoedigend.
De legerplaats van het Tiende Legioen in vogelvlucht
met links het forum, rechts de stuwwal (illustratie Kelvin
Wilson).
Marktgebouw. © PANSA
BV - reconstructie Kees
Peterse; computerstill
Gerard Jonker. Collectie
Museum Het Valkhof.
Loop de Eikstraat
af, sla rechtsaf
(Ubbergseveldweg).
Linksaf de Traianusstraat
in (dat is het
3e straatje links bij
de sportveldjes).
Steeds rechtdoor,
het zandpad in,
aan het eind van
de stuwwal met de
bocht mee naar
rechts (12).
13
11Marktgebouw
(Tiende Legioen)
Deze buurt verbergt de resten van een gigantisch
marktgebouw of forum. Het marktgebouw
had een omvang van 135 bij 165 meter en is
daarmee het grootste Romeinse gebouw van
Nederland. Op de grote binnenplaats werd handel
gedreven. Vanwege de zandige ondergrond
lieten de Romeinen de houten vloer van tienduizend
vierkante meter op 50.000 paaltjes rusten.
Het hoofdgebouw kreeg dezelfde monumentale
architectuur als de principia van de legerplaats.
Alle inspanningen ten spijt heeft het forum waarschijnlijk
niet lang gefunctioneerd. In dezelfde
tijd - aan het eind van de eerste eeuw - bouwden
de legionairs ook mee aan een nieuwe nederzetting
in Nijmegen-West. Die nederzetting
kreeg van keizer Traianus rond het jaar 100 de
naam Ulpia Noviomagus. Noviomagus betekent
letterlijk ‘Nieuwmarkt’. Als er een nieuwe markt
is, moet er ook een oude zijn, zo redeneren
de archeologen. Dat zou dus deze moeten
zijn, hier in het Rooie Dorp. In de straten zijn
de contouren van het marktgebouw met grijze
strepen aangebracht in het plaveisel. In de Populierstraat
treft u de zuidelijke vleugel aan. Om
een indruk te krijgen van de omvang van het
gebouw: loop door naar de kruising van de Eikstraat.
Links in de verte ziet u de Ubbergseveldweg
liggen. Tot daar liep ook het marktgebouw.
14
12 Legerplaats Kops Plateau
U loopt hier het legerkamp van het Kops Plateau
binnen. Dit kamp is aangelegd rond 10
v.Chr., kort na de grote legioensplaats op de
Hunnerberg. Bovendien lagen er nog drie kleine
hulpkampen rondom. Archeologen vonden
hier weinig spullen van gewone soldaten en juist
heel veel van officieren, zoals grote hoeveelheden
duur serviesgoed. Ook trof men in afvalkuilen
een pot makrelen uit Spanje en een pot met
dertig zanglijsters uit de Ardennen. Kennelijk
waren ze bij aankomst bedorven en meteen
weggegooid. Het legerkamp is relatief klein en
heeft niet de karakteristieke rechthoekige vorm,
maar is meer halfrond of ovaal. Alles wijst erop
dat het kamp was ingericht als commandopost
voor de grote militaire campagnes naar Germanië
tussen 10 v.Chr. en 16 na Chr. Rond het jaar
25 werd het kamp verkleind. Waarschijnlijk trok
er toen een afdeling Bataafse ruiters in, gezien
de talloze vondsten van paardentuig, ruiterhelmen
en gezichtsmaskers.
Pot met botjes van 30 zanglijstertjes (afbeelding Museum
Het Valkhof).
Volg het pad langs
de stuwwal, voorbij
de driesprong van
paden, tot aan een
overdwars gelegen,
ongeveer een meter
brede geul (13).
15
De Bataven waren goed bevriend met de
Romeinen en stonden bekend om hun moed,
hun zwemkunst en hun paarden. De Romeins-
Bataafse vriendschap liep een ernstige deuk
op tijdens de Bataafse Opstand in het jaar 69,
maar werd een jaar later alweer hersteld. De
legerplaats op het Kops Plateau bleef sindsdien
verlaten en is tot op heden onbebouwd gebleven.
Legerplaats Kops Plateau geprojecteerd op de plattegrond
van nu.
Volg het pad enkele
meters, waar u een
zitbankje tegenkomt
(14). 14
16
13 Poort en weg
(Legerplaats Kops Plateau )
De geul in de bodem markeert de noord-zuidelijk
gerichte hoofdweg van de legerplaats.
Waar de weg uitkomt op de rand van de stuwwal
stond een grote toegangspoort. Aan de
loop van het hekwerk kunt u zien dat de heuvel
hier iets naar achteren wijkt, als om plaats te
maken voor de poort. De Romeinse weg loopt
hier nog altijd steil naar beneden achter het
hek met het bordje ‘Eigen Weg’ (privé-terrein!).
