Link - Elektrischer Schnellseher

Alledaags
is niet
gewoon
reflecties
over
volkscultuur
en
samenleven

DE KONING BOUDEWIJNSTICHTING
MEER DAN 25 JAAR IN DIENST VAN DE SAMENLEVING
De Koning Boudewijnstichting is een onafhankelijke
en pluralistische stichting van openbaar nut,
opgericht in 1976. Toen drukte Koning Boudewijn,
naar aanleiding van de 25ste verjaardag van zijn
troonsbestijging, de wens uit dat er een stichting zou
komen die zich zou inzetten voor de levensomstandigheden
van de bevolking.
Die opdracht blijft onverkort geldig.
Van 2002 tot 2005 concentreren we onze inspanningen
vooral op vier programma’s.
· Met ‘Sociale rechtvaardigheid’ willen we meer
mogelijkheden creëren voor kwetsbare mensen.
· ‘Burgersamenleving’ beoogt een grotere impact
voor de initiatieven van burgers.
· ‘Governance’ betrekt mensen bij het debat en de
besluitvorming over wetenschap en technologie en
over productie- en consumptiepatronen.
· ‘Fondsen en eigentijdse filantropie’ moedigt hedendaagse
vormen van vrijgevigheid aan, verleent diensten
aan schenkers en beheert nominatieve, specifieke
en bedrijfsfondsen.
Bovendien zijn er ‘Specifieke initiatieven’ die inspelen
op maatschappelijke noden of nieuwe tendensen.
Er zijn bijvoorbeeld projecten rond de hoofdstedelijke
rol van Brussel en we steunen Child Focus.
Onze activiteiten lopen zowel op lokaal, regionaal als
federaal niveau. Ook versterken we de Europese
dimensie van onze initiatieven, omdat het onze ambitie
is een Europese stichting in België te worden.
In alle programma’s wordt bijzondere aandacht
besteed aan culturele en genderdiversiteit. We bieden
een forum voor overleg tussen deskundigen en
burgers met uiteenlopende achtergronden.
Onze werkmethodes zijn divers: we combineren
denkwerk met het opzetten van eigen initiatieven en
geven financiële steun aan projecten van derden. We
werken zowel op korte als op lange termijn.
Meer info vindt u op onze webstek:
www.kbs-frb.be
Praktische gegevens:
bel +32-2-511 18 40, fax +32-2-511 52 21
of mail info@kbs-frb.be
Koning Boudewijnstichting,
Brederodestraat 21,
B - 1000 Brussel
Giften op onze rekening 000-0000004-04
zijn fiscaal aftrekbaar vanaf 30 euro.
met de steun van de nationale loterij

ALLEDAAGS IS NIET GEWOON REFLECTIES OVER VOLKSCULTUUR EN SAMENLEVEN

2
ALLEDAAGS ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
AUTEURS
rapport cultuur voor dagelijks gebruik
onderzoeksleiding
· Eric Corijn, cultuursocioloog, docent Vrije Universiteit
Brussel en Universiteit Antwerpen, co-directeur van de
onderzoeksgroep Cosmopolis, City, Culture & Society
onderzoekers
· Tobias De Pessemier, vzw de hondsjaren
· Veerle Devos, vzw de hondsjaren
· Helga Duchamps, vzw de hondsjaren
· Barbara Van Hoestenberghe,
VUB - Cosmopolis, City, Culture & Society
essays
· Bruno De Wever, docent Universiteit Gent, vakgroep
Nieuwste Geschiedenis, fellow aan het NIAS (Netherlands
Institute for Advanced Study) in Wassenaar
· Marc Jacobs, directeur Vlaams Centrum voor
Volkscultuur vzw
· Joris Janssens, dramaturg bij het
Vlaams Theater Instituut vzw
· Koen Peeters, auteur
· Gerard Rooijakkers, wetenschappelijk medewerker etnologie
Meertens Instituut, bijzonder hoogleraar Nederlandse
etnologie, universiteit Amsterdam
· Michel Uytterhoeven, directeur
Vlaams Theater Instituut vzw
portrettengalerij (in volgorde van publicatie)
Kris Motmans, Sylvie Dhaene, Jo Zanders, Stefaan Top,
Veerle Devos en Tobias De Pessemier,
Steven Thielemans, Björn Rzoska, Marc Verstappen,
Armand Sermon, Wekke Buyens, Erik De Vroede,
Goele Haest, Ellen Stynen, Bart Van Nuffelen,
Peter Van Rompaey, Geert Vandenbon en
Rik Vanwalleghem, Sylvain Van Labeke, Mohamed ‘Ben’
Benaouisse, Patricia Quintens, Johan Petit, Mohamed El
Asjadi, Dirk Verstockt en Marleen Decabooter

Alledaags is
niet gewoon
reflecties
over volkscultuur
en samenleven

4
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
inhoud
VOORWOORD 6
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK:
ONDERZOEKSRAPPORT 10
INLEIDING 12
HOOFDSTUK 1
DE POLYFONIE VAN EEN PROBLEMATIEK:
MANIEREN OM EEN PROBLEEM TE STELLEN 15
· De campagne Actuele Volkscultuur 16
· De uitdagingen van het beleid 18
· Accenten in volkskunde en etnologie 21
HOOFDSTUK 2
DE GELAAGDHEID VAN ALLEDAAGSE CULTUUR 25
· Een archeologie van volkscultuur 27
· Een maatschappelijke diagnose 31
HOOFDSTUK 3
DE CAMPAGNE 2000-2001 DOORGELICHT 35
De campagne als geheel 36
· Uitgangspunten 36
· De ingediende projecten 37
· De selectie 39
De ondersteunde projecten 41
· Sole Mio 42
· Dagelijks leven in bewegend beeld 48
· Ik woon in een monument 53
· Woeste Gronden - voorbereidend onderzoek 59
· Tu ne verras pas Verapaz 63
· De Heldenbank 69
· 20 jaar Vooruit 75
· Stadskronieken 81
· 150 jaar blaasmuziek te Nazareth 88
· Coi¤eurs van de stad 93
· De kleren maken de wijk 99
· Circo Paradiso 104
· Duik in de Dender 110
· Identificatiekamer 115
· Wortelen uit Waterschei 120
· Hoe zal ‘Skilt ende Vrient’ in 2002 klinken? 125
· Anneessens beweegt! 131
· De terugkeer van de zwaluwen 137
· 100/100 143
· Mauve ! Wit 148
HOOFDSTUK 4
NAAR EEN VERTOOGANALYSE:
REFERENTIES VAN DE TERREINWERKERS 153
· Het dagelijkse leven 156
· Gemeenschap 157
· De samenleving / de maatschappij 158
· Cultuur 159
· (Actuele) Volkscultuur 160

HOOFDSTUK 5
DE BALANS VAN EEN CAMPAGNE 163
· Drie klemtonen 164
· Onderzoeksprojecten 164
· Evenementen 166
· Samenlevingsopbouw 168
· Algemene conclusie bij de gevalstudies 169
HOOFDSTUK 6
EEN MODEL VOOR CULTUURPRODUCTIE
VAN HET ALLEDAAGSE 171
· Inleiding 172
· Naar een model 172
· Een model van culturele mobilisatie 174
· Een maatschappelijke context 176
· Dagelijks samenleven op een plaats 177
· Culturen van het alledaagse 182
· Alledaagse cultuurproductie 183
· Het belang van methodieken en werkprocessen 187
· Het belang van ondersteuning en professionalisering 189
· De actualisering van de sector Volkscultuur 190
HOOFDSTUK 7
BESLUITEN EN AANBEVELINGEN 193
· Volkscultuur is een niet erg werkzaam begrip 194
· De probleemstelling expliciet maken 194
· Onderzoek en documentering stimuleren 194
· Interdisciplinaire samenwerking
als een wezenlijke bijdrage integreren 195
· De kwaliteit van de artistieke inbreng verzorgen 196
· Het belang van de drijvende kracht onderkennen 196
· Hoe zo’n ondersteunende structuur opvatten? 196
· Volkscultuur een plaats geven
in integraal cultuurbeleid 197
HOOFDSTUK 8
EEN SAMENVATTING 199
· Aandachtspunten uit de gevalstudies 201
· Aandacht voor cultuurproductie van het alledaagse 204
REFLECTIES OP DE SPIEGEL
VAN HET DAGELIJKS LEVEN: ZES ESSAYS 210
· Actueel? Inclusief... 212
· ‘Jeune Premier’ zkt Vitale Kernsector vr
uitdagende relatie 222
· ‘I am from Ohio, and we don't live like that’ 227
· Een archipel van gedeelde cultuur 233
· Moteur! 245
· De vreemdheidservaring
als gebroken lans van identiteit 250
PORTRETTENGALERIJ: 22 ‘TREKKERS’
VAN HET VELDWERK AAN HET WOORD 256
· Aan den achterkant van de wereld ligt
den Dam, manneke 259
· Het Huis van Alijn, een droomhuis met vele kamers 262
· Barra//Barra: steltlopen nieuwe stijl 265
· Beklijvende beelden 268
· Jonge honden weten waarom 271
· Oude films en een nieuwe rol 274
· Het populaire en elitaire voorbij! 276
· Hotel Ideal 279
· De Luuper van Halle 282
· Vaders Filmdoos 285
· Traditionele spelcultuur (even) aan de oppervlakte 287
· Komen eten! 290
· Tussen vuilnisbak en eeuwigheid 293
· Leuvendijk 296
· De verborgen muzikale sterren van onze hoofdstad 298
· Centrum Ronde van Vlaanderen 301
· Levensverhalen van gewone mensen verdienen beter 304
· Alles draait om herinnering 307
· Vlaggen en vaandels in de wind 310
· De Zoölogie 313
· Hidâya 316
· Actuele volkscultuur heeft veel gezichten 319
EPILOOG: EEN TOEKOMST MAKEN VOOR
VOLKSCULTUUR 322
COLOFON 327
INHOUD
5

6
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
voorwoord
Deze publicatie is in essentie een verzameling
reflecties uitgaande van de diverse deskundigheden
die bij de theorie en de praktijk van projecten rond
volkscultuur betrokken zijn. De benaderingen zijn
daarbij zeer uiteenlopend: gaande van inzichten en
conclusies gebaseerd op wetenschappelijk onderzoek
tot ‘allerindividueelste expressies van allerindividueelste
emoties’ of gaande van een metaniveau tot de
dagelijkse projectpraktijk. Die benaderingswijzen en
niveaus zijn grosso modo gegroepeerd in de grote
onderdelen van dit boek, met name een onderzoeksrapport,
een reeks essays van deskundigen uit diverse
betrokken sectoren, een portrettengalerij van projecttrekkers
en een epiloog waarin de Koning
Boudewijnstichting even vooruitblikt.
Meteen zij echter benadrukt dat die indeling inderdaad
slechts grosso modo overeenstemt met de benaderingswijzen.
Zo komt in het onderzoeksrapport
uiteraard eveneens het praktijkniveau uitgebreid aan
bod en zijn diverse projecttrekkers ook trekkers van
het maatschappelijke of (inter)sectorale debat en blijkt
dat ook uit hun analyse.
VOORGESCHIEDENIS
Vooraleer verder in te gaan op de inhoud van deze
publicatie is het echter nuttig even te situeren waarom
de Stichting actief is op het terrein van de volkscultuur.
Ruim twintig jaar reeds levert de Stichting inspanningen
voor het cultureel erfgoed. Die activiteiten
werden gekenmerkt door een stelselmatige aandachtsverbreding
en -verdieping. Vanuit de acties rond
onroerend erfgoed werd de aandacht gevestigd op
roerend erfgoed, musea en ook immaterieel erfgoed.
Met de problematiek van de musea en het immaterieel
erfgoed kwamen volkskunde, heemkunde, lokale
geschiedenis en dergelijke in beeld en daarmee ook de
problemen en potenties van die deelsector.
Die ontwikkeling had natuurlijk inhoudelijke gronden.
Ze was in de eerste plaats het gevolg van de integrale
en maatschappelijk geïntegreerde visie. Onder meer

aandacht voor ontsluiting in een breed cultureel
perspectief en vervolgens voor de maatschappelijke
positionering van het erfgoed was daar de consequentie
van. Context, eigentijdsheid, duurzame
ontwikkeling, interactie en samenwerking werden
sleutelbegrippen.
Met name voor de musea leidde dat tot onderzoek,
reflectie, ondersteuningscampagnes en publicaties
rond een breed opgevatte publiekswerking, gebaseerd
op de relatie tussen musea en de samenleving, anders
gezegd: op de maatschappelijke rol van de musea. De
uitdaging werd in 1998 omschreven als: “het
uitbouwen van het museum tot een optimaal instrument
van cultuurbehoud, cultuurbeleving en cultuurontwikkeling,
een medium van wisselwerking tussen
de samenleving en haar cultuur.”
Uit dat studie- en veldwerk kwam gaandeweg de
bijzondere problematiek naar voren van de volks- en
heemkundige musea (en aanverwante initiatieven). Na
een beperkt vooronderzoek organiseerde de Stichting
daarover in 1999 twee rondetafels en een seminarie.
Het doel was tot inzichten en uiteindelijk een strategie
te komen die konden bijdragen tot een nieuwe dynamiek
voor ‘de sector’. De problemen die op het eerste
gezicht vooral te maken hadden met een gebrek aan
mensen, middelen en publieke belangstelling, bleken
bij nader inzien immers inhoudelijk complexer en
organisatorisch fundamenteler. Leggen deze musea
wel altijd de link met de actuele samenleving? Is er
sprake van interactie? Wordt er alleen aan behoud of
ook aan ontwikkeling van cultuur gedaan? Moet een
werking rond volks- of heemkunde altijd een museale
werking zijn? Is er niet veel meer samenwerking
mogelijk tussen allerlei initiatieven binnen de sector,
maar ook met initiatiefnemers erbuiten (onderwijs,
toerisme, samenlevingsopbouw, buurtwerk enz)?
Kortom, is de schat aan materiaal en kennis waarover
deze sector beschikt niet creatiever en doeltre¤ender
in te zetten voor de culturele en maatschappelijke
ontwikkeling?
CAMPAGNE
Een van de resultaten van die verkenning was de
lancering van de ondersteuningscampagne Actuele
Volkscultuur. Zo’n campagne maakt heel vaak deel uit
van de activiteiten die de Stichting op een bepaald
terrein ontplooit. Ze moet niet begrepen worden als
een actie waarbij de Stichting doelstellingen bepaalt en
de initiatiefnemers op het terrein aanspoort om zich
daarvoor in te zetten. De objectieven van een
campagne groeien in interactie met de sector. De
klemtoon ligt op de vernieuwende praktijk, op het
inhoudelijke en organisatorische experiment en wat
daaruit op micro- en macroniveau te leren valt.
De campagne Actuele Volkscultuur had tot doel bij te
dragen tot een dynamische inzet van volkscultuur in
de maatschappelijke ontwikkeling. Actuele Volkscultuur
werd daarbij zeer ruim omschreven als “de kennis en
ervaring, de tradities en gebruiken die vandaag leven
binnen de samenleving en haar diverse bevolkingsgroepen”.
Er werd gezocht naar projecten die in hun
doelstellingen en werkwijze vernieuwend te werk
gingen: door activiteiten in verband met volkscultuur
een duidelijke inbedding te geven in de hedendaagse
samenleving en door interdisciplinaire samenwerking.
Zowel organisaties en personen van binnen als van
buiten de traditionele sector volkscultuur werden
opgeroepen initiatieven in te dienen.
Kennelijk sloot de oproep aan bij wat er op het terrein
leefde. Er werden 89 projecten ingezonden. Een onafhankelijke
jury selecteerde daaruit 20 initiatieven voor
ondersteuning. Deze projecten werden in de loop van
2001 gerealiseerd.
Gezien de samenhang van de campagne met de
inhoudelijke en strategische reflectie en om het
vermenigvuldigingse¤ect te vergroten in de betrokken
sectoren, besloot de Stichting in 2001 een kortlopend
onderzoek te laten uitvoeren naar de meerwaarde van
die projecten en de manier waarop ze in de gegeven
maatschappelijke context tot die meerwaarde komen.
Dit veronderstelde meteen ook een analyse van de
plaats en de rol van volkscultuur in de samenleving.
VOORWOORD
7

VOORWOORD VOORWOORD
8
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
ONDERZOEKSRAPPORT
Het onderzoek werd toevertrouwd aan Cosmopolis,
City, Culture & Society (VUB) en aan vzw de hondsjaren.
Dit samenwerkingsverband werd bijgestaan
door een reflectiegroep die de tussentijdse verslagen
en nota’s besprak.
De Stichting is al deze medewerkers bijzonder dankbaar
voor het boeiende en belangwekkende resultaat
dat in relatief korte tijd werd bereikt. Die dank gaat in
de eerste plaats uit naar het onderzoeksteam onder
leiding van Eric Corijn en voorts bestaande uit Tobias
De Pessemier, Veerle Devos, Helga Duchamps en
Barbara Van Hoestenberghe. Erg belangrijk was ook
de bijdrage van de reflectiegroepsleden: Bruno De
Wever, Marc Jacobs, Marijke Pruyt, Gerard Rooijakkers
en Michel Uytterhoeven.
Het onderzoeksrapport is dus het resultaat van veelvuldige
interactie. De Stichting is er van overtuigd dat het
heel wat vernieuwende inzichten bevat die uiterst
nuttig kunnen zijn voor het veldwerk, de omkaderende
organisaties en het beleid. In het bijzonder zal
het ook de discussie voeden over het maatschappelijk
belang van studie, beleving, behoud, actualisering en
productie van volkscultuur.
Het plaatst volkscultuur, de cultuur van alledag,
immers in de context waar die thuishoort, in de maatschappij
waarin wij vandaag samen leven, een maatschappij
die gekenmerkt wordt door snelle evolutie en
mondialisering. Het leven speelt zich af in nieuwe
verhoudingen tot tijd en plaats, begrippen als volk,
traditie, identiteit of geschiedenis zijn minder dan ooit
voor één invulling vatbaar. De cultuur van alledag is
een afspiegeling van die diversiteit. De omgang met
die cultuur moet dat ook zijn. Maar hoe? Dit rapport
draagt bij tot het antwoord.
ESSAYS
Het rapport is echter maar één van de bijdragen
waarin deze publicatie voorziet. Het wordt gevolgd
door zes essays waarin deskundigen uit diverse
sectoren hun visie of benadering uiteenzetten.
Sommige van die teksten zijn te beschouwen als een
commentaar op het rapport of de onderzochte
projecten, andere voegen inzichten toe of illustreren
een eigentijdse omgang met het spanningsveld tussen
de cultuur van alledag en de representatie daarvan. De
auteurs van deze essays zijn voornamelijk leden van
de hiervoor vermelde reflectiegroep. Daarnaast is er
ook een bijdrage van Joris Janssens. Dat essay komt
voort uit de inhoudelijke discussies waartoe het
rapport reeds voor publicatie aanleiding gaf binnen het
Vlaams Theater Instituut. Bovendien is er een bijdrage
van Koen Peeters die, via een literaire kennismaking
met een door de campagne ondersteund project, een
indringend beeld geeft van de concrete actie op het
terrein.
PORTRETTENGALERIJ
Gelijktijdig met de start van het onderzoek, in 2001,
lanceerde de Koning Boudewijnstichting een tweede
campagne Actuele Volkscultuur. Hiervoor werden 22
initiatieven geselecteerd. In deze publicatie leveren de
‘trekkers’ van die initiatieven elk een zeer persoonlijke
bijdrage. Het doel van die ‘portrettengalerij’ is niet
alleen een presentatie van de projecten uit de tweede
campagne – als inspiratie voor andere initiatiefnemers.
Met deze bijdragen wil de Stichting ook het
belang onderstrepen van de veldwerker en binnen een
project vooral van die ‘trekker’, vaak de inspirator, de
drijvende kracht, de ziel van het project.
EPILOOG
Aan het eind verzorgt de Stichting zelf een kort slotwoord
met vooral een blik op de toekomstperspectieven.
Dit doet ze niet alleen omdat deze publicatie
heel wat stof biedt om de ontwikkelingen op het
terrein vooruit te helpen, maar ook omdat ze in die
toekomst zelf als actor een andere positie zal innemen
tegenover de betrokken sectoren. Met deze publicatie
rondt de Koning Boudewijnstichting immers haar
specifieke acties rond volkscultuur af.

Meteen zij er echter aan toegevoegd dat dit de verdere
ondersteuning van dergelijke projecten niet uitsluit.
Die blijft immers nog mogelijk vanuit de nieuwe
invalshoeken van waaruit de Stichting vanaf 2002
haar activiteiten zal ontwikkelen.
In de toekomst zullen erfgoed en volkscultuur namelijk
vanuit een ander uitgangspunt worden benaderd,
een uitgangspunt dat overigens in de lijn ligt van de
ontwikkelingen die de afgelopen twintig jaar plaatsvonden.
Terugblikkend op al die jaren waarin de Stichting
gewerkt heeft rond monumentenzorg, vervolgens rond
erfgoed in het algemeen en uiteindelijk ook rond
volkscultuur, is er in haar acties een evolutie merkbaar
van een directe interventie in en ondersteuning van de
praktijk, naar een ondersteuning van organisatie,
structurering en reflectie. In die evolutie is het maatschappelijke
belang van erfgoed, musea en volkscultuur
steeds meer op de voorgrond gekomen, in
zoverre zelfs dat het uitgangspunt de jongste jaren
inderdaad gewijzigd is. Vroeger stonden de zorg voor
en de omgang met die cultuurfacetten voorop en was
de maatschappelijke relevantie het argument. Nu staat
veeleer de maatschappelijke ontwikkeling voorop en
behoren erfgoed en volkscultuur tot de instrumenten
daartoe. Dit is allerminst een degradatie, maar
integendeel een erkenning dat cultureel erfgoed en
volkscultuur vanzelfsprekende en noodzakelijke
elementen zijn in de ontwikkeling van onze
samenleving. π
Koning Boudewijnstichting
VOORWOORD
9

Cultuur voor
dagelijks gebruik
volkscultuur en actuele
samenleving
ONDERZOEKSRAPPORT
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON

12
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
inleiding
Dit rapport brengt verslag uit van een onderzoek naar
aanleiding van de campagne Actuele Volkscultuur die de
Koning Boudewijnstichting in 2000 lanceerde.
Binnen die campagne werden twintig projecten ondersteund
die uitgaan van volkscultuur als de levende
cultuur van alledag. Ze werden grotendeels gerealiseerd
in 2001. Het onderzoek vond plaats tussen juli
en november 2001 en omvatte twee delen:
1. De twintig projecten werden doorgelicht en getoetst
op het bereiken van de eigen doelstellingen.
2. Hun uitgangspunten en realisatie werd vergeleken
met de uitgangspunten van de campagne en er werd
een algemene diagnose gemaakt inzake de positie van
de volkscultuur tegenover de beweging van detraditionalisering,
multicultuur en mondialisering.
De volgende doelstellingen stonden daarbij voorop:
· de mogelijkheden en uitdagingen van eigentijdse
initiatieven en samenwerkingsverbanden rond volkscultuur
aan het licht brengen;
· initiatiefnemers van dergelijke initiatieven ideeën,
werkwijzen en instrumenten aanreiken om tot succesvolle
vernieuwende actie over te gaan;
· het maatschappelijk debat rond de actuele omgang
met volkscultuur / cultuur van alledag stimuleren en
verruimen;
· de Koning Boudewijnstichting inzichten
verscha¤en die haar ondersteunende acties op dit
terrein kunnen versterken. Zo hadden de onderzoeksresultaten
en de begeleidende reflectie reeds invloed
op de tweede campagne Actuele Volkscultuur (2001-
2002), waarvoor de jurering plaatsvond aan het einde
van de onderzoeksperiode.
In het onderzoek werden de volgende stappen gezet:
1. Een individuele screening van elk project door
middel van dossieronderzoek en van een semi-gestructureerd
interview. Indien mogelijk werd ook gesproken
met enkele mensen uit de doelgroep van het project.
2. Een vergelijkende studie van deze 20 gevallen.
3. Een desk research van andere projecten en van de

selectie om de representativiteit/specificiteit van de
cases na te gaan.
4. Een doorlichting van de begrippen die de initiatiefnemers
gebruiken en die de algemene vraagstelling
naar de interactie tussen volkscultuur en samenleving
kunnen duiden.
5. De uitwerking van een meer algemene analyse met
een specifiek model waarin de actuele volkscultuur
wordt geproblematiseerd.
6. Een confrontatie van de onderzoeksresultaten in
een panelgesprek met enkele initiatiefnemers uit de
campagne en leden van de reflectiegroep.
Het rapport situeert zich dus op twee terreinen, zij het
dat die niet zomaar van elkaar gescheiden kunnen
worden. Enerzijds gaat het over de achtergronden,
doelstellingen en kenmerken van de concrete
projecten, anderzijds komt de maatschappelijke
context aan bod en dus ook het beleid en de mogelijk
betrokken sectoren.
ACTUELE VOLKSCULTUUR?
In de reflectie – zo blijkt uit het onderzoek – staan de
twee begrippen uit de campagnetitel ter discussie. Het
'actuele' is deels een vanzelfsprekendheid – volkscultuur
is actueel – deels het resultaat van een niet altijd
eenvoudige oefening, met name de actualisering van
het omgaan met en het denken over volkscultuur.
Vooral dat laatste leidt naar de tweede discussievraag:
wat is 'volkscultuur'? In de campagne worden zowel
projecten ondersteund die zich binnen de kern van de
sector volkscultuur situeren als projecten van initiatiefnemers
buiten die kern. Bovendien roept het begrip
'volkscultuur' bij veel initiatiefnemers weerstand op.
Vooral de meerduidigheid van het woord 'volk' en de
afkeer van bepaalde invullingen daarvan noodzaakt
soms de keuze voor een andere omschrijving. Vaak is
men meer geporteerd voor een omschrijving zoals
'cultuur van alledag', ook al lijkt dat op het eerste
gezicht niet echt te kloppen. Veel aspecten van volkscultuur
komen immers precies tot uiting in niet-
alledaagse rituelen en evenementen. Het rapport komt
hier uiteraard op terug.
Alleen al de campagnetitel biedt dus stof tot discussie,
maar is misschien net daarom goed gekozen. Deze
titel roept vragen op over de situering van dergelijke
projecten in tijd en ruimte. En dat zijn – zo blijkt uit
de analyse van de maatschappelijke rol van volkscultuur
– zeer pertinente vragen in onze snel evoluerende
en mondialiserende samenleving.
Het zijn ook vragen die op het concrete niveau van de
projecten terugkomen: voor wie zijn de projecten
bedoeld, over welke of wiens cultuur gaat het, met
wiens erfgoed is het project verbonden, voor wie
'werkt' het project, waarom zijn buurt (wijk, dorp,
stad) en geschiedenis zo vaak aan de orde, wat is de
relatie tussen geschiedenis en actualiteit…?
Niet alleen het concrete antwoord dat op het terrein
wordt gegeven, maar vooral de reflectie over dergelijke
vragen leidt naar aanwijzingen waarom en hoe
projecten rond volkscultuur een meerwaarde kunnen
leveren voor de samenleving. π
INLEIDING
13
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

14
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON

hoofdstuk 1
De polyfonie van een
problematiek: manieren
om een probleem te stellen
ERIC CORIJN
BARBARA VAN HOESTENBERGHE
15
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

DE POLYFONIE VAN EEN PROBLEMATIEK
16
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
Een onderzoek over ‘actuele volkscultuur’ stuit
onmiddellijk op een veelvoud van definities en inhoudelijke
posities. Ze hebben te maken met een intellectuele
en analytische discussie die in het brede veld van
cultuurstudies en cultuurdisciplines plaatsvindt. Ze
hebben echter ook te maken met de institutionele
inbedding van bepaalde maatschappelijke praktijken.
Zo heeft de campagne Actuele Volkscultuur van de
Koning Boudewijnstichting haar origine in een
denken over erfgoedzorg, over de problematiek van de
volkskundige en heemkundige musea. Daarnaast is er
een wijziging in het beleid: het beleid geeft nu een
bijzondere plaats aan het immateriële erfgoed, het
tracht de sector van de volkskunde te dynamiseren,
onder meer via een specifiek steunpunt. Die hele
beweging wordt beïnvloed door recente ontwikkelingen
in de ons omringende landen, vooral in
Nederland.
Wat eens een nogal eigenzinnig en afgesloten domein
was voor heemkundigen, volkskundigen of industrieelarcheologen
wordt nu ontsloten voor het brede culturele
veld. Enerzijds wordt het erfgoed, materieel en
immaterieel, gemobiliseerd in artistieke en sociaalculturele
projecten. Anderzijds wordt aandacht
gevraagd voor de actuele alledaagse cultuur. Die bewegingen
roepen enkele vragen op. Wat wordt er
verstaan onder de cultuur van het alledaagse? En hoe
verhoudt zich dat tot de volkscultuur die de volkskunde
onderzoekt? Wie moet dergelijke fenomenen
onderzoeken? En hoe moet dat worden gedaan? Hoe
moeten elementen van die alledaagse cultuur aan een
publiek worden voorgesteld?
Om de twintig projecten uit de campagne Actuele
Volkscultuur, die hier worden onderzocht, te voorzien
van een achtergrond, een decor, is het noodzakelijk
een kijk te hebben op de verscheidene manieren
waarop in Vlaanderen over volkscultuur wordt nagedacht.
Het is daarbij nadrukkelijk niet de bedoeling
een breed overzicht of een grondige literatuurstudie af
te leveren. Dat valt buiten onze opdracht. Het is wel de
bedoeling met enkele toetsen de intellectuele context
van deze casestudies aan te geven.
We hebben ons beperkt tot de meest zichtbare documenten
en websites waarvan ook initiatiefnemers in
de campagne van de Koning Boudewijnstichting
kennis kunnen hebben. Het zijn die documenten die
een leek in de tradities van de volkskunde, geconfronteerd
met een campagne Actuele Volkscultuur, enige
duiding kunnen verscha¤en. We gaan hierbij niet in
op de onzichtbare achtergronden, omdat die slechts in
het publieke debat van belang worden naarmate ze in
de openbaarheid worden gebracht.
1. DE CAMPAGNE ACTUELE VOLKSCULTUUR
DE OPROEPFOLDERS
De folder van de campagne Actuele Volkscultuur 2000,
waarvan de resultaten in deze studie worden onderzocht,
is een oproep gericht aan de potentiële indieners
van projecten. Het is tegenover die tekst dat de
initiatiefnemers zich moeten positioneren en nagaan
of hun project onder de noemer ‘actuele volkscultuur’
kan vallen. Het is dus een belangrijke tekst.
In die folder blijft de omschrijving van het begrip
‘volkscultuur’ vaag.
Een citaat: “Volkscultuur is een vlag die vele ladingen
dekt. In deze campagne wordt eronder verstaan: de
kennis en ervaring, de tradities en gebruiken die
vandaag leven binnen de samenleving en haar diverse
bevolkingsgroepen. Volkscultuur heeft weliswaar een
eigen geschiedenis, maar vernieuwt en ontwikkelt zich
ook vandaag steeds weer. Deze visie doorbreekt de
willekeurige en irrelevante tegenstelling tussen actuele
cultuur en erfgoed. Ze omvat beide in een biografie
waaraan elke dag verder wordt geschreven en opent zo
perspectieven om volkscultuur op een eigentijdse
wijze werkzaam te maken in de maatschappij van nu.
Volkscultuur heeft soms een bestoft en ouderwets
imago. Wie dat stof wegblaast en de clichés doorbreekt,
ontdekt nieuwe mogelijkheden tot eigentijdse
interactie binnen de samenleving.”
De folder vermeldt ook dat de campagne Actuele

Volkscultuur experimentele initiatieven ondersteunt die
uiteenlopende aspecten van de volkscultuur op dynamische
wijze inzetten voor de maatschappelijke
ontwikkeling. Die steun kan tot maximaal 500.000
frank (12.394,68 euro) bedragen.
De campagne richt zich tot een breed spectrum van
personen, instellingen, verenigingen en bedrijven:
musea, heem- en geschiedkundige kringen, scholen,
wetenschappelijke instellingen, gemeentebesturen,
buurthuizen, OCMW’s, culturele verenigingen,
opbouwwerk, kerkfabrieken, actiegroepen, toeristische
organisaties... Bovendien wordt er aangedrongen op
brede partnerschappen.
In de oproepfolder voor de opvolger van deze
campagne, de campagne Actuele Volkscultuur 2001, is
volkscultuur meer gedefinieerd. De campagne krijgt
de ondertitel “Alledaagse cultuur, spiegel van het dagelijks
leven”. Volkscultuur wordt omschreven als “de
levende cultuur van alledag, met alle tekenen van
diversiteit die onze maatschappij kenmerken”. Nieuw
is ook de expliciete vraag naar twee speciale soorten
projecten: onderzoek dat het leven van alledag documenteert
en structurele initiatieven die de netwerkvorming
rond volkscultuur ondersteunen. Voorbeelden
die gegeven worden verwijzen naar sprookjes,
legendes en oude en nieuwe verhalen in dorpen,
buurten en streken en in bepaalde culturen (allochtone,
leeftijds- of beroepsgroepen)… maar ook naar
multimedia, internet en cybercultuur, sport en spel of
kunst in de straat. De doelgroep voor deze tweede
campagne is nog meer gespecificeerd dan in de eerste.
Behalve de reeds genoemde personen, instellingen en
organisaties worden nu ook vermeld: organisaties en
artiesten die met levende volkscultuur bezig zijn
(volksmuziek, -theater, circus enz), wijkcomités,
jongerenverenigingen, allochtonenorganisaties, sociale
en cultuurtoeristische organisaties. Net als bij de
eerste folder, gaat het hier echter om voorbeelden van
mogelijke kandidaten, niet om een lijst die andere
initiatiefnemers uitsluit.
Een citaat uit de tweede folder: “Steeds meer culturele
en sociale initiatieven putten uit de collectieve en individuele
rijkdom van de volkscultuur, een rijkdom die
te maken heeft met verscheidenheid van kennis,
achtergrond, belangstelling en ambities. Dit culturele,
sociale en intellectuele kapitaal wordt gevormd door de
inbreng van individuen, organisaties en hele bevolkingsgroepen.
De uitdaging bestaat erin deze inbreng
zo groot en zo e¤ectief mogelijk te maken, zodat het
kapitaal maximaal kan renderen voor de samenleving.
Essentieel daarbij is de samenwerking en interactie
van allerlei partners die samen de actuele volkscultuur
beleven, activeren, onderzoeken en werkzaam maken
in de samenleving: stads-, dorps-, buurt- of streekbewoners,
wetenschappelijke, artistieke, culturele en
sociale actoren, bestuurders, verenigingen, bedrijven
enzovoort.”
In deze folder wordt ook een beknopt communicatieplan
gevraagd. Voorts wijst de Stichting erop dat de
jury niet alleen zal streven naar voldoende regionale
spreiding van de campagnesteun (zoals in de eerste
campagne), maar nu ook naar een evenwicht tussen
stad en platteland.
De steun wordt opgetrokken tot maximaal 800.000
frank (19.831,48 euro).
ONDERLIGGENDE STELLINGEN
VAN DE CAMPAGNE
De indruk bestaat dat de campagne Actuele
Volkscultuur steunt op vele impliciete intuïties, die al
dan niet gedeeld worden door de promotoren van de
projecten. Het boven de grond krijgen en tegen elkaar
afwegen van die impliciete stellingen is een van de
doelstellingen van dit onderzoek.
De (ethische) objectieven van de campagne lijken
nogal expliciet: de volkscultuur laten herleven of te
herwaarderen als cultuur van elke dag, ze te midden
van de maatschappelijke ontwikkeling plaatsen.
Waarom dat nodig zou zijn wordt weinig geargumenteerd
in de folders. Uit publicaties van de Stichting en
documenten ter voorbereiding van de campagnes
HOOFDSTUK 1
17
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

DE POLYFONIE VAN EEN PROBLEMATIEK
18
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
blijkt echter dat de standpunten en inzichten het resultaat
zijn van een evolutie die gepaard ging met jarenlange
praktijkondersteuning en reflectie rond de
omgang met het erfgoed.
Het uitgangspunt van de campagne lijkt in elk geval te
impliceren dat de volkscultuur nogal marginaal staat
en ouderwets is. Een analysenota voor de jury van de
eerste campagne zegt: “Volkscultuur kampt in
Vlaanderen met een ouderwets en bestoft imago.
Begrippen als volkskunde en heemkunde worden
stilaan taboe. Instellingen en organisaties zoeken naar
een nieuwe terminologie voor onderzoek en acties.”
Het besef lijkt te bestaan dat, willen bepaalde activiteiten
uit die sector overleven, ze op een andere
manier zullen moeten worden verbonden met levende
culturele praktijken. Toch moet worden vastgesteld dat
de sector van volks- en heemkundige organisaties op
zich al goed is voor vele duizenden actieve leden en
dus een niet onbelangrijk onderdeel is van het verenigingsleven.
Die ‘kernsector’ blijkt in de campagne
echter niet de meest vernieuwende projecten in te
dienen.
Ook wordt ervan uitgegaan dat de volkscultuur zelf
moet worden geactualiseerd, in die zin dat ze een
plaats en betekenis moet krijgen in de actuele samenleving.
Hoe dat moet gebeuren is echter niet duidelijk.
De analysenota zegt: “De doelstellingen van de
campagne zijn dan ook niet evident. Aan de initiatiefnemers
werd gevraagd om de volkscultuur midden in
de samenleving te plaatsen en een wisselwerking
tussen volkscultuur en samenleving te genereren.” Die
wisselwerking situeert zich op het niveau van de
cultuur van het alledaagse: “Volkscultuur is een dynamisch
begrip dat staat voor de cultuur van het dagelijkse
leven en dus permanent in ontwikkeling is”. Dit
in tegenstelling tot een traditionele definitie van volkscultuur
die verwijst naar relicten of relictkunde van
een verdwijnende samenleving.
De onderliggende stellingen van de campagne komen
duidelijker naar voren in volgende uitgangspunten:
1. Volkscultuur wordt in de campagne beschouwd als
immaterieel erfgoed met sporen in het materiële. Dat
erfgoed heeft waarde. Het moet daarom niet alleen
worden bewaard, maar ook werkzaam worden
gemaakt in de samenleving. Dat gebeurt door studie,
ontsluiting, beleving en ontwikkeling van dat erfgoed.
(Die ontwikkeling slaat overigens niet alleen op de
omgang met het historisch erfgoed. Elke dag opnieuw
ontstaat er erfgoed; ook dat is ontwikkeling.)
2. Door de actieve omgang ermee, blijft het bestaande
erfgoed actuele culturele praktijk en treedt het ook in
wisselwerking met de Actuele Volkscultuur. Dat zijn
de redenen voor de inbedding in de levende culturele
praktijk (niet alleen de bewaring).
3. Die inbedding gebeurt in grote mate op het niveau
van de cultuur van het dagelijks leven, echter niet
uitsluitend: de ‘hoge’ of in elk geval toch de nietdagelijkse
cultuur kan daar evengoed dienstig voor
zijn. Dat is ook altijd zo geweest: van Brueghel tot
Ensor, van Bredero tot Sierens, van de kunstkamer tot
het museum. De inbedding in het dagelijks leven is
dus één van de mogelijkheden.
4. De waarde van volkscultuur kan voor iedereen
belangrijk zijn en dient voor iedereen ontsloten te
worden, zodat iedereen ze kan beleven en helpen
ontwikkelen.
2. DE UITDAGINGEN VAN HET BELEID
In 1998 werd in de Vlaamse Gemeenschap een
‘decreet Volkscultuur’ uitgevaardigd. Hierdoor werd
een afzonderlijke sector binnen de volksontwikkeling
beschreven. De term overkoepelt diverse disciplines en
verenigingen: familiekunde, heemkunde, volkskunde,
industriële archeologie en enkele themagerichte groeperingen.
Op die manier werden uiteenlopende activiteiten
in één veld samengebracht.
Door het herschrijven van de beleidsopties werden een
aantal praktijken, waarvan sommige aan interne erosie
onderhevig waren, geconfronteerd met de condities

van hun eigen voortbestaan. Via een vernieuwde institutionalisering,
annex financiering, werd een beleidsveld
afgebakend. Die afbakening dwingt de sector
volkscultuur tot aanpassingen, dus tot een vorm van
actualisering. Ook is het zo dat die beleidslijnen niet
losstaan van een succesvol lobbywerk vanuit de basis.
Dankzij die dynamiek kreeg de volkscultuur een eigen
toekomst, los van de andere werkingen in de bredere
sociaal-culturele sector. Die zelfstandigheid wordt des
te meer verantwoord als men bedenkt dat het hier toch
om een levende praktijk van enkele tienduizenden
mensen gaat.
De campagne van de Koning Boudewijnstichting deed
een poging deze actualisering te prefigureren door een
aantal new practices als good practices mogelijk te
maken. Het is echter significant vast te stellen hoe
sterk actoren uit het brede culturele veld (dus van
buiten de kernsector) inspeelden op de campagne en
hoe weinig projecten uit de eigenlijke sector volkscultuur
werden geselecteerd voor ondersteuning. In
die zin is het moeilijk duidelijke lessen te trekken
inzake de evolutie van de traditionele werkingen als
reactie op de nieuwe beleidsoriëntaties. Dat was
evenwel ook niet het opzet van de Stichting, niet met
de campagne en evenmin met dit onderzoek.
De beleidsoriëntaties zijn duidelijk aangegeven. Ze
zijn gebundeld in de Informatiebrochure Cultureel
Erfgoed die het Ministerie van de Vlaamse
Gemeenschap in mei 2001 1 (dat is na het lanceren van
de campagne) publiceerde. Een beleidsbrief geeft de
algemene strategische lijnen weer, vier nieuwe reglementen
moeten zorgen voor de ontsluiting van het
cultureel erfgoed en enkele decreten herschikken de
sector. Het is in die ombouw dat de sector volkscultuur
vervat is via een eigen decreet.
Het beleid gaat in de eerste plaats uit van een beheersproblematiek
(en dus niet van een maatschappelijke
analyse – die blijft impliciet). Die problematiek situ-
eert zich in de combinatie van (a) de (culturele)
stroomlijning van een beleid, gedacht vanuit een
Vlaamse natievorming en (b) de (organisatorische)
ontwikkeling van een coherent beleidsdomein. Beide
uitgangspunten worden nogal onproblematisch als
gegeven beschouwd. Ze blijven daardoor volgens ons
nog deel van het probleem en zijn niet automatisch
deel van de oplossing. Hoe de ‘Vlaamse cultuur’ zich
verhoudt tot de multiculturele samenleving in
Vlaanderen en hoe de actualisering van de volkcultuur
het best gediend is als deel van het beleidsdomein
‘cultureel erfgoed’ vergt inderdaad nog meer uitleg.
De beleidsbrief vertrekt van de noodzaak van een
erfgoedbeleid. Inleidend wordt daarbij gewezen op het
economische belang. Cultureel erfgoed is namelijk
“een van onze schaarse grondsto¤en”. Het draagt bij
tot economische groei (onder meer in de cultuurtoeristische
sector), het is “een signaal van creativiteit die
maakt dat de economie hier kan gedijen”, het bezorgt
Vlaanderen een krachtig profiel. De brief wijst er
echter op dat er nog andere argumenten en verantwoordelijkheden
zijn die een actief erfgoedbeleid
noodzakelijk maken: het belang van het behoud van
erfstukken en het respect voor “de mores en de mogelijkheden
van de traditie”; een traditie die “niet enkel
over eigenheid spreekt maar ook over de multiculturaliteit
die er altijd is geweest, over invloeden en ontdekkingen,
over het verwerken van het vreemde en het
herwerken van het lokale.” Dat erfgoed bepaalt de
persoonlijkheid van een regio. Een erfgoedbeleid moet
ervoor zorgen dat de inwoners van Vlaanderen deel
hebben en deelnemen aan dat “gemeenschapspotentieel”.
Voorts wordt er gewezen op de grote achterstand
op dat gebied in vergelijking met andere landen,
in het bijzonder Nederland. Meteen wordt er echter bij
vermeld dat het Nederlandse voorbeeld niet te volgen
is. Daarvoor ontbreken de middelen, zijn de betrokken
instellingen er te slecht aan toe,
is Vlaanderen te rijk aan erfgoed,
1. In januari 2002
maar zijn vooral de meer basale
HOOFDSTUK 1
verscheen een nieuwe Informatiebrochure
Cultureel Erfgoed.
19
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

DE POLYFONIE VAN EEN PROBLEMATIEK
20
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
voorwaarden niet vervuld: geen overkoepelende inventarisatie,
geen inzicht in de expertise. Bovendien is er
“voor veel deeldomeinen geen traditie, geen manier
van aanpakken, geen beleidsinstrument. Het is alsof
het cultureel erfgoed zo alomtegenwoordig, overdadig
en als vanzelfsprekend aanwezig is dat men tot nu toe
vergat er een beleid voor uit te stippelen.”
De beleidsbrief bakent het gebied van het ‘roerende en
immateriële erfgoed’ af: het gaat om historische
objecten en culturele bronnen en om de beeldvorming
daarover, “die mogelijkheden inhouden van gemeenschappelijke
betekenissen.” (!)
Het niet insluiten van de zorg voor onroerend patrimonium
in het erfgoedbeleid van Cultuur, is niet het
gevolg van een inhoudelijke keuze maar van de
Belgische staatsstructuur die monumenten- en landschapszorg
tot gewestmaterie heeft gemaakt. Intense
afstemmingprocedures zullen beide bevoegdheden op
het territorium van het Vlaamse Gewest met elkaar
verbinden via de gemeenten.
Het Vlaamse erfgoedbeleid wordt gericht op conservatie,
ontsluiten en maatschappelijke positionering.
Gezien de achterstand kan het opteren voor het
inzetten van de ‘wet van de remmende voorsprong’,
waarbij de achterstand wordt ingelopen met een
antwoord op de actuele vragen. Niet de inhoudelijke
historische ontwikkeling van een sector bepaalt dus
het beleid, maar de actuele vraagstelling.
De ‘historische’ sectoren ‘volksontwikkeling en bibliotheken’,
‘muziek, letteren en podiumkunsten’, ‘beeldende
kunst en musea’ en ‘jeugd en sport’ worden
gereorganiseerd in vier nieuwe domeinen: creatie,
sociaal-cultureel werk, jeugd en... cultureel erfgoed.
Dat laatste domein moet in de eerste plaats ‘bewaren’
en vervolgens worden ingezet op de andere terreinen.
Dat dient tot de ontwikkeling van een cultuurhistorisch
referentiekader, tot het verhogen van de individuele
culturele competentie, tot een ‘cement’ voor de
samenleving, tot gemeenschapsvorming.
Die laatste opdracht vindt het beleid erg belangrijk:
gemeenschapsvorming in wisselwerking met de natievorming.
Daarin wordt de sector van de volkscultuur
centraal gesteld. Die dialectiek tussen gemeenschapsvorming
en natievorming heeft verschillende
finaliteiten: de internationale culturele uitstraling, de
landelijke werking op verschillende deelgebieden en
de lokale werking. Zo worden de doelstellingen expliciet
in de documenten geformuleerd. De gemeenschapsidee
wordt daarbij niet verder geëxpliciteerd. Ze
verwijst zowel naar de Gemeenschap als entiteit in de
Belgische staat (de persoonsgebonden materies) als
naar de Gemeinschaft (Tönnies). Het spanningsveld
met het maatschappelijke, de Gesellschaft, wordt
daarbij niet expliciet aan de orde gesteld.
De volkscultuur wordt aldus de naam voor een sectorale
activiteit naast de sector van de musea, de sector
van de archieven en documentatiecentra en de sector
van het verspreide en niet-ontsloten erfgoed. Het
decreet van eind 1998 regelt die sector. Zoals gezegd,
groepeert het vijf werkvelden: familiekunde, heemkunde,
industriële archeologie, algemene volkskunde
en enkele gethematiseerde werkingen (gastronomie,
volksmuziek, volkskunst, volkssport, poppenspel en
kant). Een steunpunt – het Vlaams Centrum voor
Volkscultuur vzw – krijgt vier taken: verzamelen,
stimuleren, begeleiden en onderzoeken. Een publicatiebeleid
begeleidt de stroomlijning. Vanaf 2002 moet
het geheel gevat worden in vij∆arenplannen.
De dynamisering en de reorganisatie van het beleid
hebben het voordeel van de duidelijkheid en van een
zekere vereenvoudiging. Ze steunen (impliciet) op een
project van natievorming dat een culturele substantie
moet leveren voor de nieuwe Vlaamse staatsstructuur.
Die wordt in de eerste plaats gericht op het creëren
van een gunstige economische context en beperkt zo
functioneel nogal sterk het terrein. De discussies over
de e¤ecten van de mondialisering, van het culturele
pluralisme, van de vermarkting van cultuur en dus

over de sociale en psychologische opdrachten zijn niet
expliciet aanwezig. Toch zijn dat vraagstukken die de
uitgangspunten van het beleid sterk kunnen beïnvloeden.
Door de afwezigheid van een expliciete maatschappelijke
situering wordt het beleid snel gevat in
organisatorische en financiële maatregelen die niet
anders kunnen dan toch vertrekken van de bestaande
(en steeds weer als ‘achtergebleven’ gekarakteriseerde)
instellingen en organisaties. Zo herleidt de vernieuwde
institutionele vormgeving de ‘volkscultuur’ tot zeer
specifieke werkvelden, die niet overeenstemmen met
wat men intuïtief verstaat onder cultuur van het alledaagse
of populaire cultuur.
Men moet zich afvragen of deze ‘overdeterminatie’
door een beleid dat niet steunt op een expliciete maatschappelijke
diagnose geen probleem op zich vormt.
Het gaat deels (en binnen het huidige beleid minder
dan vroeger) om een bepaalde politieke oriëntatie
(natievorming) en de dialectiek daarmee. Die oriëntatie
wordt in de praktijk van de bestudeerde projecten
doorgaans niet gedeeld – al blijft die discussie ook
daar impliciet. Toch is het ook duidelijk dat het
huidige beleid niet ongevoelig is voor de ontwikkelingen
op wereldvlak en binnen de eigen samenleving.
De realiteit van een Vlaams institutioneel kader
vergroot in zekere zin ook de onafhankelijkheid van
culturele actoren. Bovendien pleit de beleidsbrief
uitdrukkelijk voor “een zeer open, actuele, interdisciplinaire
en brede benadering van volkscultuur”. In dit
verband wordt verwezen naar projecten in het
centrum van de sector, zowel als aan de rand ervan:
“zeer originele projecten die een voorbeeldfunctie
kunnen hebben (denk aan buurtgeschiedenissen,
mondelinge geschiedenissen, onderzoek naar cybercultuur…).”
De ontwikkeling van een debat over de uitgangspunten
van cultuurbeleid zou de posities van de
verschillende actoren op het veld evenwel duidelijker
kunnen maken. In Vlaanderen heerst er totnogtoe
immers een tekort aan theorievorming over de relatie
natiestaat - culturele identiteit. Daarom denken we dat
een onderzoek als dit expliciet moet ingaan op de
verbanden tussen het sociale, het culturele en de
beleidsvoering.
3. ACCENTEN IN VOLKSKUNDE EN ETNOLOGIE
Het veld van de volkskunde zit in een fase van sterke
ombouw. Zoals gezegd gaat het om een uitgebreid
netwerk van verenigingen en activiteiten die vooral
steunen op vrijwilligerswerk. Onder impuls van de
overheid werden ze in de jaren negentig in federaties
ondergebracht. Zo bundelt de koepel van de volkskunde
een aantal provinciale bonden, met in het totaal
ruim 5000 leden. De heemkunde ontwikkelde zich in
de jaren dertig en werd onder de vleugels van de
Vlaamse Toeristenbond in 1941 gefedereerd tot het
Verbond voor Heemkunde. De familiekunde organiseert
de interesse voor stambomen. De Vlaamse
koepelorganisatie groepeert de provinciale afdelingen
en 25 regio’s, met in totaal zowat 4500 leden. De
gethematiseerde activiteiten (volkssporten, gastronomie,
poppenspel, volksmuziek, e.d.) hebben zich
ook georganiseerd in bonden en koepels. Het geheel
werd vanaf 1998 gevat in het decreet Volkscultuur.
De vormgeving van een afzonderlijk werkveld brengt
ook de inhoudelijke omgang met die onderwerpen in
de schijnwerper. Niet het minst omdat ondersteunende
en onderzoeksinstellingen te maken hebben
met die nieuwe ontwikkelingen, maar ook omdat het
onderwerp via bijzondere leerstoelen aan de universiteit
wordt verbonden.
Volkskunde is een menswetenschap, ontstaan aan het
eind van de 18de eeuw. Ook in Vlaanderen gaan de
wortels terug tot die tijd. De huidige studie van de
volkscultuur is gevat in de algehele context van
detraditionalisering. De ontwikkelingen in Vlaanderen
worden daarbij vooral geïnspireerd door de recente
vernieuwingen in Nederland. Daar kent de volkskunde
HOOFDSTUK 1
21
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

DE POLYFONIE VAN EEN PROBLEMATIEK
22
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
een lange institutionele geschiedenis door het bestaan
van het Meertens Instituut. Het Meertens Instituut,
ontstaan in 1926, is sinds 1952 een onderzoeksinstituut
van de Koninklijke Nederlandse Academie van
Wetenschappen (KNAW). Het onderzoekt en documenteert
de verscheidenheid van taal en cultuur in
Nederland. Het zwaartepunt ligt op onderzoek naar
factoren die een rol spelen bij het bepalen van sociale
identiteiten in de Nederlandse samenleving. De ouddirecteur
J.J. Voskuil gaf het een literair leven in zijn
romancyclus Het Bureau.
Daarnaast bestaat een meer op de praktijk gerichte
NCV. Het Nederlands Centrum voor Volkscultuur is
het landelijk steunpunt voor volkscultuur, regionale
geschiedenis, folklore en volkskunst. Het promoot
volkscultuur als wezenlijk onderdeel van het
Nederlandse cultuurgoed, draagt kennis over en geeft
inzicht in culturele processen en de achtergronden van
de diverse cultuuruitingen in Nederland.
Nederlandse volkskunde bestudeerde van bij het
ontstaan van deze discipline in de 18de eeuw, vooral
het ‘authentieke leven op het platteland’ om van
daaruit de volksaard van de Hollanders te ontdekken.
Opvattingen over geboorte, liefde en dood werden
bestudeerd en ook gebruiken, kleding, spelen, dichten
zangkunst. In de 19de eeuw werden mondeling
circulerende volksverhalen ook aangeboord als bron,
naast de traditionele literaire en archeologische gegevens.
De cultuurhistorische belangstelling voor volkscultuur
nam toe met de opkomst van het nationalisme.
Aan het einde van de 19de eeuw ontwikkelde de
volkskunde zich tot een wetenschap en later volgde de
institutionalisering van deze nieuwe discipline, de
etnologie.
In Nederland hebben vooraanstaande onderzoekers en
academici in de volkskunde de laatste jaren een
belangrijke verbreding van perspectief ingeluid.
Gerard Rooijakkers is dé pleitbezorger van een nieuwe
postmoderne volkskunde, als alternatief voor de klassieke
volkskunde. ‘Volkscultuur’ is een constructie die
slechts bestaat in de hoofden van “volkskundigen,
beleidsmakers, politici, commerciële instellingen en
andere, al dan niet dominante groepsculturen,“ zo
stelde Rooijakkers in zijn lezing op de geschiedkundige
boekenbeurs voor Vlaanderen in 1998.
Postmoderne volkskundigen bestuderen die constructies
om het proces van ‘etnisering’ onder de loep te
nemen. Ze bestuderen daartoe niet alleen klassieke
thema’s als ‘materiële cultuur’ en ‘volksverhalen’,
maar ook lichamelijkheid, technologie, angst en
onzekerheid. Het ‘eigen-aard-denken’ is uit de tijd als
onderzoeksdoel.
In Volkscultuur. Een inleiding in de Nederlandse
etnologie 2 werkt Rooijakkers samen met collega’s
Dekker en Roodenburg een nieuwe definitie van volkscultuur
uit. Het wordt de cultuur van het alledaagse:
“een brede, alledaagse cultuur, waar iedereen, elite of
volk, vreemd of eigen, in participeert”. Deze cultuur
van alledag is een levenspatroon dat de grondslag
vormt voor het samenleven. Ze bestaat uit materiele
cultuur (zoals kleding en beeldcultuur), vertelcultuur,
lichaamscultuur, voeding en feesten, omgangsvormen
en wooncultuur. De auteurs willen volkscultuur met
deze definitie in een nieuw kleedje steken, om
definitief af te rekenen met ‘boerenkunde’ en ‘relictenkunde’:
“Volkscultuur is de titel die we aan deze inleiding
hebben gegeven. Dat we daarmee niet langer
naar een achtergebleven beschaving van boeren en
vissers verwijzen, laat staan deze beschaving voor
zoiets als een nationale volksaard of volksziel zou
staan, zal de lezer duidelijk zijn geworden.” (Dekker
e.a., 10.)
In het internationale debat over volkskunde komt er
dus een kentering in de jaren zestig en zeventig van
de 20ste eeuw. Volkskunde ondergaat een grondige
historisering en sociologisering. Het is geen boerenkunde
meer, maar gaat evengoed over stadscultuur,
hier en nu. De lagere
arbeidersklasse krijgt
bijzondere aandacht. In
de jaren tachtig echter
2. Ton Dekker, Herman
Roodenburg, Gerard Rooijakkers
(red.) Volkscultuur. Een inleiding in
de Nederlandse etnologie,
Nijmegen, SUN, 2000

wordt volkscultuur een breder begrip: de cultuur van
alledag. De auteurs benadrukken de contextuele betekenis-
en zingeving van de onderzochte cultuurverschijnselen,
het gaat hen om de “processen van toeeigening
binnen de context van groepsculturen.”
(Dekker e.a., 10.) 3
Ook in Vlaanderen is er veel beweging. Eind 1998
werd het Vlaams Centrum voor Volkscultuur opgericht.
“Het VCV wil het volkskundig of etnologisch,
heemkundig of lokaal historisch, industrieel-archeologisch
en familiekundig onderzoek in Vlaanderen
ondersteunen en begeleiden. Naast allerlei dienstverlenende
en technische vormen van ondersteuning,
zowel ten behoeve van het beleid als voor het veldwerk,
wordt ook gestreefd naar een eigen onderzoeksbeleid.”
Het steunpunt voor de decretaal vastgelegde
‘sector’ zorgt onder de impuls van directeur Marc
Jacobs ook voor een inhoudelijke problematisering. De
volkscultuur als fenomeen, moet worden onderscheiden
van de studie ervan. “Hier wordt uitgegaan
van de hypothese dat het belangrijk is een zone te
creëren waar de interdisciplinaire en internationaal
actuele methodes, concepten, modellen en theorieën
zeer kritisch kunnen worden besproken en getoetst,
waar er tijd en ruimte kan worden vrijgemaakt voor
fundamenteel onderzoek, voor deconstructie en reconstructie,
voor flexibele contextualisering en reflexiviteit.
De denktankfunctie is de hoeksteen voor de andere
activiteiten van het VCV.” (www.vcv.be)
In een artikel in de Gids sociaal-cultureel en educatief
werk 4 stelt Jacobs uitdrukkelijk dat zowel traditie als
innovatie daarbij cruciaal zijn voor het VCV.
Bovendien verwijst hij naar de tendens bij diverse
actoren om bruggen te slaan naar opbouwwerk en
buurtwerk.
Die ontwikkelingen kunnen worden samengevat
onder de noemer ‘van essentialisme naar constructivisme’.
De studie van de volkscultuur richt zich evenzeer
op de maatschappelijke context waarin bepaalde
opvattingen over de volkscultuur vorm krijgen. Het
gaat niet langer over de zoektocht naar de culturele
wezenskenmerken.
Die aandacht voor de context en voor de constructie
van betekenissen ziet men ook in de ‘modernisering’
van de activiteiten in instellingen zoals Het Huis van
Alijn. Maar het is eveneens duidelijk dat het blikveld
van de ‘sector’ niet alle aspecten van het dagelijks
leven omvat en dat het in zijn historische vormgeving
– zeker voor enkele van hen – in een bepaalde hoek
van het ideologisch cultureel spectrum is terug te
vinden.
Het is precies een verruiming van het perspectief dat
door het VCV wordt nagestreefd. Via een grootschalig
onderzoek “naar het actuele lokaal historisch, volks- en
heemkundig landschap in Vlaanderen - project alpha
2000-2002” wordt het hele werkveld in kaart gebracht
en wordt er gepeild naar de toekomstige ontwikkelingen
in verband met het nieuwe erfgoedbeleid. Een
synthese van alle deelonderzoeken zal in 2002 resulteren
in een grondig gedocumenteerd beleidsadvies
over de mogelijkheden en problemen van de sector.
De campagne Actuele Volkscultuur van de Koning
Boudewijnstichting is een element van buiten de sector,
dat bijdraagt tot die inhoudelijke dynamisering. π
HOOFDSTUK 1
23
3. Voor een uitgebreide bespreking
van het boek Volkscultuur, door
acht auteurs met een repliek van
de schrijvers, zie: Oost Vlaamse
Zanten. Tijdschrift voor Volkscultuur
in Vlaanderen, LXXVI, 2,
Gent
4. Marc Jacobs, Volkscultuur, een
sector in beweging tussen sociaalcultureel
werk en cultureel erfgoed,
in Gids sociaal-cultureel en educatief
werk, afl. 32 december 2001 -
383. Dit artikel geeft een beknopt
overzicht van de recente ontwikkelingen
in Vlaanderen en verstrekt
meer informatie over de rol van
het VCV.
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

24
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON

hoofdstuk 2
De gelaagdheid van
alledaagse cultuur
ERIC CORIJN
25
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

DE GELAAGDHEID VAN ALLEDAAGSE CULTUUR
26
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
Dit onderzoek gaat niet zozeer over de studie van de
volkscultuur, dan wel over de (mogelijke) wisselwerking
tussen enerzijds bepaalde praktijken van onderzoek
en anderzijds initiatieven van sociaal-culturele of
artistieke aard. Het gaat immers iedere keer om culturele
producten die in hun gedeelde ervaringen, in hun
gemeenschappelijkheid het publiek proberen aan te
spreken. Daarbij kan men het houden bij zeer algemeen
voorkomende elementen van gemeenschappelijkheid
– iedereen heeft wel een haartooi – of men
kan zoeken naar een meer omvattende culturele
expressie van een meer samenhangende vorm van
alledaagsheid. Kortom, de cultuur van het alledaagse
verschilt naargelang de sociale structurering van het
leven.
Als men op zoek gaat naar culturele uitingen uit het
verleden, dan moet men die verbinden met het leven
van die tijd. Wanneer men die cultuurelementen tot
een traditie wil verhe¤en of tot duiding van het actuele
leven, dan doet men er goed aan de oorspronkelijke
context in het oog te houden. Daarbij is het noodzakelijk
een sociale duiding mogelijk te maken van een
actuele cultuur van het alledaagse en de verwijzing
daarin naar elementen uit het verleden. Het lijkt ons
dan ook nuttig een leesraster aan te reiken dat zich
richt naar de gelaagdheid van de volksculturen, dat
ons in staat stelt de elementen uit het verleden te
verbinden met de toenmalige sociale culturen. Die
archeologie van de volkscultuur moet dan tegen het
licht van een maatschappelijke diagnose worden
gehouden. Dat laat de complexiteit van de cultuur van
het alledaagse zien. Alle bevolkingslagen zijn ongetwijfeld
van alledaagse cultuur voorzien. De vraag blijft
echter of deze cultuur gelimiteerd blijft tot een
bepaalde leefstijl, dan wel of ze een bredere verbondenheid
uitdrukt. Het bestaan van een door iedereen
gedeelde cultuur van het alledaagse lijkt veeleer een
imaginaire identiteit dan een gedeelde ervaring.
Het bestaan van een volkscultuur hangt samen met de
vaststelling van gedeelde alledaagse cultuur. Nu is dat
voor een volk in zijn geheel genomen wel altijd een
snelle veralgemening die slechts opgaat voor enkele
dagelijkse cultuurelementen. Iedereen ziet snel in dat
de hele cultuur van het alledaagse alleen met enkele
echte zielsverwanten wordt gedeeld. De vraag is dus
welke culturele elementen een groep tekenen, meer
zijn dan uitingen van individuele levenstijl en toch
minder (en dus onderscheidend) dan de zeer algemene,
bijna algemeen menselijke cultuurelementen.
Een min of meer samenhangende cultuur van het alledaagse
stemt overeen met een min of meer gemeenschappelijk
verloop van het alledaagse. In de loop van
de geschiedenis zijn die tekenen van de groep veranderd
met de verandering van de sociale structuur. Ze
zitten als lagen in het erfgoed verpakt en vermengd.
Een deel ervan wordt voortgezet via de selectieve
traditie.
Wil men echter elementen uit het erfgoed mobiliseren
in de cultuurproductie van een hedendaags alledaags
leven, dan is het goed de cultuurelementen in verband
te zien met de sociale praktijk waaruit ze zijn voortgekomen.
Cultuurproducten hebben e¤ect naarmate ze
resoneren met levenservaring(en). Actuele volksculturele
projecten die bepaalde doelgroepen willen
bereiken, doen er goed aan enige kijk te hebben op de
sociale achtergronden van het erfgoed. Daarom stellen
we de samengestelde volkscultuur als een gelaagde
sedentering van verscheidene sociale condities voor.
Volkscultuur begrepen als cultuur van het alledaagse
komt inderdaad bij elke bevolkingslaag voor, maar niet
bij iedereen in dezelfde mate.
Het hierna volgende leesraster en de daaraan
verbonden maatschappelijke diagnose zijn bedoeld als
hulpinstrument om het inzicht in de complexiteit van
de alledaagse cultuur te verscherpen. Er zij echter op
gewezen dat het overzicht binnen het bestek van dit
rapport slechts beperkt kan blijven tot de schets van
een algemeen kader, waarbij het gaat om het aangeven
van evoluties en niet om een historische studie.

1. EEN ARCHEOLOGIE VAN VOLKSCULTUUR
In het creatieve gebruik van bepaalde traditionele
cultuurelementen worden die elementen verwerkt tot
een actuele presentatie. Of het nu gaat om de presentatie
van onderzoek of om de organisatie van een
evenement of om een langduriger interventie in een
wijk, elke keer weer gaat het om een actuele ingreep.
Er wordt in meer of minder expliciete termen naar het
verleden verwezen. Er worden daarover sterke of
zwakke waarheidsaanspraken gedaan. Door in de
actuele voorstelling bepaalde cultuurelementen te
verbinden met het leven uit het verleden, worden
historische lijnen geconstrueerd die op een min of
meer sterke continuïteit wijzen. Als zo’n verhaal dan
nog eens met sterke begrippen zoals ‘volk’ of ‘klasse’
worden benoemd, draagt dat bij tot de verzelfstandiging
van die sociale eenheden. Dergelijke processen
van selectie en duiding zijn niet neutraal. Vooral niet
wanneer daarmee wordt gerefereerd aan wezenskenmerken
van mensen. Dat er op bepaalde plaatsen in
het verleden dingen zijn gebeurd, tekent die plaatsen.
Wijzen op bepaalde gebruiken of rituelen uit het
verleden, die vandaag doorleven en daarmee mensen
tekenen, is iets complexer. Daarom is het goed oog te
hebben voor de gelaagdheid en de opeenvolgende
bewerkingen van de overlevering. Zorgvuldige omgang
met categorieën is daarbij aangewezen, zoeken naar
wezenskenmerken zeer riskant.
In de term volkscultuur wordt ‘volk’ in eerste instantie
niet gebruikt als een verwijzing naar de gehele populatie
van een land of van een gebied, maar naar de cultuur
van een deel van de bevolking, in contrast met een
ander deel. Het gaat dus niet om de cultuur van het
Franse volk of het Duitse volk... hoewel een romantische
visie op die cultuur wel een verband zal leggen
met de ‘Volksgeist’ en een zekere oorspronkelijkheid
zal toekennen aan dat soort cultuur. In dat geval
worden de lokale volksculturen dan wel veralgemeend
en ingepast in een nationale cultuur.
Het ‘volk’ in de term volkscultuur verwijst naar het
‘gewone’ volk, tegenover een zekere culturele elite die de
volkscultuur is ontgroeid, die een meer complexe,
meer abstracte en meer universele cultuur heeft (of
denkt te hebben). Ook als men vandaag veeleer
spreekt over de cultuur van het alledaagse, dan
verwijst men naar een meer onmiddellijk niveau, naar
meer triviale dingen in tegenstelling tot een meer
uitgewerkte esthetische cultuur. Welke omschrijving
men ook gebruikt, de term ‘volkscultuur’ verwijst
altijd naar een deel van de cultuur en doorgaans naar
dat deel dat ook (en soms uitsluitend) voorkomt bij
minder ‘gecultiveerde’ lagen van de bevolking. In die
zin treedt er al een belangrijke verschuiving op als
men spreekt van ‘cultuur van het alledaagse’. Ieder
mens heeft inderdaad een alledaags leven en men kan
de elementen daarvan bestuderen. Men spreekt echter
zelden van de ‘volkscultuur’ van de aristocraten of
burgerij.
De volkscultuur staat dus voor een cultureel apparaat,
een imaginair en symbolisch zingevingssysteem dat
het leven van het alledaagse volk moet kunnen duiden.
Volkscultuur heeft niet de roeping boven haar context
uit te stijgen, integendeel, ze is er innig mee
verbonden, ze is geplaatst in het reële leven. Daarom
moet elke volkscultuur in zekere zin een adres
hebben, een plek en ook een geadresseerde, een territorium
en ook een groep mensen.
Bij de duiding van die alledaagse gebruiken, zeden en
gewoonten, zoekt men ook naar de oorsprong, die
soms terugvoert naar andere tijden. Wat zich vandaag
soms als een raadsel aandient, als vreemd aan het
moderne alledaagse, krijgt dan betekenis als praktische
cultuur van een andere soort dagelijks leven.
Hoe de overlevering precies doorwerkt is niet steeds
duidelijk. Het moderniseringsproces heeft enkele radicale
wijzigingen aangebracht in de algemene leefstijl.
Zo werd de arbeid stelselmatig afgescheiden van de
rest van het dagelijks leven, zo veranderde de tijdsopvatting
van een cyclische tijd (van dag en nacht en de
HOOFDSTUK 2
27
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

DE GELAAGDHEID VAN ALLEDAAGSE CULTUUR
28
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
seizoenen) naar een lineaire tijd (van het horloge), zo
vergrootte de individuele vrijheid en mobiliteit.
Verlichting en wetenschap hebben hun werk gedaan.
Wat hebben we nog gemeen met de plaatselijke rurale
culturen van het Ancien Régime?
In het Ancien Régime bestond een grote afstand
tussen de elite en het volk. De openbare orde steunde
daarbij niet op een culturele hegemonie, maar wel op
een relatie van externe controle. De volkscultuur bleef
concreet, territoriaal, onmiddellijk en steunde op
volksgeloof; de aristocratie ontwikkelde een abstracte
gemeenschap en een staat, waarin transgressie gereguleerd
werd (cf. carnaval, volksfeesten...).
In dat erfgoed zit zowel een lokale rurale traditie, die
vandaag opnieuw wordt opgerakeld om lokale identiteiten
(en dus verschillen met de Ander) te onderstrepen,
als een subversieve, contestataire traditie
tegenover een ‘vreemde’ heerser 1 .
De elitaire abstraherende cultuurbeleving wordt voortgezet
in een rationaliseringsproces, gedragen door de
Verlichting en het humanisme. Er is een dubbele
beweging. Enerzijds ontwikkelt men een cultuur met
‘universele’ (gedelokaliseerde) aspiraties (met het
Latijn als lingua franca). Anderzijds wordt culturele
hegemonie een belangrijk element in het vestigen van
wereldlijke macht, die niet langer uitsluitend op het
gebruik van puur geweld kan steunen. Beide bewegingen
verlopen samen: een abstraheren van de
cultuur en een democratiseren van de (nieuwe) elitecultuur.
De bijbel in de volkstaal is daarvan een mooi
voorbeeld. De onvolmaaktheid van die beweging zal in
de moderniteit aanleiding geven tot de tegenstelling
tussen het universalistische rationalisme en de relativistische
romantiek. Die laatste probeert de ontwortelde
volkscultuur weer te gebruiken als hegemonisch
instrument door een geabstraheerde en samengestelde
volkscultuur opnieuw emotioneel te vestigen via de
nostalgie.
Een romantische visie op de volkscultuur verdoezelt
enigszins de decontextualisering die is opgetreden
door de concrete wortels van de volkscultuur te
vervangen door de imaginaire constitutie van een
nationale gemeenschap. Een ‘mix’ van deze particularistische
visie en universalistische (verlichtings-)
elementen vormt de basis van de moderne Belgische
natiestaat 2
. Openbare ordehandhaving steunt hierbij
op instemming coercion and consent in plaats van
onderdrukking.
Dit hegemonisch proces wordt doorkruist door het
industrialiseringsproces en de versnelde urbanisering
in de tweede helft van de 19de eeuw. Dat proces gaat
gepaard met een sociale ontworteling waarbij de heersende
cultuur haar praktisch nut voor het dagelijks
leven verliest. Vanuit het standpunt van de elite wordt
het nieuwe proletariaat getypeerd als les classes dangereuses.
Het is pas later dat de ‘sociale kwestie’ wordt
erkend en dat er vanuit de overheid een zekere zorg
wordt gesteld tegenover de mensonterende levensomstandigheden.
In feite wordt er van onder uit, deels geïnspireerd door
enkele ‘verlichte’ burgers en vooral gestructureerd
door de opkomende arbeidersbeweging, een nieuwe
eigen cultuur vorm gegeven: de arbeiderscultuur. Die
wordt georganiseerd in eigen organisaties, in een
eigen vertooggemeenschap, een eigen ‘kamp’. Het is
een afgescheiden volkscultuur in de omstandigheden
van de afwezigheid van politieke rechten en integratieperspectieven.
Die eigen cultuur heeft tot in de jaren
1920 brede uitstraling gekend als een alternatief op de
‘burgerlijke’ cultuur. Ze
leeft enigszins voort in de
traditie van volksbuurten
en arbeiderswijken.
Opnieuw is er een beweging
naar meer culturele
integratie. Na de Eerste
Wereldoorlog monden
dertig jaar sociale strijd
uit in politieke rechten
1. Zie bijvoorbeeld White, A.
(1993): Carnival, Hysteria and
Writing, Oxford, Clarendon Press:
199 p. Zie ook het succesvolle
gebruik in onze contreien van
middeleeuwse of vroeg-moderne
referenties in bijvoorbeeld Mistero
Bu¤o of bepaalde optochten of
feesten.
2. Zie de evolutie van
‘Gemeinschaft’ naar ‘Gesellschaft’
(Tönnies), ‘solidarité méchanique’
versus ‘solidarité organique’
(Durkheim), enz.

(het algemeen stemrecht), betere sociale condities
(verkorting van de werktijd) en culturele voorzieningen
(vooral recht op onderwijs). Het is opmerkelijk
hoe vanaf de jaren ‘20 vanuit verscheidene hoeken
voorzieningen ontstaan om het ‘volk’ in zijn nieuwe
‘vrije tijd’ cultureel te vormen. 3 De arbeidersbeweging
rekent op nieuwe energie om de sociale strijd te
voeren en richt zich op volksopvoeding en emancipatie.
De kerk richt zich op een versterking van het
gezin om de ‘nefaste’ morele gevolgen van industrialisering,
verstedelijking en modernisering tegen te
gaan. Beide moeten het echter afleggen tegen de
commerciële vormen van vermaak die zich sterk
ontwikkelen (het commerciële uitgaansleven krijgt een
belangrijke plaats in de cultuur van het alledaagse:
cultuur van de film, uitgaansleven, muziek).
De (verzuilde) civiele maatschappij zoekt dan de steun
van uitgebreide staatsvoorzieningen om de culturele
hegemonie te verdedigen. Het ‘volk’ wordt opgenomen
in de ontwikkeling van een massacultuur, een cultuur
van de massabeweging, met een bijna militaire ideologische
achtergrond en een sterk confronterende heilsleer.
Het is in feite een manier om de opkomende
massacultuur in te kapselen. Dat tekent de jaren
dertig. Meteen wordt ook de basis gelegd voor sterke
culturele socialisatie-instellingen die in onze samenleving
een verzuilde vorm aannemen. De cultuur van
het dagelijks leven wordt aldus ingebed in een traditie
en een sociale organisatie van de wieg tot het graf.
Na de Tweede Wereldoorlog wordt de welvaartstaat een
samenlevingsmodel waarin integratie en consumptie
centraal staan. Ondernemers en werknemersorganisaties
bouwen een uitgebreid overlegsysteem uit waarin
de productiviteitsstijgingen worden omgezet in stijgende
winsten enerzijds en stijgende sociale verworvenheden
anderzijds (loonstijgingen, ontwikkeling
sociale zekerheid, toename vrije tijd...). Consumptie
wordt stilaan het sociale bindmiddel. De economische
cyclus steunt op massaproductie en massaconsumptie.
Die geeft vorm aan de American way of life, een gestan-
daardiseerd kleinburgerlijk model van dagelijks leven,
waartoe iedereen toegang krijgt.
Die jaren 1945-1975 – les trente glorieuses – zorgen voor
een versnelde modernisering: een detraditionalisering,
een laïcisering, een sterke institutionalisering, collectieve
voorzieningen... De culturele elite levert met
weinig discussie een inhoud voor een nationale
cultuur en de cultuurpolitiek is vooral gericht op
cultuurspreiding en democratisering van de toegang.
De oªciële cultuur verdringt de volkscultuur in de
vorm van de commerciële pop(ulaire) cultuur. Een
(Weberiaans) rationaliseringsproces neemt de bovenhand.
Hoewel! De verlate industrialisering van Vlaanderen
in de jaren ‘60 wordt begeleid met maatregelen om
een nieuwe proletarisering tegen te gaan. Die maatregelen
zijn gericht tegen een stedelijke concentratiebeweging
(goedkope bouwleningen, openbaar vervoer
van en naar het werk, lokaal particularisme). De
modernisering steunt op een voorstedelijke cultuur, de
cultuur van de randstad, die minder kosmopolitisch is
en makkelijker traditionele elementen van de rurale
cultuur opneemt (bijvoorbeeld de dialecten). De
nieuwe industrialisering levert geen nieuw Antwerpen
of Gent op, maar de meer provinciale centrumsteden.
Tegenover de jaren ‘30 is er geen radicale cultuurbreuk
in de Vlaamse ‘eigenheid’. In die zin zitten er
nog vele landelijke, premoderne elementen in het
construct van de ‘Vlaamse eigenheid’.
De diepe culturele revolutie aan het einde van de jaren
‘60 stelde de eenheidsopvatting van de welvaartsstaat
in vraag. Nieuwe subculturen verzetten zich tegen het
nogal eentonige, vervelende, productivistische en
bijwijlen bevoogdende model. Dat gold in de eerste
plaats voor de opkomende jeugdcultuur, die door de
democratisering van het onderwijs een belangrijk
sociaal gegeven werd en via
bepaalde marktsegmenten (vooral
muziek en media) vorm gaf aan
een eigen levensstijl. Op zoek
HOOFDSTUK 2
29
3. Zie Corijn, E. (1998): De onmogelijke
geboorte van een wetenschap.
Verkenningen in de ontwikkeling
van de studie van de vrije tijd,
Brussel, VUB Press: 365 p.
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

DE GELAAGDHEID VAN ALLEDAAGSE CULTUUR
30
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
naar een kritische afstand met de oudere generaties en
met de consumptiesamenleving, werd teruggegrepen
naar een meer ‘authentieke’ volkscultuur (folk) die
gebruikt werd als protest (cf. strijdcultuur).
Aan die cultuurstrijd van de jaren zestig en begin
jaren zeventig kwam een einde door de economische
crisis en de daarop volgende sociale herstructurering.
De economische crisis leidde een verlengde periode
van vertraagde groei in, waardoor de win-win-formule
van het fordisme (meer winsten én meer sociale vooruitgang)
ter discussie wordt gesteld. De massale werkloosheid
zorgde voor een dualisering (segmentering)
van de samenleving waarbij niet iedereen op gelijke
wijze toegang had tot de consumptie.
Die fragmentering werd nog versterkt omdat de ongelijke
verdeling van de koopkracht aanleiding gaf tot
een segmentering van de markt: massaproductie van
gelijke goederen, werd stelselmatig vervangen door
nicheproductie, productie van verschillende goederen
voor verschillende doelgroepen. In een dergelijke
pluralistische markt en in een toegenomen sociale
concurrentie was het cultureel kapitaal van groot
belang om via consumptiegedrag en levensstijl
distinctie in te voeren, ‘gedistingeerd’ te worden.
Uiteindelijk leidde dat tot een ‘modularisering’ van het
dagelijks leven, waarbij de levensstijl wordt aangepast
aan de sociale praktijken: waarbij arbeid, vrije tijd en
gezin een andere culturele verschijning krijgen. Men
spreekt over de ‘esthetisering van het dagelijks leven’.
Processen van individualisering, privatisering en
deregulering begeleiden de levenstijl van de ‘nieuwe
middenklasse’. Die consumptiecultuur staat ver af van
enige vorm van (traditionele) volkscultuur.
Sociale uitsluiting leidt ook tot culturele uitsluiting. De
nieuwe consumptiecultuur stelt identiteiten in vraag,
vervangt traditie door constructie, vervaagt de hiërarchie
tussen ‘hoge’ en ‘lage’ cultuur. Kans(armoede)
wordt ook bepaald door scholingsniveau, cultuur van
herkomst en dergelijke, die het al dan niet mogelijk
maken in te spelen op een meer complexe en minder
gereguleerde context.
Filosofisch, politiek en cultureel worden deze
processen begeleid door een nieuwe hegemonie: het
neoliberalisme en het postmodernisme. Het neoliberalisme
bevestigt de nieuwe verhouding tussen staat en
markt, waarbij de markt (bijgestaan door een marktconforme
politiek) voor de belangrijkste maatschappelijke
regulatie zorgt. Het postmodernisme stelt
filosofisch de maakbaarheid van de samenleving in
vraag, decreteert het einde van de grote verhalen, stelt
principiële vragen naar de mogelijkheid van universalisme,
collectieve identiteit, gelijkheid enz.
In die nieuwe maatschappelijke context neemt het
belang van cultuur en cultuurbeleid toe omdat de
vormgeving van het leven een veel dynamischer en
flexibeler proces wordt. Tezelfdertijd echter wordt
cultuur minder essentialistisch benaderd en wordt ze
steeds meer geregeld door marktmechanismen: de
‘vermarkting’ of ‘commodificatie’ (het tot koopwaar
maken) van de cultuur, die kwantiteit en lage kostprijs
doet doorwegen op kwaliteit.
Een bijzondere vorm van ‘alternatieve’ cultuur,
vandaag, is de stadscultuur. Het is bij uitstek een interculturele
aangelegenheid, zo bijvoorbeeld de hip hop
die in een creatieve mix van multiculturele ingrediënten
een subcultuur levert voor stedelijke jeugd van
verschillende afkomst. Het is een cultuur die sterk
universele trekken heeft en tegelijk sterk plaatsgebonden
is. De stad is in het proces van mondialisering
een plaats van sociale en culturele wederopbouw. Ze is
groot genoeg om de toegenomen complexiteit te
vertegenwoordigen en klein genoeg om die
complexiteit te bevatten en te ‘beheersen’.
In de maatschappelijke evolutie worden nieuwe
cultuurelementen geboren en worden oude op diverse
wijzen meegenomen. Ze geven aanleiding tot een
bijzondere mix. Vaak behoren tot de constructie
elementen waarvan men (dikwijls op overdreven
wijze) beweert dat ze zeer ver teruggaan in de tijd. Met

andere woorden, elke sociale leefstijl construeert ook
een eigen verleden. Het is dus van belang in het
onderzoek en gebruik van het verleden de oorspronkelijke
context en de opeenvolgende herschikkingen
kritisch onder de loep te houden. De wisselwerking
tussen sociale positie en culturele uitdrukking is niet
eenduidig.
2. EEN MAATSCHAPPELIJKE DIAGNOSE
De huidige maatschappelijke context neigt sterk naar
een deconstructie van de historische verbanden en
sociale structuren. De cultuur lijkt te worden
ontbonden tot basismodules die dan in een willekeurige
orde kunnen worden herschikt. Daarmee wordt
de samenhang tussen het dagelijks leven en de cultuur
van het alledaagse minder doorzichtig.
De huidige sociaal-culturele context is het product van
de twee naoorlogse maatschappelijke cycli: eerst de
wederopbouw en de ontwikkeling van een welvaartsstaat
(1945-1980), vervolgens de crisis van die
welvaartsstaat en de ombouw van de sociaal-economische
regulering (1980-). De eerste cyclus droeg een
versnelde modernisering en industrialisering in zich,
die in Vlaanderen wel de massaconsumptie introduceerde.
De cultuur en het cultuurbeleid bleven echter
in een nogal traditioneel keurslijf, gericht op gemeenschapsvorming
op basis van een sterk rurale traditie.
Industrialisering dus, maar met een cultureel deficit
(de suburbane cultuur).
In de tweede fase overheerste het marktdenken. Op de
economische crisis werd gereageerd door het gehele
beleid ondergeschikt te maken aan het verbeteren van
de concurrentiepositie in een internationale
(Europese) context. De vermarkting van de cultuur
maakte daar deel van uit en die consumptiecultuur
werd gedragen door de zogenaamde nieuwe middenklasse.
De afbouw van de voorzieningen van de
welvaartsstaat verwekte een sociaal deficit dat zich in
de heersende cultuur ook omzette tot een cultureel
deficit. We zullen even nader ingaan op deze ontwikkelingen.
De opbouw van de naoorlogse welvaartsstaat steunde
op een sociaal compromis dat in 1943 was gesloten.
Dat compromis tussen werkgevers en arbeidersorganisaties
richtte zich op een overlegde inspanning in de
wederopbouw en een samenlevingsmodel dat naderhand
‘sociaal kapitalisme’ of ‘georganiseerd kapitalisme’
of ‘fordisme’ werd. De centrale variabele werd
een stijgende arbeidsproductiviteit, gesteund op
nieuwe technologieën, een rationele arbeidsorganisatie,
een gedisciplineerde en geschoolde arbeidskracht.
Die zou zowel de accumulatie van kapitaal
onderhouden als een stijgende koopkracht en een
verkorting van de arbeidsduur voor de hele bevolking
opleveren. Dat (fordistisch) groeimodel richtte de
economie op massaproductie (de invoering van het
bandwerk en de invoering van technocratische arbeidsorganisatie).
De cultuur van het dagelijks leven werd
gericht op massaconsumptie. En de maatschappelijke
ordening richtte zich op het ondersteunen van dit
(vooruitgangs)model door algemene werkgelegenheid,
sociale zekerheid, democratisering van het onderwijs,
cultuurspreiding... Kortom, het model beoogde algehele
inclusie in een nogal eenvormige opvatting over
het ‘goede leven’ (cf. The American way of life).
Op de weg naar die massasamenleving, gesteund op
gestandaardiseerde productie en een verhoogde
consumptie, werden zowel de premoderne cultuur- en
levensvormen als de kritische maatschappelijke alternatieven,
via een overleg- en integratieproces opgenomen
in het model van de welvaartsstaat. Vlaanderen
kende in de jaren zestig ook een nieuwe industrialisatiegolf
van nieuwe ondernemingen, doorgaans in de
assemblage en in de nieuwe industrieën (farmacie,
petrochemie). Een snelle verstedelijking werd bewust
tegengegaan door een landelijke huisvestingspolitiek
en een ondersteuning van de pendelarbeid 4 . De vooroorlogse
samenleving werd zo omgebouwd tot een
suburbane verzuilde maatschappij, waarin traditionele
levensvormen op diverse manieren werden gecombi-
HOOFDSTUK 2
31
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

DE GELAAGDHEID VAN ALLEDAAGSE CULTUUR
32
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
neerd met de moderne consumptie. De beoogde
levensstijl vertoonde enige eenvormigheid. De
productie en distributie ervan werd verzorgd via een
(min of meer geplande) markteconomie. Dat ‘materialistische’
levensmodel was een vooruitgang voor de
oorlogsgeneratie. Het ‘hedonisme’ werd evenwel
getemperd door de arbeidsethiek en het behoud van
vrij traditionele waardepatronen die in Vlaanderen al
in het interbellum dominant waren geworden.
Zowel de culturele doelstellingen als de economische
functionering van dit fordistisch model kwamen onder
druk van de maatschappelijke evolutie.
(1) De eenvormigheid, niet steeds ontdaan van enig
puritanisme, autoritarisme of paternalisme, werd door
een diepe culturele revolutie ter discussie gesteld.
Vanaf het einde van de jaren ‘50 en in de loop van de
jaren ‘60 ontwikkelde zich een jeugdcultuur die zich
via een eigen (consumptieve) levensstijl afzette tegen
de traditionele waarden. Tegencultuur, subculturen en
‘underground’ kwamen tot ontwikkeling. Ontvoogding
stond daarbij centraal. Het leek of die sociaal-psychologische
bevrijding ook samenviel met maatschappelijke
bevrijdingsstrijd in de Derde Wereld en in Oost-
Europa. In de culturele aspecten van die omwenteling
ligt de basis van het aantasten van eenvormigheid,
hiërarchie en collectieve identiteit, van een verschuiving
van een essentialistische visie op de gemeenschap
(waarbij identiteit tot het wezen van de groep behoort)
naar een constructivistische (waarbij de verbondenheid
meer afhangt van solidariteit en projecten).
(2) De economische orde werd door de crisis van het
midden van de jaren zeventig en de jaren van sterk
vertraagde groei in zijn grondvesten omgebouwd. Het
was in die periode dat in België de staat werd
hervormd, waardoor gewesten en gemeenschappen
steeds meer een ‘eigen’ antwoord op die problematiek
konden leveren. De ‘eigenheid’ van de ontwikkeling
van een Vlaamse Gemeenschap lag vooral in de
specifieke reacties op die maatschappelijke uitdagingen.
Die specificiteit kon zich des te sterker uiten
omdat Vlaanderen een verlate tweede industrialiseringsgolf
kende in de jaren ‘60-’70 en de stap naar
een dienstensamenleving makkelijker kon zetten.
Wallonië onderging de vernietigende gevolgen van de
economische crisis en werd een industrieel kerkhof.
De industrialisering zorgde wel voor een grondige
sociale herstructurering in het noorden van België
(drastische inkrimping van de primaire sector, groei
van secundaire en naderhand ook van de tertiaire
sector). De culturele modernisering, die gewoonlijk
met zulke drastische ontwikkeling gepaard gaat, werd
vertraagd door de ontwikkeling van een vooral suburbane
anti-stedelijke cultuur, gesteund op goedkope
huisvesting op het platteland, openbaar vervoer en veel
pendelarbeid. In die vertraagde modernisering bleven
traditionele opvattingen en organisaties sterk vertegenwoordigd.
Ietsje schematiserend zou men kunnen
stellen dat de Gemeinschafts-idee richtinggevend en de
Gesellschafts-idee onderontwikkeld bleef. In het ene
geval denkt men dat de samenleving kan steunen op
een ‘mechanische’ (bijna automatische) solidariteit die
voortkomt uit de reële gelijkheid in werk, opvattingen,
vormen van samenleven. In het andere geval vereisen
de toegenomen arbeidsdeling, de individuele autonomie
en de reële verschillen in het dagelijks leven de
ontwikkeling van een ‘organische’ solidariteit waarin
de complementariteit van het verschil wordt erkend.
Dat laatste stemt uiteraard meer overeen met de ervaringen
van een (groot)stedelijke leefomgeving.
Die vertraging van de culturele modernisering tekent
de ontwikkelingen in de jaren ‘80 en ‘90. Het zijn de
jaren van een grondige omvorming van de economische
regulering en van de totstandkoming van de
Vlaamse staatsstructuren.
Beide ontwikkelingen
verlopen in een sterke
dialectiek: de Vlaamse
staatshervorming staat
4. Zie Kesteloot, C. (2002):
Verstedelijking in Vlaanderen:
problemen, kansen en uitdagingen
voor het beleid in de 21ste eeuw,
(Project “Thuis in de stad” van de
Vlaamse Gemeenschap:
http://www.thuisindestad.be)

vooral in functie van de economische ontwikkeling.
Men zou kunnen zeggen dat het culturele apparaat
daarbij enigszins achterbleef. Het bleef erg geworteld
in een nogal romantische visie van natieopbouw en
kwam weldra zelf onder druk van de op andere
terreinen ingevoerde liberalisering en deregulering.
Het Vlaamse politiek-culturele veld is sterk gepolariseerd
door de durende groei van extreem-rechts die
zwaar op de politieke agenda weegt.
Het cultuurbeleid zit vandaag wel in een stroomversnelling.
Door een proactief beleid wordt het tot
discussie, bezinning en herbronning gedwongen. De
moeilijkheid bestaat er nu net in dat cultuurdebat in
zijn juist maatschappelijk perspectief te plaatsen. Het
is enerzijds een product van de (verlate) ontwikkelingen
in de cultuursector zelf. Anderzijds is het een
reactie op een nieuwe sociaal-economische toestand.
We beperken ons hier tot het kort aangeven van de
belangrijkste maatschappelijke ontwikkelingen. Men
kan ze vanuit verscheidene perspectieven benaderen
(economische crisis, ideologische verschuivingen,
mondialisering, demografische ontwikkelingen...). We
denken dat de belangrijkste dynamiek van verandering
voortkomt uit de reacties op een economische crisis,
reacties die meteen ook nieuwe opvattingen over het
‘goede leven’ uitdrukken. (Een discussie die in
Vlaanderen – enigszins dogmatisch soms – wordt
gevoerd onder het thema van ‘de nieuwe breuklijnen’.)
De economische crisis (1974) en de mislukte pogingen
in de tweede helft van de jaren ‘70 om de fordistische
regulatie te herstellen leidde in de jaren tachtig tot een
politiek-ideologische draai: de staat kreeg niet langer
de opdracht een sociale regulering (programmering)
tegenover de marktlogica in stand te houden, maar
veeleer een marktconforme omgeving te creëren. De
distributie van rijkdom en goederen gebeurde steeds
meer rechtstreeks via de marktmechanismen in een
competitieve en selectieve omgeving. De concurrentiecapaciteit
werd een centrale toetssteen voor elk maat-
schappelijk beleid.
Deze fase van deregulering-herregulering vertoonde in
Vlaanderen dezelfde e¤ecten als in de andere geïndustrialiseerde
landen. Het begon met een diepe crisis
van de werkgelegenheid. Dan kwam er een economische
ontwikkeling waarbij groei niet automatisch
werkgelegenheid opleverde. Men sprak zelfs van een
job-loss growth, een groei gepaard gaande met jobverlies.
Het hele proces leidde tot een relatief goedkoper
maken van de arbeid en een opwaardering van
inkomsten uit kapitaal. De rijkdom werd zeer ongelijk
verdeeld en dat leidde tot een fragmentering en
segmentering van de bevolking. De bestaande vormen
van solidariteit kwamen onder druk te staan en er
ontstond een vermarkting van de voorzieningen. In
deze nieuwe omgeving kon een ‘nieuwe middenklasse’
beter gedijen dan de ‘kansarmen’. De eersten
werden de trendsetters voor de maatschappelijke
vormgeving in een ‘duale’ samenleving.
Onder druk van deze gewijzigde omstandigheden, die
zelf deel uitmaken van en een reactie waren op de
mondialisering en Europeanisering, veranderden
levensstijlen en overlevingsstrategieën. Ze werden
minder afgeleid van tradities, wat in onze streken de
ontzuilings- en seculariseringsprocessen versnelde. Ze
werden meer ingebed in een consumptie- en levensstijlencultuur.
Aangezien die cultuur een grotere
verscheidenheid en pluralisme toelaat, geeft ze ook
meer ruimte voor individualisme. Die verdraagzaamheid
wordt gedragen door een gemeenschappelijke
deelname aan een markt, die – voor zover er koopkracht
is – reageert op een verscheiden en snel veranderende
vraag door just-in-time-productie, ‘nichemarketing’
en zich richt op de drang naar ‘distinctie’.
De materiële uitsluiting uit dergelijke distributiemechanismen
gaat gepaard met een culturele
vervreemding. In een postmoderne omgeving worden
de ‘kansarmen’ aangezogen door meer communautaire,
meer traditionele, meer identitaire levensvormen.
Het verschil wordt er alleen meer zichtbaar
door, wat sommigen aanzet het verschil als principieel
HOOFDSTUK 2
33
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

DE GELAAGDHEID VAN ALLEDAAGSE CULTUUR
34
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
onoverbrugbaar te stellen. Een toegenomen racisme
en fundamentalisme zijn daar de tekenen van.
De Vlaamse natievorming werd vooral gericht op het
begeleiden van deze maatschappelijke en economische
deregulering. De culturele legitimering van deze eigen
beleidsruimte steunde echter op de gereconstrueerde
strijd van de ‘Vlaamse beweging’.
Juist in een fase van mondialisering, detraditionalisering
en postmodernisme, die de idee van de natiestaat
zelf ter discussie stellen, werkt men in deze streken
aan de opbouw van eigen staatsstructuren op basis van
een eigen identiteit. Enerzijds is er de realiteit van een
multiculturele en plurale samenleving die het steeds
moeilijker heeft gevat te worden in één cultureel
vertoog. Anderzijds is er het belang Vlaanderen als
een afzonderlijke entiteit te positioneren op grond van
een culturele eigenheid. Die moeilijkheid wordt zeer
zichtbaar wanneer men het cultuurbeleid voor de
eigen hoofdstad (Brussel) moet uitwerken. Die stad
beantwoordt immers duidelijk niet aan de culturele
homogeniteit die schijnbaar voorkomt in de rest van
Vlaanderen.
Die paradox is voelbaar in de grote spreidstand die
binnen de culturele praktijk zichtbaar is. Enerzijds
wordt die nog sterk beïnvloed door de verzuiling en de
dominante suburbane cultuur, anderzijds is die sterk
gericht op de wereld en het opnemen van multiculturele
invloeden. De ene pool onderhoudt een ‘harmonische’,
een ‘natuurlijke’ opvatting over het samenleven,
waarin wordt gezocht naar een paradijselijke
consensus rond algemeen aanvaarde en gedeelde
waarden. De andere pool zoekt naar een omgang met
diversiteit, distinctie en conflict, waarin wordt gezocht
naar de grenzen van pluralisme en ongelijkheid. π

hoofdstuk 3
De campagne 2000-2001
doorgelicht
ERIC CORIJN
TOBIAS DE PESSEMIER
VEERLE DEVOS
HELGA DUCHAMPS
BARBARA VAN HOESTENBERGHE
35
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

DE CAMPAGNE 2000-2001 DOORGELICHT
36
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
In dit hoofdstuk wordt de campagne Actuele Volkscultuur
2000-2001 doorgelicht. Eerst geeft Eric Corijn een overzicht
van de uitgangspunten, de inzendingen en de selectie.
Daarna worden de twintig ondersteunde projecten individueel
onder de loep genomen. Die gevalstudies zijn het
werk van Tobias De Pessemier, Veerle Devos, Helga
Duchamps en Barbara Van Hoestenberghe.
1. UITGANGSPUNTEN
DE CAMPAGNE ALS GEHEEL
Na een intensieve inhoudelijke voorbereiding
lanceerde de Koning Boudewijnstichting in 2000 een
eerste campagne Actuele Volkscultuur. Die voorbereiding
bestond uit een verkenning van het terrein, twee
rondetafels en een seminarie met vertegenwoordigers
van de sector, het beleid en de wetenschappelijke
wereld. Vervolgens vonden diverse vergaderingen
plaats die niet alleen voor de Stichting maar ook voor
de overheid en het VCV bijdroegen tot verdere beleidskeuzes
en prioriteitsbepalingen.
Voor de Stichting resulteerde dat in een campagne
met als doel: experimentele initiatieven ondersteunen
die uiteenlopende aspecten van volkscultuur op dynamische
wijze inzetten voor de maatschappelijke
ontwikkeling.
De aanleiding voor die campagne was de vaststelling
dat de kern van de sector volkscultuur, in het bijzonder
de volks-, geschied- en heemkundige kringen of
musea, behoefte hadden aan een nieuwe dynamiek.
Die zou ertoe moeten leiden dat volkscultuur op een
doeltre¤ende en voor de actuele samenleving relevante
wijze bestudeerd, ontsloten en beleefd kon worden.
Belangrijk in dat verband was dat volkscultuur als een
actuele levende cultuur werd beschouwd, met enerzijds
een eigen geschiedenis maar anderzijds ook een
beleving en ontwikkeling in het heden.
Volkscultuur kan dus slechts als erfgoed worden
beschouwd als men het erover eens is dat erfgoed
vatbaar blijft voor ontwikkeling én dat er ook elke dag
nieuw erfgoed ontstaat.
Een eigentijdse omgang met volkscultuur is dus niet
alleen het bewaren, maar ook het werkzaam maken
van dat (vooral) immateriële erfgoed uit een ver of
recent verleden, én tegelijk het interpretatief en creatief
bezig zijn met de volkscultuur die vandaag leeft
– in wezen bezig zijn met de samenleving van nu.
De middelen en wegen daartoe zijn studie, ontsluiting,
beleving en cultuurproductie.
Dat alles veronderstelt wisselwerking met en bijdragen
tot de ontwikkelingen in de samenleving en dus
samenwerking met andere maatschappelijke sectoren.
Die basisprincipes leidden ertoe dat de campagneoproep
breed werd opgevat. Er werd, zoals gezegd, niet
diep ingegaan op een omschrijving van het begrip
volkscultuur en ook wat soorten initiatieven en initiatiefnemers
betrof, was er allerminst een strikte afbakening.
Er werd gezocht naar “experimenten die uiteenlopende
aspecten van de volkscultuur op dynamische
wijze inzetten voor de maatschappelijke ontwikkeling.”
Daarbij werd gedacht aan “culturele en sociale,
kortom maatschappelijke projecten die de gemeenschap
attenderen op nieuwe uitdagingen of zelf die
uitdagingen aangaan.” Enkele voorbeelden wezen
mogelijke richtingen aan; niet als beperking, maar
juist om er voor te zorgen dat ook minder voor de
hand liggende initiatiefnemers zich aangesproken
zouden voelen.
De doelgroep van de campagne werd dan ook zeer
ruim omschreven als:
· de organisaties en personen die zich inzetten voor
allerlei vormen van maatschappelijke ontwikkeling;
· de organisaties en personen die het beheer en de
ontsluiting van materiële en immateriële vormen
van volkscultuur en erfgoed tot doel hebben.
Uit de inzendingen zou al gauw blijken dat de gegeven
ruimte ook volop werd ingevuld.

2. DE INGEDIENDE PROJECTEN
KWANTITATIEF
In totaal werden 89 projecten ingediend. De provincies
Oost-Vlaanderen (22) en Antwerpen (21) en dan
vooral de steden Gent (8) en Antwerpen (10) waren
het sterkst vertegenwoordigd. Vanuit West-Vlaanderen
werden 16 kandidaturen ingezonden, vanuit Limburg
14; Vlaams-Brabant werd vertegenwoordigd met 7
inzendingen en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest
met 9.
Opvallend was dat 57 projecten zich in een stedelijke
context situeerden en 32 daarvan in de provinciehoofdplaatsen,
de grotere steden dus. Wel dient hierbij
vermeld dat de verbinding aan een lokaliteit soms
alleen maar te maken had met het adres van de initiatiefnemer
en niet met de inhoud van het project, die
betrekking kon hebben op een groter gebied (bv. de
Kempen of zelfs heel Vlaanderen). Ook met die nuancering
blijft het overwicht aan werkelijk stedelijke
projecten echter groot. Dat heeft wellicht diverse
oorzaken: steden zijn de sterkste cultuurcentra, bieden
de grootste kansen op intersectorale samenwerking,
staan ook vaak voor de grootste culturele en maatschappelijke
uitdagingen, waaronder de nood aan een
reconstructie van gemeenschappelijkheid in het alledaagse.
De grote meerderheid van de kandidaten bestond uit
verenigingen (62 vzw’s en 8 feitelijke verenigingen).
De overige waren openbare besturen, overheidsdiensten,
onderwijsinstellingen en particulieren.
Vooral uit de doelstellingen van die initiatiefnemers
bleek duidelijk dat de open oproep een breed scala van
belangstellenden had aangesproken en dus reeds een
eerste bijdrage had geleverd tot het openbreken van
het begrip en het werkterrein ‘volkscultuur’. Ruim een
vierde van de kandidaten waren organisaties of
personen die zich concentreerden op een meer traditionele
werking rond studie, ontsluiting of beoefening
van volkscultuur. De anderen vertegenwoordigden
sectoren en aandachtsvelden zoals podiumkunsten,
socio-cultureel werk, buurt- en maatschappelijk
opbouwwerk.
De invulling van het partnerschap gaf een vergelijkbare
verscheidenheid te zien. Naar zo’n partnerschap
werd in de oproep uitdrukkelijk gevraagd omdat het
zowel inhoudelijk als methodisch, organisatorisch en
financieel een belangrijke versterking kan zijn voor
een project. Essentieel daarvoor is dat het om interdisciplinaire,
eventueel intersectorale samenwerking gaat.
Vooral als die partners complementaire doelstellingen
hebben, kunnen ze veel van elkaar opsteken en
ontstaat er een horizonverbredende en stimulerende
verknoping van knowhow. Dit kan de kwaliteit, de
haalbaarheid en inhoud van de projecten alleen maar
ten goede komen.
Uit de kandidaatsdossiers werd echter niet altijd duidelijk
of de voorgestelde partnerschappen ook
doeltre¤end zouden zijn. Soms leek het partnerschap
vooral op papier te bestaan, omdat het nu eenmaal een
vereiste was. Of dergelijke samenwerkingsverbanden
ook de bedoelde versterking zouden inbrengen, viel te
betwijfelen.
Het hele idee van intersectorale samenwerking als
draagvlakversterking moet op het terrein kennelijk nog
veld winnen.
Wat timing betrof was in de oproep alleen
gespecificeerd dat de projecten in de loop van 2001 in
uitvoering moesten gaan. In het inschrijvingsformulier
werd bijkomend gevraagd of het over een project
op korte of lange termijn ging. Eén op vier kandidaten
omschreef zijn initiatief als een langetermijnproject.
Het onderscheid tussen kortetermijn- en langetermijnprojecten
geeft echter aanleiding tot verwarring: gaat
het over de duur van het project of over de duurzaamheid
van de resultaten?
Bij de kortetermijnprojecten waren de evenementen
sterk vertegenwoordigd. Het ging onder meer om
HOOFDSTUK 3
37
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

DE CAMPAGNE 2000-2001 DOORGELICHT
38
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
evocaties en jubileumvieringen. Er waren ook diverse
repetitieve projecten, zoals stoeten en optochten, cycli
van toneelopvoeringen, een tweejaarlijkse wedstrijd,
weerkerende volksspelen.
Bij de langetermijnprojecten zochten de initiatiefnemers
vooral steun bij de ontwikkeling van een structureel
kader. Het ging er dan vooral om de continuïteit
van het project te garanderen.
FINANCIEEL
Aan de kandidaten werd gevraagd een projectbegroting
in te dienen.
Hieruit valt te leren dat voor ongeveer de helft van de
initiatieven een budget van 20.000 euro volstaat. Eén
op tien uitgavenbegrotingen overschrijden de 125.000
euro. De verwachte inkomsten variëren van helemaal
niets (vijf projecten) tot meer dan 125.000 euro (drie
projecten).
Dergelijke cijfers geven altijd wel enige indicatie, maar
moeten toch sterk gerelativeerd worden. Zo ziet het
budget van een vrijwilligersproject er helemaal anders
uit dan dat van een initiatief met bezoldigde medewerkers.
Budgetten worden ook niet altijd op dezelfde
manier of even precies opgemaakt, bijvoorbeeld als het
gaat om mensen en middelen die zowel voor het
bedoelde project als voor andere activiteiten worden
ingezet of die door een partner gratis ter beschikking
worden gesteld.
Toch zijn er enkele interessante vaststellingen te
maken. Zo hebben 21 projecten geen sluitende begroting,
zelfs rekening houdend met de gevraagde steun
van de Stichting.
De eigen inbreng is meestal beperkt. Bij tien projecten
is die er niet. Bij twee derde van de ingediende initiatieven
blijft de eigen inbreng beneden de 12.500 euro.
Fondsenwerving en subsidies spelen dus een belangrijke
rol.
Aan de lokale overheid vragen 29 initiatiefnemers
steun. Dat resulteert meestal in een subsidie variërend
tussen 125 en 1.250 euro. Dit bedrag is hoger bij
projecten met SIF-steun.
Historische evenementen of belangrijke feestelijkheden
waarbij de gemeente zelf initiatiefnemer of
partner is, kunnen rekenen op een aanzienlijke
financiële ondersteuning.
Voorts doen 20 initiatiefnemers een beroep op provinciale
middelen en vragen 22 projecten ondersteuning
aan de Vlaamse of de federale overheid. Uit verdere
toelichting blijkt dan dat men steun zoekt bij bevoegdheden
en regelingen zoals: welzijnszorg, Vlaams fonds
voor sociale integratie van personen met een handicap,
gelijkekansenbeleid, compositietoelage, filmfonds,
volksontwikkeling, experimentele bezoekerscentra.
Die subsidiëring is meestal beperkt en de toekenning
ervan nog niet gegarandeerd. Bij 35 projecten blijft de
inbreng beneden de 6.200 euro en 29 projecten
krijgen geen overheidssteun.
Ruim de helft van de initiatiefnemers willen hun
inkomsten aanvullen met fondsenwerving. Daarvan
hopen er 35 bedragen tot 6.200 euro in te zamelen. Bij
11 projecten is het aandeel van de fondsenwerving
belangrijker en kunnen de bedragen oplopen van
12.500 tot 125.000 euro en meer.
Zoals in de oproepfolder stond aangegeven, kon de
steun van de Stichting variëren van 100.000 tot
500.000 frank (ongeveer 2.500 tot 12.500 euro); 39
projecten vroegen dat maximum.
INHOUDELIJK
De verscheidenheid aan initiatiefnemers weerspiegelde
zich ook in een gevarieerd aanbod van initiatieven.
Ook in die zin leverde de brede focus van de
projectoproep resultaat op.
Het valt overigens op dat net de organisaties die meer
in de marge van de sector volkscultuur actief zijn, vaak
de meest vernieuwende projecten indienden. In die
vernieuwing is een duidelijke tendens waar te nemen
naar wisselwerking tussen de werkwijzen van culturele
en sociale organisaties. Culturele organisaties
betrekken sociale doelstellingen en methodieken uit
het opbouwwerk in hun aanpak; sociale organisaties

hebben uitdrukkelijk aandacht voor culturele ontwikkeling
als doel en cultureel instrumentarium als
middel. Tekenend voor die wisselwerking is dat veel
projecten uit beide sectoren uitdrukkelijk buurt- of
wijkgebonden zijn en, via de actuele volkscultuur of de
actualisering van volksculturele aspecten uit het
verleden, een vorm van samenlevingsopbouw
nastreven.
Een belangrijk deel van die projecten wil op een of
andere wijze de ‘geschiedenis van de gewone man’
voor het voetlicht plaatsen. Deze trend komt voort uit
ontwikkelingen die reeds enige decennia plaatsvinden
in de geschiedkunde. Wel valt bij heel wat campagneprojecten
op dat de disciplines en methodieken ter
zake onvoldoende vastliggen. Er is sprake van orale
geschiedenis, verhalen, getuigenissen of legenden,
reminiscentieprojecten, cultuur- of wijkbiografische
projecten… Deze vlaggen dekken, wat inhoud en
methode betreft, niet altijd een welbepaalde lading,
maar het gaat in elk geval om een belangrijk deel van
de inzendingen.
Daarnaast of daarmee verweven zijn er nog heel wat
projecten die focussen op muziek- of vertelcultuur en
die werken rond ‘feesten en rituelen’. Er zijn een vijftiental
migrantenprojecten en ook enkele initiatieven
rond religieuze cultuur en spiritualiteit.
Meer vanuit de kern van de sector volkscultuur werd
de campagne aangegrepen door de museumwereld en
de erfgoedzorg om al dan niet vernieuwende ontsluitingsinitiatieven
te ontwikkelen, vertrekkende vanuit
de materiële cultuur. Zo werden er 13 museale en
cultuurtoeristische projecten ingediend en een tiental
projecten rond de omgang met objecten van volkscultuur.
Vijf individuele kunstenaars dienden projecten in die
de relatie tussen volkscultuur en maatschappelijke
ontwikkeling op een eigentijdse en artistieke wijze
invulden.
Tot slot waren er enkele onderzoeksprojecten die
bepaalde evoluties in maatschappelijke ontwikkeling
nader wilden bekijken of die dieper ingingen op
bepaalde facetten van volkscultuur.
Uit het voorgaande blijkt dat de campagneoogst
ruimer is dan wat traditioneel onder projecten van
volkscultuur wordt verstaan. Die variatie aan projecten
en initiatiefnemers beantwoordt zeker aan de doelstellingen
van de campagne.
3. DE SELECTIE
DEELNEMINGSVOORWAARDEN
EN SELECTIECRITERIA
Een onafhankelijke jury beoordeelde de inzendingen
op 30 november 2000. Zij baseerde zich daarbij op de
deelnemingsvoorwaarden en selectiecriteria, zoals
vermeld in de oproepfolder.
Wat deelnemingsvoorwaarden betrof, moest het initiatief
uiteraard voldoen aan de doelstelling van de
campagne en voorts:
· gedragen worden door twee of meer partners;
· zorgen voor een goede communicatie tussen de
partners én met het publiek;
· buiten de dagelijkse werking of de reguliere
activiteiten van een initiatiefnemer of partner vallen.
Bovendien moesten eventuele opbrengsten van het
project ten goede komen aan het gestelde maatschappelijke
of culturele doel.
Na toetsing aan die voorwaarden werden 20 projecten
uitgesloten. Voor de overige maakten de volgende
selectiecriteria het verschil:
· de kwaliteit van het initiatief (doelstelling en
concrete inhoud, reflectie en voorbereiding, communicatie,
organisatorische, wetenschappelijke, en/of technische
deskundigheid of de ondersteuning ervan);
· de vernieuwende, eventueel experimentele waarde;
· de waarborgen voor volledige uitvoering;
· de doeltre¤endheid van het samenwerkingsverband.
HOOFDSTUK 3
39
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

DE CAMPAGNE 2000-2001 DOORGELICHT
40
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
Wat de inhoudelijke en organisatorische kwaliteiten
betrof, hield de jury wel rekening met de aard van de
initiatiefnemende organisaties. Van vrijwilligersverenigingen
kan immers niet altijd even veel knowhow
worden verwacht als van professionele organisaties.
Om het voorbeelde¤ect van de campagne te
versterken, werd tijdens de selectie bovendien
gestreefd naar voldoende regionale spreiding van de
campagnesteun.
RESULTATEN
De jury selecteerde 20 projecten waarvan er 19 een
financiële ondersteuning kregen, variërend van 3.720
tot 12.400 euro. Eén initiatief, met name ‘Gentse
Stadskronieken’, kreeg van de jury een bijzondere
vermelding. Het wordt niet financieel, maar wel
organisatorisch ondersteund. De initiatiefnemer,
Nieuwpoorttheater - Stadskroniek vzw, is als partner
betrokken bij diverse andere projecten die wel
financiële steun ontvangen. Bovendien is het eigen
initiatief van deze vereniging meer van structurele
aard, wat een specifieke vorm van medewerking noodzakelijk
maakt.
Onder meer naar aanleiding van die vaststelling werd
in de tweede campagne Actuele Volkscultuur (2001-
2002) trouwens een onderscheid gemaakt naar de
aard van de initiatieven: projecten, onderzoeken en
structurele initiatieven.
Net als de inzendingen weerspiegelt ook het geheel
van geselecteerde projecten de door de campagne
gezochte verscheidenheid in aard, doelstellingen en
aanpak. Sommige projecten zijn combinaties van
onderzoek, een evenement en/of wijkwerking, andere
zijn meer gericht op een van die aspecten.
De verscheidenheid heeft niet alleen te maken met het
interdisciplinaire, maar ook met meerlagigheid. Er is
bijvoorbeeld tegelijk een sociale en een culturele
component; een initiatief kan proces- en/of productgericht
zijn, wat onder meer kan betekenen dat het zich
meer of minder op de deelnemers dan op het publiek
richt; het legt soms meer het accent op het bestu-
deren, dan weer op het in beeld brengen van de (volks-)
cultuur, maar soms ook op het gestalte geven aan die
cultuur – wat toch weer helemaal iets ander is.
In die zin is het terrein van de campagne en dus ook
van dit rapport niet in overeenstemming met de
traditionele ‘sector’ volkscultuur, hier de ‘kernsector’
genoemd. Dat terrein is veel kleiner (twintig
projecten), maar inzake doelstellingen en aanpak veel
breder. Elk project kan echter zeker ook voor die
traditionele sector nuttig en inspirerend zijn.
De belangrijkste reden om projecten niet te selecteren
was het gebrek aan vernieuwende interactie tussen het
initiatief en de samenleving. Het valt op dat hierbij
nogal wat projecten voorkomen uit de kernsector van
de volkskunde en ook wel uit het religieus-maatschappelijke
veld. Vaak waren die sterk intern gericht op de
documentering van de eigen geschiedenis. In veel
afgewezen projecten was ook het aspect communicatie
onvoldoende uitgewerkt. Het moet dus worden onderstreept
dat afwijzing in vele gevallen niet ging over
intrinsieke tekorten van het project, maar wel over het
niet overeenkomen met de accenten van de campagne.
Enkele thema’s uit de niet-geselecteerde projecten
blijven – ook in het licht van het verder onderzoek –
interessant. Zo waren er drie voorstellen die het dagelijks
brood als thema hadden, enkele projecten rond de
ontsluiting van kerkarchieven en een aantal voorstellen
die heropleven van een stoet beoogden of een
geanimeerde wandelroute wilden ontwikkelen.
De vaststelling dat interessante initiatieven toch niet
geselecteerd konden worden omdat een bepaald aspect
van het project onvoldoende was uitgewerkt, heeft,
zoals verder in dit rapport nog zal blijken, geleid tot
nieuwe ideeën rond samenwerking en gezamenlijke
ondersteuning.
Uit een rondvraag van de Koning Boudewijnstichting,
eind 2001, bleek overigens dat de meeste niet geselecteerde
projecten uiteindelijk geen doorgang vonden bij
gebrek aan middelen. Dat wijst enerzijds op het

elang van de bijdrage van de Stichting, maar anderzijds
ook op een zwakke opzet en dito samenwerkingsverbanden
van veel initiatieven.
Enkele niet-geselecteerde projecten werden wel gerealiseerd,
meestal na inpassing in een ander ondersteuningskader
en na enige bijstellingen.
DE ONDERSTEUNDE PROJECTEN
Hierna worden de twintig geselecteerde projecten uitvoerig
gepresenteerd en ontleed. Zeventien daarvan werden onderzocht
door veldwerkers van vzw de hondsjaren, drie door
Cosmopolis.
Alle projectverantwoordelijken ontvingen vooraf een
aankondigingsbrief van de Koning Boudewijnstichting
en werden vervolgens individueel benaderd door een
onderzoeker. Het onderzoek werd gevoerd aan de
hand van een formele vragenlijst en via een open
gesprek rond een reeks kernthema’s. De interviews
werden als een open gesprek opgevat, waarbij de
vragenlijst als een checklist voor de onderzoeker werd
beschouwd. Formele gegevens en citaten uit het
gesprek werden vervolgens samengebracht om tot
synthese en analyse te komen.
De uiteindelijke gevalstudies steunen op een lezing
van de geschreven documentatie, en op een grondig
gesprek met (één van) de centrale animator(en) van
het project. Waar mogelijk werd ook de uitvoering van
het project bijgewoond en werd er gesproken met een
betrokkene die zelf niet tot de organisatoren behoorde.
Op basis van die gegevens wordt hierna van elk project
een verslag weergegeven. Het bevat iedere keer een
voorstelling van de organiserende vereniging, een
omschrijving van het project en een verslag van het
gesprek. Hierin ligt de klemtoon op thema’s als
ontstaansgeschiedenis, timing, methode, inspiratie,
participatie, maatschappelijke dimensie, visie op
cultuur en de culturele actoren en visie op volks-
cultuur. Elke bespreking wordt afgerond met een korte
evaluatie.
De gesprekken vonden vooral plaats in het najaar
2001. Het gaat hier dus om een momentopname
waarbij dingen die toen nog in het verschiet lagen
soms al achter de rug waren bij publicatie van dit
boek. Dat kan bijvoorbeeld ook over zaken gaan die
destijds nog beslist moesten worden maar waar
intussen wel duidelijkheid over bestaat. Het rapport
houdt zich in de regel aan de feiten van toen, tenzij
actuelere informatie noodzakelijk is om de tekst te
begrijpen. Puur redactioneel leidt dat alles soms tot
problemen inzake het gebruik van tijden. Waar dit het
geval was, werd de oplossing in de eerste plaats
ingegeven door de zorg voor een vlotte leesbaarheid.
HOOFDSTUK 3
41
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

AMSAB - INSTITUUT VOOR SOCIALE GESCHIEDENIS
42
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
Sole Mio
Een tentoonstelling en een boek over de
gesloten Manta-fabriek
In Waasmunster peilt het Gentse Amsab samen met buurtbewoners,
ex-werknemers en leden van de lokale verenigingen
naar de impact van het voormalige textielbedrijf
Manta op het sociale en culturele leven in de omgeving. De
projectnaam ‘Sole Mio’ verwijst naar de vermaarde dekens
die in dat bedrijf werden gemaakt. De initiatiefnemers
willen foto’s verzamelen en getuigenissen registreren.
MET DE MIDDELEN DIE ER ZIJN
Het Amsab, Instituut voor Sociale Geschiedenis, is een
wetenschappelijke instelling die het historisch erfgoed
van linkse sociale bewegingen opspoort en bewaart
voor het nageslacht. Hendrik Ollivier, departementshoofd
van het beeld- en geluidsarchief: “Je kunt onze
kerntaken als volgt samenvatten: preserveren, toegankelijk
maken, bestuderen en ermee naar buiten
komen. Wij realiseren onder meer werkinstrumenten
waardoor derden ons materiaal kunnen raadplegen.
We inventariseren archieven en automatiseren de
ontsluiting van onze bibliotheek. Ons beeldarchief
konden we digitaliseren dankzij steun
van de Koning Boudewijnstichting.”
En dat het leeft is duidelijk, anders
Het instituut heeft ruim 50 publicaties
komt er geen 2000 man op af
op zijn naam en evenveel tentoonstellingen.
Het tijdschriftje ‘Amsabtijdingen’
werd een vijftal jaar geleden opgevolgd door
‘Brood en Rozen’, dat zich minder als ledenblad en
meer als magazine presenteert. Het instituut telt een
paar duizend steunende leden. ‘Brood en Rozen’ is
goed voor 800 abonnementen.
Een speciaal decreet zorgt ervoor dat het Amsab, net
als het ADVN, het KADOC en het Liberaal Archief,
een substantiële ondersteuning ontvangt van de
Vlaamse Gemeenschap. Die middelen zijn evenwel
ontoereikend. De 45 voltijdse en deeltijdse personeelsleden
werken nagenoeg allemaal in een nepstatuut:
het zijn gesubsidieerde contractuelen of ze behoren tot
het zogenaamde derde arbeidscircuit. Daarnaast
kunnen er gedurende een project ook iedere keer één
of twee mensen tijdelijk aan de slag. Het instituut
kampt bovendien met infrastructuurproblemen.

Ollivier: “Het gebouw is te klein. Opslagcapaciteit is
een blijvend probleem. We beschikken over niet
minder dan 3 kilometer archief. Zelfs in onze drie
gebouwen krijgen we dat nauwelijks opgeborgen.”
LOKAAL EN TOCH AMBITIEUS
Met de verzamelde foto’s en geregistreerde getuigenissen
willen de initiatiefnemers een publicatie
uitgeven en in Waasmunster een tentoonstelling
opzetten. Hendrik Ollivier: “De tentoonstelling zal
plaatselijk zijn, een Waasmunsters verhaal, al verrast
het me toch hoe groot de belangstelling voor Manta is.
Voor de publicatie ben ik iets ambitieuzer. De sluiting
van Manta is als fenomeen wel duidelijk extrapoleerbaar
en dus niet van louter lokaal belang. Als we een
boekje maken, mag dat dus geen gestencild blaadje
zijn. Inhoudelijk kunnen we echter niet het hele
verhaal brengen. We pikken er enkele topics uit die
volgens ons relevant zijn en vullen die aan met foto’s.
Wetenschappelijk gaan we geen grenzen verleggen,
maar het verhaal is als casus wel exemplarisch. Je
moet de Manta-fabriek zien als studieobject, als
illustratie, vergelijkbaar met andere bedrijven.”
Het verwerven van getuigenissen en artefacten is
echter niet de enige doelstelling. Het Amsab beoogt
ook andere e¤ecten met zijn interventie in het
Waasland. Hendrik Ollivier hoopt op een verruiming
van de plaatselijke heemkundekring, “om daar een
andere dimensie aan te geven, die maatschappelijk
relevanter is. Als we erin slagen met dat oude materiaal
een boekje samen te stellen, een kleine publicatie
die mooi oogt, dan wordt die heemkundekring
misschien aangemoedigd door het succes.”
VERRUIMING VAN VISIE EN METHODE
Het Amsab wil zich als wetenschappelijk onderzoekscentrum
niet beperken tot het bestuderen van de
linkse beweging. Zijn onderzoeksterrein verruimt zich
van arbeidsomstandigheden naar sociale omstandigheden
in het algemeen. “De sociale geschiedschrijving
vertoont nog veel hiaten. Verscheidene aspecten van
het sociale leven, het dagelijkse leven, de ontspanning,
zijn nog nauwelijks bestudeerd.” Ollivier wil tegelijk
de manier van werken binnen de geschiedschrijving
een beetje opentrekken. “Niet dat we pioniers zijn,
maar ik ben wel nieuwsgierig genoeg om ook andere
bronnen dan de traditionele te betrekken bij het historisch
onderzoek. Daar wordt veel over gepraat, maar er
zijn bijvoorbeeld erg weinig mensen die daar foto’s bij
willen gebruiken. Ik zag hier alvast een kans om foto’s
te integreren in sociaal onderzoek.”
Een essentiële partner in dit project is de Federatie van
Arbeiders Foto en Kinokringen, kortweg vzw FAFK.
Sinds zowat twintig jaar bundelt de federatie een veertigtal
fotokringen en meer recent ook enkele videokringen.
FAFK wil zich minder concentreren op fotowedstrijden,
de traditionele bezigheid van veel verenigingen.
Coördinator Leo Wymeersch: “Onze federatie
wil haar ‘A’ van ‘Arbeidersfotografie’ benadrukken
door de sociale fotografie sterker te ontwikkelen.”
Deze meer inhoudelijke benadering vanuit een sociale
invalshoek sloeg in bij de aangesloten fotokringen, ook
in Waasmunster. Men vond het een interessante benadering.
“De Manta-fabriek stond tien jaar leeg. Dat was
visueel spectaculair. Het leverde een hele reeks foto’s
op en een paar jaar geleden een tentoonstelling op de
Open Monumentendag, toen die ‘arbeid’ als thema
had.” Meer dan tweeduizend mensen kwamen erop af;
voldoende reden voor Amsab om er een project rond
op te zetten. Hendrik Ollivier: “We stelden vast dat het
thema Manta daar nog altijd leefde, anders trekt een
leegstaande fabriek niet zoveel volk. Rond Manta had
zich indertijd een heel sociaal weefsel ontwikkeld.
Daarom is het een interessante casus.”
Aanvankelijk waren bij het project nog geen fotografen
uit Waasmunster betrokken, wel uit omliggende
gemeenten zoals Hamme. Volgens Leo
Wymeersch kampen fotokringen dikwijls met veroudering
en een teruglopend ledenaantal. Ze zijn vaak
erg traditioneel. Dat was ook in Waasmunster het
HOOFDSTUK 3
43
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

AMSAB - INSTITUUT VOOR SOCIALE GESCHIEDENIS
44
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
geval en bijgevolg stond men er op dat moment niet
open voor de aanpak van het FAFK. Het contact verbeterde
pas na verloop van tijd.”
Bij de eerste tentoonstelling ontdekten Amsab en
FAFK dat Manta meer mogelijkheden bood. “We
hadden toen foto’s waar niemand op stond, behalve de
portier die ons had binnengelaten. Nu wilden we de
vroegere werknemers van Manta erbij betrekken.”
Door dat te proberen stootte de FAFK echter meteen
op de weerslag van de sluiting. Op een paar uitzonderingen
na, kreeg Leo Wymeersch niemand naar de
leegstaande fabriek. Blijkbaar wilde men niet geconfronteerd
worden met tien jaar verval.
Dat stond wel in sterke tegenstelling tot de grote
bereidheid om te praten over Manta. “Wie je ook aan
de telefoon kreeg, je was vertrokken voor een half uur
of langer. Een stortvloed van verhalen. Altijd dezelfde
informatie, maar iedere keer vanuit een persoonlijke
invalshoek. Daar wilden we dus iets mee doen. We
zouden die mensen fotograferen en hun verhaal
brengen.” Zo groeide bij de FAFK het idee om een
tentoonstelling te maken. “En toen bleek dat Amsab
met hetzelfde idee speelde.”
TIMING
Op het moment dat de onderzoekers langs kwamen
was er niet zoveel te doen rond het project. “Door
gebrek aan tijd is de timing opgeschoven. En dat ligt
vooral aan mij”, verklaarde Hendrik Ollivier. “We
hadden gemikt op Pasen 2002, maar dat zal niet
lukken”. Waarschijnlijk zal de zoektocht naar verhalen
nu samenvallen met de afbraak van de oude Mantafabriek,
een periode waarin de wonden bij de bevolking
weer worden opengereten. “Dan gaan wij de
interviews doen, de verwerking, de bundeling tot een
tentoonstelling en een brochure. We hopen parallel te
blijven met de omschakeling tot KMO-zone. Die zal
negen maand duren.”
Na de publicatie van het boek trekt het Amsab zich
terug. Hendrik Ollivier: “Dan is het weer de beurt aan
de FAFK. De dynamiek die zij daar zullen teweeg-
brengen, kan blijvend zijn, omdat die illustreert hoe je
met foto’s een andere dimensie kunt binnenstappen.”
Ondertussen is de FAFK gefuseerd met twee andere
foto- en filmfederaties. Dat nieuwe Centrum voor
Beeldexpressie zet het project voort.
VAN SAMENWERKING NAAR PARTICIPATIE
Leo Wymeersch vertelt over de weerslag van FAFK op
de lokale fotokring. “Daarin zijn nog maar 3 of 4
mensen actief. In het begin hadden we enkel telefonisch
contact. Dat waren erg lange gesprekken, die na
verloop van tijd alleen nog over de Manta-fabriek
gingen. Maar foto’s van de fabriek bleken er in de
vereniging nauwelijks te zijn. Fotografie is voor die
mensen een hobby. Dat speelt zich volledig af in hun
vrije tijd. Bovendien kwam je destijds het bedrijf niet
binnen met een fototoestel. Maar er waren wel de
verhalen en hier en daar dus toch enkele foto’s. Een
pater van Lokeren maakte 40 jaar geleden al sociale
portretten van arbeiders bij Manta. De lokale fotografen
kenden die man, wisten waar zijn materiaal te
vinden was, raakten aan meer contactadressen… Op
die manier verzamelde ik in korte tijd 15 adressen van
mensen met foto’s en een bijbehorend verhaal.
Eind vorig jaar kwam een nieuw publiek af op een
kleine tentoonstelling met foto’s van Mantawerknemers.
Dat zorgde voor nog meer adressen van
mensen die daar gewerkt hadden of wiens vader,
moeder of echtgenoot er in dienst was geweest.
Allemaal vervolledigen zij het verhaal. We beschikken
nu over een dertigtal contactpersonen. Als die allemaal
tien foto’s bezitten en er een verhaal bij kunnen
vertellen, dan hebben we een boek en een
tentoonstelling.”
Pasen blijft een spilmoment. Dan vindt de lokale
kermis plaats en is er een grote toeloop van bezoekers.
Wymeersch: “Dit jaar hadden we daar als lokmiddel
een stand, onder het motto wij maken een foto en in ruil
daarvoor vertelt u ons uw verhaal.”

VISIE OP VOLKSCULTUUR
Volgens Leo Wymeersch is volkscultuur voor de
meeste fotografen iets wat een zestigste van een
seconde meespeelt. “Daarmee bedoel ik dat volkscultuur
allicht goed is voor enkele opnamen, misschien
wel interessant maar te begrijpen als pittoresk, rijk aan
details, geschikt om te vergroten en op te hangen aan
een muur. Daarin zit de klassieke benadering van
volkscultuur vervat: als een afgesloten geheel dat zijn
uitstraling heeft in een bepaalde sfeer, tijd en mentaliteit,
dus zeer stereotiep.”
Wymeersch geeft de voorkeur aan een andere benadering,
niet in de eerste plaats vanuit een fotografischtechnische
interesse, maar vooral vanuit de sociale
context. “De aanzet is bijvoorbeeld een reportage op de
lokale televisie, over oud-werknemers die rondlopen in
die fabriek. Je hoort dan reacties als: ‘Dat ademt hier
echt nog de tijd van Daens; die film hadden ze evengoed
hier kunnen draaien.’
Dan wordt duidelijk dat je daar foto’s moet gaan
maken! Dat is een heel andere benadering van volkscultuur:
niet het pittoreske, maar wel die film over
Daens is dan het uitgangspunt. Belangrijk is ook het
historisch aspect. We worden geconfronteerd met wat
onze grootouders hebben meegemaakt.”
Volgens Hendrik Ollivier zijn er heel wat hiaten in de
geschiedschrijving, omdat niemand volkscultuur
belangrijk vond of omdat die niet werd geregistreerd.
“Volkscultuur was te verwaarlozen en werd als een
afzonderlijke discipline beschouwd. Zelfs de mensen
die zelf deze cultuur uitmaken, hebben die nooit
belangrijk, laat staan het bestuderen waard gevonden.
Vroeger was geschiedschrijving geconcentreerd op
koningen of adellijke geslachten, die de artefacten wél
allemaal zorgvuldig bijhielden.” Ollivier merkt op dat
er nu wel belang wordt gehecht aan arbeidersbewegingen,
maar dat de onderzoekers het nog steeds vaak
bij de instituties houden. “Het zijn de verenigingen
die worden bestudeerd! Ook daar zijn verklaringen
voor: die verenigingen maken verslagen, hebben
statuten en produceren geschreven bronnen. Zodra je
dat georganiseerde verlaat, stel je een zogenaamd
gebrek aan materiaal vast. Meteen verdwijnt dan ook
de belangstelling. Over tien jaar zijn we dan verwonderd
dat er niks overblijft.”
Het Instituut voor Sociale Geschiedenis wil die belangstelling
stimuleren. “Intellectuelen of instituties
schrijven hun eigen geschiedenis, die houden documenten
bij; de gewone man bewaart vrijwel niets,
behalve zijn foto’s. Waardevolle documenten, maar je
merkt wel dat iedereen hetzelfde fotografeert, terwijl
andere dingen helemaal nooit de foto halen.”
De term ‘volkscultuur’ noemt Ollivier beladen en deels
door extreem-rechts ingepalmd. “Ze geven daar een
bepaalde definitie aan, beperken volkscultuur binnen
een bepaalde begrenzing. Maar als je echt teruggaat
naar authentieke dingen, krijg je een veel ruimere
betekenis die óók roots heeft maar zeker niet in termen
van dit volk en dit soort cultuur.”
WAAROM MOET DAT GEACTUALISEERD WORDEN?
“Volkscultuur groeit deels uit het dagelijks leven, uit
de manier waarop mensen met elkaar en met de
dingen omgaan, dus uit de samenleving.” Hendrik
Ollivier verwijst niet enkel naar het gezins- of verenigingsleven,
maar ook naar het werkmilieu.
“Heemkundige kringen zorgen voor de neerslag
daarvan, bijvoorbeeld door hun aandacht voor werkmateriaal.
Als je ziet wat daar aan cultuur omheen
geweven zit... Vroeger bepaalde de organisatie van het
werk hoe de mensen met elkaar omgingen. Nu wordt
cultuur als elitair en zwevend beschouwd, terwijl zij
toch haar wortels heeft in de manier waarop de
samenleving geordend is. Alles is cultuur. En volkscultuur
wordt daarbinnen volkomen onterecht gezien als
een andere categorie. Kijk hoe zo’n bedrijf als Manta
economisch en sociaal weegt op een dorp. Dat is een
belangrijk feit. Het verdient de aandacht. Daarover
materiaal verzamelen is de moeite waard. En waarom
moet dat geactualiseerd worden? Omdat het anders
HOOFDSTUK 3
45
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

AMSAB - INSTITUUT VOOR SOCIALE GESCHIEDENIS
46
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
een dood spoor dreigt op te gaan, waarbij iets pas interessant
wordt als het voldoende gematerialiseerd is om
het dood in een museum te kunnen zetten, bovendien
achter slot. Precies het dynamiseren vind ik de moeite
waard. Het gaat om levende cultuur en levende
geschiedenis. Die mogen niet opgesloten, gemusealiseerd
worden. Het is gemeenschapsbezit. En dat het
leeft is duidelijk, anders komt er geen 2000 man op af.”
SAMENWERKING WERKT VERRUIMEND
Het Instituut voor Sociale Geschiedenis trekt naar
Waasmunster met een missie. “Ter plekke heb je een
zeer traditionele heemkring, met alle mogelijke
problemen van dien: een vereniging van gepensioneerden
die zichzelf afsluit, daardoor vrienden en
vijanden maakt en deels voor de eigen besloten kring
werkt. Als je die beslotenheid doorbreekt, ontstaat er
meer ruimte. Door andere verbanden op te zetten en
daar een andere organisatie bij te betrekken, duw je
die mensen een beetje uit hun kring.”
Die traditionele kringen moeten wel delicaat worden
benaderd: de praktijk leert dat er ook interne strubbelingen
zijn. Als een bepaald lid van de vereniging
meewerkt aan een project, kan dat voor iemand anders
al een reden zijn om niet mee te doen. Ollivier: “Wij
vallen daar echter met een zekere autoriteit binnen en
zo doorbreken we dat een beetje. Van ons nemen ze
makkelijker vragen aan. Als wij materiaal zoeken, wil
iedereen dat wel mee aanleveren. De steun van de
Koning Boudewijnstichting doet daar ook veel aan. Dat
gezag helpt. Aanvankelijk praten sommigen misschien
niet met elkaar, maar met ons doen ze dat wel. En als
intermediair hebben we niets te verliezen, ofwel
ontstaat er meer samenwerking, ofwel blijft alles zoals
het was.”
“Kleine heemkundige kringen hebben wel eens de
neiging het verzamelde materiaal weg te stoppen in
hun museum en het als iets van henzelf te
beschouwen. Ze bepalen hun eigen regels. Als je hen
in contact brengt met anderen, gaat dat niet meer zo
makkelijk. Ze worden dan geconfronteerd met andere
benaderingen. Wij willen bijvoorbeeld de verzamelde
objecten niet als curiosa wegsteken, maar er iets mee
doen, ze nieuw leven inblazen, zodat andere mensen
er ook wat aan hebben. Dat erfgoed is immers van
iedereen, dat is publiek domein! Het feit dat die
ruimere benadering zichtbaar succes heeft, kan een
motiverende rol spelen.”
CONCLUSIE
Het Instituut voor Sociale Geschiedenis maakt bij dit
project gebruik van niet-traditionele historische
bronnen: foto’s gecombineerd met mondelinge getuigenissen.
Hiermee draagt het onderzoek bij tot de
vernieuwing van methodieken, vooral voor lokale
geschiedschrijving. De verzamelde foto’s en geregistreerde
getuigenissen vormen het materieel en
immaterieel erfgoed dat dankzij dit project wordt
verzameld en bewaard.
Het project kan inhoudelijk aansluiting vinden bij een
ruimere onderzoekscontext. Er wordt niet naar het
lokale toe gewerkt, maar het lokale wordt als casus
gebruikt. Manta is immers geen uniek geval. Buiten
het geschiedkundige is er ook een direct maatschappelijk
doel: de participatie van de bevolking kan tot
nieuwe sociale interactie leiden. Dit kan bijdragen tot
het herstel van het sociale weefsel dat werd verstoord
door de plotselinge sluiting van het bedrijf. Kortom,
een sterke combinatie van creatief onderzoek en
sociale inworteling.
Op diverse gebieden is dit project te lezen als uiting
van actief burgerschap. Binnen de fotokringen wordt
de werking verruimd naar meer sociale bewogenheid.
Tegenover de concurrentie en het individualisme van
fotografiewedstrijden wordt een extra dimensie gepositioneerd:
het algemeen belang – een originele manier
om klassieke fotokringen te dynamiseren. Het
Instituut voor Sociale Geschiedenis en zijn partners
installeren hierdoor een cultuur van omgaan met het
verleden, met het eigen patrimonium. Fotografie biedt

hier de mogelijkheid om arbeiders een stem te geven
die ze anders niet hebben. Hun foto’s zijn te zien als
een communicatiemiddel.
Toch is het proces hier minstens even belangrijk als
het product. Het gaat de initiatiefnemers eveneens om
het traject dat wordt afgelegd: van een individuele
verenigingsgerichte inzet naar een maatschappijgerichte
samenwerking.
De vrees dat anderen zich daarbij meester trachten te
maken van hun verzameling, is echter niet onterecht.
Wetenschappelijke methodiek en coördinatie zijn daartegen
een verweer.
Voorts werken partnerschappen vooral goed als de
partner niet bedreigend is, andere doelstellingen heeft,
knowhow kan toevoegen en liefst ook een organisatie
is die (onder meer bij subsidiënten) deuren kan
openen.
Het Amsab, Instituut voor Sociale Geschiedenis is
zich in elk geval sterk bewust van zijn belang als intermediair.
Hendrik Ollivier illustreert dat met een anekdote:
“Tijdens een receptie zegt de burgemeester mij:
“het is het moment, ga nu maar eens mee kijken”. We
worden met enkele mensen naar het heemkundemuseum
geleid. Het wordt letterlijk ontsloten. Normaal
laten ze enkel schoolklassen binnen. Voor anderen is
het verboden terrein.” Het Amsab daarentegen bestudeert
zijn vondsten en probeert die zoveel mogelijk
kenbaar te maken. Het is die mentaliteit die het onder
meer met dit project tracht over te dragen naar de
plaatselijke verenigingen.”
Ondersteuning door de Koning Boudewijnstichting:
4957,87 euro
Amsab - Instituut voor Sociale Geschiedenis vzw
Bagattenstraat 174
9000 Gent
tel.: 09-224 00 79
amsab@skynet.be
HOOFDSTUK 3
47
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

LEUVENSE VERENIGING VOOR VOLKSKUNDE
48
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
Dagelijks leven
in bewegend
beeld
Over het belang van de documentaire film
De Leuvense Vereniging voor Volkskunde vzw wil historisch
en volkscultureel documentair beeldmateriaal opsporen in
het arrondissement Leuven. De initiatiefnemers
beschouwen documentaire film als een waardevolle bron
voor de studie van de geschiedenis en volkscultuur van de
20ste eeuw. Zij willen deze – tot op heden verwaarloosde –
documentaire films inventariseren, ontsluiten en ter
beschikking stellen. Voor de aangeboden films zal, in
samenwerking met het Vlaams filmmuseum en -archief in
Leuven en het Nationaal filmmuseum in Brussel, een
gepaste opslag worden gezocht.
EEN VERENIGING UIT DE ‘KERNSECTOR’
De Leuvense Vereniging voor Volkskunde werd in
1982 opgericht door oud-studenten van professor
Stefaan Top, hoofddocent aan het Seminarie voor
Volkskunde van de KU Leuven. Onder
zijn impuls waren op dat ogenblik
De nieuwe beweging stelde dat volkscultuur iets is enkele interessante initiatieven
van elke dag, ook al zijn we ons er niet van bewust
ontwikkeld in het veldonderzoek van
volkscultuur. In die projecten werd
vertrokken vanuit het heden en teruggekoppeld naar
het verleden: “Waarmee zijn mensen in deze tijd
bezig?”
Om dat gebied verder te onderzoeken werd de
vermelde vereniging opgericht. Ze telt intussen ongeveer
200 leden. De naam ‘Leuvense Vereniging voor
Volkskunde’ is ietwat misleidend, want de leden
wonen en werken verspreid over heel Vlaanderen.
Leuven is de uitvalsbasis, wegens de nabijheid van het
Seminarie.
De vereniging probeert de belangstelling voor en de
bestudering van de volkscultuur te stimuleren en richt
zich daarbij vooral op de actuele volkscultuur. Elk jaar
organiseert ze een symposium waarvan de bevindingen
in een jaarboek worden gepubliceerd.
Daarnaast wordt er jaarlijks een cultureel-educatieve
uitstap georganiseerd. Alle leden zijn vrijwilligers,
velen van hen doen onderzoek naar allerlei elementen
uit de volkscultuur. De vereniging wordt gefinancierd

door hun bijdragen en een toelage van de Federatie
voor Volkskunde in Vlaanderen. Voor het project
Dagelijks leven in bewegend beeld verleent de provincie
Vlaams-Brabant een subsidie van 250 euro. Deze
bijdrage wordt mogelijk nog verhoogd.
Het uitgangspunt voor het project is de vaststelling dat
er veel te weinig aandacht wordt besteed aan het bewegend
beeld, als bron voor onderzoek van het dagelijks
leven. De Leuvense Vereniging voor Volkskunde wil
die documentaire films opsporen, archiveren en ter
beschikking stellen van het publiek. Voorzitter Eddy
Tielemans: “Omdat we een kleine vzw zijn, wilden we
het project bescheiden aanpakken. We beginnen in het
arrondissement Leuven en gaan na wat daar bestaat op
het vlak van bewegend beeld over het dagelijks leven.
Dat kan materiaal van professionelen zijn, maar zeker
ook van amateurs, want die zijn vaak veel spontaner,
werken minder gestileerd.”
HET BELANG VAN BEWEGEND BEELD
Volgens Eddy Tielemans ging er vanaf de jaren ‘70 in
Vlaanderen een nieuwe wind waaien in het onderzoek
naar volkscultuur: “Men dacht niet langer dat volkscultuur
zich vooral situeerde in de boerengemeenschappen
en beperkte zich niet meer tot de studie van
oude tradities die teruggingen naar een mythologisch
verleden.” De nieuwe beweging stelde dat volkscultuur
iets is van elke dag, ook al zijn we ons er niet van
bewust: “Als je naar een communiefeest gaat, is dat
cultuur van alledag.”
Onderzoekers kregen ook meer aandacht voor de
gewone man, in zijn dagelijks doen en laten. Een
belangrijk gevolg was dat er ook andere soorten
archieven werden bekeken.
Toch bleef dit nog te vaak beperkt tot studie van schriftelijke
informatie. Als ze bijvoorbeeld het marktgebeuren
willen bestuderen, bekijken de meeste onderzoekers
nog altijd vooral oude dorps- of stadsmonografieën.
Daar staan een paar foto’s bij afgedrukt
en dat moet dan volstaan, terwijl er misschien bewe-
gend beeld beschikbaar is. “Zo bestaan er opnames
van de wekelijkse groentemarkt in Maastricht in de
jaren ‘50, genomen vanuit een verdieping van een
woning. Wat die beelden weergeven, dat kun je onmogelijk
vastleggen in schrift: je ziet wie daar allemaal
rondloopt, welke kleren ze dragen, de producten die
worden verkocht, de vervoersmiddelen enz. Als je dat
filmpje vergelijkt met een artikel over die markt dan
krijg je een heel ander beeld.”
De invloed van het bewegend beeld als communicatiemiddel
is de laatste decennia alsmaar toegenomen.
Televisie, film en recent het internet zijn belangrijke
bronnen van informatie. Bovendien werden de instrumenten
om het alledaagse leven op beeld vast te
leggen steeds toegankelijker en gebruiksvriendelijker.
Tielemans vindt het daarom vreemd dat er tot dusver
zo weinig belang is gehecht aan het inventariseren en
ontsluiten van dit materiaal. De Leuvense Vereniging
voor Volkskunde wil daar met dit project wat aan
veranderen.
Een bijkomende motivatie is de stijgende vraag van
heemkundige kringen naar dergelijk materiaal. “Tot
nu toe luidt het antwoord echter vaak dat er misschien
wel beelden bestaan, maar dat niemand precies weet
waar ze te zoeken.”
INSPIRATIE
Inspiratie voor dit project haalde de Leuvense
Vereniging voor Volkskunde in Nederlands-Limburg,
waar eerder al documentaire films werden verzameld
door het Limburgs Film en Video Archief (LiFVA). Het
is geen toeval dat het idee daar werd opgepikt. Eddy
Tielemans is ook coördinator van het Limburgs
Museum en het Limburgs Film en Video Archief. Het
LiFVA is een provinciaal archief. Het heeft als taak
documentair, historisch en volkscultureel beeldmateriaal
over de provincie te ontsluiten en ter beschikking
te stellen. Van 1995 tot 1997 heeft het in heel de
provincie documentaire films opgezocht en geïnventariseerd.
Al die gegevens zitten verwerkt in Limburg in
HOOFDSTUK 3
49
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

LEUVENSE VERENIGING VOOR VOLKSKUNDE
50
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
bewegend beeld 1911-1996, catalogus van film- en videomateriaal
over Nederlands-Limburg. Hoewel het LiFVA als
provinciaal archief andere taken en doelstellingen
heeft dan de Leuvense Vereniging voor Volkskunde,
wordt die aanpak en expertise als basis gebruikt voor
dit project.
STRATEGISCH PLAN
De vereniging beschikte, campagnesteun inbegrepen,
over een budget van 7436,79 euro, uiteraard veel te
weinig voor een project als dit. In overleg met de
Stichting werd daarom beslist de beschikbare
middelen aan te wenden voor een goede voorbereiding
van het project. Die voorbereiding was des te belangrijker
omdat een eerste succes in het arrondissement
Leuven aanleiding zou kunnen geven tot een uitbreiding
naar de provincie Vlaams-Brabant en later eventueel
naar heel Vlaanderen. Een degelijke basis was
dus essentieel.
Die basis werd in de eerste plaats een strategisch plan.
Het beschrijft missie, doelstellingen, methode, opzet,
middelen en timing van het project. In juni en
september 2001 kwamen daartoe enkele experts
samen van diverse organisaties en instellingen: de
Leuvense Vereniging voor Volkskunde zelf, het LiFVA,
het Vlaams filmmuseum en -archief, professor
Biltereyst van de vakgroep communicatiewetenschappen
van de RUG en een medewerker van het
(Nederlandse) Brabants film Archief.
Dat strategisch plan werd afgewerkt en aan de Koning
Boudewijnstichting bezorgd. Vervolgens werd een
kandidatuur ingediend voor de tweede campagne
Actuele Volkscultuur (2001-2002). Ook daarvoor werd
het project geselecteerd. Er kan dus worden gestart
met het opsporen van documentaire films. Ook wordt
– in samenwerking met het Vlaams filmmuseum en
-archief (VFMA) – nagegaan hoe dit materiaal kan
worden bekeken en beschreven volgens een standaardstramien.
Een publicatie in boekvorm en op
andere dragers (cd-rom, dvd) wordt voorbereid vanaf
oktober 2002.
METHODE EN PARTICIPATIE
De bedoeling van het project is in eerste instantie het
opsporen van beeldmateriaal over het dagelijks leven.
Eddy Tielemans: “We willen verzamelen met terugwerkende
kracht, maar zeker niet alleen gericht op het
verleden. Misschien heeft iemand twintig jaar geleden
de eerste editie van Marktrock gefilmd en kunnen we
dat materiaal vergelijken met beelden van nu. Ik kan
me voorstellen dat zoiets jonge mensen kan interesseren.
Het onderwerp hoeft niet typisch Leuvens te
zijn. Wel moet het in deze regio gelokaliseerd kunnen
worden. Als wij bijvoorbeeld een film op de kop
kunnen tikken over een interculturele bruiloft, dan
gaan we die natuurlijk ook opnemen.”
Om het materiaal op te sporen worden allerlei instellingen
aangesproken die met documentair bewegend
beeldmateriaal geassocieerd kunnen worden. Dat zijn
dan gemeente- en stadsarchieven, musea, heemkundige
kringen, volkshistorische of culturele verenigingen
en comités, film- en videoclubs, lokale
omroepen enz. Deze instellingen krijgen een enquêteformulier
toegestuurd. Met die enquête wordt gepeild
naar het bezit van beeldmateriaal, de bereidheid mee
te werken aan het project enz. Via diverse media
worden ook particulieren opgeroepen beeldmateriaal
ter beschikking te stellen. Een belangrijke partner
hiervoor is de regionale omroep in Oost-Brabant
(ROB). Die zender heeft trouwens zelf een programma
waarin filmpjes van vroeger worden getoond.
Aan de universiteit van Gent is professor Biltereyst
bezig met het project ‘throwing light onto a collective
heritage’. Een van de doelstellingen van dit onderzoek
is het inventariseren van belangrijke collecties met
documentaire waarde in Vlaanderen en daarbuiten. In
dit geval gaat het om hele collecties, aanwezig in instituten
en niet om individuele films van verenigingen of
particulieren. Om overlappingen en dubbel werk te
vermijden worden met Biltereyst adressenbestanden
uitgewisseld. Eventueel kan een gezamenlijk enquêteformulier
worden opgesteld.

Al dat materiaal moet bekeken en geïnventariseerd
worden. Een belangrijke partner hierbij is het Vlaams
filmmuseum en -archief. Dat focust immers niet
alleen op film- en videomateriaal, maar verzamelt ook
afspeelapparatuur. Het museum ontwierp bovendien
een gedetailleerd beschrijvingsprogramma voor filmen
videomateriaal. Dat programma mag door de
Leuvense Vereniging voor Volkskunde worden
gebruikt. Alle films worden bekeken en beschreven
met het oog op een inventariserende en ontsluitende
publicatie.
De laatste doelstelling van het project is immers het
beschikbaar maken van het verworven materiaal. Naar
het Nederlands-Limburgse voorbeeld gebeurt dit in
eerste instantie in boekvorm. Later zullen de gegevens
ook toegankelijk worden gemaakt via het internet.
Eddy Tielemans: “Die publicatie zou moeten aangeven
wat er precies bestaat over het arrondissement Leuven,
waar het over gaat en wat men moet doen om die
films te kunnen bekijken. Daarnaast willen we workshops
organiseren om de wetenschappelijke waarde
van dat beeld te bestuderen en vertoningen organiseren
voor belangstellenden. Dat kunnen wij als vereniging
niet alleen aan. Daarvoor moeten we bijvoorbeeld
samenwerken met het Vlaams filmmuseum en
-archief.”
VOLKSCULTUUR OF DE STUDIE VAN DE ACTUELE
SAMENLEVING
Eddy Tielemans vertelt dat er in Duitsland – waar
volkscultuur sowieso het meest uitgebreid bestudeerd
wordt – op het eind van de jaren ‘60 een vernieuwingsbeweging
werd ingezet. “Het moest gedaan zijn met
alleen maar de oude, mythologische richting van
volkscultuur te volgen. Men zou nu ook het actuele
dagelijkse leven gaan onderzoeken en daar een sociologische
component aan toevoegen, het dagdagelijkse
leven, in alle verschijningsvormen. Eindelijk zouden
de dragers van die volkscultuur, de mensen, worden
bestudeerd en niet alleen het leven en de daden van de
groten der aarde.
Die nieuwe belangstelling was in diverse wetenschappen
te merken, onder meer in cultuurgeschiedenis,
volkskunde en etnologie. Iets dergelijks is overigens
ook vast te stellen in de volkskunst. Ook daar is
de scheidingslijn tussen grote kunst en volkskunst
moeilijk te trekken omdat motieven van de grote kunst
niet zelden uit de volkskunst stammen.”
Een van de verklaringen voor de belangstellingsuitbreiding
is volgens Eddy Tielemans de toename van het
toerisme. Daardoor ontstonden er meer contacten met
andere volkeren of andere cultuurvormen. Meteen
groeide ook de nood aan kennis.
Met die uitbreiding is ook het begrip volkscultuur
geëvolueerd en verruimd. Maar hoe je het ook noemt,
volgens Tielemans gaat het uiteindelijk om de studie
van de actuele samenleving, in haar dagelijks doen en
laten. “Een voorbeeld: er wordt ergens in Vlaanderen
een ommegang georganiseerd. Hoe komt het dat
zoiets nog steeds kan, waar blijven ze al die figuranten
vinden, wie maakt al die kleren? Waarom komen daar
nog altijd zoveel mensen naar kijken, uit alle lagen
van de bevolking? Waarschijnlijk zijn al die componenten
vastgelegd in beeld, maar dat is niet bekend.
En dat proberen wij dus te achterhalen.”
MAATSCHAPPELIJKE DIMENSIE
De filosofie luidt dat het heden wordt vastgelegd, zodat
mensen zich in de toekomst een beeld kunnen
vormen van deze tijd. Eddy Tielemans: “In
Nederlands-Limburg hebben we bijvoorbeeld heel wat
films over Pinkpop. Als je aan mensen die nu naar dat
muziekfestival gaan, films vertoont over Pinkpop
vroeger, dan weten die vaak niet wat ze zien. Toch
bese¤en mensen zelden dat de films die zij als particulier
maken interessant kunnen zijn. Precies omdat
ze er voortdurend mee geconfronteerd worden, lijkt
het dagelijks leven niet belangrijk genoeg om bestudeerd
te worden. De mensen snappen bijvoorbeeld
niet wat er belangrijk kan zijn aan een huwelijksreportage.
Maar als je een film over een huwelijk uit de
HOOFDSTUK 3
51
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

LEUVENSE VERENIGING VOOR VOLKSKUNDE
52
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
jaren ‘50 vergelijkt met nu, dan is uit de vele veranderingen
een heel stuk cultuurgeschiedenis af te leiden.
Je kunt eraan zien hoe de maatschappij is geëvolueerd.
Die dingen spreken mensen aan. Veel regionale
omroepen hebben programma’s over het leven van
alledag, vroeger en nu. En die hebben bijzonder veel
succes, ook bij jongeren.”
CONCLUSIE
De Leuvense Vereniging voor Volkskunde speurt met
dit project naar een belangrijke maar vaak verwaarloosde
studiebron over de cultuur van alledag: het
bewegend beeld.
De sterkte van het project bestaat erin dat met het
verzamelde materiaal terug wordt gegaan naar de
bevolking. De vereniging hoopt dat de kennis en de
waardering voor de volkscultuur en de petite histoire
zullen toenemen door het tonen van deze films en het
organiseren van workshops. Ze ziet hierin een
bijdrage tot cultuurbeleving en samenlevingsopbouw.
De participatie van de bevolking die opnieuw in
contact komt met verrassende film- en videobeelden
uit een ver of nabij verleden, kan leiden tot een intensievere
collectieve beleving van dat verleden, wat op
zijn beurt het communitasgevoel kan aanscherpen.
De ondersteuning van de Koning Boudewijnstichting
betrof op het moment van het onderzoek echter alleen
de voorbereiding. En dat was toen ook het stadium
waarin het project zich bevond. Conclusies over de
gevolgde strategie, de aanpak, de impact, de samenwerking
met partners enz. zijn dus moeilijk te
trekken.
Het slagen van het Nederlandse voorbeeldproject en
het ingediende strategisch plan geven wel een indicatie
voor het mogelijke eindresultaat, maar het blijft
moeilijk te voorspellen hoe een project van deze
omvang in de praktijk zal evolueren. Het gevaar
bestaat dat het blijft steken in de archiveringsfase.
Gegevens zouden daarom niet enkel makkelijk toegankelijk
moeten zijn voor mensen die al geïnteresseerd
zijn. Ook minder nieuwsgierigen zouden ermee
geconfronteerd kunnen worden, bijvoorbeeld via de
bibliotheek of het buurtcentrum. Daarom zou een
partnerschap met zulke sociale actoren interessant
zijn, naast de geplande samenwerking met het Vlaams
filmmuseum en -archief.
Dit project benadrukt het belang van beeldmateriaal
als bron, als vorm van documentatie. Het roept ook
vragen op over de kritische afstand die tot het beeld
kan/moet worden bewaard.
Ondersteuning door de Koning Boudewijnstichting:
3718,39 euro
Leuvense Vereniging voor Volkskunde vzw
Blijde Inkomststraat 21
3000 Leuven
tel.: 016-32 48 56
e.tielemans@limburgsmuseum.nl
stefaan.top@arts.kuleuven.ac.be

Ik woon in een
monument
Bijzondere sociale woonwijken in beeld
gebracht
Deurne, een deelgemeente van Antwerpen, bezit de meest
markante verscheidenheid aan sociale woningbouwprojecten
van het land. Daarom gaat het Antwerpse
Amsab samen met buurtbewoners, wijkverenigingen en
vzw Turninum-Volksmuseum Deurne, op zoek naar de
historische waarde en het achterliggende gedachtegoed van
die indertijd vooruitstrevende stedenbouwkundige realisaties.
Het wetenschappelijk onderzoek moet uitmonden in
een inventaris van het gevonden materiaal. Bovendien is er
een tentoonstelling en heeft het hele project een achterliggende
sociale doelstelling.
Het Amsab, Instituut voor Sociale Geschiedenis vzw is
een onafhankelijk wetenschappelijk archief-, documentatie-
en onderzoekscentrum van alle linkse bewegingen.
Het Antwerpse huis werd in 1988 geopend als
een filiaal van het gelijknamige Gentse onderzoekscentrum
(supra). Amsab verwierf toen steeds meer
materiaal van onder meer vredesbewegingen, milieubewegingen,
derdewereldlandcomités en holebigroepen.
Bovendien werd ook het prospectieterrein van het
instituut groter. Coördinator
Martine Vermandere van Amsab
Wonen is ook volkscultuur
Antwerpen: “Het hoofdkantoor
in Gent werd veel te klein voor al
die activiteiten. Daarom werd besloten een deel van
het Amsab naar Antwerpen te verhuizen.
Archiefvormers in Antwerpen bleken het ook te appreciëren
dat hun materiaal op die manier in Antwerpen
zelf kon bewaard blijven. De kantoren van Amsab
Antwerpen en Gent blijven wel heel nauw samenwerken.
Wij hebben hier in Antwerpen bijvoorbeeld geen
fototheek, zodat aªches en foto’s naar Gent gaan.
Daar zijn de juiste omstandigheden voorhanden om
dit materiaal te bewaren.” Het Antwerpse huis werd
vroeger Centrum Louis Major genoemd. Sinds kort
opereert het net zoals in Gent onder de naam Instituut
voor Sociale Geschiedenis. Het instituut ontvangt in
Antwerpen en Gent samen jaarlijks zo’n drieduizend
bezoekers.
HOOFDSTUK 3
53
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

AMSAB - INSTITUUT VOOR SOCIALE GESCHIEDENIS
54
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
EEN RUIM OPZET
Het Antwerpse Amsab onderzoekt samen met
Turninum-Volksmuseum Deurne, leden van lokale
verenigingen en buurtbewoners de geschiedenis van
de sociale woonwijken Unitas, Arena, Conforta en
Kronenburg, die verspreid liggen over het grondgebied
van Deurne. Tachtig jaar geleden was Antwerpen overbevolkt.
Velen leefden er in erbarmelijke omstandigheden.
Deurne was een ideale uitwijkmogelijkheid,
nog landelijk en toch vlakbij de stad. Dat laatste was
belangrijk om met openbaar vervoer of fiets naar het
werk te kunnen.
Om aan de behoefte te voldoen, bouwde de bouwonderneming
Conforta in de jaren twintig van de
vorige eeuw, in drie jaar tijd meer dan duizend kleine
arbeiderswoningen. De naam Confortawijk, in
Deurne-Noord, herinnert daar nog aan.
De Unitaswijk, langs het Boekenbergpark in Deurne-
Zuid, was bedoeld voor bedienden. Ze werd in 1925
ontworpen door architect Van Steenbergen. Het was
een tuinwijk naar Engels model, bedoeld om de voordelen
van de stad en het platteland te combineren.
Hier staan een 200-tal woningen. De Unitaswijk vertoont
vooral de formele en architecturale kenmerken
van een tuinwijk; de binnentuinen en pleinen die in
een typische tuinwijk voor het residentiële en groene
element zorgen, zijn hier deels vervangen door het
nabije Boekenbergpark.
Eveneens bekend is de Arenawijk in Deurne-Zuid. Het
uitgangspunt voor het ontwerp van Renaat Braem was
het modernistisch credo ‘licht, lucht en groen voor
iedereen’. Door hun aantal en architectuur zijn de oorspronkelijke
gebouwen (jaren 1960) voor België
unieke staaltjes van sociale huisvesting.
De architecturaal minder interessante Kronenburgwijk
werd pas later aan het project toegevoegd, vooral
omdat de bewoners dat zelf wilden. Achteraf bekeken
is dat een goede zaak geweest, want daar zitten bijvoorbeeld
de Marokkaanse verenigingen en wonen er
ook heel wat Roma.” De initiatiefnemers van Ik woon
in een monument zijn trouwens niet alleen geïnteres-
seerd in de architectuur van deze wijken. Ze verzamelen
vooral getuigenissen van de bewoners zelf. Daartoe
worden bijeenkomsten georganiseerd in het café van
het Volksmuseum. Zo trachten de initiatiefnemers
twee doelstellingen ineens te verwezenlijken. Ze verzamelen
foto’s en mondelinge getuigenissen voor het
wetenschappelijk onderzoek naar de sociale structuur
en de mentaliteitsgeschiedenis van de wijken en brengen
de bewoners meteen ook dichter bij elkaar via
gedeelde ervaringen.
Ook voorzien ze de kinderen in de wijken van wegwerpcamera’s.
Daarmee geven die hun impressies
over het lokale leven weer. Het verzamelde materiaal
krijgt een plaats in de tentoonstelling Ik woon in een
monument.
De initiatiefnemers hopen het zelfbewustzijn van de
bewoners aan te wakkeren. Daarom zoeken ze die
betrokkenheid van de bevolking bij het onderzoek,
nodigen ze de jongeren uit om over de actuele leefsituatie
te reflecteren en stimuleren ze het grote publiek
om de waarde van sociale woningbouw te ontdekken.
ONTSTAANSGESCHIEDENIS
Zoals in het vorige hoofdstuk werd gezegd, is het
onderzoeksterrein van Amsab uitgebreid en deels verschoven
van louter linkse sociale bewegingen, naar
nieuwe sociale bewegingen. Vandaar ook de toevoeging
Instituut voor Sociale Geschiedenis.
Bovendien legt het instituut zich niet langer alleen
maar toe op wetenschappelijk onderzoek en archivering.
Het gaat ook in op de vraag naar meer publiekswerking
en dienstverlening. Er ontstaat een wisselwerking
tussen het instituut en allerlei sociale en dienstverlenende
verenigingen. Het Amsab werkt zo mee
aan prospectie en conservering van archieven, maar zet
zijn knowhow ook in bij de realisatie van projecten. Zo
is ook het project Ik woon in een monument ontstaan.
Enige tijd voor de lancering van de campagne Actuele
Volkscultuur van de Koning Boudewijnstichting, sloten
het Amsab en het Volksmuseum van Deurne een
samenwerkingsakkoord. Martine Vermandere: “We

vonden allang dat we iets moesten doen rond de
immigratie van havenarbeiders in Deurne, die na de
Eerste Wereldoorlog op gang was gekomen. De oorsprong
van al die huisvestingsprojecten in Deurne,
zowel vanuit de privé als vanuit huisvestingsmaatschappijen,
ligt daar. We wilden daar documenten over
verzamelen, maar ook getuigenissen, nu dat nog kan.
Met de selectie voor de campagne Actuele Volkscultuur,
ging het project echt van start.”
TIMING
De tentoonstelling vond plaats in het najaar van 2001.
Alle facetten van het project zaten erin vervat.
Vermandere destijds daarover: “Een eerste deel behandelt
louter de architectuur van de wijken. Daarvoor
hebben we research gedaan in archiefinstellingen en
bij privé-personen. In een tweede deel wordt een video
getoond met getuigenissen van het project, gesprekken
met mensen die al geruime tijd in de wijken
wonen. Rob Van der Wildt nam ook getuigenissen af
en monteerde die op een cd-rom. Die geluidsmontage
maakt samen met portretten van de getuigen, door
fotografe Lieve Cosyns, deel uit van de tentoonstelling.
Ook is er een tentoonstelling van de foto’s die de kinderen
namen van hun buurt. Daarnaast zijn er foto’s
van een deelproject dat aansluit bij het modejaar in
Antwerpen. We lieten bewoners kleding van bekende
Antwerpse ontwerpers aantrekken en hebben hen in
die outfit in hun eigen omgeving gefotografeerd.
Meteen hadden we zo foto’s die de betrokken buurten
in een positief daglicht stellen. Die foto’s verschijnen
ook in een magazine dat gratis wordt verspreid in
Deurne. Dat magazine bevat eveneens een pagina met
wandelroutes. De uitvergrotingen van de modefoto’s
en de video met getuigenissen worden tijdens de tentoonstellingsperiode
ook in leegstaande etalages
getoond.”
De tentoonstelling zelf vindt plaats in de feestzaal en
het badhuis van het Koninklijk Atheneum van Deurne.
Dit gebouw is een ontwerp van architect Van Steenbergen,
die ook de Unitaswijk ontwierp. Van Steen-
bergen wou van de school een ontmoetingsruimte voor
de buurtbewoners maken. Die functie heeft het complex
tot nu nooit kunnen vervullen, nu wel.”
METHODE EN PARTICIPATIE
Voor het eerste deel van het project (historisch onderzoek
naar de woonwijken Unitas, Kronenburg, Arena
en Conforta) werkt Amsab samen met het Turninum-
Volksmuseum Deurne, meer bepaald voor de prospectie
en het beheer van archieven. Dit mondt uit in een
tentoonstellingsonderdeel over de architecten
Schillemans, Braem en Van Steenbergen. Architect
Dirk Thiers schrijft momenteel een verhandeling over
Juliaan Schillemans en werkt mee aan dit deelproject.
Hij bezit een rijk archief over Juliaan Schillemans, een
minder bekende architect die toch een markante plaats
inneemt in de Belgische architectuurgeschiedenis.
Jong gestorven heeft Schillemans zelf nauwelijks projecten
gerealiseerd, maar zijn ideeën over de levensomstandigheden
van arbeiders hadden een grote
invloed op bijvoorbeeld Renaat Braem.
Het tweede deel van het onderzoek, het verzamelen
van getuigenissen van de buurtbewoners, was moeilijker.
Het Amsab is een wetenschappelijk instituut en
heeft geen ervaring in werken met buurtbewoners. Dat
was dus een knelpunt. Vanuit het wetenschappelijk
werk heeft het instituut contacten met enkele buurtorganisaties
en daar werd dan ook een beroep op
gedaan. Maar bij het verzamelen van de getuigenissen
bleek dat contraproductief te werken. Je komt zo in
een sociale benadering terecht en dat werkt algauw
stigmatiserend: ‘we zullen eens luisteren naar uw problemen’
– de bewoners krijgen dan de indruk dat het
om een project over een problematiek gaat.
Martine Vermandere: “Bij dit project missen we professionele
begeleiding voor contacten met de wijkbewoners.
En dan bedoel ik dus niet de sociale werkers
van een wijk, maar mensen die vanuit hun professionele
ervaring weten hoe je de betrokkenen het best
benadert en hoe je dicht bij deze mensen kunt staan.
We werken voor dit project wel samen met het Sociaal
HOOFDSTUK 3
55
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

AMSAB - INSTITUUT VOOR SOCIALE GESCHIEDENIS
56
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
Impulsfonds dat voor ons een project met acteur Rob
Van der Wildt heeft uitgeschreven. Rob Van der Wildt
zou de getuigenissen verzamelen. Dat hij Nederlander
is, bleek evenwel een probleem te zijn: dat schept een
afstand. Hij heeft weliswaar enkele prachtige getuigenissen
verzameld, maar toch verliep dat proces aanvankelijk
niet zoals wij hadden verwacht. Uiteindelijk
zijn we gaan aankloppen bij mensen die actief zijn in
het verenigingsleven in Deurne. Zij gaven ons adressen
van mensen die reeds lang in de wijk wonen en
die wat te vertellen hebben. Die werden uitgenodigd
op de koªe en daarna geïnterviewd door Rob Van der
Wildt. Zodra enkele mensen over de streep waren
begon het vlot te lopen en kregen we zelfs telefoons
van buurtbewoners die eveneens hun verhaal wilden
doen. Dat toont overigens aan dat er in zo’n buurt wel
degelijk nog een sociaal stramien aanwezig is.”
Voor het fotoproject met de kinderen werd samengewerkt
met het CC Deurne en het Provinciaal Museum
voor Fotografie Antwerpen. Het fotografiemuseum
kaderde de foto’s van de kinderen in en organiseerde
ook workshops voor geïnteresseerde kinderen. Agfa
Gevaert schonk de wegwerpcamera’s en ontwikkelde
de filmpjes. Om zo’n project op te zetten kom je er
volgens Martine Vermandere niet met een ondersteuning
van 12.400 euro. “Je moet voortdurend een
beroep doen op de goodwill van medewerkers en
enorm veel tijd en energie stoppen in het zoeken naar
bijkomende financiële en logistieke ondersteuning.
Dat hebben we bij de aanvang van het project onderschat.
Het vraagt veel energie van de initiatiefnemers.
Enige professionele ondersteuning zou hier welkom
zijn.”
WONEN EN SAMENLEVEN IS OOK VOLKSCULTUUR
De aandacht voor volkscultuur hangt samen met de
verschuiving van het werkingsgebied van het Amsab.
Martine Vermandere: “Door ook de archieven van de
nieuwe sociale bewegingen bij te houden ontstaat er
een soort van wisselwerking. De nadruk komt voor
ons meer en meer te liggen op publiekswerking en
dienstverlening, meegaan met die nieuwe sociale
bewegingen. Door die contacten en samenwerking
zijn we nu ook veel meer met volkscultuur bezig. Voor
Ik woon in een monument proberen we ook zoveel
mogelijk van wat er in die buurten gebeurt bij het project
te betrekken. Behalve wetenschappelijk interessante
gegevens verzamelen we ook familiefoto’s, foto’s
van het buurtleven, van de winkels die er vroeger
waren, over de komst van de tram, het verenigingsleven
enz. En wonen is uiteraard ook volkscultuur.
Het Volksmuseum van Deurne, onze partner in dit
project, organiseert ook elk jaar een reuzenstoet. Dit
jaar staat die volledig in het teken van Ik woon in een
monument. Dat doen ze onder meer door de nadruk te
leggen op beroepen die vroeger in de buurt aanwezig
waren: havenarbeiders, diamantbewerkers enz.”
NAAR HISTORISCH BEWUSTZIJN
EN GEMEENSCHAPSVORMING
De initiatiefnemers hopen een kentering teweeg te
brengen in de perceptie van ‘een sociale woonwijk als
achtergestelde buurt’ en de bewoners alert te houden
voor het verval van het historisch erfgoed. Dat doen ze
door in de tentoonstelling de destijds vooruitstrevende
ideeën te tonen waarop deze sociale woonwijken gebaseerd
waren. Er wordt niet enkel in archieven naar
oude plannen en foto’s gezocht, de bewoners zelf worden
uitgenodigd hun verhaal te vertellen. Die betrokkenheid
werkt meteen ook draagvlakversterkend en
publieksverruimend. Martine Vermandere: “De mensen
die familiefoto’s hebben gegeven, die getuigenissen
hebben afgelegd en de kinderen die foto’s hebben
genomen, komen sowieso naar de tentoonstelling.
Maar zij brengen ook familie en vrienden mee. Zo
komt dat weer andere bewoners ter ore die ook willen
weten waar die tentoonstelling over gaat. Op die
manier pikken veel bewoners de tentoonstelling mee
en dat is natuurlijk ook de bedoeling.” De betrokkenheid
van lokale verenigingen en buurtbewoners bij het
project helpt ook de sociale structuren in de verschillende
wijken te herstellen. Van het vroegere buurtle-

ven is er immers niet veel meer over. Martine
Vermandere: “Het installeren van een buurtinformatienetwerk
blijkt vrij aardig gelukt. De interviews worden
in het café van het Volksmuseum zoveel mogelijk
in groep afgenomen; de mensen komen bijeen, drinken
koªe en er wordt verteld. Voor het project werd
ook een werkgroep opgericht met alle buurt-, jeugden
seniorenverenigingen, het Cultureel Centrum, het
district Deurne en de bibliotheekfilialen. Veel van deze
mensen kwamen voor het eerst bij elkaar, er werden
nieuwe banden gesmeed en initiatieven genomen.
Ook op die manier heeft het project waarde gehad.”
CONCLUSIE
Het Instituut voor Sociale Geschiedenis verlaat voor
dit project het vertrouwde pad van archiefonderzoek
en gaat op zoek naar mondelinge getuigenissen van
buurtbewoners. Hiermee wordt het wetenschappelijk
onderzoek naar de sociale structuur en de mentaliteitsgeschiedenis
van de wijken vervolledigd. Behalve een
wetenschappelijke doelstelling heeft dit verzamelen
van getuigenissen ook een maatschappelijke dimensie:
de participatie van de bevolking kan tot een nieuwe
sociale interactie leiden. Dit is nodig in deze wijken
waar van de oorspronkelijke samenhang door de maatschappelijke
veranderingen niets meer over is. Aanvankelijk
verliep de samenwerking met de Nederlander
Rob Van der Wildt nogal stroef. Dat was te wijten
aan vooroordelen. Uitspraak- en taalverschillen
zijn blijkbaar niet evident aanvaardbaar. Toch verzamelde
hij uiteindelijk erg interessante getuigenissen.
De initiatiefnemers hadden goed begrepen dat de
Koning Boudewijnstichting ook aanstuurde op een
versteviging van het bestaande sociale stramien.
Martine Vermandere: “Wij hebben getracht alle
bestaande verenigingen samen te brengen. Op dat
gebied is het wel een groot succes. We vergaderen
altijd met een grote groep. Die mensen kennen elkaar
nu. En na de vergaderingen troepen ze samen en petit
comité, in groepjes die nu samen ook nog met andere
dingen bezig zijn.”
Het gevolg is dat nu zowat elke vereniging in Deurne
op een of andere manier meewerkt aan het project.
Enerzijds is dit een verrijking, ook voor de verenigingen
zelf. Anderzijds krijg je een grote verzameling
mensen die allemaal min of meer op hetzelfde terrein
actief zijn (vzw Unitas-Tuinwijken, wijkcentrum
‘t Pleintje, buurtcomitée Kronenburg, wijkcomité
Deurne...) en op wiens belangeloze inzet gesteund
wordt. Voor de uitvoering was het misschien beter
geweest met minder partners samen te werken die elk
hun expertise hadden kunnen inzetten.
De initiatiefnemers verwezen zelf naar de moeilijkheden
bij het verzamelen van de getuigenissen van de
bewoners. Uit die ervaring blijkt het belang van aanwezigheid
ter plaatse. Er is ondertussen genoeg expertise
op dit terrein (denk maar aan de Gentse Stadskronieken).
Het is daarom aangewezen initiatiefnemers
op de hoogte te brengen van de bestaande expertise. Er
zijn zeker mensen te vinden die ervaring hebben met
het optekenen van verhalen en behendig zijn in het
leggen van contacten op een manier die het vertellen
bevordert. Om zulke deskundigen aan te werven moet
je ze echter ook kunnen vergoeden en dat blijkt een
knelpunt te zijn.
Projecten als deze zijn zeer waardevol omdat ze de
vanzelfsprekendheid van dagelijkse dingen als ‘wonen’
doorbreken door de historische en sociale dimensies
ervan weer te geven. Het markante aan dit verhaal is
dat pas nu, met dit onderzoek, een grootschalige interactie
wordt ingezet. Gaandeweg zorgt dit project
immers zelf voor een nieuw sociaal gebeuren van
gedeelde ervaringen. Daarom verdient het ook extra
logistieke en methodologische ondersteuning.
Ondersteuning door de Koning Boudewijnstichting:
12.394,68 euro
Amsab - Instituut voor Sociale Geschiedenis vzw
Lamorinièrestraat 233
2018 Antwerpen
tel.: 03-239 42 87
amsab.antwerpen@pandora.be
HOOFDSTUK 3
57
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

CENTRUM VOOR AGRARISCHE GESCHIEDENIS
58
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
Woeste Gronden,
een voorbereidend
onderzoek
Een niet gerealiseerd project
Meer dan een kader
om te picknicken
Het Centrum voor Agrarische Geschiedenis onderzoekt de
geschiedenis van landbouw en voeding. Het wilde, samen
met het Provinciaal Openluchtmuseum Bokrijk en het
Limburgs Provinciaal Centrum voor Cultureel Erfgoed, op
innovatieve wijze het aanwezige landelijke erfgoed in
regionale culturele biografieën leesbaar maken voor
educatie en cultuurtoerisme. De haalbaarheidsstudie
– waarvoor de steun van de Koning Boudewijnstichting
werd gevraagd – raakte echter niet gestart.
Het Centrum voor Agrarische Geschiedenis (CAG)
bestaat pas sinds 6 december 2000 en is als vzw
verbonden aan de KU Leuven. De vereniging wil de
geschiedenis van de land- en tuinbouw in Vlaanderen
promoten voor een groot publiek en zo bijdragen tot
een wetenschappelijk ondersteunde beeldvorming. Dat
voeding afkomstig van landbouw een essentieel
element is in het leven van alledag, is voor coördinator
Jan Raymaekers de basisidee achter het CAG. De
evolutie daarin roept soms vragen op. Informatie en
contextualisering dragen bij tot het antwoord.
Jan Raymaekers: “De landbouw heeft de afgelopen
eeuw een compleet ander gezicht gekregen.
Honderd jaar geleden was een derde van de
bevolking bezig met landbouw; vandaag is dat
nog drie procent. Er heeft zich een evolutie
voltrokken van iets natuurlijks, het leven van
alledag, naar een business waar de meeste mensen
niets meer van afweten. Zoals een boze boer het
onlangs formuleerde: ‘De mensen denken dat melk uit
brikverpakkingen komt en dat de koeien er zijn voor
de versiering.’ Dat is karikaturaal, maar het schetst wel
de kloof tussen de landbouwsector en het publiek. Hoe
zijn we van die idyllische landbouw van vijftig jaar
geleden gekomen tot de situatie vandaag? Dat is onze
scope.”
Het CAG doet niet alleen interdisciplinair wetenschappelijk
onderzoek, het ontwikkelt ook een dienst- en
adviesverlenend steunpunt voor het bewaren, valoriseren
en ontsluiten van het agrarisch cultureel
erfgoed, een ‘virtueel museum’, zoals Jan Raymaekers

het noemt. Bovendien neemt het centrum initiatieven
die de beeldvorming over de agrarische sector ondersteunen
en verbeteren. Het verleden kan daar dienstbaar
bij zijn. Het helpt zaken te verklaren, omdat het
mee de redenen en oorzaken bevat voor wat we
vandaag hebben.”
Tot de oprichters van het CAG behoren de Cera
Holding en de Boerenbond.
Raymaekers: “De banden tussen de Cera, de
Boerenbond en de KUL zijn traditioneel zeer intens.
Die twee hoofdsponsors wilden een aparte juridische
structuur die een eigen profiel kon creëren.” De drie
stichtende leden hebben elk twee afgevaardigden in
die beheersstructuur. Jan Raymaekers heeft vier collega’s.
Een daarvan, een historicus met een economische
achtergrond, bereidt een doctoraat voor over
voeding van 1880 tot 1950.
EEN WOEST PLAN?
Het CAG wil het erfgoed op het platteland actualiseren
door een breed publiek op een hedendaagse manier
naar het verleden te laten kijken. Zo wil het actuele
thema’s en toekomstige ontwikkelingen duiden vanuit
de geschiedenis. Samen met het Provinciaal Museum
Bokrijk en het Provinciaal Centrum voor Cultureel
Erfgoed Limburg zou het CAG in dit project de
verhalen over de ‘woeste heidegronden’ van de
Kempen aanpakken.
Dat landschap wordt gekenmerkt door zeer uitgestrekte
heidevelden, die in de Middeleeuwen als
cultuurlandschappen ontstonden onder invloed van de
door kloosters en landsheren geëxploiteerde schaapskudden.
In deze heidegronden liggen vaak ook
prehistorische cultus- en begraafplaatsen in de vorm
van grafheuvels. In de volksverhalen figureren deze
‘heidense’ plekken als angstaanjagende oorden waar
weerwolven, kabouters, heksen, dansende katten en
spoken verblijven. De heide speelde in het dagelijks
leven van onze voorouders een centrale rol: enerzijds
als afschrikkende ‘woeste’ anti-ruimte, anderzijds als
economisch belangrijk terrein: schapenweide, honingveld,
turfveld en vindplaats van humus.
Het partnerschap zou vooral op zoek gaan naar koppelingen
tussen oude en recente historische sporen in de
natuur, in monumenten, het landschap, de archeologie,
hedendaagse kunst, museale en heemkundige
collecties, feesten, optochten, orale overlevering,
verhalen, ambachten enz. Jan Raymaekers verwachtte
dat uit die verbindingen nieuwe interpretaties zouden
ontstaan over erfgoed, volkscultuur, regionale geschiedenis,
actualiteit en identiteit. Die kennis zou vervolgens
kunnen worden overgebracht via educatie en
cultuurtoerisme. Erg gedurfd was het plan om
toeristen via mobiel internet (UMTS) gekoppeld aan
het global positioning system (GPS), ter plaatse in het
landschap informatie te verscha¤en over archeologie,
museumcollecties, monumenten, verhalen, flora en
fauna.
Aan de Koning Boudewijnstichting werd steun
gevraagd voor de eerste fase van dit project, een voorbereidend
onderzoek dat zou nagaan of het project
Woeste Gronden haalbaar was als project om kleine
landelijke erfgoedcollecties en dito musea te kunnen
verenigen en te omkaderen. Een andere onderzoeksonderdeel
betrof het vinden van locaties en het interesseren
van mogelijke partners. Parallel liep in
Nederland een zelfde onderzoek. Dat alles moest
resulteren in een gezamenlijke indiening als Europees
project.
ONTSTAANSGESCHIEDENIS
Net als het CAG zelf groeide het projectidee uit de
plannen voor een nieuw museum. Raymaekers: “In
1991 bestond de Boerenbond honderd jaar. We hebben
toen een tentoonstelling opgezet en daaruit ontstond
het idee om iets permanents te maken: een nieuw
museum voor landbouw en voeding.” Onderzoek wees
echter uit dat Vlaanderen zowat 120 van dergelijke
musea telt. Daar iets nieuws naast plaatsen leek dus
HOOFDSTUK 3
59
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

CENTRUM VOOR AGRARISCHE GESCHIEDENIS
60
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
niet zo zinvol, zeker als men bedenkt dat veel van die
initiatieven het moeilijk hebben. Zo ontstond het plan
om veeleer een steunpunt te ontwikkelen dat al die
initiatieven wetenschappelijk en educatief versterkt en
tot netwerking aanzet. Een van de mogelijkheden was
en is een virtueel museum waar het agrarische erfgoed
(gereedschap, dieren, planten, gebruiken…) uit
Vlaanderen wordt samengebracht, geïnventariseerd,
gedocumenteerd en gecontextualiseerd, en van waaruit
dan weer verwezen kan worden naar de concrete
verzamelingen op het terrein.”
Het project Woeste Gronden was een aanzet en had
zo’n ondersteunende functie voor die kleine collecties
en musea op het terrein. “Een van de doelstellingen
was het reanimeren of activeren van dat lokale erfgoed
door het te omkaderen. Woeste Gronden was voor mij
dus vooral een methodologisch project,“ zo stelt Jan
Raymaekers.
HAALBAARHEIDSSTUDIE NIET HAALBAAR
Alles wees erop dat het project precies op tijd kwam.
In Vlaanderen was er de groeiende belangstelling voor
de cultuur van alledag. Vanuit Nederland zocht Gerard
Rooijakkers, een van de promotoren van die belangstelling,
naar buitenlandse partners voor een Europees
project met de ‘woeste gronden’ als grensoverschrijdend
thema.” Die partners werden in Vlaanderen
gevonden in het CAG dat erg geïnteresseerd is in de
ontwikkeling van plattelandstoerisme, in het
Provinciaal Museum Bokrijk, en in het Provinciaal
Centrum voor Cultureel Erfgoed Limburg. En dan was
er de campagne Actuele Volkscultuur, waarbinnen de
haalbaarheidsstudie werd geselecteerd voor ondersteuning.
Toch bleek zelfs die haalbaarheidsstudie uiteindelijk
niet haalbaar. In haar beoordeling sprak de campagnejury
reeds van een “hoog gegrepen en zeer omvangrijk
project.” En ze wees daarbij op het belang ervan
inzake ontgrenzing tussen sectoren en instellingen.
Daar ligt mogelijk ook een reden voor het – hopelijk
voorlopige – falen. Misschien kwam het project toch
nog te vroeg, is er meer voorbereiding nodig, moeten
de doelstellingen van de partners preciezer worden
afgestemd, is voor zo’n ambitieus project een groter
partnerschap noodzakelijk…
ERFGOED EN VOLKSCULTUUR
Raymaekers onderstreept het belang van lokaal erfgoed
en lokale cultuur in het project Woeste Gronden. “We
wilden alles in situ laten. Niet alles naar Bokrijk
slepen, maar van ter plekke naar Bokrijk verwijzen.
Dat lokale aspect is belangrijk en sluit op twee
manieren aan bij de volkscultuur, bij de roots van de
mensen en bij wat hen vandaag nog bezighoudt, eventueel
als hobby. De volkse rituelen, dat was de invalshoek
die wij zochten in al die verhalen. Want die
woeste gronden, dat gaat over spoken en dwaallichtjes…
Daar zitten zoveel elementen van volkscultuur
in. Maar het feit dat mensen daar nu nog mee
bezig zijn, is natuurlijk ook volkscultuur. Dat is dan
metavolkscultuur: de veranderende manier van kijken
naar en omgaan met het verleden. Dat is precies wat
ons interesseert: wat doen mensen vandaag nog met
dat verleden, wat is relevant, wat maken ze ervan?”
Jan Raymaekers verwijst vol vuur naar Geert Mak, de
volksjournalist van Nederland. “In een van zijn boeken
beschrijft hij de evolutie van de plattelandscultuur. Hij
begint zijn verhaal in de jaren ‘30. De grootste schok
is natuurlijk de opkomst van de mechanisatie, de
schaalvergroting, de rationalisatie, wetenschappelijke
innovaties, internationalisering enz. Eigenlijk begint
die evolutie al in 1880 of zelfs wat vroeger, maar de
massale introductie komt pas na de Tweede
Wereldoorlog, dan krijg je een schok. En dan zie je
hoe die plattelandscultuur – die eigenlijk ook heel eng
is, ik zou er niet willen in leven – hoe die opengetrokken
wordt, wijzigt en teloorgaat, met alle positieve
en negatieve gevolgen. En dan krijg je de inwijking uit
de steden, de terugkeer eigenlijk van de stad naar het
platteland, met de artificiële fermette als boegbeeld

– ook dat is volkscultuur – en de wisselwerking tussen
die twee culturen. Een evolutie die ons zeker ook interesseert
is het verdwijnen van het verenigingsleven.
Met het project wilde het CAG het platteland reactiveren
door op een toeristisch-recreatieve manier te
kijken naar een werkcontext van enkele generaties
terug. “Het materiaal is te vinden op het platteland en
daar wordt het bedreigd, gaat het kapot. Zelfs naar dat
landschap komt niemand kijken en de evenementen
zijn er op sterven na dood. Hoe kunnen we zoiets revitaliseren?
Hoe kunnen we ervoor zorgen dat het niet
verdwijnt?” Bokrijk erbij betrekken vindt hij evident.
“Bokrijk is in Vlaanderen het grootste museum in dit
genre en heeft een fantastisch kader. Het wil meer zijn
dan een pretpark, het brengt ook dingen waarvan
mensen ongemerkt wijzer worden.” Voor Raymaekers
ligt daar de kern van de actualisering: “We wilden de
bezoekers meer geven dan enkel een kader om te picknicken.”
MOEGESTREDEN ACTOREN
Inzake cultuur, musea, geschiedenis… gaat er volgens
Raymaekers traditioneel veel meer aandacht naar de
steden. “Wij concentreren ons op het platteland,
omdat het wat verwaarloosd is. Daar zijn zeker dingen
te doen; het is meer bedreigd dan die stedelijke instellingen.
Maar inhoudelijk kun je het platteland niet
bestuderen als een geïsoleerd fenomeen.”
Welke rol kan het CAG daar volgens hem in spelen?
Hoe kunnen landelijke initiatieven worden geactiveerd?
“Door initiatieven te ondersteunen, geld te
genereren om gezamenlijk promotie te voeren, om
samen activiteiten te organiseren, om hun werking
voort te zetten. Het zijn meestal vrijwilligersorganisaties
en die hebben geen middelen. Je hebt mensen die
er geld uit hun eigen portemonnee instoppen. Als die
verdwijnen, dan is het gedaan met zo’n project. Ik ben
voor de levenscyclus van initiatieven: ze ontstaan,
kennen een hoogtepunt en verdwijnen. Dat moet ook,
dat is normaal. Maar als je geen nieuwe impulsen
geeft, dan komt er niks in de plaats.”
Jan Raymaekers heeft de indruk dat er een zekere
moeheid heerst bij veel heemkundige kringen. “Heel
wat van die initiatieven zijn moe van het vechten, van
het zoeken naar subsidies. De spirit is er wat uit. Het
zijn ook vaak zeer traditionele verenigingen. Ik denk
bovendien dat de communicatie van de Koning
Boudewijnstichting hun soms ontgaat, dat het niet
hun taal is, dat ze zich daar niet echt in herkennen,
dat ze niet goed weten wat precies wordt gezocht. Ik
kan mij inbeelden dat stedelijke verenigingen daar
sneller in zijn: dossiers schrijven, het jargon daarin
wringen... Ze doen meer moeite, kennen de wegen
beter, zijn mondiger, handiger.”
CONCLUSIE
Dit was een hoog gegrepen en zeer omvangrijk
project. De ondersteuning van de voorbereidende haalbaarheidsstudie
was door de Koning Boudewijnstichting
vooral bedoeld als aanmoediging en bevestiging
van het belang van dit experiment. Dat belang
bestond vooral in de ontgrenzing tussen sectoren en
instellingen en in de poging tot uitwerking en overbrenging
van een regionale culturele biografie. Het
heeft niet mogen zijn. De wilde plannen, zoals het
onderzoek naar de mogelijkheden om via mobiel
internet ter plaatse informatie in te winnen, haalden
enkel het papier.
De vroege mislukking van dit project wijst op het
belang van constructieve netwerking, ook voor het
verzamelen, bewaren en reproduceren van kennis.
Overheden en privé-organisaties die rond erfgoed en
volkscultuur werken, doen dat tot nu toe vaak los van
elkaar. Men is meestal met het eigen aanbod bezig en
minder met de vraag van het publiek, die geen sectorale
of institutionele grenzen kent. Een antwoord op
die vraag veronderstelt een mobilisatie van actoren en
vervolgens samenwerking en synergieën.
HOOFDSTUK 3
61
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

CENTRUM VOOR AGRARISCHE GESCHIEDENIS
62
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
In de verdere uitwerking van het project moet allicht
bijzondere aandacht worden besteed aan de sterk
wijzigende verhouding tussen stad en platteland. De
oude breuklijnen stad - platteland, cultuur - natuur,
premoderniteit - moderniteit vervagen in een wereld
die meer en meer afhangt van de constructie van
imago’s en ervaringen. Het platteland is aldus in een
tweezijdige ontwikkeling gevat: enerzijds wordt het
versneld opgenomen in de modernisering en industrialisering
en anderzijds vereist zijn overleven een
bijdrage van toerisme en recreatie die juist steunt op
het behoud van een ‘ideaal’ beeld van natuur, landbouw,
ongereptheid en dergelijke. Dat spanningsveld
staat centraal bij de ontwikkeling van een aantrekkelijke
representatie van het agrarische.
Ondersteuning door de Koning Boudewijnstichting:
6197,34 euro
Centrum voor Agrarische Geschiedenis
Vlamingenstraat 39
3000 Leuven
tel.: 0478-62 05 55 - fax: 016-32 35 01
jan.raymaekers@kadoc.kuleuven.ac.be

Tu ne verras pas
Verapaz
Documentaire over migratie naar ‘het
beloofde land’
Volk wordt hier een
dynamisch begrip
Tu ne verras pas Verapaz is een documentaire over de
droom van het beloofde land, een exotisch oord omsponnen
met legendes, sagen en mythische vergrotingen. De film
brengt een onbekend koloniaal verleden in beeld: de poging
van Leopold I om een deel van Guatemala te koloniseren.
Het Verapazverhaal wordt volgens de methode van de
visuele antropologie gereconstrueerd. In die reconstructie
wordt de rol van de staat benadrukt.
De vzw Elektrischer Schnellseher is opgericht in Gent
op 27 januari 1999 door universitair en artistiek
geschoolde filmmakers: An van. Dienderen heeft een
achtergrond als documentairemaakster en Didier
Volckaert is meer vertrouwd met experimentele film.
De doelstellingen van de vzw zijn drieërlei. In de eerste
plaats het werk vertegenwoordigen van de leden en een
locatie bieden aan jonge kunstenaars. Ten tweede wil
de vereniging “de leegte opvullen tussen experimentele
cinema, documentaire en videokunst in
België”. Ten slotte wil zij een verbale arena zijn
voor kunstenaars, kunstcritici en musea.
Tu ne verras pas Verapaz is een creatieve documentaire
over het beeld van het beloofde land, zowel in het
kortstondig door België gekoloniseerde gebied Santo
Tomás de Castilla (Verapaz, Guatemala) als in de
Gentse migrantenwijk Muide. Volkscultuur en lokale
geschiedenis worden verbonden met migratie door alle
tijden heen.
De Gentse vzw de hondsjaren neemt deel in de
research en de productie. Andere partners zijn het
KunstenFESTIVALdesArts, als coproducent, en het
Nieuwpoorttheater dat logistieke steun levert. An van.
Dienderen staat in voor scenario, regie en productie.
De film kost in totaal iets meer dan 124.000 euro;
producenten Elektrischer Schnellseher en de hondsjaren
brengen respectievelijk 29.747 euro en 7437 euro
in. Het filmfonds geeft 39.898 euro en coproducent
KunstenFESTIVALdesArts 12.395 euro. De Koning
Boudewijnstichting steunt het project met 9916 euro,
de stad Gent subsidieert voor 3099 euro, de provincie
Oost-Vlaanderen eveneens.
HOOFDSTUK 3
63
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

ELEKTRISCHER SCHNELLSEHER
64
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
OPENHEID
Najaar 2001 is het onderzoek in België en Guatemala
bijna afgerond. Er wordt nog geïnterviewd in de
Gentse Muide, vlakbij een verdwenen beluik dat
Verapas werd genoemd. Migranten en senioren
worden er, naar aanleiding van de Verapazlegendes,
gevraagd iets te vertellen over hun ‘beloofde land’.
In september 2001 zijn de makers naar Santo Tomás
gereisd om daar zicht te krijgen op wat er nog overblijft
van die geschiedenis. Dat blijkt een heel ander
verhaal te zijn.
Het team stelt zich open op wat het eindproduct
betreft. An van. Dienderen: “Die openheid staat in
schril contrast met traditionele documentaire
productie. Daar wordt gewerkt vanuit een economisch
(en dus ideologisch) bepaald uitgangspunt, met een
formele en dwingende structuur waarin tijdsduur,
montageschema, quotes-ritmering en leuke-koppendialogen
al vastliggen.” Wat hier wel vaststaat, is de
vraagstelling in de film. Er wordt gezocht naar macrostructuren
van migratie en identiteit, via de vraag naar
een abstractie, ‘het beloofde land’.
EEN IDEE WORDT REALITEIT
Het idee voor de film komt van Tobias de Pessemier
van vzw de hondsjaren, die destijds voor het
Nieuwpoorttheater onderzoek deed in de Muide. Hij
verzamelde daar verhalen en aanknopingspunten voor
het project Stadskroniek, dat toen onderdeel was van
het Time-festival. Daar pikte hij de Verapazlegendes
op. In een gesprek daarover met Didier Volckaert van
Elektrischer Schnellseher ontstond het idee om er
samen met An van. Dienderen een documentaire over
te maken. In mei 2000 stapten ze naar Frie Leysen;
die instemde om met KunstenFESTIVALdesArts te
coproduceren.
De documentaire is af in 2002. Hij wordt getoond op
kunstenfestivals. Samen met het Nieuwpoorttheater
wordt gezocht naar een gepaste omkadering voor de
vertoning. Ook zoeken de initiatiefnemers naar
samenwerking met het Staatssecretariaat voor
Ontwikkelingssamenwerking. Dat wordt gevraagd
logistieke hulp te verlenen bij de voorstelling van de
film in Guatemala. Van. Dienderen: “Het is van groot
belang dat de film gelijktijdig in beide landen kan
worden vertoond.” Ook dat aspect van de productie
draagt bij tot participerend en interactief werken. In
Gent willen de initiatiefnemers de film ook programmeren
in buurtcentra en scholen.
METHODE
De documentaire wordt gemaakt volgens de methode
van de antropologie. De makers willen van onderuit
werken om een zo integer mogelijke voorstelling van
de andere te geven. “De film toont dat de andere nooit
begrepen kan worden en dat dit niet meer dan
normaal is. Dit erkennen is een oprechte vorm van
wetenschap” vindt van. Dienderen. Het resultaat zal
een gedeelde waarheid zijn, een genegotieerde en
zeker geen objectieve of absolute waarheid. De observaties
en analyses van de antropoloog (filmmaker)
worden door zowel die ander als door de wetenschapper
(filmmaker) zelf bevraagd. “Voortdurend
zelfreflectief met je methodiek omspringen, kan voorkomen
dat je in de val trapt van het beschrijven van de
ander vanuit essentialistische Westerse concepten,
waardoor hooguit een spiegel van de eigen maatschappij
kan worden gereconstrueerd”.
De zoektocht naar correcte en volledige informatie en
ook de beeldconstructie worden in de film meegegeven.
“Die zelfreflectie gaat helemaal in tegen het
formatdenken van traditionele documentaires voor
televisie,“ stelt An van. Dienderen. In klassieke documentaires
komen de makers nooit in beeld. De
makers van deze documentaire hebben helemaal geen
schroom tegenover de camera. Door zelf in beeld te
komen wordt de machtsverhouding tussen filmmaker
en gefilmde gecorrigeerd. Deze werkwijze noemt
van. Dienderen een politieke keuze.
Het onderzoek is geïnspireerd op een volksliedje
waarin Verapaz als het beloofde land wordt voorgesteld.
(Wie goat er mee noar Verapas? / Doar moete wij

niet wirke / Eten en drenke op eu gemak / Sloape gelijk
een virke) De senioren uit de Muide kunnen dit nog
steeds zingen en ze verwijzen daarbij naar een oud
beluik dat bekend stond als Verapas, al luidde de
oªciële naam ‘Sasseblindeke’. Daarom startte de zoektocht
in die buurt en eindigde zij in Guatemala.
An van. Dienderen: “Ik wil niet dat het project blijft
steken in een gemakkelijke anekdotiek, zoals in
human-interest-reportages.” De research was nauwgezet
en uitgebreid. Om te beginnen werden primaire
bronnen doorsnu¤eld. Onder meer in de archieven
van het Legermuseum, de Koninklijke Bibliotheek en
het prentenkabinet in Brussel werd op zoek gegaan
naar wat er precies is gebeurd in 1843. Het historisch
onderzoek spitste zich onder meer toe op de beeldvorming
over het beloofde land omdat auteurs die eerder
over de kolonie publiceerden, daar nauwelijks
aandacht aan hebben besteed. 1 Verder namen de
onderzoekers geen genoegen met de Belgische versie
van de feiten. Ze zochten ook contact met het Centro
de Investigaciones Regionales de Mesoamérica
(CIRMA), een researchcentrum in Guatemala-stad, en
met antropologen die op Guatemala focussen.
Behalve historisch onderzoek was er ook de research
naar de herinneringen van de mensen, zowel bij de
afstammelingen van de kolonisten in Guatemala en
België als bij de Muidenaars in Gent. Eerst werden de
senioren in de Muide bevraagd. De interviewtechniek
is heel associatief: mensen worden tot vertellen aangespoord
door een doelgerichte vraag naar de urban
legends over Verapaz. Soms moet een langere omweg
worden gemaakt. “We hebben bijvoorbeeld een man
van 97 gevonden, geboren en getogen in het beluik.
Zijn geheugen was niet meer zo goed, dus begonnen
we met heel gedetailleerde vragen over het leven toen
in dat beluik: met hoeveel ze daar woonden, bijvoorbeeld.
Toen we vroegen of hij dat liedje over Verapaz
kende, begon hij het te zingen. Het had volgens hem
te maken met het feit dat de boten naar Verapaz daar
vertrokken. Voor hem was dat een land”.
De documentaire licht het historisch perspectief toe
vanuit twee benaderingen: de context van de 19deeeuwse
kolonisatie en de hedendaagse migratie. Zo
komen de migranten aan bod die nu in de Muide
wonen, die ook geronseld werden om naar hier te
komen, die ook een migratieverhaal hebben. De zoektocht
naar die verhalen loopt langs het verenigingsleven.
De Verapaz-ploeg doet dat low profile. Op het
vrouwendagfeest in het buurtcentrum worden ze door
iemand uit eigen kring uitgenodigd hun verhaal te
doen. Zonder te bruuskeren, want de vraag naar het
beloofde land, wordt deze vrouwen niet elke dag
gesteld. De reacties, zelfs als ze zeggen dat het idee
veel te abstract is, worden in de film meegenomen. Ze
willen echter niet voor de camera komen. Dus vraagt
de regisseur afbeeldingen mee te brengen van een
droomwijk. “Van onderuit werken” vraagt heel wat
inventiviteit van de makers.
Die werkvorm sluit ook aan bij een ander methodologisch
aspect: de samenwerking met mensen die het
veld en de gevoeligheden van de gemeenschap
kennen. Zo wordt er gewerkt met Elke Borghs die een
jaar in Santo Tomás woonde. “Die ervaring is een
belangrijke bijdrage tot het onderzoek én de productie,
ze vergezelt ons bij het filmen in Guatemala,“ vertelt
van. Dienderen. Soms komen daar ook onverwachte
verhalen uit. Zo bleek dat er in de klokkentoren van de
kerk in Santo Tomás heel lang Vlaamse beiaardmuziek
werd gespeeld. De klokken zijn intussen stuk en Elke
Borghs heeft een cd van de Brugse beiaard opgestuurd.
Die wordt daar nog steeds gespeeld. Als regisseur
stuurt en manoeuvreert An van. Dienderen zulke
informatie om ze in te passen in de film.
Pas als de research min of meer afgerond is en er een
overzicht is van het materiaal, wordt het scenario
geschreven en worden de technische aspecten daarvan
bestudeerd: welke camera, welke invalshoek, welk
cameragebruik… “Wij werken niet vanuit een product.
Het idee over de film blijft veranderen. De artistieke
beslissingen zijn gemotiveerd
door inhoudelijke research, maar
dat kan nog veranderen terwijl
HOOFDSTUK 3
1. Er was wel een literairdocumentaire
studie van Stefan
Van den Bossche.
65
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

ELEKTRISCHER SCHNELLSEHER
66
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
we in Guatemala zijn voor opname.” Vorm en inhoud
gaan samen en zijn evenwaardig. “Voor mij is film
vormgeving vanuit inhoudelijke kennis.”
INSPIRATIE
Persoonlijke ervaringen spelen een grote rol in de
keuze van het onderwerp. An van. Dienderen: “Ik
studeer en werk al een tijdje in de Verenigde Staten,
dus voor mij is migratie een persoonlijk thema
geworden en ook de vraag naar het beloofde land.
Amerika is daarvan het symbool. Wat houdt me in
België? Waarom niet emigreren naar een land met
meer mogelijkheden? Tijdens mijn reizen naar
Amerika houden deze vragen me bezig.”
Ook is van. Dienderen sterk beïnvloed door Trinh
Minh-ha, bij wie ze werkt en die copromotor is van
haar thesis aan de universiteit van Berkeley in
Californië. Het is een Vietnamese vrouw die films
maakt en les geeft in women studies en film studies in
Berkeley. Haar films doen kritisch nadenken over
vrouwen en postkolonialisme. “Ze stelt vragen vanuit
het medium om zo het objectieve beeld van een documentairemaker
te deconstrueren. Trinh inspireert
inhoudelijk, als antropoloog, maar ook als filmmaker,
door vragen te stellen over het documentair statuut.
Voorts is An van. Dienderen ook gevormd door zes
jaar samenwerking met professor Rik Pinxten (RUG)
in het project visuele antropologie en door zijn theorie
over identiteit. Hij is ook de promotor van haar doctoraatsthesis.
Pinxten vindt dat cultuur maar één onderdeel
is om een identiteit gestalte te geven. “Er zijn nog
verscheidene andere factoren: gender, leeftijd, socioculturele
gegevens, religie… die identiteiten vormgeven.
Het is gevaarlijk dat enkel vast te pinnen op
cultuur; dan dreigt men te vervallen in een essentialistisch
neokolonialisme. Identiteit opvatten als een
dynamisch spel is veel interessanter als concept.”
PARTICIPATIE
De Verapazploeg vindt het heel belangrijk dat mensen
die meedoen, zich goed voelen bij de film. In de
visuele antropologie wordt hiertoe een methode
geboden: “het gefilmde beeld tonen aan de deelnemers
en vragen of ze daarmee tevreden zijn,“ vat An van.
Dienderen samen. Ook de montage wordt getoond.
“In theorie is het evident. Natuurlijk moeten mensen
participeren in de betekenisgeving van hun verhaal. In
de praktijk is het echter niet altijd zo makkelijk om dat
rigoureus uit te voeren. Maar ik blijf heel voorzichtig.
Ik wil niet dat iemand zichzelf verkeerd in beeld
gebracht vindt.” Ze geeft dan ook haar woord als
iemand niet wil dat bepaalde beelden worden gebruikt.
MAATSCHAPPELIJKE DIMENSIE
Met de keuze van het onderwerp wordt al een maatschappelijke
stelling ingenomen. Migratie is een fenomeen
van alle tijden en alle continenten. Het is geen
probleem, zoals sommige rechtse stromingen willen
doen geloven, maar een algemeen menselijk gegeven,
waarmee in verschillende maatschappijen op verschillende
manieren wordt omgegaan.
Belangrijk is dat vragen rond identiteit en migratie
steeds opnieuw worden gesteld, zodat de antwoorden
kunnen evolueren.
Ook de methode is gebaseerd op een maatschappelijke
visie. De grote openheid tegenover het resultaat is op
zich een politiek standpunt. Het eindresultaat zal een
gedeelde waarheid zijn die maatschappelijke grenzen
overschrijdt.
VISIE OP CULTUUR EN CULTURELE ACTOREN
Volgens de makers is cultuur geen extra toevoeging
aan het maatschappelijke gebeuren: het is niet iets dat
er wel bij kan, of dat enkel mogelijk is mits andere
maatschappelijke instellingen operatief zijn. “Cultuur
vervult een even noodzakelijke functie als eten, slapen,
sociale voorzieningen en een dak boven het hoofd.
Daarom zijn campagnes rond actuele volkscultuur zo
interessant: ze vatten cultuur op als iets dat dagelijks
geproduceerd wordt. Vanuit die optiek ontkracht je het
zogenaamde elitaire argument.” Overheidssubsidie
wordt niet beschouwd als middel om de samenleving

te kneden, of tegen ‘de verzuring’, maar wel om individuen
in contact te laten komen met een breed gamma
aan cultuuruitingen, om weerbaarheid te kweken
tegenover de veranderende wereld en culturele geletterdheid
op te doen.
Belangrijk aan de notie cultuur is de machtspositie
van de cultuurmakers: “Wij komen allemaal van de
blanke, welgestelde middenklasse. Er zijn heel veel
andere groepen die de weg niet vinden naar subsidieorganen
en tot het maken van cultuur”. De ploeg doet
wel een poging om mensen die niet gemakkelijk
toegang hebben tot dit soort projecten, actief te benaderen
en als actor te belichten in dit verhaal:
migranten, senioren en Guatemalteken.
Toch is Verapaz geen sociaal-artistiek project pur sang.
Daarvoor is er te weinig participatie in dit veeleer
conceptuele project. “Uiteindelijk is film steeds
selectie en kun je moeilijk álle interessante verhalen
opnemen. Het conceptueel reconstrueren van geschiedenis
vanuit een bepaalde visie staat centraal. Tijdens
het project houden we wel gezamenlijk controle over
de toegankelijkheid van de film. Het is onze ambitie
een film te maken die brede lagen van de bevolking
kan interesseren. Mijn vorige films ‘Nachtelijke bezoekers’,
‘Site’ etc. zijn uitsluitend voor een gespecialiseerd
publiek voorgesteld, jammer genoeg.”
VISIE OP VOLKSCULTUUR
Interactie, participatie en zelfreflectie zijn voor de
makers van deze documentaire ingrediënten van
actuele volkscultuur. De methodiek van het project
sluit daarom nauw aan bij de doelstellingen van de
campagne Actuele Volkscultuur. In dit project gaat het
om voortlevende verhalen over een specifieke historische
gebeurtenis, verhalen die bovendien betekenis
geven aan plaatsen. Het onderzoek spitst zich toe op
het opsporen van die verhalen. Het is opmerkelijk dat
het om legendes gaat en niet om geschiedenis. In
Vlaanderen is het Verapazverhaal toegedekt, omdat het
slecht is afgelopen, maar in liedjes wordt de historie
clandestien toch doorgegeven. In Guatemala leeft een
ander verhaal, dat niet helemaal overeenstemt met de
Belgische versie. Het derde luik van de film zorgt voor
nog een andere betekenis. Daarin vertellen migranten
die nu in de wijk wonen hun eigen verhaal. De band
met de plaats, de reden waarom die plaats verbonden
wordt met dat verhaal, is de ‘wortel’ van het onderzoek.
Door het volgen van die wortel passeert het
onderzoek – en dus de kijker – via concepten zoals het
beloofde land, migratie, volkscultuur enz.
‘Volk’ wordt in deze context een heel dynamisch
begrip, dat meer te maken heeft met het delen van
ervaring dan met traditionele categorieën in de antropologie,
zoals etniciteit, nationaliteit of familieverwantschap.
Hierin speelt de verdienste van de actuele
antropologie, die veel verder kijkt dan het eendimensionale
van geschiedschrijving of sociologie. Die
laatste benaderingen vertrekken dikwijls vanuit België
of Vlaanderen, terwijl er op hetzelfde moment heel
veel andere dingen gebeuren, die ook een betekenis
geven aan het verhaal. “Als men enkel vanuit het
perspectief van de Vlamingen naar dat Verapaz-verhaal
kijkt, dan is dat een hele enge visie. Ik denk dat het
verhaal in dat geval heel snel gerecupereerd zou
kunnen worden vanuit de ‘Vlaamse identiteit’. Om dit
te vermijden betrekken we de Guatemalteekse getuigenis
en diasporaverhalen in het project.”
DAGELIJKS LEVEN?
Vzw de hondsjaren heeft heel wat research gedaan in
de Muide. Veerle Devos was in een buurtcentrum en
ontmoette daar vrouwelijke migranten. “Wat is jullie
beloofde land?” vroeg ze hen. Tussenpersoon en tolk
Ayshe Palit reageerde meteen dat de term ‘beloofde
land’ een religieuze connotatie heeft. “Deze vrouwen
zijn daar zelfs niet eens mee bezig. Ze zijn elke dag
bezig met overleven, met hun dagelijkse beslommeringen.”
An van. Dienderen: “Deze reactie gaf aan dat
onze vraag verkeerd was. Daarom trachten we nu, in
samenspraak met Ayshe Palit, te achterhalen hoe we
de verhalen van de migranten kunnen laten aansluiten
bij het Verapaz-verhaal.” Verder zullen noties over het
HOOFDSTUK 3
67
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

ELEKTRISCHER SCHNELLSEHER
68
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
dagelijkse leven doorschemeren in het historische
verhaal: via brieven, foto’s en anekdotes verteld door
de afstammelingen van de kolonisten, wordt getracht
een beeld op te hangen van wat de kolonisten hebben
doorstaan. De methodiek van de research onderzoekt
het dagelijkse leven, maar de film gebruikt andere
strategieën: het dagelijkse leven wordt gesuggereerd
en geëvoceerd, niet gerepresenteerd. De regisseur wil
dat de vraag naar de abstractie van ‘het beloofde land’
doorweegt.
CONCLUSIE
De kracht van dit project ligt in de combinatie tussen
een ver doorgedreven wetenschappelijk onderzoek en
een artistiek oog. De methode van de (visuele) antropologie
leent zich uitstekend tot het construeren van
een gebalanceerd verhaal, waarbij de kunstenares de
uitdaging aangaat strenge wetenschappelijke en deontologische
eisen te respecteren en tegelijkertijd, of
misschien ook daardoor, haar artistieke vrijheid te
kunnen beleven.
De thematiek van de film kan model staan voor de
campagne Actuele Volkscultuur. Hier en ginder, vroeger
en nu worden verbonden in een culturele productie
die gebaseerd is op grondig onderzoek. Het verhaal
biedt heel wat kansen om vastgeroeste beelden aan te
vullen met onverwachte, nieuwe perspectieven.
Typisch voor de antropologie is dat ze het
eurocentrisme ter discussie stelt. An van. Dienderen
vertrekt van een Gents volksliedje over Verapaz en
eindigt in Guatemala om te kijken naar de overblijfselen
van een stuk Vlaamse geschiedenis. ‘Volk’ betekent
niet langer alleen ‘van hier’ en ‘van ons’ maar
wordt in actuele volkscultuur een breder begrip, dat
permanent in beweging is. Migratie is dan ook een erg
dankbaar thema. Ook de positie van de maker staat ter
discussie in deze documentaire. Het is een grote
verdienste van dit project dat die discussie ook
uitdrukkelijk meegegeven wordt aan het publiek.
Maar wie krijgt de film te zien als hij niet op tv wordt
vertoond? Alleen in kunstencentra en enkele buurt-
huizen, blijft het publiek erg beperkt. De Koning
Boudewijnstichting raadde de makers al bij de toekenning
van de ondersteuning aan op zoek te gaan naar
partners voor het verspreiden van de film in verschillende
circuits. Als dat gebeurt, reiken de resultaten
van dit project verder dan een doorsnee documentaire.
En dat is toch wel de bedoeling.
In een vertoning die ook omkadering biedt, ligt wel
een mooie kans voor dit project. Als er een manier
wordt gezocht om uit het artistieke milieu te breken,
zal de vernieuwende methode ook voor andere
projecten tot voorbeeld kunnen dienen.
De makers van Tu ne verras pas Verapaz kiezen
uitdrukkelijk voor een conceptueel product, ze maken
geen vlotte ‘het leven zoals het is’-documentaire. Ze
vertrekken van sociaal-economische evoluties om iets
te zeggen over een algemeen menselijk gevoel, het
verlangen naar ‘het beloofde land’ en dat is een
gewaagde opstelling. Het gevaar bestaat dat ze vinden
wat ze zoeken en hun idee opleggen aan de werkelijkheid.
De methode staat echter open genoeg voor
reality-checks en koerswendingen, zodat deze val
vermeden kan worden.
Hopelijk wordt van. Dienderens wens waargemaakt:
dat deze film niet alleen letterlijk maar ook figuurlijk
(inhoudelijk) toegankelijk zou zijn voor een groot
publiek. Wegens de hoge graad van abstractie dreigt
het eindproduct anders te intellectualistisch en te
compact te worden, zoals ze zelf beseft.
Ondersteuning door de Koning Boudewijnstichting:
9915,74 euro
Elektrischer Schnellseher vzw
Haringsteeg 5 (Patershol)
9000 Gent
tel.: 0495-777 401
mentat@pandora.be

De Heldenbank
Kunst in de stad verzamelt heldenverhalen
in Gent
De vzw Kunst in de stad gaat in de Gentse 19de-eeuwse
wijken op zoek naar heldenverhalen waarvan de
protagonisten in het collectieve geheugen verder leven. Niet
alleen de verhalen, ook de achtergronden ervan worden
geregistreerd in de Heldenbank, een artistiek
multimediaproject en levend archief.
De Heldenbank is een initiatief van vzw Kunst in de
Stad. Deze vereniging werd in maart 2001 in het leven
geroepen door de dienst Kunsten van de stad Gent. De
stad wilde hiermee enkele van haar projecten verzelfstandigen,
gefinancierd door het nieuwe reglement op
het sociaal-artistieke werk van de Vlaamse
Gemeenschap. Diensthoofd Anne-Mie Hautekeete
verklaart waarom: “Die sociaal-artistieke projecten
hebben de voorbije zes jaar de kans gekregen om te
groeien binnen de dienst Kunsten. Het werd tijd ze de
ruimte te geven om een eigen richting te zoeken. We
hebben ze liefdevol afgestoten. Ze krijgen nu meer
armslag, zodat ze makkelijker kunnen
samenwerken met andere culturele actoren
Ik zal vertellen hoe
en aanspraak kunnen maken op middelen
het écht was
die de dienst Kunsten ze niet kan geven.”
De organisatie van sociaal-artistieke
projecten behoort niet tot de prioritaire opdrachten van
de dienst Kunsten. Vzw Kunst in de stad zorgt er
bovendien voor dat de dienst tijd kan vrijmaken voor
nieuwe proefprojecten.
KUNST VOOR IEDEREEN
Kunst in de stad zit samen met de dienst Kunsten in
één huis. Ze delen ruimtes, kantoormateriaal, computers
en publiciteitsmogelijkheden. “De vzw en de
dienst werken nauw samen,“ verklaart Nele Goethals,
verantwoordelijk voor het Heldenbankproject. “Zo blijft
de dienst Kunsten contact houden met het veldwerk.
De vzw is dus een permanent klankbord. Weten wat
op het veld gebeurt, is ook belangrijk voor het beleid.”
De kruisbestuiving is wederzijds. “De vzw profiteert
van de naambekendheid van andere projecten van de
dienst Kunsten, zoals ‘Kunst in de buurt’ en het
HOOFDSTUK 3
69
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