Geheel in traditie legden de Romeinen ook hier,
op de steile helling, een dubbele gracht aan.
Een beetje overbodig. Let ook op het grandioze
uitzicht!
Commandantswoning
(Legerplaats Kops Plateau )
We zijn hier aanbeland bij het hoogtepunt van
de wandelroute - zowel letterlijk als figuurlijk.
Op deze plek lag het praetorium, de woning van
de commandant. De woning was gebouwd met
muren van bepleisterd vakwerk en was voorzien
van mediterrane snufjes zoals kelders, zuilengalerijen
en een tuin als binnenplaats. Normaal
gesproken vinden we zulke grote woningen
alleen in een legioensplaats, zoals die van het
Tiende Legioen op de Hunnerberg. Dat ook
deze relatief kleine legerplaats een grote commandantswoning
bezit, duidt op een bijzondere
situatie. Vermoedelijk bood deze woning tijdelijk
onderdak aan de opperbevelhebber van de
Romeinse legers tijdens de Germaanse campagnes.
Daarbij denken we in eerste instantie
aan Drusus, de geadopteerde zoon van keizer
Augustus. Lang heeft Drusus niet van zijn Nijmeegse
woning kunnen genieten.
Commandantswoning. ©
PANSA BV - reconstructie
Kees Peterse; computerstill
Marla Smith.
Collectie Museum het
Valkhof.
17
In 9 v.Chr. stierf hij tijdens een veldtocht in
Germanië na een ongelukkige val van zijn
paard. Zijn broer Tiberius, de latere keizer, nam
het bevel over. In 9 na Chr. leidde bevelhebber
Varus vanuit deze streken een campagne tegen
de Germanen. De Romeinen liepen in een
hinderlaag waarbij drie legioenen (bijna 20.000
man) werden uitgemoord. Vijf jaar later startte
Drusus’ zoon Germanicus - alweer vanuit onze
streken - een wraakexpeditie tegen de Germanen.
Het lukte hem om twee van de drie verloren
legioensadelaars te heroveren. In het jaar
16 riep keizer Tiberius hem terug naar Rome.
Als aandenken aan de zege op de Germanen
liet Tiberius in de stad Oppidum Batavorum een
monument oprichten: de Nijmeegse godenpijler,
waar we onze wandeling zijn gestart.
Loop verder over het pad langs het lindenlaantje
(dus niet links door het laantje). Na
enkele meters komt u bij een kruispunt van
paden, gaat u hier rechtdoor. Na ± 10 meter
kruist u een geul van een halve meter breed.
Deze geul geeft de contouren aan van de gracht
rond de legerplaats. Hij is nog op een groot deel
van het terrein waarneembaar. Ga rechtdoor,
houd een beetje links aan in de richting van de
appartementen aan het laantje. Sla bij het laantje
(Lindenlaan) rechtsaf, einde weg links (Ubbergseveldweg),
met de bocht mee naar rechts.
18
Vanaf dit punt heeft u drie mogelijkheden:
- Met de bus terug naar het centrum;
- Wandelend terug naar het centrum, via de
beschreven route;
- Verder wandelen naar Xanten
(zie wandelroute ‘In de voetsporen van
Traianus’).
Als u met de bus terugwilt, kunt u op het
kruispunt kiezen:
- of linksaf de Ubbergse Holleweg af naar
Ubbergen, waar u na 300 meter uitkomt op de
Rijksstraatweg en lijn 6 naar Nijmegen kunt
nemen;
- of rechtsaf (Holleweg) waar na u na 250 meter
op de Berg en Dalseweg, hoek Hengstdalseweg
uitkomt en lijn 2 kunt nemen.
Als u terug wilt wandelen naar het centrum, volg
dan bijv. onderstaande route:
Ga het smalle fietspaadje omhoog (Kruisweg).
Loop het Tiberiusplein
over langs het
fietspad, de Caesarstraat
in.
Einde van de weg
rechts, de Berg en
Dalseweg op. Dit
was in de Romeinse
tijd de belangrijkste
doorgaande weg.
Bij de kruising met
de Broerweg/Broerdijk(verkeerslichten)
even stoppen
(16).
Loop rechtdoor
over de Berg en
Dalseweg. Met de
bocht mee naar
rechts. Na 200
meter rechtsaf, voor
het Canisiuscollege
langs (17).
19
15 Grafvelden
Links van u ligt een middelgroot Romeins grafveld.
Rond de legerplaatsen op de Hunnerberg
en het Kops Plateau liggen duizenden
Romeinse soldaten begraven. De locatie van
een graf geeft ook de status van de overledene
aan. Rijke en belangrijke mensen - zoals officieren
- kregen een plekje dicht bij de hoofdweg,
ongeveer de huidige Ubbergseveldweg.