KUNST IN DE STAD
70
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
‘Wijkpaleis’.” Het is de vaste intentie om ook in de
toekomst die nauwe contacten te handhaven.
De naam Kunst in de stad verwijst naar de wens om
de buurten “weer aan te hechten bij de stad”. De basisboodschap
luidt dat kunst in de stad iedereen toebehoort.
“Iedereen in Gent moet op een democratische
manier aan cultuur kunnen doen.” De vzw richt zich
met haar acties tot alle Gentenaars, dus niet alleen tot
de bewoners van ‘achtergestelde buurten’ uit de zogenaamde
19de-eeuwse gordel. Zij focust evengoed op
het stadscentrum. “De aandacht gaat wel bij voorrang
uit naar de zwaksten. In welke wijk die wonen: de
Brugse Poort, de Muide, Nieuw Gent, het stadscentrum
of de Pekelharing… dat maakt niets uit.”
Bij Kunst in de stad werken vier mensen: twee deeltijds
en twee voltijds. Nele Goethals is door de dienst
Kunsten vrijgesteld voor de vzw (en wordt dus door de
stad betaald). Alle medewerkers hebben een sociale
opleiding. De vzw beschikt over een budget van ongeveer
148.750 euro. Die gelden zijn afkomstig van de
Vlaamse Gemeenschap en van de Stad Gent. Voor de
Heldenbank droeg de Koning Boudewijnstichting
7436,81 euro bij.
HELDENVERHALEN
Sinds begin 2001 gaat Kunst in de stad in Gent op
zoek naar heldenverhalen, fictieve, maar vooral waar
gebeurde verhalen waarvan de helden en heldinnen
(mensen, groepen, eventueel dieren) voortleven in het
collectieve geheugen. De geschiedenis van die wijken
heeft maar weinig materiële sporen nagelaten. De
vereniging wil alvast de verhalen archiveren: “Over een
fabriek die gesloten werd, vakbondsacties, immigratie
van allochtonen. En over de rol van de lokale ‘held’
daarin.” Die geschiedenissen leven verder in het
geheugen en de verhalen van mensen. Kunst in de
stad wil ze verzamelen en in een vorm gieten die ook
voor de buurtbewoners toegankelijk is. Het project wil
tegelijk de achtergronden van de verhalen onderzoeken.
Hoe ontstaan ze? Hoe worden ze overge-
dragen op nieuwe generaties? Over welke soort
verhalen gaat het (mythes, legenden, anekdotes, feiten,
idolate bewondering voor film-, pop- of sportfiguren)?
Waar komen volkshelden of antihelden vandaan? Wie
zijn ze en wat is hun betekenis? Wat zijn de
verschillen tussen vroeger en nu? Hebben allochtonen
eigen heldenverhalen? Hebben bepaalde buurten, leeftijdscategorieën
of beroepen typische verhalen? Zijn
lokale helden terug te voeren tot universele archetypes?
Uit welke bron komen de verhalen? Wat is de
rol van de media?
De verhalen en de achtergrondkennis worden verzameld
in de Heldenbank, een artistiek multimediaproduct
en levend archief. Tekst- en beeldmateriaal
worden via een website ontsloten, waardoor het interactief
gebruikt en aangevuld kan worden, of beschikbaar
is voor toepassingen zoals theater, muziek of
poppenspel. De Heldenbank zal ook op cd en in uitgeprinte
versie worden uitgegeven. Op die manier
worden lokale geschiedenis en actualiteit vastgelegd en
toegankelijk gemaakt. De uitdrukkelijk artistiek
gerichte aanpak verhoogt de aantrekkelijkheid en
toegankelijkheid, maar doet niets af aan de wetenschappelijke
fundering.
ONTSTAANSGESCHIEDENIS
“De voorbije jaren hebben we veel verhalen verzameld,“
vertelt projectcoördinator Nele Goethals. “We
vonden dat we met dat materiaal echt iets moesten
doen, en ook dat we het allemaal minder fragmentarisch
moesten aanpakken. Daarom hebben we met de
Heldenbank gekozen voor een totaalproject, over alle
wijken heen, inclusief het centrum. Vincent Van Den
Elschout (voormalig artistiek directeur van De Vieze
Gasten), met wie wij toen brainstormden over mogelijke
gezamenlijke projecten, bracht ons op het idee
om de kleine, onbekende helden van Gent in het
daglicht te stellen en de Gentse trots te beklemtonen.”
Grote helden krijgen veel media-aandacht. Mensen
kijken naar hen op. Vaak zijn het onbereikbare,

eroemde of historische figuren. “Maar ook in de
eigen straat of familiekring spelen zich gebeurtenissen
af die belangrijker zijn voor mensen. Mensen die als
‘kleine helden’ worden bestempeld, hebben vaak een
grote impact op het leven van anderen. Die kleine
heldenverhalen worden vaak met veel emotie verteld.
Stilstaan bij de vraag wie een held voor je is, heeft een
grote impact.”
TIMING
De voorbereidingen gingen van start in december
2000: contacten leggen in de wijken, overleggen met
partners, een communicatiestrategie uitdenken. Het
project werd in februari 2001 aan het publiek voorgesteld.
Toen werd een eerste oproep gelanceerd om
persoonlijke heldenverhalen kenbaar te maken. In
oktober 2001 waren 89 verhalen verzameld, verwerkt
en op de site geplaatst. De website www.gent.be/gentsehelden
is operationeel sinds eind oktober 2001. Op het
moment van dit onderzoek werden nog 30 andere
verhalen verwerkt: vrijwilligers waren bezig met de
interviews.
Eind december 2001 schortte Kunst in de stad haar
oproep om heldenverhalen te leveren tot nader order op.
METHODE
Om de heldenverhalen in de Gentse wijken te verzamelen,
werden oproepen gelanceerd via het Gentse
Stadsmagazine, aªches, buurtkranten, regionale televisie,
lokale radiozenders, stadszuilen enz.
Stadsbewoners die een heldenverhaal kennen over een
persoon, een groep mensen of een dier, werd gevraagd
dat te melden aan Kunst in de stad. De ploeg – voor de
gelegenheid aangevuld met studenten van de lokale
sociale hogeschool – trok ook zelf naar de wijken om
mensen te vragen wie hun helden zijn.
De verhalen en de achtergrondkennis worden verzameld
in de Heldenbank: een artistiek multimediaproduct.
Op de website kan men de verhalen lezen, er op
reageren of zelf verhalen aanbrengen. Bij wijze van
reclame voor de website werden via de bibliotheken
bladwijzers verspreid met daarop het webadres en
citaten over helden, zodat mensen werden geprikkeld
om naar de site te surfen. In het najaar 2001 werden
daartoe zelfs vormingsmomenten over internetgebruik
georganiseerd.
“De reacties komen ook mondeling”, vertelt Nele
Goethals, “zo van ‘dat is overdreven’, ‘dat klopt niet’,
‘ik zal eens vertellen hoe het écht was’ enz. Zo hebben
we al verscheidene versies van sommige verhalen.
Geregeld is één persoon ook de held van verscheidene
mensen. Met dergelijke verhalen kun je op den duur
het hele leven van die persoon reconstrueren.”
“Maar er wordt wel voorzichtig omgesprongen met de
verhalen, omdat de pers er enorm op aast. Er zitten
heel persoonlijke en intieme verhalen tussen, die niet
in kranten thuishoren. We hadden ook een samenwerking
met AVS (de regionale televisiezender van Oost-
Vlaanderen) gepland, maar zijn daar uiteindelijk van
afgestapt. Het was te vroeg; we waren er niet klaar
voor. We wilden niet vlug-vlug iets ensceneren en
iemand voor de camera plaatsen. We bewaken meer
en meer zelf de kwaliteit van hoe alles naar buiten
gaat. Voor de oproep om heldenverhalen werkten we
in 2001 wel samen met AVS. We konden de oproep
gedurende 20 werkdagen gratis uitzenden in ruil voor
logovermelding in de Heldencataloog.”
PARTICIPATIE
Het Nieuwpoorttheater werd door Kunst in de stad
aangezocht om in het project te participeren via
Stadskroniek. Onder die naam introduceerde en
ontwikkelde Nieuwpoorttheater samen met de dienst
Kunsten en de Gentse Universiteit diverse interdisciplinaire
methodieken voor orale geschiedenis en materiaalverzameling,
voor archivering en presentatie van
die informatie, voor publieksparticipatie en deskundigheidsverhoging
bij dergelijke initiatieven. Het doel is
de oªciële geschiedenis aan te vullen met de verhalen
van de gewone man/vrouw en die vervolledigde stadsgeschiedenis
aan te wenden als bron voor culturele en
maatschappelijke ontwikkeling. Markant aan de
HOOFDSTUK 3
71
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

KUNST IN DE STAD
72
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
methodieken zijn onder meer de parallelle wetenschappelijke
en artistieke benadering en de evenementaspecten
verbonden aan de inzameling en de presentatie
van roerend en immaterieel erfgoed. Dat alles
leidde reeds tot projecten zoals Openbaar Onderzoek
Kuiperskaai, Sluizeken-Tolhuis-Ham en Stadsgezichten.
Ze maakten Stadskroniek tot een begrip.
De dienst Kunsten en Nieuwpoorttheater werkten voor
het eerst samen rond het project Storm naar theater.
Drie keer honderdvijftig bewoners van wijken uit de
19de-eeuwse gordel maakten toen hun eerste theaterervaring
mee. Later werkten de dienst Kunsten en
Nieuwpoorttheater nog samen, onder andere voor het
Time-festival.
Nieuwpoorttheater toonde veel belangstelling om de
Heldenbank logistiek te ondersteunen. “Ze lieten ons
echter weten dat ze het op dit ogenblik veel te druk
hebben om de Heldenbank intensief en naar behoren
te begeleiden. Voor de presentatie via de site moesten
ze dus verstek laten gaan. Ze verzekerden ons wel dat
ze weer inpikken zodra we de verhalen willen centraliseren.
Dat is onze gezamenlijke bekommernis: ervoor
zorgen dat al die verhalen uit diverse projecten op een
goede manier gecentraliseerd worden.” Kunst in de
stad zocht vzw Gent Cultuurstad aan om de logistieke
ondersteuning daarvoor op zich te nemen.
Tekst- en beeldmateriaal worden via een website
ontsloten, waardoor het interactief gebruikt en aangevuld
kan worden, of beschikbaar is voor toepassingen
zoals theater, muziek of poppenspel. Zo zal de
Heldenbank alvast de basis zijn voor Gentse Helden, een
groots spektakel met dans en muziek, dat in zeven
ateliers wordt voorbereid en waarin de buurtbewoners
zelf op het podium zullen staan. “Het spektakel wordt
geen replica van de verhalen, wel een bewerking en
verwerking.”
De artistieke begeleiding van de Heldenbank wordt
verzorgd door Bernadette Vandecatsije. Zij was er van
bij het begin bij betrokken en dacht het project mee
uit. De Heldencataloog, het geplande beeldenboek en
de bladwijzers staan onder haar artistieke leiding.
“Gentse Helden is een groot en langdurig project, wat
ervoor zorgt dat je in de diepte kunt werken. De
artistieke component komt sterk uit de verf, wat niet
van alle andere sociaal-artistieke projecten kan worden
gezegd. Dat evenwicht zit erg goed bij Gentse Helden.”
INSPIRATIE
De initiatiefnemers gaan geregeld op werkbezoek in
Vlaanderen en Nederland. Marc Santens (organisator
van het sociaal-artistiek project ‘Charabang’ tijdens
Antwerpen ‘93, nu aan de slag bij Vlaams bouwmeester
bOb Van Reeth) was voor hen een grote inspiratiebron.
“Hij was het die voor de eerste keer met een
redelijk grote publieke aandacht dergelijke projecten
voorstelde. Gedurende twee jaar (van eind 1995 tot
1997) heeft hij onze dienst Kunsten op sleeptouw
genomen. Hij was tegelijk inspirator en coach. Op
stadsniveau was de aanpak en visie van de dienst
Kunsten midden de jaren ‘90 vrij apart, al was er wel
een stroming waarneembaar: overal in Vlaanderen
kwamen toen sociaal-artistieke projecten tot stand.
Vanuit deze stadsdienst is er altijd contact en uitwisseling
geweest met die organisatoren. Dat we vanuit de
sociale hoek vertrekken, is een bewuste keuze. We
werken al zes jaar met de buurten, vandaar die voeling
met zwakkere groepen. In het kennismakingsproces
hebben we veel tijd gestoken, om het vertrouwen van
de bewoners te winnen.”
Vzw Kunst in de stad pleegt ook vaak overleg met
mensen uit sociale hoek, én met kunstenaars en
‘cultuurproducenten’.
VOLKSCULTUUR
Nele Goethals zucht bij woorden als ‘volkswijken’ en
‘volksmensen’. “Dat is zo typerend. Ik voel mij ook een
volksmens. Voor mij is het volk iedereen. Toch heb ik
problemen met de term. ‘Volksfiguur’ klinkt vaak
denigrerend, als je dat hoort, weet je al dat er te lachen
valt. Ik ga uit van het individu. Iedereen leeft tussen

andere mensen, heeft zijn eigen relatiepatronen. Er
gebeuren dingen in je leven, ook cultureel. Dat is voor
mij allemaal volkscultuur. Ik heb het liever over
actuele cultuur. Het volk is iedereen: autochtonen,
allochtonen, intellectuelen en alle anderen.” Volgens
Martine Verheye (educatief medewerker en begeleider
van ateliers en interviews) maakt de voorgeschiedenis
van ‘volkscultuur’ het gebruik van dat begrip problematisch.
Ook extreem-rechts gebruikt die term. “Voor
mij is volkscultuur alles, maar het feit dat er een
campagne Actuele Volkscultuur wordt gelanceerd, heeft
ermee te maken dat nu we ontdekken wat niet in onze
kunst-, geschiedenis- en cultuurboeken staat. In die
boeken zitten grote gaten. Veel waardevolle levende
cultuur ontbreekt. Nu plakken ze daar de naam volkscultuur
op. De levende, actuele cultuur vind ik een
betere term.” Ook het alledaagse past in die cultuur.
“In geschiedenis- en kunstboeken vind je altijd alleen
maar het uitzonderlijke, wat op een piëdestal staat.
Terwijl veel waardevol materiaal uit het dagelijks leven
nog nooit gezien werd.”
MAATSCHAPPELIJKE DIMENSIE
Vzw Kunst in de stad gaat ook bij allochtonen op zoek
naar het universele karakter van heldenverhalen.
Martine Verheye verduidelijkt: “Vader- en moederschap
bijvoorbeeld is voor iedereen belangrijk, dat is
universeel. Allochtonen zitten in onze samenleving
dikwijls in een minderwaardige positie. Net door hun
verhaal te tonen, zeg je ‘die mensen zijn belangrijk, ze
zijn gelijkwaardig’. Door zo’n actie kom je mee op
tegen allerlei racistische bewegingen. Zonder woorden
zeggen we dat we hen belangrijk vinden, dat we hun
geschiedenis de moeite waard vinden. Tegelijkertijd
tonen we ook aan de rest van de samenleving dat we
alle verhalen even belangrijk vinden. Er zit zoveel
universeels in die verhalen. Daardoor kun je de
communicatie opentrekken: de ander is niet zo anders
als je zou denken. Turkse heldenverhalen verschillen
niet veel van die van ‘echte’ Gentenaars.”
“Mensen hebben hun trots”, gaat Martine Verheye
verder, “ze komen op onze projecten af omdat ze
willen deelnemen aan cultuur. Als er andere redenen
zijn, zien we die wel maar we confronteren hen daar
niet mee. Niemand wil immers bestempeld worden als
kansarm of in nood. Na de culturele activiteit komt er
wel van alles naar boven. Maar we gaan dat sociale
aspect niet aªcheren. Gaandeweg verdwijnen de
sociale motieven trouwens naar de achtergrond. Als ze
bijvoorbeeld een theaterproject hebben gedaan, verandert
hun motivatie, wordt die cultureel gericht: passie.
Dat is net zo typisch voor sociaal-artistieke projecten.”
Omgekeerd kan ook. Martine Verheye begeleidt een
theaterproject en put daaruit een voorbeeld: “Sommige
mensen komen binnen en zeggen dat ze veel ervaring
hebben, gedreven zijn, in het amateurtoneel bezig
zijn. Na tien sessies, blijkt dan bij de evaluatie dat ze
zich voor het eerst in lange tijd weer opgenomen
voelen in een groep. Dat tweerichtingsverkeer is er
altijd.”
Martine Verheye beschouwt haar taak als
empowerment. Door kunst wil ze maatschappelijke
participatie bevorderen: “Als ik vanuit mijn job in
contact kom met mensen die maatschappelijk uit de
boot vallen, wil ik twee zaken bereiken: de kans bieden
tot deelname aan cultuur, en daarnaast psychische en
sociale versterking.”
CULTUUR EN CULTURELE ACTOREN / ACTIEF
BURGERSCHAP
De dienst Kunsten beseft dat er groepen zijn die geen
toegang hebben tot het culturele aanbod. “We stellen
vast dat het verenigingsleven een groot deel van die
mensen niet meer bereikt. Iedereen moet kansen
krijgen om tot culturele participatie te komen. Gent is
rijk aan cultuur en iedereen moet er aan kunnen deelnemen,
ook de zwakkere groepen,“ betoogt Nele
Goethals. Kunst en cultuur worden gezien als een
hefboom tot sociale integratie. “Kijk bijvoorbeeld hoe
mensen die deelnemen aan onze projecten, nu op
studiedagen assertief het woord nemen… Zij eisen
meer hun recht op. Ons publiek leert aan actief
HOOFDSTUK 3
73
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

KUNST IN DE STAD
74
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
burgerschap te doen. Ze nemen deel aan een project,
raken daardoor uit hun isolement, doen volgende keer
weer mee met andere activiteiten, gaan mee op uitstap
naar een vergelijkbaar project… Zo leren ze zich maatschappelijk
te bewegen. Naar een persconferentie
zouden ze zelf nooit gaan. Maar omdat ze horen dat
wij er zullen zijn, trekken ze er ook naartoe. Er komt
een politicus spreken in de buurt? Plots gaan ze daar
naartoe. Omdat ze het ondertussen gewoon zijn aan
bijeenkomsten deel te nemen en daar het woord te
voeren,“ vult Martine Verheye aan. Actief burgerschap
groeit al doende. “We proberen dan ook van niet
constant met dezelfde mensen te werken. Na een jaar
of twee moeten ze zichzelf gevonden hebben. Ze
mogen ons dan niet meer nodig hebben.”
Kunst is een aangename manier om rond sociale
thema’s te werken. “Je kunt het op een niet-probleemstellende
manier doen.”
CONCLUSIE
Met dit project gaan de initiatiefnemers een originele
uitdaging aan. Ze gebruiken heldenverhalen als horizontale
doorsnede van de 19de-eeuwse wijken.
Vroeger was vertellen dagelijkse kost. Er was geen tv
en de mensen vertelden elkaar ‘s avonds verhalen. Via
de ‘heldenoproep’ haalt Kunst in de stad het materiaal
dat nog leeft naar boven. Wat sluimerend aanwezig is
in de herinneringen en dreigt verloren te gaan, wordt
zo terug in de actualiteit gebracht.
Het partnerschap staat borg voor een realistische
uitwerking. De continuïteit en de blijvende communicatie
rond het eindproduct vragen wel organisatorische
maatregelen. De ploeg van Kunst in de stad werkt
binnen een traditie van sociaal-artistieke projecten. Ze
vertrekt voor de Heldenbank vooral vanuit de mensen.
De werking is gedefinieerd in agogische termen. Het
initiatief is laagdrempelig: ze gaan naar de mensen
toe, doen oproepen via kranten, televisie en dergelijke.
Bijzonder waardevol is de creatie van een artistiek
product (beeldencataloog, op basis van de knowhow
van Stadskroniek) en ook de terugkoppeling naar de
wijken waar het materiaal vandaan komt (via de
heldenwebsite). Het is de bedoeling dat de verhalen
ook door andere mensen artistiek worden benut.
Zeker de multimediale verwerking kan een katalysator
zijn. De vraag rijst wel of een website de ideale manier
is om de verhalen breed te verspreiden. Artistieke
producenten hebben toegang tot het internet, maar het
doelpubliek dikwijls niet. Vormingsmomenten voor
het internet kunnen de toegankelijkheid vergroten,
maar de drempel blijft hoog omdat niet iedereen een
computer thuis heeft. Daarom zijn andere vormen van
publicatie belangrijk: regionale kranten en televisie.
Ook het bibliotheekproject (bladwijzers) is een interessante
manier om de Heldenbank ruimere bekendheid
te geven.
Dit project vertoont veel overeenstemming met Brussel
behoort ons toe/Bruxelles nous appartient, dat naar
aanleiding van Brussel 2000 werd opgezet.
Ondersteuning door de Koning Boudewijnstichting:
7436,81 euro
vzw Kunst in de stad
Veldstraat 82
9000 Gent
tel.: 09-269 84 80 - fax: 09-269 84 99
dienst.kunsten@gent.be
www.gent.be/gentsehelden

20 jaar Vooruit
Het verhaal van een feestlokaal
Naar aanleiding van zijn 20ste verjaardag wil
Kunstencentrum Vooruit de orale geschiedenis van het
‘Feestlokaal Vooruit’ op wetenschappelijk verantwoorde
wijze verzamelen en bewaren. Dat moet uitmonden in
publicaties. De verhalen zullen aangeboden worden aan
andere Gentse kunstencentra en podiumkunstenaars, met
het doel ze te vertalen naar hun artistieke praktijk. De
resultaten daarvan zullen de rode draad vormen voor het
feestjaar 2002. Het project biedt het Kunstencentrum de
kans zijn hoofdactiviteit, de podiumkunsten, te voeden
vanuit de geschiedenis van het eigen gebouw en de stad
waar het tot stand kwam.
Vanaf haar oprichting in 1982 had de vzw Vooruit een
dubbele doelstelling: de restauratie van het Feestlokaal
en dat gebouw opnieuw een culturele en maatschappelijke
bestemming geven. Vrij snel werd gekozen voor
het model van een hedendaags kunstencentrum: een
multidisciplinaire werking met de focus op podiumkunsten.
Guy Cools van Vooruit: “Reeds in het
oorspronkelijke concept werd heel duidelijk vanuit de
kunstenaar gedacht. Een hele generatie artiesten kwam
in de jaren ‘80 gewoon niet aan de bak. Wij wilden
hen begeleiden, niet alleen bij het presenteren van hun
werk maar ook bij de productie.”
Sinds kort zijn de basisdoelstel-
Hun eigen verhalen
lingen van vzw Vooruit min of
teruggeven
meer gerealiseerd. In september
2000 werd – na 18 jaar – de restauratie
afgerond. Als kunstencentrum kan de vzw ook de
komende jaren rekenen op ondersteuning door de
Vlaamse Gemeenschap, de stad Gent en de provincie
Oost-Vlaanderen. “Omdat onze subsidies behoorlijk
werden verhoogd, kunnen we nu onze artistieke
werking consolideren.”
Kunstencentrum Vooruit heeft zijn functie de voorbije
tien jaar verschoven van overwegend receptief naar
grotendeels productief. “De 80/20-verhouding tussen
zaalverhuur en eigen artistieke projecten, hebben we
omgedraaid. We willen dat ons aanbod een grotere
consistentie heeft.” Buiten het zichtbare gedeelte, het
HOOFDSTUK 3
75
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

KUNSTENCENTRUM VOORUIT
76
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
café en de drie publiekszalen, heeft Vooruit ook al
jaren vijf studio’s in bedrijf waarin kunstenaars het
hele jaar door aan de slag zijn. Vooruit heeft 62
mensen in betaalde dienst en ook nog 30 vrijwilligers.
Vorig jaar draaide het centrum met een artistiek
budget van ruim 4.115.000 euro.
DE STENEN ÉN DE MENSEN
In 1992 werd de tiende verjaardag gevierd met vuurwerk
en een groots feest van een dag en een nacht.
Zijn twintigste verjaardag wil het Kunstencentrum
meer diepgang geven door verleden en heden, gebouw
en werking nog beter op elkaar af te stemmen dan
reeds het geval is. Vooruit wil de activiteiten van de
recente twintig jaar inbedden in de geschiedenis van
het Feestlokaal, dat de hele voorbije eeuw omvat, en
daar één groot verhaal rond vertellen. Guy Cools: “We
willen twee elementen binnen onze basisdoelstellingen
scherper of duidelijker profileren: enerzijds die
recente geschiedenis van 20 jaar Kunstencentrum,
anderzijds de bijna 100-jarige geschiedenis van het
Feestlokaal dat altijd een culturele bestemming heeft
gehad, als cultureel huis van de arbeidersbeweging.
Dat zijn twee geschiedenissen die tot nu toe te veel los
van elkaar stonden.” Guy Cools vindt dat er te veel
aandacht ging naar de architectuur van het gebouw,
zeker wat de geschiedenis van Vooruit betreft. “We
willen de aandacht verleggen van de stenen naar de
mensen die 100 jaar lang dit huis hebben bevolkt en
hier dingen hebben georganiseerd.”
Het kunstencentrum wil de mondelinge geschiedenis,
de vele verhalen over Vooruit, wetenschappelijk verzamelen,
documenteren en archiveren. “De anekdote
van de weeskinderen uit de Spaanse burgeroorlog, die
op de scène van onze theaterzaal hun Gentse adoptieouders
vonden en daarmee de basis legden voor een
bloeiende Spaanse gemeenschap in Gent, is slechts
een van de vele voorbeelden.” Kortom, de studie van
het leven in en om het Feestlokaal Vooruit. In een
tweede fase wil het centrum daar een reeks publicaties
aan koppelen. De derde stap is de belangrijkste:
Vooruit gooit als opdrachtgever en producent zijn
eigen geschiedenis te grabbel, geeft die aan kunstenaars
om daaruit te putten voor producties. Guy Cools:
“We merken dat steeds meer hedendaagse kunstenaars
teruggrijpen naar verhalen, dat ze mondelinge
geschiedenis een interessante bron vinden om hun
eigen praktijk te voeden. Gent is daar een beetje baanbreker
in geweest – denk aan Sierens of Platel. Elke
artistieke praktijk is een vorm van vertalen. Iedere
kunstenaar is op zoek naar iets inspirerends, een bron
om te vertalen naar het eigen medium, de eigen
artistieke praktijk. Wij hopen dat het geplande vertaalproces
al die historische verhalen veel gevarieerder
gaat verwerken dan een interactief museum, waaraan
we aanvankelijk ook dachten.”
ONTSTAANSGESCHIEDENIS
Binnen Vooruit groeide een consensus dat het zoeken
naar artistieke vertalingen van mondelinge geschiedenis
de beste manier was om het accent te verleggen
van de stenen naar de mensen. “Oorspronkelijk
wilden we de onderzoeksfase integraal uitbesteden aan
het Nieuwpoorttheater. We hoopten ons project binnen
hun Stadskroniek te kunnen onderbrengen en het zo te
laten uitgroeien tot een volgende editie van het Timefestival.
Dat liep uiteindelijk fout.” Intussen werden
twee partnerschappen uitgewerkt: met het Amsab voor
het wetenschappelijk onderzoek en met uitgeverij
Ludion voor het publicatiebeleid. Het artistieke luik zal
door de artistieke staf van Vooruit worden gestuurd.
Guy Cools, tot voor kort verantwoordelijk voor het
dansprogramma van Vooruit, houdt zich sinds
1 september voltijds bezig met de coördinatie: Ik wil
met zoveel mogelijk partners praten, goede pistes
uitzoeken om alles op gang te brengen.”
TIMING
In 2001 zou Vooruit zich concentreren op het wetenschappelijk
verzamelen van de verhalen, maar door
discussies over de aanpak werd een half jaar vertraging
opgelopen. “We blijken meer tijd nodig te hebben

om al die dingen op de goede weg te zetten, het vooronderzoek
af te ronden.” Het eerste grote publieksevenement
zal pas in het voorjaar van 2002 plaatsvinden.
Daar wil Vooruit zijn langetermijnplan publiekelijk
lanceren. Guy Cools wil vertrekken vanuit een zeer
brede bevraging van de Gentse bevolking: “We denken
aan een mini-enquête: ‘als ik Vooruit zeg, waar denk je
dan aan?’. Misschien kunnen we daar een evenementje
aan koppelen, een databank van respondenten mee
aanleggen en thema’s uit distilleren.
Vooruit wil de onderzoeksresultaten een speerpuntfunctie
toekennen binnen zijn artistieke werking. Guy
Cools: “We hopen voortdurend nieuwe verhaallijnen te
ontginnen, zodat we binnen onze productiepolitiek
kunnen zoeken naar de artistieke vertaling ervan.”
Guy Cools denkt eraan om vanaf het feestseizoen
2002-2003 jaarlijks een of twee nieuwe lijnen uit te
zetten. “We willen een eerste spanningsboog uitzetten
van 17 september 2002, de historische herdenking van
de opening, naar september 2003, wanneer de eerste
resultaten van de vertaling zichtbaar zullen zijn.”
Vooruit hoopt dat zijn project kan passen binnen het
volgende Time-festival, dat draait rond het thema
‘geheugen’. Ook met Gent Cultuurstad werden
intussen gesprekken gevoerd. Misschien wordt in het
voorjaar van 2003 het Gentse erfgoedweekend gekoppeld
aan het project van Vooruit. Tegen dezelfde tijd
verschijnen de eerste publicaties bij uitgeverij Ludion.
In zijn meest ambitieuze vorm kan dit project ad
infinitum doorlopen.
METHODE & INSPIRATIE
Tijdens de vorige edities van het Gentse Time-festival
werd met het Kuiperskaai-project en Stadskroniek,
volgens de promotoren zelf, een unieke werkmethode
ontwikkeld voor het historisch en wetenschappelijk
correct verzamelen van de ‘mondelinge geschiedenis’
van een Gentse stadsbuurt. Als inspiratiebron verwijst
Cools naar het boek The Voice of the Past. Oral History,
van Paul Thomson. Dat dit soort materiaal op een interessante
manier kan verwerkt worden tot een artistieke
praktijk en/of een publieksevenement, bewezen de
Capitole-avonden tijdens het Time-festival 1998 of de
vaststelling van Arne Sierens dat het Kuiperskaaiproject
hem voldoende stof leverde voor de rest van
zijn carrière als auteur en theatermaker. Maar ook het
recente docudrama van Het Muziek Lod in Molenbeek
(Brussel 2000) of de geëngageerde theaterpraktijk van
bijvoorbeeld DitoDito of Toneelgroep Hollandia putten
vaak uit de grootstedelijke verhalenstof van de voorbije
eeuw(en). Guy Cools: “Zo’n onderzoeksmethode lijkt
ons de ideale manier om de Verhalen van een
Feestlokaal te verzamelen en te bewaren. Dat ook wij
het zo aanpakken, toont aan dat we weer een stap
verder gaan in de richting van een meer productieve
functie. Tegenover artiesten met de vraag ‘dit is mijn
project, ben je daarin geïnteresseerd?’ plaatsen wij ‘dit
zijn onze verhalen’. We zullen kunstenaars kiezen
waarvan we weten dat ze aªniteit hebben met de
verhaalstof of met die manier van werken. De
artistieke projecten die eruit voortvloeien, moeten
uiteraard ook passen in het artistieke project van die
kunstenaar. We willen duidelijker de rol spelen van
intermediair.”
Vooruit wil voor het grote publiek een ‘artistieke
herdenking’ organiseren, waarbij op alle relevante data
wordt teruggeblikt naar een bepaald feit uit zijn
geschiedenis. “Er komen eenmalige kleinschalige en
middelgrote evenementen die bijvoorbeeld terugblikken
naar onze heropening in september 1982,
naar Chambres d’Amis in 1986 of zelfs naar Vooruit
als filmzaal. We willen daar zeer ver in gaan. Wat
dacht je van de betekenis van onze toiletten? Binnen
de wetenschappelijke onderzoeksgroep denkt men dat
die de reden waren waarom hier al snel ook vrouwen
over de vloer kwamen. De Vooruit was in de stad een
van de weinige publieke ruimtes die over stromend
water beschikte.” De evenementen zijn bedoeld om de
ontginning van de verhaallijnen publiekelijk te
lanceren. Via de media-aandacht hoopt Vooruit nieuwe
bronnen aan te spreken. Guy Cools: “De arbeidersbeweging
is zo breed dat we deelprojecten zullen moeten
HOOFDSTUK 3
77
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

KUNSTENCENTRUM VOORUIT
78
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
onderscheiden. Dat kan zowel chronologisch als
thematisch.”
PARTICIPATIE
Guy Cools geeft prioriteit aan het ontwikkelen van
goede netwerken met lokale artistieke partners, zoals
Time-festival, Nieuwpoorttheater, DAS, les ballets C de
la B. Daarnaast legt hij contact met de mensen van het
erfgoedconvenant en de musea. “Los van dit project
willen de podiumkunstensector en de musea al langer
beter samenwerken. Zo zijn in het voorjaar alle Gentse
museumdirecteurs hier op bezoek geweest. Zij hebben
onze artistieke staf ontmoet om mogelijke synergieën
te onderzoeken.” Uit die sector zijn de voor de hand
liggende partners bij dit project in de eerste plaats het
MIAT (Museum voor Industriële Archeologie en
Textiel) en het Huis van Alijn.
VISIE OP VOLKSCULTUUR
De Vooruit is de concretisering in steen van het belang
dat de arbeidersbeweging in haar emancipatiestrijd
hechtte aan cultuur en volkscultuur. Guy Cools: “Dat
was ook om die mensen te organiseren en samen te
brengen, hen letterlijk brood en spelen te bieden: de
coöperatieve, de bakkerijen en een cultureel centrum,
een cultureel gemeenschapsleven. Er is een duidelijke
band tussen de huidige werking en het historische,
namelijk het element feest. Ook toen was feest belangrijk
in de culturele beleving. Het feestlokaal vertaalde
volkscultuur naar de eigen arbeidersgemeenschap. Dat
is ook wat we als kunstencentrum proberen te doen:
een zeer brede profilering uitzetten in plaats van een
elitaire.” De podiumkunsten zijn hier niet introspectief
of geïsoleerd. De focus ligt op artistieke projecten
die naar buiten kijken. “Theoretisch gezien zouden we
een model kunnen ontwikkelen dat niet buiten de vier
muren van de theaterzaal gaat. We hebben er echter
altijd voor gekozen om van kelder tot zolder te gaan en
eventueel op locatie.”
Guy Cools verwijst naar het actuele succes van volkscultuur.
Waarom zijn zoveel mensen daarmee bezig?
“Volkscultuur blijkt een manier te zijn om zeer brede
lagen van de bevolking aan te spreken. Want in feite
doe je niets anders dan de mensen hun eigen verhalen
teruggeven, via een vertaling in een artistiek project.
We vinden dus niets uit. Het is een maatschappelijke
tendens waar de Gentse context misschien meer dan
andere een zekere gevoeligheid voor heeft. Het
verklaart wellicht ook gedeeltelijk het succes van de
Gentse artistieke scène.”
MAATSCHAPPELIJKE DIMENSIE
Neemt Vooruit met dit project een maatschappelijke
rol op? Is dit een vorm van actief burgerschap? Guy
Cools vindt dat nogal zwaar klinken. “In onze werking
gaat het altijd over betrokkenheid. Als mensen zich
betrokken voelen bij het project, dan is er een engagement.
De artistieke werking van Vooruit heeft een
bemiddelende functie tussen een artistieke gemeenschap
en het publiek. We proberen altijd nieuwe
manieren te vinden om mensen aan te spreken en
erbij te betrekken. We doen dat ook tegenover de
media en de overheid, opdat zij zich betrokken zouden
voelen bij wat wij uitstippelen. Als die betrokkenheid
er is, ga je vooruit.” Ter illustratie verwijst Cools naar
les ballets C de la B: “Al van bij hun eerste tournee
door Europa, trokken zij volle zalen. Die groep komt
aan in een stad en sluit zich niet op in het theater. Het
zijn open, nieuwsgierige mensen, ze leggen contacten,
spreken je aan op straat. En dat werkt. Je moet durven
afstappen van de grootschaligheid. Ook in het theater
gaat het niet meer om het drukken van tienduizend
folders, maar om het rechtstreeks aanspreken. Je ziet
dat ook elders. Iemand als Jan Hoet is daar sterk in.
Denk aan de tentoonstelling die was opgezet met de
lievelingsvoorwerpen van Gentenaars. Je moet enkel
het juiste evenwicht vinden en eerlijk blijven.”
VISIE OP CULTUUR EN CULTURELE ACTOREN
Vooruit is als kunstencentrum niet bezig met sociaalartistiek
werk. Het artistieke primeert; het uitgangspunt
is de keuze van de kunstenaars. Het gaat erom

goede artistieke projecten te realiseren en daarmee een
zo breed mogelijk publiek te bereiken. “De laatste
jaren zie je daarin een sterke evolutie; ten goede, vind
ik.” Volgens Cools was in de jaren ‘80 en een groot
stuk van de jaren ‘90 ‘kunst om de kunst’ bon ton,
maar nu ziet hij het sociale engagement bijna vanzelf
ontstaan vanuit de artistieke gemeenschap. “Wij volgen
altijd als centrum. Omdat de tijdsgeest zo is en omdat
de kunstenaars met wie wij werken, geïnteresseerd
zijn in dit soort verhalen, schuiven wij dat aspect explicieter
naar voren, gaan wij dat ontwikkelen en voeden.
We zijn natuurlijk blij met die artistieke evolutie. En
we maken ons sterk dat wij – en dus ook de kunstenaars
– daardoor nog meer groepen zullen bereiken
dan nu. Maar we programmeren niet in functie van
doelgroepen. De prioriteit ligt bij het begeleiden van
kunstenaars. Het gaat over hun keuze en het geloof in
hun potentie en waarde.”
Vooruit houdt vast aan zijn artistieke doelstellingen.
Guy Cools verwijst naar het Helter Skelter-project van
Fred Frith, een muziektheaterproject dat helaas nooit
in België te zien was. (Que de la gueule, de muziekgroep
van Helter Skelter en het uiteindelijke project
van Fred Frith, waren wel in Vooruit te zien, tijdens
het Time-festival ‘93) “Fred Frith heeft dat gerealiseerd
in de banlieue van Marseille. Het was een fantastische
hedendaagse opera, oorspronkelijk opgezet vanuit het
sociaal-culturele veld om met sociaal achtergestelde
jongeren te werken. Fred Frith heeft zeer terecht van
het begin af gezegd: ‘Het interesseert mij niet of die
gasten achtergestelde jongeren zijn of niet. Ik wil
gewoon goede muzikanten hebben. Ik heb een
artistiek project voor ogen.’ Maar okay, als die
jongeren uit een achtergestelde buurt komen en het
project helpt ze vooruit, dan is dat mooi meegenomen.”
CONCLUSIE
De hedendaagse podiumkunsten zijn de hoofdactiviteit
van Vooruit. Nu wil het centrum die kunsten
voeden vanuit haar eigen geschiedenis. Men is ervan
overtuigd dat die verhalen een rijke voedingsbodem
zijn voor een maatschappelijk relevant, artistiek
project. Vooruit heeft zijn ambities, het Amsab heeft
wetenschappelijke doelstellingen, de individuele
kunstenaars hebben hun eigen dromen en ook uitgeverij
Ludion heeft haar uitgangspunt en doelstelling.
Niemand is ermee gediend als dat allemaal op een
hoop wordt gegooid. Daarom zet Vooruit het wetenschappelijk
onderzoek, het publicatiebeleid en de
artistieke vertaling naast elkaar uit als drie lijnen. Die
moeten elkaar geregeld ontmoeten, voeden en
bevruchten. Ze volgen een eigen dynamiek en tempo.
Het zijn parallelle processen. Als initiatiefnemer zoekt
Vooruit de juiste momenten om die tot wisselwerking
te brengen. Het artistieke blijft de bindende factor.
Alleen is tijdens de momentopname van dit onderzoek
niet duidelijk waarop de artistieke vertaalslag zal
worden geënt?
Vooruit doet maximaal een beroep op de ervaring van
andere actoren. Zo wil het centrum de onderzoeksfase
van zijn project laten aansluiten bij de ervaring die in
Gent werd opgedaan met het verzamelen van de
buurtverhalen. Ook voor de daaropvolgende artistieke
vertalingen streeft het naar samenwerking met zoveel
mogelijk Gentse partners. Vooruit hoopt dat die
producties de verhalen zullen uitdragen tot buiten
Gent. “Als we bijvoorbeeld een creatieopdracht aan
Hollandia geven en zij zijn bereid die op te nemen, is
het de bedoeling dat zij het stuk dat daaruit ontstaat in
hun repertoire opnemen en het ook elders brengen.
Het is niet onze bedoeling projecten op te zetten die
gebonden zijn aan de lokale context. Uit de aangeboden
verhalen moet een zeer gevarieerd artistiek
repertoire ontstaan, niet alleen theater, ook muziek en
dans.”
Dit project positioneert zich binnen een bredere maatschappelijke
en historische context, met als kansen en
uitdagingen onder andere de creatie van een databank
voor orale bronnen en het starten van een kenniscen-
HOOFDSTUK 3
79
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

KUNSTENCENTRUM VOORUIT
80
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
trum voor de studie van orale bronnen. Vanuit de
empirie zal Vooruit het nut en de meerwaarde
schetsen van mondelinge bronnen binnen het sociaalhistorisch
onderzoek. Het kunstencentrum wil
artistieke projecten voeden vanuit verzamelde verhalen
en ondertussen zijn eigen geschiedenis archiveren en
documenteren.
De grootste uitdaging voor Vooruit bestaat in het
aantrekken van actoren voor de artistieke vertaling.
Wat onderzoek en publicatie betreft, heeft het
Kunstencentrum geopteerd voor zekerheid en veiligheid,
voor huizen van vertrouwen: Nieuwpoorttheater,
Time-festival, Amsab, Ludion. Zal Vooruit erin slagen
ook het wijd vertakte informele circuit bij zijn activiteiten
te betrekken?
Ondersteuning door de Koning Boudewijnstichting:
4957,87 euro
Kunstencentrum Vooruit vzw
Sint-Pietersnieuwstraat 23
9000 Gent
tel.: 09-267 28 82
info@vooruit.be
www.vooruit.be

Stadskronieken
Ontwikkeling en activering van een structureel
kader vanuit het Nieuwpoorttheater
Stadskroniek ontstond in 1997 binnen het Gentse
Nieuwpoorttheater, als methode om onderhuidse verhalen
over de stad te registreren en te ontsluiten. Het
kunstencentrum heeft nu de ambitie om samen met de
Gentse universiteit en de dienst Kunsten van de stad Gent
een structureel kader voor Stadskroniek te ontwikkelen.
Dat moet garanties bieden voor een kwalitatief sterke
invulling van diverse projecten rond volkscultuur en
maatschappelijke ontwikkeling binnen het Gentse
stadsweefsel.
ZO VERS ALS EEN GAZET
In Nieuwpoort 35, vlakbij Sint-Jacobs in Gent, werd in
1984 een voormalig spinnerijpakhuis verbouwd tot
Nieuwpoorttheater. Met Dirk Pauwels als artistieke spil
werd het kleinschalige kunstencentrum al snel een
trendsetter inzake vernieuwende podiumkunsten in en
buiten Vlaanderen. “Het theater was op dat ogenblik in
België verstard en werd niet ter discussie gesteld. Er
was ook geen dynamiek die de stap zette naar beeldende
kunsten. Veel jonge kunstenaars
We riskeren dat het weer verdwijnt
vonden geen plek,“ vertelt huidig
artistiek leider Geert Opsomer.
“Nieuwpoorttheater was een van de eerste kunstencentra
die ook jonge mensen kansen gaf.” Het startte
als ondersteuning bij het produceren van stukken,
maar heeft ook altijd een receptieve werking gehad.
Die tweedeling is er nu nog.
Na een paar snelle artistieke wissels, arriveerde
halfweg 1995 het driemanschap Stef Ampe, Johan
Dehollander en Arne Sierens. Vanuit het credo
‘stukken zo vers als een gazet’, gooiden zij de structuur
en intenties van Nieuwpoorttheater (NPT) helemaal
om. De nadruk kwam te liggen op eigen producties:
het maatwerk van Sierens en Dehollander werd
optimaal ontwikkeld en met een publiek geconfronteerd.
Het succes was navenant: Sierens’ Bernadetje
speelde in Nieuwpoorttheater een totaal uitverkochte
premièrereeks van 20 voorstellingen. Het recept werd
in mei ‘97 herhaald met Napels, van Sierens en
Dehollander. Najaar ‘97 organiseerde het Nieuwpoort-
HOOFDSTUK 3
81
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

NIEUWPOORTTHEATER
82
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
theater het bejubelde Time-Festival, met het verrassende
Openbaar Onderzoek Kuiperskaai als talk of the
town. Het kunstencentrum maakte daarmee als
productiehuis ook een maatschappelijk statement. Niet
alleen met de realisatie van interessante eigen producties,
maar ook in de programmering van andere voorstellingen:
onder meer de beroemde doortocht van het
Amerikaanse bejaardenkoor Young at Heart, en veel
stukken van De Onderneming en Theater Zuidpool.
Uit de eigen creaties ontstond recent een nieuw gezelschap:
DAS-theater (Dehollander - Ampe - Sierens);
kortom, een verzelfstandiging van de eigen productie.
Met de komst van Geert Opsomer als artistiek leider
(maart 2001) ging NPT een nieuwe uitdaging aan: het
accent werd verlegd van productie en receptieve
werking, naar de combinatie van receptieve werking
en artistiek onderzoek. Geert Opsomer: “Onderzoek is
een stap terug zetten en de zaken op langere termijn
bekijken: mensen de kans geven om iets te ontwikkelen.
Het gaat hier om een strategie die ontwikkeling
ondersteunt, veeleer dan een strategie om te produceren.
Dat is een belangrijk nieuw accent. Mensen die
zich nu aan NPT willen binden, vragen we daarom
niet in de eerste plaats welke voorstellingen ze willen
maken. We hebben nu nood aan herbronning of aan
een onderzoek bijvoorbeeld, of aan een brainstorm.”
Opsomer ziet het artistieke onderzoek binnen NPT
gespreid over twee velden: “We willen eerst het mechanisme
kunst/theaterproductie doorbreken door plaats
te maken voor onderzoek dat losstaat van onmiddellijke
productie. Er is behoefte aan ruimte voor makers
om vooraf veel artistiek onderzoek te doen: teksten en
concrete mogelijkheden aftasten: de bekende laboratoriumfunctie,
maar dan zonder enige vorm van productiedwang.
Bovendien vertrekken we vanuit het idee dat
kunst en theater hun verantwoordelijkheid moeten
opnemen in een maatschappelijk discours.”
De invalshoek is wel artistiek. Joon Bilcke, communicatieverantwoordelijke
bij het NPT: “Wij zijn geen
artistieke sociale werkers en vormen evenmin een
sociale beweging, dat terrein is al bezet, er wordt in de
wijken al goed werk geleverd.”
Bij Nieuwpoorttheater werken 9 mensen. Voor de
zakelijke en artistieke werking gaat het om drie
voltijdse en één viervijfdebaan, met name om een
germanist, een socioloog-theaterwetenschapper, een
sociaal agoog en een financiële deskundige. Het
kunstencentrum heeft verder drie technici in dienst.
Twee mensen zijn verantwoordelijk voor de catering.
NAAR EEN STRUCTURELE ONDERBOUW
Het NPT werkte de afgelopen jaren samen met de
RUG en de dienst Kunsten van de stad Gent om het
geheugen van de stad op te frissen. Geert Opsomer:
“We onderzoeken hoe je door middel van interviews
de onderliggende dramatisering van wat mensen
zeggen op het spoor kunt komen.” De aanpak is
gebundeld onder de naam Stadskroniek en staat voor
archivering en presentatie, publieksparticipatie en
deskundigheidsverhoging. Stadskroniek wil de
‘oªciële’ geschiedenis aanvullen met subjectieve
verhalen van de gewone man/vrouw: “de stemlozen
opnieuw een stem geven, om de oªciële geschiedenis
zoals die in geschiedenisboeken of kranten is vastgelegd,
aan te vullen en te confronteren met wat nog niet
in ‘de boekskes’ staat.” In de woorden van Geert
Opsomer: “voicing the voices”. Het is de bedoeling dat
die subjectieve verhalen de ‘gewone’ geschiedschrijving
doorkruisen. De aldus vervolledigde stadsgeschiedenis
kan dan als bron worden gebruikt voor culturele
en maatschappelijke ontwikkeling.
De projecten Openbaar Onderzoek Kuiperskaai in 1997,
Sluizeken-Tolhuis-Ham en Stadsgezichten in 2000
waren vooral geënt op de Stadskroniek-methode.
Sindsdien doen steeds vaker andere initiatiefnemers
(Het Huis Van Alijn, vzw Kunst in de stad, Vooruit
enz.) een beroep op het samenwerkingsverband rond
het Nieuwpoorttheater. Dat wil nu een structuur
ontwikkelen om die (over)bevraging en de veelheid
aan projecten te kanaliseren. “Dat structurele kader
moet in de toekomst borg staan voor een kwalitatief
sterke invulling van diverse projecten rond volkscul-

tuur en de maatschappelijke ontwikkeling binnen het
Gentse stadsweefsel. We beogen daarmee een stelselmatige
accumulatie van deskundigheid en het ontwikkelen
van een reflectieforum voor alle betrokkenen.
Bovendien willen we de artistieke, sociale en wetenschappelijke
kwaliteit van de projecten vergroten.” Om
deze doelstellingen te realiseren, stelt NPT de oprichting
van een vast secretariaat en een bibliotheek in het
vooruitzicht.
In het kader van de campagne Actuele Volkscultuur
waagt het Nieuwpoorttheater zich aan de ontwikkeling
van die structuur. Die onderbouw wordt opgezet als
een nieuwe, afzonderlijke entiteit, los van theater,
universiteit en stadsdienst. “Een structuur die garant
kan staan voor de kwalitatieve basis van gelijk welk
project.” Nieuwpoorttheater zou begin 2001 starten
met het opzetten van de Stadskroniek-structuur. Men
wilde op korte termijn de netwerken formaliseren die
waren ontstaan uit alle vorige uitgaven van Stadskroniek.
In juli 2001 zou – tijdens de Gentse Feesten –
een eerste publiekspresentatie volgen. Van deze timing
werd evenwel afgestapt, toen bleek dat de Koning
Boudewijnstichting dit initiatief niet financieel zou
ondersteunen. Wegens zijn grote verdienste kreeg
Stadskroniek wel een bijzondere vermelding en de
belofte van organisatorische ondersteuning. De jury
was van oordeel dat dit structurele project nood had
aan een specifieke vorm van medewerking, meer dan
aan een eenmalige projectsubsidie.
ONTSTAANSGESCHIEDENIS
Kort na zijn intrede bij het Nieuwpoorttheater kreeg
het trio Sierens-Ampe-Dehollander de opdracht om
Time-festival 1997 te organiseren. Samen met dit trio
en met socioloog Pascal Gielen dacht Geert Opsomer
toen al na over de toekomst van het stadsfestival. “We
wilden van Time een grote stadskroniek maken. Dat
was volgens ons een middel om artiesten, een stadspubliek
en wetenschappers te binden.” Het woord heeft
immers een betekenis voor elk van die drie groepen.
“Het is voor elk van hen een trigger.” Geert Opsomer
benadrukt dat de impuls kwam uit een kunstopvatting
en dus niet vanuit wetenschap of vanuit de vraag hoe
je een publiek kunt aanspreken.
De eerste Stadskroniek kreeg de naam Openbaar
Onderzoek Kuiperskaai en werd het meest interdisciplinaire
luik van Time-festival. De inzet was het teloorgegane
stadsweefsel weer voor het voetlicht brengen; het
vertrekpunt: de story van de man in de straat. Het
Nieuwpoorttheater zag de combinatie van wetenschappelijke
creativiteit en artistiek onderzoek als een noodzakelijke
voorwaarde voor een openbaar onderzoek dat
de oªciële geschiedschrijving zou aanvullen.
Ook tijdens het Time-festival in 2000 doorkruiste het
kroniekaspect het festival. Stadskroniek claimde toen
de buurt Sluizeken-Tolhuis-Ham. De diversiteit van de
bevolking zorgt daar voor zeer verschillende levenswijzen
en voor een concurrerend gebruik van de openbare
ruimte. “Elke politieke strekking heeft daar zo
haar eigen ‘oplossingen’ voor, maar Stadskroniek vond
het hoog tijd de mensen zélf eens aan het woord te
laten.” Hoe bouwen mensen hun eigen netwerk op in
de buurt? Hoe komen netwerken van nachtwinkels tot
stand? Hoe ver reikt de activity space van buurtbewoners?
Wat zien de bewoners als de mentale grenzen
van hun wijk of hun territorium? Allemaal vragen die
werden opgeworpen.
In samenwerking met de Gentse Universiteit en de
dienst Kunsten van de stad Gent introduceerde het
Nieuwpoorttheater naar eigen zeggen methodieken
voor orale geschiedenis, materiaalverzameling, archivering,
presentatie, publieksparticipatie en deskundigheidsverhoging.
Aldus ontwikkelde Stadskroniek zich
volgens Geert Opsomer tot een bruikbaar instrument;
niet enkel om verhalen op te rakelen, maar ook om de
resultaten van zo’n onderzoek op een sociale, artistieke
en wetenschappelijke manier te presenteren.
METHODE
“Je moet mensen niet alleen nieuwsgierig maken, je
moet ze ook laten participeren,“ vindt Joon Bilcke.
“Voor het project Sluizeken-Tolhuis-Ham hebben we
HOOFDSTUK 3
83
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

NIEUWPOORTTHEATER
84
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
samengewerkt met de dekenij, de pastoor, drie cafés
en twee bakkerijen”. De dekenij speelde een cruciale
rol in de mondelinge verspreiding van informatie.
Ook al is het geen gemakkelijke opgave, “toch moet je
proberen om samen met de mensen iets uit te werken,
anders wordt het paternalistisch”, vindt Bilcke. Ook
kom je door die manier van werken sneller in contact
met de gevoeligheden in de wijk. Dan wordt algauw
duidelijk dat het allemaal veel complexer is dan eventjes
een tentje neerzetten, een feestje vieren onder de
Nieuwpoorttheatervlag en wegwezen.”
Voor de editie van het Time-festival in 2003 hoopt
Nieuwpoorttheater een nieuwe versie van openbaar
onderzoek te kunnen aanbieden, gebaseerd op de visie
van de ervaren Colombiaanse theatermaker en antropoloog
Enrique Vargaz. Die actualiseert de aanpak van
Arne Sierens en Johan Dehollander tijdens de voorbije
edities van Time. Het theater vraagt ook aan wetenschappers
om te participeren: professoren aan de
Gentse universiteit zoals Bruno de Wever (nieuwste
geschiedenis) en Rik Pinxten (vergelijkende cultuurwetenschappen).
Het is de bedoeling dat de drie poten
– sociaal, artistiek en wetenschappelijk – elk verder
ontwikkeld worden. Ook educatieve werkers en sociologen
worden bij het initiatief betrokken.
Geert Opsomer wil niet dat de Stadskroniek in ‘een
evenementenmachinerie’ terechtkomt en gerecupereerd
wordt. Als je kunst kunt bestellen op maat van
een stadsproject, ontstaat er volgens hem geen interessante
spanning. Dan gaat het over amusement en
wordt er niets ter discussie gesteld. “We riskeren dat
het weer verdwijnt als de wetten van de mode uitgewerkt
zijn en dat we weer met dezelfde leegte geconfronteerd
worden. Daarom moeten we een structurele
dimensie uitzetten.” Die moet volgens Geert Opsomer
worden geënt op het artistieke. “Het zou meer voor de
hand liggen om een instelling Stadskroniek in het
leven te roepen. Maar dan krijg je een bureaucratisering,
dan zit het vast. Je zou ook de wetenschappelijke
kern ervan kunnen uitwerken, bijvoorbeeld in een
universitaire context. Maar je kunt het ook artistiek
structureren: daar is de bevraging groot. Het artistieke
zet zich niet snel vast op een instelling, blijft
beweeglijk.”
PARTICIPATIE
Al sinds 1997 werkt Nieuwpoorttheater voor
Stadskroniek samen met de dienst Kunsten van de stad
Gent en de RUG. De dienst Kunsten engageert zich
om de sociale relevantie te bewaken van de activiteiten
die binnen Stadskroniek worden ontwikkeld. De vakgroepen
Nieuwste Geschiedenis, Vergelijkende
Cultuurwetenschappen en Afrikaanse Talen en
Culturen van de Gentse Universiteit leveren expertise
over de historische methodologie van mondelinge
geschiedschrijving. Ze bieden wetenschappelijke
ondersteuning bij beeldvorming rond en tekstanalyse
van stadsverhalen.
Joon Bilcke voegt toe dat het Nieuwpoorttheater ook
geregeld samenwerkt met andere partners, waaronder
‘Het Huis van Alijn’. Voor zijn tentoonstelling ‘Gentse
Stadsgezichten’ (september/december 2000) deed het
museum een beroep op Stadskroniek. Alijn riep de
stadsbewoners op om foto’s en documenten over een
dierbare plek op te sturen. Uit dat ‘geheugen van de
stad’ werden in de tentoonstelling tien verhalen gepresenteerd.
“De mensen van het Huis van Alijn zochten
een originele manier om dat materiaal te presenteren,
in plaats van alles gewoon aan de muur te hangen.
Iemand van Nieuwpoorttheater stelde hun een computersysteem
voor: een digitale plattegrond waarop je
kon inzoomen. Het idee was: wij hebben het systeem
en jullie het materiaal, dus laten we samenwerken.”
INSPIRATIE
Geert Opsomer noemt het Engelse Institute of
Contemporary Art (ICA) als belangrijke inspiratiebron
voor het Nieuwpoorttheater. Dat huis functioneert als
public playground voor de ontwikkeling en presentatie
van nieuw en uitdagend werk in diverse kunstdisciplines.
Experiment en innovatie staan voorop in de

werking. “Als inspiratie gelden voor mij vooral de
jaren ‘90, want in 1996 werd bij ICA een nieuw
regime geïnstalleerd dat zich meer op nieuwe media
richt.”
Geert Opsomer verwijst ook naar het colloquium City
of Cultures, een discussieplatform in de marge van het
eerste KunstenFESTIVALdesArts in Brussel, waarop
geprobeerd werd de artistieke praxis terug te koppelen
naar een complexe socio-economische en politieke
realiteit. Peter Sellars, professor of world arts and
culture aan de University of Southern California in Los
Angeles, hield toen een pleidooi om de artistieke
aanpak van een stadsfestival meer te enten op de spanningen
die leven in een stad. “Het idee om stem te
verlenen aan mensen is daarna verschenen in een pak
publicaties, bij Kunst en Democratie, bij de start van
Brussel 2000, in De Morgen enz. Zijn boodschap
werd dus breed geciteerd.”
Dito’Dito blijkt eveneens een inspirerende collega. Dit
gezelschap maakt theater in, met en over Brussel. Het
is zich sterk bewust van de groeiende onverdraagzaamheid
en samenlevingsproblemen en werkt vaak
samen met mensen uit diverse culturen. “Dito’Dito
maakt een soortgelijke evolutie door als het
Nieuwpoorttheater. Zoals wij ons meer op Gent gingen
enten, deden zij hetzelfde met Brussel. Ze gingen ook
allianties aan met kunstenaars en met mensen uit
totaal verschillende culturen die in Brussel leven, om
zo een artistiek statement over de stad te ontwikkelen.
De biografie van Dito’Dito wijzigt op dat ogenblik. Het
is niet alleen de biografie van een groep kunstenaars,
maar wordt op dat ogenblik ook die van een stad.”
In dezelfde periode – de eerste helft van de jaren ‘90 –
gooide ook de Beursschouwburg zijn werking open,
met als nieuw adagium: ‘de stadscontext vult onze
programmering in’.
VISIE OP VOLKSCULTUUR
“De nadruk ligt op sharing,“ zegt Geert Opsomer, “het
delen en uitwisselen van herinneringen en ervaringen.”
Hij vindt dat we ook vandaag, in de stad en
binnen deze maatschappelijke context vragen moeten
stellen over volkscultuur. “Wat is dat? Wat zou het
kunnen zijn? We kunnen die vragen alleen stellen als
we in een proces betrokken raken.” Opsomer pleit
ervoor in de praktijk te stappen en op basis van de
reflectie op die praktijk mensen nieuwsgierig te
maken, te verleiden en een nieuw platform te ontwikkelen.
“Dat zal altijd wel uitmonden in een gedeelde
ervaring. Bepaalde gedeelde identiteiten, gedeelde
feesten... Het woord delen, in de zin van ‘iets gemeenschappelijk
hebben’, is belangrijk. Delen van herinneringen,
uitwisselen van herinneringen, delen van
ervaringen.”
Hij zou graag zien dat een begrip als stadsbiografie of
Stadskroniek een heleboel biografieën en kronieken
zou verzamelen. “Het uitwerken, beleven, beschrijven
of performen van biografieën kan een alternatief
worden voor het gestandaardiseerde erfgoed of het
gestandaardiseerde boekenweefsel, zodat ook daarover
weer een discussie mogelijk wordt. Dat impliceert het
onttrekken aan de instellingen van het schrift of van
de media. We willen een minder definieerbare zone
van organisch erfgoed creëren: vanuit artistieke
impulsen, maar begeleid door wetenschappelijke en
sociale impulsen. Een zone waar een gesprek of een
platform mogelijk is.” Actuele volkscultuur betekent
voor Geert Opsomer dat mensen betrokken worden bij
kunst en dat dit over een brede groep gaat.
“Stadskroniek heeft te maken met een stad, is de
kroniek van de stad. Het gaat om het mentale frame
waarbinnen je die ervaringen plaatst.”
MAATSCHAPPELIJKE ANALYSE
Het begrip ‘dagelijks leven’ roept bij Geert Opsomer
heel wat vragen op. “Het dagelijks leven is een fictie
die voor een groot deel wordt bepaald door wetenschappelijk
onderzoek en media: hoe ziet het dagelijks
leven eruit volgens de wetenschappers, volgens de
media?” Er is een exotisering, een zoektocht naar het
verhaal van de rare kleine man, een zonderling in het
dagelijks leven. Maar daarnaast is er ook het dagelijks
HOOFDSTUK 3
85
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

NIEUWPOORTTHEATER
86
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
leven van de grijze massa: daar gebeurt niets. “Dat is
allemaal dagelijks leven. Het zijn allemaal ficties. Het
is van belang die ficties te onderzoeken en met elkaar
in spanning te brengen.” Geert Opsomer is vooral
geïnteresseerd in de machtsverhoudingen. “Vaak
zitten onder het oppervlakkige laagje van dagelijks
leven conflicten, strijdelementen, pijn, vaak ook een
enorm verlangen, een droom. Die machtsverhoudingen
zijn integraal aanwezig in de opvatting die ik
heb van dagelijks leven. Dat spanningselement maakt
er substantieel deel van uit.” Veel analyses over dagelijks
leven betrekken er geen machtsanalyses bij.
Uitsluiting, samenwerking, groepsvorming, het sluiten
van allianties enz. zijn machtsgegevens, ook binnen
het artistieke. Voor Nieuwpoorttheater zijn dat belangrijke
factoren. “De mensen die wij rond de tafel verzamelen,
zijn daar niet blind voor. Die trekken zich niet
terug om hun eigen artistieke dingetje te doen, maar
hebben ook oog voor die machtsfactoren. Dat is ook
een integrerend onderdeel van de Stadskroniek: die
spanningen niet wegwerken.” Als Geert Opsomer het
heeft over sharing, dan gaat het niet om het mooie
verhaaltje (’we zijn allemaal kameraden’), maar vooral
over de spanning tussen dat mooie verhaal, die droom
en de realiteit. “Die spanningen zijn er, en daar moet
mee worden gespeeld. Dat strijdgegeven vind ik
belangrijk.”
ACTIEF BURGERSCHAP
OF GEËNGAGEERD ETHISCH INDIVIDUALISME
Geert Opsomer is de inhoud van de term ‘actief
burgerschap’ naar eigen zeggen zeer genegen, maar
heeft bedenkingen bij de woordkeuze. “Burgerschap is
een politiek begrip. Het woord ‘actief’ verwijst naar
het begrip ‘actieve welvaartsstaat’. Als actief burgerschap
betekent dat de overheid via zo’n begrip meer
controle zou willen verwerven, dan vind ik dat een
probleem omdat het de artistieke vrijheid beperkt.”
Daarom kiest hij een andere terminologie, waarin de
machtsfactor omgekeerd wordt. “In de ogen van de
filosoof Benjamin is de actieve burger de kritische
persoon, klasse of kunstenaar die te denken geeft over
de interruption of the state. Daarom lijkt ethisch individualisme
mij beter geschikt als term. We zijn allemaal
individualisten, maar we zijn op zoek naar een ethische
betrokkenheid in een gemeenschap.” Voor Geert
Opsomer impliceert dat geen ethiek die vastligt in één
of andere religieuze, politieke of zuilenethiek. “Het is
een voortdurend opnieuw vragen stellen, over de
wereld waar wij zelf deel van uitmaken. Daardoor
komt er een engagement. Dat is wat ik bedoel met
verlangen naar collectiviteit of geëngageerd ethisch
individualisme.”
CONCLUSIE
Sinds enige jaren neemt de belangstelling voor stadskronieken
en/of stadsbiografieën exponentieel toe. Er
moet voorkomen worden dat de talrijke goedbedoelde
initiatieven verzanden in een versnippering van
middelen, werkwijzen, presentatievormen en
methodes. Daarom is er nood aan structurele ondersteuning.
Het Nieuwpoorttheater heeft aan de Koning
Boudewijnstichting voorgesteld een studie op te zetten
naar de artistieke meerwaarde van de stadsbiografie in
Vlaanderen, om zo te komen tot een structurele onderbouw.
Een kortlopend onderzoek moet uitmonden in
een evaluatie en een beschrijvende studie van het
conceptueel kader, de methodologie, de artistieke
impulsen en de nieuwe noden en uitdagingen die zich
aandienen.
Naast de interessante combinatie van een solide theoretische
basis en methodologische expertise moet ook
de dynamische aanpak van het Nieuwpoorttheater
behouden worden in de nieuw op te richten structuur.
Anders rijst het gevaar van bureaucratisering, zoals de
initiatiefnemers zelf signaleren. Op artistiek vlak staat
de vrijheid voorop. Een onderzoekscentrum waar
kunstenaars zonder ‘opvoeringsdrang’ kunnen
bouwen aan een nieuwe invulling van hun relatie met
de maatschappij is een waardevolle toevoeging aan het

terrein. Tot op vandaag blijven onderzoek en artistiek
werk te veel gescheiden werelden. Zo’n structuur kost
echter niet alleen organisatorisch veel werk, het is ook
een dure opzet. In een artistieke instelling mensen
vrijstellen voor onderzoek is niet gebruikelijk.
De artiest wordt onderzoeker; moet de onderzoeker
dan meer artiest worden? De opheªng van de klassieke
verhouding tussen onderzoek en artistieke
productie herpositioneert de traditionele taakverdeling
tussen enerzijds de dramaturg, als leverancier van een
betrouwbare basis en anderzijds de regisseur en
acteurs die instaan voor de artistieke bewerking. De
vraag kan gesteld worden hoe in zo’n nieuwe aanpak
de betrouwbaarheid en de bewerking zichtbaar
blijven.”
Ondersteuning door de Koning Boudewijnstichting:
concrete organisatie- en onderzoeksondersteuning
Nieuwpoorttheater vzw
Nieuwpoort 31-35, 9000 Gent
tel.: 09-223 00 00
nieuwpoorttheater@pandora.be
HOOFDSTUK 3
87
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

KONINKLIJKE HARMONIE ‘VRANK EN VRIJ’ NAZARETH
88
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
150 jaar
blaasmuziek te
Nazareth
Hafabramuziek lokaal en universeel
Vroeger kon je niet
zonder majorettes
De Koninklijke Harmonie ‘Vrank en Vrij’ uit Nazareth
viert haar 150-jarig jubileum. Naar aanleiding daarvan
organiseert ze een feestprogramma dat gespreid over twee
werkingsjaren wordt uitgevoerd. Dat programma omvat
een resem acties die tot doel hebben het rijke verleden van
volkse blaasmuziek te herwaarderen, de eigentijdse
mogelijkheden van een harmonieorkest te demonstreren en
grensoverschrijdende en universele aspecten van
hafabramuziek te tonen.
De Koninklijke Harmonie ‘Vrank en Vrij’ Nazareth
(KHVVN) werd opgericht in 1850 en is nog steeds een
feitelijke vereniging. Volgens het oorspronkelijke reglement
luidden haar doelstellingen “door de gezamenlijke
studie en beoefening der muziekkunst, een
muziekkorps te vormen dat de openbare en andere
manifestaties zal opluisteren, waartoe het wordt uitgenodigd;
door alle nuttig geachte maatregelen of initiatieven
de kennis en de verspreiding van de muziek te
bevorderen.” Deze initiële doelstellingen werden de
voorbije jaren geactualiseerd en aangevuld. Vandaag
wil de harmonie uitdrukkelijk “een zinvolle en persoonsgebonden
activiteit aanbieden aan jongeren”. Dat
doet ze bijvoorbeeld via muziekonderricht. Ze streeft
ook voortdurend naar kwaliteitsverbetering. Daartoe
neemt ze deel aan tornooien en wedstrijden en engageert
ze een professionele dirigent. De harmonie organiseert
concerten en luistert binnen de gemeente allerlei
feestelijkheden op.
Alle leden zijn vrijwilligers. Alleen de dirigent ontvangt
een onkostenvergoeding. “Er zijn vijftien vaste
bestuursleden, maar veel meer mensen zijn van dichtbij
betrokken bij de activiteiten,“ getuigt voorzitter Luc
Vandamme. De KHVVN doet immers aan projectmanagement.
“Sommige mensen zijn wel geïnteresseerd,
maar kunnen of willen zich niet voor honderd procent
engageren. Het bestuur lanceert daarom projecten.”
Die vragen van de leden een tijdelijk engagement voor
duidelijk omschreven en afgebakende opdrachten. De
voorzitter is de draaischijf van alle kleine comités. Luc
Vandamme: “Soms voelen ook externen zich aange-

sproken om in een bepaalde subgroep verantwoordelijkheid
op te nemen. Dat is positief, omdat we zo ons
draagvlak verruimen en buiten de grenzen van onze
vereniging gaan.”
De achtergrond van de leden is uiteenlopend. “Er zitten
echte stielmannen tussen, zoals elektriciens, ook
zelfstandigen en vooral veel hoger opgeleiden. Dat
laatste komt onder meer omdat muzikale scholing vereist
is,“ licht projectcoördinator Marc Van Praet toe.
IN HARMONIE MET DORP EN WERELD
Het project wil aantonen dat harmonies en fanfares
een belangrijke peiler van de volkscultuur waren (en
zijn), zeker in kleine landelijke gemeenten zoals
Nazareth, waar de kansen tot actieve cultuurparticipatie
veeleer zeldzaam zijn. Om dat nut te bewijzen,
werkte de KHVVN een resem acties uit, verdeeld over
drie hoofddoelstellingen.
Als eerste doel wil Vrank en Vrij het rijke verleden van
blaasmuziek herwaarderen, door de lokale geschiedenis
en betekenis van de diverse Nazarethse fanfares en
harmonies voor een breed publiek te ontsluiten. De
KHVVN geeft daartoe een boek uit over de geschiedenis
van de vereniging: 150 jaar Blaasmuziek te
Nazareth. Het wel en wee op een notenbalk.
“Het boek illustreert hoe sterk de band is tussen de
plaatselijke harmonie en het sociale en culturele leven
in Nazareth. De harmonie is er altijd bij geweest: bij
grote en kleine momenten van verdriet en vreugde. De
geschiedenis van de KHVVN is dus ook een stukje
geschiedenis van ons dorp”, zegt auteur Marc Van
Praet. Het lees- en kijkboek van zowat 250 bladzijden
koppelt archiefmateriaal aan anekdotes en duiding. De
harmonie wil dat deze heemkundige gegevens een
groot publiek bereiken en dat andere verenigingen
zich hierdoor gesteund voelen om ook hun geschiedenis
te onderzoeken en te ontsluiten.
Nog in dat historisch perspectief organiseerde de
KHVVN in juni 2001 een ‘concert uit de oude doos’
ten voordele van een instelling voor jongeren met
moeilijk gedrag, en in september een volksconcert
zoals dat in de 19de eeuw plaatsvond.
“Het dominante mediabeeld van de geüniformeerde
zatlap met een instrument onder de arm, stemt niet
overeen met de actuele werkelijkheid van onze harmonie,“
betoogt Marc Van Praet. De actuele meerwaarde
van muziekbeoefening in de harmonie aantonen, is
daarom een tweede belangrijke doelstelling. Daartoe
zette de KHVVN een website op, schreef ze een compositieopdracht
uit voor jonge Belgische musici en
organiseerde ze een drempelverlagend concert met
Gunther Neefs. Verder plande de harmonie een
bezoek aan de wijken om de kinderen te laten kennismaken
met de instrumenten. De belangstelling hiervoor
was volgens de voorzitter evenwel onvoldoende.
Daarom gooide men het over een andere boeg: er kwamen
twee gratis concerten voor de buurtbewoners en
er werd een project opgezet in samenwerking met
enkele basisscholen.
Ten slotte wil de harmonie, als derde doel, de grensoverschrijdende,
zelfs universele aspecten van hedendaagse
harmonie-, fanfare- en brassbandmuziek (kortweg
hafabra) in de kijker plaatsen. De vereniging organiseerde
een uitwisselingsconcert met een Waalse
zustervereniging en de opvoering van een werk ‘over
de waanzin van burgeroorlog en de hoop op vrede’.
Dit werd meteen een huldeconcert voor de Belgische
blauwhelmen in de Balkan. “Dankzij deze vorm van
volksmuziek blijft een dorp verbonden met de wereld.”
ONTSTAANSGESCHIEDENIS
In 2000 bestond de Nazarethse harmonie 150 jaar.
Om dat jubileum voor te bereiden, werd al in februari
1997 een werkgroep opgericht: het ‘comité 150 jaar’.
Vooral de publicatie van het naslagwerk plaatste de
harmonie voor een zware financiële uitdaging. De uitgave
van het boek dreigde ten koste te gaan van het
jeugdbeleid en de aankoop van instrumenten. De
financiële steun van de Koning Boudewijnstichting
bracht soelaas, evenwel niet zonder slag of stoot. “De
Stichting liet ons weten dat we ondersteund zouden
worden, maar dat we het project op enkele punten
HOOFDSTUK 3
89
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

KONINKLIJKE HARMONIE ‘VRANK EN VRIJ’ NAZARETH
90
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
dienden te heroriënteren”, vertelt Luc Vandamme. “We
hadden er al ongelooflijk veel energie in gestoken,
dachten dat we een prima dossier hadden geschreven
en toch kregen we een herexamen. We waren er even
niet goed van.” Van de aandacht voor het traditionele
instrumentarium – een boek – verschoven de organisatoren
de klemtoon naar de pioniersfunctie die een
muziekvereniging in de samenleving kan vervullen.
“Via de richting die de Koning Boudewijnstichting
aangaf – jongeren en onderwijs – kwamen we terecht
in de muziekschool van Deinze en bij de directeur van
een andere grote school. De gevolgen van die bijsturing
waren voor ons een boeiende verrijking. Door de
expliciete opdracht om – naast de samenwerkingsverbanden
in ons eigen Nazareth – nog andere partners
te vinden, kwamen we bijvoorbeeld ook terecht bij de
Stichting Filip Decock, die actief is op het vlak van
journalistiek, kunst en derde wereld.” De bijsturing op
verzoek van de Koning Boudewijnstichting was een
harde noot om te kraken, maar wordt intussen als erg
positief ervaren.
METHODE EN TIMING
De harmonie telt meer dan 70 leden (muzikanten en
sympathisanten). In het ‘comité 150’ werken zowel
bestuurs- als gewone verenigingsleden mee. Het
bestaat uit twaalf mensen. Brainstormen doen ze vaak
in de verschillende werkgroepen, maar de ideeën worden
uiteraard ter goedkeuring voorgelegd aan het
bestuur.
De (bestuurs)leden trachten soepel op knelpunten in
te spelen. Het projectmanagement is daar een voorbeeld
van. De initiatiefnemers lassen ook geregeld
reflectiemomenten in, voor evaluatie en eventuele bijsturingen.
De uitvoering van het project werd gespreid
over de werkingsjaren 2000 tot 2002. De meeste projecten
zijn ondertussen achter de rug. Het boek verscheen
in november 2001.
Zoals elke vrijwilligersvereniging moet de KHVVN
voortdurend nieuwe leden trachten te engageren.
Eigentijds als ze wil zijn, richt ze haar pijlen daarbij in
het bijzonder op jongeren en vrouwen. “Muzikaal
gezien is de man/vrouwverhouding 50/50, maar in het
bestuur zijn er toch vooral mannen, al komen via deelprojecten
ook daar stilaan vrouwen terecht. Een van
hen is een jonge sociologe die aanvankelijk enkel
werkte aan een bevraging van de leden, maar die nu
ook in het bestuur zetelt.” Ook de jongeren worden
gemotiveerd om niet enkel harmoniemuzikant te worden,
maar zich ook in het bestuur te engageren. “We
trachten voeling te houden met jongeren en zo die
nieuwe geest in de vereniging binnen te halen.”
Daarom hebben de bestuursleden een nieuw toetredingssysteem
gelanceerd: jongeren kunnen vanaf hun
zestiende in het bestuur komen. “Ze engageren zich
voor een jaar, volledig zoals ze het zelf willen. Daarna
volgt een evaluatie op basis van een afsprakennota.”
Dit systeem van jaarcontracten geldt overigens voor
elk bestuurslid. Het geeft de vereniging de kans om
‘dode gewichten’ te verwijderen en het bestuurslid om
er zonder complexen na een jaar uit te stappen.
“Als ik de geschiedenis van de harmonie bekijk, dan is
die soepelheid de enige overlevingskans. Ongeveer om
de 15 jaar waren er crisissen. ‘De ondergang nadert
met rasse schreden’, schreef men dan. Op zo’n ogenblik
moet je een paar mensen hebben, goeie zotten,
die coördineren. Wij hebben daar zelf ervaring mee:
tien jaar geleden was er een doe-het-al-voorzitter met
enorm veel verdiensten. Die man nam ontslag na een
ruzie. Toen hebben we beseft dat we ons anders
moesten gaan organiseren, zodat we niet meer van
één persoon afhankelijk zouden zijn. Vandaag is iedereen
misbaar.”
PARTICIPATIE
Zoals gezegd, doet Vrank en Vrij extra inspanningen
om jongeren aan te trekken. “We hebben ervaring
opgebouwd hoe we jeugd kunnen aanspreken en mensen
kunnen motiveren om in de harmonie te komen.
Dat houdt natuurlijk in dat de vereniging verandert.
Vroeger kwamen we vaak op straat. Tijdens de kermis
deed de harmonie bijvoorbeeld een hele reeks cafés

aan. Dat kun je nu niet meer verkopen aan de ouders
van kinderen die in de harmonie willen spelen.” De
laatste 25 jaar is er een andere aanpak. Daarin staat
een degelijke muzikale opleiding centraal. Vooral de
jongere muzikanten worden gemotiveerd om muziekacademie
te volgen. Nieuwelingen komen soms van
ver buiten de gemeente omdat ze weten dat het niveau
hoog is.
De harmonie werkte al eerder samen met andere organisaties
en vond dit steeds boeiend. Voor dit project is
er samenwerking met de Nazarethse afdeling van het
Davidsfonds, het gemeentebestuur, de cultuurraad, de
Waalse zusterharmonie, plaatselijke wijkcomités, de
muziekacademie en enkele basisscholen.
De voorzitter stipt aan dat de harmonie zich verankert
in de gemeente door haar samenwerking met diverse
Nazarethse verenigingen. “Onze basis wordt daardoor
steviger, want de mensen uit het Nazarethse verenigingsleven
en uit het dorp vereenzelvigen zich met de
harmonie. We zijn een beetje de ambassadeurs van
Nazareth.”
VISIE OP VOLKSCULTUUR
Marc Van Praet besteedt in zijn boek naar eigen zeggen
veel aandacht aan ‘het volkse’. “Er zitten veel
anekdotes in. Over sloeberstreken van lang geleden
waarin de harmonie een rol speelde. Vroeger was er
ook een toneelafdeling bij de harmonie. De huisschrijvers
maakten hun eigen tekstinvulling op bekende
meezingers. Nu nog beginnen oude mensen uit
Nazareth spontaan liedjes zoals ‘het kanariekooitje’ te
zingen zodra ze de titel horen. Die liedjes gaven commentaar
op het dagelijks leven in de gemeente. Die
volkse anekdotes zijn kleine faits divers, historisch niet
belangrijk, maar ze zorgen er wel voor dat je je kunt
inleven in de geschiedenis van de gemeente.”
Volgens Marc Van Praet speelt de harmonie nog
steeds een rol in het volkse gebeuren. Hij geeft enkele
voorbeelden: “Als het kermis is in Nazareth, trekken
we de straat op. Onze poging om het record op de
langste noot te breken is volks, niet cultureel. We orga-
niseren ook een Vlaamse kermis, met volksspelen. Er
zijn kleine concertjes en er is onze aanwezigheid op
de bierfeesten enz. Je moet onze hele jaarwerking
bekijken om dat te zien. Die speelt sterk in op het
volkse. Zich amuseren, daar komt het bij het volkse op
neer.”
Deelnemen aan het ‘volkse’ gebeuren in de gemeente,
beschouwt Marc Van Praet als een teruggave: “Als ze
ons vragen om aanwezig te zijn bij speciale gelegenheden
zoals kermissen of vieringen, dan doen we dat. Zo
geven we de gemeente iets terug. We zitten verankerd
in de lokale gemeenschap, die ons bovendien subsidieert.”
Toch gaat de harmonie niet op alle vragen van
de gemeente in om tijdens evenementen aanwezig te
zijn. Dat is volgens Marc Van Praet een algemene evolutie
van harmonies in binnen- en buitenland: ze willen
het vroegere hoempapa-imago van zich afschudden.
“Typerend daarvoor is dat de majorettekorpsen
systematisch verdwijnen. Vroeger was de aanwezigheid
van majorettes een uiting van volkscultuur en
kon je als harmonie niet zonder. Nu degradeer je de
harmonie met zo’n majorettekorps: je haalt er je muzikale
sérieux mee naar beneden.”
ACTIEF BURGERSCHAP
Luk Vandamme stelt dat de harmonie een uitstekende
leerschool is. Er is sprake van een procesmanagement
en dat versterkt de mogelijkheden van de harmonie als
actieve leeromgeving. “Mensen leren zich in te zetten
en groeien in hun rol. De vijftienjarigen van vroeger
nemen nu als twintigers een deelproject op zich. De
leden zijn niet enkel muzikant, ze leren ook veel bij op
andere vlakken. Als verantwoordelijke van een deelproject
of als bestuurslid leer je initiatief nemen, verantwoordelijkheid
dragen, naar de mensen toestappen,
een perscontact organiseren, je engageren en samenwerken
in een groep... Die mensen worden zelf ook
weer elders actief, bijvoorbeeld als voorzitter van een
volleybalclub. Ze leren hier dus sociale vaardigheden
die ze later op andere vlakken gebruiken, zelfs professioneel.”
HOOFDSTUK 3
91
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

KONINKLIJKE HARMONIE ‘VRANK EN VRIJ’ NAZARETH
92
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
De voorzitter benadrukt dat behalve de muzikale referenties
van de harmonie ook de sfeer en het gemeenschapsgevoel
belangrijk zijn. “Onder muzikanten is de
verbondenheid groot, en jongeren zoeken die ook. Ze
vinden die bijvoorbeeld minder makkelijk in sportclubs.
Daar speelt het competitieve immers een grotere
rol: de beste wint. Wij bewaken het wijgevoel. Dat
heeft ook maatschappelijk belang. We zijn allemaal
vrijwilligers. Het zich gratis inzetten, het pure engagement
voor een hobby of een passie is ook voor jongeren
een persoonlijkheidsvorming. Dat is van onschatbaar
belang.”
“De warmte en de verrijking die je ervaart als je met
mensen werkt,“ geven Luc Vandamme en Marc Van
Praet als reden voor hun enthousiasme op. “Ik heb elk
vrij ogenblik gespendeerd aan het schrijven van het
boek. Dat doe je niet als je geen warmte ervaart vanuit
het verenigingsleven”, verduidelijkt Marc Van Praet.
“Ik geloof niet in serviceclubs”, vertelt Luc Vandamme,
“elke maand samen aan tafel zitten, lekker en duur
eten, één of twee keer per jaar een project uit de
mouw schudden… Mijn engagement gaat veel verder:
elke dag van het jaar. Daar zet ik mij voor in. Dat is
mijn maatschappelijk engagement: mensen opleiden,
iets nieuws leren, elkaar leren kennen en waarderen.
Onder gelijkgestemden is dat geen uitdaging: dat is
een clubje dat elkaar helpt. Dit gaat over belangeloos
engagement.”
CONCLUSIE
De vereniging werkt uitsluitend met vrijwilligers en
dat is opmerkelijk. Vooral de bestuursleden besteden
behoorlijk wat vrije tijd aan projecten en reguliere werking.
Het ‘volkse’ krijgt een erg traditionele en minimale
invulling: zich amuseren. De maatschappelijke potenties
en concrete doelstellingen die eraan worden verbonden,
zijn echter helemaal bij de tijd en allesbehalve
minimaal. De harmonie toont zich als een lerende
organisatie. Niet alleen is het een omgeving waar mensen
praktische en sociale vaardigheden leren, de orga-
nisatie evolueert ook zelf. Dat heeft te maken met initiatieven
van (bestuurs)leden, maar ook met een openheid
voor invloeden van buitenaf. De expliciete wil om
jongeren erbij te betrekken en zo vernieuwing te zoeken,
is daar een voorbeeld van. De bestuursleden
getuigen van een sterk zelfreflexief vermogen.
De vereniging heeft veel potentieel, maar kan zeker
coaching gebruiken, zodat ze impulsen krijgt om de
platgetreden paden te verlaten. Al waren de bestuursleden
na de vergadering met de Stichting danig van de
kaart, naderhand wisten ze de bijsturing toch te
waarderen. Dankzij de impulsen van de Stichting
sloeg de harmonie nieuwe en voor haar onbekende
wegen in. Dit was voor de vereniging een absolute
meerwaarde.
Het project focust nog steeds deels op het traditionele
instrumentarium (een publicatie), maar de initiatiefnemers
overstijgen dit door een interessante mix van
acties met eigentijdse relevantie en een breed maatschappelijk
en cultureel perspectief. Niettemin kan de
harmonie haar blikveld nog verder verruimen.
Hafabramuziek en het lichte lied van Gunther Neefs,
liggen bijvoorbeeld nog veilig dicht bij elkaar.
Hetzelfde geldt voor de samenwerking tussen de harmonie
en de muziekschool. Gedurfder grensverkeer
kan ervoor zorgen dat de harmonie haar artistieke
kwaliteiten verder uitdiept en een ruimer en gevarieerder
publiek bereikt.
Belangrijk is ook dat de harmonie een rol wil spelen
voor de identiteit van een kleine landelijke gemeente
zoals Nazareth. Het succes van de vereniging straalt af
op de gemeenschap en voedt het gemeenschapsgevoel.
Ondersteuning door de Koning Boudewijnstichting:
4957,87 euro
Koninklijke Harmonie ‘Vrank en Vrij’ Nazareth (KHVVN)
Steenweg Deinze 124
9810 Nazareth
home.tiscalinet.be/vrank_en_vrij

Coi¤eurs van
de stad
Antwerpen Averechts gaat naar de kapper
Aan bepaalde meer
traditionele kapsels kun je
zelfs zien of iemand getrouwd
is, welk beroep iemand heeft
Antwerpen Averechts had met de feestelijke
publieksmanifestatie Coi¤eurs van de stad diverse pijlen
op zijn boog. Via een bezoekersroute, een tentoonstelling,
een themamagazine en een originele theaterwandeling
werd de sociale en (multi)culturele betekenis van het kapsel
en het kapsalon in beeld gebracht. Het project was meteen
een steuntje in de rug voor de herwaardering van de wijk
Stuivenberg en haar oude winkelstraat. Het voegde ook een
dimensie toe aan Mode 2001, het culturele jaarthema van
de stad Antwerpen.
Antwerpen Averechts organiseert al bijna 20 jaar
vormende en toeristische evenementen in de stad, de
regio en de provincie Antwerpen, met de beleving van
stad en stedelijkheid als centraal thema. De vereniging
werd bekend als organisator van frisse stadswandelingen,
die vaak samen met overheden en andere verenigingen
werden opgezet.
Antwerpen Averechts startte klein: met een paar
vrienden die rondleidingen gaven in hun eigen buurt.
Medeoprichter Jan Van Alsenoy: “De eerste stap naar
professionalisering werd gezet in 1989, toen we op
verzoek van vzw Stad aan de Stroom een parcours
uittekenden en grote wandelingen organiseerden.
Onze inzet was meteen goed voor twee personeelsleden
aan het loket van de toeristische dienst. Voor een
tweede grote impuls zorgde Antwerpen ‘93.” De culturele
hoofdstad had nood aan gidsen en Antwerpen
Averechts kreeg de opdracht mensen rond te leiden in
diverse wijken. In één klap kwamen er een heleboel
gidsen bij, die na het volgen van een cursus de wijken
werden ingestuurd. Later realiseerde de vereniging
onder meer stadsbezoeken op Open Monumentendag.
Sinds 1989 opereert ze als vzw.
Antwerpen Averechts gidst plusminus 30.000 bezoekers
per jaar, verdeeld over 1.600 groepen. De vereniging
biedt 20 verschillende wandelingen aan, naast
een reeks arrangementen waarbij deelnemers een
volledige dag op stap gaan met een gids. Katherine
Ennekens: “We laten bijvoorbeeld de joodse gemeenschap
in Antwerpen zien of we nemen de mensen
HOOFDSTUK 3
93
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

ANTWERPEN AVERECHTS
94
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
mee op de bus voor een parcours langs de verdwenen
polderdorpen, onder de titel ‘Terug naar
Oosterdonk’…” In opdracht van Antwerpen Woonstad
heeft Antwerpen Averechts ook wandelingen ontwikkeld
met als thema de kwaliteiten van het wonen in de
stad. De vereniging wil hiermee het wonen in de stad
promoten. Katherine Ennekens legt uit dat het bij
Antwerpen Averechts niet in de eerste plaats draait om
een historisch verhaal over oude gevels, zoals vaak bij
andere rondleidingen. “We kijken naar de kleine
verhalen, naar het leven. Het gaat bij ons ook nadrukkelijk
over het heden en de band met de toekomst.”
De vzw heeft een platte structuur: de samenstelling
van Algemene Vergadering en Raad van Beheer zijn
identiek. Binnen het collectief zetten een dozijn
mensen – allen vrijwilligers – de lijnen uit. Nog steeds
zijn in die beheersstructuur enkele oprichters actief.
De vereniging telt vier werknemers: één voltijds en
drie deeltijds. Zestig gidsen verzorgen de rondleidingen.
Zij krijgen per wandeling een ereloon uitbetaald
en ontvangen daarvoor een fiscaal strookje. De
organisatie draait autonoom met de opbrengsten van
de wandelingen. In juli 2001 ontving Antwerpen
Averechts van minister van Cultuur Anciaux de eerste
Prijs Cultureel Erfgoed, goed voor 12.000 euro. De
minister loofde wat Antwerpen Averechts al twintig
jaar doet: de stad als leefplek promoten, bewoners en
bezoekers anders leren kijken en Antwerpen een
gezicht geven door verhalen van de bewoners te
vertellen.
MAGAZINE, TENTOONSTELLING,
THEATERWANDELING
Antwerpen Averechts vond het Modejaar het aangewezen
moment om een project rond haar uit te
werken. Coi¤eurs van de stad is een project over kapsalons,
kappers en krultangen. Het is ook het verhaal
van een levendige volksbuurt, verteld via een magazine,
een tentoonstelling en een theaterwandeling.
Het kleurrijke magazine geeft een rondleiding langs
de kapsalons van Antwerpen Noord. Het gaat dieper in
op de sociale en culturele betekenis van haartooi: “In
de Westerse wereld is het kapsel tegenwoordig uitsluitend
een kwestie van mooi maken en verzorging. Bij
andere culturen heeft het haar, al dan niet verstopt
onder een sjaal, vaak een rijkere en veelzijdige betekenis.
Het kan geloof weerspiegelen of sociale status
aanduiden. Verbanden of verschillen met onze eigen
cultuur zijn erg boeiend.”
In het magazine komt elke kapper aan bod. Het gevolg
is een grote herkenbaarheid, maar ook een grote
erkenning. “Veel kappers appreciëren dat. Slechts drie
wilden er niks mee te maken hebben. Zo bijvoorbeeld
een oudere man die heel erg verbitterd is over de
buurt, die niks positiefs meer kan zien.”
De tentoonstelling in/aan vitrines van kapsalons gaat
dieper in op fenomenen als kaalscheren, pijpenkrullen,
pruiken, Gillettemesjes en Egyptische
vlechtjes. “Wie in de buurt woont en misschien niks
van het project afweet, pakt vanuit de ooghoeken bijna
ongemerkt toch iets mee. Wie veel in de wijk rondloopt,
leest misschien ook de teksten. Maar of er veel
mensen met een plannetje van A naar B lopen, dat
weet ik niet. Maar misschien is dat ook niet het
belangrijkste.”
De haarthema’s waren ook de aanleiding voor de
buurtwandeling Met de coi¤eur op stap: “Vier kappers
uit Antwerpen reizen de wereld rond en komen
onderweg in contact met lokale kappers van wie ze
heel wat leren. Meer dan ooit laait de passie voor hun
werk op. Teruggekomen in Antwerpen besluiten ze
samen een salon te beginnen, waar al die invloeden
samenkomen. Met een groepje bezoekers gaan ze op
stap en stellen hun collega’s uit Antwerpen Noord
voor. Zo ontdekken ze samen wat er leeft in de salons
van diverse culturen.”
Het project Coiffeurs van de stad paste in het
programma van de Zomer van Antwerpen. De stad
Antwerpen, het Sociaal Impulsfonds, de Erfgoedcel, de
Vlaamse Gemeenschap en de Koning
Boudewijnstichting steunden het financieel.

ONTSTAANSGESCHIEDENIS
De jongste jaren was Antwerpen Averechts erg actief
in de wijk Stuivenberg, onder meer met de projecten
Zwemmen in een monument en 10 Scholen in
Stuivenberg. Toen reeds viel Katherine Ennekens het
grote aantal kapsalons op. “Het gaat om vijftig salons,
op zich is dat misschien niet zo ongewoon. Wel
uitzonderlijk is de diversiteit. Hier vinden we salons
van zeven verschillende nationaliteiten.”
Een kapsalon is meer dan een plek om je haar te laten
verzorgen. Het is een ontmoetingsplek. “Een kapper
staat, letterlijk, dichtbij de klant en is een belangrijke
schakel in het buurtleven. Wie hoort meer verhalen
dan een kapper? Wij hebben daarover geen wetenschappelijk
onderzoek gedaan, maar we hebben wel
geluisterd naar de kappers zelf. Hun verhalen
proberen we door te geven.” Volgens Jan Van Alsenoy
ligt het project Coiffeurs van de stad volledig in de lijn
van de ontwikkeling die Antwerpen Averechts doormaakt:
“We hebben altijd met een kritische blik naar
de stad en haar beleid gekeken. Dat is zo gebleven,
maar de blik is wel verruimd. We focussen nu niet
enkel op het stadsbestuur, maar benadrukken steeds
meer het leven in de stad in zijn totaliteit. Vroeger
benaderden we de stad vooral als een stedenbouwkundig
project, nu komt het sociale aspect meer op de
voorgrond, de verhalen zijn belangrijker geworden.
Het coiffeursproject bevestigt die ontwikkeling.”
Tegelijk bekrachtigt Antwerpen Averechts met dit
project zijn keuze om in minder toeristische buurten
te werken en daar een maatschappelijk engagement
aan te verbinden, in het bijzonder door een volgehouden
pleidooi voor een leefbare stad.
TIMING EN METHODE
Katherine Ennekens heeft de vijftig kappers uit de wijk
allemaal zelf geïnterviewd. “Ik heb hun verhalen genoteerd
en kort samengevat. Die informatie is gebruikt
voor de tentoonstelling. Veel verhalen die we bij de
kappers hoorden, zijn verwerkt in de wandelvoorstelling.
Jan Roets schreef hiervoor de verhaallijn: over
vier jonge coiffeurs die niet goed weten wat ze willen,
die hun draai niet vinden en daardoor geleidelijk een
brede visie ontwikkelen en kennis opdoen. Wat ik
totaal niet verwachtte is dat ruim de helft van de deelnemers
aan zo’n wandeling tot op het eind gelooft dat
de gidsen échte kappers zijn. Sommigen wilden zelfs
een afspraak maken.”
“We hebben het hele project in te korte tijd in elkaar
gestoken. Het ziet er allemaal makkelijk uit: even
langslopen bij die kappers en hun verhalen
opschrijven. Maar alleen al contact leggen met al die
Belgen, Irakezen, Marokkanen… is een zeer intensief
en tijdrovend werk. En dan moet je nog achterhalen
wat haar precies betekent voor hen.” Katherine
Ennekens begon eraan in januari 2001. “Bij de
Belgische kappers viel het nog mee. Die kunnen zich
een voorstelling maken bij zo’n project. Maar veel
allochtonen reageerden zeer verwonderd op onze
plannen voor een tentoonstelling. ‘Waarover? Over
háár?’ Ik had altijd een kaartje bij waarop alle kapsalons
waren aangeduid. Dan kon ik al iets over de
aantallen vertellen. Ook nam ik kleurenkopieën mee
van wat in de tentoonstelling aan bod zou kunnen
komen: aanschouwelijk materiaal om het toch een
beetje te kunnen uitleggen. Bij sommigen werkte dat,
bij anderen heb ik de indruk dat ze nog steeds niet
goed vatten wat we er mee willen.”
De kappers zijn de aanleiding om de buurt te laten
zien. “In het opzet om mensen eens met andere ogen
naar die buurt te laten kijken, zijn we wel geslaagd,“
denkt Ennekens. Misschien is de wandeling wat
oppervlakkig uitgewerkt, maar alleen al het feit dat je
mensen daar naartoe krijgt is al belangrijk.” De theaterwandeling
trok veel bezoekers die vroeger in die
buurt hebben gewoond. Zij komen nog eens kijken
hoe de wijk geëvolueerd is. “Zij dragen soms ook die
negatieve beeldvorming, het stigma van die buurt, met
zich mee. Met dit soort interventies trachten we daar
iets aan te doen.”
HOOFDSTUK 3
95
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

ANTWERPEN AVERECHTS
96
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
INSPIRATIE
Antwerpen Averechts wil stadsbewoners laten kennismaken
met minder toegankelijke stadsdelen.
“Daarvoor heb je een houvast nodig. Dat kan een mooi
gebouw zijn of een thema dat de nieuwsgierigheid
prikkelt, zoals kappers en kapsalons. Dit thema is
– ook los van de buurt – gewoon verrassend en leuk.”
Die uitgangspunten waren voldoende om er een
project van te maken. “Wanneer we een thema
belichten, verwijzen we ook naar allerlei raakpunten
en verbanden. We gaan niet enkel na hoe Marokkanen
henna gebruiken, maar hebben het eveneens over
Belgische vrouwen die hun haar rood kleuren. Je kunt
allerlei facetten met elkaar verbinden. Als het gaat over
gesluierde vrouwen, dan kun je ook eens nagaan waar
nonnenkleren hun oorsprong vinden, of terugblikken
naar de jaren ‘50 toen vrouwen de kerk niet binnengingen
zonder hun hoofd te bedekken. Al die raakpunten
hebben we proberen duidelijk te maken in de
tentoonstelling. We zien wel verschillen tussen al die
mensen en culturen, maar vooral ook veel gelijkenissen.”
VISIE OP VOLKSCULTUUR
“Wij hebben volkscultuur geïnterpreteerd als cultuur
van het alledaagse leven,“ zegt Katherine Ennekens.
“Het project is het dagelijks leven. Bijna iedereen gaat
naar de kapper of is af en toe met haartooi bezig. Ik
ben ervan overtuigd dat net de toegankelijkheid het
succes van het project vormt. We wilden met dit
project laten zien dat je best even kunt stilstaan bij iets
gewoons als haar. Daarom hebben we er ook een
historisch onderdeel in verwerkt. We hebben het over
de Grieken en de Romeinen en over de pruikentijd. Er
zijn veel benaderingen mogelijk, zowel binnen onze
cultuur als daarbuiten.”
Maar als je wat dieper graaft, blijkt dat gewone onderwerp
toch complex te zijn, veel betekenissen te
hebben. “Je kunt aan haartooi bijvoorbeeld de sociale
status van iemand aflezen. Aan bepaalde meer traditionele
kapsels kun je zelfs zien of iemand getrouwd is,
welk beroep iemand heeft. Ook wat je dagelijks in het
straatbeeld ziet, roept vragen op. Waarom hebben
sommigen een ‘hanenkam’? Waarom willen sommige
vrouwen hun haar niet tonen? Waarom dragen
Indische vrouwen hun haar in een vlecht? Welke betekenis
kan een snor hebben? Door zo’n project ga je op
een totaal andere manier kijken. En dat maakt zo’n
stad ook boeiend. Ik loop nooit meer door die wijk
zonder daar een coiffeurverhaal aan vast te knopen.
Dat geldt misschien ook voor de bezoekers.”
MAATSCHAPPELIJKE DIMENSIE
Stuivenberg is een volksbuurt. Een kwart van de bewoners
zijn migranten. Veel van hen wonen er al jaren
en hebben er hun handel opgezet, dus ook kapperszaken.
De vastgoedprijzen zijn er laag. De kwaliteit
van de huizen is dan ook niet bijster goed. Het project
gaat echter niet over een probleemwijk. Antwerpen
Averechts ervaart de stad niet als een probleem, maar
als een verzameling uitdagingen. “Je moet altijd vooral
naar de kansen en de mogelijkheden kijken. Om die
switch te maken, tonen we de stad op een leuke
manier. Maar we focussen niet alleen op het positieve.
Er komen tijdens onze stadsbezoeken best ook minder
rooskleurig zaken aan bod. Maar we willen de mensen
vooral op een andere manier naar de wijk laten kijken.
Dat is ons engagement. Voor mij gebeurt dat echt
vanuit een evidentie. Ik kan niet begrijpen hoe er zo
gezeurd wordt in de stad. Die rijkdom aan culturen
vind ik net zo uniek.”
Dat Antwerpen Averechts een verschil maakt, is te
merken aan de reacties van mensen die hebben
meegewandeld. “Ik herinner me een mevrouw die het
coi¤eursboekje iedere keer opnieuw vastneemt als er
‘s avonds niets te zien is op televisie. Aan zo’n reactie
merk je dat het werkt. Ik weet ook dat je daarmee geen
visie of mentaliteit kunt keren. Maar toch, als je een
paar mensen mee hebt, vind ik het al waardevol. Het
is in elk geval belangrijk dat er iets kwaliteitsvols
gebeurt in die buurt.”
De theaterwandelingen waren bijzonder snel uitver-

kocht. “In samenwerking met het Sociaal Impulsfonds
hebben we nog 100 kaarten verkocht via de plaatselijke
bibliotheek. We wilden zeker zijn dat ook de
mensen uit de buurt de kans kregen om mee te
wandelen. Maar de verkoop liep niet echt los. Toch ben
ik ervan overtuigd dat veel buurtbewoners iets van het
project hebben oppikt. Het is niet omdat ze geen
kaartje kochten, dat ze alles hebben gemist. Ik hoor
van kappers dat veel van hun klanten deelnemen. Voor
mij is het echter even waardevol als mensen van
buiten de buurt – vaak doordrongen van vooroordelen
– deelnemen aan de wandeling. Heel soms
wandelt er een migrant mee, maar nooit op eigen initiatief.
Zelfs op de openingsreceptie kwamen de buitenlandse
kappers niet opdagen, terwijl we toch bijzonder
veel moeite hadden gedaan om ze uit te nodigen.” Op
het slotfeest waren ze er wel, talrijk zelfs. Ze waren
intussen veel directer bij het project betrokken geraakt.
CONCLUSIE
Inhoudelijk heeft dit initiatief alles te maken met de
cultuur van alledag, van het gewone leven: het
kapsalon als stedelijke ontmoetingsplaats, forum voor
verhalen, discussies, plaatselijk nieuws; de kapper als
verteller, moderator, psycholoog, animator, verzorger;
en niet te vergeten, het kapsel, in alle culturen een
expressie van de persoonlijke en sociale identiteit…
Het levert een knap project op, met een duidelijke
visie op de maatschappelijke relevantie van volkscultuur.
Bovendien is het creatief en vernieuwend
opgevat, al is de theaterwandeling op zich wat minder
geslaagd. De verhaallijn is te ver verwijderd van de
wijk. De dramaturgie van de theaterwandeling staat te
veel los van het hier en nu.
Hoewel het project paste binnen het Modejaar, heeft
Antwerpen Averechts het toch niet echt over die boeg
gegooid. De focus bleef gericht op wat er leeft in de
kapsalons. Dat houdt het project concreet en geeft
aanleiding tot echt contact, tot gesprekken en levende
verhalen. Die verhalen maken de stad tastbaar.
Antwerpen Averechts doorbreekt de evidente manier
van omgaan met de stad.
De sterkte van de organisatie is ook dat zij – meer dan
traditionele gidsen – iets over vandaag vertelt, zodat
mensen op een andere manier naar de stad kijken. Er
is geen sprake van nostalgie. Het verleden van een
wijk wordt aangegrepen als context om het heden te
begrijpen; of in dit geval: een ongebruikelijke doorsnede
van een buurt om haar verhaal te vertellen. Dit
is een project met verscheidene niveaus. Het gaat
bijvoorbeeld over de middenstand, maar ook over integratie,
zonder dat dit allemaal geëxpliciteerd hoeft te
worden.
Met de wandeling, het magazine, de tentoonstelling en
de vele artikels in de krant heeft Antwerpen Averechts
een zeer divers publiek bereikt. De hamvraag is echter
welke doelstellingen werden nagestreefd en vervolgens
of en hoe die werden bereikt. Bij dit initiatief lijkt het
op het eerste gezicht om wijkwerking te gaan, al ligt
de nadruk even sterk op een bredere presentatie van
onderzoekselementen via een culturele manifestatie.
Meer nog dan de buurt of wijk, wordt echter de nietterritoriale
samenhang naar voren geschoven. Haar als
gemeenschappelijkheid. Dit project richt zich op een
terrein van overeenkomst, een symbolische plaats. Het
realiseert daarmee een nieuw verband, een nieuwe
gedeelde ervaring. Of dat blijvende e¤ecten ressorteert,
is onduidelijk. Misschien heeft het de wijk wat
sympathieker gemaakt. Deze imagoverbetering is
alvast een uitdrukkelijk doel van Antwerpen
Averechts.
Voor de meeste kappers was het project een revelatie.
Ze waren verwonderd over hun aantal en culturele
diversiteit. Dit initiatief heeft alvast veel kappers zin
doen krijgen om elkaar te leren kennen.
De wandeling op zich was voor de deelnemers interessant,
maar de klanten van de coi¤eurs leken niet altijd
even enthousiast. Tijdens een van de wandelingen
werd een Afrikaanse klant erg boos: “This is not a
zoo!” Katherine Ennekens springt erg omzichtig om
met die kritiek. “We moeten daar erg goed over
communiceren, er nog eens langs gaan en het
HOOFDSTUK 3
97
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

ANTWERPEN AVERECHTS
98
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
opnieuw uitleggen. We bese¤en dat we veel verlangen
van die kappers en veel klanten gaan ze daardoor niet
werven. Een mevrouw die dreadlocks wil en op zoek is
naar een adres, is een uitzondering. Ik wil daar niet
flauw over doen en hen dus ook niks voorliegen. Wij
zijn gewoon geïnteresseerd in hun cultuur en willen
die leren kennen. Alleen blijkt het erg moeilijk om dat
over te brengen. Bovendien weet ik niet hoe ik zelf als
klant zou reageren op een groep toeschouwers
rondom mij.”
Ondersteuning door de Koning Boudewijnstichting:
12.394,68 euro
Antwerpen Averechts vzw
Haringrokerij - Kronenburgstraat 34
2000 Antwerpen
tel.: 03-248 15 77 - fax: 03-248 50 71
secretariaat@antwerpenaverechts.be

De kleren maken
de wijk
Sint-Andries wordt modeontwerper
Het cultureel wijkcentrum Sint-Andries organiseerde een
reeks wijkactiviteiten rond het Antwerpse modejaar. Het
ankerpunt was een modeatelier, centraal in de wijk. Het
wijkcentrum beoogde interactie tussen de bewoners en de
organisatoren, tussen de nieuwe dynamiek en de oude
tradities van deze volksbuurt, tussen haute couture en
volkscultuur rond kleding en vooral tussen de bewoners
onderling. Het einddoel was een wijkmodefeest op 8
september 2001. Onder de naam Wasdag vonden een
tachtigtal optredens en acts plaats in het Sint-
Andrieskwartier.
Het Antwerpse cultureel wijkcentrum Sint-Andries
bestaat zeven jaar. Het groeide vanuit de wijk, dankzij
het opbouwwerk en in samenwerking met bewoners
en verenigingen. In 1994 werd dat initiatief overgenomen
door de stad Antwerpen en bevolkt met stadspersoneel.
In 1997 kreeg het erkenning als onafhankelijk
wijkcentrum en werd het team vervolledigd.
Momenteel werken er twaalf mensen, allen op de loonlijst
van de stad. Eén persoon staat als cultuurambtenaar
in voor educatief werk.
Andere werknemers
Ontmoetingskansen bieden
verzorgen het secretariaat,
de promotie, de boekhouding,
de toogbediening, de techniek. Sinds 1997 heeft
vooral het eigen programma meer vorm gekregen. Het
wijkcentrum wil een evenwichtig cultuuraanbod
ontwikkelen dat nauw aansluit bij de behoeften van de
wijk: van namiddagconcerten voor senioren tot experimentele
DJ-sets voor jongeren, kinderdisco, cursussen,
tentoonstellingen, debatavonden.
Het wijkcentrum stelt daarnaast infrastructuur ter
beschikking van socio-culturele verenigingen uit de
wijk. Het wil fungeren als ontmoetingsplaats en de
identiteit van de wijk meer kleur geven door de
communicatie tussen autochtone en nieuwe bewoners
te stimuleren. Het wordt sinds 1998 gefinancierd via
de vzw Financieel Beheer. Deze vzw beheert de enveloppe
die de stad Antwerpen toekent voor het ontwikkelen
van een eigen programma in het cultureel wijk-
HOOFDSTUK 3
99
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

CULTUREEL WIJKCENTRUM SINT-ANDRIES
100
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
centrum. Hetzelfde kanaal verzamelt de subsidiegelden
voor grote projecten zoals het wijkfeest.
DE WIJK EN DE MODE
In 2001 verbond het wijkcentrum een deel van zijn
werking aan het thema ‘mode’. Het zette de wijkbewoners
en buurtverenigingen ertoe aan om gedurende
enkele maanden de rol van modeontwerper op zich te
nemen. Het Antwerpse modejaar en de inplanting van
de ModeNatie in Sint-Andries waren de aanleidingen.
“Door die inplanting wordt deze volkswijk het epicentrum
van het internationaal vermaarde Antwerpse
modegebeuren. Die inplanting is niet toevallig en
evenmin de verbinding ervan met een lokaal volkscultuurproject.
Tot in de jaren ‘70 kocht half Antwerpen
zijn nieuwe jas of pak in deze wijk, meer bepaald in
de Nationalestraat. Het comité ‘Sint-Andrieskwartier
Herleeft’ bezit ook een collectie van 400 merkwaardige
kledingstukken van zakkennaaisters,
viswijven, dokwerkers enz. Tot in de jaren ‘60 hielden
buurtbewoners halfvastenwedstrijden met verklede
caféploegen.” Die tradities vallen volgens het cultureel
wijkcentrum Sint-Andries aardig te koppelen aan de
huidige ontwikkelingen, die niet beperkt blijven tot de
oprichting van de ModeNatie. Ook vooraanstaande
modeontwerpers hebben in de wijk een stek
gevonden. Coördinator Lieve Eyskens verwijst naar
nog andere boeiende aspecten in de marge van mode
en trendsetting, zoals de talrijke antiek- en curiosawinkels
en een flamboyante Afrikaanse buurt. De keuze
van de stad Antwerpen voor mode als cultureel jaarthema,
gaf de doorslag om het jaarlijkse grote wijkfeest
hieraan te koppelen. Het hele voorjaar werd
gewerkt aan het concept. Maar liefst 23 bewonersgroepen
en traditionele verenigingen werkten iets uit
rond het thema: mode in de muziek, mode in de
kleding, in de meubelkunst, in de geschiedenis... Op
Wasdag 2001 waren een tachtigtal groepen aan het
werk op zeventien podia; het feest werd gemaakt voor
en door buurtbewoners. Volgens Lieve Eyskens is het
dan ook een belangrijk evenement voor de gemeen-
schapsvorming in deze volkswijk.
Het festival is een organisatie van Cultureel
Wijkcentrum Sint-Andries, Jeugddienst Antwerpen,
Dienstencentrum Den Oever, groepen en verenigingen
uit het Sint-Andrieskwartier.
ONTSTAANSGESCHIEDENIS
De Sint-Andrieswijk is een erg communicatieve wijk,
verbonden door pleintjes. “Dat zijn allemaal kruispunten
waar mensen elkaar ontmoeten. Het is een
wijk waar veel buiten wordt geleefd.”
Enkele jaren geleden vonden in de Sint-Andrieswijk
op diverse fronten activiteiten plaats, die als vanzelf
uitmondden in een wijkfeest. Lieve Eyskens verwijst
naar de vroegere Kloosterstraatfeesten, toen nog
zonder de hulp van het wijkcentrum. Het centrum
infiltreerde in de wijk via logistieke en technische
ondersteuning, maar met de jaren groeide ook het
inhoudelijke draagvlak: “Ons initiatief groeide uit tot
een groepje mensen dat iets meer wilde doen, dat op
een permanente basis wilde samenkomen. In 1999
hebben we voor het eerst iets groots opgezet: de
parade van Sint-Andries. We wilden daarmee de
banden aanhalen tussen de oude volkscultuur en de
jongerencultuur in de wijk.” Het resultaat was een mix
van underground, techno, hiphop, reggae, klassieke
flamenco… een parade met wagens, voetvolk, traditionele
verenigingen zoals de harmonies enz. Naar
aanleiding van die stoet is de organiserende groep
hechter geworden. “En toen ontstond het idee om in
2000 een groot wijkfeest te organiseren. We doopten
het Wasweekend. Dit jaar zijn we erin geslaagd ook de
commerciële straten erbij te betrekken. Het initiatief
valt samen met de populaire Laundry Day in de trendy
Kammenstraat.”
DOELSTELLINGEN
De naam ‘wasdag’ verwijst naar de wasvrouwen van
Sint-Andries. “Vroeger was er veel contact en communicatie
tussen de mensen, onder meer als ze in de
wijk samen de was deden. Sinds er wasserettes zijn en

vooral nu zoveel mensen over een wasmachine
beschikken, is dat contact weggevallen. De mensen
missen die gesprekken; ze vereenzamen in de stad.
Wij willen het sociale en culturele leven levendig
houden.” Het cultureel wijkcentrum doet dat bijvoorbeeld
met een naaicursus. “Als zo’n groep mensen
samenkomt, gaat dat om meer dan naaien alleen, dat
is vooral ontmoeting, daar kan iets uit voortkomen.
We hebben bijvoorbeeld een workshop gehad over
juwelenontwerp. De deelnemers hebben nadien hun
realisaties hier tentoongesteld en waren erg enthousiast.
Ook zij nemen deel aan Wasdag.”
Victor Cuyt, 86 jaar, was vroeger, net als zijn vader en
grootvader, kleermaker in de wijk Sint-Andries, gespecialiseerd
in maatpakken. Hij neemt elk jaar deel aan
het wijkfeest. Dit jaar heeft hij, zoals andere jaren,
getapdanst. Maar hij werkte ook in het modeatelier en
relativeert het resultaat van dat deelproject, waarvan
hij overigens de opzet wel heel erg waardeert. “Er was
een atelier in het wijkcentrum en ik zat daar als enige
kleermaker samen met nog enkele meisjes. Van de 10
naaimachines werden er maar 2 gebruikt.” In dat
atelier mochten de mensen uit de buurt kleren
brengen om gratis te laten naaien. De kleermakers
gaven er uitleg bij. “Maar de meesten brachten draperieën;
dat heeft niets met mode te maken. Ik heb er
zelfs nog mee naar huis moeten nemen om het werk
gedaan te krijgen. Als het gratis is, zijn ze er als de
kippen bij.” Ook over een kinderatelier is hij niet zo
enthousiast: “Ze maakten snel iets van wat gordijnenstof.
Als je dat om iemand drapeert, dan is dat ook een
jurk.” Voor een echte kleermaker is dat teleurstellend.
Misschien was het met meer deskundige begeleiding
mogelijk geweest om het modeatelier doeltre¤ender in
te zetten.
MOTIVATIE
Het wijkcentrum is ervan overtuigd dat het, door de
wijkbewoners aan te zetten tot cultuurproductie, een
positieve bijdrage levert ‘in de strijd tegen de verzuring’.
Het wil de sociale en culturele netwerken
voeden en versterken en met een variërend aanbod
van methodieken en activiteiten diverse bewonersgroepen
aanzetten om een eigen invulling te geven
aan wat er in Antwerpen rond mode gebeurt. “Via het
medium mode willen we de wijkbewoners creatieve
ontmoetingskansen bieden. Zowel verenigingen,
groepen als de individuele bewoners worden ingeschakeld.
Tijdens de workshops krijgen ze de kans om
buren te ontmoeten, samen te werken en elkaar te
leren waarderen.”
VOORBEREIDING
De invulling en uitwerking van het project gebeuren
vanuit een breed wijkoverleg. Het wijkcentrum richtte
een werkgroep op om te reflecteren over het modeproject.
Na een paar gezamenlijke bijeenkomsten werd
die opgesplitst volgens specifieke doelgroepen en
onderwerpen. “Mode in de muziek was zo’n thema.
De ‘Andries-sisters’ wilden dan weer werken rond
strijdliederen, terwijl een daklozenactiecomité dacht
aan een modeshow. We hebben ook gezocht naar
artiesten uit de wijk, naar semi-professionele muzikanten
om de podia verder te vullen.”
Lieve Eyskens organiseerde en coördineerde het
project grotendeels zelf. In een eerste fase werd een
activiteitenplan opgesteld voor de periode januari tot
september 2001. Dat hield rekening met de wensen
en intenties van de diverse deelnemers.
Het project omvatte tentoonstellingen, workshops,
presentaties en ateliermomenten waarin diverse benaderingen
van mode aan bod kwamen. Het geheel zou
uitmonden in een wijkmodefeest op 8 september.
Bij zo’n feest is behoorlijk wat organisatie en infrastructuur
noodzakelijk. “Zeventien podia, dat
veronderstelt zeventien keer elektriciteit en zeventien
keer water. Bovendien moeten er nogal wat straten
worden afgesloten. Als stadsdienst hebben we goede
afspraken kunnen maken met de politie en hoefden
we ook niet te betalen voor de service. Een privé-vereniging
zou het wellicht moeilijker hebben.”
HOOFDSTUK 3
101
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

CULTUREEL WIJKCENTRUM SINT-ANDRIES
102
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
ACTUELE VOLKSCULTUUR
Volkscultuur is voor Lieve Eyskens vooral een informele
aangelegenheid: “Hier gaat het volgens mij om
een cultuur die voortkomt uit het verwaterde traditionele
verenigingsleven, dat nu op een of andere manier
nieuw leven wordt ingeblazen. Je kunt dat zelfs vrij
letterlijk interpreteren. Recent werd in de wijk een
klein muziekschooltje opgericht, met jonge leerkrachten.
De plaatselijke harmonie, die op sterven na
dood was, krijgt nu plots nieuwe voeding want die
leerkrachten sluiten aan. De socialistische achtergrond
van die harmonie en de traditie die ze meedraagt zijn
nu niet meer van belang. Wel belangrijk is dat er weer
mensen zijn die muziek willen spelen en dat die
aansluiting vinden bij een bestaand initiatief.” Ook de
graªticultuur op het Muntplein is volkscultuur voor
Lieve Eyskens: “De mensen die zich ginds in woonwagens
willen vestigen en daar iets artistieks willen
brengen… dat is een stuk van de wijk. Voor mij is dat
ook volkscultuur. Het is namelijk geen cultuur die
gepromoot wordt met folders of brochures. De hiphop
hier illustreert dat. Daar zijn kerels bij die doorbreken,
die in heel Vlaanderen bekend worden. Maar als ze
hier spelen, doen ze dat gratis. Volkscultuur is deels
de subcultuur waar je als individu of groep bij behoort.
De andere cultuur is gemaakt om te consumeren.”
Voor Eyskens is actuele volkscultuur een stedelijke
kwestie. “Mensen komen en gaan in deze wijk, veel
sneller dan pakweg in een dorp in West-Vlaanderen.
Ook daar zie je vast nieuwe verenigingen ontstaan,
maar hedendaagse volkscultuur heeft zeker met de
dynamiek van stedelijkheid te maken.”
CULTUUR EN CULTURELE ACTOREN
Eyskens onderscheidt volkscultuur en burgerlijke
cultuur. “Als ik het programma van een doorsnee
cultureel centrum bekijk, dan is dat voor veel mensen
niet interessant. Er staan namen in die de mensen
niet kennen. Dat is een ander soort cultuur. Als je met
die mensen zelf werkt, kun je proberen iets te brengen
op basis van hun artistieke achtergrond. Dat is kwalita-
tief misschien niet hoogstaand, maar wel van henzelf.
Zoiets is natuurlijk moeilijker dan de brochure van
een boekingskantoor erbij te nemen en maar te
beginnen programmeren, zoals dat vaak gebeurt. Maar
dat kan toch de bedoeling niet zijn.”
De rol van het cultureel wijkcentrum is die van intermediair.
Zijn activiteiten zijn vooral ondersteunend.
“Daarnaast willen we de contacten tussen groepen
onderhouden en proberen de mensen te laten samenwerken.”
Het wijkcentrum zit tussen buurtwerking en
cultureel centrum in. “We maken een combinatie van
eigen programmering enerzijds en een receptieve,
logistieke ondersteuning anderzijds. We begeleiden
organisatorisch en inhoudelijk.”
Het centrum wil de diverse groepen uit de buurt
samen iets laten realiseren. Volgens Lieve Eyskens is
dat zeldzaam. In andere stadswijken werken buurtcentra
immers wel met kinderen, jongeren of senioren,
maar niet met al die groepen tegelijk en samen.
“En inderdaad, dat is niet evident. Die groepen hebben
tegenstrijdige belangen en verschillende meningen
over inhoud. Maar op een vierkante kilometer wonen
hier 7000 mensen en die maken allemaal deel uit van
dezelfde kleine gemeenschap. Als je dan over volkscultuur
praat, gaat het over al die mensen.”
CONCLUSIE
Cultureel wijkcentrum Sint-Andries bevindt zich in
een Antwerpse wijk die door de eeuwen heen steeds
onderhevig is geweest aan snelle veranderingen. Een
wijk in de stad, maar ook een stukje echt stadscentrum
in de wijk. In hetzelfde beperkte gebied tussen
de Kloosterstraat en de Kammenstraat vind je antieken
curiosawinkels, sociale woningbouw, gerenoveerde
burgerhuizen, modepaleizen, commerciële en alternatieve
jongerenculturen, een belangrijke kerk, verscheidene
scholen, een bibliotheek en een braakliggend
graªtiplein. Geografisch precies in het midden van
deze mix, heeft het cultureel wijkcentrum Sint-Andries
de kans zich te ontpoppen als culturele en sociale
ontmoetingsplaats bij uitstek. Het samen op touw

zetten van wijkgerichte activiteiten voor en door
groepen met cultureel verschillende achtergronden is
daarom een boeiende uitdaging.” Het aanboren van
een gemeenschappelijk thema – zoals kleding en
mode – kan daarbij nuttig zijn, maar leidt niet automatisch
tot succes. Ook rijst de vraag of het aanzetten
tot actieve cultuurproductie een instrument kan zijn
tegen de zogenaamde verzuring, en of het stimuleren
van gedeelde ervaringen mensen kan leren omgaan
met verschillende posities in de samenleving.
Bovendien kan men zich afvragen of dergelijke
eenmalige evenementen blijvende sociale e¤ecten
kunnen genereren, zeker als daarin geen duidelijk
scenario aanwezig is.
Thematisch wordt in dit project het verband gelegd
met de haute couture. Maar in de praktijk is dat niet
echt een rode draad. Al is de onderlinge toenadering
en samenwerking van de bewoners een belangrijke
bonus, toch betreft het hier in essentie een thematisch
– weliswaar grootschalig – wijkfeest, met als aanloop
een ruilbeurs, doe-het-zelf-ateliers, thematische workshops
en een wedstrijd ‘ontwerp je eigen mode-T-shirt’.
De doelstelling is vooral het uitlokken van sociaal
contact en samenwerking. Daarom hoopt Lieve
Eyskens op enthousiasme, massale en jaarlijks
herhaalde deelname aan de activiteiten. Dat kan inderdaad
tot een zelfversterkend proces leiden, zowel voor
de toekomstige initiatieven als voor het samenleven in
de wijk. Maar wellicht kunnen dergelijke e¤ecten
versterkt worden door een meer doelgerichte, procesmatige
aanpak, waarbij de gevolgen van het project
minder aan het toeval worden overgelaten.
De financiële ondersteuning vanwege de Koning
Boudewijnstichting was deels bedoeld voor agogische
begeleiding, maar die taak werd intern opgenomen
door de cultuurfunctionaris en de jeugdconsulente.
Misschien was het zinvol geweest die extra steun aan
te wenden om een externe begeleider aan te trekken
met een welomschreven functie. Het organiseren van
een dergelijk grootschalig en gevarieerd initiatief is
immers niet alleen een erg zware opdracht voor één
persoon, het is ook gebaat bij de visie van een buitenstaander
als aanvulling bij de voordelen van de zeer
nauwe interne betrokkenheid die er nu reeds is.
Ondersteuning door de Koning Boudewijnstichting:
7436,81 euro
Cultureel Wijkcentrum Sint-Andries
St.-Andriesplaats 24
2000 Antwerpen
tel.: 03-248 64 96 - fax: 03-248 64 97
ccandries@cs.antwerpen.be
HOOFDSTUK 3
103
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

CULTUURCENTRUM MUZE
104
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
Circo Paradiso
Een circusachtig kunstenfestival
Circo Paradiso is een internationaal circusproject in een
speciaal daarvoor gebouwd mobiel kermisdorp op het
domein van Kasteel Meylandt in Heusden-Zolder. Behalve
voorstellingen uit de hele wereld zijn er doorlopend
straatacts, workshops en een tentoonstelling die het circus
in een bredere context plaatsen. Deze samenwerking van
cultuurcentrum Muze, de Academie Meylandt en talrijke
partners steunt op een sterke vrijwilligerswerking.
De vzw Muze - cultuurcentrum Heusden-Zolder werd
opgericht in 1974. Het cultuurcentrum heeft vier
beleidsprincipes: geïntegreerd cultuurbeleid, actief
participatiebeleid, interdisciplinariteit en een multigenerationele
aanpak. Die worden op drie manieren gerealiseerd:
in een brede programmering (theater, muziek,
beeldende kunsten), in educatieve projecten en door de
creatie van producties. De leden van de vzw zijn afgevaardigden
van de gemeenteraad en de gemeentelijke
adviesraden, een mengeling van hoog en laag
geschoolden die actief zijn in het Zolderse verenigingsleven.
Het personeel van het cultuurcentrum bestaat
uit 20 mensen. De helft werkt voltijds,
Het straalde gewoon de helft halftijds. Ze worden bijgestaan
gezelligheid uit
door een team vrijwilligers.
Het cultuurcentrum hecht veel belang
aan maatschappelijke inbedding en
organiseert liever “geen starre, passieve evenementen,
maar feestelijke gebeurtenissen die diepgang hebben
en ook inspelen op ontmoeting”, zo vertelt Tom
Michielsen, directeur van het centrum.
Het doelpubliek is heel ruim: alle inwoners van
Heusden-Zolder, alle leeftijden en alle culturen.
Daarom worden grootschalige evenementen als Circo
Paradiso gerealiseerd, waarin wordt samengewerkt met
veel partners uit diverse sectoren, van welzijnszorg tot
toerisme. “De migrantengemeenschap blijft moeilijk
bereikbaar, ook al hebben we daar partners voor: het
integratiecentrum en het OCMW. De samenwerking
staat nog niet helemaal op punt, maar de moeilijkheid
ligt ook in de doelgroep zelf.
Het cultuurcentrum betrekt culturele actoren uit moei-

lijke doelgroepen (zoals kansarmen en mindervaliden)
direct bij de producties. Zo wil het hen toch ten
minste één keer per seizoen bereiken.
De opdracht van een cultuurcentrum is cultuurspreiding.
De uitvoering daarvan is vooral een professionele
aangelegenheid. Toch probeert Muze ook semiprofessionelen
en amateurs te laten participeren in de
werking. “Wij doen ook jaarlijks met de academie een
tentoonstelling, waarvoor ikzelf de selectie maak,
samen met de plaatselijke kunstkring. Daartegenover
staan echter kunstenaars als Sam Dillemans of Fred
Bervoets”, zegt Tom Michielsen. Ouwe rotten in het
vak en lokale talenten worden rond een thema bijeengebracht
in een project. Als Roland speelt, verzorgt de
plaatselijke bluesgroep het voorprogramma. De
verhouding amateurs - professionelen is ongeveer
50/50. In het werken met amateurs kruipt echter veel
meer tijd en energie.”
EEN LEERSCHOOL
VOOR GEÏNTEGREERDE CULTUUR
Circo Paradiso was een internationaal circustheaterevenement
dat plaatsvond in de maanden april en mei
2001 in het groene domein Kasteel Meylandt, voor de
gelegenheid omgetoverd tot een kermisachtige
ontmoetingsplaats met tenten, woonwagens en een
spiegeldanspaleis. Voor dit project werkte het cultuurcentrum
Muze samen met onder meer de Academie
Meylandt, verscheidene scholen, het Belgisch
Circusarchief, het integratiecentrum, een ontwerperscollectief
en circus Picolini. Samenwerken met zoveel
partners geeft een grote draagwijdte maar is ook moeilijk.
“Circo Paradiso is een heel goede leerschool
geweest voor een geïntegreerd cultuurbeleid. We
hebben heel veel gecommuniceerd met de partners,
maar toch ook fouten gemaakt. De mensen van de
technische dienst bijvoorbeeld hebben we er te weinig
bij betrokken. En het schepencollege hadden we ook
iets meer moeten briefen”, geeft Tom Michielsen toe.
Circo Paradiso was een drieluik waarbij, volgens de
filosofie van het cultuurcentrum, educatie, program-
mering en creatie te pas kwamen. In een romantisch
kader wandelde de bezoeker door een tentoonstelling
over ‘het circus’. Die tentoonstelling werd gemaakt
door de leerlingen van de academie en door het
Belgisch Circusarchief en ging over circussen van
eigen bodem, maar ook van Azerbeidzjan, Ghana en
Australië. De bezoeker werd getrakteerd op straattheater,
op een mobiel muziekensemble of stapte de
nostalgie van het spiegeldanspaleis binnen.
Schoolkinderen werden gedurende één dag ondergedompeld
in het circusleven. Circo Paradiso was een
feest voor groot en klein. De centrale doelstelling van
het festival was het circus in een bredere context
plaatsen en de relatie aantonen tussen circus, straattheater
en kermis. Het uitgangspunt was het Belgische
familiecircus Picolini, dat in opdracht van het festival
een nieuwe productie maakte, met professionele muzikanten
van gezelschappen als Cro-Magnon en
Walpurgis en een regisseur uit de theaterwereld, Vital
Schraenen.
De promotiecampagne van Circo Paradiso was een
belangrijk aandachtspunt. Een programmafolder en
aªches werden in heel Vlaanderen verspreid, zodat
het publiek, niet alleen uit de directe omgeving, maar
uit het hele land en zelfs uit het buitenland
toestroomde. Er werd ook reclame verspreid op bieren
postkaartjes. Bovendien was er een mediacampagne
en een website. Verder bleek ook mondelinge
reclame heel belangrijk. Het project kreeg steun van
gemeente, provincie, Vlaamse overheid en Koning
Boudewijnstichting. Het kostte in het totaal ongeveer
450.000 euro en de inkomsten bedroegen zowat
370.000 euro.
ONTSTAANSGESCHIEDENIS
Aan de oorsprong van dit project staat Paul Boudtsen,
een vriend van Tom Michielsen. Boudtsen heeft een
adviesbureau inzake culturele producties. Hij kwam
toevallig in contact met circus Picolini, een typisch
familiecircus: vader en moeder trekken met vijf
kinderen van dorp tot dorp. Ze beleven de harde
HOOFDSTUK 3
105
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

CULTUURCENTRUM MUZE
106
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
realiteit van het circusbestaan iedere dag.
Picolini is op zoek naar nieuwe vormen van publiekswerking,
bijvoorbeeld met schoolprojecten. Men trekt
een week lang naar een school. Daar worden alle
kinderen in alle lessen bij het circus betrokken.
Paul Boudtsen bracht de familie in contact met het
cultuurcentrum Muze. En zo ontstond het idee om
een educatief project op te zetten waarin de rollen
omgekeerd zouden worden: de scholen zouden naar
het circus komen in plaats van vice versa. “Uiteindelijk
is het project nog veel verder verruimd: er werd een
hele infrastructuur neergezet, circusgezelschappen uit
de hele wereld werden uitgenodigd om naar dit nomadisch
circusdorp te komen. Zo groeide Circo Paradiso
uit tot een groot circusachtig kunstenfestival.”
METHODE
De eerste stap is het smeden van banden met het
maatschappelijk werk, met seniorenorganisaties,
toerisme, scholen, culturele instellingen enz. Op die
manier worden alle segmenten van de bevolking
bereikt. Daarna komt het artistieke luik: een stevig
programma dat goed gefundeerd is, trekt veel vrijwilligers
aan die zo een zinnige vrijetijdsbesteding vinden.
De doestellingen worden nauwkeurig vastgelegd en
gekoppeld aan een strak financieel, technisch en infrastructureel
beleid.
De balans tussen het artistieke en het sociale is
belangrijk. “Maar als je echt een goede slaagkans wilt,
dan komt het sociale op de eerste plaats,“ vindt Tom
Michielsen. “Als er een goed sociaal netwerk is en een
gezellige sfeer, dan kunnen mensen op artistiek
niveau heel veel aan. Want wij hebben dingen getoond
die toch niet evident waren, Indische trancemuziek en
dergelijke.”
Er komt overigens een vervolg op Circo Paradiso
waarin de vriendschapsbanden die ontstaan zijn
tijdens het festival worden uitgediept en verder wordt
gewerkt aan een geïntegreerd cultuurbeleid met veel
partners. “Naar aanleiding van de wereldkampioenschappen
wielrennen willen we in 2002 het wiel als
thema nemen. Wielrennen is typische volkscultuur,
daar zijn prachtige dingen mee te doen” verklapt Tom
Michielsen.
INSPIRATIE
Michielsen zegt uitdrukkelijk niet te willen vervallen
in Bourdieu-termen die een onderscheid maken
tussen elitaire en populaire cultuur. Die termen
hebben het voordeel van de duidelijkheid: ze bakenen
de dingen af, vooral ook omdat Bourdieu zeer streng
en vaak zwart-wit redeneert. Michielsen: “Ik hou meer
van cultuurfilosofen als Hans Blokland. Die heeft me
heel veel bijgebracht over actief en passief participatiebeleid.
Hij presenteert ook diverse benaderingen.” En
dan zijn er de theaterwetenschappers zoals Patrice
Pavy, Peter Sellers en Homi Baba. Die laatste spreekt
in Locations of culture over hibriditeit en heterogeniteit,
thema’s die Michielsen koestert. “Als je echt begint te
spitten in zo’n thematiek als circus, dan heb je een rijk
internationaal gegeven en daar zijn Homi Baba en
Peter Sellers ook mee bezig.”
PARTICIPATIE
In Circo Paradiso waren veel mensen uit de regio op
een actieve manier betrokken. Als deelnemer,
bezoeker of vrijwilliger. De hele Academie Meylandt
bereidde een jaar lang de tentoonstelling voor. Een
ploeg van meer dan 100 vrijwilligers hielp bij de kaartverkoop
en de catering. Een heel belangrijk aspect van
het actief participatiebeleid is volgens Tom Michielsen
gezelligheid. Mensen vinden het plezierig om pannenkoeken
te bakken of te tappen. En dat het werkte,
bevestigt ook een vrijwilliger “Circo Paradiso had zijn
aantrekkingskracht, het straalde gewoon gezelligheid
uit. Er waren kinderen aan het jongleren en tussen de
terrasjes liepen muzikanten door. Ik denk dat dat het
publiek wel bereikt heeft.”
Gezelligheid en diepgang gaan voor Tom Michielsen
samen. De goede sfeer maakt dat de deelnemers overtuigd
raken van de zin van het evenement.

MAATSCHAPPELIJKE DIMENSIE
De maatschappelijke dimensie van dit project werd in
de eerste plaats heel lokaal ingevuld. Door de samenwerking
met zoveel partners die op hun beurt met
heel veel mensen werken, wordt “de polsslag van de
maatschappij gevoeld”, vindt Tom Michielsen.
Het lokaal-maatschappelijke was het vertrekpunt van
dit project, maar toch werd er ook gezocht naar een
bovenlokaal maatschappelijk engagement. Zo werden
de problemen van circussen toegelicht op een
studiedag, waar de politie, boze buren en dierenrechten
aan bod komen en ook de thematiek van het
nomadenbestaan.
In de teksten over het project wordt circus tegenover
individualisering en onverdraagzaamheid geplaatst.
Ook wordt het thema in verband gebracht met
migratie- en vluchtelingenproblematiek. In de praktijk
was daar niet zoveel concreets van te merken, maar
Tom Michielsen vindt wel dat het publiek die brede
context toch meekrijgt via de communicatie, het
programma en de actieve participatie, (bijvoorbeeld in
de workshops voor migrantenkinderen). Bovendien is
ook in de publiekswerving een maatschappelijke
dimensie aanwezig, door bijvoorbeeld gehandicaptenverenigingen
uit te nodigen.
VISIE OP CULTUUR EN CULTURELE ACTOREN
Het nieuwe decreet op de cultuurcentra somt veel
actoren van het culturele veld op. Omdat het cultuurcentrum
Muze uitgaat van een sociaal-culturele visie,
steunt het in het lokale netwerk op nog meer actoren.
Alle mensen of instellingen die met of voor het
publiek werken rond zinvolle vrijetijdsbesteding en
bijdragen tot welzijn, doen voor Tom Michielsen aan
cultuur. Ook een OCMW, een academie, een
toeristisch informatiepunt, behoren daarbij. De taak
van het cultuurcentrum bestaat erin een zinvol cultureel
aanbod samen te stellen in samenwerking met
partners die als bemiddelaars kunnen optreden naar
bepaalde doelgroepen.
VISIE OP VOLKSCULTUUR
In de brochure van Circo Paradiso wordt circus een
voorbeeld van authentieke en universele volkscultuur
genoemd. De term ‘volkscultuur’ is trouwens prominent
aanwezig in de verantwoording van dit project.
Tom Michielsen heeft daar goede argumenten voor,
die ook een nieuw licht werpen op dat moeilijk te
hanteren begrip.
Het volkse van volkscultuur betekent voor hem dat het
door heel veel mensen gesmaakt wordt. Niet alleen zij
die kaas gegeten hebben van cultuur, maar het grote
publiek dat op het marktplein samenkomt en feest, de
mensen die zich daar ontspannen en elkaar
ontmoeten. Volkscultuur verenigt mensen en heeft
volgens Michielsen per definitie een zeer grote doelgroep.
Circo Paradiso, biedt, net als veel andere organisatoren,
de combinatie van lekker eten en drinken en
feest voor jong en oud. En juist zulke projecten zitten
volgens Michielsen in de lift. “Een tiental jaar geleden
waren er alleen maar de pretparken, dat is ook een
boom geweest. Nu zien we een zeer sterke groei van dit
soort festivals.”
Maar Circo Paradiso gaat verder. Volkscultuur spreekt,
volgens Tom Michielsen, het publiek niet alleen aan in
het hier en nu, maar biedt ook een historische
voedingsbodem. Circus heeft een rijke traditie.
Theoretisch is het ontstaan in de 18de eeuw, maar het
gaat terug op veel oudere vormen van vertier: carnaval,
commedia del arte… De nar, bijvoorbeeld, is een eeuwenoude
figuur en er zijn nog veel meer archetypes in
het circus verenigd. In Circo Paradiso worden al die
facetten weer bijeengezocht. Actualisering van volkscultuur
kan dan ook betekenen dat juist de geschiedenis
van de volkscultuur wordt weergegeven, hoe
contradictorisch dat ook mag klinken. “Circus is de
afgelopen jaren opnieuw populair geworden. Maar om
het te kunnen interpreteren is kennis van de traditie
en de context belangrijk. “
Actualiseren gebeurt ook door bezoekers aan hun
eigen verleden te herinneren. “We hadden een spiegeldanspaleis
staan uit 1920. Oudere mensen kennen dat
HOOFDSTUK 3
107
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

CULTUURCENTRUM MUZE
108
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
nog. Voor hen is dat een aanleiding om daarover te
vertellen. Volgens Tom Michielsen heeft volkscultuur
veel met vertellen te maken.
Circus is universele volkscultuur en daardoor bijzonder.
Dat heeft volgens de bezieler van Circo Paradiso te
maken met het feit dat het vooral een lichamelijke
kunst is. “Er zijn circusgezelschappen in Latijns-
Amerika, in Afrika, in Azië… Allemaal gaan ze op een
eigen manier met het lichaam om. En dat maakt het
juist interessant, dat het fenomeen niet alleen een
historische achtergrond heeft, maar ook geografisch
zeer verspreid is.” Daardoor zegt het iets over mensen
in het algemeen. De voorstelling Eh voilà nog meer circ,
met kinderen van verschillende nationaliteiten, ging
daarop in. Er werd bijna niet gesproken.
In vorige projecten van Muze werd volkscultuur traditioneler
geïnterpreteerd: “in de zin van eigenheid en
identiteit, maar dat wordt een beetje gevaarlijk,“ vindt
Michielsen. Volkscultuur, gericht op een volk binnen
bepaalde grenzen, krijgt dan iets homogeens. En daar
heeft hij het moeilijk mee. Volkscultuur gaat inderdaad
vaak over clichés, maar die bestaan alleen in de
ogen van buitenstaanders. Typische dingen worden
dan uitvergroot. Michielsen: “Door op een iets diepere
manier met die volkscultuur om te gaan, komen soms
heel andere dingen boven. Met La dolce vita (een
project over Italië) waren hier niet alleen de pasta’s,
maar ook andere gerechten, zoals de aristocini en de
panoteca en ook op muzikaal vlak gingen we buiten
het traditionele: Batistuti bijvoorbeeld, dat is de John
Lennon van Italië.”
De term cultuur van het dagelijkse leven mist voor
Michielsen het aspect actualisering. Het gaat alleen
over hier en nu. Populaire dingen zijn volgens hem
trouwens niet alledaags. Een heel belangrijk aspect in
volkscultuur is verwondering. Daarom gaan mensen
graag naar circusvoorstellingen: om geconfronteerd te
worden met de grenzen van een menselijk lichaam.
“Het spektakel van plooimeisjes, die hun benen in
hun nek leggen en nog een paar pirouetten draaien...
Dat is spektakel. Er wordt iets getoond dat niet
normaal is, niet alledaags. Volkscultuur als de cultuur
van het alledaagse: daar zit iets contradictorisch in.
Volkscultuur is in een vertrouwde omgeving opmerkelijke
dingen meemaken,“ besluit Michielsen. Hij is
een fan van fanfares, straattheater en commedia del
arte, omdat die artiesten door de straten lopen of op
het marktplein staan. “Dat is cultuur die naar mensen
toe gaat: de omgekeerde beweging. Een gemeenschap
creëert altijd wel een plek waar die dingen kunnen
gebeuren. Elke stad of dorp heeft daar wel een plein
voor.”
CONCLUSIE
Brede, goed uitgewerkte partnerschappen en vrijwilligerswerking
gaven dit project heel sterke, lokale
wortels. Een zeer aantrekkelijk programma en veel
reclame zorgden voor regionale en zelfs nationale
uitstraling. De maatschappelijke dimensie was vooral
plaatselijk: het project creëerde nieuwe samenwerkingsverbanden.
Het verband met migratie en vluchtelingen,
waarvan sprake bij de indiening voor de
campagne, was niet echt uitgewerkt, maar wel impliciet
aanwezig in de programmering en de werking.
Circus heeft een dialectische relatie met het dagelijkse
leven. Het is een kunst die beheerst wordt door een
heel klein segment van de bevolking, namelijk circusartiesten,
die als rondtrekkend volk een marginale
plaats in de maatschappij innemen. De toeschouwers
kijken in verwondering naar het spektakel dat ver van
hen afstaat, al zijn ze dicht bij huis in een tent op het
marktplein. Deze vorm van volkscultuur wordt door
heel veel mensen gesmaakt, maar men kan zich
afvragen of het daarom ook universele volkscultuur is,
stelt de initiatiefnemer. ‘Volk’ betekent in dit geval
vooral een breed publiek.
Een risico van dit project, en ook van andere populaire
festivals, is dat het zich vooral gaat richten naar een
consumerende massa die niet echt cultureel partici-

peert, maar vooral geniet van de sociale ontmoeting en
de gezelligheid. Op zich is daar niets mis mee, maar
voor de organisatoren moet het wel een bewuste keuze
zijn. Het ene sluit trouwens het andere niet uit. De
initiatiefnemers programmeerden ook workshops en
een tentoonstelling, zodat het publiek werd gestimuleerd
om actief deel te nemen aan de nieuwe betekenisgeving
van het circus vandaag.
De visie dat actualisering vooral contextualisering is,
biedt veel mogelijkheden. Het combineren van
kermis-, straattheater- en circuselementen kan inderdaad
een nieuw licht werpen op tradities.
Actualisering gaat dan hand in hand met historisering.
Door terug te gaan naar de wortels worden clichés
opnieuw interessant. De programmering van Circo
Paradiso illustreerde dat.
Die actualisering ook omzetten in een artistieke
creatie, vergt echter veel werk. Het is een project op
zich. Een brede programmering combineren met
eigen artistieke creaties is misschien te hoog
gegrepen. Het door de initiatiefnemer bedachte
verband tussen volkscultuur en lichamelijkheid biedt
in elk geval interessante perspectieven.
Misschien kunnen thema’s zoals wielrennen, die
dichter bij het dagelijkse leven staan en dus meer kans
bieden op participatie, in de toekomst nóg opmerkelijke
resultaten geven.
Ondersteuning door de Koning Boudewijnstichting:
9915,74 euro
Cultuurcentrum Muze
Dekenstraat 40
3550 Heusden-Zolder
tel.: 011-53 31 24
info@muze.be
HOOFDSTUK 3
109
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

CULTUURCENTRUM BELGICA
110
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
Duik in
de Dender
Een kunstenaar confronteert het museum
met actuele diversiteit
In Dendermonde wil het Cultuurcentrum Belgica de
bezoekers van de Stedelijke Musea een meer genuanceerde
kijk bieden op de eigen culturele identiteit en op het
gaandeweg gemanipuleerde collectieve geheugen. Daartoe
werd de hulp ingeroepen van kunstenaar Nilton Moreira
da Silva. Hij hield de presentatie van de erfgoedcollectie in
de Stedelijke Musea kritisch tegen het licht en trachtte
aansluiting te vinden bij de huidige maatschappelijke
diversiteit.
Cultuurcentrum Belgica vzw werd in 1996 opgericht
door de stad Dendermonde. De stad brengt personeel,
werkingsmiddelen en infrastructuur in. De vzw bepaalt
zelf de inhoudelijke werking. Het Cultuurcentrum
heeft 17 mensen in dienst, die samen het equivalent
vormen van 11 voltijdse krachten. Belgica situeert zich
in de sector van de culturele centra. In zijn werking
ligt de nadruk op podiumkunsten en in mindere mate
op tentoonstellingen, vormingswerk en sociale
projecten.
Het Cultuurcentrum wil een gevarieerd aanbod
brengen voor Dendermonde en
zijn hinterland. Naast de ‘normale’
Dat erfgoed werd
programmering probeert het
weer van henzelf
centrum elk jaar een project op te
zetten dat ruimer werkt. Natuurlijke
vijanden? en Halqa, respectievelijk in 1999 en 2000,
waren projecten waarbij enerzijds de participatie van
allochtone jongeren werd beoogd en anderzijds de
beeldvorming over cultuur en culturele identiteiten
kon worden bijgesteld. Voor Natuurlijke vijanden? werd
de 900ste verjaardag van de eerste kruistocht naar
Jeruzalem aangegrepen om met tentoonstellingen,
workshops, optredens en lezingen te peilen naar de
kloof die nog steeds gaapt tussen de Westerse wereld
en de Arabisch-islamitische. Met deze projecten wil
Cultuurcentrum Belgica een breed publiek aanspreken
én bij de actie betrekken. Krist Biebauw, directeur van
het Cultuurcentrum Belgica: “Men verwart vaak
aandacht voor een brede laag van de bevolking met
populisme. Dat is jammer. We proberen in alles wat

we ondernemen de kwaliteit hoog te houden, maar we
zorgen er ook voor dat we al van in een vroeg stadium
in contact treden met het publiek. We nodigen
mensen uit om actief te participeren zodat ze het
gevoel krijgen dat het project ook van hen is.”
Voor de jaarlijkse bijzondere projecten volstaat de
ondersteuning door de stad Dendermonde niet. Krist
Biebauw: “Wij gaan ervan uit dat we zelf een substantieel
bedrag op tafel kunnen leggen en vragen dan
bijkomende (en noodzakelijke) subsidies aan. Dat is
een risico, want als er dan geen subsidies volgen, kan
dat tot serieuze financiële katers leiden.”
DODE CULTUUR LEVEND MAKEN
Met het project ‘Duik in de Dender’ wil
Cultuurcentrum Belgica de kloof dichten tussen de
erfgoedcollectie in de Stedelijke Musea en de huidige
culturele diversiteit. De erfgoedcollectie en haar
presentatie in het Stedelijk Museum appelleren
immers nauwelijks nog aan de maatschappij van
vandaag. De collecties zijn indertijd ook geconcipieerd
vanuit een Westerse kijk op het verleden, die niet meer
in overeenstemming is met de steeds mondialere
samenleving. Krist Biebauw: “In zo’n museum komt
weliswaar een stuk volkscultuur terecht, maar die gaat
daar dood. Het is de bedoeling de band te herstellen
tussen die historische cultuur van een stad en haar
actuele bewoners: ‘dode’ cultuur weer levend te
maken.”
Nilton Moreira da Silva, die zichzelf omschrijft als een
kunstenaar die niet bezig is met kunstproductie maar
met de culturele dimensie van sociale processen, werd
uitgenodigd om de tweespalt tussen heden en
verleden op te he¤en. Voor hem is de erfgoedcollectie
onlosmakelijk verbonden met haar omgeving en met
de ‘echte’ eigenaars ervan. Daarom koos hij voor een
intense samenwerking met enkele Dendermondenaars.
De tentoonstelling werd het resultaat van samenwerking
tussen de kunstenaar, de participanten en het
Stedelijk Museum zelf. Dat laatste was bereid ver mee
te gaan in de visie van de kunstenaar. Omdat het
proces even belangrijk was als het resultaat, werd het
op video opgenomen. Medewerkers van de regionale
omroep Kanaal 3 stonden het cultuurcentrum hierin
bij en zonden de beelden uit. Tijdens de tentoonstelling
werden ze ook vertoond in het museum.
Behalve deze tentoonstelling werd er, voor een meer
gespecialiseerd publiek, ook een studiedag georganiseerd
over de plaats van het museale erfgoed in de
maatschappij van vandaag.
ONTSTAANSGESCHIEDENIS
Zoals bij de twee vorige projecten die gericht waren op
beeldvorming over allochtonen, zo wilde het CC
Belgica nu de beeldvorming over culturele identiteit
centraal stellen. Krist Biebauw: “Het project is
ontstaan tijdens Halqa. Maar deze keer was de
erfgoedcollectie het onderwerp. Het historisch erfgoed
is nog sterk aanwezig in Dendermonde en ook in zijn
musea. Die uitgebreide collectie heeft echter niets
meer te maken met de veelzijdigheid van onze samenleving.
Dat was het uitgangspunt.”
De voorbereiding ging van start in mei 2000. Bij de
vorige projecten had het centrum ervaren dat het
belangrijk is de diverse partners van bij het begin bij
het initiatief te betrekken. Evidente partners waren de
Stedelijke Musea van Dendermonde, waar het culturele
verleden van Dendermonde bewaard en gedocumenteerd
wordt en waar de voorbereiding en de
tentoonstelling zelf plaatsvonden. De inzet en de
kennis van conservator Aimé Stroobants waren voor
dit project onontbeerlijk.
Om het uitgangspunt van de tentoonstelling – de
afwezigheid van de huidige maatschappelijke diversiteit
in de erfgoedcollectie van de musea – mee te
ondersteunen werd een beroep gedaan op Hoofdstuk
27. Deze organisatie is een door de minister van
Cultuur erkend steunpunt voor culturele diversiteit in
de kunsten en heeft al eerder projecten met dat thema
begeleid. De inbreng van het publiek was een essentieel
element in de hele opzet van het project. Omdat
het CC noch de musea hierin ervaring hadden, werd
HOOFDSTUK 3
111
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

CULTUURCENTRUM BELGICA
112
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
een externe deskundige aangezocht. De keuze viel op
Rudy Cleemput die als productieverantwoordelijke in
de theaterwereld (Kunstencentrum Vooruit, Victoria,
Toneelgroep Ceremonia) en als begeleider van jongerenprojecten
(voor o.a. CC Hamme en CC Belgica)
ervaring had in het stimuleren en begeleiden van
mensen in een artistiek proces. Bijkomend pluspunt
was dat Rudy Cleemput zelf in Dendermonde woonde.
MDM Media werd bij het project betrokken als
communicatiedeskundige, terwijl Anneke Lippens,
museumconsulente van de provincie Oost-Vlaanderen
werd aangetrokken wegens haar ervaring met projectwerking
binnen musea.
De uitwerking van het artistieke proces werd in
handen gegeven van een kunstenaar. De keuze van
deze kunstenaar was erg belangrijk omdat het hele
project zou staan of vallen met deze persoon. Eerst
werd gepraat met Sven ‘t Jolle die eerder onder meer
gewerkt had rond de sluiting van Renault Vilvoorde.
Daar vergeleek hij de aªches en wervingscampagnes
van Renault in de jaren ‘60 met de gebeurtenissen
rond de sluiting. Lieve Van Cauwenberge, cultuurfunctionaris
van CC Belgica: “Hij kijkt naar de maatschappij
van vandaag, hoe die veranderd is, hij kijkt
naar de diverse culturen die de maatschappij maken…
Samenwerking met hem leek dus interessant. Op het
laatste moment is hij echter uit het project gestapt
omdat hij aan een ander, voor hem wellicht interessanter
project kon meewerken. Dat zette wel even een
domper op het project.”
Plots moest het CC dus op zoek gaan naar een andere
kunstenaar. Via hoofdstuk 27 kwamen ze terecht bij
Nilton Moreira da Silva. Door het afhaken van Sven ‘t
Jolle bleef er voor de praktische realisatie van het hele
project niet meer dan drie maanden over. De initiatiefnemers
zeggen zelf dat dit veel te kort was om het
project uit te werken zoals oorspronkelijk bedoeld.
De tentoonstelling vond plaats van 2 februari tot 25
maart 2001, de studiedag op 19 maart.
METHODE EN PARTICIPATIE
Van de kunstenaar werd verwacht dat hij een proces
op gang zou brengen waarin erfgoed, het publiek en
het museum een rol speelden. Met Nilton Moreira da
Silva koos men voor een buitenstaander (hij is
Braziliaan en woont momenteel in Utrecht) die niet
vertrouwd was met de situatie in Dendermonde en
daardoor een heel frisse kijk had op de dingen. Voor
de gevraagde inbreng van het publiek kon Nilton
Moreira da Silva ervaring voorleggen uit projecten die
hij eerder realiseerde. Voor de tentoonstelling oh my
god (Eindhoven 2000) waren interviews het uitgangspunt.
Nilton Moreira da Silva haalde voor dit project enkele
objecten uit de bestaande erfgoedcollectie en gaf ze in
handen van hun erfgenamen. Hij koos ervoor met een
beperkte groep van 10 personen te werken. Samen
met Rudi Cleemput zocht het CC Belgica die uit. Krist
Biebauw: “Eerst hebben we gekeken hoe
Dendermonde wat betreft bevolking in elkaar zit en
daar hebben we een raster van gemaakt. Dan hebben
we mensen gekozen die beantwoordden aan dat
profiel en die zijn we gaan opzoeken. Deze mensen
dienden niet alleen te passen in het profiel, ze
moesten bij voorkeur ook een beetje bekend zijn in
Dendermonde. Op die manier zouden ze de uitstraling
van het project vergroten en bewoners nieuwsgierig
maken.”
Da Silva nam vervolgens samen met deze tien mensen
en met conservator Stroobants een kijkje in het
museum. Anders dan bij een gewoon museumbezoek
mochten de mensen voorwerpen aanraken. Ze konden
ook vragen stellen. Uiteindelijk werd hen verzocht uit
de collectie één voorwerp te kiezen. De kunstenaar
voerde daarna met elk van hen een gesprek over het
object en hun keuze. Met de conservator sprak hij over
de geschiedenis van de objecten. Lieve Van
Cauwenberge: “Vanuit die gegevens is hij vertrokken
om met elk van de gekozen objecten een installatie te
maken – dus niet meer vertrekkend vanuit de geschiedenis,
maar vanuit het verhaal van de mensen. Zo was

er een mevrouw die een heel klein lepeltje had uitgekozen.
Nilton Moreira da Silva heeft dat lepeltje dan
omringd met alle andere heel kleine voorwerpen in
het museum.”
Behalve de tien mensen die aan het project
meewerkten, wilde de kunstenaar ook de andere bewoners
van Dendermonde bij het project betrekken. Dat
probeerde hij met een postercampagne. Er werden
aªches verspreid met foto’s van de participanten in
duikhouding. Het was de bedoeling nieuwsgierigheid
te wekken in Dendermonde en de drempel van het
project te verlagen door de aanwezigheid van
vertrouwde personen of personen met wie men zich
kon identificeren.
Tijdens de tentoonstelling werden ook workshops
aangeboden voor jongeren. Lieve Van Cauwenberge:
“Voor de hoogste graad van het secundair onderwijs
ontwikkelde Nilton Moreira da Silva een workshop
met als doel erfgoed te creëren voor later. Na een
bespreking van het project, gingen de leerlingen op
stap om zichzelf te fotograferen met een voorwerp
waarvan zij vonden dat het bewaard moest blijven voor
later. De foto’s van de workshops werden opgeborgen
in een kistje en verstopt. Ooit komen ze misschien als
vondst in het museum terecht. De leerlingen waren
heel enthousiast over deze workshop en kregen een
duidelijk beeld over hoe een voorwerp in het museum
kan belanden en hoe erfgoed kan ontstaan. De workshops
voor de lagere school, die door een stagiair
sociaal-cultureel werk werden ontwikkeld, waren gebaseerd
op een soortgelijk concept. De actieve participatie
rond het thema ‘erfgoed’, dat vrij abstract is voor
zo’n jong publiek, leek de ideale manier om hen dit
begrip uit te leggen.”
VISIE OP VOLKSCULTUUR
Krist Biebauw: “Het begrip volkscultuur blijft moeilijk,
zeker hier in Vlaanderen waar dat nog altijd geassocieerd
wordt met ondemocratische politieke partijen,
zangfeesten en dergelijke. Maar volkscultuur is een
veel breder begrip. Wij zijn daarmee bezig, ook in
onze dagelijks programmering, maar niet noodzakelijk
alleen met Vlaamse volkscultuur. Wij focussen ook
heel erg op wat gemeenzaam ‘wereldmuziek’ wordt
genoemd. Daarin zit heel wat etnische en traditionele
volksmuziek, levende volkscultuur van elders. Een deel
van het probleem is dat de oude volkscultuur nog zo
weinig banden heeft met vandaag dat het heel elitair
wordt daarmee bezig te zijn. Slechts een elite is geïnteresseerd
in oude volksmuziek terwijl de doorsnee
mens naar de deuntjes op Radio 2 luistert. Je krijgt
dus de contradictie dat volkscultuur iets voor hoger
opgeleiden wordt. De definitie van volkscultuur heeft
dus ook met tijd en context te maken. Gaat het over de
volkscultuur van vroeger of is er nu een andere volkscultuur:
van bijvoorbeeld soaps met bekende acteurs
die in de zomer optreden op de dijk in Oostende?
Volgens mij is dat laatste de volkscultuur van nu.
Misschien moet je de ‘actuele volkscultuur’ dan ook zo
bekijken: als wat er nu leeft bij het volk. En dat zouden
dan wel eens heel vreemde, heel on-Vlaamse zaken
kunnen zijn. De problematiek heeft ook te maken met
globalisering. De gewone mensen zijn gekoloniseerd
door bijvoorbeeld de Angelsaksische muziek. Dat heeft
niets meer te maken met de oorspronkelijke volkscultuur.
Maar het is misschien wel een nieuwe volkscultuur
aan het worden. En weer kijken we erop neer
omdat het niet hoogstaand is.”
MAATSCHAPPELIJKE DIMENSIE
De kloof die normaal bestaat tussen een ‘elitair’
museum en het publiek werd door dit project wat
kleiner. Lieve Van Cauwenberge: “Door de voorwerpen
letterlijk in de handen van gewone mensen te duwen,
werd dat erfgoed echt weer van henzelf. De drempel
werd verlaagd door de mensen zelf te laten kiezen,
zonder criteria op te leggen. Ze mochten iets kiezen
omdat ze het mooi vonden en er hun eigen verhaal bij
konden maken. Dat hoefde geen bestudeerde keuze te
zijn.”
Tien herkenbare mensen gingen een engagement aan.
Ze kozen een voorwerp uit het museum en zijn
HOOFDSTUK 3
113
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

CULTUURCENTRUM BELGICA
114
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
daarmee ook op aªches in de hele stad verschenen.
Het ‘elitaire’ van de tentoonstelling werd geneutraliseerd
doordat iedereen wel iemand van deze mensen
kende. Dat bleek ook uit het aantal bezoekers dat veel
hoger was dan bij een normale tentoonstelling met
hedendaagse kunst. Het gebruikelijke publiek van
dergelijke tentoonstellingen was dan weer veel minder
sterk aanwezig. Het initiatief werd door de mensen
echt ervaren als een Dendermonds project.
De impact van zo’n project is volgens de organisatoren
moeilijk in te schatten, maar uit vorige initiatieven
blijkt toch dat mensen achteraf geïnteresseerd blijven
in wat het CC onderneemt.
De initiatiefnemers hadden ook gehoopt dat er iets van
het project in de werking van het museum zou
binnensluipen, maar dat zal pas op langere termijn
blijken. Tijdens het project nam het museum wel een
wat afwachtende houding aan, zonder zelf veel in te
brengen. Een positief punt is echter dat vanuit het
museum de vraag kwam om aan een volgende tentoonstelling
mee te werken en de programmering van het
CC aan die lopende tentoonstelling aan te passen.
CONCLUSIE
Het initiatief om de wat ingedommelde erfgoedcollectie
van een stad op een andere manier te bekijken is
op zich erg waardevol. Het kan duidelijk maken hoe
een eenzijdige kijk op het verleden de hedendaagse
blik kan beïnvloeden.
Hoewel het project inspeelt op de sterke band die in
Dendermonde nog bestaat met het collectieve verleden
(de nog steeds levendige belangstelling voor de mythe
van het Ros Beiaard bijvoorbeeld), kan dit soort project
makkelijk uitgebreid worden naar andere collecties in
Vlaanderen.
Ook het initiatief om de uiteindelijke uitwerking van
het concept in handen te geven van een kunstenaar
verdient navolging. De keuze voor een kunstenaar
wiens methode er niet op gericht is tot een hermetisch
resultaat te komen, maar die de interactie en de
context het proces laat bepalen, lijkt gegrond.
Toch is het net de wat verstoorde samenwerking met
de kunstenaar die maakte dat het project niet helemaal
is geworden wat de initiatiefnemers ervan hadden
verwacht. Krist Biebauw: “We hebben een kunstenaar
geselecteerd die zover mogelijk af stond van heel die
traditie, zodat hij een heel frisse blik op het gebeuren
kon werpen. Maar dat leverde toch ook wel praktische
problemen op: de kunstenaar woont in de buurt van
Utrecht en gaf geen blijk van een al te grote mobiliteit.
Er blijkt ook een verschil te bestaan tussen Nederland
en Vlaanderen in de perceptie van dit soort projecten.
Zij hebben veel grotere budgetten en deze kunstenaar
bleek vrij zakelijk ingesteld. Zijn engagement ging ook
niet zover als verwacht en als hij oorspronkelijk had
laten uitschijnen. Dat gaf toch wel problemen. Bij zo’n
project moet de kunstenaar meer aanwezig zijn, zich
meer inlaten met de mensen.”
De initiatiefnemers zeggen zelf dat het beter ware
geweest de kunstenaar vanaf het begin duidelijk te
maken wat precies van hem werd verwacht. Als dat
anders was aangepakt, had het project volgens hen
veel meer diepgang kunnen krijgen.
Ondersteuning door de Koning Boudewijnstichting:
7436,81 euro
Cultuurcentrum Belgica vzw
Kerkstraat 24
9200 Dendermonde
tel.: 052-20 26 26
ccbelgica@dendermonde.be

Identificatiekamer
Het Huis van Alijn houdt een interactieve
tentoonstelling
Onze open houding
lokt toeval uit
Met de identificatiekamer wil het Huis van Alijn de vaste
collectie van het museum op een verfrissende en interactieve
manier ontsluiten, verhalen naar boven spitten en via die
interactie met het publiek zelf extra kennis verwerven over
de getoonde voorwerpen. Het project gaat dus over
ontsluiting en communicatie maar ook over beeldvorming
rond het museum en zijn collectie.
EEN MUSEUM WORDT HUIS
Het 14de-eeuwse ‘Kinderen Alynshospitaal’, een
beschermd monument, herbergt sinds 1962 het
Gentse Museum voor Volkskunde. In 1997 droeg het
stadsbestuur het beheer van het museum over aan een
vzw. Sylvie Dhaene werd de nieuwe directeur en zij
koos resoluut voor heroriëntering en intense publiekswerking.
De nieuwe werking werd gedurende twee jaar
voorbereid en symbolisch bezegeld met een naamsverandering
in ‘Huis van Alijn’.
Het Huis van Alijn wil de communicatie over het
volkskundig cultureel erfgoed bevorderen en een
ontmoetingsforum zijn voor een ruim publiek: zowel
lokaal als internationaal. Dat publiek is uiteraard
iedereen, maar extra aandacht gaat uit naar jongeren
en allochtonen. Ze kunnen er kennismaken met een
verleden dat ze niet hebben meegemaakt. Meteen
houdt dat een confrontatie in met allerlei evoluties in
de samenleving. De collectie werd opgebouwd vanaf de
jaren ‘20 van de vorige eeuw. Vandaag groeit ze aan
dankzij schenkingen, want voor aankopen is er onvoldoende
geld. In de permanente collectie ligt de nadruk
op de Vlaamse stedelijke volkscultuur tussen 1880 en
1950. In tijdelijke tentoonstellingen worden aspecten
uit de vaste opstelling uitgediept en komen ook andere
volksculturen aan bod. Zo wordt de bezoeker uitgedaagd
om verbanden te leggen tussen heden en
verleden, tussen eigen en andere culturen.
Het museum zet ook evenementen op, zowel binnen
als buiten het museum, maar steeds met de bestaande
museumcollectie als vertrekbasis.
De Alijnploeg bestaat uit jonge historici en kunsthistorici
(twintigers en prille dertigers). De bezetting
HOOFDSTUK 3
115
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

HUIS VAN ALIJN
116
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
wisselt: in augustus 2001 liep één tijdelijk contract
reeds af; in december stopte een tweede. Vier mensen
vormen de vaste Alijnploeg. Twee daarvan zijn voltijds
voor Alijn aan de slag. Directeur Sylvie Dhaene vindt
een kleine kern van vaste medewerkers ideaal. Extra
taken worden uitbesteed.
TWAALF RAADSELS
In de identificatiekamer presenteert Alijn voorwerpen
waarvan het oorspronkelijke gebruik binnen het
museum onbekend is. Sylvie Dhaene: “We doen expliciet
een beroep op de hulp van de bezoeker. Hij wordt
uitgenodigd zijn verhaal aan het object te verbinden:
ervaringen, herinneringen, kennis en anekdotes. Die
interactie vindt eveneens plaats op onze website. Een
online-presentatie van de voorwerpen roept de sitebezoeker
op mee te werken.” Voor mensen die niet naar
het museum konden komen, was er de krant: de voorwerpen
die gedurende twaalf weken in het museum
centraal stonden, werden in dezelfde periode in De
Gentenaar gepresenteerd. Via de site en de krant
werden de verhalen ook ‘teruggegeven’ aan het
publiek.
Als eindresultaat dacht de Alijnploeg aanvankelijk aan
een publicatie met reacties van de bezoekers. Van dat
idee zijn ze teruggekomen, omdat zich andere, meer
interactieve mogelijkheden aandienden – meteen een
staaltje van de flexibele houding van het museum en
de medewerkers. Het alternatief werd een afsluitende
nocturne op 22 november, verzorgd door de
fotografiestudenten van de Gentse Academie. Ze
kenden de objecten uit de identificatiekamer een denkbeeldige
functie toe. “Het resultaat is soms bijzonder
grappig. Zo werd een antiek voorwerp om wijnflessen
van kurken te voorzien, door een student visueel
omgedoopt tot ‘schaambladaanbrenger’ bij een naaktmodel.”
De foto’s van de studenten werden in de
identificatiekamer tentoongesteld.
Als blijvend gevolg van dit project wordt een permanente
onderzoekskamer in de vaste opstelling van het
museum geïntegreerd.
ONTSTAANSGESCHIEDENIS & TIMING
Het project ontstond vanuit reflectie over de vaste
collectie van het museum. Daar zitten nogal wat voorwerpen
tussen waarvan niemand het verhaal of de
precieze functie kent. Literatuuronderzoek is vaak
moeilijk omdat er weinig echt ontsloten is. Elke heemkundige
kring heeft een eigen ontsluitingssysteem,
vaak gebaseerd op een persoonlijke visie en bijgevolg
ontoegankelijk voor buitenstaanders. Vandaar het idee
om het publiek mee te laten zoeken. Het oorspronkelijke
doel was dus louter kennis verwerven over
bepaalde voorwerpen. Nadien kwamen daar andere
doelstellingen bij. Het Huis van Alijn wil in zijn
identificatiekamer ook educatief werken. Belangrijk in
dat verband zijn de verhalen rond een voorwerp. Aan
die context wordt de hele kamer gewijd. Daar zijn de
voorwerpen te zien, samen met identificatiefiche die
zo goed mogelijk wordt ingevuld: datering, vindplaats,
oorsprong enz. De hiaten tonen het zoekproces. Wie
de kamer bezoekt, mag aanvullen. Zo wordt elke
bezoeker een partner. “We maken samen een tentoonstelling,
gaan samen op zoek naar de betekenis van
een voorwerp.”
Na acht maanden voorbereiding, gingen de tentoonstelling
en het onderzoek van start op 1 september
2001. Het project werd op dezelfde dag in De
Gentenaar aangekondigd. De krant besteedde daarna
wekelijks aandacht aan een ander voorwerp uit de
reeks van twaalf.
Ondertussen trok de Alijnploeg, voorzien van een
ko¤ertje met de ongeïdentificeerde voorwerpen, naar
bejaardentehuizen en dienstencentra. Dat gebeurde
meestal op maandag, omdat het museum dan gesloten
is. De voorwerpen kunnen dan zonder probleem
worden meegenomen.
Tegelijk werden de binnengekomen reacties verwerkt
en werd verder wetenschappelijk onderzoek verricht.
Op 22 november volgde de afsluitende nocturne met
het werk van de academiestudenten. De ‘uitslag’ van
de identificatieronde werd toen bekend gemaakt: het
publiek vernam de ware identiteit en functie van de

voorwerpen, voor zover op dat moment bekend.
Zo’n achthonderd mensen hebben daar mee naar
gezocht. Vooral senioren lieten zich gelden. Acht van
de twaalf objecten werden inmiddels geïdentificeerd.
Informatie daarover is op de website te vinden.
Ongeïdentificeerde voorwerpen blijven in de permanente
onderzoekskamer tentoongesteld, objecten
waarvan gebruik en herkomst werden achterhaald,
ruimen plaats voor nieuwe onbekende voorwerpen.
METHODE: CREATIVITEIT LOONT
Het Huis van Alijn is al enige jaren bekend om zijn
originele, soms opzienbarende acties waarin kwaliteit
en inhoud toch altijd centraal blijven staan. Waar
komen die bekendheid, en die creativiteit vandaan? Er
is uiteraard een verband: wie origineel en creatief is,
komt in de belangstelling. Maar er valt wat dat betreft
ook wat te forceren. Alijn gebruikt graag methodieken
uit andere sectoren, zoals marketing- en reclame. Kijk
maar naar de kabouterinvasies, naar aanleiding van de
tentoonstelling Mannen met baarden 2 .
Ook besteedt het museum altijd veel zorg aan de
manier waarop het zichzelf en zijn projecten presenteert.
Het tracht steeds aanknopingspunten te vinden
in de hedendaagse samenleving, denkt vanuit de
ontvanger, werkt flexibel en interdisciplinair, speelt erg
kort op de bal, betrekt ook ‘buitenstaanders’ bij de
werking (studenten bijvoorbeeld) en durft risico’s
nemen. Dat alles zorgt er ook voor dat de pers graag
en veel over Alijn bericht.
Een stap verder is samenwerking met de pers, zoals
dat gebeurde voor het identificatieproject.
Voor die bekendmaking was echter niet alleen de
krant van belang, maar ook de aanpak van de
bezoeken aan de dienstencentra, clubhuizen en
bejaardentehuizen. Daarbij werd het ‘Tupperwaresysteem’
toegepast. Met een ko¤ertje vol objecten
trokken de museummedewerkers naar die instellingen
en confronteerden de mensen daar met de voorwerpen.
Wegens groot succes doen ze dat trouwens
nog steeds. Liefst van al willen ze een busje voor die
verplaatsingen: een Huis van Alijn op wielen. Zo
kunnen ze aanwezig zijn tijdens evenementen en
festiviteiten.
Dergelijke initiatieven zijn niet louter bedoeld om te
stunten. Ze bevorderen ook de beoogde interactie met
het publiek. Om dat e¤ect nog te versterken wordt er
soms een spelelement en zelfs enige competitie aan
gekoppeld. “Denk aan de kabouters. Mensen werden
uitgedaagd om het door hen meegenomen witte exemplaar
te beschilderen en in het museum te zetten.” En
wie wil er dan niet de mooiste hebben.
Ook met het identificatieproject daagt het Huis van
Alijn het publiek op allerlei manieren uit tot participatie
en interactie. Dat kan via een gesprek met een
museummedewerker, door in het museum verkrijgbare
postkaartjes in te vullen en terug te sturen, via de
site of de krant. Deze aanpak doorbreekt het eenrichtingsverkeer
dat in veel musea gebruikelijk is.
Precies door die wisselwerking krijgt het Huis van
Alijn ook vaak suggesties van buitenaf voor nieuwe
initiatieven en randactiviteiten. “We trekken daartoe
doelbewust de straat op. Via ontmoetingen en
gesprekken stoten we geregeld op interessante ideeën
en verhalen. Onze open houding lokt het toeval uit.”
Na lancering van een project zorgt het publiek ook
voor de reality-check. Als mensen niet reageren op een
oproep in de krant of in een tijdschrift, dan scheelt er
iets. Misschien leeft het onderwerp dan niet of is er
iets mis met de aanpak.
Binnenshuis ontstaan de ideeën voor die aanpak op
elk ogenblik en overal. Het Huis van Alijn plant geen
brainstormsessies. “We praten gewoon veel met
elkaar,“ zegt Sylvie Dhaene. “We lunchen altijd samen;
we zijn continu aan het werk. Ideeën zijn een kwestie
2. ‘Mannen met baarden’ liep van 14 juli tot 2 december 2001 in het Huis
van Alijn: een tentoonstelling over de historische, culturele en actuele betekenis
van de tuinkabouter. Vóór en tijdens de tentoonstelling organiseerde
het museum enkele nachtelijke invasies van witte plaasteren tuinkabouters
in de Gentse binnenstad. Bedoeling was dat bewoners de volgende ochtend
onverhoeds met de nachtelijke bezoekers zouden worden geconfronteerd
en hen mee naar huis zouden nemen. Bovendien werden de Gentenaars
opgeroepen het meegenomen exemplaar zelf te beschilderen, aan te kleden
of hoe dan ook creatief te bewerken en het dan terug te brengen naar het
museum voor de tentoonstelling.
HOOFDSTUK 3
117
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

HUIS VAN ALIJN
118
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
van alertheid. We putten uit wat we in de omgeving
zien, horen en ervaren. Voor de tentoonstelling
Mannen met baarden inspireerden de acties van het
tuinkabouterbevrijdingsfront ons.”
Uit dergelijke associaties ontstaan allerlei mogelijke
invullingen. Gaandeweg wordt er geschrapt en
verfijnd. “We maken geen tentoonstelling op papier. Pas
twee dagen voor de opening zet onze kleine ploeg een
tentoonstelling uit, want iedereen blijft open voor goede
ideeën. Bij ons geen ‘sorry, daarvoor is het te laat’.”
PROFESSIONELE INSPIRATIE EN PARTICIPATIE
Voor de fundamentele opties waaruit die verfrissende
en hedendaagse omgang met volkscultuur voortkomt,
vond het Huis van Alijn onder andere inspiratie in
Nederland, meer bepaald bij het Meertens Instituut,
en in Vlaanderen bij het Vlaams Centrum voor
Volkscultuur.
Voor het identificatieproject op zich ging Alijn ook op
onderzoek in het Museum voor de Oudere Technieken
(MOT) in Grimbergen. Dit museum werkte eerder al
een identificatieproject uit op het internet. Het MOT
ontving toen weinig reacties. Dat had onder meer te
maken met de specialistische aard van de voorwerpen.
Uit die ervaringen leerde Alijn veel.
Voor praktische tips inzake registratie van mondelinge
geschiedenis ging de museumploeg te rade bij het
Ieperse museum ‘In flanders Fields’.
Voorts werkt Alijn geregeld samen met specialisten uit
andere sectoren: jeugdwerk (Graªti Jeugddienst
bijvoorbeeld), de Gentse Universiteit,
Nieuwpoorttheater en andere organisaties die niet
expliciet met volkscultuur bezig zijn. Alijn streeft
grensverkeer en netwerking na, ook met individuele
partners zoals historici of psychologen. Zo kunnen
ook zij vanuit hun eigen domein deelnemen aan het
debat over volkscultuur.
VISIE OP VOLKSCULTUUR
Het Huis van Alijn gebruikt het begrip ‘volkscultuur’
niet graag. “Het woord ‘volk’ heeft een vervelende
connotatie,“ vindt Sylvie Dhaene. “Volk staat tegenover
elite en suggereert een niveauverschil en een waardeoordeel.
De term volkskunde gebruiken we alvast
nergens meer. Wij hebben het liever over de ‘cultuur
van het alledaagse leven’, een omschrijving die ook in
Nederland wordt gebruikt.”
In gespecialiseerde publicaties verschijnen geregeld
bijdragen van Sylvie Dhaene. Op die manier engageert
Alijn zich in het debat van de deskundigen, terwijl het
met opvallende, publieksgerichte acties ook het maatschappelijk
debat voedt. Mensen worden door die
acties immers uitgedaagd hun visie op volkscultuur,
als stoªge en obscure nostalgie, bij te stellen.
“Volkscultuur was lang het exclusieve terrein van
heemkundigen en andere specialisten, een heel
gesloten wereld. Ook vandaag nog moet je al goed
geïnformeerd zijn om de kleine heemkundige en
volkskundige musea in Vlaanderen te ontdekken, want
die zitten verborgen. Die heem- en volkskundigen zijn
niet bezig met de vraag hoe je een breed publiek kunt
bereiken. Ze doen vooral hún ding: de studie van
tradities. En blijkbaar kunnen ze ermee leven dat die
kennis in beperkte kring blijft.”
Het Huis van Alijn wil er een ruim publiek bij
betrekken. Volgens Sylvie Dhaene kan volkscultuur
iets betekenen in het leven van mensen. Er is nood
aan. Dat bewijst de overrompeling tijdens de kabouterinvasies,
maar ook het succes van televisieprogramma’s
zoals Afrit 9 en In de Gloria. Volkscultuur gaat
tenslotte over mensen: over producten van mensen,
over hoe mensen omgaan met de dingen, over hoe ze
iets beleven. Voor het publiek is herkenning daarbij
een belangrijke factor. Onder meer daarom gaat volkscultuur
niet alleen over het verleden, maar ook over
vandaag en over evolutie. Aansluiting vinden bij het
multiculturele, als kenmerk van de hedendaagse stedelijkheid,
is dan ook een basisdoelstelling van het Huis
van Alijn. “Je kunt verbanden leggen tussen vroeger
en nu, met andere culturen, in tijd en ruimte enz.
Daar zit de mogelijke meerwaarde voor mensen: de
verwondering, herkenning en soms bevreemding

wanneer je met die verschillen geconfronteerd wordt.”
“Het voorwerp is daarom maar één aspect, het belangrijkste
is het verhaal erachter. Dat verhaal is, net zoals
dat voorwerp zelf, erfgoed. Je moet de voorwerpen
kunnen activeren en mensen erover doen nadenken.
Als studenten verpleegkunde in ons museum een
oude verlostang zien, wordt geschiedenis plots
realiteit: zo werden kinderen vroeger geboren! Door de
confrontatie denken mensen na over hoe het vroeger
was en dus ook over nu.”
Alledaagsheid refereert voor het Huis van Alijn aan
het leven van elke dag, de dingen waar mensen mee
bezig zijn. “Dat kan gewoon of speciaal zijn. Het
woord alledaagsheid houdt zeker geen waardeoordeel
in. Alledaagsheid is niet altijd alledaags: veel gewone
gebruiksvoorwerpen zijn bijvoorbeeld fantastisch
vormgegeven. Alledaagsheid heeft recht op esthetiek.
Lange tijd ging men ervan uit dat je in een museum
voor volkskunde maar kon stapelen, dat het er allemaal
vies en oud en afgeleefd moest uitzien. Dat paste
bij de nostalgie: het is gebruikt en dat moet je goed
kunnen zien. Alsof het niet gewoon mooi mag zijn en
goed onderhouden. Tussen de collectiestukken zitten
vaak prachtige objecten. Die moet je mooi en in goede
staat presenteren.”
CONCLUSIE
Sylvie Dhaene en haar ploeg hebben een missie: volkscultuur
sexy maken, actualiseren en bij de mensen
brengen. De identificatiekamer is in belangrijke mate
bedacht vanuit het standpunt van de bezoeker. Door te
breken met het imago van het traditionele museum
voor volkskunde heeft het Huis van Alijn wellicht
vaste bezoekers verloren. Toch overheerst de indruk
dat de Alijnploeg het vertrouwen van het publiek
iedere keer opnieuw weet te winnen, door de dialoog
aan te gaan. Het feit dat Alijn ook migrantenculturen
herbergt is een belangrijke stellingname. Volkscultuur
kan niet langer alleen over autochtonen gaan.
Bovendien wordt er niet in gesegmenteerde doelpublieken
gedacht. Over welke cultuur het ook gaat,
iedereen moet zijn gading kunnen vinden in wat het
museum doet.
Alijn zoekt niet alleen inhoudelijk, maar ook bij
publiekswerking voortdurend naar verruiming en
interactie: met jongeren, senioren, allochtonen, maar
ook met de stad, met de pers, met collega-volkskundigen
en specialisten uit andere disciplines en overheden.
Iedereen wordt betrokken bij het ontsluiten
van het erfgoed. Zo vervult het museum een belangrijke
rol als intermediair tussen specialisten en
publiek.
De impact van het Huis van Alijn is zo groot, dat het
volkscultuur in zekere zin kan maken of kraken.
Behoren tuinkabouters immers nog tot de volkscultuur,
na de gecreëerde ‘hype’? Zelfreflectie blijft
daarom belangrijk. Het museum heeft een verantwoordelijkheid
– ook tegenover de traditionele heemkundigen.
Ook met hen moeten stevig banden blijven.
Het mag geen kloof laten ontstaan tussen het archiefen
studiewerk van de heemkundigen en de publieksgerichte
projecten van Alijn.
Ondersteuning door de Koning Boudewijnstichting:
4462,08 euro
Huis Van Alijn
Kraanlei 65
9000 Gent
tel.: 09-269 23 50 - fax: 09-269 23 58
huis.alijn@gent.be
www.huisvanalijn.be
HOOFDSTUK 3
119
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

RIMO LIMBURG - PROJECT WIJKONTWIKKELING WATERSCHEI EN NIEUW TEXAS
120
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
Wortelen uit
Waterschei
Het mijnverleden als bindende factor
Dit project wil het materiële en immateriële erfgoed van het
mijnverleden aangrijpen om Waterschei en zijn
geschiedenis in de kijker te plaatsen. De titel verwijst naar
het agrarische gehucht Waterschei waar 150 jaar geleden de
groenteteelt nog enig economisch belang had, maar vooral
naar de gemeenschappelijke roots die autochtonen en
allochtonen gedurende 100 jaar mijngeschiedenis met
elkaar hebben verbonden. Het project bundelt een
tentoonstelling, een verhalenroute, een praatshow en een
multicultureel feest.
De initiatiefnemer van dit project is RIMO Limburg
vzw. RIMO staat voor Regionaal Instituut voor Maatschappelijk
Opbouwwerk. Het werd opgericht in 1994.
Het opbouwwerk is in Vlaanderen organisch gegroeid.
In de jaren ‘80 werd de sector gereorganiseerd. De
situatie in Limburg week af van de rest van Vlaanderen
omdat het opbouwwerk er verkaveld was in buurt- en
streekopbouwwerk. Begin jaren ‘90 is alles veranderd.
Tot dan viel het opbouwwerk onder het departement
Cultuur, maar onder impuls van toenmalig
minister van Cultuur, Patrick
Zoiets werkt op
Dewael, werd het naar de welzijnssector
langere termijn
overgeheveld.
Ook het Limburgse RIMO situeert zich in
de sector van het opbouwwerk. Projectcoördinator
Peter Meeuwissen: “In dat opbouwwerk werken we
altijd met projecten en vaak rond wijkontwikkeling.
Daartoe proberen we, in samenwerking met de stad
Genk, allerlei partnerschappen op gang te brengen. De
stad heeft voor dit soort projecten een wijkmanager in
dienst.” De vereniging werkt aan de leefbaarheid van
de wijk met projecten rond groenonderhoud, samenlevings-
en overlastproblemen enz.
RIMO Limburg heeft zowat 25 mensen in dienst en
wordt gesubsidieerd via het decreet op het maatschappelijk
opbouwwerk en met SIF-middelen van de
gemeentebesturen. Dat geld wordt gebruikt voor personeel
en infrastructuur. Een project als Wortelen uit
Waterschei kan met deze middelen niet gerealiseerd
worden. Daarvoor wordt op diverse plaatsen steun

gezocht. De Koning Boudewijnstichting gaf 7436,80
euro. De stad Genk wees 3718,40 euro toe aan alle
vroegere mijncités die zich inzetten voor een project
rond 100 jaar steenkool in Limburg. De verhalenroute
wordt mee gefinancierd door het Cultureel Centrum
van Genk. En er komt ook geld van de provincie
Limburg.
Peter Meeuwissen: “Privé-sponsoring zoeken ligt
moeilijker omdat wij daar absoluut niets van kennen.
De resultaten vallen dan ook tegen; 10.000 frank
(247,89 euro) is het grootste bedrag dat we totnogtoe
hebben gekregen. Geen enkele medewerker hier heeft
kaas gegeten van fundraising. Bovendien kruipt er
enorm veel energie in, energie die wij liever in het
project zelf steken.”
EÉN PROJECT VEEL INITIATIEVEN
Honderd jaar geleden, in 1901, ontdekten André
Dumont en zijn boorploeg in Limburg de eerste steenkool.
De mijn en het mijnverleden zijn een bepalende
factor geweest in de ontwikkeling van de wijk
Waterschei. Die groeide van een klein boerengehucht
met amper enkele tientallen inwoners uit tot een
multiculturele wijk met ongeveer twintig nationaliteiten
en meer dan 5000 inwoners. Omdat zowat
iedereen van ver of dichtbij met de mijn te maken
had, werd die ook de bindende factor in de wijk. Sinds
de sluiting is die bindende factor weggevallen. Door
het mijnverleden centraal te stellen wilde Wortelen uit
Waterschei, teruggaan naar de gemeenschappelijke
roots. Een tentoonstelling over het mijnverleden, een
verhalenroute langs historische plaatsen in de mijncité,
een praatshow en een multicultureel wijkfeest
waren de componenten van het project.
Het multiculturele feest werd georganiseerd door een
kerngroep bestaande uit medewerkers van een achttal
verenigingen, waaronder het RIMO en de Vereniging
voor Behoud van het Mijnverleden. Verenigingen uit
de wijk werden ingeschakeld om de multiculturele
hapjes en de dansoptredens te verzorgen. Het
programma bestond verder uit rondleidingen in het
mijngebouw, een tombola, smaakmakers voor de
verhalenroute enz.
De verhalenroute werd samen met het Cultureel
Centrum van Genk uitgewerkt. Dat organiseert jaarlijks
al een eigen vertelfestival. Tijdens de verhalenroute
vertelden bewoners op diverse locaties in de
mijn en de cité hun belevenissen van vroeger. De
mijngebouwen zelf waren het vertrekpunt. Daar werd
een diashow over het mijnverleden vertoond en
werden enkele verhalen verteld. Daar vertrok ook een
toeristisch treintje dat de overige locaties aandeed.
Samen met de Vereniging voor Behoud van het
Mijnverleden werkt het RIMO aan een permanente
basis voor deze verhalenroute. Nu al is de belangrijkste
activiteit van die Vereniging het organiseren
van rondleidingen in de mijngebouwen. Deze rondleidingen
gebeuren enkel op aanvraag. Hiervoor staan 24
vrijwillige gidsen – allemaal ex-mijnwerkers – ter
beschikking. Jaarlijks nemen ongeveer 4000 mensen
deel aan zulke rondleidingen. Deze rondleidingen
zouden samen met een tentoonstelling de kern gaan
vormen van het permanent bezoekerscentrum
waaraan op dit ogenblik gewerkt wordt.
Bij de zoektocht naar vertellers voor de verhalenroute
kon de vereniging ook enkele ‘grote namen’ strikken
– eigenlijk té groot voor de verhalenroute, vonden de
organisatoren zelf: Rocco Granata (zoon van een
Italiaanse mijnwerker uit Waterschei), politicus Jef
Ulburghs, Michel André Dumont (achterkleinzoon
van de geoloog die 100 jaar geleden in Limburg de
eerste steenkool bovenhaalde), Ivo Vandekerkhove
(technisch bediende in de mijn van Waterschei en
later hoofdredacteur bij Het Belang van Limburg). Om
die ‘grote namen’ toch ook aan het woord te laten werd
uiteindelijk een praatshow georganiseerd met schrijver
René Swartenbroekx als moderator.
Ten slotte was er de tentoonstelling over 100 jaar
steenkool in Limburg. Daarin werd de geschiedenis
van de koolmijn en de mijncité van Waterschei
getoond met foto’s, historische documenten, grondplannen
en gereedschap. Het tentoongestelde mate-
HOOFDSTUK 3
121
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

RIMO LIMBURG - PROJECT WIJKONTWIKKELING WATERSCHEI EN NIEUW TEXAS
122
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
riaal was afkomstig van wijkbewoners, uit het archief
en uit de collectie van de Vereniging voor Behoud van
het Mijnverleden. Ook dat materiaal zou later een
vaste stek kunnen krijgen in het permanent bezoekerscentrum.
ONTSTAANSGESCHIEDENIS
Twee jaar geleden wilde het RIMO de samenwerking
tussen de verschillende wijkverenigingen bevorderen
met een gezamenlijk project, een multicultureel wijkfeest.
In 1999 vond het plaats in een tent in het
centrum van Waterschei. Er kwamen ongeveer 300
mensen op af. Een van de partners van dat wijkfeest
was de Vereniging voor Behoud van het Mijnverleden.
Deze vereniging had een overeenkomst met de NV
Mijnen, eigenaar van de mijngebouwen. In ruil voor
toezicht mocht zij in de vroegere mijngebouwen
kleine activiteiten organiseren. Na de sluiting van de
mijn van Waterschei in 1987 werden er allerlei grootse
reconversieprojecten ontwikkeld, van het ERC-project
van Thyl Ghijselinck, over een toeristisch project
Genk-Waterschei, tot het Fenixproject. “Al die plannen
zijn op niets uitgedraaid en de mijngebouwen staan
nog steeds leeg.”
Als gevolg van die leegstand kon het wijkfeest in 2000
in de vroegere mijngebouwen plaatsvinden. Dat was
een succes: ongeveer 1000 mensen vonden hun weg
naar de vroegere mijnsite.
Peter Meeuwissen: “Dat wijkfeest vond plaats in
september 2000. Ik besefte toen dat de mijn nog
steeds een grote aantrekkingskracht uitoefende en
mensen kon mobiliseren; van verschillende culturen
bovendien. Toen de Koning Boudewijnstichting de
campagne Actuele Volkscultuur lanceerde, zag ik de
mogelijkheid om een en ander in elkaar te passen.”
De belangrijkste partner voor Wortelen uit Waterschei
was de Vereniging voor Behoud van het Mijnverleden.
Dit is een vereniging van ex-mijnwerkers van de
verschillende mijnzetels. De vereniging zet zich in om
het erfgoed van de mijn te bewaren voor het nageslacht.
Zij werkte al mee aan het jaarlijkse wijkfeest en
plande voor 2001 in de vroegere mijngebouwen een
tentoonstelling rond 100 jaar steenkool in Limburg.
Samenwerking lag dus voor de hand. Die verliep
evenwel niet zonder conflicten. Peter Meeuwissen: “De
vereniging bestaat uitsluitend uit ex-mijnwerkers en
voor het mee organiseren van een project van zulke
omvang (de tentoonstelling en de verhalenroute die
later een permanent karakter kan krijgen) hebben zij
niet alle nodige capaciteiten in huis. Bovendien
claimen ze het alleenrecht op het mijnverleden. Nietmijnwerkers
die ‘iets met de mijn willen doen’
bekijken ze argwanend, alsof die het mijnverleden
willen inpalmen of hen willen tegenwerken. Daar
komen nog interne strubbelingen bovenop.”
Dat alles kan misschien veranderen aangezien de vereniging
in overleg met het RIMO op haar beurt ondersteuning
heeft gevraagd en gekregen van de Koning
Boudewijnstichting, ditmaal via de campagne
Management van erfgoedprojecten. De daardoor
verkregen adviesbeurs voor team- en organisatieontwikkeling
zal de vereniging meteen ook op weg zetten
naar verdere uitbouw van het permanent bezoekerscentrum.
TIMING
De voorbereiding van Wortelen uit Waterschei startte in
oktober 2000. Vanaf januari 2001 organiseerde de
vereniging trips met als thema het mijnverleden.
Aankondigingen verschenen in de Buurtgazet. Er
werden uitstappen georganiseerd naar de mijnen van
Eisden, Beringen, Zolder en Blegny. Deze laatste is de
enige mijn in België waar je nog in de ondergrondse
mijnschachten kunt afdalen. Vooral ex-mijnwerkers
bleken deze uitstappen te appreciëren. Ze werden
meestal vergezeld door vrouw en kinderen, die zo
konden kennismaken met het ondergrondse leven in
de mijn. De tentoonstelling liep van 11 tot 26
augustus. Het jaarlijkse multiculturele wijkfeest had
plaats op 29 september. De praatshow en de verhalenroute
vonden plaats van 12 tot 14 oktober 2001.

METHODE EN PARTICIPATIE
Peter Meeuwissen: “Wij zitten niet in de sociaalartistieke
sector maar in de opbouwsector. Dit is geen
sociaal-artistiek project. Ik heb dit project voor de
campagne Actuele Volkscultuur omschreven als een
activiteit op het snijpunt van volkscultuur, samenlevingsopbouw,
integratiewerk, jeugdwelzijnswerk en
toerisme.
Wij trachten bij alle projecten te vertrekken vanuit de
mensen zelf en werken altijd samen met de verenigingen
van de wijk. Het initiatief komt dus van het
opbouwwerk en niet van een lokale vereniging. Toch
merken we dat de mensen geïnteresseerd zijn en er
graag aan meewerken. Voor de verhalenroute zochten
we verschillende mensen die over het mijnverleden
konden vertellen. We zijn zelf op zoek gegaan en
hebben mensen gevonden die blij waren dat ze eindelijk
eens hun verhaal mochten doen.”
Bij de uitwerking van het tentoonstellingsconcept
kreeg de vereniging steun van Bert Vandoorslaer,
werkzaam bij het Provinciaal Centrum voor Cultureel
Erfgoed. Hij is een kenner van alles wat in Limburg
met mijnerfgoed te maken heeft. Hij engageerde zich
ook voor de ontwikkeling van een historisch onderdeel
in de tentoonstelling. Dit is evenwel niet tijdig klaar
geraakt. Net het deel dat veel kwaliteit had kunnen
toevoegen, zat er dus uiteindelijk niet bij. Wel raakten
negen van de geplande panelen klaar voor het wijkfeest
en de verhalenroute. Het is de bedoeling de resterende
panelen alsnog af te werken en ze deel te laten
uitmaken van het permanent bezoekerscentrum.
MAATSCHAPPELIJKE DIMENSIE
Dit project wil het imago van de wijk en het zelfbeeld
van de bewoners opkrikken. De toestand in Waterschei
is niet pas na de sluiting van de mijnen achteruit
beginnen gaan. Dat gebeurde al eerder: bij de fusie
van de diverse Limburgse mijnzetels. De exploitatie
van de mijnen werd toen overgeheveld naar de
Kempense Steenkoolmijnen, terwijl het onroerend
goed in handen bleef van de stichtende mijnvennoot-
schappen. Voor die vennootschappen was het niet langer
interessant te investeren in het onroerend goed; de mijncités
en het vroegere patronale systeem vielen weg.
De stichtende vennootschappen verkochten dat onroerend
goed. Dat had echter ook voordelen. In
Waterschei zijn – anders dan in de overige mijncités –
bijna alle woningen verkocht aan de huurders, zodat
de vroegere samenstelling van de wijk vrijwel
behouden bleef. Daardoor wonen er nog overal
mensen die hun wortels in de mijn hebben. De band
is dus deels bewaard gebleven. Het is dan ook niet
echt een probleemwijk. Volgens Meeuwissen hebben
de laaggeschoolde migrantenjongeren het wel moeilijk.
“Vroeger gingen zij automatisch in de mijn
werken. Nu hebben ze geen perspectieven meer.”
De vaak aangehaalde uitspraak ‘in de mijn was
iedereen zwart’ behoort nu mee tot het erfgoed van de
mijn. De interculturele contacten die vroeger vanzelfsprekend
waren, zijn sinds de sluiting weggevallen.
Ook in Waterschei steekt racisme de kop op. Die
contacten herstellen, is een van de bedoelingen van
het opbouwwerk en zeker ook van dit project.
Peter Meeuwissen: “Je kunt natuurlijk niet verwachten
dat zo’n project onmiddellijk e¤ect heeft op de wijk.
Zoiets werkt op langere termijn. Op het projectdossier
staat als ondertitel ‘het mijnverleden als bindende
factor voor een multiculturele wijk’ en we zijn dan ook
gaan zoeken wat die ‘verbondenheid’ precies kan
herstellen en verstevigen. Om het ook theoretisch te
staven, hebben we onder meer contact opgenomen
met criminologe Anouk Depuyt. Zij heeft een concept
uitgewerkt: ‘verbondenheid als fundamentele
preventie’. Haar uitgangspunt is dat als mensen zich
verbonden voelen met hun geschiedenis, met elkaar
en met het materieel erfgoed om zich heen, er veel
minder kans is op delinquentie. Met projecten die
deze verbondenheid stimuleren, doe je op lange
termijn aan criminaliteitspreventie. Dat is de achterliggende
visie.”
“Wij hebben ook teksten opgevraagd van bijvoorbeeld
Mauve! Wit, in Antwerpen, (eveneens een campagne-
HOOFDSTUK 3
123
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

RIMO LIMBURG - PROJECT WIJKONTWIKKELING WATERSCHEI EN NIEUW TEXAS
124
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
project, zie verder) waar voetbal en het Beerschotstadion
de bindende factoren zijn. Hier is dat de mijn.
Zo’n kapstok heb je nodig.”
CONCLUSIE
RIMO Limburg speelt met dit project in op de impact
van het mijnverleden. Decennialang was de mijn dé
bindende factor in de wijk. Door terug te grijpen naar
dat collectieve verleden wordt getracht de sociale
cohesie weer op te wekken die door het sluiten van de
mijn verloren lijkt.
De vraag rijst of dat mogelijk is. De mijn is dertien
jaar geleden gesloten en als ze vandaag de bouwsteen
moet worden voor een nieuw gemeenschapsgevoel,
dan moet de symbolische dimensie daarvan heel sterk
uitgewerkt worden. Er moet ook een actualisering van
dit erfgoed gebeuren. Misschien kan er in een artistiek
project gewerkt worden aan een nieuwe invulling van
het gemeenschappelijk verleden, met aandacht voor de
diverse culturen die daaraan deelnamen. Maar juist
het artistieke luik ontbreekt in dit project. Peter
Meeuwissen zegt zelf: “Wij zitten niet in de sociaalartistieke
sector maar in de opbouwsector.” Als het
project artistiek was ingevuld zou de symbolische betekenis
misschien dieper zijn gegaan, terwijl nu vrij kort
op de realiteit van het mijnverleden wordt gespeeld;
een realiteit die voor steeds minder mensen ook echt
kortbij is.
Interessant is het verband met toerisme. De initiatiefnemers
gebruiken de mijnen om een ruimere context
dan de mijncité te bespelen. De dichtst betrokkenen,
de ex-mijnwerkers, worden hierbij ingezet. Als de
verhalenroute op permanente basis wordt voortgezet
vanuit het bezoekerscentrum in de mijn, dan reikt dit
project veel verder dan een kortstondig evenement.
Bezoekers zullen dan mee genieten van een project
dat gestart is in de buurt maar een bovenlokaal thema
aansnijdt. Wortelen uit Waterschei kan dan het mijnverleden
actualiseren en de geschiedenis aanschouwelijk
maken voor een breed publiek.
Ondersteuning door de Koning Boudewijnstichting:
7436,81 euro
RIMO Limburg - project wijkontwikkeling Waterschei en
Nieuw Texas vzw
Wielewaalstraat 8
3600 Genk
tel.: 089-38 05 84
peter@rimo.be

Hoe zal ‘Skilt
ende Vrient’ in
2002 klinken?
Buurtcentrum, theater en wijkbewoners
herdenken 1302
Met hen in plaats
van voor hen
Theater Antigone en buurtcentrum Achturenhuis enten
zich op de feestelijkheden in Kortrijk voor de 700ste
verjaardag van de Guldensporenslag. De initiatiefnemers
willen de bewoners van de wijk Venning-Veemarkt bij die
herdenking betrekken en de sociale betekenis van deze strijd
in de verf zetten. Ze doen dat met wekelijkse ateliers rond
de Guldensporenslag, een artikelenreeks in de buurtkrant,
een themawandeling en de realisatie van een
wijktheaterstuk.
Het project Hoe zal ‘Skilt ende Vrient’ in 2002 klinken?
wordt gedragen door twee initiatiefnemers. De eerste
is het buurtcentrum Achturenhuis, dat werkt voor de
Kortrijkse aandachtswijk Venning-Veemarkt. Deze wijk
verpauperde snel na de sluiting van textielfabrieken
zoals Vetex, in 1994, en het slachthuis. De aandachtswijk
werd samen met twee andere Kortrijkse wijken
afgebakend voor het Sociaal Impulsfonds (SIF) en
wordt nu sterker begeleid door het stadsbestuur en het
OCMW. Het SIF wil de kansarmoede bestrijden en de
leefbaarheid bevorderen. Communicatie met de
bevolking en participatie van de doelgroep zijn de
belangrijkste aandachtspunten. In Venning-
Veemarkt wonen ongeveer 6.800 mensen, waaronder
veel kansarmen. Voor deze wijkbewoners is
het buurtcentrum Achturenhuis een ontmoetingsplaats
of een ‘tweede thuis’. Er worden ontspannende,
informatieve en culturele activiteiten georganiseerd in
samenwerking met vrijwilligers. De bewoners kunnen
er ook terecht met vragen over huisvesting, werkgelegenheid,
gezondheid, justitie, leefbaarheid enz. Het
centrum geeft maandelijks de buurtkrant ‘Nieuws van
de maand’ uit. De naam Achturenhuis verwijst naar
het vroegere café dat plaats ruimde voor het buurthuis.
De tweede initiatiefnemer is Theater Antigone, een
professioneel theatergezelschap met sociale reflexen.
Het theater bestaat sinds 1958. Het begon als een
semi-professioneel gezelschap; later werd het
structureel gesubsidieerd. Antigone opereert vanuit de
Tacktoren, een voormalige brouwerijtoren die vandaag
HOOFDSTUK 3
125
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

THEATER ANTIGONE • BUURTHUIS ACHTURENHUIS
126
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
– omgebouwd door Stéphane Beel – als kunstenaarshuis
dienstdoet. Sinds ‘98 werkt Antigone samen met
de aandachtswijk Venning-Veemarkt aan een uniek
project: theater maken met in de hoofdrol wijkbewoners
zonder podiumervaring, maar met des te meer
levenservaring en ‘goesting’. CA VA? (januari 1999)
bracht het authentieke verhaal van de vroegere
arbeid(st)ers en buren van de intussen gesloopte
textielfabriek Vetex. Dit gedurfde experiment blijkt
intussen het prille begin te zijn geweest van een
sociaal-artistiek avontuur, dat met Pitstop (februari
2000), Mammelies (augustus 2000) en ORT! (juni
2001) uitgegroeid is tot een vast onderdeel van het
seizoenprogramma van Theater Antigone. Het zijn
theaterstukken door en voor wijkbewoners. Zij zijn de
acteurs of participeren op een andere wijze: kostuums,
decor, bar enz. Piet Lareu, tot voor kort werkzaam in
het Achturenhuis als wijkmanager, is tegenwoordig
gedetacheerd medewerker bij vzw Theater Antigone.
Hij heeft het project Hoe zal ‘Skilt ende Vrient’ in 2002
klinken? als het ware meegenomen naar zijn nieuwe
werkplek en coördineert het nu nog steeds.
Bij Antigone is een vaste kern van acht mensen aan de
slag (naast de los-vaste artistieke medewerkers). Bij het
Achturenhuis zijn het er zeven. Theater Antigone en
buurtcentrum Achturenhuis willen via cultuur en
geschiedenis de sociale cohesie in de wijk versterken.
Ze hebben al veel samengewerkt en daaruit vloeide de
traditie van jaarlijkse wijktheaterstukken voort.
BEWUSTMAKING, EMANCIPATIE,
WIJKONTWIKKELING
Het 1302-project – voor de werktitel Hoe zal ‘Skilt ende
Vrient’ in 2002 klinken? is nooit een passend alternatief
gevonden – wordt volledig geïntegreerd binnen de
sociaal-artistieke werking van Theater Antigone.
Tijdens wekelijkse ateliers op zaterdagnamiddag
onderzoeken de bewoners de ‘rijke geschiedenis van
hun arme wijk’. Samen met de West-Vlaamse
Gidsenkring Kortrijk-Menen en een geschiedenisleraar,
wordt er gezocht naar de actuele betekenis van
1302. Iedereen neemt vrijblijvend deel. Volgens initiatiefnemer
Piet Lareu kan zo’n participatief onderzoek
een verrijking en horizonverruiming zijn voor de deelnemers.
“Eigenlijk gaat het om een bewustmakings-,
emancipatie- en wijkontwikkelingsexperiment.
Misschien worden ze er sterker, mondiger en
verdraagzamer door.”
Piet Lareu organiseert de bijeenkomsten, belegt de
vergaderingen met de partners, onderhoudt contacten
met de bewoners en met culturele actoren. Dit alles
gebeurt in nauw overleg met acteur Geert Six, die zich
als regisseur engageert voor de themawandelingen en
het wijktheaterstuk Flandriens. Hiervoor gaat hij
samen met twee andere regisseurs aan de slag met het
materiaal dat uit de atelierwerking voortkomt. Zo
ontstaat het stuk.
Voor het eerst wordt daarbij heel nadrukkelijk
verwezen naar de geschiedenis van de wijk.
Volgens historische bronnen valt Venning-Veemarkt
geografisch samen met de Groeningekouter waar in
1302 de Guldensporenslag werd uitgevochten. In 2002
wordt daarvan onder meer in Kortrijk de 700ste
verjaardag gevierd met allerhande culturele festiviteiten,
georganiseerd door Anno ‘02. Piet Lareu
vreest dat die feestelijkheden volledig aan de wijkbewoners
voorbij zullen gaan: “Het opzet is prestigieus,
groots, internationaal en dus hoogdrempelig. Ik wil
ervoor zorgen dat de wijkbewoners zich wél betrokken
voelen en dat de wijk een deel wordt van het
programma.”
BUURTKRANT, THEMAWANDELING, WIJKTHEATER
“Ik heb een participatief onderzoek opgezet, waarin
gepeild wordt naar de historische roots van deze wijk
en naar de actuele betekenis van de Guldensporenslag.
Geen (saaie) geschiedenisles,“ zegt Piet Lareu. Zijn
doel is de wijkbewoners te laten reflecteren over hun
buurt, hen te confronteren met het verleden en zo tot
nadenken te stemmen over heden en toekomst. De
essentie van het participatieve onderzoek is de verrijkende
informatie-uitwisseling, als basis van een actief

ewustmakings- en emancipatieproces dat sociale
weerbaarheid en wijkontwikkeling kan ondersteunen.
En ook het contact tussen de diverse culturen in de
buurt is essentieel. “Elke cultuur heeft zijn 1302: zijn
datum waar mensen hun identiteit vandaan halen.”
Antigone en het Achturenhuis willen wijkbewoners
van diverse culturen de kans geven daarover met
elkaar te praten.
De 1302-ateliers bestaan uit rondleidingen en interactieve
‘geschiedenislessen’ die de Guldensporenslag in
zijn context plaatsen en waarin zowel de historische
als de actuele betekenis van feiten en legenden aan
bod komt. Belangrijk daarbij zijn: de plaats van de
gewone man in de gebeurtenissen; het zoeken naar
het waarheidsgehalte van overgeleverde of in boek en
film vastgelegde verhalen; het vergelijken van verschillende
interpretaties en zeker ook de vaststelling dat de
Guldensporenslag vooral een sociaal-economische
strijd was. Tot slot worden enkele ateliers georganiseerd
waar de informatie verwerkt wordt en omgezet
in basismateriaal voor een artikelenreeks in de maandelijkse
buurtkrant, voor themawandelingen in samenwerking
met de wijk en voor het wijktheaterstuk
Flandriens.
Kort nadat de steun van de Koning Boudewijnstichting
werd gevraagd, besliste cultuurminister Anciaux om
de jaarlijkse wijkprojecten te erkennen als sociaalartistiek
project (eind 2000). Hierdoor kon deze spontaan
gegroeide atelierwerking worden gecontinueerd,
verbreed, verdiept en verankerd binnen de werking
van Theater Antigone. Wekelijks worden nu ateliers en
workshops georganiseerd, die inhoudelijk en artistiek
een voorbereiding zijn voor tal van projecten.
De ondersteuning van de Koning Boudewijnstichting
(ongeveer 5000 euro in plaats van de gevraagde
12.000) wordt vooral aangewend om de inhoudelijke
verdieping rond de Guldensporenslag te realiseren.
Behalve voor de vergoeding van de partners (gidsenwandelingen,
geschiedenislessen…) en de aankoop van
didactisch materiaal, dat aan de deelnemers geschonken
wordt (o.a. strips over Kortrijk en de Guldensporenslag),
worden deze middelen vooral gebruikt om de nieuwe
themawandelingen te realiseren.
METHODE
De atelierwerking werd op gang gebracht met een
gratis vertoning van de film De Leeuw van Vlaanderen
in de wijk. Piet Lareu: “Het is belangrijk dat iedereen
het verhaal ongeveer beet heeft. Vergeet niet dat we
ook met mensen van andere culturen te maken
hebben, die niet weten wat 1302 is.”
Samen met de gidsen van de Kortrijkse Gidsenkring
gaan geïnteresseerde buurtbewoners tijdens een rondleiding
op zoek naar materiële sporen van 1302 in de
stad en de wijk: het Groeningemonument, de
Groeningebeek, straatnamen als de Jan Breydellaan,
Pieter Deconincklaan, Guldensporenlaan enz. “Deze
zoektocht is de aanleiding om immaterieel erfgoed te
verzamelen en te verifiëren. Welk beeld hebben we uit
de geschiedenisboeken meegekregen over 1302? Wat
onthouden we uit de film De Leeuw van Vlaanderen of
uit het gelijknamige boek? Welke interpretaties
bestaan er? Welk gevoel roept 1302 bij mensen op?”
Piet Lareu wijst erop dat het voor de gidsen niet
eenvoudig is om de juiste toon te tre¤en en de wijkbewoners
te boeien. “Gidsen zijn sterk gefocust op
feiten- en cijferkennis. Als ze op de klassieke manier
hun gidsenbeurten doen, blijft niemand langer dan
tien minuten luisteren. We trachten dat te voorkomen
door goede afspraken. En ik ga ook mee op wandel.”
Achteraf bleek de Guldensporenwandeling meer dan
geslaagd, omdat de uitleg verhalend, anekdotisch en
pittig werd gebracht. Aansluitend peilde geschiedenisleraar
Guido Coorevits tijdens een vijftal ‘geschiedenislessen’,
samen met de wijkbewoners, naar de historische
achtergronden van de Guldensporenslag. Lareu:
“Hij haalt de aandacht weg van de strijd: hoe leefden
de mensen toen, waar kwamen de burgers vandaan,
hoe ontstonden de gilden? Zijn taak is niet gemakkelijk,
want als de mensen al interesse hebben voor
1302, dan is dat vooral voor de strijd: hoe Vlamingen
HOOFDSTUK 3
127
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

THEATER ANTIGONE • BUURTHUIS ACHTURENHUIS
128
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
met hun goedendags inslaan op de Fransen. Maar
Coorevits geeft al tien jaar les in het beroepsonderwijs.
Hij kent de trucs om te blijven boeien.”
Aanvankelijke werd Marc Reynebeau, als auteur van
het boek Het klauwen van de leeuw, De Vlaamse identiteit
van de 12de eeuw tot de 21ste eeuw, aangezocht om
de Guldensporenslag te situeren als een sociaal-economische
ontvoogdingsstrijd, en dus als meer dan alleen
een taalstrijd. Toen die verstek gaf, werd cabaretier
Wouter Deprez uitgenodigd. Hij brengt het stuk De
weliswaar lichtelijk ongelooflijke doch volledig waargebeurde
historie van Verlorenbrood, dat op een ludieke en
cabareteske manier de sociale ontvoogdingsstrijd
evoceert en het zogenaamde Vlaamse bewustzijn en
de dito identiteit op de korrel neemt. “Hij brengt
dezelfde boodschap als Reynebeau, alleen is de vorm
waarschijnlijk beter geschikt voor het betrokken
publiek.”
In de laatste ateliers worden de opgedane kennis en
ervaringen verwerkt en omgezet in materiaal dat, zoals
gezegd, moet resulteren in een artikelenreeks in de
buurtkrant; teksten voor het nieuwe wijktheaterstuk
Flandriens; themawandelingen voor het publiek,
waarbij de wijkbewoners een actieve rol spelen: zij
vertellen zelf over hun actuele beleving van de wijk.
PARTICIPATIE
Deelname aan een wijktheaterstuk vraagt een groot
engagement. “Zeker op het eind van een repetitieperiode
wordt het intensief: elke dag van zes tot elf
‘s avonds. De mensen laten voor de wijktheaterstukken
bijna alles vallen. Ze vergeten even hun problemen
en staan elke avond klaar voor de repetitie.”
Aan het eerste wijktheaterstuk werkten zeker vijftig
wijkbewoners mee: als acteur, maar ook als technicus
of barpersoneel. De groep was gemengd: oudere en
jonge mensen, mannen en vrouwen, allochtonen en
Vlamingen of beter ‘inwijkelingen en wijkelingen’.
Ook voor de opvoering was de belangstelling groot.
Naast geroutineerde theaterbezoekers en belangstellende
professionelen uit de sociale sector, zaten in de
zaal ook vrienden en familieleden van de acteurs.
“Veel van die mensen gingen voor de eerste keer in
hun leven naar het theater.”
Volgens Piet Lareu versterkte dit initiatief de sociale
cohesie in de wijk, ook tussen mensen die elkaar
tevoren niet kenden of elkaar wantrouwden. Je buren
leren kennen, een babbeltje slaan, informeren naar
een zieke wijkbewoner: volgens Piet Lareu zijn het
gevolgen van het wijktheaterstuk. “De mensen in de
wijk zijn vooral bezig met overleven. Financiële
problemen zijn een rode draad. Toch engageren zij
zich voor cultuur. Maar zij gaan door hun ervaringen
met het wijktheater niet ineens het programma van de
schouwburg naast hun bed leggen en kijken wanneer
Vandekeybus komt.” Piet Lareu benadrukt dat hij niet
kan voorspellen hoe het eindresultaat er zal uitzien.
“Wij zorgen ervoor dat het kader er is, dat de centen er
zijn, dat er begeleiding is... Maar hoe alles wordt uitgewerkt,
dat hangt af van de wijkbewoners. Zij vertalen
het zelf, het komt van hen. We stippelen niets tot in de
puntjes uit.”
MAATSCHAPPELIJKE DIMENSIE
“Het Vlaams Blok groeit in Kortrijk en de partij speelt
in op de aanwezigheid van allochtonen in deze wijk.
De verdienste van deze projecten is dat ze alle wijkbewoners
naast elkaar aan tafel zetten. Nu praten ze met
elkaar, groeten ze elkaar, bezoeken een vluchteling die
in het ziekenhuis ligt. Maar hun globaal mens- en
maatschappijbeeld passen ze daarom niet aan. Politiek
zal het zich dus niet vertalen. Ze stemmen waarschijnlijk
nog altijd voor het Vlaams Blok. Maar ik heb ook
niet de ambitie om hun stemgedrag te wijzigen,” zegt
Lareu. Wat Antigone wel kan doen is door middel van
projecten een nieuwe samenhang creëren in de wijk.
“Dat is een van de grote problemen van vandaag:
mensen kennen hun buren niet, leven anoniem. En
dat in arbeiderswijken waar vroeger iedereen samenleefde.
Op den duur wist je niet meer van wie de
kinderen waren.” De uitstraling van het project situeert
zich vooral in de wijk, bij de mensen zelf. Volgens

Piet Lareu ontdekken veel mensen door dit project dat
ze niet alleen zijn met hun miserie en dat ze in groep
dingen kunnen die ze op hun eentje niet rond krijgen.
VISIE OP CULTUUR EN CULTURELE ACTOREN
Cultuur moet democratisch zijn, dat wil zeggen dat
iedereen eraan moet kunnen deelnemen. Dat betekent
onder meer dat voorstellingen betaalbaar moeten zijn.
Iedereen moet in principe alles kunnen zien. Hiermee
wordt stelling genomen tegen de ‘toeleidingsstrategie’.
“Ik ga de mensen niet vertellen of iets voor hen is of
niet. Laat ze dat zelf maar beslissen. Je kunt nooit in
een ander zijn plaats beslissen wat hij goed vindt.”
Soms levert democratisering van kunst onverwachte
resultaten: “Met de Schouwburg hebben we het project
Gentse Zooi gedaan, met onder meer Bernadetje van
Arne Sierens. Dat was toen hét theaterstuk van het
seizoen. Op de Veemarkt was het op dat moment de
jaarlijkse Paaskermis. Bernadetje gaat over een kermisattractie.
Sommige jonge gasten kwamen buiten en
vonden het magnifiek. Ze herkenden zichzelf erin.
Anderen vroegen zich ontgoocheld af: ‘Is dat cultuur?
Is dat kunst? We zien dat elke Pasen voor onze deur. Dat
geeft lawaai en vuiligheid.’ Die pure ontgoocheling! Het
was de eerste keer dat ze in de Schouwburg kwamen
en waarschijnlijk ook de laatste keer.”
Toch moeten culturele instanties extra inspanningen
doen om ook een niet-elitair publiek bij cultuur te
betrekken, vindt Klaartje Mertens, verantwoordelijke
PR, pers, promotie en planning bij Antigone: “Dit
theatergezelschap wil met beide voeten in de samenleving
staan. Hoe krijg je mensen die normaal niet naar
het theater gaan, toch naar een voorstelling? Door ze
er rechtstreeks bij te betrekken, door ze te laten
meewerken. Een voorstelling mét hen maken, in
plaats van voor hen.”
Piet Lareu is echter geen tegenstander van de zogenaamde
elitaire cultuur. “Ik vind dat er ook geld moet
gaan naar zaken voor een beperkt publiek. Als het
maar zinvol is. Maar dan rijst de vraag: wat is zinvol?”
DAGELIJKS LEVEN
Regisseur Geert Six neemt de mensen zoals ze zijn.
Hij laat ze op de scène hetzelfde zeggen als in hun
dagelijks leven. Piet Lareu: “In hun dagelijks leven
worden ze daarvoor uitgestoten, maar zodra je het in
een artistiek kader past, in een theaterstuk, krijgen ze
applaus. Dan is het cultuur. Een medewerker van de
wijkprojecten heeft een alcoholprobleem. Iedereen in
Kortrijk kent hem, omdat ze hem in de goot vinden.
Hij is niet stom, hij zegt zinnige dingen. Maar op café
lachen ze hem weg omdat hij gedronken heeft. Als hij
hetzelfde vertelt in een theaterstuk, krijgt hij applaus
nog voor hij helemaal klaar is met zijn verhaal.”
CONCLUSIE
Theater Antigone en buurthuis Achturenhuis hebben
een mooie invalshoek gevonden door hun wijkproject
te verbinden aan de herdenking van de
Guldensporenslag. Het resultaat is een inhoudelijk
sterk project dat op een artistieke manier bijdraagt tot
sociale weerbaarheid en ontvoogding.
Het project is erg ambitieus, groots opgezet en bevat
zowel ateliers, rondleidingen, interactieve ‘geschiedenislessen’
als een wijktheaterstuk. De structurele
ondersteuning is een extra hulp om al deze aspecten
kwalitatief tot een geheel af te ronden. Dat één
persoon (Piet Lareu) de coördinatie op zich neemt, is
evenwel een bedreiging voor een project van deze
omvang. Het gevaar voor overbelasting kan worden
ingedijkt door deelaspecten te delegeren. Omdat het
project lang loopt, moet veel zorg worden besteed aan
de motivering van de deelnemers en moet ook de
continuïteit van het proces worden bewaakt. De lange
samenwerkingsperiode biedt veel mogelijkheden,
maar evenzo nieuwe uitdagingen. Aangezien in deze
wijk al enkele jaren opeenvolgende projecten plaatsvinden,
lijkt het niet onwaarschijnlijk dat de initiatiefnemers
doorgaans dezelfde, reeds geëngageerde bewoners
meekrijgen. Het is echter belangrijk dat ze ook
nieuwe doelgroepen kunnen engageren.
Piet Lareu heeft een nuchtere kijk op het eigen project.
HOOFDSTUK 3
129
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

THEATER ANTIGONE • BUURTHUIS ACHTURENHUIS
130
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
Hij is zich bewust van het gevaar voor paternalisme.
Deze zelfreflectieve houding toont aan hoeveel belang
in dit project gehecht wordt aan participatie. Als voormalig
buurtwerker die nu in een artistiek huis werkt,
heeft Lareu trouwens een unieke plaats in de rij
projecten die werden gesteund door de Koning
Boudewijnstichting. Hij versterkt ook Antigone’s statement
in het debat over sociaal-artistieke projecten.
De maatschappelijke betrokkenheid van Lareu is groot.
De herdenkingen rond 1302 worden eenzijdig door de
Vlaamse Beweging opgeëist, vindt hij, terwijl 1302 ook
een sociaal-economische ontvoogdingsstrijd, van
(Vlaamse) burgerij tegen (Franse) patriciërs was. Die
strijd actualiseren in achtergestelde buurten heeft een
nieuwe ontvoogding tot gevolg. Hiermee wordt volkscultuur
een maatschappelijk project dat een artistiek
hoogstaande productie voortbrengt.
Indien er ook werkelijk aandacht wordt besteed aan
andere culturen (wat betekent 1302 voor de lokale
Iraniër, Marokkaan, Kosovaar?), kan dit project clichés
doorbreken. Daardoor wordt de lokale betekenis van
ver overstegen. Als toegevoegd project, zou een boek
die nieuwe kijk op de Guldensporenslag wellicht
ruimer bekend kunnen maken.
Ondersteuning door de Koning Boudewijnstichting:
4957,87 euro
Theater Antigone vzw
Tacktoren
Korte Kapucijnenstraat
8500 Kortrijk
tel.: 056-24 08 87 - fax: 056-24 08 88
post@antigone.be
www.antigone.be
•
Buurthuis Achturenhuis
Spoorweglaan 7
8500 Kortrijk
tel.: 056-24 42 50 - fax: 056-24 42 60
bc8uren@hotmail.com
www.kortrijk.be/welzijn/OCMW.htm

Anneessens
beweegt!
Met Anneessens Beweegt wil de Buurtwinkel een
alternatieve historische kijk bieden op deze ‘volkse buurt’ en
de verbinding maken met heden en toekomst. Door de
bewoners inzicht te geven in de lokale geschiedenis en
evolutie, wil het centrum de broze wijkdynamiek
aanzwengelen.
Verleden, heden en toekomst van de
De Buurtwinkel vzw werd in 1984 opgericht in de
Anneessenswijk in foto’s, interviews en
Brusselse Sint-Jacobswijk. Omdat in de jaren ‘90 de
tekeningen
kansarmoede in deze wijk zowat tot nul was herleid en
de buurt zelfs een place to be was geworden, verhuisde
de vzw. “De Buurtwinkel had er zichzelf overbodig
gemaakt,“ zegt opbouwwerker en coördinator Thierry
Goossens. “Aangezien we worden gefinancierd door
het Sociaal Impulsfonds, dienden we ons dus te heroriënteren.
Ver moesten we niet zoeken om een nieuwe
werkplek te vinden. Het werd de vlakbij gelegen
Anneessenswijk.”
Deze wijk lag vroeger midden in het commerciële hart
van Brussel, met de Philipsvestiging, de winkels van
Van den Borre en veel meubelfabrikanten.
Vanaf de jaren ‘60
Zijn anekdotes wel wetenschappelijk?
trokken die economische
actoren weg. Toen werd ook de
metro aangelegd, zodat er veel minder winkelende
passanten waren. Tegelijkertijd werden de centrale
Brusselse lanen commercieel belangrijker. Die evolutie
nekte de middenstand. Bijgevolg trokken in de jaren
‘70 en ‘80 steeds meer winkeliers weg. De economische
uitstraling van de buurt ging verloren. Dat was
het begin van het algemene verval. De wijkdynamiek
werd erdoor geparalyseerd. De half afgebroken
fabrieksgebouwen die tot de jaren ‘90 de buurt
ontsierden, bezorgden haar de bijnaam ‘Klein
Sarajevo’.
Dit proces ging gepaard met een snelle bevolkingsevolutie.
“De Anneessenswijk is een transitwijk: twee
derde is vaste bewoner, de anderen zijn ‘passanten’ die
komen en gaan. Door die demografische bewegingen
ontstond een huisvestingsproblematiek: mensen die
op zoek zijn naar tijdelijke huisvesting worden uitge-
HOOFDSTUK 3
131
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

DE BUURTWINKEL
132
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
buit door huisjesmelkers. Gevolg: de huizen
verkrotten omdat ze niet onderhouden worden en
alleen maar zoveel mogelijk moeten opbrengen, er is
veel leegstand, vochtigheid en ongedierte tasten de
gezondheid van de bewoners aan, de mensen voelen
zich slecht. Ze sturen hun kinderen niet naar school.”
Ook deze evolutie heeft uiteraard een negatieve weerslag
op de wijkdynamiek. Thierry Goossens noemt het
een vicieuze cirkel. “De mensen zijn hier alleen bezig
met overleven.”
SAMEN MET DE BEWONERS
Thierry Goossens heeft iets tegen de term ‘achtergestelde
wijk’: “Je definieert de buurt daarmee uitsluitend
op basis van problemen, terwijl er ook veel potenties
zijn. Ik las onlangs dat de hoofdcommissaris van
Brussel deze wijk ‘de zwarte vlek van Brussel’ noemt.
Ik kan niet ontkennen dat hier problemen zijn, maar
je moet verder durven kijken. Ruim de helft van de
bevolking is jonger dan 30. Ruw geschat wonen hier
tweeduizend jongeren en kinderen. Als daar 100
amokmakers tussen zitten, dan heb je nog 1900
anderen waar niet over wordt gepraat. Dat zijn vaak
mensen die fantastische dingen doen. Als je wat
dieper graaft, kom je uit bij heel boeiende zaken. Daar
focussen de media niet op. Die vinden het interessanter
dat ze kunnen schrijven over een gestolen
handtas.”
Diverse organisaties zijn vandaag in de wijk actief om
de kansarmoede te helpen doorbreken: met
naschoolse opvang, alfabetisering, jongeren- en
kinderwerking, sociale restaurants, huurderssyndicaten,
sociale dienstwaarneming enz.
De Buurtwinkel vervult in de Anneessenswijk drie
opdrachten: contact-, informatie- en initiatiefpunt.
“Het is meer dan louter een ontmoetingscentrum. We
proberen animatie te brengen in de wijk. De mensen
kunnen in de Buurtwinkel ook terecht voor informatie,
bijvoorbeeld bij de sociale dienst. Verder ontwikkelen
we initiatieven voor en met de wijk, zoals werkgelegenheidsprojecten.”
Het adagium van de Buurtwinkel
luidt: alles samen met de bewoners.
Thierry Goossens werkt op het ogenblik van het
gesprek vier jaar voor de Buurtwinkel. Hij heeft een
bewonerscomité opgericht voor de wijk.
“Buurtbewoners hadden allerlei ideeën, maar daar
werd niet naar geluisterd. Anneessens is een van die
wijken waar jarenlang een wanbeleid is gevoerd. Ik
vond dat we die mensen aan het woord moesten
laten.” Hij vertelt over de vele bewoners die bij de
eerste vergadering enkel op een aªche afkwamen.
“Mensen met ideeën, maar die er niet meer in
geloofden. De mensen bekeken mij als een pipo die
verandering wilde, maar het niet lang zou uitzingen.”
Toen kreeg de Buurtwinkel steun van de Koning
Boudewijnstichting, binnen de campagne Buiten
Gewone Buurt. “Dat was een eerste stap die de bewoners
aantoonde dat er echt iets mogelijk was met
weinig middelen en samen met hen. Via sociaalartistieke
projecten en kleinere acties zoals wijkfeestjes
en plantenacties, werden we vrij snel bekend. De
mensen begonnen erin te geloven.” Het bewonerscomité
bestaat sinds 1998. Gemiddeld 20 buurtbewoners
komen naar de maandelijkse vergaderingen. Dat
zijn meestal mensen die al jaren in de wijk wonen.
“Het viel me op dat vooral mensen met problemen
zich engageerden, niet de gegoede burgers. In de
knoei met hun partner, hun huis, hun kinderen, noem
maar op, maar toch langskomen om na te denken over
hun wijk! “Het buurtcomité is cultureel gemengd,
zoals de buurt zelf. “Dat zorgt soms voor zware discussies,
bijvoorbeeld over rondhangende jongeren.
Marokkanen minimaliseren het, terwijl een Belg
misschien zegt dat het allemaal crapuul is.”
Het opbouwwerk ondersteunt het participatieproces in
de wijk. Uiteraard is zo’n bewonerscomité daarvoor
niet genoeg. Volgens Goossens moet je ook aanwezig
zijn op straat: luisteren naar de mensen en een
netwerk ontwikkelen.
De Buurtwinkel heeft drie mensen voltijds in dienst,
waaronder twee maatschappelijk werkers.