De gewone soldaten werden bijgezet in een
eenvoudig graf op een verder weg gelegen grafveld,
zoals hier op de Kruisweg. Vaak vinden
archeologen niet meer dan een urn met crematieresten
en de overblijfselen van meegegeven
legersandelen: een handjevol spijkers.
16 Aquaduct (Tiende Legioen)
De Broerdijk die aan uw linkerhand iets naar
beneden loopt, was vroeger nog een echte
dijk en lag dus veel hoger. De soldaten van het
Tiende Legioen legden deze dijk aan als een
grote aarden dam om een houten waterleiding
te dragen. De waterleiding (aquaduct) was in
totaal vijf kilometer lang en was bedoeld om
bronwater uit Berg en Dal naar de legerplaats
te voeren. Het Gilde Nijmegen organiseert
regelmatig wandelingen langs het tracé van het
aquaduct (www.gildenijmegen.nl).
Ga verder over
de ventweg, sla
rechtsaf (Berg en
Dalseweg). De Berg
en Dalseweg vormt
hier precies de zuidelijke
grens van de
jongste legerplaats.
Bij het stoplicht
linksaf, de Dommer
van Poldersveldtweg.
Eerste weg
rechts (Rembrandtstraat).
Na ca. 300
meter, kruising met
de Mesdagstraat
(18).
20
17 Kerkpad (Tiende Legioen)
Achter de kerk, haaks op de Berg en Dalsweg,
ligt een pad. Het ligt ongeveer op de plek van
een van de hoofdwegen van de legioensplaats,
de via decumana. Deze weg, en dus ook het
kerkpad, leidt rechtstreeks naar de principia aan
de Ubbergseveldweg.
18 Amfitheater (Tiende Legioen)
Op en rond de kruising van de Rembrandtstraat
en de Mesdagstraat stond in de Romeinse tijd
een groot amfitheater voor minstens 10.000
bezoekers. Deze verre voorvader van het moderne
voetbalstadion was het enige amfitheater
op Nederlands grondgebied. Het lag op een
steenworp afstand van de legerplaats maar een
heel eind buiten de muren van de stad Ulpia
Noviomagus in Nijmegen-West.
Contouren amfitheater geprojecteerd op plattegrond van nu.
Afbeelding gladiator op
scherf, gevonden in Ulpia
Noviomagus.
Loop rechts de
Mesdagstraat in, ga
linksaf de
Vermeerstraat in.
Aan het einde van
de Vermeerstraat
ziet u in de straat de
contouren van een
toren van de
Augusteïsche
legerplaats (19).
21
Gewoonlijk lag een amfitheater binnen de
stadsmuren, maar in Nijmegen lijkt dat niet het
geval. De inwoners van Ulpia moesten dus een
eindje wandelen voor hun vermaak. In het amfitheater
kon men genieten van gevechten met
gladiatoren en wilde dieren, executies maar
ook van minder bloedige evenementen zoals
toneelstukken en voordrachten. De sporen zijn
wat moeilijk leesbaar. De twee kromme banen
geven de omtrek van het amfitheater aan. De
twee dicht bij elkaar gelegen rechte stukken
met de vierkanten ernaast vormen een doorsnede
door de tribunes. Als u de Mesdagstraat
doorloopt, komt u bij de kruising met de Vermeerstraat
het andere einde van het amfitheater
tegen. Als u nu terugkijkt naar het vorige
kruispunt, krijgt u een indruk van de omvang
van het gebouw.
Het amfitheater met op de achtergrond de legerplaats van
het Tiende Legioen (illustratie Bob Brobbel).
De houten poort van de
Augusteïsche legerplaats
(illustratie Paul
Maas & Eric van Rootselaar).
Loop de Vermeerstraat
uit en ga
rechts de Heydenrijckstraat
in. Aan
het einde van de
weg, steek de Berg
en Dalseweg over
en ga schuin links,
de Museum Kamstraat
in. Na 100
meter links staat het
voormalig Museum
Kam (20).
22
19 Gracht en toren
(Augusteïsche legerplaats)
In de Vermeerstraat zijn de paalkuilen van een
van de torens van de Augusteïsche legerplaats
weergegeven in de bestrating. De legerplaats
was omgeven door een houten muur met op
regelmatige afstanden houten torens. De torens
steunden op vier dikke palen in de grond. Tegen
de houten muur lag een aarden wal en twee
droge grachten zorgden voor extra verdediging.
In de straat is de binnenste gracht ook weergegeven.
De buitenste gracht lag in de Heydenrijckstraat.
Deze straat volgt de westelijke kant
van de Augusteïsche legerplaats.