“Anneessens was mijn derde wijk in Brussel,“ vertelt
Thierry Goossens. “Ik heb eerst in Schaarbeek
gewerkt, daarna in Kuregem.” Het project Anneessens
beweegt heeft hij samen met Patrick Sereno uitgewerkt.
In augustus 2001 verliet hij de Buurtwinkel en werkt
sindsdien voor het Centrum voor Sociale
Stadsontwikkeling. Zijn opvolger, David Van Vooren,
is sinds half oktober aan de slag.
VERLEDEN HEDEN EN TOEKOMST
Anneessens beweegt draaide om de evolutie van de
buurt. Het project bestond uit drie deelprojecten, rond
verleden, heden en toekomst van de wijk. “Die werden
met elkaar verbonden om de vroegere, tegenwoordige
en toekomstige wijkdynamiek bloot te leggen.”
Het project werkte naar een expositie toe, in het
metrostation ‘Anneessens’. “De drie deelprojecten
kwamen daar samen. Die afsluitende tentoonstelling
lokte honderden bezoekers, meer dan verwacht, want
de mensen moesten er toch ondergronds voor gaan.
Over het verleden werden tijdens de expositie foto’s
tentoongesteld. Het materiaal over de geschiedenis
van de wijk in de 20ste eeuw werd verzameld in
samenwerking met de Cercle d’Histoire de Bruxelles.
“De vroegere wijkapotheker had een enorme fotocollectie.
Hij schonk zijn hele verzameling aan de Cercle.
Die mensen arriveerden hier met honderden foto’s.
We zaten al meteen met de handen in het haar: het
was te veel.” Bij de selectie koos de Buurtwinkel voor
symboliek, voor plekken met een grote impact op de
wijk: het Anneessensplein, het Fontainasplein, de
metro. Aan die beelden werden interviews en een fotoreportage
gekoppeld, zowel met nieuwkomers als met
mensen die er al hun hele leven wonen. “Wij stelden
vragen die de relatie legden tussen verleden, heden en
de toekomst van de wijk en letten daarbij op de diversiteit
van de getuigenissen: een Belg, een Fransman,
een Marokkaan, een Kongolees, jonge en oudere
mensen.” De interviews haalden heel wat naar boven:
“Veel oudere Belgische mensen beweren dat het
vroeger beter was. De wijkdynamiek is er volgens hen
op achteruitgegaan. Ze wijzen hiervoor de allochtone
nieuwkomers als schuldigen aan. Uit hun levensverhaal
blijkt echter dat ook zij migranten zijn, uit
Vlaanderen of Wallonië. Anneessens is dus altijd een
buurt met veel ‘vreemdelingen’ geweest. De bevolkingsbewegingen
gaan ook vandaag door: Anneessens
is een erg multiculturele buurt.”
Er vonden veel gesprekken plaats tussen de medewerkers
van de Buurtwinkel en de bewoners, en tussen de
bewoners onderling. Maar tot de geplande debatavond
over de migratiestromen en de invloed ervan op de
wijk kwam het niet. “Het werd allemaal te veel voor de
Buurtwinkel: we werkten naar die tentoonstelling toe;
dit konden we er niet nog eens bijnemen.”
Voor het heden was het thema J’aime et j’aime pas mon
quartier – Ik hou wel en niet van mijn wijk. Samen met
jonge bewoners werd er gewerkt rond de vraag wat ze
het mooist en het lelijkst vonden in de
Anneessenswijk. Het onderwerp werd verwerkt in een
videoreportage die jongeren en volwassenen aan het
woord laat met hun visie op de buurt nu. Deze video
werd tijdens de tentoonstelling in het metrostation in
een loopingsysteem vertoond. Zowel bewoners die in
de wijk geboren en getogen waren als nieuwkomers
werden aan het woord gelaten. “Uit die gesprekken
bleek dat mensen zich verzetten tegen het toenemende
transitkarakter van de buurt. Steeds meer
mensen verblijven er maar kort. Zodra ze het iets
beter hebben, trekken ze weg. De rest van Brussel
wordt steeds duurder, zodat meer kansarme mensen
in de Anneessenswijk belanden.”
Jongeren en kinderen volgden ateliers rond muziek en
schrijven. Daaruit resulteerde een ‘soundtrack’ voor
het project: het lied Anneessens bouge, gebaseerd op een
nummer van Britney Spears. De kinderen zongen het
liedje tijdens de expositie in het metrostation en later
ook nog tijdens een editie van Brussel Gekleurd. Het
is trouwens ook daarna blijven hangen.
Voor het derde onderdeel werd samen met de
kinderen een projectie gemaakt van de Anneessenswijk
in de toekomst: tekeningen van herkenbare
HOOFDSTUK 3
133
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

DE BUURTWINKEL
134
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
plaatsen zoals die er mogelijk of hopelijk in de
toekomst zullen uitzien. Interviews met kinderen en
volwassen bewoners, over hoe ze de wijk willen zien
veranderen, ondersteunden dit prospectieve onderdeel.
FEEST
Alle voorbereidingen gebeurden in nauwe samenwerking
met de wijkbewoners, onder meer via het bewonerscomité.
Ze werden betrokken bij het volledige
ontwikkelingstraject van Anneessens Beweegt. De
opening van de tentoonstelling werd gekoppeld aan
een wijkfeest. “Die opening was een succes; onze
aªches verdwenen zeer snel: iedereen wilde ze
hebben. De oude foto uit de jaren ‘50 van de basketbalploeg
van de wijk sprak velen aan. Sommigen
hadden de spelers op de foto nog gekend.” Tijdens de
opening waren volgens Thierry Goossens niet alleen
veel wijkbewoners, maar ook belangstellenden uit het
werkveld, lokale overheidsmensen, partners en ook
sympathiserende politiemensen aanwezig.
“Ik vind het belangrijk dat er ook iets ludieks in zo’n
actie zit. Dat was dus ook het geval bij de opening van
Anneessens Beweegt. Er was niet alleen de tentoonstelling
– die kunnen de mensen achteraf nog bekijken –
maar ook muziek, hapjes en drank.” Het mocht wat
geld kosten, want ook gewone mensen hebben recht
op kwaliteit, vindt Goossens. “We hadden ook breakdansers
in contact gebracht met een jazzgroepje. Die
zijn samen aan het jammen geslagen. De mensen
waardeerden dat.”
Tijdens de evaluatie werd beslist om een tweede wijkmoment
te organiseren. Goossens: “Het was de bedoeling
in de school op het Anneessensplein een soortgelijke
tentoonstelling op te zetten, met nieuw verzameld
materiaal en van jongeren en kinderen. Veel mensen
realiseerden zich immers pas bij het bezoek aan de
tentoonstelling in het metrostation, dat ze zelf ook
foto’s hadden, anekdotes kenden of wilden eveneens
hun visie op de wijk ventileren. Deze tweede tentoonstelling,
oorspronkelijk gepland voor september 2001,
werd uiteindelijk verdaagd wegens renovatiewerk in de
school, maar ook wegens de moeizame personeelswissel
in de Buurtwinkel. Ik ben ginder weg sinds
augustus, mijn opvolger kon pas in oktober oªcieel
aan de slag… Zulke projecten vragen intensieve begeleiding.”
ONTSTAANSGESCHIEDENIS
De Buurtwinkel organiseerde in 2000 naar aanleiding
van het multiculturele feest Brussel Gekleurd een
wijkrally: een zoektocht door de buurt. Op ludieke
wijze maakten de buurtbewoners kennis met de
verwezenlijkingen van de Buurtwinkel langs het zogenaamde
AAA-parcours (Alternatief, Artistiek,
Anneessens): muurschilderingen, groenvoorzieningen,
artistieke stoeptegels enz. Dit project werd
door de Koning Boudewijnstichting ondersteund
binnen de campagne Buiten Gewone Buurt. De bewoners
beantwoordden tijdens dat parcours vragen over
het verleden van hun buurt. “Dat was een succes.
Jongeren en kinderen gingen bij oudere mensen te
rade om bepaalde meerkeuzevragen te kunnen beantwoorden.
Ongelooflijk was dat, want tussen de
jongeren en de oudere mensen klikte het tevoren
nooit. Die leefwerelden zijn normaal volledig tegengesteld.
De geschiedenis van de Anneessenswijk is blijkbaar
iets wat veel buurtbewoners interesseert. Het
brengt ze dichter bij elkaar. Zelfs al behoren ze tot
verschillende culturen, levensovertuigingen of leeftijden:
ze delen dezelfde buurt. We concludeerden dan
ook dat de geschiedenis van de wijk een bepaalde
dynamiek teweegbracht en dat dit een interessant
thema was om verder mee te werken. Anneessens
Beweegt is een rechtstreeks gevolg van dat inzicht.”
PARTICIPATIE
Alles staat in het teken van de bewoners. “Tussen hen
willen we een dynamiek op gang trekken.” Thierry
Goossens noemt artistieke input belangrijk als er
– minstens passief, liefst actief – betrokkenheid is van
de bevolking. “Vaak ontstaat die artistieke inbreng
boven de hoofden van de mensen. Het gebeurt in

opdracht, de kunstenaar wordt serieus betaald, het
werk wordt geplaatst, maar er is geen enkele band met
de wijk. Die band vind ik echter belangrijk om van
volkscultuur of volkskunst te kunnen spreken: het
moet samen met de mensen gebeuren. Passief: vraag
naar hun mening, laat ze bekendmaken wat ze ongeveer
willen, engageer een kunstenaar om het uit te
werken. Actief: laat ze het penseel opnemen en het
zelf doen.” Thierry Goossens vindt het vooral belangrijk
de mensen het gevoel te geven dat de wijk van hen
wordt. “Onze poortschildering staat er ondertussen
twee jaar. Onlangs lieten we er preventief een antitaglaag
op aanbrengen. De persoon die dat kwam
doen, stond ervan versteld hoe weinig die geschilderde
poort te lijden had van graªti. De bewoners zien die
als een stukje van henzelf: ze tasten dat niet aan. Als
dat lukt, dan ben je toch geslaagd in je opzet?”
VOLKSCULTUUR
“In een volksbuurt kan de cultuur niets anders dan
volkscultuur zijn.” Thierry Goossens heeft het naar
eigen zeggen altijd moeilijk met definities van cultuur.
“Volkscultuur is de cultuur van het gewone volk, van
de straat. Cultuur is volgens mij een manier van leven,
hoe je praat met elkaar, hoe je met elkaar omgaat,
maar het kan evengoed een schilderij van Rubens zijn.
Cultuur kan alles zijn. Maar Rubens interesseert me
niet. Zijn kunde vind ik fantastisch, maar de cultuur
van de straat vind ik interessanter.” Nadat Anneessens
Beweegt was goedgekeurd voor ondersteuning door de
campagnejury, vernam Thierry Goossens dat die jury
vragen had bij de wetenschappelijke fundering van
zijn aanpak. “De jury vond blijkbaar dat alles wat je
vertelt wetenschappelijk bewezen moet kunnen
worden. Zijn anekdotes – nochtans volkscultuur – wel
wetenschappelijk?” Hij verduidelijkt zijn standpunt:
“In de Bodegemstraat was er begin 20ste eeuw een
bekende worstelclub. Die mannen waren zo goed dat
ze internationale uitstraling hadden. Het verhaal gaat
dat ze naar Amerika werden uitgenodigd voor een
tornooi. Omdat een van de bazen zich vergist had in
het uur, hebben die kerels de Titanic gemist. Een
fantastische anekdote! Maar hoe kan ik nu bewijzen of
dat waar is? Als je dat wetenschappelijk moet
aanpakken, ben je niet meer met volkscultuur bezig,
vind ik. Volkscultuur komt van de bewoners zelf en
deels is wat zij zeggen ingekleurd. Als een verhaal tien
keer wordt voortverteld, wordt dat een ander verhaal:
de eerste keer gooien ze met een kiezelsteentje en de
laatste keer waren het bakstenen. Dat is net het
volkse.”
DAGELIJKS LEVEN
“Sinds ik hier werk, hebben we vijf sterfgevallen gehad
waarbij de Buurtwinkel de begrafenissen heeft moeten
regelen: geen familie of kennissen te vinden,“ vertelt
Thierry Goossens. Ook op die manier speelt de
Buurtwinkel een belangrijke sociale rol: het is een
thuis voor wie geen thuis meer heeft, een familie voor
wie geen (contact met) familie meer heeft. Daardoor
hebben de buurtwerkers een goede kijk op het dagelijks
leven van de bewoners. Persoonlijk contact tussen
buurtwerker en buurtbewoners is erg belangrijk.
Alleen op die basis kan een vertrouwensrelatie
ontstaan. Dat vraagt tijd. “De mensen testen je, kleden
je bij manier van spreken uit.” Als de buurtwerker de
proef doorstaat mag hij zijn kleren weer aandoen en
beginnen.
CONCLUSIE
Dit is geen spectaculair project, maar het heeft wel
belang voor de wijk. Het bevordert de sociale cohesie.
Mensen uit de buurt ontmoeten elkaar rond een positief,
wijkverzamelend initiatief. Het project biedt
buurtbewoners de kans zich op een positieve manier
te identificeren met hun wijk.
De vertraging die dit project opliep door de personeelswissel,
bewijst hoe belangrijk continuïteit is in buurtprojecten.
Alleen door permanente aanwezigheid en
alertheid kan een vertrouwensrelatie ontstaan tussen
bewoners en sociale werkers. Een realistische planning
had kunnen voorkomen dat de debatavond moest
HOOFDSTUK 3
135
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

DE BUURTWINKEL
136
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
worden afgelast. Maar ook zonder die avond waren er
voor, tijdens en na Anneessens Beweegt veel gesprekken
en acties rond de evolutie van de buurt. Er ontstond
zelfs een reflectiegroep van een dertigtal mensen.
Daarin zitten wijkbewoners, al dan niet aangesloten
bij het buurtcomité, een medewerker van de
Buurtwinkel, beleidsverantwoordelijken en ook politiemensen.
Ze komen elke maand samen om na te gaan
hoe ze de leefbaarheid en veiligheid in de buurt
concreet kunnen verbeteren.
De vraag van de campagnejury naar de wetenschappelijkheid
van het project was terecht. Het is inderdaad
opvallend hoe weinig reflectie er is op de methode.
Niet het materiaal (volksverhalen) maar wel de manier
waarop dat materiaal tot stand komt, wordt door de
jury ter discussie gesteld. Hoe worden de verhalen
verzameld? Welke interviewtechnieken worden toegepast?
Het zou de kwaliteit van dit project vergroten als
op dit vlak een inspanning werd geleverd. Het feit dat
gezocht wordt naar representativiteit in de interviews
is een eerste stap in die richting. Overigens is de
botsing tussen werkvormen eigen aan historisch
onderzoek en aan buurtwerking erg interessant.
Ook partnerschappen hadden kunnen bijdragen tot de
diepgang van dit project. Met Els Dietvorst en haar
ploeg bijvoorbeeld, die vanuit dezelfde Buurtwinkel in
de Anneessenswijk aan de slag waren. Er waren wel
informele contacten en Els Dietvorst filmde aspecten
van het Anneessensproject, maar van een echte
samenwerking was geen sprake.
De titel Anneessens Beweegt verwijst naar de verhalen
van nostalgische buurtbewoners: de wijk bewoog
vroeger, elke dag was er feest. Dit project bewijst
echter dat Anneessens nog altijd beweegt en ook zal
blijven bewegen. De verbinding van vroeger, nu en
toekomst maakt dat dit project niet blijft steken in
eendimensionale interpretaties. In die context is het
ook belangrijk dat zowel de daar geboren en getogen
wijkbewoners als de nieuwkomers het woord krijgen.
Als de buurt een toenemend transitkarakter heeft, dan
zal juist die karakteristiek de eigenheid van deze wijk
gaan bepalen.
Het tonen van het materiaal op openbare plaatsen
zoals de metro is eveneens een strategie die bijdraagt
tot de slaagkansen van een buurtproject.
Ondersteuning door de Koning Boudewijnstichting:
4957,87 euro
De Buurtwinkel vzw
Anneessensplein 9
1000 Brussel
tel.: 02-512 69 85 - fax: 02-503 44 31
buurtwinkel@yucom.be

De terugkeer van
de zwaluwen
In dit project staat communicatie centraal. Het richt zich
tot wijkbewoners en passanten. Twee jaar onderzoek in de
wijk leverde materiaal op voor een film. De inspiratiebron
is de Franse dichter Arthur Rimbaud. Zijn leven en werk
vormen de rode draad in de film. Gekoppeld aan de
filmopname is er een permanente werking met een
magazine, toonmomenten en workshops.
Een multimediaproject in de Brusselse
Anneessenswijk
De vzw Firefly is opgericht in 2000 door de kunstenaressen
Orla Barry en Els Dietvorst. Volgens de statuten
wil de vereniging kunst buiten het galerijencircuit
brengen en integreren in alle geledingen van het
sociale leven. Een vzw is volgens Els Dietvorst de beste
constructie: “Omdat er geen kunstenaarsstatuut
bestaat, is het de enige uitweg om eigen projecten te
organiseren onder wettelijke norm en om subsidies te
verkrijgen.”
De vzw zet artistieke activiteiten op met sociale inslag.
De leden zijn sociale werkers, economen, kunsthistorici,
advocaten, een socioloog, een journaliste en
kunstenaars. Het personeel bestaat
Wat je maakt, ontstaat collectief
uit drie vrouwen: één voltijds
kunstenaar (Els Dietvorst) en twee
halftijdse krachten, een schrijfster en een sociologe.
Verder zijn er stagiaires van de sociale hogeschool en
andere vrijwillige medewerkers.
MULTIMEDIAPROJECT
De terugkeer van de zwaluwen/Le retour des hirondelles is
een multimediaproject in de Brusselse
Anneessenswijk. Communicatie staat centraal. Met
alle bestaande journalistieke en artistieke middelen
wordt er gezocht naar een vorm om de bewoners en
passanten in de wijk een stem te geven. “Het project is
gebaseerd op een wisselwerking tussen verwachting en
waarneming, realiteit en fictie, instinct en verbeelding,
kortom tussen alle bewegingen die het dagelijks leven
uitmaken,“ zo staat er in het eerste magazine, waarin
bewoners en passanten samen met beeld- en woordkunstenaars
hun levensverhalen en fantasie op een
zeer aantrekkelijke manier verbeelden. Behalve kunste-
HOOFDSTUK 3
137
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

FIREFLY
138
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
naars zijn andere deskundigen zoals journalisten, fotografen,
sociologen, antropologen en schrijfsters
betrokken bij het project. In de eerste fase van De
terugkeer van de zwaluwen (1999) werd “de straat opgegaan”.
Dat resulteerde in contacten met buurtbewoners
en passanten, in verhalen, foto’s en zo meer. In
die fase kwamen samenwerkingsverbanden tot stand
met partners als de Buurtwinkel, Albatros (een daklozenorganisatie),
ADZON (mannelijke prostituees) en
de Beursschouwburg (repetitieruimte, toonmomenten
en logistieke steun). Er was geen eindresultaat vooropgesteld.
Alle artistieke media werden gebruikt, met als
resultaat 50 foto’s, 8 video’s, 2 installaties, gedichten,
muziek en ontelbare verhalen.
In fase 2 werd ingezoomd op elementen, verhalen en
mensen uit fase 1. Het magazine en het posterproject
werden uitgewerkt. Biografische schetsen van mensen
uit de wijk werden Jukeboxstories. Video bleek het beste
communicatiemiddel. Tekstfragmenten uit de wijk
werden met flarden uit het werk van de Franse dichter
Arthur Rimbaud geconfronteerd. Rimbaud heeft een
tijd in Brussel verbleven en passeerde toen dikwijls in
de Anneessenswijk. Later liet hij Europa achter zich
en werd handelsreiziger in Afrika.
Fase 3 bundelt de elementen uit de vorige fases in een
scenario voor een film die het verhaal van Rimbaud en
de buurtbewoners bij elkaar brengt. “Het zijn allemaal
mensen die iets hebben achtergelaten of nog bezig
zijn dat te doen. Nomaden.” Els Dietvorst herkent
Rimbauds gebalde opzwepende en ritmische stijl in de
manier waarop Marokkaanse jongeren spreken. Het
heeft lang geduurd voor de Marokkaanse gemeenschap
meewerkte. Maar in de huidige ploeg spelen
zeven Marokkaanse acteurs en actrices.
Er werken 32 acteurs en muzikanten mee aan de film.
“Het zijn bewoners en mensen die hier komen maar
niet wonen, passanten, die mix vind ik heel belangrijk.”
De passanten zijn gerekruteerd tijdens een
auditie in een container. De acteurs zijn bijna allemaal
eerste generatie Belg, maar van origine hebben ze tien
verschillende nationaliteiten. Er zijn maar vier autochtone
Belgen bij. De jongste is 14, de oudste 55. Ze
worden betaald, al is het niet veel: 7,5 euro per uur en
maaltijdcheques.
Het project kost in totaal meer dan 123.950 euro en
wordt gesteund door het SIF, door het Ministerie van
de Vlaamse Gemeenschap, Brussel 2000 en de CERA
Holding. Er zijn nu subsidies toegekend voor de
komende drie jaar. De ondersteuning door de Koning
Boudewijnstichting bedraagt net geen 12.400 euro.
Interne communicatie gebeurt in maandelijkse vergaderingen;
externe via het magazine, via kaarten – “bij
elke fase maken we er zo één”– de website en toonmomenten.
“Door repetities in de open lucht, hier op het
plein, bereiken we mensen met wie we normaal niet
in contact zouden komen. Toonmomenten worden
afwisselend in buurtcafés of in de beursschouwburg
gehouden, zodat een zeer divers publiek wordt aangesproken,
op soirees, miniconcerten en videoavonden.
Met de pers wordt via de Beursschouwburg contact
gezocht voor de grote toonmomenten. Maar ook Els
Dietvorst zelf houdt de pers op de hoogte van de
evolutie. Voor het overige is er heel veel mondelinge
reclame, dat werkt nog altijd het best.
ONTSTAANSGESCHIEDENIS
Els Dietvorst, drijvende kracht achter dit project,
vertelt over het ontstaan van het project in ‘99. “Ik had
een tentoonstelling hier in de wijk in Etablissement
d’en Face. Toen was het moeilijk om een werk te laten
communiceren met de straat. Ze waarschuwden mij
dat dit absoluut niet mogelijk was in deze buurt omdat
de agressie tegenover inmenging te groot was.” Dat is
de oorsprong van dit project: agressie, zowel verbaal
als fysiek, in Brussel allebei voelbaar. Vanuit die vaststelling
is Dietvorst beginnen wandelen in de
Anneessenswijk en zo is het idee gegroeid.
Het tweede uitgangspunt was een persoonlijke en
artistieke nood aan communicatie. Els Dietvorst was

tien jaar beeldend kunstenaar, voelde zich geïsoleerd
van het ‘echte leven’ en had geen zin om haar sculpturen
(altijd mensen) alleen maar in galerijen en
musea tentoon te stellen. Op zoek naar sociaal contact
ging ze met dit project terug de straat op.
TOEKOMSTPERSPECTIEVEN
Els Dietvorst wil aan het eind een boek maken over
het project: een reflectie, een handleiding ook voor
andere projecten.
Het project zelf vertrekt vanuit een sociale dialoog,
maar het artistieke product, de film, moet daar uiteindelijk
wel los van staan. De film moet begrepen
kunnen worden zonder dat de kijker de geschiedenis
van het project te kent. Ook is het de bedoeling dat
bepaalde stukken die in de film te zien zijn een eigen
leven gaan leiden, als kleine podiumproducties los van
de film. “Als het project stopt, gaan die acteurs niet
stoppen. Ik denk dat ik hen eerder ga verliezen dan zij
mij.”
De methode van het project is erg individueel, maar in
de nawerking ligt toch een maatschappelijke dimensie
verscholen: “omdat de mensen die uit het project
komen, misschien verder kunnen gaan en op hun
manier zulke dingen kunnen verspreiden.”
Voor Els Dietvorst blijft de toekomst liefst een open
vraag. “Misschien geef ik hier nog wel workshops of
zo. Ik weet niet hoe dat zal evolueren. Op dat punt
hebben kunstenaars een heel vrij leven.”
METHODE
Els Dietvorst vertrekt van het sociale om van daaruit
een artistieke vorm te zoeken. Haar eerste stap was de
straat op: praten met voorbijgangers en thee drinken
met bewoners. Daarna bezocht ze organisaties die
actief zijn rond vluchtelingenproblematiek of
daklozen. Na die eerste onderzoeksfase begon ze op
een intuïtieve manier te zoeken welke vorm haar
bevindingen kon omvatten. Het kon een boek worden
of iets tussen een theaterstuk, een opera en een film.
De zoektocht naar vorm is voor Els Dietvorst nog altijd
niet afgelopen, het blijft een belangrijk vraagstuk. In
de tweede fase merkte ze wel dat video het beste
werkte. Zelf had ze geen ervaring met video, maar
sinds ze het medium door dit project leerde kennen, is
ze er wel door gebeten. “Een film als werksituatie
spreekt mij aan omdat het een heel sociaal proces is.
Met heel veel mensen samenwerken en regisseren, dat
ligt mij wel.”
Het werk met de acteurs is erg individueel. Als regisseur
wil Dietvorst bij iedereen van nul vertrekken om
“terug te keren naar het diepmenselijke oergevoel dat
alle mensen gemeen hebben.” De rol die de acteurs
spelen, staat heel dicht bij hun leven. Bij wat ze willen
of hopen te zijn.
Els Dietvorst heeft een heel groot sociaal gevoel, al
noemt ze zichzelf een misantroop. Dat gaat volgens
haar samen. Als een project gedaan is, blijft ze niet
tussen de mensen. Ze zit dan liever in de bossen of
aan zee. Maar ondertussen is ze er zo hartstochtelijk
mee bezig dat het project een stuk van haar eigen
leven is geworden en dat er weinig plaats meer overblijft
voor een privé-leven. “Als je passioneel met iets
bezig bent, kun je geen grenzen leggen aan je inzet.
Maar ik krijg ook veel terug. Ik steel een soort van
energie die ik zelf teweegbreng. Alsof je uit ieders tuin
een bloem plukt en daar een boeket van maakt.”
Collega-kunstenaars, die haar horen vertellen, zeggen:
“Het is fantastisch maar ik zou het niet kunnen.”
De afstand tussen het sculptuurwerk en het zwaluwenproject
is voor Els niet zo groot. Ook haar sculpturen
zijn gevoed door het sociale. “Hoe zeer een kunstenaar
ook durft beweren dat hij authentiek is, als kunstenaar
ben je onbewust door de wereld gecontroleerd. Wat je
maakt, ontstaat collectief, je wordt gevoed door
iedereen om je heen.”
Omgekeerd is het opzetten van een project als De
terugkeer van de zwaluwen helemaal niet zo verschillend
van haar sculptuurwerk. “Voor mij is dit project
zoals een beeld maken. Je begint met een binnenstructuur
en maakt daar dingen omheen. Je moet een
volume creëren, materiaal kiezen. Dat is fantastisch,
HOOFDSTUK 3
139
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

FIREFLY
140
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
dat doe ik het liefst. Maar dan volgt de vraag, hoe stel
je dat tentoon? En dat haat ik, dat moment. Met dit
project is het anders. Bij een film hoef je helemaal niet
bezig te zijn met de vraag hoe je het resultaat in een
galerij gaat plaatsen.”
INSPIRATIEBRONNEN
Joseph Beuys is volgens Els Dietvorst de beeldende
kunstenaar die het sociale bewustzijn van vele kunstenaars
wakker maakte en de lijn tussen kunst en dagelijks
leven doorbrak. Verder zijn ook theater- en
filmmakers als Peter Brook, Cassavetes en Eisenstein
haar voorbeelden. En Tone Brulin.
Jean-Jacques Rousseau en dan vooral zijn Emile ou
l’éducation speelt een grote rol in de manier waarop ze
met acteurs werkt. “Dat was een van de eerste sociologen
die teruggingen op de diepmenselijke natuur.”
En Lévi-Strauss. Die in de praktijk ging zoeken naar
dat oerinstinct. Ook de antropologische studies van
Margaret Mead hebben hun stempel gedrukt op De
terugkeer van de zwaluwen. Vooral Meads onderzoek in
verband met ‘afwijkelingen’ – iedereen die gemarginaliseerd
wordt in etnische groepen – heeft indruk
gemaakt. “De man die met een handtas rondloopt,
maar toch geaccepteerd wordt, dat is prachtig! Voor
mij staan die mensen soms veel verder dan wij. Die
kunnen er mee om. Maar hier wordt dat meteen een
probleem.”
Rimbaud is natuurlijk ook een grote inspiratiebron.
Het eerste deel van De terugkeer van de zwaluwen zal
ook Après le déluge heten. “Rimbaud schreef de hele
wereld de hel in. Hij vond dat er een zondvloed moest
plaatsvinden en daarna – après le déluge – zou er een
nieuwe wereld opgebouwd moeten worden, waarin
mensen elkaar accepteren. Une saison en enfer is een
aanklacht tegen de maatschappij, die voor Dietvorst
nog steeds actueel is. “Het kolonialisme heeft alles
verknoeid en heeft machtsstructuren teweeggebracht
die uitmondden in het kapitalisme.” Rimbaud gaat op
een poëtische manier tekeer tegen iedereen in deze
maatschappij, die zwarten, homo’s en anderen
verdrukt. Hij is ook heel spiritueel bezig geweest”,
vertelt Dietvorst, “iets dat in onze Westerse wereld
helemaal verdrukt is.”
PARTICIPATIE
Het hele project De terugkeer van de zwaluwen vertrekt
van de bewoners en passanten in de Anneessenswijk.
Geen enkele geïnteresseerde werd vooraf uitgesloten,
maar er was wel selectie in de vorm van audities: wie
het meest interesse had voor de film, een droom wilde
verwezenlijken of een band met de camera had werd
uitgekozen. “Achteraf heeft er nog een natuurlijke
selectie plaatsgevonden. Onhandelbare gevallen of
mensen die achterstand hadden, vielen af omdat ze
geen ritme en discipline hadden om te werken.”
Zij die bleven, zijn sterke mensen geworden.
Sommigen verhuizen uit deze buurt.”
Het heeft lang geduurd voor de Marokkaanse gemeenschap
wilde meewerken. Maar het is toch gelukt. Het
vertrouwen werd gewonnen door interventies in een
kinderopvangcentrum. “We doen nu nog altijd workshops
met kinderen. Zij zijn heel spontaan, hebben
geen vooroordelen.” Via hen werden contacten gelegd
met ouders, broers en zussen.
De inbreng van de acteurs en actrices is enorm. Hun
levensverhaal en dromen zijn het materiaal waarmee
gewerkt wordt. Uit dat materiaal wordt een selectie
gemaakt door de kunstenaars die hen begeleiden. Dat
gebeurt in interactie, zoals Miguel, een 25-jarige acteur
van Spaanse afkomst illustreert met zijn verhaal: “Ik
heb er altijd van gedroomd prins te zijn en prinses
Diana was mijn idool. Zo ben ik op het idee gekomen
om in de film de prins te spelen. Ik heb het aan Els
voorgesteld en zij ging akkoord. Ze had hetzelfde idee
al in gedachten.”
In het creatieve proces van verwerking van het materiaal
nemen de kunstenaars wel het voortouw. Zo is
het met het magazine, dat Orla Barry samenstelt, en
zo is het ook met de film. Miguel: “Als ik acteer, ben ik
een beetje verloren, dan zegt Els mij hoe ik het moet
doen. Zij is de regisseur.”

MAATSCHAPPELIJKE DIMENSIE
De werkwijze van De terugkeer van de zwaluwen is,
zoals gezegd, erg individueel. Het project vertrekt van
het individu, niet van de maatschappij. Els Dietvorst
weigert zich tot groepen als ‘de Marokkanen’ of ‘de
Belgen van de wijk’ te richten, omdat daar altijd
normen aan vastzitten die niet voor iedereen opgaan.
Het resultaat zal voor de deelnemers iets heel bijzonders
betekenen, zij hebben de kans gekregen zich
emotioneel te ontwikkelen en hebben minder vooroordelen
tegenover andere mensen. Ook bij het publiek
zal deze film die boodschap uitstralen en op die
manier bijdragen tot verdraagzaamheid. Els Dietvorst
zelf droomt nog altijd van een directere maatschappelijke
rol. Haar grootste frustratie is dat ze de primaire
problemen van de acteurs niet kan behandelen. Daar
zou ze nu mee willen starten, ondersteuning bij privéproblemen
met papieren, werkloosheid en dergelijke.
Met kinderen werken geeft echter meer vooruitzichten.
Dietvorst: “In onze workshops met kinderen
kunnen we sterker ingrijpen. Ik denk dat zij zoiets
meedragen in hun leven en dat het zich voortzet in de
wijk. Maar om zoiets te doen, hebben we veel meer
middelen nodig. We zouden bijvoorbeeld een centrum
kunnen oprichten waar videolessen worden gegeven
maar dat kost pakken geld en vergt een hele organisatie.”
VISIE OP CULTUUR EN VOLKSCULTUUR
Cultuur is voor Els Dietvorst “een typisch menselijk
geheel van codes, van sociale gedragingen die toebehoren
aan een bepaald volk, een regio of land, en die
door anderen worden overgenomen of niet. Iedereen
neemt deel aan cultuur, wat nog niet betekent dat
iedereen deelneemt aan een creatief proces.”
Maar hedendaagse kunst staat heel ver van ieders bed.
Ze beperkt zich tot een klein elitewereldje. Het is
belangrijk kunst opnieuw te confronteren met de
straat. Maar er zijn heel veel manieren om dat te doen.
Weinig kunstenaars getroosten zich de moeite of
nemen het risico de confrontatie met de straat echt
aan te gaan.
Els Dietvorst heeft zelf geen term voor wat ze doet. “Er
moet eens iemand met een nieuwe term komen,“
vindt ze. ‘Volkscultuur’ is volgens haar in ieder geval
een betere omschrijving dan ‘sociaal-artistiek’ of
‘cultuur van het dagelijks leven’. Dat laatste vindt ze
denigrerend. “Volkscultuur klinkt ook raar, maar het
zegt toch veel. Oud en nieuw zijn in die term vervat.
‘Volks’ verwijst naar iets ouds, naar iets dat mensen
samenbrengt, dat vroeger in dorpen bestond, maar
voorbij is. Maar er is ook een nieuwe invulling van het
begrip ‘volk’. In het geval van De terugkeer van de
zwaluwen, zijn het de acteurs, mensen die in Brussel
gestrand zijn en exemplarisch zijn voor het menselijk
ras. Ze hebben allemaal dat oermenselijke verwerkt in
hun leven en in hun dromen.”
CONCLUSIE
De kracht van dit project schuilt in de combinatie van
een sterke sociale inbedding en hoge artistieke
kwaliteit. Veel voorbereiding en toewijding maken dat
het een van de weinige geslaagde pogingen is om
‘kunst op straat te brengen’. De samenwerking met
sociale organisaties, artiesten, een cultureel centrum
en buurtcafés leidt tot een interessant en erg toegankelijk
werkproces. Een film, een magazine en toonmomenten
op straat, maken dat een breed publiek
toegang krijgt tot het verhaal. Het feit dat het eindresultaat
zo open blijft, vegroot de mogelijkheden van dit
project. Niet alleen artistiek, maar ook maatschappelijk.
Het gebruik van diverse media houdt wel het gevaar in
van een versnippering die uiteindelijk de kracht van
het project ondermijnt. In dit geval blijkt dat gevaar
echter op een veilige afstand te blijven door de
kwaliteit van elk onderdeel.
Wat presentatie betreft, heeft een film, net als een
beeld, extra begeleiding nodig. Hij wordt niet zonder
meer geprojecteerd, zoals Dietvorst stelt. Er zal
gezocht moeten worden naar de juiste circuits. Als de
film alleen in artistieke kringen te zien is, raakt het
resultaat van dit intensieve werkproces minder bekend
dan wanneer hij ook in de buurten binnen en buiten
HOOFDSTUK 3
141
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

FIREFLY
142
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
Brussel wordt vertoond. Maar zo’n verspreiding vraagt
extra aandacht.
Als er na afronding van dit project inderdaad een boek
wordt gepubliceerd, kunnen ook professionelen in het
sociaal-culturele veld gebruik maken van de opgedane
ervaring en is er hopelijk ook mogelijkheid tot meer
methodologische reflectie op dit project, dat erg intuïtief
ontwikkeld werd. Het is trouwens jammer dat er
geen contacten bestaan tussen dit project en bijvoorbeeld
de Gentse onderzoeksprojecten. Uitwisseling
van ervaringen zou hier veel stof voor nieuwe ontwikkeling
geven.
De aantrekkingskracht van De terugkeer van de
zwaluwen ligt in de balans tussen de individuele en
maatschappelijke betekenis van het werk, zowel bij de
kunstenaars als bij de deelnemende bewoners en
passanten. Het project is zeer individueel opgezet,
maar vertrekt vanuit een maatschappelijke vaststelling,
namelijk de nood aan communicatie. Het feit dat de
artistieke kwaliteit gegarandeerd wordt door gepassioneerde
deskundigen, maakt dat het resultaat niet
drammerig is, maar erg open staat voor interpretatie.
Soms is het misschien iets té artistiek, waardoor het
ondoorzichtig wordt. De keuze om te vertrekken van
Rimbaud bijvoorbeeld, zullen sommigen ter discussie
stellen.
Belangrijk is echter dat de bewoners en passanten een
stem krijgen en elkaars verhaal kunnen horen. Dat is
uiteindelijk volkscultuur, vindt Miguel, de prins-acteur:
“dat de mensen zich kunnen uitdrukken zoals ze
willen.” Op die manier wordt Brussel leefbaarder:
“moins de racisme, moins de dégats, moins de pollution,
ça c’est la culture du peuple.”
Ondersteuning door de Koning Boudewijnstichting:
12.394,68 euro
Firefly vzw
Wielemans Cueppenslaan 111
1190 Brussel
tel.: 0479-275920
firefly@skynet.be

100/100
100 Molenbekenaars vertellen
100 jaar Molenbeekse geschiedenis
Buurtwerk Molenbeek-centrum, sinds kort herdoopt tot
‘buurthuis Bonnevie’, presenteert met 100/100
getuigenissen van wijkbewoners over het Molenbeek van
vroeger en nu. Dat gebeurt in de vorm van een
tentoonstelling, een multicultureel wijkfeest en een
publicatie. De initiatiefnemers willen met dit project het
zelfbewustzijn van de bewoners opkrikken en de
buitenwereld een positievere kijk bieden op de wijk.
Buurtwerk Molenbeek-centrum ontstond in 1976 naar
aanleiding van de metrowerken die aanleiding gaven
tot grote huisvestingsproblemen. Om die wantoestanden
te keren werd een actiegroep opgericht,
waaruit vervolgens de vzw ontstond die sinds kort
Buurthuis Bonnevie heet. De werking heeft twee
componenten: opbouwwerk en dienstverlening.
Het buurthuis tracht zijn omgeving te herwaarderen.
Veerle Depoorter, buurtwerker van Bonnevie: “Al van
in de beginjaren zijn we bezig met het creëren van
een positief beeld over de wijk. We proberen dat via
allerlei projecten, zoals het huidige
Van een drempel was geen sprake
maar bijvoorbeeld ook de realisatie
van een speelplein voor de buurtkinderen.”
De dienstverlening van het buurtcentrum
focust vooral op de huisvestingsproblematiek in de
wijk. De buurtwerkers assisteren bijvoorbeeld bewoners
die een renovatiepremie willen aanvragen.
Daarnaast verzorgen ze een huisvestingspermanentie
en organiseren ze een klusjesdienst. Dat actiewerk uit
de beginjaren is nog steeds noodzakelijk omdat de
pijnpunten op het vlak van huisvesting na twintig jaar
nog steeds niet van de baan zijn. In het buurthuis
werken twaalf personen waarvan sommigen deeltijds.
Bij bepaalde projecten worden ook vrijwilligers ingeschakeld.
VERHALEN EN FOTO’S
De tentoonstelling 100/100 liep van 16 september tot
12 oktober 2000. Daarin werden getuigenissen gebundeld
van 100 wijkbewoners over Molenbeek vroeger en
nu. Deze verhalen en anekdotes werden gepresenteerd
HOOFDSTUK 3
143
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

BUURTWERK MOLENBEEK-CENTRUM
144
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
samen met foto’s over de voorbije honderd jaar. Die
foto’s waren afkomstig van de bewoners.
Ook het jaarlijkse buurtfeest (voorjaar 2001) stond in
het teken van de tentoonstelling. Panelen met verhalen
en foto’s werden tentoongesteld in de vensters van de
huizen. Van een drempel was er zo geen sprake meer.
Tijdens het buurtfeest (mei 2001) werd de diamontage
100/100 voorgesteld, een combinatie van oude postkaarten,
foto’s uit het archief van het buurthuis, de
gemeentefotograaf en bewoners. Deze montage
illustreerde enkele representatieve verhalen van buurtbewoners.
Een bijgewerkte versie van de diamontage
zal later ook in de verenigingen in de buurt worden
vertoond.
Tegelijk werden voor de kinderen oude volksspelen
georganiseerd, verwijzend naar de Vlaamse kermissen
en braderijen waar de oude buurtbewoners nog altijd
nostalgisch over spreken.
In dezelfde periode (van 17 tot 25 mei 2001) liep in de
hoofdzetel van de KBC, gevestigd in een van de grote
kantoorblokken in de wijk, een samenvattende versie
van de tentoonstelling. Daarmee wilde het buurthuis
de bankbedienden betrekken bij de buurt waarin ze
werken. De bedienden hebben immers maar een
beperkte visie op de buurt en komen er op geen
enkele manier mee in contact. Voor de personeelsleden
werden eerder al geleide buurtwandelingen en
bezoeken aan de oorspronkelijke tentoonstelling georganiseerd.
De respons op deze acties was evenwel
gering. De organisatoren bese¤en dat ze alleen
bereikten wie al geïnteresseerd was.
Als afsluiter van het project brengt het buurthuis de
interviews en foto’s van de tentoonstelling samen in
een boek. Dat gebeurt op vraag van de buurtbewoners:
zij dringen erop aan het kostbare materiaal te bewaren
en beschikbaar te stellen. Het is de bedoeling met dit
boek andere organisaties en ook de KBC en de Franse
gemeenschap te bereiken. Voor het buurthuis zelf zal
het boek een mooi visitekaartje zijn.
ONTSTAANSGESCHIEDENIS
Buurthuis Bonnevie is sinds zijn ontstaan bezig met
de gebouwen en de omgeving. De kaalslag die de
metrowerken in de jaren zeventig in de wijk
aanrichtten, was de directe aanleiding voor het
ontstaan van het buurthuis. De wijk verloederde mede
door de werken. Later vestigden zich veel allochtonen
in Molenbeek wat specifieke problemen meebracht.
Het buurthuis houdt zich dagelijks bezig met huisvestingsproblemen
en met de zorg voor heraanleg van
straten en pleinen in de wijk. Een concreet voorbeeld
is het project rond renovatiepremies. “We helpen eigenaars
die hun woning willen renoveren, maar niet
weten hoe ze subsidies kunnen aanvragen. We gaan er
immers van uit dat die eigenaars in de buurt
investeren door hun woning te renoveren. Daarom
helpen we hen met de administratieve rompslomp.
Meteen worden deze mensen ook aanspreekbaar voor
andere projecten. Dat is een bijkomend resultaat”,
vertelt Veerle Depoorter.
Vorig jaar draaide de Brusselse Open Monumentendag
rond het thema ‘100 jaar stedenbouw en architectuur’.
In Molenbeek bleek niemand van plan daar iets rond
te doen. Daarom besloot het buurthuis een project te
starten. Geert De Pauw, maatschappelijk werker bij
Bonnevie: “Met architectuur en stedenbouw is het
buurthuis immers al jaren bezig. We zagen hierin een
kans om ons los van het reguliere opbouwwerk te
profileren en tegelijk bij te dragen tot een positieve
beeldvorming van de buurt.” Het buurthuis wilde
meer opzoekwerk doen over de wijk, de geschiedenis
bekijken, kennismaken met nog meer wijkbewoners.
“We wilden niet alleen over stenen praten, maar ook
de menselijke aspecten bekijken.” Het project gaf
aanleiding tot een samenwerking met andere organisaties
die in de buurt actief zijn en met specialisten uit
andere disciplines, zoals architecten. “Die samenwerking
trekt het wereldje wat open: het is eens iets
anders dan altijd maar die maatschappelijk werkers
onder elkaar.”

METHODE
In een eerste fase werd een vragenlijst opgesteld, gebaseerd
op drie pijlers:
· gebouwen: de huizen, de fabrieken, openbare
gebouwen, hoe gebruik je je woning, hoe ga je met je
woning om?
· straten en pleinen: hoe worden / werden ze ervaren
en gebruikt, welke grote stedenbouwkundige ingrepen
en evoluties hebben de buurt bepaald, vragen naar het
gebruik van de straten, waar ga je naar de winkel,
welke evolutie zie je daarin?
· sociaal en cultureel leven: winkels en cafés, feesten,
religie, school, werken…
Op basis van deze vragenlijst werden ongeveer 60
interviews verzameld. Bewust werd gezocht naar een
grote variatie in gesprekspartners: zo is er een interview
met Eric, een Kongolees die pas vorig jaar in de
wijk arriveerde, met Camille die al zeventig jaar in
Molenbeek woont en met pastoor De Meulder die al
sinds 1960 verantwoordelijk is voor de Sint-Jan-
Baptistparochie. Al die verhalen en anekdotes leveren
een gevarieerd beeld op van de buurt: hoe ze er
vroeger uitzag, hoe de eerste allochtonen zich organiseerden
of hoe asielzoekers vandaag nog steeds moeizaam
op zoek gaan naar een verblijfplaats. In deze
verhalen komen niet alleen de culturele verschillen
naar voren, maar ook opmerkelijke gelijkenissen. “Het
is een manier om de mythe dat vroeger alles beter was
door te prikken.”
Het uitgangspunt was het thema ‘architectuur en
stedenbouw’, maar dan bekeken vanuit de leefwereld
van de bewoners. Geert De Pauw: “We zijn naar de
mensen toegestapt om te vragen waar ze naar de
winkel gaan, hoe ze dat vroeger deden, hoe ze hun
woning gebruiken, hoe een bruiloft gevierd wordt en
werd enz. Vroeger was het makkelijk om met buurtbewoners
te praten, ze naar een vergadering te krijgen of
warm te maken voor een project. Vandaag is dat veel
moeilijker. Daarom hebben we in een eerste beweging
contact gezocht met mensen die actief deelnemen aan
het sociale leven in de wijk, die ‘bekend’ zijn in het
buurthuis en makkelijk aanspreekbaar. Van daaruit
ging de bal aan het rollen; ‘je moet ook eens met die
en die gaan praten want die had vroeger een bloemenwinkel
op de parvis en kan daar goed over vertellen’…
Maar we zochten ook bewust contact met mensen die
niet in de bekende ‘netwerken’ zitten, mensen die
geïsoleerd leven, net zijn aangekomen enz. We hebben
gezorgd voor een evenwicht in leeftijden, beroepen,
achtergronden. We trachten de leemten nog op te
vullen. Zo kwamen de zwarte Afrikaanse vrouwen nog
niet aan het woord.”
De hele organisatie werd integraal door het buurthuis
gedragen. “Toen de Koning Boudewijnstichting ons
suggereerde om met externe partners samen te
werken, was ons project daarvoor al te ver gevorderd.
Het ging zo vlot vooruit omdat de medewerkers van
het buurthuis erg enthousiast waren en het zelf als
een aangenaam uitstapje uit de dagelijkse werking
beschouwden. Anderzijds was het ook niet evident om
er iemand bij te halen die de buurt, de buurtbewoners
en het buurthuis zelf niet kende. Veerle Depoorter:
“Het is immers op zich al vrij delicaat om contacten
met de bewoners te leggen. We waren bang met
iemand te maken te krijgen die er met vuile voeten
door zou lopen.”
Samenwerking was er wel met Dar Amal, een lokaal
steunpunt voor migrantenwerking en met de
Vaartkapoen. Dat laatste is een dienstencentrum dat
zijn doelgroep vooral bij de bejaarde bevolking van
Molenbeek zoekt. Beide worden erkend en gesteund
door de Vlaamse Gemeenschapscommissie. Deze
contacten zorgden op hun beurt voor ‘aanknopingspunten’,
elk vanuit hun eigen achtergrond en doelgroep.
Het project werd naar buiten gebracht via het
programma van de Brusselse Open
Monumentendagen 2000. Daarnaast verscheen informatie
in de buurtkrant van het buurthuis en in enkele
lokale kranten. De publicatie met de verzamelde foto’s
en verhalen richt zich in de eerste plaats tot de deelnemers
aan het project. Er wordt echter gehoopt dat ook
HOOFDSTUK 3
145
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

BUURTWERK MOLENBEEK-CENTRUM
146
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
anderen het boek zullen kopen. “Zelfs al zijn dat
misschien vooral mensen die al belangstelling hebben
voor dergelijke projecten, toch zal het boek hun beeld
van Brussel en van deze wijk verfijnen.”
MAATSCHAPPELIJKE DIMENSIE
Aan de hand van persoonlijke getuigenissen en anekdotes
van buurtbewoners wilde het buurtcentrum een
juister beeld geven van het leven in Molenbeek. Zelfs
bij de eigen bewoners heeft de gemeente een slechte
reputatie. Dat gaat zelfs zover dat nogal wat mensen
de naam niet meer vermelden en hun woonplaats
omschrijven als ‘dicht bij Koekelberg’ of ‘1080
Brussel.’ Volgens de buurtwerkers heeft die perceptie
ook een negatieve invloed op het zelfbeeld van de
inwoners.
Ook de zogenaamde multiculturaliteit van de buurt
vraagt correctie. Er wonen misschien wel veel nationaliteiten
en culturen in Molenbeek, maar die leven
naast elkaar. Over elkaars geschiedenis en gewoonten
bestaat enkel oppervlakkige kennis, wat vaak leidt tot
onbegrip en spanningen. Daarom wordt met dit
project de culturele rijkdom van de buurt – vroeger en
nu – getoond. Zo krijgen buitenstaanders en bewoners
een beter inzicht in de geschiedenis van hun buurt en
hun buren.
Geert De Pauw: “De manier waarop mensen hun
leven inrichten en hun buurt ervaren is een belangrijke
realiteit. Het is essentieel dat deze mondelinge
geschiedenis wordt vastgelegd, bewaard en naar buiten
gebracht. Die realiteit mag niet verloren gaan.”
Voor het buurthuis zelf was dit project een gelegenheid
om buiten het sociale en het problematische om
te werken. Het was een manier om de buurt waarin
dagelijks wordt gewerkt anders te benaderen en op
een andere wijze in contact te treden met de bewoners.
De dagelijkse realiteit werd voor het eerst positief
benaderd. Het initiatief heeft de banden tussen de
buurtwerkers, de verwante organisaties en de wijkbewoners
dan ook aangehaald. Dat zal de betrokkenheid
bij toekomstige buurtactiviteiten ongetwijfeld ten
goede komen. Tegelijk kreeg het buurthuis naar
buiten toe een ‘gezicht’.
Het is volgens de initiatiefnemers bijzonder moeilijk
te zeggen of zo’n project de doelstellingen – een beter
imago en een beter zelfbeeld – al dan niet bereikt
heeft. Het project had zeker een impact op de mensen
die werden geïnterviewd. “Aanvankelijk reageerden ze
wat onwennig op de belangstelling. ‘Hebben jullie
enkel mijn verhaal nodig? Wat gaan jullie daarmee
doen?’ Het verbaasde ze dat gewone verhalen ons interesseerden.
Daarna konden ze zelf ervaren wat met
hun verhaal gebeurde en hoe het in de tentoonstelling
terechtkwam. Ze merkten dat het buurthuis zich niet
alleen bezighoudt met problemen, maar dat ook hun
dagelijkse realiteit voor ons belangrijk is. Verder maakt
de tentoonstelling toch ook bij de bezoekers wat los.
Naar aanleiding van hun bezoek begonnen mensen
met elkaar te praten. Je kunt dus wel zeggen dat we
een kader hebben geschapen waarin mensen makkelijker
met elkaar in contact komen. Maar of dit een
blijvende invloed zal hebben?”
SOCIAAL-ARTISTIEKE PROJECTEN EN
VOLKSCULTUUR
De initiatiefnemers vinden 100/100 geen sociaalartistiek
project, maar veeleer een uitloper van het
gewone buurthuiswerk. “Onze belangrijkste zorg blijft
het buurtwerk. We hebben nooit overwogen om nu
eens ‘kunst te creëren’, maar we gebruiken kunst en
cultuur wel om de buurt leefbaar te maken.” Buiten
zijn sociale doelstellingen moet een buurthuis ook oog
hebben voor wat leeft bij de mensen, de manier
waarop mensen hun leven inrichten en hun buurt
ervaren. Dit vastleggen en naar buiten brengen is
belangrijk. Het bevordert de samenhang in de wijk.
Daarom nam het buurthuis deze taak op zich.
De term volkscultuur is niet echt geschikt voor dit
project, vinden de initiatiefnemers. “Het was onze
wens om iets te doen rond de verhalen van buurtbewoners,
met getuigenissen die misschien niet spectaculair
zijn, maar die toch een realiteit weergeven die

weinig bekend is en die door haar omvang en variatie
waarde heeft.” De basis voor het project was er dus al.
De beschrijving in de folder van de Koning
Boudewijnstichting kwam wat betreft visie en doelstellingen
wonderwel overeen met dat idee. “Maar zelf
zouden we er nooit de term volkscultuur opgeplakt
hebben,“ stelt Geert De Pauw.
CONCLUSIE
100/100 is ontstaan vanuit het buurtwerk. De initiatiefnemers
willen met dit project ingrijpen in de lokale
context. Ze lijken niet echt te reflecteren over hun
positie in de maatschappij en wat cultuur of volkscultuur
daarin precies kunnen betekenen. Ze
beschouwen dit project als een onderdeel van hun
werk als buurthuis en zeker niet als een sociaalartistiek
of cultureel initiatief.
De basis voor dit project lijkt dus op het eerste gezicht
nogal beperkt. Toch kun je de resultaten zeker niet als
teleurstellend bestempelen. De kracht van 100/100
schuilt juist in het feit dat het initiatief uitgaat van de
buurtopbouwwerkers zelf. Zij gaan met dit project een
stapje verder dan de zuiver dienstverlenende functie
van het buurthuis en investeren samen met de buurtbewoners
in een project rond positieve beeldvorming.
Bovendien weten deze mensen hoe ze de wijkbewoners
kunnen engageren, welke de beste aanspreekpunten
zijn en hoe je ook de moeilijk toegankelijke
bewoners warm kunt maken.
Ook methodologisch waren de buurtwerkers gewapend
voor de strijd: ze bereidden de interviews
grondig voor en dachten goed na over de representativiteit
van hun steekproef. Op die manier zijn zij erin
geslaagd een indrukwekkende en gevarieerde verzameling
interviews en foto’s te verzamelen. Daarbij is erop
gelet niet te vast te lopen in nostalgie naar vroeger:
‘toen alles beter was’.
De presentatie van de foto’s in de vensters van de
huizen, is een manier om de beoogde laagdrempeligheid
waar te maken. Opmerkelijk is ook de poging om
bijkomend een ander publiek te bereiken, met name
de mensen die alleen maar werken in de buurt. Het
feit dat dit niet helemaal lukt, betekent niet dat dit
soort experimenten opgegeven moeten worden.
Integendeel, deze poging moet een stimulans zijn om
dit soort publieksverruiming voort te zetten, ook in
andere projecten.
Het sterke punt van het project, de inworteling in de
buurt, is misschien meteen ook de zwakke schakel in
het proces. Met de verzamelde getuigenissen is uiteindelijk
weinig meer gedaan dan louter bijeenbrengen in
een ‘toonmoment’. Met de berg interessant materiaal
wordt verhoudingsgewijs weinig diepgang en creativiteit
gegenereerd. De initiatiefnemers kijken niet
verder dan de lokale context. Een creatieve, artistieke
geest had met dit basismateriaal ongetwijfeld nog
meer kunnen beginnen, zonder daarmee het doelpubliek
af te schrikken of de fameuze drempel te
verhogen.
Ondersteuning door de Koning Boudewijnstichting:
7436,81 euro
Buurtwerk Molenbeek-centrum vzw
Bonneviestraat 74
1080 Molenbeek
tel.: 02-410 76 31
bonnevie@misc.irisnet.be
HOOFDSTUK 3
147
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

CULTUREEL CENTRUM DE KERN
148
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
Mauve! Wit
Voetbal als bindmiddel
Met Mauve! Wit zet Cultureel Centrum De Kern te Wilrijk
een artistiek buurtparticipatieproject op rond de
geschiedenis en actuele beleving van de multiculturele wijk
het Kiel in Antwerpen. Het hele project draait om het
voetbalstadion van Germinal Beerschot Antwerpen dat hét
determinerend element in de wijk is. Met een
tentoonstelling, een verhalenshow, een themaweek in de
lagere school en een publicatie rakelen ze samen met de
buurtbewoners het roemruchte verleden van de wijk op en
proberen haar zo een nieuwe culturele impuls te geven.
De Kern is een erkend cultureel centrum van de stad
Antwerpen met een interne vzw Financieel Beheer. Bij
CC De Kern ligt de nadruk op ‘het woord’. Er werken
een tiental mensen in de programmering en de organisatie.
Het centrum heeft zowel interne als externe activiteiten.
Binnenshuis is er een ruim aanbod aan theatervoorstellingen,
klassieke concerten, lezingen enz.
Daarnaast trekt het CC vaak letterlijk de straat op.
Jaarlijks worden gratis concertavonden in de open
lucht georganiseerd. Tijdens
Sport bepaalt hier ‘Valavond’ organiseert het centrum
de identiteit
samen met de lokale bevolking allerlei
festiviteiten in de wijk Valaar.
DE GROOTSTE GEMENE DELER
In de Antwerpse agglomeraties bekleedt het Kiel
sociaal en artistiek gesproken een weinig benijdenswaardige
positie. Verstoken van enige betekenisvolle
culturele infrastructuur en door de Antwerpse ring
afgesneden van zijn naaste stedelijke omgeving, dreigt
de wijk in sociaal en cultureel opzicht helemaal
achterop te raken. Het gebrek aan een geschikte
ontmoetingsplaats en de heterogene samenstelling van
de bevolking maken dat het Kiel langzaam een amalgaam
geworden is van op zichzelf en naast elkaar
levende bevolkingsgroepen en organisaties. Een
cultuur zonder orale geschiedenis, zonder gedeeld
verleden of gemeenschappelijke identiteit is volgens de
initiatiefnemers gedoemd om uit te sterven. Om dat
probleem aan te pakken gingen zij op zoek naar een

onderwerp dat alle inwoners van de wijk kon raken.
En dat onderwerp was op het Kiel snel gevonden. Als
je de wijk binnenrijdt kom je terecht in een microkosmos
van eenrichtingsstraatjes met grappige, sportieve
namen. Al deze straatjes, die duidelijk één wijk
vormen, worden gedomineerd door de massieve aanwezigheid
van het voetbalstadion van de nieuwe fusieclub
Germinal Beerschot Antwerpen. Enkele straten
lopen zelfs uit op de tribunes en je moet al ver gaan
om de enorme lichttorens boven het stadion niet meer
te zien.
Max Temmerman, cultuurfunctionaris bij CC de Kern:
“We wilden iets doen op het Kiel en hebben het
voetbal als thema genomen omdat dat de grootste
gemene deler is. Voetbal spreekt immers zowel jonge
migranten als ‘oude Belgen’ aan. Daarbij kwam ook
dat het stadion hét centrale element is in die wijk.”
Mauve! Wit wil via allerlei activiteiten oprakelen wat er
leeft in de hoofden van de buurtbewoners. In hoeverre
worden bijvoorbeeld hun levens gekleurd door de aanwezigheid
van dat stadion? Tegelijk wil CC De Kern de
rijke geschiedenis van de Beerschotwijk laten herleven
en dat verleden een confrontatie laten aangaan met het
heden.
Een themaweek rond voetbalclub GBA in leefschool
De Toverbol was een eerste project dat onder de
gemeenschappelijke noemer Mauve! Wit werd georganiseerd.
De school wordt bezocht door een zeer grote
concentratie kansarme en Nederlandsonkundige
kinderen. Ze wil met dit soort projecten een positiever
beeld van zichzelf opbouwen en aansluiting vinden bij
de sociale leefomgeving. De school kon voor dit initiatief
rekenen op een financiële ondersteuning van ruim
3700 euro vanuit het SIF. Deze themaweek stond
enigszins los van de andere projecten: een tentoonstelling,
een verhalenshow en een publicatie, allemaal met
hetzelfde materiaal opgebouwd.
ONTSTAANSGESCHIEDENIS
Ongeveer drie jaar geleden ontstond in de wijk Kiel
een werkgroep waarin onder meer mensen van het
buurthuis en het CC De Kern de koppen bij elkaar
staken om na te gaan welke culturele impulsen
konden gegeven worden aan deze wijk. Onder de
noemer 2020 (postcode van de wijk) werden subsidies
aangevraagd bij het fonds voor cultuurprojecten van
Cultuurminister Bert Anciaux. Kristien Mangelschots,
medewerker van het CC De Kern: “Dat geld is er nooit
gekomen maar de oorspronkelijke intenties zijn altijd
blijven hangen. De gesprekken zijn verder blijven
gaan.” Ook was het de bedoeling een netwerk op te
bouwen met culturele partners van de buurt. Met
2020 wilden de initiatiefnemers projecten ontwikkelen
op die plaatsen waar de diverse bevolkingsgroepen
van het Kiel samenkomen. Dat betekende:
echt naar de mensen toe stappen.
Het probleem bij dit soort initiatieven is de samenwerking
met de plaatselijke organisaties. CC de Kern
zorgde in dat stadium enkel voor de artistieke ondersteuning.
Veel hing dus af van de samenwerking met
die lokale partners. In dat verband is het belangrijk dat
je gedurende lange tijd kunt samenwerken met
dezelfde mensen. Die continuïteit is er echter niet
altijd. Kristien Mangelschots: “Er vallen vaak mensen
weg waardoor je geregeld met anderen rond de tafel
zit, die bovendien niet allemaal even cultuurminded
zijn. Dat maakt het hele proces wel moeilijk.”
In diezelfde periode werd het Cultureel Centrum
verbouwd en moesten de activiteiten elders worden
ondergebracht. De programmering van het CC
verschoof naar allerlei plaatsen in de zuidrand van
Antwerpen. Een belangrijke locatie was het buurthuis
van het Kiel. Kristien Mangelschots: “Je zag dan dat
enkele mensen van de buurt een kijkje kwamen
nemen en zelf leerde je de buurt ook kennen.”
Inspiratie voor het project zelf haalden de initiatiefnemers
bij de sociaal-artistieke projecten van theater
Antigone in Kortrijk. Max Temmerman: “Goele en ik
hebben die theaterstukken van Geert Six gezien en
daar hebben wij goesting gekregen om ook zoiets te
doen.”
HOOFDSTUK 3
149
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

CULTUREEL CENTRUM DE KERN
150
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
PARTNERS
Buurtwerking De Tiret zoekt binnen het opbouwwerk
naar oplossingen voor problemen die collectief worden
ervaren in de woon-, werk- en leefsituatie. Ze doet dit
door via wisselende en afzonderlijke projecten samen
te werken met organisaties en bewoners uit de wijk
waar de problemen zich stellen.
Cultuurwijzer Zuidrand staat in voor de uitvoering van
het cultuurprogramma van het Sociaal Impulsfonds.
Deze organisatie inventariseert alle culturele actoren
in de wijk en levert ondersteuning en advies aan alle
wijkbewoners en organisaties die betrokken zijn bij
culturele initiatieven. Kristien Mangelschots:
“Cultuurwijzer krijgt van het SIF middelen om in de
wijk op cultureel vlak impulsen te geven. Vandaar dat
het logisch was hen erbij te betrekken. In de beginfase
had de vertegenwoordiger van de cultuurwijzer vooral
een ondersteunende rol. Het eerste dat hij heeft
gedaan, is een inventaris opmaken van wat er aan
culturele en sociale initiatieven in de wijk aanwezig
was. Er zijn niet zoveel organisaties in de wijk bezig
en het buurthuis is de enige die over een ontmoetingsplaats
beschikt. Dus was het ook logisch dat wij hen
aanzochten om mee te werken.”
Van bij het begin was besloten de artistieke uitwerking
van het project in handen te geven van iemand buiten
het CC. De hamvraag was natuurlijk wie dat dan
moest zijn, want met die keuze kon het project staan
of vallen. Via Geert Six is het CC de Kern in contact
gekomen met Johan Petit, drijvende kracht achter het
theatercollectief MartHa!Tentatief. Max Temmerman:
“We wilden een Antwerpenaar vinden, hij/zij moest
van voetbal houden en het geheel op een wat ‘volkse’
manier benaderen.”
Johan Petit aanvaardde de job en Tom Clement, decoren
kostuumontwerper van MartHa!Tentatief nam de
vormgeving van de tentoonstelling op zich.
De grote lijnen van het project werden uitgestippeld
door de stuurgroep, maar voor de artistieke en inhoudelijke
uitwerking van het geheel kregen de kunstenaars
carte blanche.
TIMING
De voorbereiding van het project ging van start in mei
2000, met een eerste samenkomst van de Mauve! Wit
stuurgroep. Daarin zaten vertegenwoordigers van CC
de Kern, de Cultuurwijzer Zuidrand, buurtwerking De
Tiret en ook de artistiek verantwoordelijke voor het
project, Johan Petit.
De uitvoeringsfase begon in juli 2000 met de bekendmaking
van het project en een oproep om medewerking
van het publiek. Van 11 tot 16 november 2000
volgde de projectweek De Toverbol, als eerste onderdeel
van het project. De resultaten van deze week werden
mee opgenomen in de tentoonstelling, die in het voormalig
dierenasiel van het Kiel liep van 21 januari tot 5
februari 2001. De verhalenshow van Johan Petit werd
zeven maal opgevoerd in januari 2001.
METHODE EN PARTICIPATIE
De themaweek van Leefschool de Toverbol werd
gedragen door de school zelf, maar Johan Petit en Tom
Clement bedachten enkele kernactiviteiten als rode
draad voor het project. Voetbalclub Germinal
Beerschot zette eveneens haar schouders onder het
project, onder meer om het voetbalimago van hooliganisme
in de buurt bij te stellen. De kinderen mochten
de match GBA-Charleroi bijwonen, mochten een
kijkje nemen achter de schermen en zelf eens op de
legendarische mat van ‘den Beerschot’ voetballen.
Max Temmerman: “Dat was echt wel een succes, al die
kleine ventjes die met hun ouders gratis naar de
match mochten gaan en in hun T-shirt over dat veld
mochten lopen terwijl de meeste ouders zich normaal
geen kaartje voor zo’n voetbalmatch kunnen veroorloven.
Dat was echt wel de dag van hun leven. Daar
moet toch wel iets van blijven hangen bij die
kinderen.”
Op het Kiel zelf werd bovendien een zoektocht uitgestippeld
waardoor de kinderen op een actieve manier
konden kennismaken met de bibliotheek, het cybercafé
en de Turks-Marokkaanse vereniging Tumajo.
Voor de tentoonstelling werden particulieren en open-

are diensten opgeroepen hun dierbaarste
Beerschotbezittingen tijdelijk af te staan. De tentoonstelling
was het formele, historische luik over de club,
het olympisch stadion en de omliggende wijk. Om die
‘dode’ materie nieuw leven in te blazen werden ook de
bewoners zelf gehoord. Johan Petit trok een tijdlang de
wijk in om stra¤e verhalen en anekdotes te verzamelen
over het verleden van de wijk en het voetbal. Zo
heeft hij een schat aan materiaal bij elkaar gesprokkeld:
interviews met Kielenaars en oud-Kielenaars,
met Beerschotfans en Beerschotspelers, oude kinderliedjes
verzameld uit lang vervlogen tijden, anekdotes
over de Olympische Spelen en verhalen over roemruchte
figuren uit het verleden. Die foto’s, video’s en
minidiscs werden bewerkt tot montages die op de
tentoonstelling bekeken en beluisterd konden worden.
Enkele markante getuigenissen over het verleden van
voetbalclub Beerschot en het Kiel werden bijeen
gebracht in een publicatie.
Al dat materiaal vormde ook de basis voor een verhalenshow
die werd opgevoerd door Johan Petit. Max
Temmerman: “Oorspronkelijk was het de bedoeling
om, zoals Geert Six in Kortijk, theater te maken met
amateurs. Op de oproepen in de krant kwamen wel
wat mensen af, eigenlijk alleen oude mensen, maar
toen die beseften dat ze ook echt moesten spelen
zagen ze het niet meer zitten. Johan heeft dan maar
besloten om het allemaal zelf te doen en er een verhalenshow
van te maken.” De verhalenshow bestond
iedere keer uit twee delen: het eerste was een soort
reisverhaal door het Kiel, bekeken door de ogen van
‘klein Johanneke’. Hierin bracht Johan Petit getuigenissen,
anekdotes, televisiefragmenten en liedjes bij
elkaar in een soort revue. Na de pauze werden
‘bekende’ Kielenaars als Robert Voorhamme (SP.apoliticus)
en Ferre De Coster (ex-keeper van Beerschot)
door Johan Petit geïnterviewd.
VISIE OP VOLKSCULTUUR
De initiatiefnemers willen met Mauve! Wit een volkscultureel
aspect aanwenden om een kwalitatieve
bijdrage te leveren tot de samenleving. Een samenleving
zonder gedeeld verleden, zonder duidelijk vastomlijnd
imago, loopt immers het gevaar versplinterd
uit de strijd te komen. Volkscultuur, in dit geval
liederen, gedeelde herinneringen en de manier waarop
met een roemrucht verleden wordt omgegaan, kan
trachten de ruggengraat van een samenleving te
verstevigen.
Goele Haest, directeur van De Kern: “Volkscultuur is
dat wat mensen bindt. Niet meer en niet minder. Maar
dat is al heel veel. Vaak wordt er vertrokken van een
gedeeld verleden om die volkscultuur te benoemen,
maar evenzeer gaat het over het heden. Volkscultuur
betekent dan dat mensen hun gemeenschappelijkheid
gaan zoeken. En dan blijkt (o.a. bij Mauve! Wit) dat het
in de verhalen die ze vertellen inderdaad steeds over
de ander gaat, over de medemens, over wat mensen al
dan niet gemeenschappelijk hebben. Volkscultuur kan
vertaald worden in ‘figuren’ die een wijk, een heden
en/of een verleden, een gezicht geven. In Mauve! Wit,
waar vertrokken werd van het voetbal, kreeg die volkscultuur
verschillende gezichten: van de legendarische
voetballers tot de alom bekende figuur Trees Max.
Voor mij is cruciaal dat de tendens doorbroken wordt
om volkscultuur te verbinden met een gevoel van
‘vroeger was het beter’. Het zoeken naar wat mensen
bond (in het verleden) zou moeten leiden tot een
nieuwe kijk op volkscultuur (in het heden). Een frisse
kijk op volkscultuur en volkskunde is dus belangrijk.
Een van de mooiste voorbeelden is zonder twijfel ‘Het
Huis van Alijn’. Volkscultuur is iets levends en moet
ook zo benaderd worden. Mauve! Wit was voor ons
een en al volkscultuur. In de verhalenbundel, de
tentoonstelling en de voorstelling werden de verhalen
opnieuw levend, verhalen die dreigden verloren te
gaan, maar die nu bewaard werden en die mensen
weer een gezicht gaven. Verhalen over het verleden
maar ook over het nu.
Voetbal was een uitgangspunt omdat het een deel van
de buurt typeerde waarvoor het project was opgezet,
een instap als het ware maar geen eindpunt. Voetbal is
HOOFDSTUK 3
151
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

CULTUREEL CENTRUM DE KERN
152
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
ook een onderdeel van de volkscultuur of je het nu
volksvermaak noemt of keihard zakendoen, het is iets
wat mensen samenbrengt, vandaag maar ook 70 jaar
geleden, het bindt mensen (in het stadion, in het café,
in de huiskamer). Het is een onderdeel van de
Belgische cultuur én zeker van de Kielse.”
MAATSCHAPPELIJKE DIMENSIE
Mauve! Wit wendt de sport, als volkscultureel facet,
aan om bij te dragen tot de kwaliteit van de samenleving.
Dat kan hier omdat sport hier in belangrijke
mate de lokale identiteit bepaalt. Dit uit zich in straatnamen
en in de leefomgeving, maar ook in het immateriële:
gedeelde herinneringen, anekdotes, verhalen
over volksfiguren of over het actuele leven rond het
voetbalstadion.
Goele Haest: “Maar het participatieproces is de
essentie van het project. En dat veronderstelt een goed
georganiseerde communicatie, want het Kiel is een
smeltkroes van culturen. Precies dat maakt de uitdaging
des te boeiender: de historische achtergronden
verbinden met een actuele identiteit en zo de ruggengraat
van de lokale samenleving verstevigen.”
CONCLUSIE
In dit project komen diverse elementen, zoals gemeenschappelijk
verleden, buurtparticipatie en artistieke
inbreng, op een inspirerende manier samen.
CC de Kern wil zo een impuls geven aan Het Kiel dat
totnogtoe verstoken was gebleven van zulke initiatieven.
Max Temmerman: “Ik denk dat ons project
inhoudelijk niet zo vernieuwend is. Geert Six, bijvoorbeeld,
is in Kortrijk al langer bezig met dit soort initiatieven.
De verhalenshow, met zijn mix van theater,
muzikale voorstelling en gespreksavond, was wel iets
aparts, maar vooral het werken op het Kiel is de
vernieuwing.”
Met het voetbalstadion en het olympische verleden van
de wijk hebben de initiatiefnemers een onderwerp
aangesneden dat iedereen aanspreekt. Dit onderwerp
was de rode draad van een proces waarbij de buurtbe-
woners actief betrokken werden. Het was immers niet
de bedoeling met een project naar de wijk te stappen,
maar wel om mét de bewoners, vanuit het verleden én
het heden van de wijk, een gezamenlijk project uit te
werken. Om de buurtbewoners bij het project te
betrekken én om het vorm te geven heeft CC De Kern
twee jonge theatermakers aangesproken om vanaf het
begin mee te werken. Hun inbreng mag zeker niet
onderschat worden. Johan Petit is zelf de wijk ingetrokken
en heeft bij de bewoners reacties, verhalen en
anekdotes verzameld. Met deze ingrediënten hebben
hij en Tom Clement de tentoonstelling, de verhalenshow,
de themaweek en de publicatie opgebouwd.
Uit de reacties op de verhalenshow en de tentoonstelling
blijkt dat ze geslaagd zijn in hun opzet. En dat
opzet was niet zozeer het reguliere theater- en
tentoonstellingspubliek bereiken, maar iets maken dat
zo nauw mogelijk aansluit bij de leefwereld van het
plaatselijke publiek. De commentaar van een
toeschouwer, over de verhalenshow, zegt genoeg: “Een
zeer geslaagde voorstelling van ‘de man met de pet’ en
zijn dagelijkse belevenissen. Wij hebben veel opgestoken
over een gepasseerd tijdvak.”
Cultureel Centrum De Kern wil het niet houden bij dit
ene project. Met de ervaring van Mauve! Wit in het
achterhoofd, wordt al volop gewerkt aan nieuwe
projecten die elk op hun manier op Het Kiel iets
willen betekenen. Er wordt bijvoorbeeld gedacht aan
een project rond hoogbouw of een project dat inspiratie
zoekt bij de vele schilders waarnaar straten in de
buurt genoemd zijn.
Ondersteuning door de Koning Boudewijnstichting:
9915,74 euro
Cultureel Centrum De Kern
Kern 18
2610 Wilrijk
tel.: 03-821 01 20
kern@antwerpen.be

hoofdstuk 4
Naar een vertooganalyse:
referenties van de
terreinwerkers
ERIC CORIJN
BARBARA VAN HOESTENBERGHEERIC CORIJN EN BARBARA VAN HOESTENBERGHE
153
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

NAAR EEN VERTOOGANALYSE
154
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
[ “Zodra het over grote theorieën gaat, haak ik een beetje af.
Ik vind dat we onze tijd beter besteden samen met de mensen
en dat we daar het verschil kunnen maken. Ik minacht dat
niet, het is belangrijk dat er kaders zijn, maar soms is het wel
heel ver van de praktijk. Laten we niet
te veel energie verliezen met
terminologie, laten we vooral het
verschil maken op het terrein.” ]
Zo reageerde één van de projectleiders toen we peilden
naar de achterliggende opvattingen die het project
inspireerden. Het is een standpunt dat we dikwijls
tegenkomen. Het is niet makkelijk in Vlaanderen de
uitgangspunten expliciet te krijgen en er een discussie
over te voeren. Pragmatisme en het impliciet houden
van de uitgangspunten krijgen de voorkeur. Er heerst
geen debatcultuur. Men zou ook dat tot een deel van de
volkscultuur kunnen rekenen, tot een alledaagse
cultuur. Die wordt vaak in verband gebracht met de
eeuwenlange buitenlandse overheersing en de slechts
zeer recente culturele emancipatie. Die situaties
zouden tot een ietwat verdoken geuzenhouding
hebben geleid, een overlevingsstrategie waarin de
eigenzinnigheid van de praktijk werd afgeschermd van
het controlerende vertoog van de elite; een ‘laat ze
maar praten als ze ons maar laten doen’, dat tot vandaag
een zeker anti-intellectualisme voedt. Die
houding is niet erg bevorderlijk voor een discussiecultuur
met helder geformuleerde standpunten noch
voor de ontwikkeling van een gemeenschappelijk
referentiekader.
Het was dus ook niet makkelijk de referenties van de
ingediende projecten te achterhalen. Over het algemeen
bestaat er weinig ‘metataal’, weinig verhaal over
de praktijk. Een (gemeenschappelijk) conceptueel
kader zou echter kunnen bijdragen tot reflectie over
het terreinwerk en daardoor de kwaliteit van projecten
verhogen. Voorwaarde is wel dat deze constructie
vanuit de realiteit vertrekt en niet van de belangen van
beleidsmakers, geldschieters en academici. Daarom

wordt in dit onderzoek getracht de intuïtieve kaders
expliciet te maken waarbinnen de projectvoerders op
het terrein werken.
Hiervoor werd al duidelijk dat de interviews, waarop
deze studie gebaseerd is, naast het informatieve luik
waarin het project werd uiteengezet, ook vragen
bevatten die peilden naar de achterliggende denkbeelden.
Die vragen werden rond vijf kernbegrippen
opgesteld: dagelijks leven, gemeenschap, maatschappij,
cultuur en volkscultuur. Het was er ons om te doen de
betekenissen naar voren te halen die deze woorden in
de projecten droegen. De geïnterviewden reageerden
er spontaan op. Sommigen pasten ze in in hun eigen
verhaal, anderen reageerden alsof die begrippen niets
te maken hadden met hun werk.
Wij wilden echter een kijk krijgen op het kader waarin
de actuele volkscultuur ter discussie staat. Hiervoor
bleek al hoe omstreden het begrip is. Willen we het
een beetje verduidelijken, dan moeten we het situeren
tegenover enkele andere begrippen die geregeld voorkomen
in het vertoog rond actuele volkscultuur.
Vandaar de vijf ter discussie gestelde thema’s.
Uit de antwoorden op de inhoudelijke vragen kozen
we per thema enkele citaten die het bereik en de verschillen
van het vertoog illustreren. Die citaten worden
hieronder tussen oranje haakjes weergegeven. Ze
tonen verschillende posities tegenover het besproken
thema.
Vervolgens analyseerden we de citaten in hun samenstellende
delen. Zo kwamen we tot een deconstructie
van de uitspraken in een aantal elementen die als
bouwstenen kunnen worden gezien voor een meer
omvattende begripsomschrijving. Deze elementen
worden achter elkaar geplaatst. Daarna leest u een
‘reconstructie’ waarin getracht wordt een begripsomschrijving
te geven, gesteund op de vermelde elementen.
Die elementen verkrijgen dus een nieuwe
samenhang die leidt tot een definitie. Het is inderdaad
slechts één van de mogelijke definities. Het is echter
wel een omschrijving opgebouwd uit de elementen die
in de gesprekken en dus vanuit de praktijk werden
aangereikt.
Met deze thema’s zullen we in de volgende hoofdstukken
verder werken om tot een model te komen dat
het vraagstuk van de actuele volkscultuur kan duiden.
De hier verkregen omschrijvingen zullen ons helpen
structuur te geven aan de discussie. Het gaat niet om
strikte definities, maar veeleer om een weergave van
een (misschien wel impliciet) denkkader van waaruit
de projecten voor de campagne van de Koning
Boudewijnstichting werden ingediend. Het moet ons
helpen de ‘sensibiliteiten’ van de campagne weer te
geven binnen de brede discussie rond volkscultuur en
cultuur van het dagelijks leven.
HOOFDSTUK 4
155
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

NAAR EEN VERTOOGANALYSE
156
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
CITATEN
[ “Alledaags betekent voor mij niet ‘gewoon’ en houdt zeker
geen waardeoordeel in. Alledaags refereert aan het leven
van elke dag, waar mensen mee bezig zijn. Dat houdt alles
in, en dat kan gewoon of speciaal zijn. Rituelen kun je als
iets speciaals en dus niet-alledaags zien, maar volgens mij
behoren die toch tot het dagelijkse leven. Ik maak dus geen
verschil, alles behoort tot het dagelijkse leven.” ]
[ “Het dagelijks leven is een fictie die voor een groot deel
wordt bepaald door wetenschappelijk onderzoek: hoe ziet
het dagelijks leven eruit volgens de wetenschappers? Hoe
ziet het eruit volgens de media? Ik denk aan programma’s
als Man bijt hond.” ]
[ “Dat komt omdat het dagelijks leven, waar men in zit
en mee geconfronteerd wordt, niet belangrijk genoeg geacht
wordt om te bestuderen. Dat merk je ook aan de films die
wij af en toe vinden. De mensen snappen niet wat er
belangrijk is aan een video van een huwelijksreportage.
Maar als je zo’n film over een huwelijk uit de jaren ‘50
ziet en vergelijkt met hoe dat nu verloopt, dan is daar een
heel stuk cultuurgeschiedenis uit af te leiden. Je kunt eraan
zien hoe de maatschappij is geëvolueerd. Niet enkel voor
ons is dat belangrijk. Je ziet bij heel veel regionale
omroepen dergelijke programma’s over het leven van
alledag vroeger en nu. En die hebben bijzonder veel
succes.” ]
[ “Iedereen gaat naar de kapper. Dus eigenlijk is dat een
zeer toegankelijk thema. Maar als je dan wat dieper gaat
graven… Er zijn zeer veel aanknopingspunten, naar
andere culturen en naar de onze. Vrouwen die hun haar
niet willen tonen, waarom is dat? Indische vrouwen die
hun haar in een vlecht dragen, hoe komt dat?” ]
[ “Vaak zitten onder het oppervlakkige laagje van het
dagelijkse leven zeer veel conflicten, strijdelementen, pijn,
vaak ook een enorm verlangen dat al of niet werd gerealiseerd,
een droom. Die spanningsverhoudingen die ook vaak
machtsverhoudingen zijn (niet alleen interne spanningsverhoudingen,
maar vaak ook verhoudingen tussen
machten), worden niet altijd blootgelegd in het dagelijks
leven. Maar in mijn opvatting van het ‘dagelijks leven’ zijn
die machtsverhoudingen integraal aanwezig.” ]
HET DAGELIJKSE LEVEN
DECONSTRUCTIE
· De term ‘dagelijks’ wordt hier niet in de pejoratieve
zin gebruikt.
· Het dagelijkse leven is a whole way of life, een hele
levenswijze, die niet bijzonder reflexief of kritisch is
en op ongelijke wijze wordt gedocumenteerd.
· Er is routine in het dagelijks leven, maar er zijn ook
bijzondere gebeurtenissen.
· Observatoren maken een selectieve constructie die
het dagelijks leven weergeeft.
· Het dagelijks leven wordt soms bestudeerd in
feesten en rituelen, bijzondere momenten die het
dagelijks leven markeren.
· Universele basisgedragingen worden cultureel op
verschillende manieren vormgegeven.
· Er zijn contradicties en conflicterende elementen.
RECONSTRUCTIE
Het dagelijks leven is een hele levenswijze die als een
‘natuurlijk gegeven’ voorkomt. Het bevat dagelijkse
routine en niet-dagelijkse momenten, zoals feesten.
Het is niet harmonieus, maar bevat contradictorische
elementen. Aldus krijgt het een interne structuur.
Het dagelijks leven verwijst naar algemeen menselijke
karakteristieken, maar de vormgeving ervan is
verscheiden. Daardoor ontstaat culturele diversiteit.
Op basis van die interne structurele kenmerken
construeren externe observatoren (of de actoren zelf als
ze zich reflexief opstellen) een cultuurproductie van het
alledaagse. Die constructie staat opnieuw in een zekere
spanning met de ervaringswereld van elke dag.

CITATEN
[ “Na de Tweede Wereldoorlog… dan krijg je een massale
schok in die cultuur. Dan zie je hoe die plattelandscultuur,
die dorpscultuur eigenlijk, die ook heel eng is, heel ongelukkig
– ik zou er niet willen in leven –, dan zie je hoe die
opengetrokken wordt, wijzigt en teloorgaat, ook met de
nadelen daarvan: met de ontworteling…” ]
[ “Dat is een van de grote problemen van vandaag:
mensen kennen hun buren niet, leven anoniem in een
buurt. En dat in arbeiderswijken waar vroeger iedereen
samenleefde in de cités… Met onze projecten willen we die
samenhang herstellen, niet zoals vroeger, maar er wel voor
zorgen dat mensen hun buren weer kennen en met hen een
babbeltje slaan.” ]
[ “De maatschappij is gebaseerd op individuen. Ik weiger
dezelfde fout te maken en me te richten tot een groep: ‘de
Marokkanen’ of ‘de Belgen’ van die wijk, want dat zijn van
die groeperingen die niet opgaan voor iedereen. En er
hangen ook normen aan vast…” ]
[ “Bepaalde gedeelde identiteiten. Gedeelde feesten. Het
woord delen, ‘sharing’, gemeenschap is belangrijk. Delen
van herinneringen, uitwisselen van herinneringen, delen
van ervaringen.” ]
[ “Dat we mensen van buiten de gemeente aantrekken,
ligt ook aan ons niveau… Blijkbaar weten muzikanten die
op niveau muziek willen spelen dat ze bij ons terechtkunnen…
Men komt bovendien niet alleen voor de muziek.
Uiteindelijk is ook de sfeer en het gemeenschapsgevoel
belangrijk. Onder muzikanten is de verbondenheid
groot.” ]
GEMEENSCHAP
DECONSTRUCTIE
· Gemeenschap is problematisch. Het is niet
gegeven.
· Gemeenschap wordt tegenover de atomisering en
een gebrek aan communicatie gesteld.
· Gemeenschapsband, verbondenheid wordt
gemaakt.
· Gemeenschappen normeren individuen.
· Gemeenschappen steunen op gedeelde identiteiten,
rituelen, herinneringen en ervaringen.
RECONSTRUCTIE
Gemeenschap komt voort uit gemeenschappelijkheid.
Die ontstaat in gedeelde handelingen, ervaringen,
herinneringen, waarden en communicatiepatronen.
Ze creëren een verbondenheid die kan worden uitgedrukt
in identiteit en tradities. De gemeenschap
normeert individuen en is historisch bepaald.
HOOFDSTUK 4
157
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

NAAR EEN VERTOOGANALYSE
158
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
CITATEN
[ “Het project draait rond het maatschappelijk probleem
communicatie en daarmee ook rond verdraagzaamheid en
integratie. Het brengt een dialoog op gang tussen mensen
die elkaar niet kennen en anders nooit met elkaar in contact
zouden komen of vooroordelen hebben.” ]
[ “De realiteit van multiculturele buurt moet toch ook wat
bijgesteld worden: er wonen veel culturen, maar naast
elkaar. Er is enkel oppervlakkige kennis.” ]
[ “Allochtonen bevinden zich in onze samenleving dikwijls
in een minderwaardige positie. Net door hun verhaal te
tonen, zeg je ‘die mensen zijn belangrijk, ze zijn gelijkwaardig’.
Door zo’n actie werk je mee aan het tegengaan
van allerlei racistische bewegingen. Zonder woorden zeg je
tegen hen dat we hen belangrijk vinden, dat we hun
geschiedenis de moeite waard vinden”. ]
[ “Maar hun denkbeelden passen ze daarom niet aan.
Politiek zal het zich dus niet vertalen. Ze stemmen waarschijnlijk
nog altijd voor het Vlaams Blok. Ik heb ook niet
de ambitie om hun stemgedrag te wijzigen, dat is een probleem
van de politici. Ik vind het ook niet tof dat zoveel
mensen voor het Blok stemmen, maar het is niet mijn taak
om daar iets tegen te doen. We verkiezen mensen om
daarmee bezig te zijn.” ]
[ “De problematiek heeft ook te maken met globalisering.
De gewone mensen zijn gekoloniseerd door bijvoorbeeld de
Angelsaksische muziek.”
[ “Mobiliteit speelt ook een belangrijke rol, hoewel je dat
weer niet mag overschatten. Ook dat gaat over een heel
beperkte laag van de bevolking. Maar zelfs zij die niet
bewegen, weten toch nog altijd meer over wat er in de
wereld omgaat dan vroeger.” ]
[ “Deze job is een bewuste keuze: er is zo’n onevenwichtigheid
tussen de haves en de have nots. Ik krijg er een goed
gevoel van als ik weet dat ik door mijn werk bezig ben mee
kansen te creëren voor mensen die maatschappelijk uit de
boot vallen.” ]
DE SAMENLEVING I DE MAATSCHAPPIJ
DECONSTRUCTIE
· De samenleving zorgt voor een dialoog tussen
vreemden, communicatie tussen verschillende
mensen en van op afstand.
· De maatschappij vereist verdraagzaamheid.
· De samenleving kent een segmentering van verschillende
levensstijlen.
· De maatschappij kent machtsverhoudingen, posities
geven maatschappelijke ongelijkheid.
· Zeggenschap, uitdrukkingsmogelijkheden zijn verbonden
aan die posities.
· De samenleving heeft een politieke structuur.
· Ze heeft een schaal.
· Mobiliteit en interactie vergroten het bereik.
RECONSTRUCTIE
De maatschappij staat in voor communicatie en participatie,
op afstand, tussen onbekenden en ongelijken.
Dat vereist verdraagzaamheid en een politieke
structuur. Binnen de samenleving bestaan verschillende
posities met ongelijke macht en zeggenschap.
De maatschappij heeft een bepaalde schaal. De transformatie
van de samenleving (globalisering) en toenemende
interactie veranderen de schaal.

CITATEN
[ “Cultuur is volgens mij een manier van leven, hoe je
praat met elkaar, hoe je met elkaar omgaat, maar het kan
evengoed een schilderij van Rubens zijn. Cultuur kan alles
zijn. Maar Rubens interesseert me niet. Zijn kunde vind ik
fantastisch, maar de cultuur van de straat vind ik
interessanter.” ]
[ “Veel cultuur groeit uit de manier waarop mensen met
elkaar omgaan. Dat is, denk ik, de essentie van cultuur.
Vroeger was de samenleving georganiseerd rond het werk.
De organisatie van het werk bepaalde hoe de mensen met
elkaar omgingen. En daaruit ontstaat cultuur. Nu wordt
dat als elitair en zwevend gezien, terwijl cultuur toch haar
wortels heeft in de manier waarop de samenleving geordend
is. Kijk bijvoorbeeld naar de zwarte samenleving.
Muziek en dans zijn deels gebaseerd op het ritme van
het werk.”]
[ “Wij (makers) komen allemaal van de blanke, welgestelde
middenklasse. Er zijn heel veel andere groepen die de
weg niet vinden naar subsidieorganen en naar het maken
van cultuur.” ]
[ “In geschiedenis- en kunstboeken vind je altijd alleen
maar het uitzonderlijke, wat op een piëdestal staat. Terwijl
er heel veel waardevol materiaal uit het dagelijks leven is
dat nog nooit gezien werd.” ]
[ “Hoe een kunstenaar ook durft beweren dat hij authentiek
is, hij is onbewust zodanig door de wereld gecontroleerd
dat wat hij maakt, collectief ontstaat, gevoed door
iedereen om hem heen.” ]
[ “Hedendaagse kunst staat heel ver van ieders bed. Ze
blijft beperkt tot een klein elitewereldje dat zich daarmee
bezighoudt. Het is belangrijk kunst weer meer te confronteren
met de straat.” ]
[ “Onze belangrijkste bekommernis blijft het buurtwerk.
We hebben nooit overwogen om nu eens kunst te gaan
maken, maar we gebruiken kunst en cultuur wel om de
buurt leefbaar te maken.” ]
CULTUUR
DECONSTRUCTIE
· Cultuur is een way of life, een manier van (dagelijks)
leven, ze levert de omgangsvormen.
· Cultuur is ook artistieke productie.
· Het cultuuraanbod is institutioneel bepaald en
wordt sociaal gedragen. Er zijn drempels.
· Cultuur wordt selectief gedocumenteerd.
· Culturele en artistieke productie gebeurt in een
maatschappelijke context.
· Om cultuurproducten te lezen is een gedeeld
referentiekader noodzakelijk.
· Er is een onderscheid tussen kunst en cultuur.
RECONSTRUCTIE
Cultuur heeft veel betekenissen. Het is een manier
van leven, een geheel van omgangsvormen die het
dagelijks leven regisseren. Daarnaast verwijst het ook
naar culturele en artistieke productie. Ten derde
verwijst cultuur naar beschaving, naar de meest algemene,
symbolische orde. Cultuur is maatschappelijk
ingebed, institutioneel verankerd en wordt sociaal
gedragen. Cultuur drukt tezelfdertijd de samenleving
uit en geeft er een vertekend beeld van. Culturen
representeren het samenleven op verschillende
niveaus (groepen, naties...). Niet ieders ervaring wordt
op dezelfde wijze gedocumenteerd en daardoor werkt
het cultureel systeem meer of minder vervreemdend
voor bepaalde sociale groepen. Om die bijzondere
relatie tussen het dagelijks leven en de cultuur te
duiden, moet een analytisch kader worden uitgewerkt
(zie verder).
HOOFDSTUK 4
159
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

NAAR EEN VERTOOGANALYSE
160
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
CITATEN
[ “Tot ongeveer 20 jaar geleden dacht men dat volkscultuur
zich situeerde in de boerengemeenschappen, niet in
de stad, en dat het ging om het bestuderen van heel oude
tradities die teruggingen naar een mythologisch
verleden…” ]
[ “De heemkundigen die vooral vroeger het museum
bevolkten, dreven op nostalgie. Kijk naar de teksten, zoals
‘de ballade van de volkskundige’: de boodschap die daaruit
spreekt is nostalgisch: vroeger was het beter. Heimwee naar
teloorgegane Vlaamse tradities: dat was nu eens echt
schoon en puur.” ]
[ “Met die hiphop zou je dat goed kunnen illustreren. (…)
Volkscultuur is deels de subcultuur waar je als individu of
groep bij behoort. De andere cultuur, dat is dan een cultuur
die gemaakt is om te consumeren.” ]
[ “Anderzijds gaat volkscultuur over verhalen en over
plaatsen die betekenis krijgen door die verhalen.” ]
[ “Als ik denk aan volkscultuur, dan denk ik aan wat niet
in de geschiedenisboeken staat.” ]
[ “Voor mij is met volkscultuur bezig zijn: met mensen
werken aan een project dat buiten jezelf ligt en dat jezelf
overstijgt. Samenwerken met mensen van verschillende
achtergronden. Een project uitwerken waarin niet slechts
één specifiek segment van de bevolking aan zijn trekken
komt, maar dat mensen van allerlei slag kan beroeren…
dat is voor mij volkscultuur. Maar dat is natuurlijk geen
definitie.” ]
[ “Volkscultuur was te verwaarlozen en werd als een
afzonderlijke discipline beschouwd. Zelfs de mensen die
zélf die cultuur uitmaken, hebben die nooit als belangrijk
ervaren, laat staan de moeite genomen om die te bestuderen.
Vroeger was geschiedschrijving geconcentreerd rond
koningen of adellijke geslachten, die de artefacten wél allemaal
zorgvuldig bijhielden.” ]
[ “De term volkscultuur is problematisch. Zo lang ‘volks’
daarvoor blijft staan, heeft het een vervelende connotatie,
ook al vul je het anders in. Volk staat tegenover elite en
suggereert een niveauverschil en waardeoordeel.” ]
(ACTUELE) VOLKSCULTUUR
[ “Het gaat om levende cultuur en levende geschiedenis.
Die mogen niet opgesloten, gemusealiseerd worden. Het is
gemeenschapsbezit. En dat het leeft is duidelijk, anders
komt daar geen 2000 man op af.” ]
[ “Actualisering van volkscultuur is eigenlijk - en dat kan
misschien contradictorisch klinken - de geschiedenis van
die volkscultuur weergeven (…) en dan in het hier en nu
plaatsen, in een zeer brede context.” ]
[ “Volkscultuur groeit deels uit het dagelijks leven, uit de
manier waarop de mensen met elkaar en met de dingen
omgaan, dus uit de samenleving. Dat kan uit het gezinsleven
voortspruiten of uit het verenigingsleven, maar ook
uit het werkmilieu.” ]
[ “Maar vandaag dicteert volkscultuur dat ze confronterend
moet zijn, dat ze de confrontatie moet aangaan met
andere culturen, dat ze bijvoorbeeld moet zorgen voor de
integratie van culturen.” ]

DECONSTRUCTIE
· ‘Volk’ draagt veel verschillende betekenissen: een
bepaalde laag van de bevolking, massa, subcultuur,
natie…
· Er is verwarring tussen volkscultuur als de cultuur
van het volk en de studie ervan (volkskunde).
· Volkscultuur gaat over geplaatste, gesitueerde
verhalen.
· Er wordt dikwijls verwezen naar verdrongen
elementen van de geschiedenis. In de officiële
versie werden ze niet geselecteerd.
· Er heerst soms verwarring met nationalistische
cultuur.
· Volkscultuur wordt vaak gezien als lage tegenover
elitaire (hoge) cultuur.
· De historische component is zeer belangrijk. Als
die evenwel afgezonderd wordt van de levende
cultuur, dreigt musealisering.
· Multiculturele diversiteit leidt tot verschillende
volksculturen.
· Volkscultuur is bovenindividueel.
RECONSTRUCTIE
Volkscultuur is een containerbegrip. Het verwijst naar
het geheel of naar delen van het volk en is steeds een
bovenindividuele groepscultuur. De historische
component verwijst naar traditie en erfgoed. De studie
van volkscultuur (volkskunde) heeft zich sterk op het
historisch gegeven gericht en die oriëntatie had een
musealisering tot gevolg. Volkscultuur als levende cultuur
van alledag wordt ondergewaardeerd en bijgevolg
te weinig gedocumenteerd. Actuele volkscultuur documenteert
het alledaagse door het te verbinden met de
historische wortels ervan.
HOOFDSTUK 4
161
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

162
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON

hoofdstuk 5
De balans van
een campagne
BARBARA VAN HOESTENBERGHEERIC BARBARA VAN HOESTENBERGHE
163
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

DE BALANS VAN EEN CAMPAGNE
164
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
In het vorige hoofdstuk werd het vertoog geanalyseerd dat
in al zijn verscheidenheid tot uiting komt als de initiatiefnemers
van de campagneprojecten worden uitgedaagd tot
uitspraken over enkele kernbegrippen. Daarmee is meer
helderheid ontstaan over het denkkader en de motieven
achter de projecten.
Het huidige hoofdstuk analyseert de methodiek en de praktijk
zelf van die projecten. Op zich reikt dat interessant
materiaal aan voor wie actief is rond volkscultuur. Net als
de voorafgaande vertooganalyse biedt deze kritische
beschouwing echter ook bouwstenen voor het model dat in
hoofdstuk 6 wordt uitgewerkt en dat de problematiek van
het omgaan met actuele volkscultuur duidt.
1. DRIE KLEMTONEN
De campagneprojecten hebben we ingedeeld in drie
groepen naargelang de focus van het project: onderzoek,
evenement, samenlevingsopbouw. Deze indeling
dient als analyse-instrument en mag zeker niet tot het
besluit leiden dat er in de praktijk drie soorten of categorieën
van projecten zouden bestaan. Integendeel,
alle projecten zijn in feite een combinatie van de
genoemde elementen. De groepering slaat echter op
de belangrijkste focus van de projecten. Die focus
houdt, zo mag worden aangenomen, ook een zekere
concentratie in op bepaalde doelstellingen, vaardigheden,
instrumenten… Dat maakt het mogelijk projecten
met dezelfde focus te vergelijken en toch enigszins
in hun algemeenheid te bespreken. Hierbij dient
wel opgemerkt dat sommige projecten geen duidelijke
focus hebben en daardoor op de grens van of binnen
diverse sectoren gesitueerd kunnen worden.
Sommige initiatieven zijn inderdaad in de eerste
plaats gericht op het onderzoek van bepaalde thema’s
uit de volkscultuur. Het zijn als het ware projecten van
‘actuele volkskunde’, ook al behoren ze organisatorisch
niet altijd tot die decretaal vastgelegde sector. Ze
richten zich op het documenteren en ontsluiten van
stukken geschiedenis. Het sluitstuk daarvan, de presentatie
(boek, tentoonstelling, uiteenzetting...), is
gericht op het ter beschikking stellen van de verworven
informatie.
Een tweede groep richt zich vooral op de organisatie
van een evenement dat thematisch verbonden is met
volkscultuur. Meestal gaat dat gepaard met een
specifiek onderzoek, dat dan in het teken staat van het
nagestreefde product: een gebeurtenis, een festival,
een feest, een optreden.
Een derde groep gebruikt actuele volkscultuur in een
project van samenlevingsopbouw. De doelstelling ligt
hier in het sociale effect van binding, samenhorigheid,
gemeenschapsvorming. Onderzoek en evenement zijn
middelen tot die sociale doelstelling. De projecten
richten zich doorgaans op buurten, hebben in zekere
zin een sociaal-artistieke inslag en gebruiken volkscultuur
als een van de mogelijke ingangen.
2. ONDERZOEKSPROJECTEN
BRONNEN EN METHODIEKEN
Alle onderzoeksprojecten gaan in op een behoefte aan
studie van het dagelijks leven. Tot voor enkele
decennia was dat een blinde vlek in onze kennis over
de maatschappij vroeger en nu, maar ook vandaag is
dit onderzoeksterrein nog grotendeels onontgonnen.
Het studieobject is specifiek. De aandacht voor bijzondere
methodieken is eveneens kenmerkend. Meestal
gaat historisch onderzoek om met geschreven
bronnen. In deze projecten worden vooral nieuwe
bronnen aangesproken: interviews, video, foto’s. De
documenten en verslagen van de mensen zelf worden
gebruikt en opgeslagen.
Er is dus een bijzondere interesse voor nieuwe
bronnen. Niet zelden echter is er onvoldoende inzicht
in de reeds beschikbare informatie (die al dan niet
gebaseerd is op klassieke bronnen). Men gaat met
andere woorden nogal eens voorbij aan het onderzoek
dat reeds gebeurd is. Dat is soms heel wat, maar het is
vaak weinig bekend en nieuwe initiatieven doen niet
altijd de moeite het bestaande materiaal op te sporen.
Vandaar ook dat men het dagelijks leven soms on-

terecht als braakliggend onderzoeksterrein beschouwt.
Vooral de mondelinge geschiedenis is in. Enerzijds
wordt de behoefte aan vakbekwaamheid voor het verzamelen
van getuigenissen daarbij dikwijls onderschat.
(Overigens vraagt ook het gebruik van foto’s en
video een eigen methodologie.) Anderzijds bewijzen
de campagneprojecten dat er intens gezocht wordt
naar nieuwe methodes en dat er vooruitgang wordt
geboekt: er komen nieuwe archieven tot stand, databanken
op het internet, cd-rom’s; er worden colloquia
op het getouw gezet en er verschijnen boeken waarin
de nieuwe bronnen voor een breed publiek bekend
worden gemaakt.
STRUCTURERING
In Gent werd de afgelopen jaren bijzonder veel ervaring
opgedaan op dit terrein. Universitaire, artistieke
en sociale inbreng wordt er verenigd in een samenwerking
die nu als ‘stadskroniek’ zal worden gestructureerd.
Zo’n structuur is nodig om de expertise die
aanwezig is verder te verspreiden. Veel projecten
missen immers een voldoende methodologische basis.
In opdracht van de Koning Boudewijnstichting voert
het Nieuwpoorttheater een onderzoek uit rond stadsbiografieën.
Daaruit zou een platform kunnen groeien.
Die nieuwe structuur moet interdisciplinair zijn, want
de combinatie van wetenschappelijke creativiteit en
artistiek onderzoek is niet in één vakgebied te vinden.
Het onderzoeksforum moet ook een grote openheid
bewaren om in te spelen op maatschappelijk tendensen
en artistieke evoluties. Het onderzoek moet
zeer flexibel zijn. De principes waarvan wordt uitgegaan,
staan steeds ter discussie. Hoewel een zekere
theorievorming noodzakelijk is, is het ook van groot
belang dat er praktijkervaring wordt opgedaan waarop
dan verder gereflecteerd kan worden. Het onderzoeksproces
is even belangrijk als het resultaat en moet dan
ook liefst zichtbaar worden gemaakt. Het vergroot de
agogische waarde van de projecten voor initiatiefnemers
en participanten. Vooral van groot belang is het
opslaan van de ervaringen uit projecten waarin docu-
menteren gepaard gaat met een actieve deelname van
de informanten in het vormgeven van een (artistiek)
product. Het gaat hier immers om vrij nieuwe
praktijken.
THEMA EN CONTEXT
Om werkbaar materiaal te leveren hebben deze onderzoeken
nood aan een thema, een concreet gegeven dat
mensen aanmoedigt het verhaal van alledag te vertellen.
Dikwijls is het een object, bijvoorbeeld een
gebouw, dat als kapstok dient waaraan een verhaal kan
worden opgehangen. Het onderwerp kan echter ook
symbolisch zijn, zoals muziek. Soms is het een begrip
of een idee dat gevoelens oproept (het beloofde land,
helden). Als dit thema ontbreekt dreigen projecten
vast te lopen in de archieffase of te verdrinken in een
overvoed aan materiaal.
Opvallend is dat veel projecten het recente verleden
bestuderen (tot de jaren ‘50) en de resultaten projecteren
op het actuele dagelijkse leven. De Gentse Stadskronieken
en de Heldenbank zijn hierop uitzonderingen.
Ook het overwicht van het stedelijke valt op.
Het lijkt de meest problematiserende context voor het
actuele dagelijkse leven en dus de beste voedingsbodem
voor dergelijke projecten. (Zelfs de haalbaarheidsstudie
van het enige plattelandsonderzoek bleek
niet haalbaar wegens ‘andere prioriteiten’.)
HET PUBLIEK BEREIKEN
Er zijn verscheidene manieren om verhalen te verzamelen:
via een website of rechtstreeks via interviews.
Oproepen om oude films, video’s en foto’s worden
gepubliceerd in wijkkranten of verspreid via kaartjes
en regionale radio of televisie. Een combinatie van al
deze middelen blijkt het meest efficiënt. Alle media
bereiken immers andere doelgroepen. Moeilijker toegankelijke
groepen zoals jongeren, allochtonen en
bejaarden vragen meer energie, maar moeten ook aangesproken
worden om uitsluiting te vermijden. Dikwijls
is naar hen toe gaan de enige oplossing.
HOOFDSTUK 5
165
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

DE BALANS VAN EEN CAMPAGNE
166
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
Ook bij de presentatie is het spectrum aan media erg
breed. Opnieuw is een combinatie aangewezen. Een
boek, een video, een databank, een tentoonstelling
hebben allemaal hun beperkt bereik. Interactieve toepassingen
vergroten de aantrekkelijkheid en daarmee
de toegankelijkheid. De openbare ruimte leent zich
uiteindelijk nog het best als tentoonstellingsplatform.
Foto’s voor de vensters tijdens het buurtfeest worden
door iedereen gezien. Als ze in het heemkundig
museum hangen, zal alleen een beperkte kring van
geïnteresseerden ze bewonderen.
Het materiaal dient in veel gevallen ook als basis voor
artistieke producties, waardoor de draagkracht van de
informatie versterkt wordt. Een artistieke interpretatie
zal veel mensen op een blijvende manier raken, op
een manier die een tentoonstelling of een website niet
kunnen evenaren.
BESLUIT
De onderzoeksprojecten kunnen sterk worden verbeterd
door een methodologische begeleiding. Hun
belang en bereik kunnen worden vergroot door thematische
campagnes die diverse projecten bundelen en in
synergie plaatsen. Bijzondere aandacht moet worden
besteed aan de presentatie van de resultaten, zowel in
de vormgeving als in het bereiken van het publiek (en
zeker van het onderzochte publiek zelf).
3. EVENEMENTEN
De projecten die uitmonden in evenementen stellen
het contact met een publiek centraal. Ze proberen
cultuur op een aangename en speelse manier in een
brede context te plaatsen en toegankelijk te maken
voor iedereen. Ze kunnen onderverdeeld worden naargelang
hun centrale thematiek: levensstijl, (cultureel)
erfgoed en (sociaal-economische) geschiedenis.
De eerste categorie snijdt thema’s aan uit het dagelijks
leven, doorgaans universeel herkenbaar en illustratief
voor de context waaruit ze voortkomen. Het zijn dankbare
aanknopingspunten om de vanzelfsprekendheid
van culturele patronen ter discussie te stellen: hoe was
het vroeger, hoe doen ze dat aan de andere kant van de
wereld en vooral: hoe is dat elke keer zo herkenbaar en
toch ook zo anders? Deze projecten maken het verschil
in levenstijl tegelijk begrijpelijk en interessant.
Ze duiden ook de ‘eigenheid’ en onderstrepen het
belang van onderscheid.
De tweede categorie vertrekt van specifieke cultuuruitingen,
volks of elitair en plaatst die in een ruimere
context, zodat ze toegankelijker worden voor een uitgebreid
publiek. Dat gebeurt door een minder bekend
gegeven te duiden in tijd en ruimte.
Evenementen die inspelen op het verleden, ten slotte,
proberen de aandacht te vestigen op een weinig
gedocumenteerde fase in de geschiedenis en zo de
sociale ervaring uit die periode breder bekend te
maken.
TENTOONSTELLINGEN EN FEESTEN
Om cultuur toegankelijker te maken worden twee uiteenlopende
strategieën gevolgd. De eerste werkt vanuit
traditionele cultuurinstellingen, bijvoorbeeld musea en
grootschalige evenementen zoals festivals. Sterke communicatie
moet dan een ruimer en nieuw publiek aantrekken.
De tweede strategie draait de redenering om
en wil cultuur juist weg uit de imposante gebouwen
om ze naar de mensen te brengen: op straat of op het
marktplein. Het zou interessant zijn na te gaan of
beide alternatieven hetzelfde dan wel een ander
publiekssegment bereiken.
Tentoonstellingen en feesten zijn traditionele vormen
waarin volkscultuur tot een evenement wordt. Met
beide wordt in de campagne Actuele Volkscultuur geëxperimenteerd.
Men gaat op zoek naar aantrekkelijke
formules waarin toch veel informatie wordt meegegeven.
Tentoonstellingen gaan verder dan het louter
uitstallen van voorwerpen in glazen kasten. Er wordt
aandacht besteed aan de toegankelijkheid en interactie
in publiekswerking. Dikwijls worden workshops georganiseerd
om het publiek ook te betrekken bij het
maken van de expositie (cf. het Stedelijk Museum van

Dendermonde of het Huis van Alijn). Op die manier
kan een museum een attractie worden, ook voor
kinderen.
Buurtfeesten zijn saai als er alleen de gebruikelijke
(multiculturele) hapjes en het voorspelbare freepodium
zijn. Maar als het feest op een creatieve manier meer
inhoud krijgt en de hele buurt deelneemt aan de voorbereiding
en uitwerking, dan kan het uitmonden in
een festival waar amusement en diepgang samen
gaan. Combinaties van tentoonstellingen en feesten
zijn populair. De tentoonstelling krijgt er meer aandacht
en het feest meer betekenis door. Het aangename
wordt aan het nuttige gekoppeld.
Wandelingen zijn, in de context van volkscultuur, een
nieuwe vorm van evenement. Het publiek wordt uitgenodigd
ter plekke te gaan kijken en sfeer zelf te
beleven. Wandelingen stimuleren tot actieve
participatie. In de vormgeving en de beleving van
evenementen is participatie trouwens altijd het sleutelwoord.
ARTISTIEKE BENADERING EN SOCIALE SFEER
Projecten zonder artistieke benadering missen een
dimensie. Artiesten maken evenementen soms langs
onverwachte wegen mooier en interessanter, schenken
ze buiten hun reële betekenis ook een symbolische
toegevoegde waarde, waardoor de impact van het
gebeuren toeneemt. Het alledaagse wordt
geësthetiseerd in een niet-alledaags moment.
Daardoor kunnen bekende elementen plots ook betekenis
krijgen. Ook het sociale aspect mag niet verwaarloosd
worden. In een goede sfeer kunnen clichés
worden doorbroken op een speelse manier. Als een
presentatie aangenaam is om naar te kijken en
gezellig om in te vertoeven, kan er veel meer.
Het is niet makkelijk geschikte personen te vinden om
de goede atmosfeer voor een evenement te creëren.
Om voeling te hebben met de gemeenschap en haar
noden, moet hij redelijk dicht bij de buurt staan en er
veel tijd doorbrengen, er eventueel wonen. Door de
juiste partners en lokale bekende gezichten bij de eve-
nementen te betrekken weet hij dan door te breken tot
bredere lagen van de bevolking. De inbreng van de
doelgroep moet reëel zijn, wil men geen paternalistische
indruk wekken. Men moet ervan uitgaan dat ook
die doelgroep een eigen en relatief verfijnd referentiekader
heeft.
Sommige evenementen willen de sociale cohesie in
een bepaalde gemeenschap vergroten. Daarom wordt
getracht gedeelde ervaringen te creëren, waarop
samenhang kan groeien. Een verhalenroute langs
kappers creëert een nieuwe samenhang, terwijl Wortelen
in Waterschei een oud verband wil reanimeren.
Projecten die oude gedeelde ervaringen kunnen koppelen
aan een hedendaagse invulling hebben de
grootste slaagkans.
PUBLICITEIT
Publiciteit is belangrijk om het draagvlak van evenementen
te vergroten. Een combinatie van plaatselijke,
regionale en eventueel nationale mediacampagnes
geeft het beste resultaat. Het komt er niet alleen op
aan publiek naar het evenement te lokken. De gebeurtenis
moet ook bekendheid krijgen bij de nietparticipanten.
Zo kan de inhoud achteraf via mondelinge
of schriftelijke overlevering verder leven. Informatiecampagnes
moeten dus op lange termijn worden
uitgezet. Sensibilisatie, informatie en duiding zijn
even belangrijk als aankondiging en uitnodiging. Het
gaat hier dus wel degelijk om publiciteit, niet louter
om reclame. Daarom kan het nuttig zijn aan de participanten
informatie mee te geven gericht op de
‘nazorg’.
Tentoonstellingen, routes en feesten zijn voorbijgaand.
Daarom wordt dikwijls geprobeerd het materiaal ook
vast te leggen in een boek. Een mooie publicatie is
echter duur en wordt dus meteen minder toegankelijk
voor het publiek. Als verhalenroutes permanent
worden gemaakt, vormen ze een levend boek en
meteen ook een toeristische attractie. Door dat
toerisme worden de verhalen ook in een grotere regio
verspreid.
HOOFDSTUK 5
167
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

DE BALANS VAN EEN CAMPAGNE
168
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
BESLUIT
Evenementen zijn een mooi en samengebald sluitstuk
van een project. Het evenement tot een succes maken
vergt echter veel vaardigheden en inspanningen. Op
dat vlak zouden ondersteuning en professionele hulp
nuttig kunnen zijn. Toch is er ook bijzondere aandacht
nodig voor de kwaliteit van het vooronderzoek en de
inhoudelijke inbreng in de gebeurtenis. De nazorg -
het publieksbereik en de verwerking van de gebeurtenis
- blijft vaak nog marginaal.
4. SAMENLEVINGSOPBOUW
Enkele projecten zijn gericht op het vergroten van de
sociale verbondenheid en dan vooral in wijken. De elementen
van de locatie – huizen, publieke gebouwen
en ruimten, industriële sites enz. – zijn dan belangrijk.
Ze vertellen over het leven van de mensen die er
verbleven en verblijven. Vaak komt daarin een samenhorigheid,
een vorm van solidariteit of de potentie
daartoe tot uiting.
Buurtprojecten die gebruik maken van openbare locaties
– de metro, een plein of straat – hebben de symboliek
van die plaatsen mee. Mensen zijn verbonden
met de plekken die ze op hun pad dagelijks doorkruisen.
Als er op die locaties iets gemeenschappelijks
wordt georganiseerd – een tentoonstelling, een wandeling,
een feest – waarmee het karakter van die plek
wordt benadrukt, dan krijgen de dagelijkse handelingen
die de mensen zelf op die plek uitvoeren
opeens ook een socialer karakter. Als er iets artistieks
gebeurt, krijgen die plekken zelfs een esthetische
waarde. Ze ontstijgen het alledaagse en worden het
territorium van een rituele ontmoeting.
THEMAKEUZE EN ACTUALISERING
Projecten rond thema’s als voetbal of mode zijn een
welkome verfrissing in een buurtwerk dat vaak zichzelf
als thema neemt. Andere onderwerpen nemen
meer afstand van de buurt maar hebben juist daarom
misschien een grotere slaagkans. Is het soms niet zin-
voller de samenhang te verstevigen door nieuwe verbanden
te creëren dan alleen te proberen de oudere
verbanden (“het buurtgevoel van vroeger”, “iedereen
was zwart in de mijn”) een nieuw leven in te blazen?
Als er teruggegrepen wordt naar het verleden, dan
moet de link met het heden goed worden overwogen,
volgens een uitgebalanceerde methode, zoals in het
1302-project.
ARTISTIEK BUURTWERK
Buurtwerkers zijn ideaal geplaatst om uitspraken te
doen over het dagelijks leven van de mensen in de
wijk. Zij zijn geïnteresseerd in het vastleggen van dat
dagelijkse leven omdat ze aanvoelen dat er in de
officiële beeldvorming te weinig ruimte is voor die verhalen.
Misschien is de eigen behoefte aan aanvulling
van de geschiedenis soms wel even belangrijk als het
ontvoogdingsproces van de buurt waarin men werkt.
Buurtwerkers zijn dus aangewezen partners in dergelijke
projecten.
De impact van deze projecten is niet te onderschatten.
Buurtwerkers of artiesten of buurtwerkers-artiesten
komen op bezoek bij de mensen en hechten waarde
aan hun alledaagse verhalen. Mensen worden van de
ene dag op de andere herkend op straat want ze staan
in de wijkkrant, spelen in een film. Vanuit een slachtofferrol
springen ze in de rol van de acteur die het verhaal
van zijn gemeenschap vertelt door over zichzelf te
spreken. Buurtbewoners krijgen opeens sterallures,
spreken wordt een artistieke daad. Die overgang van
passief slachtoffer naar actor en verteller staat centraal
in het verwerven van zeggenschap. Het opzetten van
wijkprojecten met artistieke inslag en uiteraard met
participatie van de bewoners verdient aanbeveling.
Deze projecten dragen ook bij tot actief burgerschap.
Nooit gehoorde stemmen komen aan bod. Toch
bestaat ook hier het risico van verdringing: vooral zij
die toch al het meest mondig waren, laten van zich
horen. Vaak blijven de anderen zwijgen. Onder meer
bejaarden en jongeren moeten daarom ook bij dit
soort projecten met speciale aandacht worden bena-

derd. Dergelijke groepen uit de relatieve isolatie halen,
is geen eenvoudige opdracht. Het is geen aangenaam
uitstapje uit dagelijkse werking van een buurthuis.
Het vereist artistieke vindingrijkheid, sociale vaardigheden
en een wetenschappelijke doortastendheid.
BESLUIT
Als alle vereiste eigenschappen samenkomen in een
professionele ploeg, dan kan die samen met de
mensen in de wijk een waardevol project maken. Dat
streeft bij voorkeur naar een artistieke waarde en naar
een voortzetting op een periodieke of structurele basis.
Pas dan breekt zo’n project door tot een breder publiek
en overstijgt het zijn lokale belang. En als het door de
buitenwacht wordt gevaloriseerd, wordt het ook sterker
als referentiepunt voor een lokale identiteit. In samenlevingsprojecten
is het van het grootste belang zoveel
mogelijk inwoners bij het project te betrekken, want
alleen voldoende bekende projecten kunnen ook
gemeenschappelijke waarde krijgen.
5. ALGEMENE CONCLUSIE BIJ DE GEVALSTUDIES
Het dagelijks leven is in de mode. Vertellen is ook
weer in. Dat blijkt ook uit de twintig onderzochte projecten.
Toch is er argwaan. Enkele deelnemers aan de
campagne vrezen echter dat “er niets overblijft als de
bui voorbij is.” Die vrees is misschien niet ongegrond,
maar intussen is er wel veel ervaring opgedaan met
dergelijke werkvormen en precies daarop zou voortgebouwd
kunnen worden. Dit zou gerealiseerd kunnen
worden met de oprichting van een soepele structuur
die behoud en uitwisseling van de expertise mogelijk
maakt.
UITWISSELING VAN ERVARING EN METHODE
In Gent is er nu een poging om zo’n structuur op te
zetten rond ‘stadskronieken’. Het Nieuwpoorttheater
heeft samen met de Koning Boudewijnstichting een
kortlopend onderzoek opgezet dat de artistieke meerwaarde
van de stadsbiografie en de mogelijkheden tot
inhoudelijke ondersteuning onder de loep neemt.
Deze studie moet uitmonden in een beschrijving en
evaluatie van het conceptueel kader, de methodologie
(vele projecten gebruiken verhalen en doen dus aan
mondelinge geschiedenis), de artistieke impulsen en
de nieuwe noden en uitdagingen die zich aandienen
in de golf van stads- en wijkbiografieën die het
Vlaamse culturele landschap vandaag overspoelt.
Niet alle projecten hebben echter een stad of wijk als
focus. Andere initiatieven vertrekken van het meer
symbolische en creëren daarmee een nieuwe samenhang:
gedeelde interesses, gevoelens en ervaringen.
Ook zulke projecten hebben nood aan samenwerking
en ervaringsuitwisseling. Ervaringen uit Antwerpen
kunnen ook in Gent en Brussel nuttig zijn, wisselwerking
tussen onderzoeksprojecten, evenementen en
projecten rond samenlevingsopbouw is eveneens verrijkend.
Dat is zeker zo voor projecten waarin deze
drie benaderingen tegelijk aanwezig zijn – wat in veel
campagneprojecten het geval is. En misschien is dat
zelfs de ideale combinatie. Als daar dan ook nog een
artistieke dimensie wordt aan toegevoegd vergroot dat
de slaagkansen des te meer, zeker als die dimensie al
van bij het onderzoek in het project geïntegreerd is.
Creatief onderzoek en sociale inworteling vormen de
basis voor een goed artistiek evenement. Er is dus echt
wel veel knowhow nodig.
Onderzoeksprojecten zijn goed vertegenwoordigd in
de campagne. Meer dan de helft ervan heeft een duidelijk
artistiek eindproduct voor ogen. Bijna alle
artistieke realisaties zijn gefundeerd op een grondig
voorafgaand onderzoek. Opvallend is dat vooral de projecten
die zich op wijkwerking concentreren weinig
aandacht besteden aan de twee andere aspecten. Het
artistieke of documentaire luik wordt soms verwaarloosd.
‘De terugkeer van de zwaluwen’ is hier een interessante
uitzondering. Dit project vertrekt van een
artistieke impuls en kiest de wijk als locatie in plaats
van omgekeerd, zoals bij de meeste buurtprojecten.
HOOFDSTUK 5
169
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

DE BALANS VAN EEN CAMPAGNE
170
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
REËLE EN IMAGINAIRE LOCATIES
Wat de thematiek betreft, zijn er diverse opties. Het
dagelijks leven wordt op verscheidene manieren benaderd.
Via het verleden, een plaats, een voorwerp, een
gevoel. De eerste drie zijn nog duidelijk gebonden aan
tijd en plaats, maar maken verbanden mogelijk die tijd
en ruimte overstijgen. Veel projecten kiezen een buurt
als de plaats om verbanden (opnieuw) op te bouwen.
Territorium is een fundamenteel begrip in de buurtlogica.
Als evenementen de straat innemen wordt die
weer gemeenschappelijk bezit. Als ook halfopenbare
plekken (zoals een winkel of bank) worden gebruikt
als locatie voor projecten, verschuift de grens van het
gemeenschappelijk terrein. Die keuze is minder
evident en daarom ook een grote uitdaging.
Meer abstracte thema’s zoals levensstijl, gevoelens en
gedeelde interesses kunnen worden beschouwd als
niet begrensde, imaginaire locaties. De gedeelde ervaring
creëert hier een samenhang die niet territoriaal
geënt is en daardoor misschien ook minder zichtbaar.
Toch maken evenementen rond muziek of haartooi
ook herkenning mogelijk. Ze raken immers algemeenmenselijke
thema’s zoals emoties en lichamelijkheid.
Meer nog dan de buurt of de wijk, laten ze plaats voor
verschil. Niemand vraagt hier naar een adres of
afkomst, wat telt is de gedeelde ervaring. Zulke evenementen
zijn een welkome aanvulling op andere projecten
die oude verbanden nieuw leven of een nieuwe
interpretatie inblazen.
Die verovering van nieuwe terreinen voor gemeenschapsvorming
is even belangrijk als de herinterpretatie
van bestaande publieke plaatsen of gegevens.
Optimaal is wellicht een combinatie van reële en imaginaire
locaties voor gemeenschapsvorming. Op die
manier kan volkscultuur actueel zijn zonder nostalgie,
zonder ‘vroeger was het beter’.
DOCUMENTEREN EN DEMOCRATISEREN
De projecten vertrekken van twee actuele noden in het
culturele landschap. Enerzijds is er de behoefte om het
dagelijks leven te documenteren, anderzijds de wens
tot democratisering van de cultuur.
Eerst het documenteren van het dagelijks leven. Via
interviews wil men gedeelde ervaringen, gevoelens en
interesses vastleggen. Thuis, vrije tijd, werk, lichaam…
veel domeinen komen in aanmerking. Dit dagelijks
leven wordt onder de loep genomen en in een ruimere
context geplaatst. Verbanden in tijd en ruimte, met
vroegere of vreemde culturen, voorkomen eenzijdige
interpretaties.
De maatschappijwetenschappen (sociologie, geschiedenis)
hadden lange tijd vooral belangstelling voor
grote entiteiten. De interesse voor het dagelijks leven
nam toe naarmate meer contextgebonden en interpretatief
onderzoek werd opgezet. Er is op dat gebied
intussen heel wat werk gebeurd, maar dat materiaal is
onvoldoende ontsloten. Veel snel en oppervlakkig
documentatiewerk zou kunnen worden vervangen
door een beter gebruik van het bestaand materiaal.
Het democratiseren van cultuur gebeurt op twee
manieren. Er is enerzijds een beweging vanuit de cultuur
naar het dagelijks leven. Kunstenaars gebruiken
het dagelijks leven als materiaal en stellen het ook tentoon
op plekken die dagelijks beleefd worden. Een
mooi voorbeeld is de tentoonstelling van buurtportretten
in de metro. Anderzijds breekt het dagelijks
leven ook door tot de cultuurbastions. De musea proberen
dagelijkse ervaringen te laten binnensijpelen
door het publiek te betrekken bij de samenstelling van
een tentoonstelling en bij het interpretatieproces.
Een nieuwe vorm die opgang maakt zijn de wandelingen
en locatieprojecten. Het zijn manieren om
plekken die dagelijks beleefd worden een nieuwe
invulling te geven en tot gemeenschappelijk domein te
maken. Het publiek voelt de sfeer van de plek en
neemt actief deel aan de betekenisgeving van het
gebeuren. In dergelijke projecten is duidelijk voelbaar
hoe een eigentijdse omgang met volkscultuur werkzaam
kan zijn in de samenleving. π

hoofdstuk 6
Een model voor
cultuurproductie
van het alledaagse
ERIC CORIJN
171
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON

EEN MODEL VOOR CULTUURPRODUCTIE VAN HET ALLEDAAGSE
172
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
1. INLEIDING
Het belangrijkste obstakel voor een antwoord over het
hoe en het waarom van een eigentijds omgaan met
volkscultuur, lijkt het gebrek aan een gemeenschappelijke
agenda voor de diverse actoren en operatoren op
dat terrein. Er bestaat met andere woorden geen vertooggemeenschap,
geen gemeenschappelijke inhoudelijke
benadering, waarbinnen beleidsactoren, beoefenaars
van verschillende werksoorten met het etiket
‘volkscultuur’ en andere cultuurwerkers in gesprek
zijn.
Een toekomst maken voor volkscultuur hangt nauw
samen met het creëren van een nieuw soort veld dat
een eigen praktijk heeft. In dat werkveld zullen
actoren vanuit verschillende horizonten moeten leren
omgaan met een herkenbare probleemdefinitie en
methodiek en met gedeelde praktijkervaringen vanuit
aangepaste samenwerkingsverbanden. Om zulke
nieuwe praktijken om te zetten tot een specifiek werkveld
is het noodzakelijk dat er ook een discursieve
praktijk (met elkaar over hetzelfde praten) wordt opgebouwd
waarin de ervaring wordt uitgedrukt, gedocumenteerd
en ter discussie gesteld. Dat niveau wordt
onvoldoende geleverd door de volkskunde, ook niet in
haar geactualiseerde vorm van (nationale) etnologie.
Waarschijnlijk is dat zowel te wijten aan de inhoudelijke
richting die de actualisering van de volkskunde is
ingeslagen, als aan het feit dat ze (nog) geen referentiediscipline
is voor veel culturele praktijken die ze tot
onderzoeksobject neemt.
De ontwikkeling van een vertooggemeenschap vergt
enerzijds een actualisering van het vertoog (de manier
van spreken over volkscultuur) en anderzijds een
gewoon worden en tot routine maken van partnerschappen,
samenwerkingsverbanden die de praktijk
kunnen duiden via dat nieuwe vertoog. We proberen
hierna vanuit de onderzoeksresultaten een bijdrage te
leveren tot het uittekenen van (enkele, mogelijke) contouren
van dat nieuwe veld.
2. NAAR EEN MODEL
We hebben totnogtoe in verschillende bewegingen
getracht de ervaringen uit twintig eenmalige projecten
te bespreken met het oog op meer algemeen bruikbare
conclusies. We hebben de twintig cases aan een onderzoek
onderworpen en de lessen daaruit gebundeld. We
hebben gevraagd naar opvattingen over een aantal
kernbegrippen die in de algemene discussie over
actuele volkscultuur gebruikt worden en hebben die
besproken. En nog komen we niet tot een bevredigende
veralgemening.
Wat totnogtoe ontbreekt is een duidelijke positionering
van de campagne Actuele Volkscultuur in het hele
veld van culturele ontwikkelingen in Vlaanderen. De
initiatiefnemers, noch de projectleiders zelf nemen
daarover een zeer duidelijke stelling in. Daarom is het
zo moeilijk een samenspraak, een vertooggemeenschap
of een metaverhaal op te bouwen. Die vaststelling
heeft ons ertoe gebracht zelf een poging te ondernemen
de verschillende elementen van de discussie in
een model onder te brengen. Het heeft het voordeel de
wisselwerking en de samenhang van verschillende
onderdelen te visualiseren. Zolang men die aanpak als
één mogelijke lezing blijft beschouwen (en niet als de
enige), kan het model bijdragen tot een discussie die
ruimer is dan alleen het duiden van een eigen praktijk.
We zijn op zoek naar een goed discussieplatform over
de actualiteit van volkscultuur. Verscheidene dynamieken
worden daarbij bevraagd.
Het gaat onder meer om de vraag over de maatschappelijke
relevantie van een werkveld, zoals het vanuit de
geschiedenis en het beleid is vormgegeven. We
hebben dat geïnstitutionaliseerde domein van de
volkscultuur reeds beschreven en in de gevalstudies
ook gezien hoe weinig het in de projecten aan bod
komt.
Het gaat eveneens over de zichtbaarheid van de
actuele cultuur van het alledaagse.
Het gaat ten slotte ook over voorkomen, vorm en

inhoud van cultuurproductie ‘voor en van het volk’.
Anders gezegd: de vraag moet worden gesteld naar
een bijzondere vorm van alledaagse cultuur en hoe die
zich verhoudt tot het bredere culturele veld.
Die vraag komt vooral naar voren als men het heeft
over een cultureel deficit, over de niet-participatie.
Daarbij wordt dan vooral gedacht aan die delen van de
bevolking die wegens sociale of culturele redenen
minder deel hebben aan het (zichtbare) culturele
leven. Een ‘actuele volkscultuur’ zou dan, zo wordt
soms verondersteld, toegankelijker zijn.
De actualiseringvraag kan dus op diverse wijzen
worden geïnterpreteerd.
a) Hoe kan de werking van de sector volkscultuur
worden gericht op het documenteren van nieuwe
domeinen in het erfgoed en/of het dagelijks leven?
b) Hoe kunnen de producten van de werking van de
sector volkscultuur zichtbaar worden gemaakt in de
brede diversiteit van cultuuruitingen?
c) Hoe kan de cultuurproductie in het algemeen zich
richten op de cultuur van het alledaagse?
d) Hoe kan een cultuurproductie van het alledaagse
bijdragen tot verhoogde cultuurparticipatie?
De diverse vraagstellingen kunnen, maar hoeven niet
met elkaar in verband te worden gebracht. Het is
inderdaad mogelijk de problematiek van de modernisering
van de sector volkscultuur te stellen in termen
van een inschakeling in de mainstream cultuurwerking.
Op dat eerste niveau kan het een nogal onproblematische
vraag zijn naar mogelijke elementen uit het
erfgoed die als cultuurproducten kunnen worden ingeschakeld
in de heersende consumptiecultuur. Het
bestaande proces van ‘commodificatie’ wordt dan ook
op het erfgoed toegepast. Daartoe moet vooral een
interne dynamisering van de sector worden nagestreefd.
In feite beperken sommige ‘actualiseringen’
zich tot die ombouw die in de hele museumsector, in
vele delen van het educatief werk, in de sector van de
conservatie enz. aan de gang is en waarbij de ruilver-
houding tussen producent en consument het model
van werking bepaalt.
De vraag naar actuele volkscultuur reikt echter verder.
Als men nagaat in hoeverre (delen van) volksculturen
kunnen worden ingezet in de strijd tegen culturele (en
sociale) uitsluiting, dan zoekt men naar een betere
representatie, een betere voorstelling, van het dagelijks
leven van mensen die zich niet (kunnen) herkennen
in de heersende cultuur. Het is inderdaad zo dat de
heersende voorstelling van het dagelijks leven (in de
media, in de kranten, in de meeste presentaties) een
levensstijl laat zien die niet noodzakelijk door iedereen
herkend wordt. Een deel van de culturele uitsluiting
gebeurt immers door een onaangepaste voorstellingswereld,
die sommige leefervaringen meer en beter en
andere slechter of niet behandelt. Het gaat er dus om,
delen gedocumenteerde cultuur of delen van de tradities
terug te geven, opnieuw actief te betrekken op het
dagelijks leven van bepaalde (groepen) mensen. Die
vraag sluit aan bij de vraag naar de eigen waardigheid,
naar de (h)erkennning van de eigenheid enz. In
essentie gaat het dan om het documenteren van
levensvormen die niet of onvoldoende in de cultuur
gerepresenteerd zijn.
Bij de hier onderzochte projecten is die bekommernis
dikwijls aanwezig. In veel gevallen gaat het om
dezelfde bedoelingen als bij sociaal-artistieke projecten.
Zoals reeds opgemerkt, werden in de campagne
vooral initiatiefnemers uit het brede culturele
veld geselecteerd en komen relatief weinig projecten
uit de institutionele sector volkscultuur aan bod.
Daardoor levert de campagne weinig lering die rechtstreeks
in verband staat met de modernisering van die
georganiseerde sector. Toch zullen we pogen de mogelijke
verbindingen aan te geven tussen de problematiek
van een werkveld en de maatschappelijke kwestie
van de cultuur van het alledaagse.
Ten slotte rijzen er ook de vragen naar het verband
tussen traditie(s) en de huidige vormgeving van het
leven. Het is daarbij duidelijk dat we in een periode
HOOFDSTUK 6
173
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

EEN MODEL VOOR CULTUURPRODUCTIE VAN HET ALLEDAAGSE
174
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
van ‘detraditionalisering’ leven. Dat wil vooral zeggen
dat de inzichten en oplossingen die voorheen moesten
instaan voor de duiding en de reproductie van het
dagelijks leven, vandaag niet langer automatisch
geldig zijn. Men moet ervan uitgaan dat de maatschappelijke
dynamiek van dien aard is dat het verleden niet
alle antwoorden in zich draagt, dat ‘herhaling’ niet het
beste antwoord is. Het is dus steeds ook een creatieve
zoektocht naar mengvormen, naar de interculturaliteit,
naar de kruising die nodig is om nieuwe toestanden
aan te kunnen en om hier en nu samen te leven met
culturen uit andere streken, uit andere tijden of van
andere sociale groepen. Het gaat om het belang van
het historisch bewustzijn (het geheugen), van het
thuisbewustzijn, van het plaatsbewustzijn, van het
sociaal bewustzijn bij het vormgeven van een gemeenschapscultuur
voor die mensen van verschillende
afkomst die samen (moeten) leven.
Samenleven op basis van diversiteit en verschil is niet
evident. De heersende opvattingen over cultuur, de
vormgeving van cultuur, cultuurbeleid en culturele lidmaatschappen
steunen nog sterk op een model van
representatie en identiteit. Daarbij wordt het reële
leven voorgesteld en vertegenwoordigd in meer
abstracte, meer gedecontextualiseerde vormen. Men
doet een poging de gemeenschappelijkheid uit te
beelden. Het is op dat niveau van abstractie dat een
identiteit vorm krijgt die dan wordt ‘teruggegeven’ als
een wezenskenmerk van het eigen leven. Die identiteitsvorming
rekent op projectie vanuit de eigen ervaring
op een meer idyllische uitbeelding ervan. Deze
uitbeelding wordt dan ondersteund met rituelen en
symbolen. Ook de representatieve democratie werkt
met die beginselen: verkozen vertegenwoordigers van
het volk vormen samen in de raad (het parlement) de
uitdrukking van de natie en die wordt via aangepaste
instellingen gesocialiseerd, tot gemeenschappelijk
goed gemaakt. Zo’n veralgemening kan echter slechts
werken als ze dicht genoeg bij de ervaring van vele
mensen blijft. En daartoe moet die ervaring zelf ook
voldoende gelijk zijn.
Dat is vandaag niet meer zo vanzelfsprekend. De
representativiteit is in crisis. De complexiteit en de
pluraliteit van het reële leven is toegenomen (mondialisering,
lokalisering, sociale mobiliteit enz). Eigenheid
is dus helemaal niet meer vanzelfsprekend. Iedereen
beseft dat, als men het heeft over de ‘inburgering’ van
nieuwkomers, het niet zo eenvoudig is te omschrijven
wat onze gemeenschappelijke cultuur dan wel is. En
als men dat toch doet, merkt men dat veel leden van
de autochtone samenleving zelf onvoldoende zijn
‘ingeburgerd’.
Hoe meer men de kwestie van representatie en identiteit
onderzoekt, des te meer komt men tot de conclusie
dat het onmogelijk is de werkelijkheid in een
beeld of in een symbool te vatten zonder manipulatie.
Men komt tot het besef dat de menselijke cultuur een
constructie is en dat ‘het reële’ representeren niet zo’n
eenvoudige kwestie is. (De symbolische, de imaginaire
en de reële registers passen immers niet op elkaar, taal
representeert immers niet, de waarheid is immers niet
in het object vervat maar in het vertoog enz).
Representatie is in elk geval van kortere duur, identiteiten
zijn minder stabiel.
En toch moeten we om samen te leven een gemeenschappelijk
referentiekader hebben. We moeten dus
met onze verschillende achtergronden, tradities en
ervaringen op zoek naar een nieuwe soort verbondenheid.
Vorm geven aan een nieuwe hybride cultuur als
product van artistieke activiteit, verbonden met een
lokale context, is niet gewoon.
3. EEN MODEL VAN CULTURELE MOBILISATIE
(zie schema hiernaast)
Op basis van literatuurstudie, de bovenstaande gevalstudies,
de deconstructie en reconstructie van
begrippen, doen we hierna een poging om de
verschillende termen van het debat in hun samenhang
voor te stellen. Het schema stelt ons in staat een

EEN MODEL VAN CULTURELE MOBILISATIE
STRATEGIE CULTUURBELEID
|- Participatie
|- Democratie
|- Pluralisme
|- Eigenheid
CULTUURBELEID
|- Erfgoed
|- Volkscultuur
Andere beleidsdomeinen
CULTUURSECTOR
Volkscultuur
|- Heemkunde
|- Familiekunde
|- Volkskunde
|- Industriële Archeologie
|- Thematisch
(gastronomie,
volksmuziek, volkskunst,
volkssport, poppenspel
en kant)
Andere culturele
en artistieke
sectoren,
instellingen en
producties
?
KUNST EN CULTUUR
|- Mediatisering
|- Vermarkting
|- Vervagende referenties
?
ONDERZOEK
EN STEUN
|- Academie
|- VCV, KBS
|- Vrijwilligers
|- Eruditie
|- Professionelen
DAGELIJKS LEVEN
|- Dagelijks pad
|- Regelmaat
|- Levensstijl
|- Gedeelde ervaringen
|- Habitus
?
MAATSCHAPPELIJKE CONTEXT
|- glokalisering en multicultuur
|- detraditionalisering
|- fragmentering en individualisering
|- vermarkting
|- dualisering en uitsluiting
|- fundamentalisme / racisme
|- levenskwaliteit
CULTUURPRODUCTIE
VAN HET ALLEDAAGSE
|- Esthetisering van het
| dagelijks leven
|- Contrapuntische spiegel
| (Vormgeving - Feest - Kunst -
| Ruimte - Ritueel - Ritme)
|- Onderzoek - Evenement -
| Samenlevingsopbouw
|- Esthetisering van
| het burgerschap
| (conflict en macht)
SAMEN-LEVEN
|- Modularisering van het
| dagelijks leven
|- Media en Populisme
|- Burgerschap
|- Imaginaire constitutie
HOOFDSTUK 6
175
Welke verbondenheid bouwen?
Welk pluralisme vieren?
CULTUREN VAN HET ALLEDAAGSE
= actief en collectief; concreet en particulier referentiekader
van het (dagelijks) samen-leven
Welke ongelijkheid bestrijden?
METHODIEKEN
|- Bronnen
|- Partners
|- Onderzoek en Kunst
|- Organisatiestructuur
|- Publiekswerking
OP EEN PLAATS
|- Multiculturele wereld
|- Stad en buurt
|- Imaginair
|- Feest
|- Lijfgeur van de plek
© eric corijn (cosmpolis 2002)

EEN MODEL VOOR CULTUURPRODUCTIE VAN HET ALLEDAAGSE
176
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
mogelijke wisselwerking tussen vandaag nog
oriëntaties, beleidsinstrumenten en de geïnstitutionali-
gescheiden maatschappelijke problematieken en werkseerde sector volkscultuur (zoals die door het beleid
velden ter discussie te stellen. Het is een poging om wordt gedefinieerd). De wisselwerkingen en bemidde-
de – doorgaans verdoken – samenhang expliciet te lingen tussen deze sector en enerzijds de cultuurpro-
maken, die uit verscheidene projecten en teksten valt ductie in het algemeen, anderzijds en vooral de cul-
af te leiden. Het moet ook een praktisch hulpmiddel tuurproductie van het alledaagse, moeten centraal
zijn om projecten te ontwikkelen of werkingen door te staan in het zoeken naar antwoorden op de vragen
lichten. Men krijgt immers de mogelijkheid doelstellingen
en projecten in een bredere context te plaatsen.
naar een geactualiseerde volkscultuur.
We bespreken het model in de volgende paragrafen
Laten we beginnen met een grove schets van de in het
model opgenomen onderdelen. De rechterkant van het
meer in detail.
schema behandelt de brede maatschappelijke context.
Bovenaan wordt gewag gemaakt van de maatschappe-
4. EEN MAATSCHAPPELIJKE CONTEXT
lijke probleemstelling waarin de hele discussie wordt Veel discussies draaien vandaag rond de kwestie van
ingebed. Onderaan worden drie velden aangeduid die de maatschappelijke verbondenheid. De naoorlogse
een cultuur van het alledaagse onderstutten: het dage- maatschappelijke structuur kent sinds de jaren tachtig
lijks leven, de problematiek van het samenleven en het grondige wijzigingen. De economie van massapro-
bereik van dat dagelijkse samenleven (het niveau van ductie en massaconsumptie en de daarmee gepaard
regulering). De discussie van deze drie elementen gaande vormen van sociale reproductie en program-
moet het mogelijk maken de cultuur van het allemering en van culturele en ideologische verzuiling
daagse beter te omschrijven vanuit een maatschappe- werken niet langer. Er is een toenemende seculariselijke
benadering. Die cultuur wordt echter ook geproduceerd
en gereproduceerd en is dus een
onderdeel van het brede veld van de culring
en ontzuiling. Er is een verregaande liberalisetuurproductie.
MAATSCHAPPELIJKE CONTEXT
De belangrijkste afstemmingsvraag inzake
actuele volkscultuur situeert zich in de
relatie tussen de ervaring van het alledaagse
leven en de productie van een alledaagse
cultuur. Is de geproduceerde cultuur
van het dagelijks leven adequaat voor het
geleefde leven? Hebben beide aspecten van
het alledaagse een e¤ect op elkaar?
|- glokalisering en multicultuur
|- detraditionalisering
|- fragmentering en individualisering
|- vermarkting
|- dualisering en uitsluiting Welke verbondenheid bouwen?
|- fundamentalisme / racisme Welk pluralisme vieren?
|- levenskwaliteit
Welke ongelijkheid bestrijden?
Die vraagstelling is een toetssteen voor iedereen die ring, privatisering en deregulering. Dat alles leidt tot
expliciet de bedoeling heeft cultuurproductie en dage- een grotere verbrokkeling die sommigen pluralisme
lijks leven op elkaar te betrekken; ook voor de geïnsti- noemen, anderen fragmentering.
tutionaliseerde praktijk rond volkscultuur, als die meer Men kapittelt een toenemende individualisering,
wil zijn dan historisch onderzoek.
atomisering en een teloorgang van gemeenschappe-
De georganiseerde cultuursector wordt links in het lijke waarden. Daartegenover wijst onderzoek op het
schema weergegeven in een hiërarchie van beleids- blijvend belang van het verenigingsleven en het

middenveld. Daar wordt dan weer tegen ingebracht
dat de leden zich als klanten gedragen in de verenigingen;
en ook dat het verenigingsleven de politieke
democratie niet ondersteunt. Men verwijst dan naar
‘de kloof tussen burger en politiek’, naar het onveiligheidsgevoel
of naar de onmogelijke multicultuur. Het
is duidelijk dat de eenheid van het samenleven ter discussie
staat. In hoofdstuk 2 gingen we daar reeds uitgebreid
op in.
De kernvariabelen van de huidige maatschappelijke
omwenteling zijn de mondialisering die zich echter op
elke plek op een eigen wijze voordoet (glokalisering)
en een gewijzigde verhouding tussen staat en markt.
Dat brengt een samenleving voort met sociale ongelijkheid
en verscheidene culturen, meestal afgescheiden
in deelsamenlevingen en gekenmerkt door
een voortschrijdende individualisering en atomisering.
De natiestaat en de nationale cultuur blijken in die
context niet de enige niveaus van integratie te zijn.
Mensen zijn steeds meer op verschillende niveaus en
vanuit verschillende posities in interactie. Dat doet de
vraag rijzen naar de nieuwe maatschappelijke samenhang.
Die kan moeilijk steunen op traditie als de traditie
juist afbrokkelt ten voordele van een (hedonistische)
consumptiecultuur. Oude tradities zoals
Sinterklaas, of nieuwe zoals Valentijn, Secretaressedag
of Halloween worden daarin omgebouwd tot consumptierituelen,
waarin het kopen van geschenken
centraal staat. De samenhang steunt ook minder op
sociaal-economische gelijkheid, omdat de sociale verschillen
tussen arm en rijk toenemen en de integratie
van de kansarmen steeds moeilijker wordt. Een deel
van de samenleving legitimeert die dualisering met
racistische of fundamentalistische stellingen. Een
ander groeiend deel van de samenleving opteert voor
‘niet meer maar beter’ 1 en zoekt een uitweg in een
meer kwalitatief leven.
Welke positie men in het debat ook inneemt, men kan
niet ontkennen dat oude vormen van samenhang
onderhevig zijn aan een zekere ontbinding en dat
nieuwe vormen nog geen duidelijke stabiliteit hebben
laten zien. Deze discussie interpelleert ook het cultuurdebat.
Centraal staat dan de vraag naar het verband
tussen cultuur en sociale verbondenheid. Het
gaat dus om de sociale functie van cultuur (in de brede
zin van het woord).
Hoe dan ook, de problematiek van de actualisering van
de volkscultuur kan beschreven worden in termen van
een onaangepaste culturele praktijk in relatie met de
snel gewijzigde maatschappelijke context. Dat verwijst
zowel naar de algemene detraditionalisering door de
ontbindende kracht van de vermarkting, als naar een
culturele uitsluiting van achtergestelden die ook materieel
onvoldoende deel (kunnen) hebben aan de heersende
consumptiecultuur. De vermarkting van de cultuur
lijkt echter geen antwoord te bieden op de vragen
naar maatschappelijke samenhang. Vandaar dat een
toetssteen voor elk cultureel beleid die is van de culturele
inbedding van stemlozen. Ze hebben geen deel
aan de heersende middenklassecultuur en herkennen
zich nauwelijks in de beeldvorming van de massamedia.
Maar ze komen ook niet aan bod via een traditionele
volkscultuur of via een ‘eigen-kamp-cultuur’
(cf. de oude arbeiderscultuur), noch via een ‘cultuur
van herkomst’. Het is niet makkelijk het cultureel
deficit juist te omschrijven.
5. DAGELIJKS SAMENLEVEN OP EEN PLAATS
Het is daarom noodzakelijk op zoek te gaan naar een
mogelijke sociale (maatschappelijke) inbedding van de
cultuur en de cultuurproductie. De problematiek van
de cultuurparticipatie kan niet worden herleid tot de
vraag hoe er meer mensen deel kunnen hebben aan
de consumptie van het bestaande aanbod. Dan gaat
het immers vooral over het verbreden van de cultuurconsumptie,
zonder
inzicht in de manier
waarop dat wordt inge-
1. Zie bijvoorbeeld Geldof, D.
(1999): Niet meer maar beter. Over
zelfbeperking in de risicomaatschappij,
Leuven/Amersfoort, Acco.
HOOFDSTUK 6
177
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

EEN MODEL VOOR CULTUURPRODUCTIE VAN HET ALLEDAAGSE
178
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
past in het alledaagse leven. Het vraagstuk van de cultuurparticipatie
is een afstemmingsproblematiek. Het
gaat om het verband tussen de dagelijkse levenservaring
en de levensstijl enerzijds en het cultuuraanbod
anderzijds. Of om het nog anders te formuleren:
welke cultuur is behulpzaam bij de zingeving aan welk
dagelijks leven?
Men kan uitgaan van een ‘methodologisch individualisme’,
waarbij de samenleving uiteindelijk alleen
bestaat uit een netwerk van individuen. In die opvatting
heb je enerzijds de zingeving door cultuurproducten
en anderzijds individuen die er het hunne uithalen.
Cultuur is echter altijd in zekere mate gedeelde
cultuur, duiding is nooit een individuele aangelegenheid.
De afstemmingsvraag slaat dus op het verband
tussen gedeelde ervaringen en een gedeelde cultuur
van het alledaagse.
Om deze problematiek verder te bespreken, vertrekken
we van drie sleutelbegrippen: het dagelijks leven, het
samenleven en de plaats voor vernieuwde sociale
samenhang. Het gaat daarbij om: een beter begrip van
de notie ‘dagelijksheid’, een duiding van ‘gemeenschappelijkheid’
en tenslotte een bepaling van het
terrein van de gedeelde cultuur.
DAGELIJKS LEVEN
Laten we eerst iets verder ingaan op de notie ‘dagelijks
leven’. We bedoelen daarmee activiteiten en interacties
die de regelmaat van het alledaagse uitmaken. Die
structuur van het alledaagse kan worden voorgesteld
als een dagelijks pad in tijd en ruimte door opeenvolgende
sociale praktijken.
Het dagelijkse moet
DAGELIJKS LEVEN
regelmatig, alle
|- Dagelijks pad
dagen, bijna altijd,
|- Regelmaat
voorkomen. Het
|- Levensstijl
geeft de basisstruc-
|- Gedeelde ervaringen
tuur aan het leven.
|- Habitus
Het wordt geordend
door tijdseenheden
en plaatsen die de regelmaat uitdrukken. Die regelmaat
komt voort uit het feit dat de tijd-ruimtelijke
momenten doorgaans getekend worden door dezelfde
sociale praktijken, dezelfde interactiepatronen. Het is
die opeenvolging van regelmatig terugkerende activiteiten
die het dagelijkse tekent.
Mensen gaan vanuit een privé-sfeer, gezin, huishouden,
waarin bepaalde verhoudingen gelden, via
een publieke ruimte (waar weer andere verhoudingen
gelden), meestal naar een arbeidssituatie (waar
opnieuw specifieke verhoudingen spelen), waarna de
vrije tijd ook wordt ingevuld met bepaalde activiteiten.
Elk van die sociale praktijken kent eigen regels en
structuren. De regelmaat, de selectie, de beperking en
het economische en a¤ectieve belang van die sociale
praktijken maken het dagelijks leven uit. De cultuur
van het dagelijkse leven refereert aan die symbolische
en imaginaire orde, aan die leefregels en omgangsvormen
die deze dagelijkse interacties ondersteunen.
Nu leven we in een tijd en in omstandigheden die
fragmenterend werken. Voorheen was het dagelijks
leven van mensen uit dezelfde gemeenschap, van
dezelfde woonplek, uit dezelfde sociale groep zodanig
gelijklopend in de werkelijkheid dat ook de voorstellingswereld
en de waardepatronen sterk in overeenstemming
waren. De arbeidssituatie was daarbij bepalend
voor inkomen, leefstijl en leefomgeving.
Vandaag vallen niet alleen leefgemeenschappen en
sociale groepen uit elkaar, elk individu leert ook steeds
meer om te gaan met modules in het dagelijks leven
die allemaal een specifieke culturele eigenheid
hebben. Nog steeds is de verzorgingspositie (de positie
van waaruit in het levensonderhoud wordt voorzien)
bepalend. Maar die is steeds minder homogeen
verdeeld. Er is wel de massale deelname van de
vrouwen aan de arbeidsmarkt, maar er is ook een
sterke generationele beperking (25-50 jarigen) en er is
een grotere inkomensongelijkheid. We zien dus zowel
een uiteenvallen van verschillende vormen van dage-

lijks leven als een opdeling van het dagelijks leven van
elk individu. Denken we maar aan de totaal verschillende
verhouding met tijd en ruimte van een hoger
opgeleid tweeverdienersgezin met kinderen, tegenover
een uit de arbeid gestapt huishouden van vijftigers.
Denken we ook aan het verschil in sociale omgang
tussen een werksituatie en vrijetijdsactiviteiten.
In het dominerende culturele vertoog (dat vooral in de
media wordt opgehouden) kan geen enkel segment
van het dagelijks leven instaan voor de homogenisering
van de andere modules. Zelfs al blijft de arbeid
beschouwd als de belangrijkste weg tot sociale inschakeling,
dan nog structureert die onvolledig (in elk
geval minder dan voorheen) de andere sociale praktijken
(gezinsleven, vriendenkring, vrijetijdsbesteding,
politiek-filosofische overtuiging e.d.). Dat is precies de
essentie van de zogenaamde individualisering en van
de modularisering van het dagelijks leven.
Om met die verscheidenheid van omstandigheden en
milieus te kunnen omgaan is het zeer nuttig verschillende
culturele codes te kunnen onderscheiden en
vanuit de eigen achtergrond creatief om te gaan met
het verschil. De culturele vaardigheden die voor zo’n
flexibilisering nodig zijn, blijken niet gelijkelijk verdeeld.
In de eerste plaats beantwoordt het dagelijks
levenspad voor sommige groepen helemaal niet aan
dat beeld van verscheidenheid aan sociale praktijken
en van veelvuldige tijd-ruimtelijke ervaringen. Om het
in onderzoekstermen te stellen: er is steeds een
belangrijke niet-participatie en die is doorgaans niet
op te vangen door ze om te zetten in participatie aan
het bestaande.
In de tweede plaats is de vermeende verscheidenheid
ook vaak overschat, vooral in Vlaanderen met een nog
sterke lokale verankering. Vandaar ook de vaststelling
dat de heersende culturele expressie slechts spreekt tot
beperkte sociale groepen (cf. de cultuurparticipatiecijfers).
De cultuur van het alledaagse tracht wel de samenhang
in het leven te duiden. Dat gebeurt doorgaans via
een eengemaakte stijl die in de diverse modules terug
te vinden is. Die stijl komt meestal voort uit die sociale
praktijken die voor iedereen dichtheid, consistentie
leveren aan het dagelijks bestaan. Dat wordt de verzorgingspositie
genoemd: die activiteit die centraal staat
in het overleven en die de centrale regels en levensbronnen
levert.
Belangrijk is hier de zoektocht naar de samenhang in
het alledaagse. Zoals we verder zullen zien, wordt die
vooral geleverd door ‘contrapuntische’ elementen die
structuur aanbrengen: onderbrekingen in het werkritme,
feesten, momenten van bezinning, collectieve
rituelen...
SAMEN-LEVEN
Elk samenleven, elke interactie, vereist een gedeelde
cultuur. Een samenleving kan niet uitsluitend door
externe regels worden geregeerd, ze vraagt gedeelde
waarden en inzichten. Dat moet in de eerste plaats als
een praktische vereiste worden gezien: er is geen interactie
zonder
gemeenschappe-
SAMEN-LEVEN
lijke referenties, zij
|- Modularisering van het
| dagelijks leven
het dat die gemeen-
|- Media en Populisme schappelijkheid van
|- Burgerschap
cultuur soms
|- Imaginaire constitutie
beperkt kan blijven
tot de structureringsvereisten
van
de sociale praktijk. Ze kan oppervlakkig zijn en dienen
voor eenmalige ontmoetingen (beleefdheidsregels bijvoorbeeld).
Ze wordt meer ontwikkeld als de interacties
intenser en ook functioneler worden. Zo is er een
zekere bedrijfscultuur op de werkplek, een generationele
cultuur bij de jeugd, zo hebben voetbalsupporters
of kunstliefhebbers een zeker gemeenschappelijk referentiekader.
HOOFDSTUK 6
179
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

EEN MODEL VOOR CULTUURPRODUCTIE VAN HET ALLEDAAGSE
180
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
Niet zozeer het (overschatte) individualisme stelt een
probleem, maar de fragmentering van de verschillende
deel- of subculturen, die minder dan voorheen met
elkaar in interactie zijn. Die fragmentering wordt versluierd
door het overheersende beeld dat de massamedia
vormen en door de atomisering van de bevolking.
Aldus wordt een zeker populisme een algemeen
kenmerk van het heersende vertoog. Dat gebrek aan
herkenning van ‘eenheid’ en ‘samenhang’ (die ook in
termen van conflict kunnen bestaan), komt eveneens
tot uiting in een zekere depolitisering, in de ‘kloof
tussen burger en politiek’ en in een onmondigheid
van de burger.
Er bestaat vandaag een brede consensus over het feit
dat er onvoldoende maatschappelijke verbondenheid
is. Die verbondenheid kan niet worden afgeleid uit een
wezenlijke eigenheid waaraan iedereen zich moet
onderwerpen en evenmin uit een traditie van vroegere
maatschappelijke praktijken. Zij zal moeten worden
opgebouwd rond een gedeeld maatschappelijk project
dat opnieuw inclusief is en uitdrukking geeft aan de
reëel bestaande diversiteit in de samenleving. Men zou
kunnen stellen dat de interculturele confrontatie van
de alledaagse cultuur een eerste niveau is waarop cultureel
samenleven wordt gebouwd. De confronterende
vergelijking van het verschillend omgaan met algemeen
menselijke bekommernissen – de haartooi bijvoorbeeld
– maakt deel uit van het produceren van een
actuele volkscultuur.
Hier onthouden we de moeilijkheid om de maatschappelijke
verbondenheid af te leiden uit de gelijkheid van
levenstijlen of uit de gedeelde wereldbeschouwing en
tradities. Waarschijnlijk is het project, de gedeelde toekomst,
een moment van integratie van verschillende
herkomsten en stijlen.
OP EEN PLAATS
De vraag die dan rijst is die naar het niveau, het terrein,
waarop dat dagelijkse ontmoeten een culturele
uitdrukking zoekt. We weten dat we ‘naast elkaar’
kunnen blijven leven, maar dat leidt vroeg of laat tot
conflictsituaties die geen gemeenschappelijk vergelijk
meer kennen. Vandaar dat culturele projecten op proactieve
wijze een terrein van gemeenschappelijkheid,
van gedeelde ervaringen
opzoeken.
De zoektocht naar OP EEN PLAATS
verbondenheid vergt |- Multiculturele wereld
dus een bepaling |- Stad en buurt
van het niveau van |- Imaginair
|- Feest
integratie dat wordt
|- Lijfgeur van de plek
nagestreefd: de
woonbuurt, de
sociale groep, de
subcultuur... In elk van de gevallen kan men ervan uitgaan
dat de gedeelde cultuur zal worden samengesteld
uit elementen van verschillende culturen. Een geactualiseerde
volkscultuur steunt op vermenging, op een
kruisbestuiving om uiting te geven aan een mogelijke
samenhang tussen (sterk) verschillende levensstijlen.
Men kan natuurlijk belangstellend kennis nemen van
verschillende levenstijlen. Men kan vanuit een zeker
cosmopolitisme omgaan met culturele verschillen.
Daar waar er interferentie is in de dagelijksheid van
het leven wordt de eigen cultuur van het alledaagse
echter ter discussie gesteld. Denken we maar aan de
cultureel verschillende omgang met de publieke
ruimte, met de verhouding tot geluidssterkte, met verschillende
ritmes... Het zijn net die dagelijkse cultuurverschillen
die met afwijzing of verdraagzaamheid
worden benaderd. Het is net in de dagelijkse omgang
dat een nieuwe cultuur van het alledaagse vorm moet
krijgen.
Men kan dat benaderen vanuit een norm – meestal
een eigen, niet geproblematiseerde leefstijl – en de
‘anderen’ opleggen zich daaraan aan te passen. Dat is
om minstens twee redenen niet erg verstandig. Het
weerhoudt de heersende cultuur ervan zich echt te verrijken
vanuit andere culturen. Het zet nieuwkomers
aan tot weerstand en tot het cultiveren van hun ‘eigen-

heid’ als verzet. We denken dat een compromis uitgaande
van de reëel voorkomende verschillen veel
werkzamer is dan het beeld van de noodzakelijke ‘integratie’
van de nieuwkomers in een (vermeende)
gevestigde eenheidscultuur; niet alleen om praktische
redenen, maar vooral omdat, zoals we hebben gezien,
die ‘volkseigen’ cultuur vandaag niet langer bestaat.
Het publieke domein is de plaats van die interactie.
Het bestaat uit plekken waar uitwisseling tussen verschillende
maatschappelijke groepen kan plaatsvinden
en ook plaatsvindt. We maken in dit verband een verschil
tussen ‘openbare ruimte’ en ‘publieke ruimte’.
Openbare ruimte is alleen maar ‘niet privé’; publieke
ruimte daarentegen houdt een gedeelde ervaring in.
Publiek domein kan ook uit andere ruimtes bestaan
dan straten, parken en pleinen. Wel moet men vaststellen
dat er een sterke tendens bestaat tot privatisering
van de openbare ruimte en dat de nog behouden
publieke ruimtes naar een sterk ‘parochiaal’ karakter
neigen. (’Parochiaal’ wil hier zeggen dat een bepaalde
subcultuur er dermate dominant is dat andere stijlen
zich moeilijk kunnen vertonen). Echte gedeelde
publieke ruimte is schaars en dat maakt het zoeken
naar een gedeelde cultuur des te moeilijker; niet in de
laatste plaats omdat daardoor ook een plek van sociaal
conflict verdwijnt, een plek waarin verschillen met
elkaar geconfronteerd worden.
We moeten dus op zoek naar een concreet terrein van
gedeelde dagelijkse cultuur. Dat vergt meer en meer
een voluntaristische animatie. Dat is de betekenis van
de band die cultureel-artistieke projecten opzoeken
met de samenlevingsopbouw die meestal vanuit de
woonplaats wordt gedacht. Maar de ‘plaats’ van verbondenheid
hoeft niet noodzakelijk de reële nabijheid
te zijn, het kan ook een virtuele lotsverbondenheid
zijn die zich uitdrukt in een gemeenschappelijke belevingswereld.
Hoe het ook zij, de afbakening van het
terrein is ook belangrijk om de culturele participatie te
meten.
En dan moet men er nog over waken dat elke culturele
‘eigenheid’ zichtbaar kan worden. Bij culturele uitsluiting
worden twee opvallende fenomenen vastgesteld.
Enerzijds is de mobiliteit van de ‘kansarmen’ merkelijk
lager dan de standaard van de middengroepen en
delen de eersten dus minder de ervaring van verschillende
plaatsen en culturen. Het dominante verhaal van
een gediversifieerd dagelijks leven dat ruim gebruik
maakt van keuzemogelijkheden op verschillende
plaatsen en tijden gaat voor heel wat mensen niet op.
Hun bereik is veel beperkter. En het verschil wordt des
te schrijnender naarmate de getoonde standaard
steeds meer gericht is op verandering, vernieuwing en
flexibiliteit.
Anderzijds wordt de levenstijl van die groepen merkelijk
minder gedocumenteerd en bevat het culturele
aanbod onvoldoende of geen elementen die gericht
zijn op die levenservaringen. (Een deel van de ‘kansarmoede’
van de migrantenculturen is dat ze onvoldoende
eigen intellectuelen en artiesten hebben – of
ze zijn onvoldoende zichtbaar of actief – om hun leefwijze
in culturele objecten vast te leggen en zo een
spiegel voor te houden die een zekere kritische
reflectie mogelijk maakt).
Een belangrijk element van diagnose is dan ook het
antwoord op de vraag welke culturele (symbolische en
imaginaire) elementen voorradig of afwezig zijn om
het dagelijks leven te documenteren. Onderzoek wijst
uit dat precies de uitdrukking van die eigen identiteit
een eerste noodzakelijke stap is naar een interculturele
dynamiek. (Soenen, 2001)
De mondialisering heeft de grote complexiteit van het
wereldsysteem in elke ietwat belangrijke stad gebracht.
De 19de-eeuwse opbouw van een wereld met afzonderlijke
en cultureel vrij homogene natiestaten is niet
langer duurzaam. Niet alleen is daardoor het onderscheid
tussen hoge en lage cultuur vervaagd, ook het
onderscheid tussen de eigen cultuur en die van de
ander is minder duidelijk. De hiërarchieën worden
vervangen door netwerken en lagen. Een en ander vergroot
het belang van een plaatsing van de cultuur. De
HOOFDSTUK 6
181
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

EEN MODEL VOOR CULTUURPRODUCTIE VAN HET ALLEDAAGSE
182
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
culturele component van het samenleven hangt samen
met de tijd-ruimtelijke condities van de interactie. Een
sociale en culturele wederopbouw van samenhang kan
en moet op verschillende niveaus worden gedacht.
Het is in die toegenomen complexiteit dat er een verband
ontstaat tussen het dagelijkse en het nabije. Het
dagelijks leven van de meeste mensen speelt zich
immers af op een relatief beperkte schaal, vertrekkende
van de woonplaats. Het bepalen van de gemeenschappelijkheid
van het dagelijkse hangt samen met
een oordeel over de nabijheid. Een cultuur voor dagelijks
gebruik moet de greep op de meest onmiddellijke
leefomgeving vergroten. Vandaar dat een aantal projecten
van sociaal-artistieke aard zich ook territoriaal
verankeren, meestal in een buurt of wijk. Vooral
gemengde wijken, met verschillende bewoners en
gebruikers, verschillende culturen, verschillende
sociale categorieën zijn een terrein voor het testen van
de culturele vereisten van het dagelijks samenleven (cf.
Borgerhout, Oud Molenbeek, Muide, Sledderloo).
Dit accent op de plaats valt, zoals gezegd, ook samen
met een veel ruimer e¤ect van de mondialisering en
multiculturalisering van onze samenlevingen. Niet
alleen worden zowel het internationale als het lokale
niveau steeds belangrijker, ook de vormgeving van de
natiestaat moet worden aangepast. Die processen
hebben immers een ontbindend e¤ect op de romantische
culturalistische visie van de samenhang van een
volk en het daarmee gepaard gaande droit du sang. Ze
geven een sterke steun aan die andere visie van natieopbouw,
op basis van een politieke democratische
gemeenschap van mensen onderhevig aan dezelfde
wetten en het daarmee gepaard gaande droit du sol. Op
die manier wordt de politieke besluitvorming losgekoppeld
van de culturele identiteit van de burgers. De
gemengde culturen die plaatsen bezetten, dragen dan
elke keer bij tot een lokaal erfgoed dat de specificiteit
van een plek kan tekenen.
In beide benaderingen – cultuur van het samenwonen
en plaatselijk cultureel erfgoed – is de plaats en dus de
buurt of wijk een belangrijk domein voor de actualisering
van volkscultuur. Men zou kunnen zeggen dat de
culturele verankering verschuift van de mensen naar
de plaatsen en dat het vertrekpunt van interculturele
interactie juist de plek van interactie is.
Zeker wanneer de culturele ervaring wordt verbonden
met de vragen naar burgerschap, zeggenschap en
sociale cohesie, vereisen ze een positionering, een
lokaliteit. Het is in die zin dat multiculturaliteit en
historische gelaagdheid van de cultuur kunnen
behoren tot een zelfde patrimonium van de plaats en
kunnen dienen tot de vormgeving van de plaatselijke
culturele eigenheid. Hoe meer mensen multicultureel
en hybride worden hoe minder de culturele definitie
van volk en natie praktisch is, maar hoe meer
plaatsen, territoria cultureel gemarkeerd kunnen
worden. Inburgering betekent dan in de eerste plaats
leren samenleven op een bepaalde plaats. Een cultuur
van het alledaagse maakt deel uit van duurzame wijkontwikkeling
en de ontwikkeling van een participatieve
democratie.
6. CULTUREN VAN HET ALLEDAAGSE
We kunnen de cultuur van het alledaagse dus het best
omschrijven als het gemeenschappelijk referentiekader
van het (dagelijks) samenleven. Het gaat om die
culturele expressies die de omgang met elkaar op een
zelfde plek mogelijk maken en kunnen duiden. Het
CULTUREN VAN HET ALLEDAAGSE
= actief en collectief; concreet en
particulier referentiekader van
het (dagelijks) samen-leven
gaat om het onmiddellijke niveau van cultuur, om een
praktisch gebruikte cultuur die in verband wordt
gebracht met ‘zeden en gewoonten’, vastgelegd in
onze opvoeding.

HOOFDSTUK 6
Precies omdat deze sociale definitie van cultuur, eren ook het alledaagse, dat alleen door het zichtbaar
omdat de ‘habitus’ niet langer spontaan zorgt voor maken van de regelmaat ook echt bestaat. Ze dragen
homogeniteit, is het belangrijk in te zien dat deze cul- bij tot een culturele lading van het dagelijks leven. In
tuur van het alledaagse evenzeer geconstrueerd wordt een multiculturele context kan dat op verschillende
en actief tot uiting komt in de concrete oplossing van manieren gebeuren. Zo kan men zich richten op de
concrete problemen. Daarom denken we ook dat de continuïteit met het verleden, op de homogeniteit van
cultuur van het alledaagse leven minder de vorm van sociale groepen, op de verscheidenheid van lokale
‘identiteit’ zal aannemen, maar meer de vorm van praktijken of op de diversiteit van individuele keuzes.
‘lokale gewoonten’ waarin mensen van verschillende Er zal iedere keer een andere vorm van verbondenheid
afkomst en met verschillende achtergronden zich worden gepresenteerd. Het is vooral belangrijk in te
kunnen herkennen. Het komt erop aan de ‘lijfgeur van zien dat het elke keer gaat om een constructie, die op
de plek’ juist te omschrijven. De cultuur van het alle- haar beurt in wisselwerking treedt met de dagelijkse
daagse als een (zelfkritische) spiegel voor de dagelijkse levenservaring. Het zelf kunnen deelnemen aan die
routine. Men zou kunnen stellen dat in de actuele alledaagse cultuurproductie vergroot het cultureel
volkscultuur mensen steeds meer reizigers, toeristen,
passanten, worden in hun eigen leven. De culturele
vaardigheden richten zich
kapitaal en de culturele vaardigheid.
niet zozeer op het automa-
KUNST EN CULTUUR
tische, de belichaamde |- Mediatisering
eigenheid, maar op de |- Vermarkting
omgang met het verschil, |- Vervagende referenties
op het andere.
Er ontstaat dus een creatieve
scheiding tussen de geleefde cultuur
van het alledaagse en een steeds ONDERZOEK
EN STEUN
voortgaande cultuurproductie van het
alledaagse. Hoe meer men zich kan |- Academie
|- VCV, KBS
richten op een actieve verhouding met
|- Vrijwilligers
dat eerste niveau van cultuurpro-
|- Eruditie
ductie, hoe meer men het eigen leven |- Professionelen
kan duiden. Dat gebeurt dan niet
langer als een wezenlijke gegeven-
CULTUURPRODUCTIE
VAN HET ALLEDAAGSE
|- Esthetisering van het
| dagelijks leven
|- Contrapuntische spiegel
| (Vormgeving - Feest - Kunst -
| Ruimte - Ritueel - Ritme)
|- Onderzoek - Evenement -
| Samenlevingsopbouw
|- Esthetisering van
| het burgerschap
| (conflict en macht)
METHODIEKEN
|- Bronnen
|- Partners
|- Onderzoek en Kunst
|- Organisatiestructuur
|- Publiekswerking
heid, als een bijna natuurlijk automatisme, maar als CULTURELE VORMGEVING VAN
een particuliere positie in een wereld van verschil. HET DAGELIJKS LEVEN
Vormgeving is in het dagelijkse leven belangrijk(er)
7. ALLEDAAGSE CULTUURPRODUCTIE
geworden. Het vormgeven is het belangrijkste onderdeel
van een levensstijl. Bourdieu (La Distinction)
De studie van de volkscultuur (in het verleden of in heeft al aangegeven dat smaken en stijlen sociaal ver-
het heden), noch de productie van ‘volksculturele’ actideeld zijn en gecombineerd worden in een zekere
viteiten zijn neutrale ingrepen. Ze doen meer dan habitus die sociale groepen kenmerkt. Het aandeel van
objectief documenteren of presenteren. Ze constru- de verandering, vooral door het consumptiegedrag, is
183
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

EEN MODEL VOOR CULTUURPRODUCTIE VAN HET ALLEDAAGSE
184
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
groter geworden zodat de levensstijl ook onderhevig is
aan modes en stromingen. In die zin wordt in de literatuur
gesproken van een ‘esthetisering van het dagelijks
leven’ en ook wel van een zekere postmoderne
‘bricolage’ van het leven. Het ene duidt op het toenemend
belang van de (mooie) vorm ten nadele van de
(goede) inhoud in de symboliek van het gedrag. Het
andere verwijst naar het actief vormgeven van de
eigenheid door elementen uit verschillende contexten
en werelden te combineren tot een eigen mix.
De levensstijl van de trendsettende nieuwe middenklasse
wordt vooral gekenmerkt door de beweeglijkheid
in het consumptiepatroon, teken van dynamisme,
flexibiliteit en aanpassingsbereidheid. Sociale uitsluiting
kent niet alleen een belangrijke materiële component
(te weinig inkomen om aan dat consumptiepatroon
deel te nemen) maar ook een culturele component
(te weinig culturele competentie in de heersende
symboliek van de consumptie). De cultuur van alledag
is bij diegenen die niet meedraaien, veelal ook meer
onderhevig aan een eenduidige routine en een ‘traditioneel’
referentiekader.
We verwijzen naar het analytisch model van Williams 2
om drie niveaus te onderscheiden.
1. In de eerste plaats is er de ‘sociale’ definitie van cultuur,
de beleefde cultuur of het dagelijks leven, de
levenstijl, die een zekere ‘structuur van het gevoel’
(structure of feeling) oplevert, een referentiekader dat
spontane reacties ondersteunt 3 . Het is de meest praktische
laag van cultuur. Deze cultuur van het dagelijks
leven is aan tijd en ruimte gebonden. Het is de typisch
‘communautaire’ cultuur, vooral toegankelijk voor de
‘leden’, voor diegenen die erin thuis zijn. Ze is ook
zeer vluchtig, in de zin dat ze weinig wordt vastgelegd,
dat er weinig over wordt gesproken... Het is op dit
niveau dat we de cultuur van het dagelijks leven
moeten situeren
2. Dan is er de vastgelegde cultuur, de gedocumenteerde
cultuur. Het gaat om al die cultuuruitingen, cultuur-
objecten, die enigszins blijvend zijn, die de levenscultuur
uitdrukken. Het gaat van gebruiksvoorwerpen en
gebruiken, tot artistieke creaties. Hier wordt de
levende cultuur van elke dag enigszins vastgelegd en
ook verder bewerkt. Instellingen en culturele bemiddelaars
spelen hier een belangrijke rol. Het ligt dus voor
de hand dat het leven van de middenklassen bijvoorbeeld
meer wordt gedocumenteerd, dan dat van het
‘gewone’ volk; en dat van de autochtonen meer dan dat
van de allochtonen. Een reeks culturele activiteiten
refereert overigens niet meer aan het reële leven, maar
werkt met documenten, bewerkt de gedocumenteerde
cultuur. Het is op dit niveau dat we de werking van de
cultuursector moeten situeren.
3. Tenslotte is er de ‘ideale’ opvatting over cultuur, die
waarden, normen, gedragingen en vormen die we aan
iedereen willen doorgeven. Het gaat om een ‘selectieve
traditie’ die wordt opgebouwd vanuit de gedocumenteerde
cultuur en die centraal staat in de imaginaire
constitutie van een samenleving4 Het is op dit niveau
dat beleid en processen van sociale reproductie actief
zijn.
De kloof tussen de selectieve traditie en het dagelijks
leven is te wijten aan een onvolledige documentatie en
een ondemocratische selectie. Bepaalde levenservaringen
worden niet vastgelegd en dringen helemaal
niet door tot de selectieve traditie. De oorzaak van deze
situatie moet in de geschiedenis worden gezocht. De
selectieve traditie steunt nog op ideeën uit de 19de
eeuw, die de natiestaat verbinden met een zekere culturele
homogeniteit van het ‘volk’. Cultuur moet
daarom universeel zijn en representeert alleen de
actieve middenklassen die het gehele ‘volk’ moet belichamen.
Dat gebeurt op een bemiddelde wijze zolang
een geïntegreerd middenveld zorgt voor de doorstroming.
Dat gebeurt op een populistische wijze wanneer
2. Williams, R. (1961): The long revolution, Chatto and Windus, London
3. Vergelijk ook de notie ‘habitus’ bij Bourdieu, P. (1979): La distinction.
Critique sociale du jugement, Paris, Editions de Minuit.
4. Zie bijvoorbeeld Durkheim, E. (1912): Formes élémentaires de la vie
religieuze. Paris, Alcan.

massamedia en massacommunicatie gericht op
geatomiseerde individuen de bovenhand halen.
Culturele werkers en instellingen zijn dan ook gericht
op het documenteren van het dagelijks leven in de zin
van een selectieve traditie die de ‘eigenheid’ versterkt.
Anderzijds zorgen media en vormingsinstellingen dan
weer voor het voorstellen en aanleren van die ‘eigen’
cultuur. Afwijkingen en verschillen worden weggemo¤eld.
En zo ontstaat er ook een zeker isolement
van de culturele praktijk die de voorstelling als werkelijkheid
begint te nemen. Men valt dan terug op de
‘eigen ervaring’, op de eigen groep als referentiekader.
Daarvan komt de notie ‘nieuwe middenklasse’. Het is
een containerbegrip om die groep professionelen aan
te duiden die zich een thuis hebben gemaakt in de
ondernemerscultuur die het postfordisme, de flexibele
arbeid, heeft gecultiveerd. Het zijn doorgaans loon- en
weddetrekkenden met een degelijk inkomen, die met
een sterke arbeidsethiek verbonden zijn aan hun
bedrijvigheid en zich aangepast hebben aan een competitieve
omgeving. De scheiding tussen arbeid en
vrije tijd vervaagt en ze schakelen zich in in een snelle
en drukke consumptiecultuur, waarin vormgeving en
presentatie een grote rol spelen. Die middenklassecultuur
komt op de voorgrond door de sterkte van deze
sociale laag, maar ook door haar invloed in de maatschappelijke
instellingen.
In deze situatie komt stilaan verandering. De roep om
een brede maatschappelijke inbedding klinkt steeds
luider in artistieke kringen. De campagneprojecten
spelen in deze ontwikkeling een belangrijke rol omdat
ze een schakel vormen tussen het (gesegmenteerde)
dagelijks leven en de gedocumenteerde cultuur.
De culturele instellingen die zich met de reproductie
van de traditie bezighouden (religie, traditionele cultuur,
gezinswaarden e.d.) worden niet alleen door de
heersende consumptiecultuur gemarginaliseerd, ze
hebben zich ook onvoldoende aangepast aan de
nieuwe complexiteit die zich (vooral in de stad) aandient.
Die culturele vervreemding – de afstand tussen
een eenvoudig waardepatroon en de veelheid aan
levensstijlen – is een van de elementen van een toegenomen
angst, waarop door uiterst rechtse of fundamentalistische
groepen wordt ingespeeld.
Een cultuurproductie die zich richt op sociale en culturele
inclusie (en niet op het reproduceren van een
heersend commercieel cultuurmodel) moet rekening
houden met de centrale elementen van de uitsluiting:
(a) de onmogelijkheid zich alleen via de consumptiecultuur
‘vorm te geven’ en (b) de onaangepastheid van
de traditionele identificaties aan een heterogene en
plurale culturele omgeving.
We moeten de culturele kloof echter niet overdrijven
en de culturele vaardigheden niet onderschatten. Dat
valoriseert immers de fundamentalistische culturele
zelfdefinities en een paternalistische, populistische
visie op massacultuur (zie de commerciële massamedia).
De werkelijkheid is dat de ‘kansarmen’ doorgaans
veel creatiever omgaan met overlevingsstrategieën,
maar dat die levensstijl noch cultureel
gedocumenteerd noch gevaloriseerd wordt. Het gaat
dus niet om een ‘civilisatieproces’ waarbij de uitgeslotenen
door middel van een educatief proces worden
opgenomen in de meer algemene consumptiecultuur.
Het gaat vooral om een kritische bevraging van de
heersende eigenheid, van het gebrek aan openheid,
van het veralgemenen van particularismen. Zodra het
eigen dagelijkse leven wordt geduid als een bijzondere
vorm van het brede veld van de cultuur van het alledaagse,
wordt ook duidelijk dat de gemeenschappelijkheid
niet gegeven is, maar het resultaat van een actieve
productie.
EEN CONTRAPUNTISCHE SPIEGEL
Literatuur en voorbeelden wijzen erop dat de cultuur
van het alledaagse vooral voorgesteld wordt in nietalledaagse
fenomenen zoals feesten, vieringen, rituelen
enz. Het dagelijks leven wordt ‘gescandeerd’ door
HOOFDSTUK 6
185
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

EEN MODEL VOOR CULTUURPRODUCTIE VAN HET ALLEDAAGSE
186
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
de momenten waarin de dagelijkse (niet-reflexieve)
routine wordt onderbroken. Het is via die momenten
dat de realiteit van het samenleven ook wordt voorgesteld
in een cultureel moment. Meer nog: het is via het
bestaan van een culturele expressie, van een niveau
van culturele uitdrukking, dat gemeenschappelijke realiteit
vorm krijgt. Het is dus een vervormde spiegel die
wordt voorgehouden. Het is een contrapunt. Het
begrip verwijst naar de tegentijd, naar de dialogische
constructie van de muziek. De verschillende elementen
zijn niet elkaars spiegelbeeld, ze verwijzen
alleen naar elkaar, maar ze dekken elkaar niet af.
Dit gegeven moet centraal staan in de vraagstelling
naar actuele volkscultuur. Willen culturele producten
e¤ect sorteren op de ervaring van een zekere dagelijkse
gemeenschappelijkheid, dan moeten ze rekening
houden met een dubbele paradox. De realiteit van het
gemeenschappelijke vervaagt in de veelheid van
sociale praktijken en de pluraliteit van culturen. Zo
lijkt de constructie van het individualisme als cultureel
model voor de hand te liggen (wat op zijn beurt nogmaals
bijdraagt tot de atomisering). Het dominante
cultuurmodel ontbindt de verbondenheid. En culturele
modellen die gemeenschappelijkheid voorstellen door
de verschillen te minimaliseren en de overeenkomsten
sterk te documenteren zijn gericht op herhaling en op
externe bewaking (tradities). Ze mogen dan wel een
sterke identiteit uitdrukken, ze worden zeer onpraktisch
in een omgeving die zo’n complexiteitsreductie
tegenspreekt. Ze worden alleen werkzaam wanneer ze
samengaan met een autoritaire praktijk.
De uitdaging bestaat er aldus in op de tegentijd, op de
niet-dagelijkse momenten, een cultureel platform te
ontwikkelen waarin de (reëel bestaande) verscheidenheid
zich in een gemeenschappelijke voorstelling kan
herkennen. Het is een artistieke uitdaging culturele
representaties aan te bieden die weerklinken in verschillende
‘tradities’ of referentiepatronen. Geen
enkele traditie is voldoende om een actuele volkscultuur,
een actuele cultuur van het alledaagse op te leveren.
Daarenboven is ook de identiteit een maatschappelijk
product. Het is geen wezenskenmerk van de mensen,
het is hoogstens een constante in de omgang van
mensen met hun omgeving van objecten en anderen.
In plaats van een geconstrueerde volksidentiteit als
inburgeringsplatform te nemen (waarin vooral de
kansarmen, meer dan de nieuwe middenklasse, de
culturele inspanning moeten leveren) vraagt de complexiteit
van de samenleving van iedereen vaardigheden
van culturele bemiddeling. De heersende
pseudo-kosmopolitische consumptiecultuur is daarbij
veeleer deel van het probleem dan een deel van de
oplossing.
Het toegenomen belang van een artistieke productie
van het samenleven komt precies voort uit die noodzaak
tot grensoverschrijding of -verlegging, tot grenservaringen.
Het zou ons te ver leiden hier in te gaan
op de implicaties daarvan, die onder andere worden
uitgewerkt in de zogenaamde Actor Network Theory
(ANT). 5
HET ALLEDAAGSE EEN PLAATS GEVEN
IN DE CULTUUR
In de reeds beschreven context van mondialisering,
van gewijzigde verhouding tussen staat en markt, van
sociologische di¤erentiëring, is de maatschappelijke
positie van de cultuur en de cultuursector veranderd.
De cultuur staat niet meer marginaal naast de economie
in een geïnstitutionaliseerde praktijk van maatschappelijke
reproductie. Cultuur is een centraal element
geworden in de vormgeving van economie en
maatschappij. De cultuurproductie en -consumptie
heeft zich steeds meer moeten aanpassen aan de
marktwetten. Rentabiliteitscriteria en concurrentie
deden hun intrede. Een van de aspecten daarvan is
een zekere standaardisering en schaalvergroting die
vooral in de media voelbaar is.
5. Latour, B. (1991): Nous n’avons
jamais été moderne. Essai d’anthropologie
symétrique, Paris, La
Découverte.

Kunst en cultuur zijn tezelfdertijd ruimer aanwezig en
minder specifiek geworden. De oude hiërarchische
referentiekaders werden doorbroken. Hoge en lage
cultuur werden vermengd. Standaarden zijn vervaagd.
Maar ook de professionalisering en ‘industrialisering’
is doorgegaan. De schaalvergroting en de commercialisering
hebben in zekere zin de afstand tussen de productie
en de consumptie, tussen de kunstenaar en de
consument vergroot. Het kunstwerk of cultuurproduct
wordt gemaakt in een eigen omgeving en dan aan een
publiek voorgesteld.
De levenservaring en het cultureel kapitaal van dat
publiek wordt ondergeschikt gemaakt aan dat van de
beperkte groep cultuurproducenten. Die neigen zeer
sterk naar zelfreferentie. Zie bijvoorbeeld de inteelt bij
het maken van televisieprogramma’s, het gebruik van
BV’s, de commentaren daarop in de kranten... Een
zeer beperkte groep invloedrijke cultuurmakers verwijst
voortdurend naar zichzelf. Alleen diegenen die
dat referentiekader (willen) delen kunnen op een
actieve wijze cultuur consumeren.
Het alledaagse, in zijn concrete verschijning en verscheidenheid,
moet een plaats krijgen in de heersende
cultuur; vooral ook het alledaagse dat niet geïnstitutionaliseerd
of gecommercialiseerd is. Slechts zeer
weinig kunstenaars werken in context, laten zich
inspireren door specifieke of minder zichtbare bevolkingsgroepen.
Slechts weinig kunstproducties richten
zich in de fase van opbouw op een participatief proces.
Waar die context en die productieparticipatie wel aanwezig
is, wordt de tegenstelling duidelijk tussen de
rijke verscheidenheid van het reële dagelijkse leven en
de verschraling in de voorstelling daarvan in de massamedia.
Zowel een toegenomen invloed van het reële
leven als van de verscheidenheid en de gelaagdheid
van het verleden kan de heersende cultuur meer diepgang
geven.
8. HET BELANG VAN METHODIEKEN
EN WERKPROCESSEN
Met dit onderdeel van het schema duiken we van het
metaniveau weer even helemaal in de praktijk.
De projecten in de campagne Actuele Volkscultuur
hebben allemaal een sociale dimensie. Sommige projecten
hebben ook een artistieke dimensie en kunnen
tot de ‘sociaal-artistieke’ sector worden gerekend. Het
verschil tussen deze projecten en soortgelijke ondernemingen
in de sociaal-artistieke sector is dat volkscultuur
ook een erfgoedcomponent heeft en een studieluik
bevat.
METHODIEKEN
Het onderzoek dat aan
|- Bronnen
de basis ligt van de eve-
|- Partners
nementen bepaalt in |- Onderzoek en Kunst
grote mate de presenta- |- Organisatiestructuur
tievorm die gekozen |- Publiekswerking
wordt. Het werkproces
blijft lang open omdat
een sterk afgelijnd onderwerp en eindresultaat hindernissen
vormen voor vrij onderzoek en creatieve verwerking.
Ze moeten steeds opnieuw gedefinieerd
kunnen worden. Daarom is het tonen van de werkwijze
een interessante optie. Het publiek neemt op die
manier deel aan de constructie van het object.
Niet alleen de vorm, ook technische en productiekeuzes
worden bepaald door het onderzoek. Locaties,
media en middelen veranderen soms tijdens het werkproces.
De projectvoerders maken keuzes en hebben
een grote individuele inbreng. Hun vrijheid is erg
groot, zeker als het om artistieke volkscultuurprojecten
gaat. Dat brengt ook een grote verantwoordelijkheid
mee, omdat het over sociale projecten gaat.
Bij de uitwerking van de projecten zouden enkele
voorwaarden vervuld moeten zijn. Deze minimumvoorwaarden
betre¤en onderzoeksmethode, participatie,
organisatie en publiekswerking.
HOOFDSTUK 6
187
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

EEN MODEL VOOR CULTUURPRODUCTIE VAN HET ALLEDAAGSE
188
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
Volkscultuurprojecten vertrekken van een sociale
basis. Het materiaal voor de producties wordt
gevonden in het dagelijks leven. Veel verschillende
soorten bronnen worden voor het onderzoek aangewend:
foto’s, video, geschreven bronnen. Elk van deze
bronnen heeft zijn eigen technische context en vraagt
een specifieke methode. Voor het werken met
geschreven bronnen heeft de onderzoeker het meest
houvast: de historisch methode is in talloze boeken
uitvoerig beschreven en gedocumenteerd. Vooral
‘nieuwere bronnen’, zoals mondelinge verhalen, video
en foto, zijn nog lang niet zo ingeburgerd en hebben
niet zo’n duidelijke leidraad. Dikwijls worden ze
intuïtief gebruikt, waardoor ze ook misbruikt kunnen
worden. We kunnen hier geen handleiding geven voor
deze nieuwe bronnen, maar het is duidelijk dat de
methodologie en de kwaliteitsbewaking die in de
academische wereld werden ontwikkeld, onvoldoende
zijn doorgedrongen tot de praktijk.
INTERVIEWEN EEN VAK APART
Wel gaan we even dieper in op de eigenheid van mondelinge
bronnen, omdat interviews in bijna alle projecten
als materiaal worden gebruikt. Ten eerste is het
belangrijk duidelijkheid te creëren over de doelgroep.
Welk dagelijks leven wil men documenteren? Het gaat
niet zozeer om het maken van representatieve steekproeven,
wel om het vermijden van ongewilde onevenwichtigheden.
Wil men de diversiteit van de bevolking
niet negeren, moet men bestuderen welke stemmen
aan het woord moeten komen. Hierbij moet speciale
aandacht worden geschonken aan de verborgen
stemmen, zij die meestal niet worden gehoord zoals
jongeren, senioren, vreemden, mindervaliden.
Het leggen van contacten voor interviews is een aparte
vaardigheid. Men moet kunnen motiveren en vertrouwen
inboezemen. De bemiddeling van organisaties
in het veld en buurtwerkers kan handig zijn als de
onderzoeker niet vertrouwd is met het terrein. Op die
manier bereikt men personen die bekend zijn op de
plaats van het onderzoek en al een zeker sociaal
engagement hebben. Minder bekende leden van de
doelgroep moeten echter actief opgespoord worden.
Zij worden niet bereikt door de terreinwerkers maar
moeten gemobiliseerd worden, ter plekke in subculturen
en achter gesloten muren van bejaardentehuizen
en instellingen. Ook daar zijn weer specialisten
die kunnen bemiddelen tussen de interviewer
en de geïnterviewde. Uiteindelijk moet de onderzoeker
zelf het vertrouwen winnen door een voortdurende
aandacht en openheid. Dit eist veel engagement van
mensen die niet professioneel getraind zijn. Zelfs
sociale werkers worstelen nog elke dag met het afbakenen
en afschermen van hun privé-leven.
Gesprekspartners zijn makkelijker te motiveren als
men de nadruk legt op de artistieke daad van het vertellen.
De geïnterviewden worden dan aangemoedigd
om in geuren en kleuren verslag te doen van dagelijkse
dingen en gevoelens. Als ze op een wetenschappelijke,
afstandelijke, manier worden benaderd,
krijgen ze er geen zin in. Enquêtes inspireren niet
echt tot spannende verhalen. Belangrijk is ook dat niet
gezocht wordt naar problemen, zoals sociale werkers
doen, maar naar het vertellen van het dagelijks leven.
Om een gesprek daarover op gang te krijgen is een
aanknopingspunt handig (de buurt, een gebouw, interesses,
sport, een droombeeld). De fantasie van de
spreker wordt erdoor gekieteld. Soms raakt hij zo op
dreef dat hij een kwartier lang aan het woord is zonder
interruptie door de interviewer. Dat is de ideale interviewsituatie.
De onderzoeker moet dan met weinig
woorden en veel lichaamstaal tonen dat hij luistert.
Het is ook handig voor de verwerking van het geluidsmateriaal
als er niet veel interventies zijn.
De anonimiteit van de sprekers moet gewaarborgd
zijn. Dit maakt een beredeneerde strategie noodzakelijk
in verband met publicatie. Tijdens het onderzoek
is ook om inhoudelijke redenen voorzichtigheid
geboden. Het te vroeg bekend raken van materiaal kan
het onderzoek schaden.

PARTICIPATIE BIJ HET PRODUCT
De doelgroep kan ook betrokken worden bij het verwerken
van het materiaal. Ideaal is een combinatie van
professionelen (die de technische vaardigheid hebben)
en amateurs (die de bron zijn van het materiaal). Op
die manier krijgen participanten ook beslissingsrecht.
Als ze niet betrokken zijn bij dat proces moeten ze
minstens de kans krijgen tot feedback op het eindresultaat.
Dat moet voorgelegd worden aan alle deelnemers.
Wil men het product gebruiken in samenlevingsopbouw,
dan mag op geen enkele manier iets
gepubliceerd worden zonder toestemming. Ook voor
foto’s is dat het geval en dan kunnen er problemen
ontstaan, omdat niet alle mensen die in beeld komen
op te sporen zijn.
Ook de publiekswerking heeft een eigen karakter. Het
resultaat van het onderzoek moet immers ‘teruggegeven’
worden aan de gebruikers van de plaats en
liefst ook ruimer gecommuniceerd (bv. aan toeristen
of passanten). Omdat participanten vaak hun familie
en vrienden meebrengen naar het uiteindelijke evenement,
bereiken deze projecten een breder publiek dan
de doorsnee culturele manifestatie. Toch moet nog
speciale aandacht worden besteed aan de toegankelijkheid
van evenementen. Als ze in de open lucht plaatsvinden
is de barrière het kleinst. De straat, de metro,
publieke gebouwen lenen zich voor tentoonstelling
van het materiaal. Idealiter zijn cultuurproducties van
het alledaagse gratis, als dat niet haalbaar is moet de
toegangsprijs laag worden gehouden.
De projecten moeten gebaseerd zijn op een reflectie
over de maatschappelijke betekenis van volkscultuur.
Het kader van kernbegrippen dat in hoofdstuk 4 werd
geschetst, kan hier een leidraad zijn. Onder meer cultuur,
culturele actoren, participatie, volkscultuur, dagelijks
leven, alledaagse cultuur zijn elementen die in
deze theorie moeten opgenomen worden. Daarnaast is
ook een reflectie op de methode broodnodig. Daartoe
zijn contacten met soortgelijke projecten zeer nuttig.
Partnerschappen zijn een goede manier om al deze
objectieven te bereiken. Binnen de praktijk van het
project is er behoefte aan samenwerking van wetenschappelijke,
artistieke en organisatorische vaklui.
9. HET BELANG VAN ONDERSTEUNING
EN PROFESSIONALISERING
Wat opvalt is de stijgende nood aan documentering
van de verscheidenheid, dus aan onderzoek en archivering.
Dat geeft het belang aan van historisch en
sociaal onderzoekswerk als zodanig. Een zekere operationalisering
en betere afstemming van diverse professionele
onderzoeksinstellingen enerzijds en van verscheidene
amateur- (of functionele) onderzoekers
anderzijds lijkt aangewezen.
Uit de praktijk komt de behoefte naar voren aan een
databank met de beschikbare
gegevens uit de acade-
ONDERZOEK
mische sector, de erfgoed-
EN STEUN
sector en het verenigings-
|- Academie
leven. Bovendien is er nood
|- VCV, KBS
|- Vrijwilligers
aan een ondersteuning en
|- Eruditie
eventueel een systematise-
|- Professionelen
ring van het onderzoekswerk.
(Mogelijk kan de
sector volkscultuur verder
geactiveerd worden door een vorm van begeleide programmering
van onderzoek.) Nog een ondersteuningsmogelijkheid
is informatieverzameling over ervaringen
en good practices inzake producties (van documentaire
of artistieke aard) die doelgroepen actief
betrekken in het productieproces.
Ten slotte kan een ander type professionele bemiddeling
nuttig zijn. Het gaat om het coachen van een project
van bij de conceptie tot de realisatie. Die bemiddeling
is vooral van belang om een goede interdisciplinariteit
en een goede publiekswerving te verkrijgen.
HOOFDSTUK 6
189
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

EEN MODEL VOOR CULTUURPRODUCTIE VAN HET ALLEDAAGSE
190
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
10. DE ACTUALISERING VAN DE SECTOR
VOLKSCULTUUR
Het model laat een zeer complexe problematiek van
cultuurbemiddeling zien. Verschillende actoren
kunnen zich op verschillende posities opstellen. Iedere
keer is er een dialoog en een wisselwerking nodig met
actoren op andere posities. Soms zijn die culturele
bemiddelaars er, soms zijn ze er (nog) niet. Soms
willen actoren interdisciplinair samenwerken, soms
ook niet. In elk geval laten de diverse projecten mogelijkheden
zien voor een dynamisering van de geïnstitutionaliseerde
sector volkscultuur. Drie kernvragen
komen daarbij naar voren. Het lijken ons de belangrijkste
relatievragen voor de sector volkscultuur (de
dikke pijlen in het schema op p. 175).
1. Welke bijdrage levert de werking van de sector
volkscultuur tot de algemene moderne cultuurproductie,
met andere woorden hoe verhoudt zich die
STRATEGIE CULTUURBELEID
CULTUURBELEID
CULTUURSECTOR
Volkscultuur
|- Heemkunde
|- Familiekunde
|- Volkskunde
|- Industriële Archeologie
|- Thematisch
(gastronomie,
volksmuziek, volkskunst,
volkssport, poppenspel
en kant)
Andere culturele
en artistieke
sectoren,
instellingen en
producties
KUNST EN CULTUUR
|- Mediatisering
|- Vermarkting
|- Vervagende referenties
DAGELIJKS LEVEN
ONDERZOEK
EN STEUN
|- Academie
|- VCV, KBS
|- Vrijwilligers
|- Eruditie
|- Professionelen
sector tot kunst en cultuur in het algemeen?
2. Welke bijdrage levert de sector volkscultuur tot de
cultuurproductie van het alledaagse, met andere
woorden wat is de relevantie van dat (onderzoeks)werk
over het verleden voor een actuele volkscultuur?
3. Welke activiteiten ontplooit de sector volkscultuur
om ook de actuele cultuur van het alledaagse te documenteren,
meer in het bijzonder voor die levenstijlen en
groepen die buiten de dominante beeldvorming vallen?
We hebben reeds de beleidslijnen van de minister van
Cultuur en hun e¤ecten op de reorganisatie van de
sector volkscultuur uiteengezet. We hebben ook aangegeven
in welke termen het vraagstuk van de cultuurproductie
van het alledaagse in een multiculturele en
sterk dynamische omgeving kan worden gesteld.
Het is in dat spanningsveld dat de werkingsperspectieven
voor een sector moeten worden gedacht,
wil men inderdaad een partner zijn in de cultuurproductie
van het alledaagse. Het komt er dan op aan uit
te gaan van de eigen capaciteiten en die aan te wenden
CULTUURPRODUCTIE
VAN HET ALLEDAAGSE
|- Esthetisering van het
| dagelijks leven
|- Contrapuntische spiegel
| (Vormgeving - Feest - Kunst -
| Ruimte - Ritueel - Ritme)
|- Onderzoek - Evenement -
| Samenlevingsopbouw
|- Esthetisering van
| het burgerschap
| (conflict en macht)
SAMEN-LEVEN OP EEN PLAATS

om producten vorm te geven die ‘bruikbaar’ zijn in de
sectorale cultuurproductie.
De traditionele en geïnstitutionaliseerde sector van de
volkscultuur kan op verscheidene manieren bijdragen
tot een dergelijke complexe vormgeving van een
cultuur van het alledaagse.
ONDERZOEK
Dat gebeurt op een eerste niveau van de historische
documentatie, het niveau van het onderzoek. Dat kan
nu beter worden ingepast in een geschiedenis van de
plaats, dan in de geschiedenis van een ‘volk’ omdat het
op die wijze ook makkelijker te mobiliseren is voor
actuele artistieke projecten. Daarmee moet al rekening
worden gehouden bij de presentatie van de onderzoeksresultaten:
het gaat in algemene zin om de documentatie
van de mensen die daar verbleven. Of dat al
dan niet ‘volkseigen’ kenmerken zijn, behoort al tot de
interpretatie.
Dat documenteren vereist kwaliteit in de methode, ook
als het gericht is op een artistiek project. Het is niet in
de onderzoeksfase, maar wel in de artistieke productie
dat de eigenheid van een kunstwerk overweegt. Toch
vervagen ook hier grenzen. Het wetenschapsbedrijf
kan de ene waarheid niet garanderen, komt hoogstens
tot ondersteunde waarheidsaanspraken. Het wetenschappelijk
vormgeven van het verleden is ook een
kunst. Alleen is het publiek, de ‘controlegroep’ anders.
Maar zowel voor wetenschappers als voor kunstenaars
geldt nu dat wanneer mensen als uitgangspunt
worden genomen, men ze niet als object, maar wel als
sprekend subject moet betrekken.
In elk geval moet worden vastgesteld dat op het vlak
van onderzoek de eruditie, de schatkamers aan gegevens
en ook wel de vaardigheden in de historische
kritiek die in de mainstream volkskunde aanwezig
zijn, te veel afgesneden zijn van en miskend door de
gevestigde historische onderzoekscentra.
EVENEMENT
Bij het inzetten van (elementen uit) de volkscultuur in
evenementen (feesten, festivals, voorstellingen) zijn
twee aspecten van belang (indien men ze wil zien als
bijdrage tot een cultuur van het alledaagse). Ten eerste
moet het evenement in zijn constructie de bemiddeling
laten zien tussen de traditionele gegevens en het
actuele meer complexe dagelijks leven. Ten tweede
lijkt een publiekswerking aangewezen in een poging
het evenement als een gedeelde ervaring mee te geven
aan mensen die ook in het dagelijks leven samenleven.
Het evenement kan zich dus best richten op een
publiek dat in de voorstelling ook wordt gerepresenteerd.
Beter nog wordt het samen met die mensen
opgebouwd.
SAMENLEVINGSOPBOUW
Ten slotte richten projecten zich op samenlevingsopbouw.
Het gaat dan om een specifieke cultuurproductie
gericht op bewoners en gebruikers van een wijk
met het oog op een betere interactie en conflictbeheersing.
De doelstelling is een betere communicatie. Om
het gedrag van mensen in een gedeelde ruimte op
elkaar af te stemmen, is een zekere regelgeving nodig.
Ze wordt vandaag nog steeds hoofdzakelijk gelegitimeerd
vanuit een dominantie van de ‘autochtonen’ (zij
die er eerst waren) over de ‘allochtonen’ (zij die van
elders komen). Die tweedeling wordt kunstmatig in
stand gehouden door een deel van de bewoners als
‘vreemd’ te blijven bestempelen en aldus een machtsoverwicht
te behouden in het gebruik van de publieke
ruimte. Het is dus zaak de culturele eigenheid van de
ruimte via een bepaling van het erfgoed aan te duiden
en te scheiden van de politieke regeling van het
samenleven van mensen.
Het moet gezegd dat de volkskunde, de studie van de
volkscultuur, nog centraal staat in de activiteiten van
de verenigingen, bedoeld door het decreet. Die studie
lijkt vooralsnog sterk historisch gericht. In het licht
van de dynamiek die we in onze bespreking hebben
HOOFDSTUK 6
191
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

EEN MODEL VOOR CULTUURPRODUCTIE VAN HET ALLEDAAGSE
192
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
willen uiteenzetten komen twee ontwikkelingslijnen
sterk naar voren: (1) een verbetering van kwaliteit,
afstemming, thematisering en presentatie van het
onderzoek en (2) het bijdragen tot een hedendaagse
documentatie van de cultuur van het dagelijks leven
(vooral van de meest verborgen en stemloze groepen).
We willen ten slotte nog twee vragen opwerpen.
Ten eerste: hoe kan de werking van de vele
verenigingen in de volkscultuur worden omgezet in
moderne en herkenbare vrijetijdsactiviteiten?
Er is een stijgende belangstelling voor alledaagse cultuur
en voor de cultuur van de plek. Maar die belangstelling
komt vooral voort uit een zoektocht vanuit de
brede cultuursector naar een betere inworteling, naar
een inspiratie vanuit de ervaringen van een publiek.
Dat is waarschijnlijk het terrein waar de werking van
de volkskunde een goede partner zou kunnen zijn.
Ten tweede: in hoeverre moet de volkscultuur zich
richten op de studie van alle in de samenleving vertegenwoordigde
culturen?
Zowel de samenstelling van de (stedelijke) bevolking
als de gebruikte culturele referenties zijn vandaag
meerduidig. Onder invloed van verdere mondialisering
en multiculturalisering zal die complexiteit nog
toenemen. Het samenleven steunt dus steeds meer op
interculturaliteit, waarbij de historische achtergronden
van alle culturele actoren van belang zijn. Een werking
die zich richt op het documenteren van de historische
achtergronden van de alledaagse cultuur moet zich
dus richten op de volkskunde van alle culturele
actoren. π

hoofdstuk 7
Besluiten en
aanbevelingen
ERIC CORIJN
TOBIAS DE PESSEMIER
VEERLE DEVOS
HELGA DUCHAMPS
BARBARA VAN HOESTENBERGHEERIC CORIJN
193
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

BESLUITEN EN AANBEVELINGEN
194
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
1. VOLKSCULTUUR IS
EEN NIET ERG WERKZAAM BEGRIP
Weinig initiatiefnemers gebruiken de term volkscultuur,
zelfs niet als containerbegrip. Het woord heeft
voor velen een negatieve connotatie. De ene verzet
zich tegen de impliciete waardebeoordeling van hoge
versus lage cultuur. De andere denkt aan een rechtse,
nationalistische achtergrond. Het begrip krijgt ook
geen positieve invulling in de zin van democratisering
van de cultuur of cultuur van de gewone man. Het is
dus de vraag of de term in het denken over actuele
volkscultuur kan overleven. Het begrip verwijst zowel
naar een reeks culturele fenomenen verbonden met
het dagelijks leven als naar de studie van die fenomenen,
vooral in de vorm van een interdisciplinaire
historiografie. Het is die laatste betekenis die aanleiding
heeft gegeven tot het definiëren van een sector in
het culturele werkveld. Dat onderzoekswerk op het terrein
heeft een eigen geschiedenis die niet steeds
parallel verloopt met de ontwikkelingen in de academische
onderzoekswereld. De alternatieve term ‘cultuur
van het alledaagse’ is een mooie naam die wel aanduidt
dat het gaat om het zingevings- en betekenisniveau
van het nabije en van de dagelijkse regelmaat.
Het verbreedt in elk geval het perspectief ook tot de
studie van de actuele volkscultuur en tot de cultuur
van het alledaagse van ‘iedereen’. Zo’n verbreding
vergt in de praktijk toch wel weer enige inperking. Ten
eerste is het noodzakelijk naast de cultuur van het alledaagse,
de niet-alledaagse cultuur af te bakenen. Dat is
des te meer nodig aangezien ook de alledaagse cultuur
vooral door ‘contrapuntische’ momenten wordt getekend.
De cultuur van het alledaagse wordt geduid als “dynamische,
groepsgebonden processen van betekenisgeving
en toe-eigening” (Dekker e.a. 2000.9).
Het is dus noodzakelijk dat sociaal-culturele draagvlak
te duiden en ook altijd oog te hebben voor de aansluiting
van de respectieve culturen van het alledaagse
met de heersende cultuur waarin het culturele kapitaal
wordt uitgedrukt. Het gaat daarbij ook over de
specifieke aansluiting met het ‘erfgoed’ en over
‘democratisering van cultuur’.
2. DE PROBLEEMSTELLING EXPLICIET MAKEN
De projecten uit de campagne Actuele Volkscultuur van
de Koning Boudewijnstichting zijn niet getekend door
de tradities van de ‘volkskunde’. Ze werken niet met
dezelfde verdeling van werkvormen en beschouwen de
volkscultuur als een brede verzameling fenomenen die
dicht bij de mensen staan. Het zijn ook projecten die
inhoudelijk meer aansluiten bij cultuurstudies of performance
studies. Aangezien ze daarmee in een weinig
gevestigde praktijk terechtkomen, lijkt inhoudelijke
duidelijkheid over het experimenteel gehalte van de
projecten noodzakelijk. Het is opvallend hoe weinig
initiatiefnemers in staat zijn op een metaniveau over
hun eigen werk te discussiëren. Men denkt niet aan de
diverse elementen in het project, aan de beoogde dynamiek,
aan beoordelingscriteria... Er is zelden een duidelijke
problematiek of diagnose in het spel. Bijgevolg
is er evenmin een systematische evaluatie van het
proces, het product en het e¤ect daarvan bij het doelpubliek.
Vaak lijkt het voor initiatiefnemers te volstaan
als er veel publiek opdaagt. De intensiteit van de deelname
en het bereiken van de doelstellingen worden
nauwelijks nagegaan.
Om te komen tot een meer expliciete inhoudelijke
oriëntatie en methodische evaluatie lijkt externe
ondersteuning nuttig.
3. ONDERZOEK
EN DOCUMENTERING STIMULEREN
Er is een grote belangstelling voor de onderzoeksmethoden.
Vormen van ‘orale geschiedenis’ worden makkelijk
geaccepteerd. De overlevering, de mondelinge
cultuur, verhalen, sagen en legenden, het gesproken
woord, het immateriële erfgoed liggen goed in de
markt en blijken een ingang te zijn voor participatie

en voor lokalisering van de cultuur. Een kwaliteitscontrole
op en -ondersteuning van de methodiek lijkt
nuttig. Die ondersteuning kan in de eerste plaats
gebeuren door wetenschappelijke en methodologische
expertise ter beschikking te stellen. Sterke projecten
geven blijk van een goede samenwerking tussen
onderzoeksinstellingen als het Amsab en een lokale
inplanting. Valt het niet te overwegen dergelijke partnerschappen
meer kansen te geven, door ze op te
tillen tot een meer algemeen niveau? Nu gebeurt die
samenwerking binnen een project en is ze dus sterk
gelokaliseerd. Het kan worden overwogen de projecten
waarin de onderzoeksfase centraal staat, op één spoor
te zetten via een centraal campagneplan (van VCV,
Amsab e.a.) en rond een thematische aanpak: bijvoorbeeld
een oproep om overal de broodgeschiedenis in
kaart te brengen (cf. de samenwerking tussen professionelen
en amateur-ornithologen bij de vogeltrektelling).
Misschien moet worden gedacht aan campagnelijnen
waarin een thema wordt gekoppeld aan een
methodologie en aan specifieke partnerschappen, bijvoorbeeld
voeding – orale geschiedenis – heemkundige
kringen en een gemeenschappelijke begeleidingscel...
of kunst in de wijk – buurtopbouw en
artiestenpool. Dergelijke campagnelijnen zouden de
zelfreflexieve houding kunnen ondersteunen door een
expliciete probleemstelling en door gelijktijdig onderzoek.
Zo’n zelfreflexieve houding maakt het ook mogelijk
de spanningsvelden binnen het partnerschap beter
te beheersen. Zo hebben het onderzoekswerk en de
artistieke creatie elk hun regels en kwaliteitsstandaarden.
Ook al is het duidelijk dat het onderzoek
varieert naargelang het gaat om een wetenschappelijke
studie, de opbouw van een verzameling, de voorbereiding
van een spektakel of evenement, toch zou het
onverstandig zijn de kwaliteitscontrole te laten bepalen
door het eindproduct. Het is aan te raden dat elke
deeldiscipline haar eigen normen behoudt en dat het
eventuele spanningsveld wordt ingebouwd in het
proces en het product. Ook het publiek heeft immers
recht op inzage in deze polariteiten.
4. INTERDISCIPLINAIRE SAMENWERKING ALS EEN
WEZENLIJKE BIJDRAGE INTEGREREN
Interdisciplinaire partnerschappen zijn niet alleen van
belang voor het onderzoek. Ze hebben invloed op alle
aspecten van het project en ook op de betrokken organisaties.
Partners doen hun voordeel met elkaars
expertise en inzichten. Vaak heeft dat zowel inhoudelijk,
organisatorisch als financieel gunstige gevolgen
voor het project. Bovendien hebben de diverse partners
hun eigen achterban en publiek, wat de draagvlakversterking
nog vergroot. Nog een bijzonder e¤ect
van interdisciplinaire samenwerking heeft te maken
met inspiratie, motivatie, horizonverbreding… en met
het cliché dat het geheel meer wordt dan de som van
de delen. Het gaat er niet om een project te versterken
door meer disciplines naast elkaar te plaatsen.
Partnerschappen zijn pas echt volwaardig als ze kruisbestuiving
en verknoping van methodieken, doelstellingen
en aspiraties mogelijk maken. Pas dan wordt
samenwerking echt interdisciplinair. Pas dan vormen
partners een echt partnerschap waarin niet meer
louter vanuit de eigen (wetenschappelijke, sociale,
artistieke…) achtergrond en doelstellingen wordt
gedacht. Als die synergie werkelijkheid wordt, kunnen
de inzichten en de aanpak van de ene partner ook (op
een niet-bedreigende wijze) invloed uitoefenen op de
structuren, methoden en gewoonten van de andere
partner. Dat kan daar doorbraken veroorzaken, dynamieken
vernieuwen, voor een sprong zorgen naar een
hoger energie-, relevantie- of kwaliteitsniveau. Er zijn
dus diverse redenen om de samenwerking niet alleen
aan te gaan, maar ook goed te organiseren, te plannen,
te structureren, uitdrukkelijk bespreekbaar te houden
en te evalueren. De praktijk wijst uit dat dit ondersteuning
vergt. Partnerschap wordt nog te veel beschouwd
als een marginale uitbreiding van de eigen werking en
te weinig als een interdisciplinaire grensoverschrijding
en draagvlakversterking. Daarom is een specifieke culturele
bemiddeling nodig en behalve methodologische
ook organisatorische coaching. Deze coaching moet
HOOFDSTUK 7
195
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

BESLUITEN EN AANBEVELINGEN
196
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
dan wel voldoende rekening houden met de aard van
de initiatieven en de organisaties erachter. Zo zal er
buiten de kernsector wellicht meer behoefte zijn aan
ondersteuning inzake onderzoeksmethodiek, terwijl de
kernsector vooral nood heeft aan begeleiding en steun
bij ontsluiting en publiekswerking, waaronder evenementen
en artistieke producties.
5. DE KWALITEIT VAN DE ARTISTIEKE INBRENG
VERZORGEN
Het succes van een project waarin een artistiek proces
en product wordt betrokken, hangt sterk af van de
samenwerking met de artistieke kracht. Zodra de kunstenaar
bereid is het hele proces te begeleiden en zich
in te passen in een concrete samenwerking (zie bv.
Johan Petit in Mauve!Wit of Els Dietvorst in Terugkeer
van de Zwaluwen) ontstaat er een echte meerwaarde. In
andere gevallen is de artistieke inbreng beperkt of niet
helemaal gelukt of wordt die herleid tot een middel in
een sociaal-cultureel project. Een precisering van de
rol van de artistieke inbreng en een verhoging van de
criteria (artistieke kwaliteitscontrole) is noodzakelijk.
Artistiek werk moet met artistieke criteria worden
beoordeeld. Het gaat niet op de kwaliteitscriteria aan te
passen omdat het slechts zou gaan om een middel
binnen een bredere educatieve doelstelling. Het
gebruik van artistieke processen en producten wordt
immers verantwoord door hun specifieke eigenschap
nieuwe expressies te creëren en zo bij uitstek aangewezen
te zijn in interculturele of interdisciplinaire
processen. Dat veronderstelt echter wel een artistieke
creatie in een context, in dialoog met een cultureel
referentiesysteem. Dat is altijd wel zo, maar wordt in
de heersende cultuurproductie impliciet, waardoor het
particuliere verdwijnt onder de aspiratie naar universaliteit.
De cultuurproductie van het alledaagse is steeds
gebonden.
6. HET BELANG VAN DE DRIJVENDE KRACHT
ONDERKENNEN
Een project staat of valt met de drijvende kracht die
het draagt, vaak meer nog dan met de organisatie
erachter. Die centrale persoon, de ‘trekker’, is de
bemiddelaar tussen verschillende disciplines en de
katalysator van de processen. In de meest dynamische
gevallen heeft een organisatie zo’n persoon aangetrokken
en kansen gegeven. Dat positieve element
zorgt er natuurlijk ook voor dat de gevestigde waarden
onder de organisaties ook de meeste steun vinden voor
hun projecten (Nieuwpoorttheater, Huis van Alijn,
Theater Antigone, Amsab, Vooruit, Antwerpen
Averechts...). In het geval van de campagne Actuele
Volkscultuur verlaagt dat wel enigszins het beoogde
impulsgehalte. Ook die vaststelling leidt weer naar een
pleidooi voor een ondersteunende structuur en voor
thematische campagnes opgezet met bovenlokale
samenwerkingsverbanden. Dergelijke initiatieven
kunnen weliswaar het ‘trekkere¤ect’ niet vervangen,
maar wel zorgen voor een betere verspreiding van good
practices.
7. HOE ZO’N ONDERSTEUNENDE STRUCTUUR
OPVATTEN?
Er is een grote variatie aan projecten en binnen elk
project komt vaak een verscheidenheid aan disciplines
aan bod. Bovendien is er een meerlagigheid inzake
doelstellingen. Zo hebben projecten bijvoorbeeld een
sociale en daarnaast een culturele component; zijn ze
proces- en/of productgericht, wat onder meer kan
betekenen dat ze zich sterker op de deelnemers dan op
het publiek richten; leggen ze soms meer het accent
op het bestuderen, dan weer op het in beeld brengen
van de volkscultuur, maar soms ook op het gestalte
geven aan die cultuur.
Hoe kan voor dat alles een doeltre¤ende praktijkondersteuning
worden ontwikkeld?
Het ligt voor de hand dat het Vlaams Centrum voor