De vierkante paalkuilen van de toren zijn zichtbaar
gemaakt met grijze stenen (op afbeelding rood omlijnd).
Loop verder de
Museum Kamstraat
in. Eerste straat
links (Jan van
Goyenstraat). Einde
weg links (Hugo de
Grootstraat) (21).
23
20 Museum Kam
Het voormalige Museum Kam speelde een
belangrijke rol in de geschiedenis van de Nijmeegse
archeologie. De Rotterdamse industrieel
G.M. Kam verzamelde Romeinse oudheden,
bouwde daar een prachtig museum voor en
schonk zijn bezittingen later aan de stad. De
collectie van Kam maakt inmiddels deel uit van
Museum Het Valkhof. Het gebouw zelf biedt
tegenwoordig onderdak aan het Gelders Archeologisch
Centrum en is op zichzelf een
verwijzing naar de Romeinse bouwkunst en
geschiedenis. Op het braakliggende terrein links
naast het voormalige museum liggen, moeilijk
zichtbaar, de brokstukken van de tachtig meter
lange, laat-Romeinse muur die in de jaren tachtig
aan de Waalkade is gesloopt.
Voormalig museum Kam in de Museum Kamstraat
Reconstructie-tekening:
muur en grachten van
het Romeinse fort op het
Valkhof en het huidige
Kelfkensbos.
De Voerweg was in de
Romeinse tijd nog niet
gegraven! (illustratie
Paul Maas & Eric van
Rootselaar).
Projectie van de situatie
uit de 4e eeuw op de
situatie in 2005.
(illustratie Paul Maas &
Eric van Rootselaar).
24
21 Laat-Romeins Nijmegen
U loopt hier bijna dezelfde route als de heenweg,
maar nu met een laat-Romeinse bril op.
In die vierde eeuw waren alle legerplaatsen
in Nijmegen-Oost verlaten. Ook de stad Ulpia
Noviomagus in Nijmegen-West was inmiddels
vervallen tot een ruïne. Alle activiteit concentreerde
zich op en rond het Valkhof. Het laatste
deel van de wandeling brengt ons langs enkele
plekken die ons herinneren aan deze laat-
Romeinse tijd. Op de plek waar u nu staat, lag
een grafveld uit de vierde eeuw. Het loopt door
onder de school en telt mogelijk zo’n duizend
begravingen. U wandelt over het terrein van een
vierde-eeuwse nederzetting met eenvoudige
huizen. Huizen werden toen niet meer gebouwd
in steen, zoals in de bloeiperiode van Romeins
Nijmegen, maar met hout en leem.
Eerste weg rechts
(ten Hoetstraat).
Einde van de weg
rechts (Berg en
Dalseweg), tweede
weg rechts (Mr.
Franckenstraat).
Steek het Traianusplein
linksom over.
Bij het park linksaf,
voor de kiosk langs
(St.-Jorisstraat).
U komt nu uit bij het
Kelfkensbos, waar
u voor het museum
de godenpijler weer
ontmoet (1).
25
De godenpijler staat tussen de voormalige
grachten van het laat-Romeinse fort uit de
vierde eeuw. De grachten van het fort zijn in het
plein aangegeven door ribbelige steentjes. Het
is een heel bijzonder plaats: hier kwam de Romeinse
tijd tot een eind, op dezelfde plek waar
het allemaal ooit begon.
Hier eindigt ook Via Oost. Als u meer wilt weten
over het Romeinse verleden van Nijmegen, bent
u van harte welkom in Museum Het Valkhof.
Kijk ook op:
www.nijmegen.nl/archeologie,
www.historischeroutes.nl en
www. museumhetvalkhof.nl.
27
Colofon Via Oost
Uitgave: gemeente Nijmegen
Coördinatie: André van Straaten,
gemeente Nijmegen
Tekst: Paul van der Heijden
Met dank aan: Katja Zee, Bureau Archeologie,
gemeente Nijmegen.
Druk: XXL Press
Tweede druk, januari 2007
Afbeeldingen: Bureau Archeologie, Gemeente
Nijmegen; Museum Het Valkhof; PANSA BV;
Paul Maas & Eric van Rootselaar; Kelvin Wilson;
Bob Brobbel.
De provincie Gelderland en het Rijk dragen via
het meerjaren ontwikkelingsprogramma grote
steden beleid 2005 - 2009 bij aan dit project.
Via Oost
Romeinse wandel/fietsroute Nijmegen-Oost
![Bardie, Xander Q2510 Áîâfl/ĪA', J}, 57004737]? - Finalist](https://img.yumpu.com/8320642/1/184x260/bardie-xander-q2510-aiafl-ia-j-57004737-finalist.jpg?quality=85)
Change language