Volkscultuur zo’n structuur opzet of als coördinerende
partner optreedt voor disciplines die zijn taak te buiten
gaan. Bevordering van de artistieke kwaliteit kan bijvoorbeeld
beter door het Vlaams Theater Instituut
worden opgenomen. En de specifieke ondersteuning
van methodieken voor stads- of wijkbiografieën, al dan
niet uitmondend in een artistieke productie, kan ongetwijfeld
in samenwerking met het Nieuwpoorttheater
dat daarin reeds jarenlang een voortrekkersrol speelt.
Concreet zou de ondersteuning kunnen bestaan in:
· een databank van mogelijke samenwerkingsverbanden,
methodes, processen, e¤ecten en producten
die op het terrein werden gerealiseerd;
· vorming en coaching rond inhoudelijke en organisatorische
technieken en methodieken;
· sensibilisatie rond kwaliteitsbevordering, interdisciplinaire
samenwerking en het neerhalen van
beschotten tussen diverse sectoren.
8. VOLKSCULTUUR EEN PLAATS GEVEN IN
INTEGRAAL CULTUURBELEID
Het denken over de campagneprojecten leidt naar de
vraag hoe zulke projecten ingebed kunnen worden in
het cultuurbeleid. Volkscultuur – zowel de sector als
de projectwerking – dient plaats te krijgen in het integrale
cultuurbeleid. Het gaat dan om een plaatsgebonden,
integraal, intersectoraal en interdisciplinair
beleid, gericht op het beantwoorden van een ‘diagnose’
en een ‘culturele vraag’. De typische plaats die de cultuur
van het alledaagse, de actuele volkscultuur, kan
innemen is het documenteren en het ‘teruggeven’ van
het alledaagse. Dat wil zeggen: het ontwikkelen van
een eerste reflexief en kritisch niveau, waarvoor alleen
het cultureel kapitaal van het alledaagse leven vereist
is. Naarmate dat alledaagse via objecten, erfgoed,
omgeving en verhalen verbonden is met het bredere
culturele veld, kunnen die bronnen worden aangewend.
Zo’n afbakening van een ‘eerste niveau’ is
vooral belangrijk voor die mensen die niet (of minder)
via een breed referentiekader verbonden zijn met een
breed cultureel veld. Dat eerste niveau kan ook zeer
specifiek verbonden zijn met de praktijk van het
samenleven en geeft dus uiting aan de specifieke interculturaliteit
van de sociale praktijken in het dagelijks
leven. Het is slechts voor zover het alledaagse van
iedereen cultureel wordt gerepresenteerd, dat de verdere
productie van het culturele veld verbonden blijft
met ervaringen van iedereen en zo blijft ‘spreken’. Het
is ook in zulke optiek van culturele democratie dat het
erfgoed op een niet-traditionele wijze kan worden
geactiveerd. π
HOOFDSTUK 7
197
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

198
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON

hoofdstuk 8
Een samenvatting
ERIC CORIJN
199
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

EEN SAMENVATTING
200
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
Actuele volkscultuur, wat kunnen we ons daarbij voorstellen?
Het lijkt een mooie vraag voor een straatinterview,
of een populair debatprogramma of zelfs voor
vele cultuurwerkers. Er komen ongetwijfeld zeer verschillende
antwoorden en men zal het niet snel eens
worden over een definitie. Actuele volkscultuur heeft
geen gewone betekenis, behoort niet tot de common
sense.
Men kan daarom proberen het begrip te ontleden.
‘Actueel’ is wat nu bestaat, is hedendaags, is de voorkomende
vorm. Maar ‘actueel’ verbonden met ‘volkscultuur’
verwijst ook naar die delen van de traditionele
volksculturen die in de levende cultuur zijn opgenomen.
‘Actueel’: hedendaags en ook wel
‘geactualiseerd’.
En dan is er ‘volkscultuur’. Is dat de cultuur van de
hele bevolking? Is dat de hele cultuur? Heeft elk deel
van de bevolking zijn eigen volkscultuur en moeten
we dan spreken van volksculturen? Of gaat het precies
om de gemeenschappelijke elementen in de cultuur?
En zijn het dan die elementen die een basis leveren
voor een groepsidentiteit? Men kan ook niet om de
verwijzing heen naar het volk als natie en naar de
volkscultuur als de ‘volkseigen’ cultuur. Maar is die
dan nog wel actueel? En zo ja, voor wie? Misschien
worden we wel gevangen in die woordenstrijd.
Daarom spreken sommigen liever over de ‘cultuur van
het alledaagse’, over de meer triviale elementen uit de
cultuur. En vrij snel zitten we opnieuw in een ‘duidingsprogramma’:
wat bedoelen we met het alledaagse
en met de cultuur daarvan en waarin verschilt die met
de cultuur van het niet-alledaagse...
Met een pure definitiediscussie raken we er niet uit, al
is die oefening wel nuttig. In een samenleving gaat het
veeleer om een ‘problematiek’, om het vernieuwd
beschrijven van bepaalde praktijken. Zo gaat ook deze
reflectie uit van een poging meer duiding te krijgen
over een aantal elementen van de culturele dynamiek.
Maar door welke maatschappelijke ontwikkelingen
wordt die dynamiek dan wel veroorzaakt? En wie zijn
de actoren in die problematiek? Zijn het vooral diegenen
die hun werking zelf als volkscultuur of volkskunde
benoemen? Of zijn het vooral andere cultuurwerkers
die elementen uit de traditionele en hedendaagse
volkscultuur gebruiken in culturele, educatieve
of artistieke projecten? En hoe gaan beleidsmensen of
instellingen om met die problematiek? Hoe reageert
het publiek? Welke publieken?
Het viel buiten het bestek van het onderzoek de volledige
problematiek te beschrijven en te duiden. De
opdracht was in de eerste plaats twintig projecten door
te lichten die werden ondersteund door de Koning
Boudewijnstichting.
Bij die gevalstudies hebben we gepeild naar de
inzichten van de initiatiefnemers inzake enkele centrale
kwesties, om zo een beter beeld te krijgen van de
ideeënwereld waarin de projecten baden.
Maar er werd ook gevraagd naar de maatschappelijke
meerwaarde van die projecten, naar hun bijdrage tot
vernieuwende actie. Vandaar dat we verplicht waren
ook iets over die maatschappij te zeggen, over de dynamiek
en de culturele problematieken die zich voordoen.
We hebben onze blik niet laten sturen door de
projecten zelf, noch door de sector, de opdrachtgever
of het beleid. We hebben een zo breed mogelijk perspectief
gekozen van waaruit we met een schuinse blik
naar de campagne en naar de volkscultuur konden
kijken. Natuurlijk gaat het dan om een analyse en niet
om de analyse. Alleen is het niet per se een analyse die
in het verlengde ligt van de onderzochte praktijk en zo
gewild of ongewild legitimerend werkt. De maatschappelijke
analyse staat los van die praktijk en is voldoende
ruim om ook andere praktijken te kunnen
duiden. De analyse werkt wel met de begrippen die uit
de interviews werden gedistilleerd. Aldus komen de
spanningsvelden makkelijker aan het licht en wordt
elke actor verplicht ook de meer impliciete kanten van
zijn handelen ter discussie te stellen. Niets is nog vanzelfsprekend,
alles moet worden gezegd. En vooral

inzake de cultuur moet de band met de samenleving
iedere keer weer worden geëxpliciteerd.
Dat die discussie noodzakelijk is, is wellicht de meest
centrale conclusie van dit onderzoek. Er bestaat geen
gemeenschappelijke agenda voor de vele actoren in dit
veld. Er zijn veel impliciete onderstellingen aan het
werk, die zich vooral via de praktijk manifesteren en
naarmate ze meer of minder kracht ontwikkelen aan
belang winnen of verliezen. Het lijkt alsof verschillende
culturele inzichten met elkaar worden geconfronteerd
op een cultureel strijdtoneel en dingen naar
de gunst van het publiek, van de publieken. Wij hopen
dat dit onderzoeksverslag kan bijdragen tot een meer
reflexieve omgang met de praktijk, tot een meer expliciete
plaatsbepaling van de eigen praktijk, tot een verduidelijking
van maatschappelijke opties. Niets is neutraal
in de cultuur, niets gaat op voor iedereen en in
dezelfde mate.
Onze reflectie situeert zich dus op twee terreinen, zij
het dat die niet zomaar van elkaar gescheiden kunnen
worden. Enerzijds gaat ze over de achtergronden, doelstellingen
en kenmerken van de concrete projecten,
anderzijds betreft ze het maatschappelijke kader
waarin die projecten en volkscultuur in het algemeen
concreet werkzaam zijn. Deze maatschappelijke context
heeft uiteraard consequenties voor het beleid, voor de
‘sector’ in zijn geheel en voor de individuele initiatieven.
In de reflectie – zo blijkt uit het onderzoek – staan de
twee begrippen uit de campagnetitel ter discussie. Het
‘actuele’ is deels een vanzelfsprekendheid – volkscultuur
is actueel – deels het resultaat van een niet altijd
eenvoudige oefening, met name de actualisering van
het omgaan met en het denken over volkscultuur.
Vooral dat laatste leidt naar de tweede discussievraag:
wat is volkscultuur? In de campagne worden zowel
projecten ondersteund die zich binnen de kern van de
(institutionele) sector volkscultuur situeren als projecten
van initiatiefnemers buiten die kern. Bovendien
roept het begrip ‘volkscultuur’ en dan vooral het meerduidige
woord ‘volk’ bij veel initiatiefnemers weerstand
op, onder meer wegens de mogelijke ideologische
connotaties. Vaak is men meer geporteerd voor
een omschrijving zoals ‘cultuur van alledag’, ook al
lijkt dat op het eerste gezicht niet echt te kloppen.
De vragen naar de maatschappelijke rol van volkscultuur
situeren zich op het concrete niveau van de projecten:
voor wie zijn de projecten bedoeld, over welke
of wiens cultuur gaat het, met wiens erfgoed is het
project verbonden, voor wie ‘werkt’ het project,
waarom zijn buurt (wijk, dorp, stad) en geschiedenis
zo vaak aan de orde, wat is de relatie tussen geschiedenis
en actualiteit…?
1. AANDACHTSPUNTEN UIT DE GEVALSTUDIES
Eerst enkele algemene vaststellingen. De stedelijke initiatiefnemers
zijn beter vertegenwoordigd dan die van
het platteland. Dat wijst er toch wel op dat de stedelijke
context meer aanleiding geeft tot wisselwerking
tussen cultuurproducten en diverse publieken. De
aard van de indienende organisaties varieerde sterk.
En er waren heel wat kandidaten bij die niet tot de
kern van de sector volkscultuur kunnen worden gerekend.
Net die organisaties dienden vaak zelfs de meest
vernieuwende projecten in.
In die vernieuwing viel een tendens op naar wisselwerking
tussen de werkwijzen van culturele en sociale
organisaties: culturele organisaties met sociale doelstellingen
en methodieken; sociale organisaties met
aandacht voor culturele ontwikkeling als doel en cultureel
instrumentarium als middel. Uit beide sectoren
werden bijvoorbeeld projecten ingediend die gebaseerd
waren op een wijkbiografische aanpak, op lokale
geschiedenis, herinnering, verhalen… en de ‘teruggave’
daarvan aan het (doel)publiek via artistieke
middelen. Bij dat alles speelde het documenteren van
het dagelijks leven heel vaak een belangrijke rol.
HOOFDSTUK 8
201
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

EEN SAMENVATTING
202
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
DOCUMENTEREN EN DEMOCRATISEREN
De campagneprojecten gaan klaarblijkelijk uit van
twee actuele noden in het culturele landschap: de
behoefte om een nieuw terrein te documenteren, met
name het dagelijks leven, en de wil om in te gaan op
de aangevoelde nood tot democratisering van de
cultuur. Beide klemtonen wijzen op een keuze om de
creativiteit niet alleen te laten uitgaan van de referenties
en ervaringen van het eigen milieu, maar ook
andere vormen van dagelijks leven aan bod te laten
komen.
Het documenteren gebeurt vaak via interviews. Op die
manier wil men gedeelde ervaringen, gevoelens en
interesses vastleggen. Dat gaat dan over domeinen of
onderwerpen als thuis, vrije tijd, werk, lichaam enz.
Deze aandacht voor het kwalitatieve en het evenementiële
vult de meer algemene, universalistische
inzichten aan. Het alledaagse wordt onder de loep
genomen en in een ruimere context geplaatst. Het
leggen van verbanden met andere tijden en andere
culturen voorkomt aldus eenzijdige interpretaties en
situeert het dagelijks leven in de hedendaagse multiculturele
(meerduidige) context. Het moet echter
gezegd dat op dit vlak veel bestaand materiaal over het
hoofd wordt gezien en dat een betere toegankelijkheid
van collecties en onderzoek al vele blinde vlekken zou
kunnen invullen.
Aan de andere actuele nood tot democratisering van
cultuur, wordt in essentie op twee manieren voldaan.
Er is een beweging van cultuur naar het dagelijks
leven. Kunstenaars gebruiken het dagelijks leven als
materiaal en stellen het in geësthetiseerde vorm tentoon
op plekken die dagelijks beleefd worden. Aldus
wordt getracht een bekend maatschappelijk uitsluitingsmechanisme
te doorbreken. Kunstproductie die
naar zichzelf verwijst beperkt het referentiekader doorgaans
tot de cultuur van de geschoolde middenklasse.
De verwijzing naar het dagelijks leven van andere
mensen kan de toegankelijkheid van de cultuurproducten
verhogen.
Daarnaast is er de beweging waarbij het dagelijks
leven inbreekt in de cultuurbastions. Door het publiek
te betrekken bij hun werking leggen musea het verband
tussen dagelijkse ervaringen en het tentoongestelde.
Dikwijls worden ook workshops georganiseerd om op
die manier het publieksbereik te vergroten en moeilijk
toegankelijke groepen toch aan te spreken. Men zou
kunnen stellen dat beide bewegingen hier aan de orde
zijn, zodat het halverwege tot een ontmoeting komt.
STRUCTURELE INHOUDELIJKE ONDERSTEUNING
De vernieuwde aandacht voor het dagelijks leven en de
verhalen daarover leidt bij enkele deelnemers tot de
vrees dat er sprake is van een trend, een mode. Zij
vragen zich af wat er overblijft na de bui. Die vrees
kan terecht zijn, maar tegelijk is er juist dankzij deze
trend de laatste jaren veel ervaring, kennis en professionaliteit
opgedaan met nieuwe werkvormen. Het
lijkt daarom aangewezen dat er een structurele samenwerking
en ervaringsuitwisseling ontstaat tussen die
individuele initiatieven, zodat de expertise die nu
wordt opgebouwd niet verloren gaat en de kwaliteit
van dergelijke projecten in de toekomst bevorderd,
genormeerd en bestendigd kan worden.
Die ondersteuning varieert. In de documentatiefase
die een productie voorafgaat, moet de materiaalverzameling
gebeuren volgens de regels van de kunst, zeker
als men op zoek is naar ‘waar gebeurde’ verhalen.
Orale geschiedenis, interviews, kritische bronnenstudie
en dergelijke vergen een kwaliteit die vaak niet
wordt gehaald in snel opgezette culturele initiatieven.
Hier kan een samenwerking met de gepaste onderzoeksinstellingen
(universiteiten, archieven enz.), met
steunpunten (VCV) en met de soms onderschatte
onderzoekservaring in de volkskunde soelaas brengen.
Ondersteuning kan ook nodig zijn in het ontwikkelen
van de meest geschikte samenwerkingsverbanden om
een project op te zetten. Professionele projectbegelei-

ding kan veel initiatieven tot een beter product
brengen. Samenwerking met professionele begeleiders
van het beoogde publiek is eventueel ook aangewezen.
En ten slotte zou het goed zijn de opgebouwde ervaringen
in dit soort werk te archiveren en beschikbaar
te stellen voor nieuwe projecten. In Gent is er een
poging om zo’n structuur op te zetten rond de
Stadskronieken. Het Nieuwpoorttheater heeft er in
2001 samen met de Koning Boudewijnstichting een
kortlopend onderzoek uitgevoerd dat de artistieke
meerwaarde van de stadsbiografie in Vlaanderen
onder de loep neemt. Dit onderzoek beschrijft en evalueert
het conceptueel kader, de methodologie voor
mondelinge geschiedschrijving, de artistieke impulsen
en de nieuwe noden en uitdagingen die gepaard gaan
met de golf van stads- en wijkbiografieën in het
Vlaamse culturele landschap.
Op termijn kan uit dit alles een inhoudelijk en organisatorisch
ondersteunende structuur ontstaan.
De vraag rijst echter of die ondersteuning zich
moet/mag beperken tot het wijkbiografische werk.
Alvast in de campagne Actuele Volkscultuur hebben de
projecten niet allemaal de stad of wijk als focus.
Dikwijls is de gedeelde omgeving vooral het vertrekpunt
om meer te leren over het leven van de bewoners.
Andere projecten vertrekken van gedeelde interesses,
gevoelens en ervaringen om daarop nieuwe
samenhang te creëren. Ook die initiatieven hebben
nood aan samenwerking en ervaringsuitwisseling en
aan een ondersteunende structuur.
PLAATS ALS THEMA - THEMA ALS PLAATS
Het dagelijks leven wordt op diverse manieren benaderd.
Via het verleden, een plaats, een object, een
gevoel… De eerste drie zijn gebonden aan tijd en
plaats, maar maken verbanden mogelijk die tijd en
ruimte overstijgen. Veel projecten kiezen de buurt als
terrein. De plaats is dan het thema maar tegelijk ook
het gebied waarin gemeenschappelijkheid herkenbaar
is of kan worden. Territorium is een fundamenteel
begrip in de buurtlogica. Als buurtbewoners tijdens
evenementen en manifestaties de straat innemen
wordt die weer gemeenschappelijk bezit en mogelijk
drager van nieuwe verbanden.
Meer abstracte thema’s zoals levensstijl, gevoelens en
gedeelde interesses kunnen worden beschouwd als
niet-begrensde, imaginaire of symbolische locaties,
ontmoetingsplaatsen van de geest. De gedeelde ervaring
creëert dan de samenhang. Die samenhang heeft
weliswaar geen territoriale basis en is dus minder
zichtbaar, maar daarom niet minder sterk. Projecten
rond thema’s als ‘muziek’ of ‘helden’ maken evengoed
herkenning mogelijk. Het zijn zelfs ideale aanleidingen
om gemeenschappelijkheid te ontdekken,
omdat ze raken aan algemeen-menselijke thema’s
zoals lichamelijkheid en emoties.
Meer nog dan de buurt of wijk, laten deze imaginaire
ontmoetingsplekken ruimte voor verschil. Niemand
vraagt er naar woonplaats of afkomst, wat telt om ‘erbij
te horen’ en dus als basis voor nieuwe verbanden
tussen mensen, is de gedeelde ervaring. Toch rijst de
vraag of het niet wenselijk is juist deze universele verbanden
ook een plaatselijke inbedding te geven. Ze
kunnen immers de samenhang versterken waar concrete
locaties de gemeenschapsvorming niet (meer)
ondersteunen. De uitspraak “vroeger kende iedereen
elkaar in deze buurt” wijst erop dat een bindende
factor verdwenen is. In het verleden was het gemeenschappelijke
territorium vaak die factor. In onze
mobiele en elektronisch communicerende samenleving
volstaat dat blijkbaar niet meer. Mogelijk is een
gedeelde ervaring meer van deze tijd en flexibeler als
het gaat om actualisering.
Het volstaat trouwens evenmin de oude verbanden
nieuw leven in te blazen. Ze vergen altijd herinterpretatie.
Voor hedendaagse passanten heeft een buurt
altijd een verleden dat niet van hen is en dat daarom
eigen moet worden gemaakt. De verovering van
HOOFDSTUK 8
203
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

EEN SAMENVATTING
204
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
nieuwe terreinen voor gemeenschapsvorming is even
belangrijk als de herinterpretatie van bestaande
publieke plaatsen of gegevens. Deze problemen vergen
een nieuwe kijk op het ‘publieke domein’, op de openbaarheid
waarin verschillende mensen met elkaar een
samenleving opbouwen. Dat publieke is een ‘plaats’
– concreet of imaginair – en is niet direct verbonden
met een groep mensen. Dat publieke moet het verschil
toelaten en tonen en op die manier dialoog verwekken
in plaats van het gemeenschappelijke te construeren.
DRIE CATEGORIEËN?
De projecten van de campagne werden in een eerste
benadering door het onderzoeksteam onderverdeeld in
drie groepen: (a) documentatie, onderzoek, presentatie
van cultureel erfgoed, (b) manifestaties, evenementen
en (c) wijkwerking, samenlevingsopbouw. In het eerste
geval ligt de nadruk en de expertise op het onderzoek,
in het tweede op een productie en in het laatste geval
op de e¤ecten bij een doelgroep. Diverse projecten
combineren echter de drie werkvormen. Ze vertrekken
van creatief onderzoek dat gebaseerd is op een sociale
inworteling in de wijk en ontwikkelen met het resultaat
een artistiek evenement. Elk project moet dus in
zijn bijzonderheid worden beoordeeld. Van een algemene
en vaste indeling kan geen sprake zijn...
Hoe dan ook blijven enkele algemene vaststellingen
geldig. Zo zijn de ‘onderzoeksprojecten’ goed vertegenwoordigd
in de campagne. Bijna de helft van de projecten
legt de klemtoon op het onderzoeksaspect. Van
al die onderzoeksprojecten heeft meer dan de helft wel
een artistiek eindproduct voor ogen. Omgekeerd zijn
bijna alle artistieke realisaties gefundeerd op een
grondig voorafgaand onderzoek.
Sommige evenementen of wijkprojecten besteden (te)
weinig aandacht aan het artistieke of documentaire
luik. Twee projecten, met name Hoe zal skilt en de
vriend klinken in 2002? en Terugkeer van de zwaluwen
vormen hierop interessante uitzonderingen. Beide
projecten steunen zwaar op het engagement van personen
die een sociale en artistieke gevoeligheid in zich
verenigen. Het belang van gepassioneerde ‘trekkers’
– vrijwilligers en professionelen – is trouwens een
vaststelling die opgaat voor alle campagneprojecten.
De twee genoemde initiatieven vertrekken van een
artistieke impuls en kiezen de wijk als locatie. Bij de
meeste buurtprojecten gaat dat omgekeerd. In alle
gevallen waarin er sprake is van zowel artistiek als
maatschappelijk engagement, blijkt er echter spanning
te ontstaan tussen beide componenten: de artistieke
vrijheid commandeert openheid en flexibiliteit maar
de sociale betekenis van de projecten mag tijdens de
evolutie in het werkproces niet uit het oog worden verloren.
2. AANDACHT VOOR CULTUURPRODUCTIE
VAN HET ALLEDAAGSE
Op basis van literatuurstudie en van de twintig gevalstudies
gingen we over tot de uitwerking van kernbegrippen
die belangrijk zijn voor een beter inzicht in
het vraagstuk van de actuele volkscultuur. Het gaat
daarbij zowel om het in kaart brengen van het erfgoed
en dat toegankelijk maken voor dagelijks cultuurgebruik,
als om het creatief bewerken van verscheidene
vormen van dagelijks leven. Volkscultuur heeft veel
facetten en kan op diverse wijzen worden benaderd. Je
kunt ze als een onproblematische beschrijvende categorie
beschouwen: ze is er zonder meer en is verbonden
met het bestaan van elk mens. Je kunt ze verbinden
met een ‘collectief onderbewuste’. Je kunt ze
bekijken als de uitdrukking van een bewuste eigenheid
van bepaalde groepen. Ze is onderwerp van studie en
wordt aldus geconstrueerd door de volkskunde of de
etnografie. Ze wordt getoond en is zo het product van
een bewerking door auteurs. Ze wordt soms als instrument
gebruikt, voor allerlei doeleinden. En ze wordt in
al die operaties iedere keer weer geproduceerd en
gereproduceerd. Juist door die vele facetten wordt de

volkscultuur ook ongrijpbaar en moeilijk te definiëren.
Als elementen uit de volkscultuur worden gecombineerd
met elementen uit de kunsten en als die worden
ingezet in een gerichte publiekswerking, dan rijzen er
vragen naar de afstemming van die verschillende
velden op elkaar. Actuele volkscultuur heeft inderdaad
verschillende verschijningsvormen en elke bevolkingscategorie
heeft een alledaagse cultuur en al die cultuurvormen
zijn gerelateerd aan het bredere veld van
cultuur en kunsten. Het is echter niet altijd duidelijk
wie bij wie, wat bij wat en wat bij wie hoort.
Daarom stellen we een model ter discussie dat een
wisselwerking beoogt tussen vandaag nog gescheiden
maatschappelijke problematieken en werkvelden. Het
is een poging de – meestal verdoken – samenhang
expliciet te maken, die uit verscheidene projecten en
teksten af te leiden is. Dit model stelt de vele impliciete
intuïties in de campagne Actuele Volkscultuur
expliciet ter discussie. De toetsing van het model aan
de praktijkervaringen van initiatiefnemers en andere
deskundigen uit de sector is eveneens een doel van de
verdere discussie.
Zo’n samenhang onderzoeken wordt maar relevant als
men externe criteria nodig heeft om een werking te
toetsen. Zolang het om een studie of evenement op
zich gaat, volstaan intrinsieke kwaliteitscriteria voor
een beoordeling: is de studie, het evenement uitgevoerd
volgens de regels van de kunst? Het is maar op
het moment dat men bijkomende doelstellingen
opneemt, dat ook de externe criteria spelen. Wil men
bepaalde aspecten van de volkscultuur in het licht
stellen om het publiek inzicht te verscha¤en in het
eigen verleden, wil men het erfgoed gebruiken om een
stad of stadsdeel te (laten) ontdekken, of wil men een
bepaald verhaal gebruiken om aansluiting te vinden
bij een bepaalde bevolkingsgroep... dan worden ook
afstemmingsvragen belangrijk. En het is duidelijk dat
het cultuurbeleid in het algemeen gericht is op een
‘betere’ afstemming van producten en publieken.
Publiekswerking staat centraal.
De (ethische) objectieven van de campagne Actuele
Volkscultuur lijken nogal expliciet. Aan de initiatiefnemers
wordt in de campagneoproep gevraagd om volkscultuur
“midden in de samenleving te plaatsen” en “in
te zetten voor maatschappelijke ontwikkeling”. Daarbij
wordt geponeerd dat die wisselwerking zich situeert
op het niveau van de cultuur van het alledaagse.
We hebben een model uitgewerkt als mogelijke basis
voor een discussieplatform. Twee dynamieken worden
daarbij bevraagd.
Ten eerste gaat de vraag over hoe in het algemeen vandaag
de cultuur van het alledaagse wordt geproduceerd
en wordt ingezet in het dagelijks leven, wat daarin het
aandeel is van traditie en vernieuwing en welke bevolkingsgroepen
daarbij in mindere of meerder mate
betrokken zijn. Ten tweede gaat het om de maatschappelijke
relevantie van een werkveld, zoals het vanuit de
geschiedenis en het beleid is vormgegeven (de sector
volkscultuur: de heemkunde, de familiekunde, volkskunde,
industriële archeologie en thema’s als gastronomie,
volkssport, volksmuziek e.d.) en over hoe dat
werkveld betrokken is bij de hierboven (onder ten
eerste) aangehaalde algemene cultuurproductie.
Zo komen we tot de afgeleide vraag of die actuele
volkscultuur een bijdrage kan leveren tot de toename
van cultuurparticipatie en maatschappelijke integratie.
Daarbij wordt dan vooral gedacht aan die delen van de
bevolking die om sociale of culturele redenen minder
deel hebben aan het (zichtbare) culturele leven. Het is
een doelstelling die in veel projecten expliciet aanwezig
is. Het gaat er dan om delen gedocumenteerde
cultuur of delen van de tradities terug te geven,
opnieuw actief te betrekken op het dagelijks leven van
bepaalde (groepen) mensen.
ZOEKEN NAAR SAMENHANG
We gaan ervan uit dat de cultuur van het alledaagse en
het dagelijks leven met elkaar in verband staan. Het
gaat inderdaad om de meest directe cultuur, om het
HOOFDSTUK 8
205
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

EEN SAMENVATTING
206
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
zingevingskader voor een levenswijze. Zo tracht de
volkskunde in haar historisch onderzoek de traditionele
zeden en de gewoonten in verband te brengen
met de leefwijze en leefomstandigheden waarin ze
werden gebruikt. Zulke benadering plaatst de cultuuruitingen
in een context en maakt ze betekenisvol.
Ook bij de cultuur van het alledaagse moet men op
zoek gaan naar de contexten. Die situeren zich in het
dagelijks leven: de activiteiten en interacties die de
regelmaat van het alledaagse uitmaken. Het gaat om
een dagelijks pad in tijd en ruimte door opeenvolgende
sociale praktijken. De regelmaat, de selectie, de
beperking en het economische en a¤ectieve belang
van die sociale praktijken maken het dagelijks leven
uit. De cultuur van het dagelijks leven refereert dan
aan de symbolische en imaginaire orde, aan de leefregels
en omgangsvormen die deze dagelijkse interacties
ondersteunen.
Een deel van de actuele cultuur van het alledaagse
komt voort uit een traditie die via de opvoeding, het
familiale milieu of de socialisatie is overgedragen. Een
ander deel wordt ‘geproduceerd’: als nieuwe ervaringen
aanleiding geven tot nieuwe cultuurproducten
of als bestaande cultuurproducten uit andere velden in
het eigen dagelijks milieu betekenis krijgen. Er bestaat
dus een niveau van cultuurproductie van het alledaagse
waarop de meest directe zingevingstructuren
vorm krijgen.
De samenhang tussen de dagelijkse levenservaringen
en de culturele uitdrukking daarvan is niet altijd zichtbaar.
De samenleving is complexer en in zekere zin
ondoorzichtiger geworden. We leven immers in een
tijd en in omstandigheden die fragmenterend werken.
Vroeger was het dagelijks leven van mensen uit
dezelfde gemeenschap, van dezelfde woonplek, uit
dezelfde sociale groep, zodanig gelijklopend in de werkelijkheid
dat ook de voorstellingswereld en de
waardepatronen in overeenstemming waren. Vandaag
vallen niet alleen leefgemeenschappen en sociale
groepen uit elkaar, ieder individu leert ook steeds
meer omgaan met modules in het dagelijks leven, die
elk een specifieke culturele eigenheid hebben.
Gemeenschappelijke ervaringen zijn veelvuldig en versnipperd.
Gemeenschapsvorming is steeds moeilijker
en komt zeker niet voort uit de realiteit van het
samenleven.
Ook het culturele veld zelf doet zich voor als een
afzonderlijk terrein, met een veelvuldig productieaanbod
voor een veelvuldige consumentengroep. De
band van het cultuurproduct met de achterliggende
levenservaring wordt dikwijls verhuld achter de
artistieke creatie. Bovendien vervaagt de onderlinge
band tussen verschillende cultuurproducten. De postmoderne
consument wordt gevraagd zich een zingevingskader
in elkaar te knutselen met een keuze uit
het brede aanbod. Op dit vlak speelt zich de esthetisering
van het dagelijks leven af. De vormgeving van het
dagelijkse hoeft immers niet meer volgens een
traditionele canon te gebeuren. De consumptiecultuur
maakt het mogelijk – bijvoorbeeld via design –
gebruiksvoorwerpen en inrichting, expressief gedrag
en smaak te verbinden met een eigen levensstijl.
De cultuur van het alledaagse en het alledaagse leven
sluiten nog het best bij elkaar aan in de meest
geschoolde bevolkingslagen die hebben geleerd om te
gaan met verscheidenheid en verandering. Het
vormen van identiteit – één van de traditionele
opdrachten van culturele actie – wordt moeilijker door
de toegenomen complexiteit van het reële leven (mondialisering,
lokalisering, sociale mobiliteit enz).
Niet iedereen beschikt echter over alle culturele
vaardigheden, nodig voor die flexibilisering. In de
eerste plaats is het dagelijks levenspad voor sommige
groepen niet zo verscheiden aan sociale praktijken en
veelvuldig aan tijd-ruimtelijke ervaringen. In de
tweede plaats is de vermeende verscheidenheid ook
overschat, vooral in Vlaanderen waar nog een sterk

lokale verankering bestaat.
Vandaar de vaststelling dat de heersende culturele
expressie slechts spreekt tot beperkte sociale groepen,
wat ook blijkt uit de lage cultuurparticipatiecijfers.
Dergelijke afstemmingsproblemen verklaren de aandacht
voor voluntaristische inspanningen die verbondenheid
en samenhang kunnen bevorderen. Enerzijds
wordt gezocht naar uitdrukkingen van samenhang in
het verleden, naar het materiële en immateriële erfgoed;
vooral dan naar die delen waarvan men denkt
dat ze ook vandaag identiteitsvormend kunnen
werken. Anderzijds wordt gezocht naar verborgen of
minder zichtbare, minder commerciële vormen van
dagelijkse cultuur, die een beter kader kunnen creëren
voor wie zijn gading niet vindt in het bestaande
aanbod.
Dat is echter geen makkelijke opdracht. Er is in de
huidige maatschappij weinig consensus over ‘het
goede leven’. Toch heeft een samenleving nood aan
gedeelde cultuur. Er is geen interactie zonder gemeenschappelijke
referenties. Om nieuwe gemeenschappelijkheid
te vinden, moet daarom een gedeeld maatschappelijk
project tot stand komen dat uitdrukking
geeft aan de reëel bestaande diversiteit in de samenleving.
Dat project kan niet terugvallen op een identiteit
waaraan iedereen moet deelhebben of op een traditie
van vroegere maatschappelijke eenheid. De basis voor
zo’n nieuwe samenhang zal een plaats zijn, waarop
mensen ervaringen delen. ‘Nabijheid’ speelt een vitale
rol. Een grotere zeggenschap begint bij een grotere
greep op de onmiddellijke leefomgeving. Vandaar dat
sommige projecten zich ook territoriaal verankeren in
een buurt of een wijk. Maar de plaats van ontmoeting
kan ook andere vormen aannemen: een subcultuur,
bijvoorbeeld, is niet territoriaal gedefinieerd. Het kan,
zoals gezegd, een symbolische of imaginaire plaats
zijn waarop mensen elkaar ontmoeten: een hobby, een
interesse, een gevoel. In elk geval kan men ervan uitgaan
dat de gemeenschappelijke cultuur zal worden
samengesteld uit elementen met verschillende oor-
sprong. Een geactualiseerde volkscultuur steunt op
een vermenging van elementen uit diverse levensstijlen,
om uiting te geven aan een mogelijke samenhang
tussen (sterk) verschillende levensstijlen.
Documenteren is daarbij een belangrijk aandachtspunt,
omdat ‘culturele achterstelling’ begint waar
levensstijlen niet gedocumenteerd worden en dus
minder doordringen in het culturele aanbod.
Een belangrijk element van diagnose is dan ook het
antwoord op de vraag welke culturele (symbolische en
imaginaire) elementen voorradig of afwezig zijn om
het dagelijks leven te documenteren. De artistieke
praktijk moet er dan op gericht zijn de ‘leemtes’ in
onze cultuur op te vullen.
Een cultuur van het alledaagse wordt dan minder een
kwestie van identiteit. Ze zal meer de vorm van ‘lokale
gewoonten’ aannemen, waarin mensen van diverse
afkomst en met verschillende achtergronden zich
kunnen herkennen. In zekere zin wordt culturele
eigenheid opnieuw meer verbonden met de plek, in
plaats van met de mensen. Ruimte en tijd bepalen de
culturele context waarin mensen als ‘bezoekers’ met
elkaar kunnen omgaan.
HET ALLEDAAGSE TOONT ZICH IN
HET NIET-ALLEDAAGSE
De cultuurproductie van het alledaagse is als het ware
een artistieke vertaling van het dagelijks leven.
Literatuur en voorbeelden wijzen erop dat dit vooral op
‘contrapuntische’ wijze gebeurt: het gaat niet echt om
een spiegel, het gaat vooral over niet-alledaagse evenementen
zoals feesten, vieringen en rituelen. Die
maken het dagelijks leven zichtbaar. De samenhang
wordt getoond op bijzondere gelegenheden die de
dagelijkse routine net onderbreken. Het is op zulke
uitzonderlijke momenten dat het samenleven wordt
gerepresenteerd in een culturele vorm. Sterker nog,
het is alleen via het bestaan van een culturele
expressie, tijdens zo’n niet-dagelijks gebeuren, dat aan
de realiteit vorm wordt gegeven door het proces van
versmelting van verschillende elementen uit diverse
HOOFDSTUK 8
207
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

EEN SAMENVATTING
208
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
dagelijkse levens die op deze plaats samenkomen.
Elke keer komen dus drie concrete bronnen naar
voren: de structuur van het alledaagse leven, de plaats
van interactie (het publieke domein, de wijk...) en de
gedeelde (of te delen) elementen om een zinvolle
interactie mogelijk te maken.
Dit gegeven staat centraal in de vraag naar actualisering
van volkscultuur. Het is een artistieke uitdaging
culturele representaties aan te bieden die resoneren
met verschillende tradities of referentiepatronen.
Op een eerste niveau moet daartoe onderzoek worden
verricht. Uit de projecten blijkt dat dit onderzoek beter
ingepast kan worden in een plaats (reëel of symbolisch)
dan in een ‘volk’. Op die manier is het onderzoek
immers ook makkelijker te verwerken in actuele
artistieke voorstellingen.
Bij het inzetten van de cultuur van het alledaagse in
evenementen (feesten, festivals, voorstellingen…) zijn
twee aspecten van belang. Ten eerste moet het evenement
in zijn constructie de bemiddeling laten zien
tussen de traditionele gegevens en het actuele dagelijks
leven. Optimaal is een evenwichtige combinatie
van de twee, zodat volkscultuur geactualiseerd wordt
zonder nostalgie, zonder ‘vroeger was het beter’. Ten
tweede lijkt een publiekswerking aangewezen omdat
een evenement zich bij voorkeur richt tot een publiek
dat in de voorstelling wordt gerepresenteerd, in een
poging een gedeelde ervaring terug te geven aan
mensen die de (symbolische of reële) plek dagelijks
betreden.
Dikwijls is deze plaats de buurt of wijk waarin mensen
leven. Actualiseringsprojecten richten zich dan expliciet
op samenlevingsopbouw door een grotere communicatie
met het oog op conflictbeheersing. Het komt
erop aan de culturele eigenheid van de ruimte, via een
bepaling van het erfgoed en het dagelijkse samenleven
op die plek, aan te duiden en te scheiden van de politieke
regelgeving, die nog te zeer gelegitimeerd wordt
vanuit een denken in termen van autochtonen en
allochtonen.
CULTUUR VAN HET ALLEDAAGSE EN DÉ CULTUUR
De cultuur van het alledaagse, de volkscultuur,
bekleedt een bijzondere plaats in de cultuurproductie.
Ze is een eerste niveau van reflectie op het gedrag: het
gaat om de meest directe vormgeving van het leven.
En ze is algemeen-menselijk: alle lagen van de bevolking
gaan om met een zekere alledaagse cultuur. In
die zin begrepen, levert de actuele volkscultuur dus
een dagelijkse documentatie en informatie voor
verdere culturele bewerking en geïnstitutionaliseerde
cultuurproductie en -spreiding. Die band tussen de
‘sector’ en het brede cultuurveld versterken maakt deel
uit van een actualisering. Het is een belangrijk
element in de discussie over cultuurparticipatie en
- democratisering. Die wisselwerking tussen het alledaagse
en een meer abstract referentiekader is immers
noodzakelijk opdat de heersende cultuurbeleving zou
‘spreken’. Dat gaat niet alleen over kansarmen die zich
niet herkennen in de heersende consumptiecultuur,
maar ook over een verstard kosmopolitisme dat niet
openstaat voor dialoog met de ander.
De interactie tussen culturele praktijken en tussen verschillende
beleidsvelden gebeurt tegen een achtergrond
van diepe maatschappelijke processen. De mondialisering
en de vermarkting, twee met elkaar verbonden
processen, verwekken een erosie van de
‘gemeenschap’ waarop de natiestaat werd gebouwd. De
samenleving is multicultureel, samenleven gebeurt
intercultureel. Niet zozeer de gelijkheid zorgt voor de
band, het gaat om verbondenheid over het verschil
heen. Dat alles maakt dat een deel van de cultuur een
aangelegenheid wordt van groepen en individuele
keuzes, zonder dat er een verband is met een natie. Er
ontstaat een grotere scheiding tussen staat en cultuur
(cf. de scheiding tussen staat en kerk).
Een ander deel van de cultuur, de intercultuur, kan een
maatschappij afbakenen waarin kan worden samengeleefd
door diverse culturen en wereldvisies. De vermaatschappelijking,
de ‘politisering’ is bij uitstek de
opdracht van beleid en overheid.

In de 21ste eeuw moeten mensen leren samenleven op
basis van hun verschil, veeleer dan op basis van hun
overeenkomsten. Actuele volkscultuur heeft een plaats
in die ombouw. Een ombouw van premoderniteit naar
postmoderniteit zeggen sommigen; in elk geval een
grote spanningsboog. Alleen al daarom is de discussie
maar net geopend. π
HOOFDSTUK 8
209
CULTUUR VOOR DAGELIJKS GEBRUIK

Reflecties op de
spiegel van het
dagelijks leven
ZES ESSAYS
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON

ACTUEEL? INCLUSIEF…
212
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
Actueel?
Inclusief…
MARC JACOBS
“Aber der Ausbau einer Orientierungsrichtung bedeutet
nicht, dass alle anderen abgebaut werden.” 1
Mahatma Gandhi zei ooit: “Geen cultuur kan leven, als
die probeert exclusief te zijn”. Een van de onderliggende
doelstellingen en hopelijk ook e¤ecten van de
campagnes Actuele Volkscultuur van de Koning
Boudewijnstichting is precies het verbinden van het
concept ‘inclusief’ aan de idee (studie van) volkscultuur.
Inclusief: “met inbegrip van’ of ‘er mede onder
gerekend” (van Dale). Het propageren van ‘inclusie(f)’,
mede door het eigen prestige en (symbolisch) kapitaal
daaraan te verbinden, is wellicht een rode draad door
de activiteiten van de Stichting.
Insluiting (vooral in de betekenissen van aansluiting
en toe-eigening) en uitsluiting (vooral door afstand te
nemen): het zijn krachten die steeds op ‘volkscultuur’
inwerken en het begrip zelf vorm geven. Een streefdoel
is het begrip volkscultuur zo open en breed mogelijk te
houden maar daar tegelijkertijd ook constructief
kritisch mee om te gaan. In deze bijdrage gaat het om
perspectieven op of studie van …’volkscultuur’. Ook
daar is ‘inclusief’ het hoofdbestanddeel van het
medicijn ‘actueel’.
Het woord ‘actueel’ of het proces van ‘actualisering’
kan zowel insluitende als uitsluitende effecten
sorteren. Actueel kan ‘op het ogenblik bestaand, werkzaam
of van kracht zijnd’ betekenen maar ook ‘van
ogenblikkelijk belang, toepasselijk op of van belang
voor de toestand van het ogenblik’. Alleen hedendaagse
fenomenen? Met uitsluiting van wat niet onmiddellijk
(meer) relevant is? Met uitsluiting van dingen die
voorbij zijn, van datgene wat vroeger bestond, wat
vroeger werkzaam of van kracht was (maar nu niet
meer)? Uitgerekend in een sector als volkscultuur,
zoals het Vlaamse decreet van 1998 die construeerde,
zou dat het weggooien
van de kinderen betekenen
met het water van
het pas geopend
1. Bausinger (H.), Heimat und
Globalisierung, in: Osterreichische
Zeitschrift für Volkskunde, 104,
2001, p. 121-135, p. 125.

Olympisch zwembad. Dat decreet is trouwens zelf
interessante stof voor een discussie over de spanning
tussen inclusief en exclusief en over de rol die actualisering
kan spelen bij het openwrikken van te weinig
inclusieve definities. Maar dat is een ander verhaal. 2
Er bestaan diverse gradaties van actualiseren, van het
actueel maken, aan de eigen tijd aanpassen of moderniseren.
Allerlei fenomenen kunnen worden aangetrokken
en kunnen mee in rekening worden gebracht:
zo evolueert een begrip als volkscultuur geleidelijk. De
nieuwe elementen stralen af op de andere delen van
het geheel dat er al was. De maatschappij evolueert en
de actualiteit is niet te beperken tot attractieve, leuke
en fijne fenomenen (zoals die in een sympathieke
campagne gehonoreerd worden). Hiervoor is een kritische
blik aangewezen. Dit lijkt mij van groot belang:
reflexiviteit, de mogelijkheid de situatie te overstijgen,
kritische vragen te stellen, een stapje opzij te zetten.
De grenzen en invulling blijven open voor onderhandeling.
Als actualisering van volkscultuur die bewegingsruimte
kon bieden, garanderen of vergroten, dan
zou dat mooi zijn.
Inclusief anderen…
Inclusief oude benaderingen…
Inclusief andere benaderingen…
Inclusief het ouderwetse…
Inclusief het nieuwe…
Inclusief traditie(s)…
Inclusief innovatie(s)…
Inclusief een vleugje romantiek..
Inclusief deconstructie
Inclusief theorie(en) …
Inclusief praktijk(en)…
Inclusief conflicten, conflictzones en discussies…
Inclusief een kritische houding…
NIET EXCLUSIEF
Peter Burke propageerde de definitie dat “cultuur een
systeem van gedeelde meningen, attitudes en waarden
is en de symbolische vormen (performances, artefacten)
waarin die uitgedrukt worden of belichaamd
zijn”. 3 Een erg inclusieve omschrijving. Volkscultuur
past daar perfect in, vooral in combinatie met en als
afzetbasis voor vormen van exclusievere culturele circuits,
interpretatieschema’s en omgangsvormen.
Exclusief betekent volgens van Dale: niet inbegrepen,
iets of mensen van een andere (lagere) klasse uitsluitend
en ten slotte zeer chic en niet overal verkrijgbaar.
In de loop van de geschiedenis zijn er geregeld
‘hogere’ groepen mensen actief geweest die de artefacten,
rituelen, feestjes, belevenissen en denkbeelden
van andere, ‘lagere’ groepen als minderwaardig, voor
verbetering, voor (selectieve, esthetiserende of ideologisch
recupererende) musealisering of desnoods voor
repressie vatbaar achtten. Soms kreeg dit een vertaling
in religieuze termen, zoals het onderscheid ‘sacraal’ en
‘profaan’. Dit kon afgelezen worden in rituele en ruimtelijke
markeringen: passend gedrag binnen of buiten
de kerk(hof)muren bijvoorbeeld. Dit is één wijze
waarop volkscultuur in de loop der tijden is uitgekristalliseerd:
datgene waarvan groepen mensen
afstand willen nemen (door een eigen subsysteem te
cultiveren) maar dat er binnen een breder cultureel
systeem toch bij behoort in een bepaalde streek.
Cruciaal voor mij – sinds twee decennia de belangrijkste
reden om het concept te gebruiken – zijn de interessante
inzichten die de cultuurgeschiedenis en de
sociale geschiedenis sinds de jaren 1970 hebben opgeleverd;
ook al is het debat de laatste jaren wat verzand.
E. P. Thompson benadrukte dat men conflict, discussies
en interactie inclusief moet houden bij volkscultuur.
Hij stelde dat men cultuur ook kan beschouwen
als: “a pool of diverse resources, in which traªc passes
between the literate and the oral, the superordinate
and the subordinate, the village
and the metropolis; it is an arena
of conflictual elements, which
requires some compelling pressure
– as, for example, nationalism
or prevalent religious orthodoxy
or class consciousness – to
take form as ‘system’.” 4
MARC JACOBS
2. Jacobs (M.), Volkscultuur, een
sector in beweging tussen sociaalcultureel
werk en cultureel erfgoed,
in: Gids sociaal-cultureel en educatief
werk, 32, 2001, pp. 383-394.
3. Burke (P.), Popular culture in
Early Modern Europe, London,
Temple Smith, 1978.
4. Thompson (E. P.), Customs in
Common, London, The Merlin
Press, 1991, p. 6.
213
REFLECTIES OP DE SPIEGEL VAN HET DAGELIJKS LEVEN

ACTUEEL? INCLUSIEF…
214
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
Conclusie? De grens tussen exclusief en inclusief ligt
niet vast. Zowel druk van buitenaf (bestrijding, daarna
ontdekking door elitaire volks(des)kundigen) als van
binnenin of onderop (sociale strijd of klassenbewustzijn)
kan culturele fenomenen tot systemen kneden,
die dan volkscultuur (arbeiderscultuur, populaire
cultuur enz.) worden genoemd.
Als exclusief niet onmiddellijk rijmt op volkscultuur,
dan kan inclusief dat misschien wel, in positieve
inkleuringen. In de meest recente benaderingen wordt
het accent gelegd op het feit dat volkscultuur zelf een
systeem is dat mogelijk fenomenen, denkbeelden of
voorwerpen kan aantrekken… Roger Chartier pleitte
ervoor het woord volkscultuur vooral te gebruiken in
een context van toe-eigening van cultuurverschijnselen:
“Volkscultuur dient in mijn ogen niet te worden
gedefinieerd als een door anderen aan het ‘volk’ toegeschreven
cultuur, maar als een specifieke manier van
omgaan met cultuur die in de sociale groep of
gemeenschap zelf ligt ingebed. Deze bottom-up-benadering
verfijnt niet alleen de top-down-visie, die de
volkscultuur als een historisch relict of een maatschappelijke
restwaarde in de zich moderniserende samenleving
beschouwt, maar draait het onderzoeksperspectief
ook wezenlijk om”. 5 Ook dingen die er niet bij
behoren, kunnen er bij nader inzien toch bij behoren,
aangetrokken en inbegrepen worden door toeeigening.
VOLKSKUNDE, VOLKSCULTUUR EN DE CANON
De net aangehaalde auteurs en historiografische stromingen
zijn, net als de repressieve constructies uit de
Nieuwe Tijd, maar enkele van de mogelijke leesrasters
om een systeem met de vlag ‘volkscultuur’ te laten
oplichten of te laten uitkristalliseren. Het zijn de leesrasters
waarlangs nogal wat van mijn generatiegenoten
in contact zijn gekomen met volkscultuur en die we
met volkskunde verbonden hebben (of omgekeerd).
Dit klinkt soms door in debatten over de noodzaak om
het historische niet te benadrukken maar vooral op de
hedendaagse evoluties en het mythische veldwerk te
focussen. Vaak is dit codetaal om de introductie van
een hele interdisciplinaire onderstroom binnen de
klassieke volkskunde te markeren en af te blokken.
Gelukkig tevergeefs. De hiervoor aangehaalde
inzichten moeten als verworven worden beschouwd:
dit wordt gevierd in het handboek Volkscultuur. Een
inleiding in de Nederlandse etnologie. Vreemdsoortige
claims dat het boek niet volledig zou zijn want dat
allerlei fenomenen vergeten werden of onvoldoende
aan bod kwamen, zijn wellicht geen afwijzingen van
het boek en de daarin geactualiseerde agenda maar
ongetwijfeld net pleidooien tot meer aansluiting,
pogingen om de klassieke benaderingen in Vlaanderen
bij het internationale referentiekader te laten aansluiten
en samen naar actuele en vooral toekomstgerichte
benaderingen te groeien.
Volkskunde is wetenschappelijk onderzoek naar brede
(maar ook heel kleine of ‘triviale’) cultuurverschijnselen
in heden en verleden: met een containerbegrip
‘volkscultuur’ genoemd. Hierbij moet volgens Paul
Post in de eerste plaats gedacht worden aan de zogenoemde
‘volkskundige canon’, de brede
historiografisch gefundeerde consensus in binnen- en
buitenland over wat de volkskunde als haar specifieke
aandachtsveld beschouwt. 6 Die canon wordt internationaal,
zij het met varianten, ook gecultiveerd maar is de
voorbije jaren sterk onder druk komen te staan en dat
is een goede zaak (van ‘actualisering’). De ‘canon’
omvat feesten, rituelen, kleding, wooncultuur, voeding,
omgangsvormen en allerlei muzische expressievormen.
Nog steeds lijkt het bibliografisch classificatieplan
van de Zwitserse volkskundige E. Ho¤mann-
Krayer (1864-1936) door te werken. Deze canon is in
principe open van aard.
Men kan het ook nog
anders opvatten: de
bestaande instrumenten
om literatuur op te
sporen gaven ook incentives
om het tot de canon
te beperken. De beschik-
5. Frijho¤ (W.), Volkskunde en
cultuurwetenschap: de ups en downs
van een dialoog, in: Koninklijke
Nederlandse Akademie van wetenschappen.
Mededelingen van de
Afdeling Letterkunde, Nieuwe Reeks,
60, 1997, pp. 89-143, p. 94.
6. Post (P.), Volkskunde in
Nederland. Notities over disciplinaire
eigenheid, in: Volkskundig Bulletin,
20, 1994, pp. 229-244.

are kanalen (de ‘oranje’ Nederlandse Volkskundige
Bibliografie, de periodieke troepen-, euh… tijdschriftenschouwingen
enz.) leiden vooral naar de eigen
citeergemeenschap, steeds opnieuw de cirkel rond. De
bibliografisch belangrijke instrumenten om de waardevolle
goudmijn van mobiliseerbare gegevens te
ontsluiten zorgden voor een zekere mate van
herkauwen van steeds hetzelfde. Maar er is ook leven
daarbuiten: actualisering of passe-partouts als ‘het
dagelijks leven’ attenderen ons daarop.
Een andere stelling van Frijho¤ maakt dit duidelijk:
“Intussen wordt ‘volkscultuur’ steeds vaker heuristisch
gebruikt, als een attenderend begrip dat bij al zijn
dubbelzinnigheid en onvolkomenheid toch in elk geval
het wij-perspectief van de brede, alledaagse cultuur wil
aangeven… de manier waarop mensen in een bepaalde
samenleving vorm geven aan hun dagelijks leven.” 7
Het gaat daarbij om meer dan de traditionele plattelandssamenlevingen
of geschiedenis van onderop (ook
al ligt het wij-perspectief doorgaans in zulke strijdbare
politieke noties ingesloten). De relatie met de multiculturele
realiteit blijft daarbij een problematisch
gegeven, zo merkte ook Frijho¤ op.
Cultuur van alledag is hier het paard voor Troje waarlangs
allerlei invloeden en nieuwe onderwerpen
kunnen binnensluipen. Wie vandaag goed rondkijkt
merkt allerlei fenomenen die niet onmiddellijk
geplaatst kunnen worden in de klassieke constructies
van weleer: er zijn nu eenmaal computers, gsm’s,
echografieapparaten, proefbuisbaby’s, draagmoeders,
cliniclowns enz. Wie naar het verleden kijkt met een
doordringende blik ziet ook veel elementen en details
die op het eerste gezicht niet in het plaatje passen. Een
etnoloog kan dag in dag uit aftoetsen in welke mate
datgene waarmee hij en de collega’s bezig zijn, overeenkomt
met het alledaagse leven. Dit is gemakkelijker
voor wie vandaag gsm-rituelen, chatconventies,
het omgaan met gekkekoeienziekte of grappen over
motoronderhoud voor dioxinekippen bestudeert, dan
voor wie oude volkssagen, oude geneeskundige handelingen,
bedevaartvaantjes of marktzangers bestudeert,
ook al vormen die laatste de leefwereld zoals die in
volkskundige publicaties en instituties tot voor kort
zwaar doorklonk. Waarbij overigens dient gezegd dat
deze laatste onderwerpen eveneens belangrijk en interessant
kunnen zijn, voor een studie op zich en om
zichzelf (zie verder).
De facto plaatsen musea zoals het Huis van Alijn of
instellingen als het VCV nu onder de vlag ‘volkscultuur’
fenomenen en benaderingen op de agenda, in de
tijdschriften en de publicatiereeksen, waardoor die tot
de canon doordringen. Naarmate de tijd vordert,
verbreedt zo het blikveld en wordt de discussie aangezwengeld.
Of het nu gaat om tuinkabouters,
echografie of cybercultuur: er is nu een beweging
mogelijk. Dit geldt ook voor de campagnes Actuele
Volkscultuur. Door het feit dat allerlei onderwerpen,
thema’s, organisaties en methoden aan bod komen en
onder de vlag (actuele) ‘volkscultuur’ varen, worden ze
gerecipieerd.
INCLUSIEF THEORIE EN BREDERE
WETENSCHAPPELIJKE GEMEENSCHAPSVORMING
Toen Frijho¤ zijn kantelstuk schreef was volkskunde
in Nederland vooral een zaak van individuele cultuurwetenschappers
met een zeer uiteenlopende achtergrond
die zich outten als bezig met volkscultuur,
zonder dat er veel academische ijkpunten waren. Dit is
belangrijk in het licht van de discussie over actualisering:
“Wie nieuwe bronnen aanboort of methodisch op
een andere toer gaat, spreekt een onbekende taal en
loopt het risico niet als volkskundige te worden
herkend. Er is geen veld van academische posities dat
hem of haar in staat stelt een tegendraads geluid te
laten horen en toch tot de discipline te blijven gere-
kend.” 8
Dit is in het begin van de 21ste eeuw net aan het
veranderen met de aanstelling van verscheidene
nieuwe hoogleraren etnologie in het Nederlands taalgebied
(A.-J. Bijsterveld, G.
Rooijakkers en L.P. Grijp).
MARC JACOBS
7. Frijho¤, Volkskunde, p. 95.
8. Frijho¤, Volkskunde, p. 100.
215
REFLECTIES OP DE SPIEGEL VAN HET DAGELIJKS LEVEN

ACTUEEL? INCLUSIEF…
216
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
In combinatie met bestaande structuren (leerstoel te
Leuven enz.) kan dit veld nu ook academisch
significant van de grond komen. Er is nood aan meer
stemmen, meer kanalen, bijkomende tijdschriftenplatforms…
Als we E. Corijn volgen in zijn advies dat er
een vertooggemeenschap moet worden opgebouwd
rond volkscultuur, kan dat volkskunde of etnologie
zijn. Er uitgerekend net nu voor pleiten volkscultuur
met het badwater weg te gooien is misschien niet zo
verstandig.
Hoe kan vermeden worden dat volkskunde, bijvoorbeeld
in een (citeer)gemeenschap als Vlaanderen, niet
meer is dan een beschrijvende, ordenende en documenterende
activiteit? Door betekenisgeving, gevoeligheid
voor abstractie en theorieën. Door reflectie, door
openheid voor nieuwe visies, nieuwe inzichten…
Volkskundigen bestuderen de historische ontwikkeling
en geografische en sociale verspreiding van cultuurverschijnselen.
Dit gebeurt vaak via een vergelijkende
methode, via schriftelijke informatie en door diverse
vormen van ‘veldwerk’. In zijn positiebepaling stelde
Frijho¤ vast dat het tweede element van de volkskundige
vierslag niet beperkt hoeft te zijn tot het laten
vullen van vragenlijsten die allemaal samengevoegd
een heel land dekken (in de vorm van schriftelijke
enquêtes of ‘veldwerk’): “In tegenstelling tot wat men
vroeger wel dacht, heeft de volkskunde in de ogen van
de huidige beoefenaar echter geen exclusieve methode.
Integendeel, de platformfunctie op een kruispunt van
disciplines en methoden wordt thans sterk
benadrukt”. 9 Precies de openheid van het begrip volkscultuur
maakt het tot een potentieel platform van
interdisciplinariteit.
Een eerste mogelijkheid is een scherpe oriëntatie op
het buitenland. Het is frappant hoe weinig van die
buitenlandse kennis of debatten echo’s vinden in
Vlaanderen in publicaties en discussies over volkscultuur.
Refereren aan deze of gene buitenlandse auteur,
dat model of die theorie wordt nog te vaak als ‘gezocht’
of ‘moeilijk doen’ weggewuifd.
Naar aanleiding van het verschijnen van het nieuwe
handboek over de studie van volkscultuur, onder
redactie van Dekker, Roodenburg en Rooijakkers,
verscheen in België een opmerkelijke reeks recensies.
Een van de belangrijkste aanbevelingen, met name
voor het volkskundig onderzoek in Vlaanderen, was
het aangaan van een dialoog met allerlei nieuwe
inzichten en stromingen in de internationale cultuurwetenschappen:
cultuursociologie, antropologie,
kortom: theoretische en conceptuele actualisering
graag. 10 Dit is niet echt uit de projecten van de
campagnes Actuele Volkscultuur af te leiden, maar het
staartje dat de campagnes gekregen hebben in de
vorm van deze studie en publicatie, zet daartoe volgens
mij een belangrijke stap.
Sommigen kijken misschien verbaasd op. Waarom is
dat allemaal nodig? Volstaat het niet te zeggen wat de
gewone mens in de straat denkt, om goed bezig te
zijn?
Volkskunde en theorie. Voor sommigen kan dit even
gek klinken als bijvoorbeeld ‘archeologie en theorie’.
Michael Shanks beschrijft hoe hij als archeoloog jarenlang
met interdisciplinariteit flirtte. Zijn relaas van
invloeden en fascinaties leest als een intellectuele
schoolagenda en balboekje vanaf de jaren 1970: van
structuralistische antropologie à la Lévi-Strauss over
Angelsaksische en Franse theorie (Giddens, Bourdieu,
Barthes, Foucault, Derrida en anderen), langs Britse
culturele studies à la Hall tot de linguistic turn en
theorie rond actie en pragmatiek enzovoort. Mensen
spraken over archeologische theorie of theoretische
archeologie (alsof dat een soort bezweringstruc was).
Schanks zelf gaf een leuke omschrijving: “archaeology
with an attitude”. Dit drukt precies uit wat volgens mij
ook een plaatsje onder de volkskundige zon verdient
en als aanjaagfactor kan fungeren: volkscultuur/volkskunde
met ballen, vrank en vrij maar ook doordacht,
scherp en kritisch.
Waarom theorie?
Waarom de polemiek?
Waarom niet simpelweg
gewoon voortdoen met
9. Frijho¤, Volkskunde, p. 99.
10. Zie Een inleiding tot de
Nederlandse etnologie. Een uit de
hand gelopen boekbespreking, in:
Oost-Vlaamse Zanten, 76, 2001,
nummer 2, pp. 113-176.

het opgraven van het verleden? Shanks: “Hence for me
it is an issue of attitude. Suspicion of easy answers, of
neat schemes for partitioning the world which put
things in their place, grand all-encompassing theories
which purport to explain everything. A suspicion of
comforting familiarity. The attitude is about debunking,
retaining a sense of humility, constantly
reflecting on what we do as archaeologists. (…)
Archaeological theory for me is less about a body of
theory than it is about this attitude. To think
critically”. 11
Ja, dàt is het. Ik had het zelf niet beter kunnen formuleren:
spijker op de kop. Dat is ook de prikkel om
voortdurend het denkkader, de interpretatieschema’s
en het begrippenapparaat ter discussie te stellen, te
herbronnen, te actualiseren… De bundel waarin de
bijdrage verschijnt is daar mede een hulpmiddel voor.
ACTUALISEREN EN INSTRUMENTALISEREN
U begrijpt het: ik ben de eerste om critici, sceptici en
ongelovige Thomassen met open armen te ontvangen
en deze vorm van actualisering toe te juichen. Maar
ook de eerste om blijvend aandacht te vragen voor het
feit dat dit complementair kan zijn, dat de andere
benaderingen ook nut hebben. Het is mogelijk dat
actualiseren de connotatie instrumenteel in zich
draagt: onderzoek naar volkscultuur kan maatschappelijk
relevant zijn. Als dat zou kunnen, prima. Maar het
hoeft niet.
In een dwarsdenkend boek pleitten Jo Tollebeek en
Tom Verscha¤el een decennium geleden voor de
mogelijkheid om te ontsnappen aan de dictatuur van
het heden… Hun boekje vervulde een provocerende
rol, net na de val van de Muur en het versplinteren van
het communistisch-marxistische wereldbeeld. Ik heb
echter de indruk dat we dat boekje in deze happy days
of heritage opnieuw ter hand moeten nemen. Zij verdedigden
de radicale stelling dat de meest doeltre¤ende
verdediging van de geschiedenis in het cultiveren van
de historische interesse ligt. Door contact met
bepaalde voorwerpen, beelden of documenten wordt
het mogelijk voeling te krijgen met het verleden: zo
“wordt de stellige illusie gewekt het verleden (of een
deel van dat verleden) te kunnen aanraken: het
verleden wordt tastbaar en zichtbaar.” 12 Mag een interesse
in het verleden om het verleden niet meer
kunnen? De historisch geïnteresseerde kan soms van
historische sensatie overgaan in interesse, interesse in
het vreemde. Een historisch geïnteresseerde – een
historicus bijvoorbeeld – weet dat hij (of zij) dingen en
contacten zoekt die hem niet eigen zijn, dat datgene
wat gevonden zal worden vreemd is en dat hij precies
daarin geïnteresseerd is, in het vreemde verleden.
Vanuit het perspectief van culturele diversiteit is de
suggestie van Tollebeek en Verscha¤el belangrijk
maar, gezien het sluimerende essentialisme, ook
wankel: “Interesse voor iets veronderstelt belangstelling
voor het specifieke karakter ervan. En omgekeerd:
wie het vreemde niet als zodanig wil leren kennen,
eigent zich het vreemde, het andere, toe, maar interesseert
er zich niet voor. Hij zoekt slechts instrumentele
kennis: hij wil het andere gebruiken. Een werkelijke
belangstelling in het andere daarentegen, kan slechts
een belangstelling in het andere om het andere zijn”. 13
Tollebeek en Verscha¤el stellen dat historische interesse
interesse in het verleden om het verleden, helemaal
niet hetzelfde is als de interesse in het (verleden
om het) heden. Aan die historische interesse beantwoordt
de discipline geschiedenis. Geschiedenis kan
op zeer verschillende manieren spreken: in de taal van
andere wetenschappen, maar ook in die van het alledaagse
leven. Zij stellen dat precies de interesse in het
verleden om het verleden de
geschiedenis (als discipline)
anders maakt dan wetenschappen
als sociologie, politicologie
of economie. Een bijzonder
geval zijn de antropologen die
dezelfde bedoelingen hebben, in
zoverre ze geleid worden door
een interesse in het vreemde dat
MARC JACOBS
217
11. Geciteerd uit het ‘wilde’ doch
ook inspirerende boek Pearson
(M.) en Shanks (M.),
Theatre/archeaology, London en
New York, Routledge, 2001, p. 8.
12. Tollebeek (J.) en Verschaffel
(T.), De vreugden van Houssaye.
Apologie van de historische interesse,
Amsterdam, Wereldbibliotheek,
1992, p. 18.
13. Tollebeek & Verschaffel,
Vreugden, p. 36.
REFLECTIES OP DE SPIEGEL VAN HET DAGELIJKS LEVEN

ACTUEEL? INCLUSIEF…
218
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
ze als vreemd willen bestuderen en kennen. Afstand
in de tijd of afstand in de ruimte. Maar wat met antropologen
of etnologen, die de nabije cultuur bestuderen?
Als we historische belangstelling centraal plaatsen,
dan bestaat er ook geen hiërarchie van onderwerpen
meer, zo stelden Tollebeek en Verscha¤el in de volle
hoogdagen van het postmodernisme. Zij menen dat
men tegen de idee moet vechten dat het verleden interessanter
wordt naarmate het dichter bij het heden
staat. Ook een ver verleden kan interessant zijn.
De vraag – de eis – van relevantie voor het heden
berust op een misverstand, want historische belangstelling
maakt zo’n onderscheid niet.
“Zij komt integendeel in opstand tegen de uitsluiting
van onderwerpen (een rebellie die ook door Veyne is
opgemerkt: “Les érudits s’étaient toujours intéressés à
tout le passé”). Een hodiëcentrisme dat de actualiteit
en de actuele problemen als uitgangspunt bij de beoordeling
van de waarde(loosheid) van historische studieonderwerpen
neemt, gaat dan ook voorbij aan de kern
van de geschiedbeoefening. Het verre verleden zal
misschien zelfs, als zijnde vreemder en (op het eerste
gezicht) onherkenbaar, makkelijker intrigeren, makkelijker
de aandacht en de interesse opwekken (…) Alle
onderwerpen zonder onderscheid – alles wat ooit is
geweest – kunnen, in principe, historische belangstelling
wekken”. 14
Geschiedenis is gericht op het bevredigen van de historische
interesse, wat vreugden genereert voor de historicus.
Het archiefbezoek gaat om meer dan alleen het
verzamelen van feiten. Het gaat om het contact met de
materiële bronnen, of vooral om het verleden.
Historici kunnen vele met liefhebbers gedeelde
vreugden kennen; een historische sensatie beleven, het
zoeken en doen van vondsten, het contact met het
verleden. Nog los van het voorstellen van resultaten
(schrijven, tentoonstelling…) is zoeken en vinden
prettig en legitiem. Heemkunde en postmodernisme
één strijd? Misschien wel. Geschiedschrijving is een
intellectuele discipline. Een historicus probeert niet
alleen de eigen interesse te bevredigen maar dat op
zo’n manier te doen die ook anderen kan overtuigen.
Het geven van een intellectueel surplus is belangrijk in
bepaalde circuits: dat bepaalt de kwaliteit van een
historisch werk en is open voor beoordeling. En daar
komt opnieuw de theorie en methode, de interdisciplinariteit,
de innovatie en de internationale oriëntatie te
voorschijn.
IEDEREEN BEROEMD OF MONDIG?
Een recente bijdrage van Irene Götz tot een bundel
over ‘veldwerk’, een concept waarmee ook in
Vlaanderen geschermd wordt in discussies tegen
reflectie, lijkt me uitermate relevant. Zwijg en graaf
voort, om het met de woorden van Schanks te zeggen;
kijk voor je en ‘zant’ voort, om het in volkskundige
terminologie te zeggen. Ga naar het veld en ploeg
empirisch voort. Alleen stelt Götz dat het veldconcept
in onze hedendaagse maatschappij – die er anders
uitziet dan dertig of zestig jaar geleden – verder moet
ontwikkeld worden, onder andere in het licht van
toenemende mobiliteit, globalisering, complexiteit en
door de verwetenschappelijking van de praxis. 15 Met
nieuwe onderwerpen als bijvoorbeeld bedrijfsetnografie
(zeker in multinationals en a fortiori als
hier een alliantie met de sociale studies van wetenschap
en techniek kan worden aangegaan) of
cyber(volks)cultuur 16 krijgt veldonderzoek een heel
andere betekenis en scherpt het de aandacht voor het
belang van netwerken, repertoires of situaties. 17
Götz stelt dat het nodig is dat klassieke volkskunde
zich bezint over de bias door overgeleverde concepties
14. Tollebeek & Verschaffel, Vreugden, p. 47.
15. Götz (I.), Neue Felder - neue Aufgaben. Anmerkungen zu spätmodernen
Feld- und Forschungskonzeptionen im Tagungsrückblick, in: Löffler (K.) (red.),
Dazwischen. Zur Spezifik der Empirien in der Volkskunde. Hochschultagung der
Deutschen Gesellschaft für Volkskunde in Wien 1998, Wien, Institut für
Europäische Ethnologie, 2001, pp. 111-130.
16. Jacobs (M.), Folklore in Cyberië in het Jaar Twee Kilo. Oude modellen en
nieuwe media, in: Volkskundig Bulletin 26, 2000, 3, pp. 3-41.
17. Zie ook Corcuff (Ph.), Les nouvelles sociologies, Paris, Nathan, 1995 voor
een korte maar intelligente inleiding op interessante stromingen van de
voorbije jaren.

van het veld; bijvoorbeeld “wo sich ein ‘naiver’ auf
ganzheitliche Erfahrung zielender Forscher aus einer
mehr oder weniger unreflektierten
Intellektuellenperspektive in sein Feld einzufühlen
versucht”. Etnografen en volkskundigen slepen vaak
een voorstelling van een veld mee als een relatief
eenduidig begrensde ruimte die bevolkt wordt met
grotendeels immobiele vreemden, die bezocht worden
gedurende een in de tijd beperkte fase en waarover
dan geschreven wordt (vaak zonder een vervolgonderzoek,
tien jaar later, of zonder een reflectie over
het e¤ect van wat gebeurt).
Los van fascinerende bedenkingen over klassiek veldwerk
(vaak door studenten), bedenkingen die ook in
Vlaanderen wel eens het voorwerp van ernstige
reflectie zouden mogen zijn, is een van de belangrijke
conclusies van Götz dat men zich moet realiseren dat
er allerlei nieuwe ontwikkelingen zijn en andere functies
ontstaan. Terecht vraagt ze aandacht voor de
sociaaltherapeutische e¤ecten van het gaan praten met
geïsoleerde of in bejaardentehuizen ondergebrachte
bejaarden: klassiek volkskundig sagenonderzoek krijgt
zo een totaal andere functie dan enkele jaren geleden.
De inspanningen kunnen toch ook wetenschappelijk
nuttig zijn om de relevantie van verhalen, van het
vertellen van verhalen, van het registreren van
verhalen, kortom van aandacht en interesse duidelijk
te maken.
Vooral in studies over meer complexe fenomenen of
hogere kringen (typisch voor hedendaagse etnologie)
hebben onderzoekers te maken met vaak erg goed
geïnformeerde en assertieve mensen, voor wie men
zich goed moet voorbereiden en in de materie
inwerken. Ook het fenomeen van ‘restudies’ – vervolgonderzoek
vijf of tien jaar later – is ongebruikelijk
maar fascinerend: het teruggaan naar de onderzochten…
Tegenwoordig zijn onderzochten vaak
mondiger: zij willen feedback (en verknoeien de ‘onbedorven’
– alleen maar kijken en luisteren, nergens
aankomen – veldmythe). Zo komt Götz tot een belangrijke
vaststelling: “Das veränderte (Selbst-)Bewusstsein
– einerseits die eigene Bedeutung als Quelle und
andererseits die geforderte Transparenz der Ergebnisse
betre¤end – mag sicherlich an der
Popularisierung von Oral History und an der Inflation
von Zeitzeugenberichten in den Medien während der
letzten Jahrzehnthe liegen; es mag mit der Biographisierung
unserer Gesellschaft im allgemeinen
und nicht zuletzt mit der Dauerpräsenz von Talkshows
im Fernsehen zu tun haben, nach denen prinzipiell
Jedermann oder Jedefrau zum Star seines/ihres
Alltags und sich selbst vor einer grossen Zuschauerschaft
inszenieren und outen kan”. 18
De hedendaagse informanten kijken niet zozeer meer
op van wat de heren en dames studenten hen komen
vragen; ze vinden hun eigen leven of mening waard
om onderzocht te worden. Ze verwachten geïnformeerd
te worden over de resultaten: er moet iets mee
gedaan worden; vergelen in een universitaire dossierkast
is niet voldoende. Er wordt feedback verwacht
zonder hun naar de mond te praten. Bovendien is er
sprake van wederzijdse achting, wat onder andere met
discussies over privacyclaims correspondeert.
Het dagelijks leven wordt in de media opgevoerd en
daarin is ook wetenschap aanwezig. Het volstaat Man
bijt Hond, Afrit 9 of Het leven zoals het is in herinnering
te brengen om de belangrijkste referentie aan te
duiden. Voortaan zijn de mensen interviewbaar,
mondig. Met die dagelijkse confrontatie wordt de rol
van volkskundigen die van uitlegger: zo simpel mogelijk,
zonder nuances, in 20 seconden. Hun uitspraken
in interviews worden dan vervolgens zelf door anderen
als bronnen gebruikt.
Dit gebeurt ook met andere sociale wetenschappers,
zodat men in een soort spiegelpaleis terechtkomt. Zo
ontstaat er een tweede onderzoeksveld, een metaveld.
Ook de campagne Actuele Volkscultuur situeert zich op
die weg. Götz wijst erop dat ironie en satire voor
sommige regisseurs een middel zijn om iets te zeggen
over de dagelijkse cultuur (denk ook aan bijvoorbeeld
In de gloria of Vaneigens in plaats
van eigen aard). Zij meent dat
MARC JACOBS
18. Götz, Neue Felder, p. 122.
219
REFLECTIES OP DE SPIEGEL VAN HET DAGELIJKS LEVEN

ACTUEEL? INCLUSIEF…
220
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
verschillende wetenschappelijke theorieën een ander
kritisch register zijn om dit ook te doen.
CONCLUSIE? INCLUSIE!
Sluit het concept ‘volkscultuur’ nog niet te snel buiten
uit het academische salon of de beleidsmakelaarsbeurs
Het vak etnologie, volkskunde of cultuur(erfgoed)wetenschap
wordt nu opnieuw uitgevonden. Het
gebruiken van de toverstaf of het breekijzer ‘actualisering’
doet zijn werk. Fenomenen in de realiteit worden
waargenomen en bij veldwerk niet weggefilterd maar
in beeld gebracht. Andere benaderingen worden
ernstig genomen.
Zich ervan bewust worden dat een inspanning nodig
is, vaak een investering van tijd en energie, om iets
met een volkskundige blik te zien is belangrijk. Het
volop doorgronden van wat de implicaties zijn, als
men met een bepaald wetenschappelijk interpretatiekader
kijkt, zou een interessante vorm van actualisering
zijn. De grote instroom van gewone, dagelijkse
elementen en bekommernissen beïnvloedt de canon in
de volkskunde, maar ook in andere cultuurwetenschappen
en geschiedenis. Hier spelen campagnes als
die van de Koning Boudewijnstichting een belangrijke
rol.
Het fenomeen mondelinge geschiedenis is hier op
verscheidene manieren illustratief. Bruno De Wever
bracht in een recent artikel een belangrijke duiding
aan: mondelinge geschiedenis is in diverse fasen
(opnieuw) in de canon van de historiografie in
Vlaanderen opgenomen, na een fase waarin vooral
geschreven bronnen die door historici werden geïnterpreteerd
tot de kern van de canon gingen behoren, een
positivistische inkleuring (in de 19de eeuw: de doorbraak
van de volkskunde). Aandacht voor de verliezers,
marginalen en machtelozen, sinds de jaren 1960,
heeft de mondelinge geschiedenis nieuw leven ingeblazen.
Nu is die insteek er terug. Het inzicht dat een
reflexieve houding belangrijk is, wordt vooral gekoppeld
aan het inzicht dat het verleden meerstemmig is,
mede omdat de historicus zelf deel uitmaakt van de
interpretatie! Mondelinge geschiedschrijving blijkt dus
voor de historische canon eveneens een positief paard
van Troje te zijn. 19
Het feit dat meerstemmigheid moet kunnen, betekent
niet dat men bij het beoordelen van projecten, bijvoorbeeld
rond constructie van de identiteit van nieuwkomers,
de kritische inzichten en reflecties achterwege
moet laten. Inclusief betekent niet het overboord
gooien van wetenschappelijke reflectie, maar een
nieuwe confrontatie, discussie en reflectie.
De omschrijving die Barbara Kirshenblatt-Gimblett
van haar vak performance studies gaf, lijkt me hier inspirerend
bij het nadenken over benaderingen van volkscultuur:
“A postdiscipline of inclusions, Performance
Studies sets no limit on what can be studied in terms
of medium and culture. Nor does it limit the range of
approaches that can be taken. A provisional coalescence
on the move, Performance Studies is more
than the sum of its inclusions”. 20
Performance studies vult het rijtje aan van internationale
en interdisciplinaire wetenschappelijke stromingen die
de voorbije jaren wetenschappelijke prikkelingen en
sidderingen veroorzaakten. Kirshenblatt-Gimblett somt
ze zelf op: culturele studies, visuele cultuur, postkoloniale
studies, gender studies en performance studies. In
een andere hoedanigheid is ze ook bezig met folklore
studies, zeg maar actuele etnologie (volkskunde).
Hiermee worden aanzetten gegeven tot de vorming
van nieuwe bemiddelaars die van ‘bruggen bouwen’,
‘in contact brengen’ en ‘aansluiting doen vinden’ hun
handelsmerk maken.
Een campagne is een stelselmatige
publieke actie.
Woorden als een reclamecampagne
of politieke
campagne illustreren dit.
2000 en 2001 waren
twee campagnejaren: in
de militaire geschiedenis
verwijzend naar jaren
19. De Wever (B.), Een poort van
het museum naar de stad.
Mondelinge geschiedenis in het
museum aan de stroom, in:
Cultureel Jaarboek 2000,
Antwerpen, Stad Antwerpen, 2001,
pp 25-33. Vergelijk: Jacobs (M.),
Actornetwerk. Geschiedenis, sociale
wetenschappen. De nieuwe Annales
en het werk van Boltanski en
Thévenot: een (re)viewartikel, in:
Tijdschrift voor sociale geschiedenis,
22, 1996, pp. 260 - 289.
20. http://www.nyu.edu/classes/
bkg/issues/rock2.htm

waarin een veldtocht werd gehouden, een jaar van
zware arbeid of een jaar dat dubbel telt. Mede dankzij
dit rapport (en deze bijdrage) worden ze op zijn minst
opgenomen in de totnogtoe gebruikelijke histoire
bataille van de volkskunde en andere cultuurwetenschappen
in Vlaanderen, dus ook wellicht in de canon
en de vertogen. Het is het moment… π
MARC JACOBS
221
REFLECTIES OP DE SPIEGEL VAN HET DAGELIJKS LEVEN

‘JEUNE PREMIER’ ZKT VITALE KERNSECTOR VR UITDAGENDE RELATIE
222
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
‘Jeune Premier’
zkt Vitale
Kernsector vr
uitdagende
relatie
BRUNO DE WEVER
Uit de campagne Actuele Volkscultuur van de Koning
Boudewijnstichting is gebleken dat wat in het domein
van de volkskunde wel eens de ‘kernsector’ wordt
genoemd, er niet altijd in lukte om succesvolle projectvoorstellen
in te dienen. Een van de doelstellingen van
de campagne was nochtans de inzetbaarheid van het
onderzoek naar volkscultuur in de hedendaagse
samenleving te vergroten. De genoemde kernsector
bestaat uit vier pijlers: industriële archeologie, heemkunde,
familiekunde en volkskunde. De bestudering
van (verleden) volkscultuur is hun gemene deler. Ik
definieer dit begrip in de lijn van het toonaangevende
Nederlandse handboek Volkscultuur als de ‘levende
cultuur van alledag’. Het mag dus verwondering baren
dat organisaties die vaak decennialang expertise
hebben opgebouwd inzake het bestuderen en documenteren
van volkscultuur niet met meer succes
hebben ingespeeld op een campagne die toch een
substantiële ondersteuning ter beschikking stelde.
Niemand loopt graag geld mis.
Ik wil onderzoeken hoe de kernsector adequaat kan
reageren. In deze bijdrage bepleit ik een open houding
tegenover de vraag om zijn expertise ter beschikking te
stellen van de hedendaagse samenlevingsopbouw. Het
impliceert meteen een pleidooi om positief te reageren
op het nieuwe beleid.
De campagne Actuele Volkscultuur kwam op een
moment dat de sector volkscultuur volop in beweging
was. Op 27 oktober 1998 vaardigde de Vlaamse
Gemeenschap een decreet uit over (de studie van)
volkscultuur. Het richtte het Vlaams Centrum voor
Volkscultuur (VCV) op als nieuw steunpunt en zette de
hele sector in beweging. Dat zorgde voor onrust, want
het werd al gauw duidelijk dat het de overheid menens
was. Het VCV nam de rol over van de oude door de
overheid gepatroneerde commissies, onder meer als
verdeelpost van overheidsgeld. Tegelijk werd een heel
nieuw begrippenkader geïntroduceerd. In mei 2001
verscheen de eerste Informatiebrochure Cultureel Erfgoed
waarin de Vlaamse beleidsmakers, in navolging van

een internationale trend, het containerbegrip ‘erfgoed’
weer in de arena gooiden. Erfgoed – zeg maar het
geheel van materiële en immateriële dingen die door
de huidige generatie als voldoende belangrijk worden
ervaren om ze in een of andere vorm te bewaren en
onder de aandacht van het publiek te brengen – werd
het verbindingsteken tussen musea, archieven en de
sector volkscultuur. En opnieuw was het menens.
Erfgoedconvenants – afspraken tot samenwerking
tussen instanties en organisaties die rond erfgoed
werken – zijn de sleutel tot (extra) overheidssteun. De
overheid wenst zo het erfgoed beter te ontsluiten en
inzetbaar te maken voor de hedendaagse maatschappij.
In Mores, het tijdschrift van het VCV, schreef
minister van Cultuur, Bert Anciaux, dat heemkundigen,
lokale historici, familiekundigen en anderen die
op dit terrein actief zijn als bemiddelaars tussen de
lokale bevolking en het erfgoed, een belangrijke rol
kunnen spelen in de verhoging van de culturele
competentie en participatie van die bevolking. Ook de
campagne van de Koning Boudewijnstichting vertrok
vanuit de overtuiging dat volkscultuur heel actueel kan
zijn door onder meer lokale geschiedenis, orale overlevering,
getuigenissen, verhalen en legenden aan te
wenden als inspiratiebron voor cultuurbeleving en
samenlevingsopbouw.
De discussie over historisch onderzoek en maatschappelijk
engagement – want daarover gaat het onder
meer – wordt al heel lang gevoerd. Al in de 19de eeuw
maakte Friederich Nietzsche het onderscheid tussen
‘monumentale geschiedschrijving’ die het verleden als
na te volgen voorbeeld gebruikte, de ‘antiquarische
geschiedbeoefening’ die het verleden piëteitsvol
vereerde en de ‘kritische geschiedwetenschap’ die de
mens bevrijdde van de twee eerste vormen van
omgang met het verleden. Velen hebben in het spoor
van de beroemde filosoof nagedacht over de gewenste
omgang met het verleden. In het domein dat ons hier
bezighoudt, is de Amerikaans historicus David
Löwenthal de laatste decennia trendsettend. In zijn
BRUNO DE WEVER
The Past is a Foreign Country waarschuwde hij dat een
al te nostalgische omgang met het verleden culturele
onveranderlijkheid in de hand werkt en in The
Heritage Crusade wees hij erop hoe allerlei intolerante
politieke bewegingen geobsedeerd zijn door het zogeheten
nationale erfgoed. Kritische geschiedbeoefening
is noodzakelijk om het politiek misbruik van het
verleden aan de kaak te stellen. Maar zo’n kritische
omgang met het verleden verhoudt zich ook moeilijk
met een relatief onschuldige nostalgische en romantische
benadering. Wetenschappelijke geschiedbeoefening
herinterpreteert het verleden voordurend, zaait
systematische twijfel, toont aan dat veel van de
common sense aangaande het verleden geen steek
houdt. Kritische geschiedbeoefening aliëneert mensen
van hun verleden door van dat verleden een vreemd
land te maken, veeleer dan een bekende achtertuin.
Löwenthal en anderen, zoals de Franse historicus
Pierre Nora in de inleiding van zijn spraakmakende
reeks Les Lieux de Mémoire, hebben erop gewezen dat
die vervreemding niet uitsluitend positieve gevolgen
heeft. Een bepaalde vorm van historisch besef is noodzakelijk
om het heden minder vreemd te maken.
Historische belangstelling voorziet in een gerechtvaardigde
behoefte aan identiteit.
Dat is ook een van de uitgangspunten van de
campagne van de Koning Boudewijnstichting. Het
verleden kan worden ingezet om het heden leefbaarder
te maken. Verdraagzaamheid, burgerzin,
sociale cohesie, culturele weerbaarheid en nog meer
maatschappelijk gewenste zaken kunnen worden
bevorderd door de inzet van het verleden. Daarnaast
bestaat minstens het vermoeden dat de campagne
spoort met een aanzwellende belangstelling voor
historisch erfgoed en geschiedenis. Zeer veel mensen
houden zich vandaag bezig met een of andere vorm
van geschiedbeoefening. Mensen documenteren hun
familiegeschiedenis, de geschiedenis van hun woonplaats
en hun streek als nooit tevoren, historische
tentoonstellingen trekken veel volk, Open
Monumentendagen hebben veel succes, het historisch
223
REFLECTIES OP DE SPIEGEL VAN HET DAGELIJKS LEVEN

‘JEUNE PREMIER’ ZKT VITALE KERNSECTOR VR UITDAGENDE RELATIE
224
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
toerisme is big business, historische films zijn kaskrakers.
De actieve en passieve omgang met het verleden
wint aan belangstelling, zo blijkt alvast uit onderzoek
in Nederland. Voor België en Vlaanderen zijn weinig
cijfers beschikbaar. De projecten voor de campagne
werden ingediend door personen en organisaties uit
een sociaal-cultureel en artistiek milieu, kozen vaak
een expliciete historische invalshoek, wat op zich een
aanwijzing is van hoe de historische belangstelling
breed verspreid is, ook buiten het traditionele milieu
van professionele en niet-professionele actieve
geschiedbeoefenaars.
Waarom de belangstelling voor geschiedenis de laatste
decennia toeneemt, is een moeilijk te beantwoorden
vraag. Een hypothese is dat de aanzienlijke maatschappelijke
veranderingen als gevolg van politieke en
economische ontwikkelingen, de behoefte doen
toenemen aan een gemeenschappelijk historisch
houvast. Dat houvast wordt niet langer meer gevonden
in een glorierijk nationaal verleden en de grote
verhalen daarover, maar in het lokale verleden, in een
geschiedenis ‘dicht bij de mensen’.
Het optreden van vele nieuwe ‘bemiddelaars’ tussen
heden en verleden leidt binnen de traditionele sector
soms tot schampere opmerkingen over de naïviteit en
het gebrek aan knowhow van de debutanten. Het is
een echo van wat soms wordt gehoord bij professionele
historici over de geschiedvorsing in de traditionele
sector van amateurs. Wat dit laatste betreft, ben ik
als professioneel historicus van mening dat dit oordeel
van sommigen van mijn vakgenoten afbreuk doet aan
het professionalisme dat nu reeds aanwezig is in de
traditionele sector en aan de wil tot verbreding van de
deskundigheid. De Gentse historicus Jan Art heeft er
bovendien op gewezen dat het verleden veel te belangrijk
is om de constructie ervan over te laten aan
beroepshistorici. Hij gebruikte daarvoor het historischtheoretische
argument dat het verleden maar objectiever
benaderd kan worden naarmate het vanuit
verschillende oogpunten, invalshoeken en achtergronden
wordt bekeken. Lokale historici beschikken
over local knowledge en over andere achtergrondkennis
– bijvoorbeeld doordat ze ook nog een beroep uitoefenen
– waarover professionele historici niet
beschikken.
Dezelfde argumenten kunnen mutatis mutandis
gebruikt worden om een niet-defensieve houding te
bepleiten tegenover de nieuwe spelers. Ook zij voegen
nieuwe competenties toe, stimuleren nieuwe vragen
en openen nieuwe onderzoeksterreinen. Dat een
vruchtbare samenwerking mogelijk is, heb ik zelf al
herhaaldelijk ondervonden. Ik geef een voorbeeld uit
1997 dat inmiddels spraakmakend is geworden. Ik
werkte toen met enkele van mijn studenten mee aan
het Kuiperskaaiproject dat het Gentse
Nieuwpoorttheater uitvoerde in het kader van het
Timefestival. Spil van het hele gebeuren was Arne
Sierens, die het plan opvatte om een van de bekendste
en beruchtste uitgangsbuurten van Gent virtueel tot
leven te wekken nadat ze stedenbouwkundig de nek
was omgewrongen. Sierens startte een ‘openbaar
onderzoek’ waarin getuigenissen, verhalen, voorwerpen
en andere historische bronnen werden verzameld
en in een ‘redactielokaal’ verwerkt tot materiaal
dat bruikbaar was om vrijwel onmiddellijk ‘terug te
geven’ aan het publiek, in de vorm van uiteenlopende
evenementen. Mijn studenten bemanden/-vrouwden
het redactielokaal en interviewden mensen die spontaan
getuigenissen over de Kuiperskaai kwamen
afleggen. Het was een vingeroefening in de techniek
van de mondelinge geschiedenis en vanuit dat
oogpunt een leerrijke ervaring.
Als ik kritisch terugkijk op het hele project, dan
constateer ik dat er heel verschillende manieren van
omgaan met het verleden werden gecombineerd. De
drie oervormen die reeds door Nietzsche werden
onderscheiden, kwamen aan bod. De Kuiperskaai werd
weer opgetrokken, als een monument, als de plaats
waar ‘iedereen zijn lief vond’ bijvoorbeeld. Een
pleisterplaats van het geheugen, niet van de ‘grote
geschiedenis’ maar van een ‘geschiedenis die niet in
de boekskes staat’, een uitspraak van Sierens die

inmiddels een boutade is geworden. Daarachter
verschool zich de niet of maar half uitgesproken vooronderstelling
dat er een oªcieuze geschiedenis bestaat
die meer waarachtig is dan de oªciële geschiedenis,
een geschiedenis van de gewone mens die ‘het leven
toont zoals het is’ en waaruit lering kan worden
getrokken. De ‘helden’ van de Kuiperskaai – legendarische
cafébazen, buitenwippers en tooghangers –
werden met veel egards behandeld en letterlijk op een
podium geplaatst. Hoe ver dit ook afstaat van de grotemannen-geschiedenis
waar Nietzsche het over had, het
procédé is hetzelfde. Het Kuiperskaaiproject was zeker
ook een vorm van antiquarische geschiedbeoefening.
Hoewel in de oªciële teksten afstand werd genomen
van een nostalgische omgang met het verleden,
ademde het hele project heimwee uit naar een
verloren verleden. Op de keper beschouwd, ging het
over de jeugd van de protagonist van het project zelf.
De verhalen en voorwerpen die op het redactielokaal
werden binnengebracht werden met grote piëteit
bejegend en alles leek het bewaren waard. Tegelijk had
het project ook geschiedwetenschappelijke pretenties
doordat het verankerd werd in een ruimere geschiedenis
van de uitgaanscultuur, de urbanistische ontwikkelingen,
stadsmythes enz., door de ambachtelijke
omgang met historische bronnen en de aandacht voor
de methodiek. Er werd ‘ernstig gewerkt’, terwijl het
toch ook een project was met een zeer hoog pleziergehalte.
Alvast mijn studenten die vrijwillig twee weken
lange dagen in touw waren, beleefden de vreugden
van Houssaye. Het was ook een geëngageerd project.
Het vestigde nadrukkelijk de aandacht op de gevolgen
van stedenbouw die geen rekening houdt met de
betekenis van bepaalde buurten en locaties, voor de
mensen die er gebruik van maken. Het was een voorbeeld
van een stadsbiografische benadering die er de
beleidsmakers op attendeert dat het stedelijke weefsel
een levend organisme is, waarmee omzichtig moet
worden omgesprongen.
Er kan op het Kuiperskaaiproject vanuit historisch
standpunt ongetwijfeld kritiek worden uitgebracht. Zo
BRUNO DE WEVER
had en heb ik bedenkingen bij een al te eenvoudige
tegenstelling tussen zogenaamd oªciële en oªcieuze
geschiedenis en de naïeve idee dat ‘gewone mensen’
dichter bij ‘de werkelijkheid’ zouden staan. In die
opvatting schuilt het gevaar van een versimpelde en
populistische geschiedschrijving. Op het vlak van de
methode ontbrak de tijd voor een voldoende breed
bronnenonderzoek, waardoor heel wat beschikbare
informatie niet of onvoldoende kon worden gevaloriseerd.
Inzake presentatie stond het evenement
centraal en werd onvoldoende geïnvesteerd in andere
vormen van ontsluiting. Er werden wel plannen
gemaakt voor een publicatie, maar al gauw verdween
de energie die aanwezig was tijdens het evenement
zelf en het eindigde ermee dat de computer waarop
het verzamelde materiaal werd gedigitaliseerd,
geschonken werd aan het Gentse stadsarchief. Het ligt
er te wachten op verdere verwerking. Liefhebbers?
Dat brengt me weer bij de traditionele sector van
amateurs van het verleden. Een project zoals hierboven
beschreven, heeft nood aan de inbreng van
lokale historici, huizenonderzoekers, archiefratten,
interviewers, verzamelaars enz. Dat geldt voor veel van
de projecten in de campagne van de Koning
Boudewijnstichting, die niet uit de traditionele sector
afkomstig zijn. De inbreng van de traditionele sector
kan de projecten een noodzakelijke injectie geven van
wetenschappelijk sérieux en ambachtelijke zorgvuldigheid.
Dit zou de evenementen, publicaties en wat er
nog meer uit voortvloeit, kunnen behoeden voor historische
naïviteit en voor het gevaar van de inzet van een
versimpeld verleden voor hedendaagse belangen.
Omgekeerd kan de traditionele sector zijn voordeel
doen met een samenwerking door bijvoorbeeld kennis
te maken met minder voor de hand liggende
manieren van omgaan met het verleden. De artistieke,
literaire of filmische achtergrond van vele initiatiefnemers
leidt tot frisse presentatievormen en publieksmomenten.
De sociaal-culturele achtergrond van weer
andere initiatiefnemers geeft uitzicht op nieuwe
225
REFLECTIES OP DE SPIEGEL VAN HET DAGELIJKS LEVEN

‘JEUNE PREMIER’ ZKT VITALE KERNSECTOR VR UITDAGENDE RELATIE
226
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
onderzoeksvragen en -terreinen. Veel van de gehonoreerde
projecten worden uitgevoerd in een stedelijke
context waar sommige geledingen van de traditionele
sector minder aanwezig zijn. Ze focussen op problematieken
die ook typisch zijn voor een stedelijke
samenleving, zoals multiculturaliteit, sociale uitsluiting,
erosie van het sociale weefsel, globalisering enz.
Maatschappelijk relevante thema’s die beslist ook
aandacht verdienen vanuit een historisch standpunt en
die omgekeerd het publiek warm kunnen maken voor
zo’n onderzoek. Het gaat immers vaak om geëngageerde
projecten die stelling durven nemen in hedendaagse
politieke problemen. Ook dat aspect kan een
gunstige injectie van maatschappelijk engagement
toedienen aan de traditionele sector, die daarmee nog
beter zijn meerwaarde kan aantonen op een moment
dat vele professionele historici een vrijblijvende ironiserende
postmoderne lezing van het verleden
verkiezen.
De nieuwkomers op het toneel introduceren dus
problematieken, methoden en vormen van presentatie
die de traditionele sector kunnen uitdagen. Het is aan
de traditionele sector om de jeune premier eens alle
hoeken van het historische veld te laten zien. En het is
bekend dat het uitzicht op een nieuwe partner elke
liefhebber vleugels geeft. Er kan iets moois uit groeien.
π
AANGEHAALDE LITERATUUR
B. Anciaux, Een jaar voorbij, in: Mores: Tijdschrift voor volkscultuur
in Vlaanderen, jg. 1, 4, oktober-december 2000, pp. 1-3.
J. Art, De wetenschappelijke en andere waarde van de lokale
geschiedschrijving, in: De toekomst van ons verleden:
Interprovinciale studiedag over heemkundig onderzoek en
geschiedschrijving in Zeeland en Vlaanderen, Zierikzee, 1999.
J. de Haan, Het gedeelde erfgoed: een onderzoek naar veranderingen
in de cultuurhistorische belangstelling sinds het einde van de jaren
zeventig, Rijswijk, 1997 (Het culturele draagvlak, 3).
T. Dekker, H. Roodenburg en G. Rooijakkers (eds.), Volkscultuur:
een inleiding in de Nederlandse etnologie, Nijmegen, 2000.
L. Dorsman, E. Jonker en K. Ribbens, Het zoet en het zuur.
Geschiedenis in Nederland, Amsterdam, 2000.
M. Jacobs, Cultureel erfgoed. Een beleidsbrief in perspectief, in:
Mores: Tijdschrift voor volkscultuur in Vlaanderen, jg. 2, 2, meijuli
2001, pp. 4-11.
M. Jacobs, Volkscultuur, een sector in beweging tussen sociaal-cultureel
werk en cultureel erfgoed, in: Gids sociaal-cultureel en educatief
werk, 32, december 2001.
D. Löwenthal, The Heritage Crusade and the Spoils of History,
Cambridge, 1998.
Idem, The Past is a Foreign Country, Cambridge, 1999 (9de uitg.)
(1ste uitg. 1985).
F. Nietzsche, Von Nutzen und Nachteil der Historie für das Leben,
in: Idem Unzeitgemässe Betrachtungen, Stuttgart, 1976 (1ste
uitg. 1874).

‘I am from
Ohio, and
we don’t live
like that’
Actuele volkscultuur:
streven, mythe en werkelijkheid
JORIS JANSSENS
– I think purity is good and I think it’s important. – Do
you think it exists? – Sure. – Where? At cattle auctions. 1
De lijst van geselecteerde projecten van de campagne
Actuele Volkscultuur oogt opvallend divers 2 . Naast initiatieven
uit de kernsector van de volkskunde werden ook
buurtwerking, projecten van allochtonenorganisaties
en initiatieven uit de podiumkunstensector gehonoreerd.
In dat laatste geval is de hoogste activiteit te
vinden bij de kunstencentra, traditionele broeihaarden
van nieuwe tendensen en avant-gardestrekkingen in
het podiumkunstenlandschap: het Nieuwpoorttheater,
de Vooruit, het Stuk in Leuven… Wie ‘volkscultuur’
spontaan met Bokrijk associeert wacht dus een verrassing.
Wat is dan die ‘actuele volkscultuur’, waar het in
deze campagne om draait? Is dat een volkscultuur die
zich niet op een ver verleden richt, maar het heden en
de toekomst wil vormgeven? Of gaat het hier om een
‘geactualiseerde’ volkscultuur: een update van de klassieke
volkskunde in het schrille licht van de Zeitgeist?
Spreken – zevenhonderd jaar na de Guldensporenslag
– lemen hutjes in Limburg de gemiddelde
Vlaming (mocht die al bestaan) nog aan? Kan het
verleden nog dienstdoen als fundament voor een
gemeenschapsvormende artistieke praktijk? En mag je
‘kunst’ of ‘gemeenschapsvorming’ als excuus
gebruiken om het verleden en zelfs het heden naar je
hand te zetten? Indien niet, bestaat er dan een alternatief?
HET ‘HOEMPAPA’- IMAGO
Niet zonder ironie identificeert de Amerikaanse
schrijver Douglas Coupland in zijn debuutroman
Generation X. Tales for an Accelerated Culture een
nieuwe trend die hij ‘historisch ramptoerisme’ doopt:
“het bezoeken van locaties als wegrestaurants,
JORIS JANSSENS
1. Harmony Korine in gesprek met Dimitri Ehrlich, 1997.
2. Voor een overzicht van de geselecteerde projecten en een inhoudelijke analyse van de
campagne Actuele Volkscultuur, zie elders in deze publicatie in het bijzonder het onderzoeksrapport
van Eric Corijn, Tobias De Pessemier e.a., Cultuur voor dagelijks gebruik.
Actuele volkscultuur en samenleving, Brussel, Koning Boudewijnstichting, 2002.
227
REFLECTIES OP DE SPIEGEL VAN HET DAGELIJKS LEVEN

‘I AM FROM OHIO, AND WE DON’T LIVE LIKE THAT’
228
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
industriële sites met schoorstenen, rurale dorpjes
– plaatsen waar de tijd jaren geleden lijkt te zijn
bevroren – met als doel opluchting te ervaren wanneer
men terugkeert naar ‘het heden’.” 3 Couplands citaat
laat een haast perverse actualisering van het verleden
zien: een ongecomplexeerd ‘misbruik’ van het historische,
dat gereduceerd wordt tot een vrijblijvend bevredigingsmiddel
voor een individuele ervaring. Vandaag
is het verleden niet meer wat het geweest is. De postmoderniteit
heeft in de canon lelijk huisgehouden. Dit
heeft er niet alleen voor gezorgd dat het verleden een
warenhuis is geworden waar een individu willekeurig
in kan grasduinen, tegelijk heeft het de aandacht doen
toenemen voor culturele praktijken en identiteiten die
in de traditionele grote verhalen geen plaats kregen.
Juist die laatste verschuiving is belangrijk voor de door
de campagne Actuele Volkscultuur gehonoreerde
projecten. Als je de lijst doorneemt, dan blijkt bovendien
dat het verleden nauwelijks nog gebruikt wordt
als basis voor een gemeenschapsvormende culturele
praktijk. Het gros van de geselecteerde projecten grijpt
niet verder terug dan vijftig jaar geleden.
Het verleden had het vroeger beter en ook de status
van het ‘volk’ is niet meer wat die ooit was. Ooit – in
de tijd dat Vlaams-België een achterlijk gebied was
met een Franstalige bovenlaag en een idiote, aan drank
verslaafde sociale onderklasse – cultiveerde een
flamingantische middenklasse dit beeld van
Vlaanderen en zijn volk: een ongerept en tijdloos landschap,
bevolkt door wezentjes die, welja, ietwat onderontwikkeld
zijn, maar die tegelijk barsten van de
levensvreugde en spontaan genieten van spijs en
drank. Ook al laat het succes van The Lord of the Rings
zien dat dergelijke romantische stereotypen nog steeds
mensen kunnen warm maken, een term als ‘volkscultuur’
is tegenwoordig erg beladen. Vanwege de vervelende
connotaties met nationalisme (’ondemocratische
politieke partijen’), vanwege een minderwaardige
bijklank tegenover een ‘elite’, vanwege haar ‘hoempapa’-imago…
De actualisering van de volkscultuur uit
zich allereerst in de zoektocht naar een nieuwe naam.
In navolging van Gerard Rooijakkers parafraseren de
verantwoordelijken van de Koning Boudewijnstichting
en van de geselecteerde projecten ‘volkscultuur’ als de
‘cultuur van het alledaagse’.
HET VERLEDEN VAN DE VOLKSKUNDE
Ooit vielen volk en verleden nagenoeg samen. Aan het
einde van de 18de eeuw trok zich een interesse voor de
volkscultuur op gang. Tegen de universalistische en
rationalistische pretenties van het verlichte denken
nam – binnen het kader van de historische
romantiek – de culturele aandacht toe voor de natuur,
het gevoel, het lokale en het particuliere en het
verleden. Aan het begin van de 19de eeuw kregen deze
bekommernissen een politieke inzet. Toen na de val
van Napoleon de meeste moderne natiestaten
ontstonden, was dat niet in de eerste plaats de uitdrukking
van de ‘wil van het volk’. Op het Congres van
Wenen (1815) verdeelden de grote mogendheden het
Europese territorium met grote aandacht voor de
bestaande machtsverhoudingen. Ook in het geval van
revoluties waren nationalistische motieven veeleer
secundair. Vaak ging het om sociale revoluties, waarbij
de burgerij aan de macht kwam. Slechts in tweede
instantie werd het romantisch-nationalistische gedachtegoed
gebruikt om de politieke en economische
macht van de nieuwe klasse te ondersteunen. Als het
volk een ‘ziel’ had waarmee het zich van andere
volkeren onderscheidde, dan legitimeerde dat de onafhankelijkheid
van de vaak nog onstabiele naties tegenover
mogelijk annexionisme van omringende landen.
Dat patriottische gevoelens de nieuwe burgers een
groepsidentificatie bijbrachten die het lokale oversteeg,
ondersteunde de economie in een tijd van schaalvergroting.
Binnen die romantisch-nationalistische visie op de
volkscultuur bekleedde het verleden een cruciale
plaats. Het was politiek belangrijk om de wortels van
de moderne natiestaten te situeren in de nevels van
een ver verleden. Niet toevallig vinden tal van historische
mythes hun oorsprong in deze tijd 4 . Als Julius

Caesar de Belgen al de dappersten van alle Galliërs
noemde, dan werd het ontstaan van de Belgische natie
losgeweekt van de politieke spanningen van de eigen
tijd en voorgesteld als een directe uitdrukking van ‘de
wil van het volk’. Daarom gingen historici graven in
het verleden, op zoek naar elementen die aan de 19deeeuwse
noodzaken voldeden. Geschiedschrijving ging
dus gepaard met in- en uitsluitingsmechanismen:
feiten werden geselecteerd, voor zover ze pasten in
een rechtlijnig en teleologisch verhaal dat het
‘ontwaken’ van het volk illustreerde. Het 19de-eeuwse
verleden was een combinatie van feit en fictie, een
constructie gestroomlijnd door een eigentijdse
behoefte. Actualisering van de volkscultuur is dus
niets nieuws: het erfgoed heeft altijd al een plaats
gekregen in heel eigentijdse verhalen.
IDENTITEIT EN VERSCHIL
In de jaren zestig en zeventig van de 20ste eeuw
ontstond er een ‘postmoderne’ volkscultuur die niet in
de eerste plaats bekommerd was om de zuivere geiten
van de volksvreemde bokken te scheiden, maar die
integendeel etnieën als constructies wilde bekijken en
de condities van dergelijke selectieprocessen ging
onderzoeken. Men voelde een behoefte om de traditionele
volkscultuur open te breken en een meer inclusieve
en democratische mutant te creëren, bevrijd van
de zuiverheidsdwang van haar klassieke voorganger.
Die interesse is vandaag nog steeds belangrijk en is
zoals gezegd bezegeld met een nieuwe nomenclatuur:
de ‘cultuur van het alledaagse’. Gedaan met het
marxistische ‘proletariaat’ of met het romantisch-nationalistische
‘volk’, kortom: met collectiva schatplichtig
aan de traditionele ‘grote verhalen’. Verleden en
erfgoed dienen niet meer als bevoorrecht fundament
voor sociaal-culturele praktijken. De focus ligt niet
meer op het nostalgische bewaren van het teloorgegane
plattelandsleven. De meeste projecten van de
campagne Actuele Volkscultuur richten zich op een
nadrukkelijk stedelijke problematiek. Ook neemt de
aandacht toe voor de kleine verhalen, het immateriële
erfgoed in de ogen van mensen die in de boeken nooit
het woord hebben gekregen. Maar misschien moeten
deze verschillen ook gerelativeerd worden. Misschien
is de ‘cultuur van het alledaagse’ ook een kind dat niet
wil toegeven dat het zo sterk op zijn vader lijkt. Want
tot op zekere hoogte vertellen de klassieke volkskunde
en de nieuwe cultuur van het alledaagse nog steeds
hetzelfde verhaal. Beide nemen een maatschappelijke
crisis als uitgangspunt. In het ene geval is de premisse
dat de zogezegd traditionele waarden verloren zijn
gegaan (die waarden waren in de meeste gevallen niet
echt traditioneel, maar wel een eigentijdse politieke
agenda, die om strategische redenen op het verleden
werd geprojecteerd). In het andere geval bestaat de
pathologie uit een zogezegde versplintering op individueel
en maatschappelijk niveau. Termen als ‘versplintering’
of ‘fragmentatie’ zijn echter nog steeds schatplichtig
aan de romantische opvatting van een
persoonlijkheid of een gemeenschap. Ze impliceren
nog steeds de teloorgang van een oorspronkelijke
eenheid of totaliteit. Zowel de traditionele volkscultuur
als de cultuur van het alledaagse gaan met artistieke
middelen op zoek naar herstel (van iets dat waarschijnlijk
nooit heeft bestaan).
Dat het traditionele en het postmoderne crisisdiscours
naar andere oplossingen grijpen ligt voor de hand. De
remedie ligt niet meer in een nostalgische terugblik
naar een verloren gegane zuiverheid. Om evidente
redenen is een puristische zoektocht naar een
gedeelde identiteit in ras-, stam- of enig ander verband
niet meer correct. Na de Tweede Wereldoorlog gaat de
communis opinio in West-Europese democratieën op
zoek naar een postmoderne culturele identiteit als
sociaal bindmiddel. De tegenstelling
tussen de traditionele volkskunde
en de nieuwe cultuur van
het alledaagse verdient relativering.
De inhoud van de politiek
verandert, terwijl de structurele
relatie tussen politiek en een
functionele artistieke praktijk
JORIS JANSSENS
229
3. Coupland (D.), Generation X.
Tales for an Accelerated Culture,
London, Abacus, 2000 (eerste
druk: 1991).
4. Voor een boeiend overzicht van
een aantal Vlaamse, Waalse en
Belgische mythes, zie Morelli (A.)
(red.), De grote mythen uit de
geschiedenis van België, Vlaanderen
en Wallonië, Berchem, Epo, 1996.
REFLECTIES OP DE SPIEGEL VAN HET DAGELIJKS LEVEN

‘I AM FROM OHIO, AND WE DON’T LIVE LIKE THAT’
230
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
(gemaskeerde) constanten in zich draagt. De vraag is
met name of die zogezegd inclusieve en multiculturele
politiek niet eveneens vraagt om de censuur van
andere meningen, die de laatste jaren in onze West-
Europese democratieën opgeld hebben gedaan.
NIEUWE POLITIEKE CULTUUR
Wat de campagne Actuele Volkscultuur betreft, geven
nogal wat projectverantwoordelijken te kennen dat een
verhoging van de democratische participatie hoog op
hun agenda staat. De projecten zijn gericht op de
constructie van een gemeenschap die weet om te gaan
met verschillen en met culturele diversiteit. De vraag
is vervolgens: bepaalt die agenda ook wie er recht van
spreken heeft en wie niet? Worden er ook bij ons geen
meningen geformuleerd die ‘vragen om censuur’?
Bestaat er een relatie tussen de politieke bekommernis
om het ‘recht van spreken van elkeen’ en de grenzen
aan de vrije meningsuiting bij het cordon sanitaire?
Kan de nieuwe, inclusieve cultuur van het alledaagse
meer dan haar voorganger claimen de vox populi te
laten weerklinken, of gaan beide invullingen van de
volkscultuur nog steeds uit van een top-downbenadering?
Anders geformuleerd: is er vandaag nog steeds
een politieke elite aan het werk, bezig de massa op te
voeden volgens haar eigen opvattingen die een bepaald
beleid moeten legitimeren en ondersteunen?
Sociologisch onderzoek laat zien dat hoger en lager
opgeleiden op een uiteenlopende manier omgaan met
culturele verschillen 5 . Zo hangt ook de houding tegenover
allochtonen significant samen met de scholingsgraad.
Vanuit dit perspectief gebeurt de beoogde
verhoogde sociale inclusie nog steeds volgens dezelfde
aloude structuur: een politieke en culturele elite onderneemt
een poging om haar eigen opvattingen over
aard en samenstelling van een gemeenschap een
breder draagvlak te geven door haar ‘universele’
waarden onder de lagere klassen te verspreiden. Een
eerlijke opvatting van de cultuur van het alledaagse
moet alvast de ruime verspreiding van intolerantie
durven erkennen.
De bekommernis om het recht van spreken van elkeen
komt voort uit een democratische (cultuur)politieke
agenda die – als ze zichzelf ernstig bevraagt – onvermijdelijk
met haar eigen grenzen geconfronteerd zal
worden. Enerzijds dreigt er voor de overheid een
democratisch deficit, als ze een beleid gaat voeren dat
door een groot deel van de bevolking niet wordt
gesteund. 6 Sociaal-artistieke projecten anderzijds,
lopen een groot risico enkel voor de eigen kerk te
preken. Het is alvast een goede keuze om kleinschalige
initiatieven op gang te brengen in stedelijke omgevingen.
De vraag is tegelijk of de verzuring en zelfgenoegzame
individualisering niet evenzeer plaatsvindt
in die suburbane mutant die het Vlaamse platteland
vandaag geworden is.
BRUCE BREYDEL
De uitdrukking ‘cultuur van het alledaagse’ impliceert
verder aanspraken op een meer inclusieve en democratische
representatie van de realiteit. Concreet ondernemen
nogal wat projecten pogingen om ook wat niet
in de boekjes staat te documenteren. Gaan we de
constanten na tussen de traditionele volkscultuur en
haar postmoderne bastaardkind, dan rijst verder de
vraag of die nieuwe cultuur van het alledaagse niet
eveneens een constructie is, net als haar klassieke
voorganger. Als de agenda nog steeds bepaald wordt
door specifieke (cultuur)politieke uitgangspunten,
leveren pogingen om het alledaagse leven te representeren
dan niet eveneens een heel strategisch beeld op,
waarvan met in- en uitsluitingsmechanismen wordt
bepaald wat erbij hoort en wat niet? Sociaal-artistieke
praktijken hebben de neiging zich in het artistieke veld
te positioneren tussen enerzijds de commerciële mainstream
en anderzijds een om haar hermetisme afgewezen
avant-garde. Om die reden maak ik hier een
korte excursus naar de Amerikaanse cinema. Een
vergelijking van de ‘cultuur van het alledaagse’ met
zowel de mainstream van
Hollywood als met kleine,
‘elitaire’ avant-gardepro-
5. Zie Laermans (R.), Het Vlaams
cultureel regiem, (publicatie in
voorbereiding), 2002.
6. Ibidem.

jecten kan verhelderend zijn. Zo’n excursus levert
namelijk materiaal op, dat de binnen de campagne
Actuele Volkscultuur gangbare representaties van alledaagse
verschijnselen lijkt uit te dagen.
Gemeenschapsvormende kunst hoeft helemaal niet
gesitueerd te worden in de kleinschalige marge, als
verkoopsartikel maakt ze juist deel uit van de mainstream
van de culturele industrie. Zijn de
Benettoncampagnes van Oliviero Toscani en designer
Tibor Kalman, die handig inspelen op maatschappelijke
thema’s als de mensenrechten en aids, een
schaamteloos commerciële recuperatie, of zijn de
‘united colors’ een welkome afwisseling voor de
uniformiteit van een bepaald schoonheidsideaal? En
wat met Hollywood-blockbusters als Armageddon of
Independence Day? Films als deze zijn eveneens voorbeelden
van een gemeenschapsvormende kunst: een
narratieve analyse kan laten zien dat ze de erfgenamen
zijn van de nationalistische tendensromans uit de
19de eeuw. In de Hollywoodfilms wordt de wereld niet
bedreigd door Leliaards of Sansculotten, maar door
aliens, meteoren of andere vernietigende incarnaties
van het vreemde. Uiteindelijk staat er in beide gevallen
wel een held op, Jan Breydel of Bruce Willis, die de
wereld redt van vreemde dreiging.
Gemeenschapsvorming is steeds de constructie van
een gedeelde identiteit, waarmee de leden van een
groep zich kunnen vereenzelvigen. De constructie van
een in-group-identiteit gaat meestal gepaard met de
constructie van een verschil ten opzichte van een outgroup.
Maar ook al wappert de Amerikaanse vlag
uitvoerig, de makers ‘bezondigen’ zich niet aan de
agressieve oorlogstaal uit de recente speeches van
George W. Bush. Anders dan in het ‘echte’ leven situeren
de meeste Hollywoodblockbusters de ‘as van het
kwaad’ niet in Noord-Korea of in Iran. De vernielzuchtige
‘aliens’ zijn te vinden in ‘outer space’. Daardoor
brengt bijvoorbeeld Armageddon een gemeenschappelijke
identificatie met ‘de mensheid’ tot stand en
brengt die film een blijde boodschap. Als Bruce Willis
de wereld redt, dan juicht naast New York, Londen en
Parijs ook de islamitische wereld. Door de extrapolatie
van de Amerikaanse droom wordt de mensheid één.
Uiteraard is de creatie van een globale humanistische
identiteit niet onbaatzuchtig; ze kan geplaatst worden
binnen de context van een globale culturele industrie,
mét winstoogmerk. De constructie van een gedeeld
mondiaal groepsgevoel tegenover aliens en andere
groene Fremdkörper dient een multinationaal economisch
doel. In die zin is ze de laatkapitalistische erfgenaam
van het 19de-eeuwse verlichte nationalisme. De
creatie van een groepsidentificatie staat nog steeds ten
dienste van de afzetmarkt. En toch kan een cultuurproductie
van het alledaagse in Hollywood misschien
inspiratie vinden. Een afkeer van het commerciële en
een voorkeur voor een op verschil gebaseerde esthetica
kan dit kind met het badwater weggooien: de toegankelijke
overtuigingskracht van een goed verteld verhaal
en van meeslepende epiek. Verder lijkt een geborneerde
afkeer van all things commercial een bij voorbaat
verloren strijd te zijn. In een onlangs verschenen
studie 7 stelt architect Rem Koolhaas vast dat shopping
“de primaire modus van het menselijke bestaan” is
geworden. In zijn onderzoek is “de kruising van detailhandel
en culturele en recreationele omgevingen” een
van de belangrijkste aandachtspunten. Is het dan geen
utopie om te menen dat om het even welk ‘alledaags
leven’ zich aan dit proces van ‘commodificatie’ kan
onttrekken? Is de censuur van de commercie een
actuele manifestatie van een soort jaren-dertig-achtige
smetvrees en dito zuiverheidsdrang? Interesse voor de
ervaring van het dagelijkse leven kan dit domein
onmogelijk links laten liggen.
Hoe verhouden zich verder uitingen van actuele volkscultuur
tot ‘elitaire’, aan de tegenpool van Hollywood
en Kinepolis te situeren artistieke praktijken? In de
marge van de hedendaagse Amerikaanse cinema pikt
een schare alternatieve regisseurs
als Larry Clark (Kids, Bully), Todd
Solondz (Happiness, Story-telling)
en Harmony Korine (Gummo,
Julien Donkey-boy) in op de toege-
JORIS JANSSENS
7. Chuihua Judy Chung, Jeffrey
Inaba, Rem Koolhaas, Sze Tsung
Leong (red.), The Harvard Design
School Guide to Shopping. Harvard
Design School Project on the
City n° 2, Keulen, Taschen, 2001.
231
REFLECTIES OP DE SPIEGEL VAN HET DAGELIJKS LEVEN

‘I AM FROM OHIO, AND WE DON’T LIVE LIKE THAT’
232
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
nomen aandacht voor het alledaagse en op de tendens
om ‘kansarmen’ een stem te verlenen. Ik ga hier
dieper in op Gummo (1997) van Harmony Korine, die
deze film een “anti-Hollywood-genre fuck” noemde.
Zijn werk bereikt geen breed publiek en beoogt geen
gemeenschapsvorming, maar is duidelijk een
commentaar op gelijksoortige themata als die
waarmee de actuele volkscultuur worstelt 8 .
Gummo laat het leven zien in het fictieve dorpje Xenia
in Ohio, dat in 1974 half verwoest werd door een
tornado en waar de overlevenden antisociale avonturen
beleven en lijm snuiven, katten geselen, seks hebben
en naar black metal luisteren. De lijst van personages
is een ongeziene freakshow en omvat bijvoorbeeld een
homoseksuele joodse dwerg en zijn lief, een man die
als pooier optreedt voor zijn geesteszieke vrouw, een
twaal∆arige travestiet die katten doodt en – last but not
least – een nimfachtige skater die in zwembroek rondloopt
en roze konijnenoren draagt. Gummo is zeer
goedkoop en korrelig gefilmd en beoogt een groot
realiteitse¤ect. Dat de film geen plot heeft maar een
bijna gratuite aaneenrijging is van losse schetsen,
verklaart Korine door een realistisch argument: “Ik
hou niet van plots, want naar mijn gevoel heeft het
leven geen plot.”
Gummo pretendeert realisme, maar is ook een
groteske constructie van het ‘alledaagse’, maar tegelijk
uiterst bizarre en asociale leven van de Amerikaanse
‘white trash’-onderlaag. Die focus op het afwijkende
maakt zo’n film natuurlijk heel tendentieus. Op de
website van de internetboekhandel Amazon.com
noemde Katie Durante (een surfster uit Cleveland) de
film “oneerlijk”: “I am from Ohio, and we don’t live
like that”. Op een gemeenschap kan Gummo het e¤ect
hebben van een aanval. De film toont de achterkant
van de medaille. Met de woorden van Werner Herzog
is Gummo “een angstwekkend toekomstvisioen: het
verlies van de ziel, het verlies van spiritualiteit.” Die
interpretatie reikt de film echter niet expliciet aan.
Gummo is nihilistische actuele volkscultuur: de film
toont een crisis zonder die als dusdanig te duiden, te
veroordelen of er oplossingen voor te bieden. Het is
alvast interessant om tegenover een bepaalde opvatting
van een ‘cultuur van het alledaagse’ andere representaties
van het alledaagse leven te stellen. Maken geweld,
terrorisme, fascisme, banaliteit, morele transgressie,
de inboedel van de Zillion en het shoppingcentrum
van Wijnegem ook deel uit van de realiteit? Hoe liggen
de verhoudingen tussen ‘volks’, ‘alledaags’, ‘bizar’ en
‘asociaal’?
CODA
De diversiteit van de geselecteerde projecten in de
campagne Actuele Volkscultuur is het resultaat van
diverse evoluties in verschillende sectoren, die uiteindelijk
convergent lijken te zijn. In de podiumkunsten
tekent zich een zoektocht af naar radicale en democratische
alternatieven na het failliet van wat ooit ‘politiek
theater’ werd genoemd. In verscheidene richtingen
wordt daar gezocht naar een verhoging van de democratische
participatie en een doorbreken van de
traditionele theatrale machtsverhoudingen (zie de
bijdrage van Michel Uytterhoeven in deze bundel).
Vanuit de kernsector van de volkscultuur en -kunde
zien we enerzijds een mutatie van de traditionele
puristische nostalgie naar die elementen die door de
zuiverheidsdwang werden weggefilterd en anderzijds
een grote bekommernis om de constructie en maatschappelijke
implementatie van cultureel diverse identiteiten.
Het middelpunt is een (schijnbaar) gemeenschappelijk
programma onder de noemer van de
‘cultuur van het alledaagse’. Die fictie van een all-inclusive,
new and improved ‘cultuur van het alledaagse’
draagt echter het gevaar in zich dat de onvermijdelijke
in- en uitsluitingsmechanismen gemaskeerd aan het
werk blijven. Een cultuurproductie van het alledaagse
mag daarom niet blijven steken in een hoerastemming
om het afschudden van een besmette erfenis en hogeborstopzetterij
over goede bedoelingen, en moet die
machtsmechanismen in
de projectwerking
kunnen thematiseren. π
8. Zie ook Harmony Korines
debuutroman A Crack-Up at the
Race Riots, New York, Main Street
Books/Doubleday, 1998.

Een archipel
van gedeelde
cultuur
Kunst op zoek naar gemeenschap,
mensen op zoek naar de vormgeving van
hun versplinterde identiteit.
MICHEL UYTTERHOEVEN
MICHEL UYTTERHOEVEN
INLEIDING
Bij het begin van dit nieuwe millennium staat het
publiek onmiskenbaar in de kijker.
De deelname aan het democratisch besluitvormingsproces
moet beter en directer, denk aan de roep om
referenda, de opkomstcijfers bij verkiezingen waar
geen stemplicht geldt, het recht voor migranten om
mee te stemmen en hun politieke vertegenwoordiging
zelf vorm te geven. De media voeren een onverbiddelijke
publiekscijfersoorlog om zo meer adverteerders of
subsidies binnen te halen, en ook de kunst mag er niet
meer zijn voor een kleine elite, ze moet op alle niveaus
op zoek naar meer toeschouwers, bezoekers, klanten,
gebruikers, hits. Publiekswerking, publieksparticipatie,
-verbreding en -verdieping staan hoog op alle agenda’s.
Voor de podiumkunsten komt minister Bert Anciaux
niet de eer toe die discussie geïnitieerd te hebben (ze
leefde al enkele jaren in het landschap), maar in zijn
toespraak Kunst veredelt, een utopie? En dan!, bij de
heropening van de gerestaureerde theaterzaal van de
Vooruit (Gent, 7 september 2000) heeft hij de vraagstelling
wel scherp gesteld, geprovoceerd, tot topprioriteit
van het beleid verheven: de kunstensubsidies
van de Vlaamse Gemeenschap, ‘geld van ons allemaal’,
moesten zo ingezet worden dat ze artistieke eindproducten
afleverden, die niet alleen voor een kleine
minderheid, maar meteen ook voor ‘ons allemaal’
bereikbaar, verstaanbaar en genietbaar waren.
Daar is in de weken en maanden daarna veel inkt over
gevloeid, dat gaan we hier niet overdoen, maar de
sector is er wel mee bezig geweest, was al in die
discussie verwikkeld en kreeg snel een subsidiekraantje
aangeduid om geld voor de zogenaamde
sociaal-artistieke projecten af te tappen.
Met de campagne Actuele Volkscultuur zette de Koning
Boudewijnstichting een gelijklopende thematische lijn
uit. Hoe problematisch de term ‘volkscultuur’ wel is en
of de nood aan actualisering zo acuut zou zijn, laat ik
over aan medeauteurs in deze publicatie.
Mij is het erom te doen een aantal nieuwe tendensen
binnen de (podium)kunsten te detecteren, die duidelijk
233
REFLECTIES OP DE SPIEGEL VAN HET DAGELIJKS LEVEN

EEN ARCHIPEL VAN GEDEELDE CULTUUR
234
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
een bekommernis vertonen om een groter,
ander, jonger of net ouder, anders gekleurd,
in elk geval sociaal meer gemixt publiek te
zoeken of nog liever te vinden. Niet omdat de
minister van Cultuur dat zo dringend wilde,
maar omdat er in de dynamiek en de
reflectie vanuit het artistieke werk zélf
behoefte bestond om hierrond te gaan experimenteren.
In eerste instantie wil ik de intenties van de makers en
mijn eigen toeschouwerservaringen zo precies mogelijk,
maar beknopt beschrijven, slechts in tweede
instantie zou ik – onderweg, tussendoor, in de zijlijn –
een aantal elementen voor een theoretisch kader willen
aangeven, die me van belang lijken in het complexe
discours over publieksverbreding in het algemeen en
de actualisering van de volkscultuur in het bijzonder.
AFRIKAANSE TOESTANDEN
Royal de Luxe, meester-tovenaars van het Franse straattheater,
Petits contes nègres, de Zomer van Antwerpen,
2 tot 13 augustus 1999.
De site, in Antwerpen bekend als de Konijnenwei:
(toen nog) een urbanistisch domweg vergeten stuk
grasland met bosjes, afgezoomd door de Ring en een
spoorweg, de binnensingel en invalswegen naar het
centrum van de stad, overvlogen door schaars luchtverkeer
voor Antwerp Airport.
Het theater: een gebogen, speciaal voor deze productie
ontworpen tribune, geen dak, perfecte zichtbaarheid,
royale ruimte voor lange benen, elk van de 870 stoelen
met smeedijzeren designwerk. De tribune is zo opgesteld
dat alle toeschouwers op het aanvangsuur (19
uur) in de schaduw zitten en het speelvlak precies de
laatste avondzon vangt. Dan de scène in roodbruine
aarde en de poppen en rekwisieten verborgen onder
vaalbruine doeken, daarachter een canvaswand met
uitzicht op de coulissen: een Afrikaans dorp met een
mikmak van allerlei materialen en rommel. Citybikes
voor de spelers om straks naar hun hotel te fietsen.
Uitzicht op de passanten van de Wei, het verkeer op de
Singel, een
Amelinckxblok:
bijzonder Belgisch.
De strategie: uit
puur principe zijn
de voorstellingen
van Royal de Luxe
altijd gratis voor
het publiek (niet zo
voor de organisator!), dus: “Tijdig aanwezig zijn is de
boodschap!” waarschuwt de folder. Het werd een
vreedzame overrompeling: bij de première zat de
tribune om 19 uur, met zo’n 870 overwegend witte
mensen, keurig vol. De laatste voorstellingen
begonnen al rond 18u15 en het publiek was veelgekleurd
en zeker 1500 mensen groot, zittend op de
grond, halsreikend staand of hangend in de nadarhekken.
Afrikaanse toestanden. De negerverhaaltjes
zijn aardig, maar van geen tel: wel grandioos geacteerd
door mensen en poppen, de technische snu∆es blijven
jong en oud verblu¤en.
Maar wat een opluchting om zo theater te zien: geen
reclame of sponsoring, geen vip-tenten, hostesses of
recepties, geen vrijkaarten of voorkeursbehandeling
voor pers of prominenten, geen rang 1 of 4 of gereserveerde
plaatsen voor abonnees, geen wachtlijsten, geen
kassa’s, coulissen of conventies, niet voor een uitgelezen
en betalend publiek, maar voor allen. En zeer
comfortabel voor de vroegkomers. Strategieën om
minder publiek… meer gemeenschap te worden.
HET GEWETEN VAN HET NIEUWE DUITSLAND
Een ervaring uit de wereld van de architectuur.
Men kan Duitsland en Berlijn-als-weerom-hoofdstad
niet verwijten dat ze de Britse toparchitect Norman
Foster uitgekozen hebben om hun nieuwe parlement
in de oude, met veel geschiedenis en emoties beladen
Reichstag in te richten. Die verbouwing is uitermate
geslaagd: een mooie, overzichtelijke en transparante
vergaderzaal, ruime wandelgangen en zithoeken voor
meer informele ontmoetingen, respect voor het monu-

ment en zijn
verleden (ook de
graªti van de
bevrijders van het
Rode Leger zijn
behouden),
zinvolle integratie
van hedendaagse
kunst (Boltanski,
Haacke, Rückriem).
Maar vooral de
herstelde koepel
boven de vergaderzaal
‘werkt’: van 8 uur ‘s ochtends tot middernacht
opengesteld voor het publiek, als een permanente
symbolische controletoren over het gedrag van hun
democratisch verkozenen, met een schitterend panorama
op de stad, een constant heen-en-weergewriemel
van activiteit in die sublieme dubbele spiraal van klimmend
en dalend voetgangersverkeer, een toeristische
topattractie als een brainmachine bovenop het parlement.
Een bewustmakend en emanciperend cadeau
aan hen voor wie dit imposant gebouw van meet af
aan bedoeld was: “Dem Deutschen Volke”, zo staat het
in het fronton gebeiteld.
Een architecturale geste om het geweten van de eengemaakte
natie te verbeelden en een hooglied aan de
democratie, die net hier een en ander te verduren
kreeg.
GOESTING
Goesting II was een project, opgezet door
het kinderkunstencentrum Villanella en
de Zomer van Antwerpen – editie 2000
– op locatie, eerst in het districtshuis
(het voormalige gemeentehuis) van
Borgerhout, daarna in het Station Dam,
dat door de HST-werken zijn spoorwegfunctie
verloor en een nieuwe bestemming
als buurtcentrum kreeg. Op beide
MICHEL UYTTERHOEVEN
locaties was het opgevat als een parcours door het
gebouw en zijn omgeving, begeleid door de rapmelodietjes
van de zangeressen van Maskesmachien en de
vrolijke zigeunermuziek van de Anti-fare.
De route voerde langs een bonte mengeling van
‘mensen met een verhaal’: lokale (amateur)kunstenaars
of volksfiguren, die de toeschouwers met veel
gevoel voor humor, nostalgie en couleur locale enkele
van de plaatselijke stadsmythes over het station en de
buurt wilden bijbrengen.
Het project was belangrijk omdat het de ‘geest van de
plek’ precies wist te vatten voor een mix van buurtbewoners
en toevallige festivalpassanten, in een
ontspannen en optimistische sfeer van “niks onveiligheidsgevoel,
ja veranderingen en tijdelijke overlast en
verloedering, maar wacht maar: we komen er ook wel
weer doorheen!”
Een verademing in de algemene attitude van ‘klagen
en zagen’ van niet eens zo weinig Antwerpenaren in
deze buurten, die zich door een meer destructief en
plat populistisch discours op sleeptouw laten nemen.
Theater dat er niet voor terugdeinst de achterkant van
een hedendaagse stedelijkheid te tonen, kritiek levert
waar nodig, maar tijdelijk vrede neemt met de vervelende
situatie, in afwachting op beterschap. Binnen
vier jaar schiet de Thalys hier bovengronds en sluit de
buurt aan bij de voortgang van een nieuwe eeuw.
Tussen haakjes: in de hoge (want kapitaalkrachtige)
regionen van de stadsplanning komt men slechts in
laatste instantie aankloppen bij de artiesten en de
culturele werkers
om ook hun visie
en verwachtingen
over de ontwikkeling
van een stadsdeel
of buurt te
verwerken in een
eindrapport. De
kantoorbouw, de
(nieuwe)
235
REFLECTIES OP DE SPIEGEL VAN HET DAGELIJKS LEVEN

EEN ARCHIPEL VAN GEDEELDE CULTUUR
236
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
industrie, de woningbouw en de handel zijn dan
meestal al de revue gepasseerd. Toch zijn culturele
infrastructuurinvesteringen vaak de motor en de beeldbepalende
factor van stadsvernieuwing. Het typevoorbeeld
is Bilbao waar het Guggenheimmuseum van
Frank Gehry er in zijn eentje in slaagde de stad en de
regio (Baskenland) tot in de toptien van de toeristische
attracties van Europa te parachuteren. Het Museum
aan de Stroom heeft dezelfde potentie voor het
Antwerpse Eilandje, het Permekegebouw als nieuwe
Centrale Bibliotheek kan de grimmigheid van de
Antwerpse stationsbuurt doen omslaan, het
Muziekforum het Gentse Zuid.
Wij, van de culturele sector, zijn ons te weinig bewust
van de generatieve kracht die onze voorstellen kunnen
hebben voor de verbreding van het maatschappelijk
draagvlak van vernieuwende stadsprojecten.
DE SKYLINE ALS ACHTERDOEK
Het Antwerpse theatergezelschap De Onderneming,
dat sinds een drietal jaar heel bewust vanuit het proletarische
Hoboken (vroeger scheepsbouw, nog steeds
staalnijverheid) opereert, heeft binnen de Zomer van
Antwerpen een mooie traditie opgebouwd om stukken
van Marcel Pagnol nieuw leven in te blazen. Pagnol is
hier vooral bekend bij een wat oudere generatie, door
de verfilmingen van zijn theaterstukken met
Fernandel in de hoofdrol. In zijn Marius-trilogie vertelt
Pagnol het verhaal van Marius, die gedoemd lijkt om
het druk bezochte café van zijn vader over te nemen
aan de kade van Marseille, maar uiteindelijk toch voor
een leven op zee en het grote avontuur kiest, maar dan
uit heimwee en
liefdesverdriet
terugkeert naar
zijn thuisstad
enz. Vele bladzijden
en
normaal gezien
drie theateravonden
lang.
De Onderneming slaagt erin om de weeë geur van een
bepaald kleinburgerlijke moraal ver te overstijgen door
een knappe vertaling en bewerking van de drie
stukken en door ze resoluut in de open lucht, van op
Linkeroever en dus met de Schelde en de onweerstaanbare
skyline van Antwerpen als natuurlijk decor aan
het publiek te presenteren. Dat publiek mag ook meedelen
als er goed nieuws is in het café van Marius’
vader en iemand een tournee générale geeft. De
pauzes tussen de stukken brengen we culinair door in
een loods met troostend lommer, eerst aan een huwelijksmaal
met geroosterde sardines en daarna op een
begrafenisdis met koªe, pastis en zuiders gebak. De
acteurs en actrices zorgen voor de bediening en de
ambiance.
Door het gezamenlijk bekijken van de lotgevallen van
Marius in het stuk, maar ook door deelgenoot te
worden aan de grote momenten uit zijn leven, door
samen – spelers en publiek – te eten, worden we één
grote familie en is het daardoor zoveel gewoner en
makkelijker praten wanneer de illusie van het theater,
na vier uur kijken en feesten, wegvalt.
Gemeenschapsvormend theater.
Misschien moeten we, heel af en toe, de kleinburgerlijke
(en historische) subtekst toch maar meenemen en
aanvaarden, want te veel kritisch geëmmer zou alleen
maar tot onnodige familieruzies leiden en die kunnen
we toch missen als kiespijn op dit soort reünies...
EEN ZITBANK OP EEN PLEIN
Bij de heraanleg van de Leopold De Waelplaats aan het
Koninklijk Museum voor Schone Kunsten van
Antwerpen wilden de architecten Robbrecht, Daem &
Van Hee een prominente inbreng van kunstenaars
binnen hun ontwerp. Hun keuze viel op modeontwerpster
Ann Demeulemeester, die voorstelde om een
zitbank voor het museumplein te bedenken. Dat is
tegelijkertijd banaal, maar meteen bijzonder nuttig:
aan het museum stoppen heel wat toeristen- en
schoolgroepenbussen en het uitstappen neemt zijn tijd
en dan is de zitbank een herkenbare plek om de

hergroepering te organiseren, eventueel zelfs een
inleiding op het museumbezoek te starten.
De bank is een bijzonder object geworden, een driekwartcirkel
met de zitbanken van de Parijse parken als
model, maar die waren gewoon recht en niet gebogen
tot een cirkel. Er is heel wat smeedvakmanschap aan
te pas gekomen om dit ontwerpidee tot een goed einde
te brengen. De onverwachte ontmoetingen die zich op
een bank met deze vorm kunnen voordoen, hoeven
niet veel woorden.
MUSEUM OF THEATER?
Meg Stuart zette tussen december 1999 en juni 2001
Highway 101 op, een project dat de raakvlakken tussen
dans en architectuur wilde onderzoeken, maar dat
meteen ook een diepgaande studie was naar de
verschillende toeschouwerscondities van museum- en
theaterbezoekers,
tussen de uiteenlopende
codes in de
white cube van het
museum en de black
box van het theater.
Ik ga er hier even
dieper op in omdat
uit onderzoek bleek
dat achtergestelde groepen in onze samenleving
zeggen deze codes niet te kennen en dat dit hen in de
weg staat om aan deze culturele activiteiten deel te
nemen.
MICHEL UYTTERHOEVEN
In het theater is het een goede gewoonte om als
toeschouwer niet meer te praten, te kuchen, recht te
staan, chips te eten, vanaf het ogenblik dat het zaallicht
uitdooft of het doek opgaat of iemand vanaf de
scène ons begint toe te spreken of de muziek weerklinkt
en iemand begint te dansen, tot op het moment
dat het licht helemaal uitgaat of de muziek stopt of de
scène leeg is of iemand op de scène zegt dat het afgelopen
is of pauze. Zolang zijn we overgeleverd aan de
beleefdheid om dit statement van de podiumkunstenaar
te genieten, uit te zitten. We kunnen ook
opstappen, maar dat is in alle gevallen een moedige
onderneming, want het is donker in de zaal en
opstappen is zo’n uitzonderlijke daad dat ze als een
acuut teken van fysische malaise of van extreme afkeuring
kan geïnterpreteerd worden. De theatertoeschouwer
stemt dus impliciet – uit gewoonte, beleefdheid,
code, conventie – in met de manipulatie van de
tijd, die de podiumkunstenaar hem (voor de duur van
de voorstelling) vraagt of oplegt.
Dat is fundamenteel anders in de museumcontext:
daar heeft een kunstenaar, een curator of een
museumdirecteur in een (min of meer) sacrale ruimte
een aantal kunstwerken opgehangen of neergezet, die
lijdzaam – maar niet onverschillig – wachten op
bezoekers. Het is van belang te onderkennen dat ook
de museumbezoeker met een bepaald verwachtingspatroon
een tentoonstelling binnenloopt: gemiddeld
wenst deze bezoeker ongeveer één uur in de
voorgestelde setting te vertoeven (merk de
verschillen met de gemiddelde
Hollywoodfilm (100 minuten), de opera (2 à
3 uur), een klassiek toneelstuk (2 uur) enz.).
De museumbezoeker is dus geen gegijzelde
van de tijd, hij kan het parcours, als hij of zij
dat zou willen, in vijf minuten afleggen. Het
komt er dus voor de tentoonstellingsmaker
op aan geregeld zodanig interessant materiaal aan te
bieden dat de bezoeker verleid wordt om stil te staan,
even nader toe te kijken, verbanden te leggen, of even
te gaan zitten om een videofragment of een kort stukje
237
REFLECTIES OP DE SPIEGEL VAN HET DAGELIJKS LEVEN

EEN ARCHIPEL VAN GEDEELDE CULTUUR
238
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
film te bekijken. Hij verleidt de ‘vrije’ museumbezoeker
zodoende om, zo nu en dan, in het gareel van
de theaterbezoeker te stappen en hem zijn ‘vrije tijd’ te
gunnen.
Door in de locaties, waar Highway 101 gepresenteerd
werd (in Brussel in de Kaaitheaterstudio’s en in de
Raªnerie du Plan K), het hele gebouw met alle
hoeken en kanten, kelders en achterkamers te
gebruiken in een voor het publiek opgelegd parcours,
speelt Meg Stuart in op de tegenstrijdige condities van
de museum- en de theaterbezoeker: soms is het
publiek één en al gefocust op een actie in een theatrale
setting, dan weer staan de dansers als tentoonstellingsstukken
opgesteld in een ruimte en moet de
toeschouwer zijn eigen parcours kiezen en de tijd die
hij aan hun actie gunt. Voeg daarbij nog een manipulatie
met bewakingscamera’s, die het publiek filmen
– videofragmenten, die later weer aan datzelfde
publiek worden getoond – en je hebt een complexiteit
en meerlagigheid in de productie waar kunsttijdschriften
graag lange artikels aan willen wijden.
En dat verdient de productie echt wel, want dit was
ontzettend hedendaags werk, inhoudelijk en vormelijk
rijk en op vele niveaus te interpreteren, bewust van
zijn poging om een métissage tussen twee moeilijk te
verzoenen toeschouwerscodes van onze Westerse
cultuurcanon te realiseren.
En toch: waarom hebben de Brusselse programmatoren
geen poging gedaan om dit werk ook voor een
nieuw, jong, gekleurd publiek te ontsluiten? Temeer
omdat dit een belevingswereld is, die zij beter kennen
dan de gemiddelde lezer van de Witte Raaf, omdat er
een eerste laag in de voorstelling zit die voor iedereen
onmiddellijk leesbaar en verstaanbaar
is, omdat Highway 101 geen
voorkennis van culturele conventies
vergt en veeleer uitnodigt om met
de gangbare codes onbevangen om
te gaan, zelfs ermee te gaan experimenteren,
omdat Highway 101 ten
slotte zo over vandaag spreekt, dat
een jongere generatie dit had moeten kunnen
meemaken en ervaren. In die zin was net deze zogenaamd
moeilijke dansproductie publieksvriendelijker
en bezat ze meer werfkracht dan tien educatieve diensten
van gerenommeerde cultuurinstituten samen.
DE ‘NATUREL’ VAN DE AMATEUR
Alain Platel en Arne Sierens, die ik beschouw als twee
raspaarden van de actuele Europese theaterscène,
hebben samen drie producties gemaakt die enorm veel
emoties losweekten: Moeder en kind, Bernadetje en
Allemaal indiaan.
Die voorstellingen zijn bij velen in het geheugen
blijven hangen wegens een soort hyperrealisme, een
voyeurisme in de laagste regionen van onze klassenmaatschappij,
met een hoog ‘het leven zoals het is’gehalte.
Ze leiden ons binnen in het onverbloemd
bestaan van kapotgerukte gezinnen, foorkramers,
vluchtelingen, mentaal gehandicapten, een overspannen
brandweerman, halve of hele allochtonen.
Maar Platel en Sierens ‘verdichten’ die rauwe werkelijkheid
meteen, maken ze poëtisch door ook de tederheid
en de verbondenheid tussen deze outlaws te
tonen. Dit is wellicht het ‘volk’, waarover de Koning
Boudewijnstichting het wil hebben, en niet een
mythisch Vlaams volk dat enkel als (vervlogen) ideaalbeeld
in het hoofd van extreem-rechtse politici leeft.
Platel en Sierens hebben gewerkt met een aantal
amateurs in deze producties en die inbreng is in de
kritiek steevast geloofd als authentiek, van een grote
‘naturel’, rauw maar uiterst geloofwaardig. Dat
herkennen mensen (en hier hebben de producenten
–Nieuwpoorttheater en Victoria – wél de moeite
genomen om een breed en
gemixt publiek in de zaal te
krijgen) en daar reageren ze
erg gunstig op.
Wat is dat dan toch met onze
professioneel opgeleide
acteurs, die er ondertussen een
eeuw over doen om natuurlijk

en levensecht te leren spelen (Stanislavski, Actor’s
Studio, Van der Groen en vele anderen) en daar,
enkele uitzonderingen niet te na gesproken, zo zelden
in slagen?
EEN NIEUWE SJAMAAN
Benjamin Verdonck hanteert een heel eigen strategie,
anders dan in de bovenstaande voorbeelden uit de
wereld van de podiumkunsten. Hij bouwde reeds twee
keer een hutje (stijl vroege bOb Van Reeth) op een vijftien
meter hoge paal in
het midden van het
Baraplein aan het
Brusselse Zuid en op
het immense Sint-
Jansplein van
Antwerpen-Noord.
Daar leeft hij dan een
week of twee: doet een
ochtendritueel op zijn
terrasje met een
paardenkop op zijn hoofd, daalt af om boodschappen
te halen in de superette, nodigt voorbijgangers uit op
de koªe, gaat in discussie met pleinbewoners en
pendelaars, soms blijft er zelfs een meisje overnachten.
In het theater hebben we de gewoonte om mensen
samen te zoeken, ze in een gebouw in de stad uit te
nodigen, waar we dan alle lichten doven en hen via
enkele scenografische ingrepen de illusie aandoen dat
ze op een andere plek zijn, waar een verhaal zich kan
afwikkelen. Het theater, zelf vaak een beeldbepalend
stuk stedelijke architectuur, heeft de neiging om de
stad op die manier buiten te sluiten, zich van de stad
en wat die allemaal aan ontmoetingen en betekenissen
kan meebrengen, af te wenden. Als we het de moeite
vinden om met kunst in het algemeen en met theater
in het bijzonder (onder andere) meer gemeenschap te
laten ontstaan, dan zijn er tactieken bedacht om die
stedelijkheid meer onder ogen te zien en theaterpraktijken
toe te laten, die zich niet zo narcistisch van de
stad wegdraaien, zie Royal de Luxe, De Onderneming,
Goesting, Highway 101. Meer nog: als het getoonde
theater dan de nodige kwaliteit heeft, dan wordt de
stad niet ervaren als te weren ruis, maar weet ze de
signalen die het theater uitzendt nog te versterken.
De strategie van Benjamin Verdonck is nog radicaler:
hij vraagt geen tijd van de toeschouwers, vertelt zelf(s)
geen verhaal meer en heeft genoeg aan een minimaal
en zeer tijdelijk bouwsel, dat in verhouding tot de
weidsheid van het plein amper grondoppervlakte
inneemt. Loutere aanwezigheid.
Het enige wat hij doet, is wonen: midden in de stad,
midden op het plein, te midden van een gevonden
publiek, van wie hij de verhalen opneemt en – in dat
heilig moment van magie – helend teruggeeft, als een
nieuwe sjamaan.
‘SAD SONG’ ALS TUSSENSPEL
“De postmoderniteit is het dagelijkse, banale tafereel
waarin, ergens in Vlaanderen, weiden, een alleenstaand
rijhuis met blinde zijgevels langs een betonnen
tweevaksweg, een gigantische lantaarnpaal en een
tuinkabouter, een auto, een smalle tuin met kippen en
prei, een eiken eetkamer met een dik kleed, een grootscherm-kleurentelevisie
met MTV en per dag tien
lijken, tien romantische bedscènes, tien Bekenden,
tien winnaars, tien grootsteden en één ramp, huwelijks-
en kinderfoto’s, vroeg gesloten rolluiken en een
vermoeid, uitgezakt lichaam in een zetel, bij elkaar
zijn op een spanningsloze, volstrekt ondramatische
wijze.” 1
MICHEL UYTTERHOEVEN
Deze prangende situatiebeschrijving van het grote
publiek, het volk, Jan Modaal, waar het ons in dit boek
om te doen is, grijpt me steeds opnieuw naar de keel.
Wellicht zou Bart Verscha¤el er
vandaag nog een halve zin Big
Brother aan toevoegen, maar echt
vrolijker wordt het beeld daar niet
van. Net daarom wil ik in dit
1. Verschaffel (B), De kring en het
netwerk. Over het statuut van de
‘publieke ruimte’, in Figuren /
Essays, Van Halewijck, Leuven,
1995.
239
REFLECTIES OP DE SPIEGEL VAN HET DAGELIJKS LEVEN

EEN ARCHIPEL VAN GEDEELDE CULTUUR
240
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
artikel wat tegengif toedienen, hoewel de basisintuïtie
van Verscha¤el daardoor niet minder overeind blijft.
Ik roep dit beeld ook op omdat het me dichter bij de
waarheid lijkt te liggen dan de, naar verhouding, erg
vitale groepen, om wie het in de actualisering van de
volkscultuur te doen is: heemkundigen en volksdansfanaten,
carnavalcomités en amateurtheaters, die het
lokale dialect willen bewaren, de dorpsfanfares en fotoof
filmclubs, de stoetenmakers en stadsmythenverzamelaars.
Bij hen is er steeds nog dat onmiskenbaar
socialiserende aspect, het aanknopen bij een buurtweefsel,
het elkaar opzoeken in plaats van zielig en
alleen weg te zakken in een zetel voor de treurbuis.
IEDEREEN APART, EN DAN WEER SAMEN
De Colombiaanse theatermaker Enrique Vargas toonde
tijdens Klapstuk 99 in Leuven weer een totaal andere
aanpak in zijn Oraculos. Als we wat new-age-gedoe
welwillend wegwissen uit ons geheugen, dan blijft de
herinnering over aan een desoriënterend parcours
door een onherkenbaar gemaakt Arenberginstituut,
met allerlei fascinerende ervaringen, die werkelijk op
alle zintuigen een
beroep deden.
Bijzonder aan Oraculos
was dat elke
toeschouwer totaal
individueel de doolhof
binnenging en geen
enkel contact had met de andere toeschouwers die ook
in de ruimten aanwezig waren, op wat ‘kreten en
gefluister’ na. De productie was meer sensatie dan
verhaal, meer queeste dan ritueel. De discussies
achteraf waren des te heftiger en de behoefte was groot
om de individuele ervaringen bij andere toeschouwers
te toetsen. Het groepsgevoel voltrekt zich toevalliger,
kleiner en explicieter op straat of op café dan in de
voorstellingsruimte. Of hoe gemeenschap ook in
tweede instantie kan ontstaan.
9 X 9, THEATER TOT DE TWEEDE MACHT
Wanneer een bevlogen en talentvolle artieste als
Christine De Smedt, danseres en choreografe bij Les
Ballets C. de la B., iets wil met 72 amateurs (en 9
professionele dansers), samen 9 x 9 = 81 mensen op
de scène, word ik heel nieuwsgierig. Ik ken haar fascinatie
voor religieuze stoeten en processies en weet dat
ze die volkse traditie over de hele wereld en in
verschillende culturen bestudeerd heeft.
9 x 9 is een voorstudie op dit werken met grote
groepen amateurs, liefhebbers dus, onbetaalde vrijwilligers,
die twee weken van hun vrije tijd aan deze
productie geven.
De Smedt houdt van deze mensen, dat voel je, behandelt
ze als ongeslepen diamant, laat ze hun genereuze
zelf zijn, wars van de artistieke canons die in de cenakels
van de hoge cultuur de norm zijn. De macht van
het getal wordt subtiel uitgebuit, zoals het koor in de
opera, maar tegelijkertijd is er ook aandacht voor de
uitzonderlijkheid van
iedere performer,
voor zijn/haar unieke
lijf en identiteit. Dit
is geen hulpeloze
poging om het
professionele theater
na te bootsen, maar
een precieze inschatting
van wat met
deze mensen, in dit
korte tijdsbestek, in
deze ruimtelijke
setting (theater of
locatie) aan maximaal e¤ect kan bereikt worden. Voor
de deelnemers wellicht een onvergetelijke ervaring,
voor het publiek een avond als een openbaring. Ik kijk
uit naar de 9 x 9 ‘s, die Christine De Smedt en haar
ploeg in de toekomst willen opzetten met de bewoners
van het Klein Kasteeltje in Brussel en met de gedetineerden
van de Begijnenstraat in Antwerpen.

HET MUSEUM VAN REDE EN WAANZIN
Vooral in Zuiderse landen valt het me altijd op: hier
lopen nog bedelaars, in de hoofdwinkelstraat van
Lissabon zit al jaren een gehandicapte met een witte
kap over zijn hoofd en in de dorpen zie je geregeld
nog de dorpsgek ronddwalen, vanuit een waakzame
ooghoek wel gevolgd door zijn ‘normale’ medeburgers
die klaarstaan om de argeloze toerist bij te veel
ongemak te ontzetten, maar net als de bejaarden zijn
ze er nog: in de straten, op de pleinen en markten,
volop in de openbaarheid.
Bij ons zijn deze groepen met enigszins afwijkend
gedrag weggemo¤eld, opgesloten in speciale instituten:
OCMW-centra, gehandicaptenhomes, bejaardentehuizen,
psychiatrische klinieken, misschien jeugdgevangenissen
straks. Geel met zijn thuisverplegingsmodel
is de grote uitzondering en terecht wereldvermaard.
Het Gentse Museum dr. Guislain, een museum dat de
geschiedenis van de psychiatrie tot onderwerp heeft en
bovendien gevestigd is in een psychiatrische kliniek
uit de 19de eeuw, overigens een monument van een
gebouw met de kerk netjes in het midden, leek me tot
voor kort geen al te aantrekkelijke bestemming voor
een culturele zondagmiddagtrip. Ik heb die mening
moeten bijstellen na een bezoek aan de tentoonstelling
Het hoofd ten voeten uit onder de bezielende begeleiding
van Patrick Allegaert, een van de tentoonstellingsmakers.
Ook geesteszieken behoren tot dat volk van ons en de
zorg ervoor heeft een korte maar bewogen geschiedenis,
met veel vallen en opstaan. De ziekte maakt
overigens geen of weinig klassenonderscheid, kan
iedereen overkomen, als patiënt, familielid, buur of
vriend.
Onze beste kunstenaars gaan met de zieken aan de
slag: als beeldhouwer, fotograaf, auteur of videast:
geëngageerd maar discreet en met een bijzonder
respect voor de geschonden identiteit van hun
‘modellen’. Die zieken die hun lijden wat weten te
verlichten door er met expressieve middelen uitdruk-
MICHEL UYTTERHOEVEN
king aan te geven, zijn met precies dezelfde égards en
toewijding behandeld als ‘normale’ kunstenaars.
Een geestesverruimende ervaring.
MAN BIJT HOND
In een wat Don Quichotte-achtig gevecht voor een
herovering van het publieke domein (en dus ook van
de digitale openbare ruimte van de audiovisuele
media) zou ik nogmaals willen pleiten voor meer
bemoeienis van de artistieke sector met de omroep. Ik
heb vroeger mijn bewondering
voor het productiehuis
Woestijnvis, hun
programma Man bijt
hond en meer bepaald de
vroegere afsluiter
Vaneigens niet onder
stoelen of banken gestoken. De ‘human intrest’aanpak
van het programma en de benadering van het
wereldnieuws tot op het microniveau van deze of gene
concrete en alledaagse mens, hebben soms meer
begrip en e¤ect teweeggebracht dan menig duidingsprogramma
van de nieuwsdienst zelf. Denk aan het
serietje over het asielzoekerscentrum in Kapellen of de
meer recente reeks over het revalidatiecentrum voor
verkeersslachto¤ers.
Vaneigens had een constant knappe kwaliteit en een
eigenzinnige humor, die in staat was om een beeld
van de wereld, zoals het de rest van de lange uren van
een modale televisieavond op ons afkomt, even te
doen kantelen, ter discussie te stellen, te relativeren.
Mijn respect voor Man bijt hond sloeg om in achterdocht,
toen bleek dat men Vaneigens ging commercialiseren
door een video met ‘the best of …’ op de markt
te gooien: dat ging helemaal in tegen de homeopathische
porties (licht) ondermijnende humor die we
mondjesmaat-doch-dagelijks toegediend kregen en die
net daardoor verteerbaar waren. De opvolger Zonder
handen is een aanfluiting van het concept en
onwaardig om opvolger van Vaneigens te zijn: een éénminuut-durend
free podium, dat eindigt met een
241
REFLECTIES OP DE SPIEGEL VAN HET DAGELIJKS LEVEN

EEN ARCHIPEL VAN GEDEELDE CULTUUR
242
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
guillotineknal en beslecht wordt in een referendumachtige
stemming via telefoon of sms. Een knieval
voor de grijze smaak van de meerderheid die altijd
gelijk heeft – zo hebben we geleerd. De formule is wel
een postuum eerbetoon aan de (overwegend) jonge
ploeg van acteurs en actrices, professionals én
amateurs, die Vaneigens moeiteloos twee jaar op het
scherm hielden.
In gesprekken met vertegenwoordigers van kansarme
groepen over een betere culturele participatie is het me
de laatste jaren opgevallen dat, wanneer we hen
vroegen tot welke culturele activiteiten ze een vlottere
toegang wilden, ze voortdurend verwezen naar Marco
Borsato, ‘Night of the Proms’, Cirque du Soleil of één
of andere musicalproductie. Allemaal zaken die ze
kenden van de reclamespots en de mediasponsoring
op televisie: niet de goedkoopste maar wel de meest
bekende cultuurevents, want ze komen op televisie
(die ook in meest kansarme situaties een verworven
goed is). De kloof tussen massale promotie en
financiële onhaalbaarheid wordt dan als uitsluitend
ervaren.
Als het inderdaad zo zal zijn dat de bevoegdheden
voor cultuur en media in de toekomst en voor een
langere tijd bij één en dezelfde minister van de
Vlaamse regering zullen liggen, dan hoeft die minister,
als die meer culturele participatie wil, zich niet te laten
weerhouden om in de beheersovereenkomst met de
gesubsidieerde openbare omroep een culturele
paragraaf in te schrijven, die de omroepen (radio- en
televisienetten) verplicht om de gesubsidieerde cultuur
te promoten, net op dezelfde manier als de commerciële
omroep nu allianties sluit met de commerciële
showbusiness? Daar ligt een strijdpunt voor de
komende jaren.
PLATTELANDSIDYLLE
Kunst en cultuur laten zich nog altijd iets te makkelijk
en vanzelfsprekend verbinden met de stad. En het is
waar: daar wonen de meeste artiesten, want in
bepaalde stadsdelen is dat bepaald goedkoop, daar
staan de meeste theaters en musea, daar kan je aan
een goed bereikbare repetitieruimte geraken, daar zijn
de cafés waar artiesten van alle slag elkaar ontmoeten
en tot in de kleine uurtjes discussiëren over de laatste
kunsttheorieën.
Er is echter een waslijst aan argumenten om
Vlaanderen als één groot, aaneengeklit stedelijk gebied
te bekijken, en inderdaad: ook op het platteland rijden
er bussen van De Lijn, beschikken burgers over een
gsm, kabeltelevisie, een computer en internet, zitten
de inwoners op maximaal twintig minuten van een
oprit naar het autowegennetwerk, zijn er zelfs culturele
centra die
de hedendaagsecultuurproductie
tot in
de buurt
brengen.
Ik doe een
poging om
zogenaamde plattelandsgemeenten op te sommen, die
toch een culturele weerklank wisten te verwerven,
sinds lang of maar heel recent: Alden-Biezen, Bilzen,
Boechout, Dranouter, Dworp, Geel, Heist-op-den-Berg,
Jabbeke, Kapellen, Machelen-aan-de-Leie, Peer, Temse,
Torhout, Werchter, Zoersel.
Maar het liefst is me Watou, het meest dorpse en plattelandse
van allemaal, daar ergens bij ‘die schreve’, in
het achterland van een voormalige technology valley uit
de vorige eeuw, diep Vlaams maar al op zijn Frans
uitgesproken. Elk jaar, dankzij de inspiratie en het
enthousiasme van één man, Gwij Mandelinck, maar
met het hele dorp achter zich: een zomer lang alle
aandacht voor hedendaagse poëzie in confrontatie met
even hedendaagse kunst. Chapeau!
HEEL GEWONE MENSEN
De Amerikaanse videokunstenaar Gary Hill vroeg 17
arbeiders, die om de hoek van zijn studio in Seattle
elke dag wachten om voor zwartwerk opgepikt te

worden, om even voor hem te poseren.
Men moet het zich zo voorstellen: je bent bezoeker in
een museum en plots staat daar die rij van 17 etnisch
en cultureel ‘anderen’ voor je geprojecteerd (iets groter
dan ten voeten uit) en staren je aan, blijven je
aanstaren: minimale oogbewegingen, wat ongecontroleerde,
kleine bewegingen van de handen, soms een
voet die even verzet wordt. Wie Viewer ooit zag, vergeet
het beeld en de ontmoeting nooit meer.
Verder geen commentaar.
KLEUR IS ALLES
Voor het modejaar in Antwerpen (2001) bedacht
curator Walter Van Beirendonck het idee van
Landed/Geland en in de aanloop van het grote zomerevent
van Antwerpen Open en het Flanders Fashion
Institute was het enige beeld (op postkaartjes, posters,
website, tv-spots) dat we te zien kregen een panorama
van Antwerpen, waarin enkele spraakmakende sites
met felle fluorkleuren overschilderd waren. De idee
was even simpel als e¤ectief: de creativiteit van de
modewereld geeft weer kleur aan de grijsbruine, door
de zwaarte van zoveel geschiedenis doodvermoeide
stad, die Antwerpen is.
De idee werd iets minder conceptueel, toen men in de
luttele dagen vóór het openingsweekend in mei de
kleurvlakken ook e¤ectief in de stad ging aanbrengen.
Ze waren inderdaad ‘geland’ op pleinen en gebouwen,
aan de Scheldehangars, op de gevel van het MUHKA,
op een groot staketsel op Linkeroever, met als orgelpunt
de 15 meter hoge, helrode A, die de Boerentoren
ging bekronen.
Nog mooier werd het toen de politietoren (op de
Oudaan) opengesteld werd voor het publiek – je kon
er in de turnzaal op de hoogste verdieping de tentoonstelling
Emotions gaan bekijken – en dat het panorama
van op de dertiende verdieping de ideale plek bleek
om alle kleurvlakken te zien en te lokaliseren. Op die
manier wist het project ook heel wat oudere en
gewone Antwerpenaren aan te spreken, die de tijd nog
meegemaakt hadden dat de kathedraaltoren en de
MICHEL UYTTERHOEVEN
Boerentoren nog niet onveilig bevonden waren om de
stad vanuit een absoluut weergaloos vogelperspectief
te bewonderen. (De politietoren, een ontwerp van
architect Renaat Braem, communist en volgeling van
Le Corbusier, werd in de herfst van 2001, samen met
acht andere realisaties van Braem, door de Vlaamse
Gemeenschap erkend en beschermd als ‘monument
van moderne architectuur’.)
Dat is van het beste wat kunst kan doen: door kleur
aan te brengen en uit-/inzicht te bieden, de mensen
een stuk trots over hun stad, hun plaats, hun ‘metropool’
teruggeven. Die moeilijke stad, waarmee hun
verhouding zo onheilspellend vertroebeld geraakte en
die zo hard meespeelde in hun onbehaaglijk omgaan
met een versplinterde identiteit.
NAAR CONCLUSIES
Wat moet kunst? Moet kunst niks, alleen maar ‘er
zijn’? En voor wie is ze er dan en voor wie niet? Het is
waar, soms is kunst heel individueel en lijkt iemand
die een boek leest erg op een spelend kind: haast
autistisch teruggetrokken in de fantasiewereld die de
lectuur hem of haar aanreikt. En ook de schilder
spreekt mij heel persoonlijk aan, fascineert me met
zijn beeld, laat me stilstaan en mijmeren, doet me
zoeken naar verband of betekenis. Of niet.
Maar een heel aantal kunstwerken (podiumkunsten,
muziek, film) bekijken we in groep, organiseren we zo
dat het economischer, leuker, beter wordt om dat met
een aantal mensen tegelijk te doen. Soms gaan we
meer voor de ambiance om tussen de mensen te zijn
en is de kunst maar een alibi of een aanleiding om het
groepsbeest in ons los te laten: denk aan popconcerten
of houseparties, vuurwerk of carnavalstoeten.
Kunst eenzijdig en dwingend inzetten om meer
gemeenschap te realiseren, zou een aanfluiting zijn
van de vrijplaatspositie die kunst in onze samenleving
inneemt en die haar toelaat alle grenzen, normen,
taboes, waarden te bevragen, zonder rekenschap te
moeten afleggen tegenover het politieke gezag, de
markt of de religies. Dat is tenminste (nog?) de heer-
243
REFLECTIES OP DE SPIEGEL VAN HET DAGELIJKS LEVEN

EEN ARCHIPEL VAN GEDEELDE CULTUUR
244
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
sende consensus binnen onze Europese democratieën.
En daarvoor heeft de staat een behoorlijk pak geld
(‘van ons allemaal’) over, in de vorm van culturele
instituties en subsidies.
Want die kunst geeft vorm aan ons samenleven, weet
onze dromen en angsten in woorden en beelden te
vangen, helpt ons omgaan met ons verleden, vraagt
openheid voor andere culturen, reikt verlangen aan om
ons een toekomst te verbeelden. En totnogtoe
beschouwen we deze kritische en proactieve functie
van de kunst als een te verdedigen goed.
Bert Anciaux vraagt als minister van Cultuur terecht
meer aandacht voor een grotere participatie van een
ruimer publiek. Een betere toegankelijkheid,
wegnemen van allerlei drempels (financieel, sociaal,
cultureel), meer aandacht voor kunsteducatie in onderwijs
en andere vormingsinstellingen, toeleidingsactiviteiten
voor kansarme groepen: het zijn aandachtspunten
die culturele werkers zeker ter harte willen
nemen. Als hij straks echter ook minister van Media
wordt (media zijn bij uitstek dé bemiddelaars, de
faciliterende interface) dan krijgt Bert Anciaux er zelf
een grote verantwoordelijkheid en een uitdagende
opdracht bij. En die bestaat erin de (kijk)cijferaars een
tijdje wandelen te sturen en (een stukje van) de media
terug te geven aan de kunstenaars.
In dit artikel heb ik willen aantonen dat enkele van
onze beste regisseurs, choreografen, architecten,
modeontwerpers, museumdirecteurs en televisiemakers
niet gewacht hebben op de donderpreek van een
bevlogen minister om zich, weliswaar in heel verschillende
omstandigheden en met de meest verscheiden
methodes, het lot van het volk, de amateur-kunstenaars,
kansarme groepen, het gevonden publiek, het
uitgezakte lichaam in een fauteuil, vanuit een authentieke
maatschappelijke en artistieke bezorgdheid eigen
te maken en aan te trekken. Ze bewijzen hoe je
publieksgericht te werk kunt gaan zonder aan
artistieke kwaliteit in te boeten. Hun artistiek parcours
verdient de grootste aandacht en steun, want ze
kleuren vaak doelbewust buiten de lijntjes van het
theaterdecreet en dat geeft wel eens administratieve
moeilijkheden.
Overigens lijkt de huidige overdreven focus op de
publieksfactor het onherroepelijke startsein voor een
artistieke tegenbeweging, waar kunstenaars opnieuw
het recht zullen claimen om ‘l’art pour l’art’ te gaan
maken: hermetisch, introvert, in berookte kelders,
loodsen en garages, voor kleine groepen aanhangers
en fans, die zich met de nodige branie een ‘ascetische
elite’ zullen noemen.
Ik voel het aankomen. Kijk er naar uit. π

Moteur!
KOEN PEETERS
In onderstaande tekst zouden alle namen net zo goed fictief
kunnen zijn. Behalve E.D., die initialen staan onmiskenbaar
voor Els Dietvorst. De tekst bevat, in het sociaalartistiek
jargon, impressies van activiteiten en e¤ecten op
het terrein. Hij verscheen voor het eerst in Dietsche
Warande en Belfort, april 2002.
LES HIRONDELLES
We gingen dat volkscafé binnen, nabij de Pont Albert
in Schaarbeek. De betonnen brug was opmerkelijk:
alsof de primitieve vorm ervan met dikke trage handen
was geboetseerd. De berm stond onverschrokken in
bloei. Les hirondelles. Ik wist niet wat het betekende
tot mijn vriend vertaalde: de zwaluwen.
Het was een café als een living. Alle mensen waren
broeders en zusters. Men kon er vragen stellen over
gezondheid, verloren voorwerpen of het weer. Men
aanhoorde met veel geduld elkaars verhalen: gezangen,
antifonen, verzen. Alles garandeerde echtheid. Mijn
vriend en ik bespraken de zaken van belang, literatuur
en andere hoogstemmigheid, en wij noteerden
intussen ernstig. Kwam daar een oudere man ons
mededelen: “J’aime bien les gens qui écrivent, qui
étudient. Mon rève était de devenir docteur.” Hij vroeg
daarna beleefd: “Je ne vous gêne pas?”
Dat soort uitspraken of situaties, lelijk en onscherp,
door een of andere barmhartigheid achtergebleven.
Soms gaan verhalen verloren omdat een dronkaard ze
slecht vertelde, omdat niemand ze geloofde of
noteerde. Kunnen we die woorden stelen, als
chemische formules?
KOEN PEETERS
245
REFLECTIES OP DE SPIEGEL VAN HET DAGELIJKS LEVEN

MOTEUR!
246
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
“Begrijpt ge waar ik heen wil?” vroeg Louis Paul Boon
retorisch in Reservaat. Zijn oproep ging verder als
volgt: “Al te veel is er in dit leven, deze samenleving,
deze mensen, waarvan wij helemaal niets afweten. Er
ontbreekt ons een basis van werkelijkheid, waarop wij
onze romans en verhalen kunnen bouwen. Stuur mij
documenten, die ons een beeld geven van het harde,
levende en waarachtige gelaat van ons volk. Ik bezit
reeds het dagboek van een man, die zijn jeugd in het
verbeteringshuis heeft doorgebracht. Ik wacht nog op
getuigenissen uit onze gevangenissen, krankzinnigengestichten,
sanatoria, mijnen, fabrieken, kloosters,
Gheel en Moll en Merxplas. En de rest.”
DE FEITEN IN BRUSSEL
Met rood gestifte lippen, in een rood leren jekkertje en
opzichtige streepjesrok liep E.D. van het
Anneessensplein naar het Fontainasplein, maakte
foto’s van mensen die verhalen vertelden en
poseerden. Gewoon in cafés waar de dronkenschap
aan de muren beteugeld werd, bij bakkers of op straathoeken.
Praten en koken met Marokkanen en
Brusselaars. E.D. schreef op, maakte foto’s, liet
studenten filmen. Dat alles met de blik van straatjochies,
in achteloze cadrages. Geen agogentaal van
kabinetsmedewerkers, geen sociocu van het sociaalartistieke
veld. Deze mensen waren haar onderwerpen:
Bahman, Kokou, David, Sylvie, Guillane, Emma en
Nourfik.
Dit waren de feiten in Brussel: Bahman uit Iran kreeg
zijn papieren niet in orde. Kokou slenterde naar zijn
job, als security man op de Amerikaanse ambassade.
David keek hem na, bewonderde zijn lichte tred. “Je
prends le temps de vivre,“ zei Sylvie, haar lievelingskleur
was blauw. En een mens kon zich afvragen uit
welke exotische landen Guillane, Emma en Nourfik
afkomstig waren, want dat is nooit eenvoudig te
zeggen.
Al die bewoners van de Anneessenswijk kenden elkaar
niet, tot E.D. hen fotografeerde.
DE KUNST LIGT IN STAPELS
Anna stond daar wijdbeens in jeans en een gehaakt
sjofel truitje. Laatst was ze nog op tv geweest, als voorzitster
van de literaire jury en met een fruithoed. Haar
kleed had toen het feest gestolen. Wij tweeën praatten
over samizdat, occulte genootschappen, de Kempen,
de kunst, en ook over de wereld van onbevormde,
ongeschoolde verhalen. Boven ons ro¤elden treinen
met daarin de forenzen die Brussel verlieten. In het
toilet hingen aªches: “Druggebruik nog steeds
verboden”.
In het grauwe licht was Anna ongemeen interessant.
Onbevormd, ongeschoold, daarover hadden we het, en
over het werk van E.D. De kunst is heden tevreden
met een opsomming van real-liveportretten en foto’s
zonder pretentie. De kunst ligt in stapels gratis magazines
die je mag meenemen en zelfs weggooien.
Foto’s van gewone mensen. In de opsomming van

hun onbelangrijke namen ontstaat een verrassend
kunstwerk.
Anna citeerde Guido Minne die Peter Sellars citeerde:
“een stem geven aan diegenen die geen stem hebben”.
Het gaat over zoeken, emoties laten delen, het verhaal
eerlijk laten doen. Het gaat over veeltaligheid, anekdotiek
van snapshots, slib van histories, songs die
gekozen werden op een jukebox, woorden gestrand op
bierkaartjes in een binnenzak, een gedicht met haken
en ogen, de montage van personnes trouvées.
Anna wiegde terwijl wij praatten. Ze schonk me haar
e-mailadres. Iets met ping, het klonk als het gedicht
van Singer.
EFKES UIT DE STRAAT
In het cultureel centrum woekerde cultuur met veel
folders in de cafetaria. Cultuur werd in helvetica
onderkast en soms ook met k geschreven.
Binnenmuren in baksteen. In de tentoonstellingsruimte
stond een professionele filmset gebouwd. Er
hingen aªches “Stilte. Opnamen nu bezig”. De lange,
magere Bahman, 30 jaar, Iraniër, trommelde op zijn
drum. Op zijn T-shirt een zwaluw. Het ritme was
meteen zeer meeslepend.
E.D. zei: “Moteur,“ met platte Vlaamse tongval en twee
of drie camera’s begonnen te draaien. Dat woord
moteur: soms lijkt het een lichtvoetig vliegtuig, soms
een vod in een garage.
Kokou, Togolees, 35 jaar, begon te dansen. Hij ro¤elde
met zijn rechterhand op zijn gezellige buik en met
zijn linker maakte hij een uitnodigend gebaar. Zijn
kaalgeschoren hoofd blonk en met blikkerende ogen
beval hij de jongen naast hem te dansen. David, Belg,
23 jaar, danste als een jongen in een dancing. “Criez
tambour,“ zei Kokou en hij beval opnieuw: “Dance”,
alsof dansen zo eenvoudig is. Kokou danste en hijgde
zich snel en zwetend in trance.
E.D. had hen hier samengebracht, E.D. met haar
persoonlijke, vriendelijke stijl. Ze legde uit, wat vettig:
“We wilden efkes uit de straat, het was te triestig om
altijd daar te blijven. Het moet doenbaar zijn. Hier
voelen ze zich beter. Door improvisaties hebben ze dat
allemaal zelf gevonden. Nu hebben ze de grote gevoelens.”
Buitenbeelds stonden de andere amateur-acteurs
toe te kijken. Sylvie begon ook te dansen, aangestoken
door de hypnotische drum en Kokous optreden. Sylvie:
Belgisch-Zaïrese, 27 jaar. Ze droeg een grijs rolkraagtruitje
en was geheel in jeans zoals in de jaren zestig.
Ze wuifde haar helmbos en haar borsten. De camera’s
liepen, iedereen danste behalve ik. E.D. fluisterde zes
keer: “Très bien,“ vervolgens: “C’est meilleur.” Dan
dankte ze nadrukkelijk het gezelschap en vroeg: “Vous
pouvez aller encore plus loin?” Zij overlegde druk met
hen en mengde daarbij alle talen, Engels, Frans en
Antwerps. E.D. legde uit: “Dit is een seizoen in de hel,
heel caleidoscopisch. Een beeldenstoet waarin de Grote
Emoties passeren. Volgend jaar maak ik een echte
film. Ik heb altijd fictie willen maken.” Ze zei dat het
allemaal geen details waren, rende rond en als zij een
man was geweest, had zij op ieders schouders geklopt.
KUNST
Zij is nederig maar betrokken. Zij doet soms iets
nuttigs zoals mensen in gesprek brengen met elkaar,
hen doen lachen, zelfs koppels vormen. Als de straat
een scène wordt, wil de straat de rejalitaait ontstaaigen.
Zij beweegt met fototoestellen en een notaboekje rond
de werkelijkheid, versterkt het geluid en geleidt het op
mengtafels. Ze bedient zich van goedkope kleuren,
ruis zonder belang. Ze noteert slechts wat gebeurt.
Tegen een acteur zegt ze: “Tu as peur” en “gaaakomtnaagewoeën
recht en gaavalt,“ en zij verwacht dat emotie
dan zichtbaar zal worden.
KOEN PEETERS
247
REFLECTIES OP DE SPIEGEL VAN HET DAGELIJKS LEVEN

MOTEUR!
248
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
ANDERE SCÈNE, MET SCHATTIGE IJSTAART
Nog steeds in dat cultureel centrum met de binnenmuren
in baksteen. Een decor met witte verhoogjes, in
de vorm van immense witte roomtaarten. Net
Hollywood. E.D. haalde met spons en water uit een
rood emmertje de laatste vegen weg. Haar gelegenheidsactrices
stapten de scène op: eerst Guillane, 20
jaar, Ile de Réunion. Vervolgens Emma, 24 jaar,
Spanje/Colombia. Ten slotte Nourfik, 18 jaar, Marokko.
Hun ogen blonken van opwinding, hun lippen van
lipgloss. De meisjes toonden zich op hun voordeligst
voor de camera. Stromend haar, lange engelenkleren,
hun lach: perfect prentje van multicultureel geluk. Het
licht spatte als regelmatige fonteinen op hun lange
witte soepjurken. De vrouwen waren plots rijzige
schoonheden van Broadway. “Si tu m’aimes,“ zong
iemand om de hoek, met operastem. Schaduwen op
de wanden werden zuivere grijze silhouetten.
Toen de ijstaart werd binnengebracht, werd die mignon
en great en hiëlknap genoemd. E.D. riep: “Action,
maintenant le grand plan” en ten slotte: “Moteur”. De
camera zoemde in op het lief wit lammetje, op een
bed van roomijs, versierd met een roos van suiker en
dennetjes van chocolade. Emma hield het mes bij het
hoofdje van ijs. Traag zaagde zij het eraf, de grenadine
stroomde voorzichtig uit de taart.
De drie vrouwen schaterden. E.D. lachte hartelijk mee.
Ze legde omstandig uit wat ze met de foto’s ging doen.
UITEINDELIJK
De avond was aangekondigd als afsluitend ‘feest met
fuif’, wat betekende dat binnen twee dagen het decor
zou worden afgebroken. Er waren journalisten, wat
kunstlui en vooral de amateur-acteurs. De enige man
met een das was de directeur, en hij sprak consequent
van het centrum: “Welkom in het centrum. Het
centrum waar E.D. te gast is en het centrum dat openstaat
voor de multiculturele wereld.” Na enkele oppervlakkige
beschouwingen gaf hij zoenen en bloemen
aan E.D. Voor de Franstaligen voegde hij er aan toe:
“Vive la culture dans le monde.”De amateur-acteurs
liepen met hun vrienden en familie door het decor: ze
toonden enthousiast wat ze hadden gedaan en gezegd
en gezongen. Voor een fotograaf van De Standaard
deden ze hun acteerprestaties nog ‘s over. Vijf keer
klik, merci, dank u wel. Net toen E.D. mij de kunst
wilde verklaren, kwamen er dikke, vriendelijke, jonge
Marokkanen langs die zij één voor één bij de elleboog
nam en op de borst klopte. Dan volgde een Indisch
meisje met rode rozen in plastic kokertjes en E.D.
overlegde met haar in een mengeling van Antwerps en
slecht Frans, en dan kwam dat meisje van Réunion.
Allen converseerden ze sociaal vaardig, oprecht en
schuldloos.
Alsof ze uitwisselden.
Alsof er weegschalen tussen mensen staan en de
gewichtjes op de schalen doen de mensen ja knikken,

en ze bevestigen altijd opnieuw dat er een zekere vooruitgang
is. Communicatie. Dat we slechts in de werkelijkheid
de rejalitaait ontstaaigen. En zelfs gesteld dan
dat we willen weten of dit kunst is, en gesteld bovendien
dat we weten wat de kunst zou zijn, is het nog de
vraag of we iets vooruit zouden zijn met het antwoord
op die vragen. Wat is het statuut van deze contacten?
Verandert het iets aan iemands sterfelijkheidswaarde?
Chatting die wegscrollt op het scherm, collecties
vuilnis langs de snelweg, exposities, botfragmentjes op
kerkhoven: al die naamloze of naamdragende
portretten. Hoe raken we vanuit die onbevormdheid
tot algemene uitspraken? Licht van eeuwigheid dat
schijnt?
E.D. zei: “Het moet doenbaar zijn.”
Opnieuw, gesteld dat we willen weten of dit kunst is,
en gesteld bovendien dat we weten wat de kunst zou
zijn, kunnen we hiermee niet volstaan: dat we niet te
veel geloven in maakbaarheid van de wereld, dan wel
vaststellen dat de wereld doenbaar is, te doen, in alle
betekenissen van dat woord. π
KOEN PEETERS
249
REFLECTIES OP DE SPIEGEL VAN HET DAGELIJKS LEVEN

DE VREEMDHEIDSERVARING ALS GEBROKEN LANS VAN IDENTITEIT
250
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
De vreemdheidservaring
als gebroken lans
van identiteit
GERARD ROOIJAKKERS
Een campagne voeren onder de titel Actuele Volkscultuur
maakt een strijdbare indruk. Niet voor niets
geeft het woordenboek bij dit begrip onder meer de
omschrijving van een veldtocht. Uiteraard bedoelt de
Koning Boudewijnstichting geen militaire operatie
maar een stelselmatige publieke actie voor een maatschappelijk
doel, te weten volkscultuur – van ‘de’ volkscultuur
zou ik niet willen spreken. Al meer dan een
eeuw vormt dit domein het onderwerp van bezorgdheid.
EEN DAPPERE DODO
Aanvankelijk betrof het vooral het, al dan niet
vermeende, verdwijnen van die cultuur die als een
soort dodo allerwegen werd bedreigd door de oprukkende
asfaltcultuur van een zich moderniserende
samenleving. ‘Redden wat er te redden valt’, was het
credo van amateurs en professionals in de volkskunde,
het echte authentieke leven gaat teloor. Uitgaande van
een wijdverbreide continuïteitsgedachte werd elke
verandering steevast geduid in termen van verlies en
verval. De volkskundige werd op deze wijze een
Todesansager, van wie men wist dat als deze zijn
gezicht vertoonde er ook de dood rondwaarde. Een
doodsbidder die de relicten van een archaïsche en
doorgaans reeds goeddeels ten ondergegane cultuur
documenteerde. Het betrof daarbij steevast de cultuur
van de kleine Leute, bij voorkeur op het platteland. Daar
was immers de band met de voorouderlijke levenswijze,
zo dacht men, het best in stand gebleven. Het
plattelandsvolk was in deze optiek een locus van ware,

onbedorven authenticiteit. Men wilde deze volksbeschaving
niet alleen registreren, maar ze ook weer
inzetten voor nieuwe ‘volkskracht’. Volgens het
adagium ‘door het volk, voor het volk’ werd het volksleven
beschouwd als een soort van culturele energiecentrale.
Het aan de samenleving ‘teruggeven’ van
deze volkskracht was dan ook een van de – al dan niet
impliciete – motivaties van folkloristen die zich groepeerden
rond tijdschriften als Volkskunde (1888-) met
vele regionale varianten en voorlopers als Rond den
Heerd en Biekorf.
Van de cultuur van de kleine Leute naar de cultuur met
een kleine ‘c’ lijkt een simpele stap, maar die werd pas
relatief laat en dan nog aarzelend gezet. Van groot
belang daarbij is het debat over de wisselwerking
tussen volk en elite geweest, dat eind jaren zeventig en
begin jaren tachtig van de 20ste eeuw internationaal
werd gevoerd met als uitkomst dat van een dichotome
kloof slechts hoogst zelden sprake is. De kleine ‘c’
sloeg met andere woorden net zo goed op de dagelijkse
routines van de gegoede burgerij, de notabelen
en de adel. De scheidslijn tussen volkskunde en wat in
Duitsland Alltagsgeschichte heet, werd daarbij weliswaar
erg dun, maar dat was veeleer een winstpunt, temeer
daar volkskundigen zich in toenemende mate zouden
richten op de studie van een afgebakend sociaal-cultureel
verleden in plaats van uitsluitend op actuele historische
overblijfsels. De overgang in het benoemen van
het centrale object, van de cultuur van de lagere
sociale strata naar de cultuur van het dagelijks leven,
was evenwel niet eenduidig. In de praktijk betrof het
doorgaans combinaties of mengvormen van beide
perspectieven, waarbij aandacht voor het dagelijks
leven van kleine luiden op het platteland dominant
was. Stedelijke samenlevingen werden in deze optiek
meestal beschouwd als motoren van dynamiek en
verandering, die hun al dan niet verderfelijke invloed
op het steeds verder ontsloten, statische platteland
deden gelden en – zoals Eugen Weber het in een
beroemde boektitel apodictisch formuleerde – de
GERARD ROOIJAKKERS
‘peasants into Frenchmen’ transformeerde.
Exclusief volkskundige studies over ‘volkscultuur’ in
steden bleven uitzonderlijk en toen er in het Vlaams
Openluchtmuseum te Bokrijk, omstreeks 1975, een
Antwerps kwartier verrees, had dat veeleer praktische
en cultuurpolitieke achtergronden dan dat daar een
weloverwogen inhoudelijke beleidskeuze aan ten
grondslag lag. In dit museum waar de Vlaming kon
zien en ondergaan wie hij of zij ‘eigenlijk’ was, werd
de toon immers gezet door een meeslepende evocatie
van het rurale. Die erfenis van de – vooral door heemkundigen
buiten het museum – als ‘volksheilige’
vereerde conservator Jozef Weyns (1913-1974) hangt
als een loden last rond het imago van het museum.
‘Bokrijk’ werd spreekwoordelijk voor een achterhaald
en onwaarachtig nostalgisch beeld van een cultuur, bij
wijze van filmdecor. Dat ook die plattelandssamenleving
uiterst dynamisch was en is, kreeg daarbij niet
of nauwelijks ruimte – geheel in lijn met de taaie
romantische mythe van boerenautarkie, plaatsgebondenheid
en zelfvoorziening – laat staan het feit dat het
eerst en vooral ook de plattelanders zélf waren die op
specifieke wijzen gestalte gaven aan de modernisering
van hun leefwereld. De boer, liefst een keuter, als
slachto¤er van de grote boze wereld die hem zijn
onschuld ontneemt, als in een streekroman over de
heile Welt we have lost.
VAN PLATTELAND EN GEHUCHT
NAAR STAD EN BUURT
Als we de door de Koning Boudewijnstichting in haar
campagne Actuele Volkscultuur gehonoreerde projecten
bekijken, komen we niets van dit alles tegen. Sterker
nog: het platteland lijkt zowat afwezig te zijn. De toon
wordt overduidelijk gezet door stedelijke initiatieven.
Nu was het natuurlijk altijd al wel zo dat het juist de
stedelingen waren die zich uit verheerlijking of juist
beschavende distantie naar het platteland richtten,
maar zelfs dat lijkt thans niet aan de orde. Men
concentreert zich op de urbane samenleving, zonder
dat daarbij bijvoorbeeld de stad-landrelaties nadere
251
REFLECTIES OP DE SPIEGEL VAN HET DAGELIJKS LEVEN

DE VREEMDHEIDSERVARING ALS GEBROKEN LANS VAN IDENTITEIT
252
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
aandacht krijgen. En dat is op zich ook geen probleem,
maar het is wel tekenend voor de enorme aardverschuiving
die zich binnen de Vlaamse omgang met
een concept als ‘volkscultuur’ aan het voltrekken is.
Een transitie die ik van harte ondersteun, maar waarbij
de balans – het lijkt welhaast onvermijdelijk – in het
streven naar vernieuwing ook wel weer in een
bepaalde richting dreigt door te slaan.
Geconstateerd kan worden dat het aantal kwalitatief
goed onderbouwde aanvragen die betrekking hebben
op het platteland sterk in de minderheid is. Van het
enige gehonoreerde project dat zich nadrukkelijk richt
op het buitengebied onder de titel ‘Woeste gronden’
bleek zelfs het vooronderzoek niet haalbaar! Een van
de dieper liggende redenen daarvan bleek het feit dat,
als het een cultuurtoeristisch project rond het platteland
betreft, regionale bestuurders en landbouworganisaties
graag uitsluitend de nadruk willen leggen bij
landschapsschoon en duurzaamheid; kortom positieve
zaken waarmee men graag voor de dag wil komen bij
de promotionele positionering van een regio.
Antiruimten en paradoxen, die behoren tot de dwarse
en wonderlijke dynamiek van cultuur, wil men daar
liever niet zien. Die horen in deze cultuurdiagnose
kennelijk beter thuis in het stedelijke domein. Op deze
wijze wordt het achterhaalde beeld van een platteland
waar men verblijft vanwege ongereptheid, met grazige
weiden langs klaterende beken, in plaats van dorre
heidevelden en militaire oefenterreinen, e¤ectief in
stand gehouden. Het beeld van een arcadisch platteland
mag kennelijk niet vertroebeld worden door ook
de ‘achterkant’ van het landschap open te leggen. Een
platteland als traumaland is in de wereld van het
cultuurtoerisme vooralsnog taboe. Hoe kun je anders
de streekproducten en de regionale gastronomie in het
land van Pieter Brueghel aan de man brengen? Op
deze wijze wordt, met een folkloristisch beroep op
‘volkscultuur’, aan de lopende band een vertekend
beeld van de rurale samenleving gereproduceerd,
waarbij men het publiek – zowel inwoners als
toeristen – niet lastig wil vallen met de historische en
actuele problemen rond het niet-stedelijke landschap.
Nu is een inhaalslag met betrekking tot de stedelijke
leefwereld, met name op het microniveau van de
buurten, heel wenselijk. Geconstateerd kan worden
dat, zowel wat betreft institutionele structuren als
aanwezige creativiteit, de steden vooralsnog een betere
voedingsbodem bieden voor vernieuwende initiatieven
in het kader van zo’n campagne over actuele volkscultuur.
Hopelijk gaat hiervan de komende jaren ook een
impuls uit naar het platteland. Is het dan echt zo dat,
zoals historici lange tijd beweerd hebben, vernieuwing
altijd uitgaat van stedelijke centra? Ik meen dat een
taaie beeldvorming ook hier het zicht ontneemt op een
andere werkelijkheid. Het Vlaamse platteland is al lang
geen ongerept Bokrijk meer, en is dat natuurlijk ook
nooit geweest. Met alle veranderingen die zich in de
stedelijke samenleving hebben voltrokken de afgelopen
decennia, lijkt het alsof het platteland daarbij is
achtergebleven; wat aansluit bij het oude beeld dat de
ontwikkelingen daar trager verlopen. Het statische
platteland waarbij het continuïteit is die de klok slaat,
vormt een achterhaald beeld dat bovendien in plaats
van een stedelijk heterostereotype, in toenemende
mate een ruraal autostereotype is geworden. Het is
dan ook een veilig beeld dat bij wijze van safe story met
graagte door plattelanders als imago wordt gereproduceerd.
Dit proces van rurale representatie en musealisering,
waarbij het platteland in toenemende mate transformeert
van een productie- tot een consumptieruimte, is
een prachtig onderzoeksterrein voor etnologen. In die
zin is zo’n campagne over actuele volkscultuur dan
ook een uitgelezen kans voor nadere reflectie. Dat de
Koning Boudewijnstichting niet alleen in toegepaste
zin projecten op het brede terrein van volkscultuur wil
stimuleren en daadwerkelijk mogelijk maken, maar
daarnaast ook fundamenteel wil reflecteren op de
krachtenvelden en processen die daarin besloten
liggen is een groot goed. En de goede projecten in

deze campagne maken dan ook meteen duidelijk dat
een dergelijke reflectie niet alleen onvermijdelijk dient
samen te gaan met de uitvoering ervan, maar de participanten
ook in staat stelt allerlei onverwachte en
ongedachte bespiegelingen te maken die de
suggestieve hermetiek van de cultuur van het dagelijks
leven openbreken.
REFLECTIES DOOR VERSCHOVEN STANDPUNTEN
In de campagne Actuele Volkscultuur zijn duidelijke
keuzes gemaakt. Propaganda maken voor een
bepaalde omgang met volkscultuur, waarbij subsidiëring
als beleidsinstrument wordt ingezet, impliceert
onvermijdelijk een standpuntbepaling. Hierbij worden
bepaalde tendensen gestimuleerd en andere afgewezen.
Om dan nog even de militaire metafoor te
hanteren: waartegen trekt men dan ‘ten strijde’? In de
eerste plaats betreft het een afwijzen van een statische
opvatting van cultuur, waarbij wordt uitgegaan van
continuïteit. Traditionele zaken zijn daarbij niet ‘beter’
dan nieuwe ontwikkelingen. Traditie is daarbij geen
exclusief normatief argument voor behoud en verstarring.
Integendeel, juist de omstandigheid dat elke
traditie dynamisch en veranderlijk is, vormt hier een
uitgangspunt. Voorts is de neiging om volkscultuur te
reduceren tot een monolithisch en hermetisch
gesloten geheel, kritisch benaderd. Volkscultuur wordt
immers gemakkelijk geobjectiveerd tot een essentie
die als het ware ‘buiten de mens om’ zou bestaan, als
een ideologische component die in een landschap en
volk besloten zou liggen bij wijze van Blut und Boden.
Een reductionistische omgang met een begrip als
volkscultuur leidt in de derde plaats tot esthetisering,
waarbij alleen de mooie en representatieve kanten van
het dagelijks leven worden belicht. Volkscultuur
verwordt daarmee tot een product van ‘Vlaanderen
vakantieland’, dat wordt geclaimd en geëxploiteerd
door overheden en ondernemers als een e¤ectief
marketinginstrument. Uitsluiting, stigmatisering en
geweld – zaken die ik gemakshalve maar aanduid als
‘zwarte folklore’ – worden in deze optiek niet tot ‘de
GERARD ROOIJAKKERS
volkscultuur’ gerekend.
De campagne is dan ook op te vatten als een pleidooi
voor gelaagdheid, dynamiek, actualisering en een
brede participatie van bevolkingsgroepen. De actualisering
krijgt daarbij gestalte door traditie en omgang
met het verleden in hun contemporaine contexten te
plaatsen, waarbij er ruimte en respect is voor
gedi¤erentieerde betekenisgevingen terwijl verschoven
standpuntbepalingen worden aangemoedigd. Dit
laatste impliceert bovendien een sectoroverschrijdende
samenwerking tussen de wereld van het erfgoed en
die van de hedendaagse kunst, onder meer in de vorm
van theatrale performances en installaties. De grootste
winst daarbij is dat ‘volkscultuur’ niet uitsluitend
verwijst naar het eigene en vertrouwde, maar ook
vensters opent naar het vreemde en ongeziene. Zo
e¤ectief als folkloristen en heemkundigen zich vanaf
het einde van de 19de eeuw de cultuur van het dagelijks
leven als het ware hebben toegeëigend en haar
onschadelijk hebben gemaakt, zo prikkelend wordt in
veel gehonoreerde projecten de vergeten angel weer
aangeraakt en gemobiliseerd. Veilige uitkomsten en
resultaten zijn daarbij niet in de eerste plaats interessant.
Het gaat hier eerst en vooral om het op gang
brengen van processen waarvan het e¤ect, hoezeer
vaak ook onstuurbaar, hopelijk zal beklijven. In het
landschap van de Vlaamse volkscultuur is met deze
incidentele campagne, en vooral ook door de structurele
werking van het Vlaams Centrum voor Volkscultuur,
op overtuigende wijze een vernieuwing
ingezet.
DE VREEMDHEIDSERVARING KOESTEREN
Ingrijpende transformaties als gevolg van commercialisering,
migratie en toerisme – om slechts enkele
fenomenen aan te duiden – zijn in deze optiek geen
bedreigende gevaren voor een volkscultuur die lange
tijd als kwetsbaar ‘eigen’ patrimonium werd
beschouwd, maar spannende processen in een dynamische
samenleving, waaraan niemand zich kan
onttrekken en die de moeite van etnologische reflectie
253
REFLECTIES OP DE SPIEGEL VAN HET DAGELIJKS LEVEN

DE VREEMDHEIDSERVARING ALS GEBROKEN LANS VAN IDENTITEIT
254
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
meer dan waard zijn. Aangezien processen niet alleen
een sociaal-culturele dynamiek kennen, maar ook een
diachronisch verloop, zou het een gemiste kans zijn
om niet ook de oudere cultuurdiagnosen daarin een
plaats te geven. Hierbij is de notie van de culturele
biografie, op te vatten als het gelaagde levensverhaal
van een object, uitstekend bruikbaar. Uitgaande van de
culturele biografie van een stad, buurt, landschap of
regio, kunnen we de sporen die mensen daarin
hebben getrokken en tot op de dag van vandaag
nalaten, samenhangend interpreteren. Daarbij staat
dan niet het object maar de actor centraal. Wat is er
kortom met de mens gebeurd? In die zin verwijst de
titel Actuele Volkscultuur mijns inziens heel e¤ectief
naar het feit dat cultuur, of dit nu het contemporaine
dagelijkse leven of de betekenisgeving van historische
sporen betreft, mensenwerk is. Het is de actor van
vlees en bloed die actualiseert, die zijn of haar leefwereld
al naar gelang de culturele categorieën benoemt,
variërend van rozig erfgoed tot stinkend afval. Mensen
in staat stellen om op een speelse en creatieve wijze op
dergelijke processen van betekenisgeving en toe-eigening
te reflecteren is wellicht de grootste verdienste
van deze vernieuwingsslag in het populaire domein.
Door de culturele biografie als uitgangspunt te nemen,
komt het traditionele kind, dat we op het eerste gezicht
geneigd zouden zijn met het badwater weg te werpen,
in een ander daglicht te staan. Een avant-gardebenadering
betekent niet dat oudere ‘lagen’ van de culturele
biografie obsoleet zijn, integendeel. Het impliceert een
voortdurend hernemen en duiden, waarbij het
vreemde niet noodzakelijkerwijs hoeft te worden gereduceerd
tot iets eigens en veiligs. In het kader van
‘volkscultuur’ pleit ik met andere woorden, paradoxaal
genoeg, juist voor de menselijke vreemdheidservaring.
Dat de ander (de ‘migrant’ of ‘voorouder’) ons in
sociaal-cultureel of diachronisch opzicht vreemd is en
blijft, dient ten volle geaccepteerd te worden, niet als
een deficit maar juist als een verrijking van de cultuur
van het dagelijks leven. Daarbij komt dat heel veel dat
we hebben leren zien als ‘eigen’ in feite vreemd voor
ons is.
Laat ik tot slot het openluchtmuseum Bokrijk nog eens
aanhalen. Het verschijnsel ‘Bokrijk’ en zijn receptiegeschiedenis
laat zich lezen als een verschuivende
diagnose van cultuur; het vormt in feite de neerslag
van vijftig jaar denken over volkscultuur als een
mentale categorie. In de loop van de tijd is het contrast
met de wereld binnen dit openluchtmuseum en de
etnografische realiteit daarbuiten, steeds groter en
schriller geworden. Stonden er in de jaren vijftig en
zestig van de 20ste eeuw langs de toegangsweg naar
het museum in Genk nog vele boerenbedrijven en
arbeiderswoningen, tegenwoordig betreft het voornamelijk
burgerwoningen, bedrijfspanden en ruimten
van dienstverleners waaronder niet in de laatste plaats
relaxhuizen. Ziehier de wereld waarin we leven met
enerzijds een gemusealiseerd veilig statisch volkscultuurdomein
als een eiland in de tijd met allerlei
erfgoedactiviteiten en anderzijds een totaal afwijkende
vormgeving van actueel dagelijks leven.
Was Bokrijk lang een geconstrueerd oord van herkenning
en herinnering, met het voortschrijden van de
tijd is het voor nieuwe generaties kinderen vooral een
plek van verwondering en vervreemding. Het kantoor
als werkomgeving van de ouders of de Turkse moskee
zijn voor hen heel wat vertrouwder dan de
Wellenshoeve en Vlaamse schuur. Dit stelt het
museum uiteraard voor nieuwe keuzes. Moeten
kantoor en moskee in het museum ook een plaats
gaan krijgen? Of blijft het archaïsche beeld van een
voorgoed verdwenen plattelandsamenleving ongerept
intact? Het ene is niet noodzakelijkerwijs beter dan het
andere; voor beide standpunten is wat te zeggen. Maar
in het laatste geval dient wel een reflexieve ‘slag er
overheen’ gemaakt te worden, waarmee duidelijk
wordt gemaakt wat de representatieve reikwijdte van
dat beeld is en hoe dat door bepaalde maatschappelijke
groepen als een identiteitsconstructie is geëxploiteerd.
Het is juist heel boeiend om de stereotypen te tonen,
gesteld dat men daarbij bovendien het verschoven

perspectief hanteert, waardoor ook de ‘achterkant’ van
cultuur en landschap in beeld komt. Vanuit het
concept van de culturele biografie wordt Bokrijk dan
opeens weer een spannend landschap met allerlei
paradoxen. De kunst bestaat erin bezoekers in staat te
stellen zo’n gemusealiseerd landschap te lezen. Dan
zal blijken dat het, in het kader van de contrastervaring
tussen de wereld binnen en buiten het museum,
onvermijdelijk is in toenemende mate relaties met die
buitenwereld aan te gaan, waarin vreemd en eigen
voortdurend worden uitgewisseld. De hermetiek van
het museum, waarvoor juist ook vele bezoekers
komen, kan dan op een speelse en verrassende manier
af en toe worden doorbroken met culturele confrontaties
uit andere domeinen. Dan zal bovendien blijken
dat ‘Bokrijk’ zijn sporen in het Vlaamse cultuurlandschap
op allerlei wijzen heeft nagelaten, bijvoorbeeld
als architectonisch ideaal of als verheerlijkte levenswijze
bij wijze van mindscape in een gemusealiseerde,
niet minder actuele, cultuur. π
GERARD ROOIJAKKERS
255
REFLECTIES OP DE SPIEGEL VAN HET DAGELIJKS LEVEN

Portrettengalerij
22 ‘TREKKERS’ VAN HET VELDWERK AAN HET WOORD
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON

258
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
inleiding
Parallel met het onderzoek waarover in deze publicatie
wordt gerapporteerd, lanceerde de Koning
Boudewijnstichting in 2001 een tweede campagne
Actuele Volkscultuur.
De oproep leverde 116 inzendingen op. Hieruit selecteerde
een onafhankelijke jury 22 projecten voor
ondersteuning.
Dit hoofdstuk is geschreven door de ‘trekkers’ van die
initiatieven of door hun naaste medewerkers. Het is
dus geen extern verslag, zelfs niet echt een verslag,
maar een portrettengalerij met in de eerste plaats
momentopnames van de projecten, maar daardoor ook
van de mensen erachter, de mensen die het doen en de
mensen voor wie ze het doen.
Uit deze portrettengalerij komen vooral de drijfveren,
de motivatie, de ambities en het enthousiasme naar
voren, waarmee aan dergelijke projecten wordt
gewerkt. Als geheel is dit deel een perfecte illustratie
van de talloze manieren waarop volkscultuur een
actuele betekenis kan hebben en van de verscheidenheid
aan wegen waarlangs die betekenis mensen
bereikt.

Aan den
achterkant van
de wereld ligt
den Dam,
manneke.
KRIS MOTMANS
Focus even op het noordelijke deel van de 19de-eeuwse
wijken van Antwerpen. Seefhoek, Stuivenberg, oud
Borgerhout: volksbuurten waarvan de namen tot ver
buiten ‘t Stad negatieve associaties oproepen. Dikwijls
terecht, geregeld ook onterecht. Beeldvorming behelst
altijd een schematisering van de werkelijkheid,
nuances vallen weg. Er gaan wonen is een manier om
de situatie te vatten. Ik kan het aanraden. De prijzen
vallen trouwens best mee…
Die 19de-eeuwse gordel lijkt verder noordwaarts dood
te lopen op een gigantisch spoorwegemplacement.
Anderhalve kilometer lang, 24 hectaren groot. Van op
de Noorderlaan krijgt men een goed uitzicht op het
unieke van dit terrein: een uitgestrekte prairie in het
midden van de grootste Vlaamse stad. Vandaag ligt het
er helemaal verlaten bij. De treinstellen zijn
vertrokken, de sporen opgeruimd, reconversieplannen
ondertekend. Jan Kempenaers doolt er eenzaam rond
met zijn fototoestel en breedhoeklenzen. Een paar
onderaannemers bouwen in een
hoekje aan de tunnel van een nieuwe
Het verleden is het ijkpunt
noordzuidverbinding.
geworden
Maar weggedrukt achter dat verlaten
emplacement ligt nog een 19deeeuwse
volkswijk: de Dam. Onbekend en onbemind.
Een verloren gelopen enclave, een aloude Antwerpse
volksbuurt tussen verkeersaders, dokken, kanalen,
spoorwegen en het emplacement. Als in een dal van
de wereld afgesloten. Er zijn alles bij elkaar twee langgerekte
toegangswegen. Het MartHa!tentatief doopte
de buurt Waaiendijk, de plek waar alles samenwaait wat
in de stad te los of te licht is. De achterkant van de
wereld, bezwoer een sinjoor.
VROEGER WAS ALLES BETER,
ZELFS DE ZOMERS
Net als op het naburige en veel bekendere Eilandje
druipt er op de Dam een ondefinieerbare melancholie
van de muren, een heimwee naar vroeger. Vroeger was
dat hier nen bloeiende kant. Het slachthuis en
KRIS MOTMANS
259
PORTRETTENGALLERIJ

STEDELIJK WIJKKANTOOR ANTWERPEN DAM
260
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
Noordschippersdok zorgden voor handel en wandel. Er
woonden zo’n 12.000 mensen, vier keer meer dan
vandaag. Het was hard werken maar de zaken
draaiden goed. Oude telefoonboeken bewijzen: bijna
elke benedenverdieping was een winkel. Groenten,
fruit, ijs, wijn, sigaren, alles wat men nodig had.
Cichorei De Beuckelaer en de chocolade Meurisse
zorgden voor werkgelegenheid. Rijk geworden vleesgrossiers
lieten er Belle Epoquehuizen bouwen. Nog
tijdens de harde oorlogsjaren, toen de helft van de
bevolking al vertrokken was, telde mijnheer pastoor tot
zijn heilige schrik niet minder dan 98 cafés in de
parochie. Een bewaard gebleven donderpreek over de
mondaine bedorvenheid van jazzkrochten was het gevolg.
Want wat men ook mag vertellen over het volkje van
slagers, schippers of dokwerkers, godvrezend waren
ze…
Veel is ondertussen veranderd. De haven vrat zich de
polders in, het slachthuis industrialiseerde, de nevenactiviteiten
gingen ten onder aan schaalvergroting en
regelgeving. Den modernen tijd zuchten de ouderen op
de Dam. Vroeger was alles beter. Zelfs de zomers.
‘Vroeger’ is het absolute ijkpunt geworden. En afgesloten
van de buitenwereld heeft de Dam zich in de
loop der jaren een eigenzinnig zelfbeeld gevormd.
Over het Viaduct-Dam de buurt intrekken is in een
andere wereld terechtkomen. Dit is niet meer de
Metropool, maar een dorpje. Met veel fantasie kan
men de verhoogde spoorwegbermen, de groteske
viaducten van E19 en Noorderlaan en de overal het
uitzicht belemmerende infrastructuren omtoveren tot
brute bergketens. Waar zijn we dan? Ergens in
Midden-Frankrijk?
Ja, er zijn toekomstplannen voor de Dam. Goede en
minder goede. Het bovengronds komen van de nieuwe
noord-zuid-spoorverbinding op het centrale Damplein
is niet bepaald constructief te noemen. De tunnel
verder doortrekken zou te veel kosten, beweert men.
De Dambewoner hoort de werken elke dag dichterbij
komen. Binnenkort komt hier om het half uur een
HST uit het onderaardse gedonderd. Binnenkort zal de
Dam de Dam niet meer zijn.
Daarnaast is er dat spoorwegemplacement. 24
hectaren braakliggend terrein. Een internationale
architectuurwedstrijd is al uitgeschreven. Het grootste
gedeelte van het terrein moet sport- en parkzone
worden. Zoveel keer groter dan het huidige stadspark!
Ook nieuwe verbindingen tussen stad en Dam staan
op het programma. De wijk zal en moet opnieuw
ontsloten worden, voor het eerst sinds de jaren 1870.
‘Hervitalisering’. Weer deel worden van ‘t stad.
Binnenkort zal de Dam de Dam niet meer zijn.
FUNDAMENTEN VOOR EVOLUTIE
Drie elementen: ontwikkelingen op macroschaal, wijkontwikkeling
en actuele volkscultuur. Duidelijk is dat
de grote stedenbouwkundige plannen een moeilijk te
onderschatten impact zullen hebben op de wijk Dam.
Even duidelijk is dat structurele veranderingen tijd
vergen, veel tijd. Zo’n project kan enkel slagen als het
duurzaam verankerd wordt in de geesten van de
bewoners. Sine qua non.
Hoe? Wij denken: door de aard van deze deprived
neighbourhood respectvol te benaderen, en door de
Dam, daar aan de achterkant van de wereld, weer op
de mentale kaart van Antwerpen te zetten met een
‘wervende presentatie’ ervan.
Vanuit die visie is het Reminiscentieproject Dam
opgezet. Initiatiefnemer was de cel Wijkontwikkeling
van de stad Antwerpen. Publiek leefcomfort is hun
terrein. Het reminiscentieproject wil dus op zoek gaan
naar het beeld, het verleden en de structuur van de
Dam. Naar het geheugen van deze volkswijk, zo men
wil. Naar het uit isolatie geboren koppige zelfbeeld, de
verhalen die het verleden construeren en de daaruit
voortvloeiende perceptie van het dagelijkse.
Niet als een eindpunt of afscheid. Veeleer als een
fundering voor verdere evolutie. Als stimulans tot

meer. Want stiekem-stiekem leeft de hoop dat het
project een hele resem discussies doet losbarsten aan
de Damse togen en dat een hele reeks brieven,
meningen en eigen publicaties volgen. Dat die van den
Dam zich gekend weten en zich laten kennen.
Bruisend. Dat er duizend bloemen bloeien.
Nuchter bekeken kunnen hierbij twee vragen worden
gesteld. Of dit nu een ‘kerntaak’ is van een lokale
overheid, en of dit nu niet allemaal te doelgericht is?
Gezien de specifieke situatie in de oude Antwerpse
volkswijken, kan men argumenteren dat beide vragen
samenhangen en met een volmondig ‘ja’ kunnen
worden beantwoord.
De lokale overheid, en zeker de dagelijks op het veld
actieve cel Wijkontwikkeling, scant beter dan wie ook
de knelpunten, potenties en vacua in het stedelijke
weefsel. Het louter vaststellen en onderzoeken hiervan
is in jarenlang achtergestelde buurten niet genoeg.
Vrijblijvendheid is meer dan ooit uit den boze. Een
katalyserend optreden en het e¤ectief initiëren van
projecten is meer dan nodig. Het op de deuren van
mogelijke partners kloppen ook. Zij versterken dit
stedelijke project. Stedelijk zoals in ‘voor de stad’. Niet
‘van de stad’.
Het klinkt allemaal nuchter, ‘beleidsmatig’. Droog en
doordacht. Dat is het ook. Maar er is meer. Er is een
extra dimensie: de menselijke factor. Want het reminiscentieproject
draait in de eerste plaats om dat greintje
meer: de mannen van de Dam (m/v) en hun zelfbeeld,
symbolen, verhalen, codes en geheugen. Het lief en
leed, leven en dood aan den achterkant van de wereld.
Aan de slachterij, de dokskes, de ijskelder en de
hofkes. En in de cafés natuurlijk, de eeuwige cafés.
‘s Avonds, na een uitgelopen interview, zien dat het
halfelf is en concluderen dat de tijd – alweer –
verdomd snel is voorbijgevlogen. Het niet weten wat te
doen wanneer iemand met haar tranen vecht bij het
vertellen hoe vijftig jaar geleden de eerste bom van de
oorlog op het café van haar vader viel. Zelf was ze nog
niet geboren, maar toch. De stiltes die in het algemeen
vallen bij verhalen uit de oorlogsjaren. De leute van
een dokwerker die bij elke voor zich op tafel liggende
foto een aanstekelijk verhaal klaar heeft. Na twee foto’s
merkt hij op dat ik zeker niet van Antwerpen ben? Nee
dus. Terwijl hij nog wat pintjes haalt moet hij ook daar
eens hard om lachen…. Dat is, denk ik, de fond waar
uiteindelijk alles op steunt: de histoire vivant.
Ondersteuning door de Koning Boudewijnstichting
11.000 euro
Stedelijk Wijkkantoor Antwerpen Dam
Lange Lobroekstraat 177-179
2060 Antwerpen
tel.: 03-226 38 46 - fax: 03-226 39 71
e-mail: wijkkantoor.dam@stad.antwerpen.be
KRIS MOTMANS
261
PORTRETTENGALERIJ

HET HUIS VAN ALIJN
262
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
Het Huis van
Alijn, een
droomhuis met
vele kamers
SYLVIE DHAENE
Wie ooit op bezoek is geweest in het Huis van Alijn,
weet dat dit museum vele kleine kamertjes heeft. Een
huis met veel kamers is meteen ook een huis met veel
in- en uitgangen, veel hoeken en kantjes. Trap op, trap
af, bovenverdieping links, rechts, voor, achter, benedenverdieping
links, rechts, voor, achter, vleugel in, vleugel
uit, kapel door, zolder op, kelder in, binnentuin oversteken,
huisje in, huisje uit… bij een eerste bezoek
heeft het museum iets weg van een doolhof. Als je niet
goed oplet, raak je er al gauw je oriëntatie kwijt. Wie
zoekt naar parcoursmarkeringen of wegwijzers zal er
geen vinden. Ze zijn er gewoonweg niet en zullen er
ook nooit komen. Het zijn de suppoosten die je
wegwijs maken in dit museum, geen zaalwachters in
traditionele museumzalen, maar gastheren en
-vrouwen in kleine en grote kamers.
Behalve op maandag, staat de poort elke dag open en
iedereen is welkom. Dat hoeft zelfs niet voor een
museumbezoek te zijn. Ook wie even wil genieten van
de schoonheid en de rust van de binnentuin kan
binnenstappen, of wie met vrienden een heerlijk
glas bier wil drinken in de gezellige kleine
Een museum is een museumherberg.
ontmoetingsplaats
Een huis wordt ingericht volgens de smaak
van de bewoners en reflecteert doorgaans de
tijdsgeest of de stijl van het gebouw, de kamers krijgen
een specifieke functie toegewezen en de inrichting
moet een welbepaalde sfeer uitademen, zo ook in het
Huis van Alijn.
ONTGRENZING
Anno 2000 werd gestart met de renovatie van het
voormalige Gentse Museum voor Volkskunde en werd
besloten om met een nieuwe naam door het leven te
gaan. Deze nieuwe naam kondigde meteen ook een
nieuw beleid, een nieuwe oriëntatie aan waarbij een
algehele ontgrenzing – fysiek en mentaal – de leidraad
zou worden. De museumwerking zou zich voortaan
binnen en buiten de muren van het museum afspelen
en een andere dan de gangbare kijk op volkscultuur in

Vlaanderen zou er ingang vinden, weg van het keurslijf
van de zogenaamde traditionele volkskundecanon.
Aandacht voor culturele diversiteit, multidisciplinariteit
en samenwerking met andere culturele en wetenschappelijke
actoren in en buiten het Gentse werden
in de missie ingeschreven. Publiekswerking en -participatie
werd de centrale as waarop de komende jaren
zou gewerkt worden. Ook de herwaardering van de
bestaande museumcollectie en de aandacht voor de
wijze waarop deze rijke en gediversifieerde collectie
kan worden ontsloten, werden belangrijke doelstellingen.
Die ontsluiting zou dan op een voor het
publiek interessante, boeiende, innovatieve en verrassende
manier moeten gebeuren. Er diende niet alleen
nieuw publiek te worden gezocht, het contact met dat
publiek moest ook intensiever. Om het publiek warm
te maken voor een bezoek, zou zijn verwachtingspatroon
een beetje worden ‘hertekend’. In 2000 en
2001 werden al enkele proevertjes geserveerd; het
programma had wat weg van fusion-kitchen; er waren
twee tijdsreizen in het dagelijks leven rond 1900 – de
nieuwe museumopstellingen Pillegift en Engelenbrood
en Fanfares en Ander feestgedreun – er waren de exotische
uitstappen naar Brazilië, Anatolië en Nagaland en
ook de varkens, de kabouters en de speelgoedwapens.
In 2001 werd de Identificatiekamer geopend en in
2002 wordt de Taalkamer aan het publiek voorgesteld.
TAALKAMER
In de Taalkamer brengen we een multimediale presentatie
van de Nederlandse dialecten. Dialecten zijn een
bijzonder aspect van de volkscultuur. De identiteit van
plaatselijke of regionale gemeenschappen wordt zeer
sterk door het dialect bepaald. Dialecten reflecteren
sociaal-economische verhoudingen en contacten
binnen de bevolking. Een belangrijk deel van de materiële
en geestelijke cultuur van heden en verleden is in
de streektalen neergeslagen. Dankzij een digitale en
multimediale presentatie van enkele dialectfragmenten
die de diverse dialectgroepen van het
Nederlandstalige taalgebied representeren, zal een
breed publiek kunnen kennismaken met dit bijzondere
immateriële erfgoed. Gezien de inbedding van
het museum in Gent zal aan het Gentse dialect extra
veel aandacht worden besteed. Dit project komt tot
stand in samenwerking met de Vakgroep Nederlandse
Taalkunde van de Universiteit Gent, die over een uitgebreid
geluidsarchief beschikt van dialectopnames uit
de jaren ‘60. Niet alleen zal de bezoeker in deze
kamer kunnen kennismaken met de diverse dialecten,
hij/zij zal via geluids- en tekstfragmenten eveneens
een beeld krijgen van het dagelijks leven in de eerste
helft van de 20ste eeuw. De inhoudelijke keuze staat
garant voor een variëteit aan fragmenten die de
bezoeker terugvoeren naar het leven van weleer. Het
unieke aan dit project is dat het levende getuigen zijn,
mensen die omstreeks 1900 zijn geboren en die nu
hun verhaal doen. Grappige, ontroerende en ernstige
fragmenten, ‘uit het leven gegrepen’: de feeststemming
op een zilveren bruiloft in de Sint-Concordia te
Hasselt, moeder Babelutte en de beste spekkenwinkel
van Heist aan Zee, een uitstap naar Lourdes, de eerste
‘velo’ in Vlissegem, de Gentse Jenny en Georgette over
de opkomst van de wasserette, roddels uit het
coi¤eursalon en nog tientallen andere mondelinge
getuigenissen die de materiële getuigen in het
museum weer tot leven wekken.
EEN MUSEUM MET EEN GEZICHT
Wij prijzen onszelf gelukkig dat de cultuur van het
dagelijks leven ons werkterrein is. Het is een open
veld met een onuitputtelijke rijkdom aan voedselbronnen.
Inspiratiemogelijkheden en uitdagingen
liggen voor het rapen als we onze blik richten op het
actuele maatschappelijke gebeuren. Een eigentijdse,
persoonlijke, verrassende en reflexieve manier om met
het museum en het publiek om te gaan, is en blijft
ons voornaamste streefdoel. Het Huis van Alijn wil
vooral een museum met een gezicht zijn, een plek van
experiment waar intuïtie, ernst en humor, het volkse
en het intellectuele elkaar tre¤en, maar bovenal een
huis waar openheid daadwerkelijk heerst en waar
SYLVIE DHAENE
263
PORTRETTENGALERIJ

HET HUIS VAN ALIJN
264
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
mensen op diverse manieren worden aangesproken.
Niet alleen om te komen kijken naar de voorwerpen
– ‘wij tonen en u mag kijken’ – maar ook om een
eigen inbreng te doen, los van ‘goedkoop entertainment’.
Een belangrijke beleidsoptie is dat we het 19de-eeuwse
museumconcept in vraag blijven stellen. Een museum
is voor ons geen school, geen theater, geen sociale
instelling, geen wetenschappelijke onderzoeksinstelling,
maar een ontmoetingsplaats, een plek waar
mensen in contact worden gebracht met het culturele
erfgoed, waar verbeelding, fragmentatie en subjectiviteit
een plaats moeten krijgen. Een plek waar een
verhaal wordt verteld dat een maatschappelijk belang
heeft, een verhaal dat mensen kan boeien, dat hen
doet nadenken en dat hen verbeeldingskracht schenkt.
Verkennen, experimenteren, ontdekken en aftasten
van grenzen, dat is wat we willen doen. Samen met
anderen een bladzijde of misschien wel een hoofdstuk
schrijven in de roman van het alledaagse leven. Het
eigen verhaal van het museum, de visie van de
museummedewerkers en die van het publiek, in één
groot spannend netwerk met elkaar in contact
brengen. Tot de vonken overslaan!
Ondersteuning door de Koning Boudewijnstichting
15.000 euro
Het Huis van Alijn
Kraanlei 65
9000 Gent
tel.: 09-269 23 50 - fax: 09-269 23 58
e-mail: huis.alijn@gent.be

Barra//Barra:
steltlopen
nieuwe stijl
JO ZANDERS
Niet op het podium maar
in de straat
JUGGLE BEATS EN BARRA//BARRA
Twee jaar geleden startte ik in Borgerhout onder de
vleugels van vzw De Krijtkring met Juggle Beats, een
sociaal-artistiek project rond circustechnieken. Tijdens
wekelijkse workshops maakten de deelnemers kennis
met steltlopen, jongleren, diabolo’s en vuur spuwen. In
een later stadium kwam er samenwerking met
Fanfarrah. Fanfarrah is een mobiele groep muzikanten,
die zich voor het eerst in de kijker speelde op de
Zinnekesparade 2000 in Brussel. Markant is vooral hun
uniek instrumentarium van zelfgemaakte drums en
bazuinen, gecombineerd met harde kopers (trompet,
trombone en nfar (Marokkaanse bazuinen)).
Juggle Beats was de voedingsbodem voor Barra//Barra.
Barra//Barra is een groep van 14 zeer verschillende
individuen tussen 17 en 33 jaar. Binnen de groep staat
steltlopen centraal, maar er worden ‘uitstappen’
gemaakt naar het (figuren)theater, vuurmanipulatie en
jongleren. We liepen onder andere tussen folkloregroepen
in een volkse stoet en samen met Fanfarrah
namen we deel aan verscheidene parades. Tijdens het
in 2002 boven de doopvont gehouden beeldend theaterfestival
Driemast vergezelde Barra//Barra als side act
de voorstelling Freaks van Theater FroeFroe. Samen
met het kostuumatelier van Theater FroeFroe en onder
regie van Mitzy Van Den Eynde werd er aan een
complete voorstelling gewerkt. De toekomst ziet er
veelbelovend uit met de Zinnekesparade (Brussel), de
Jamboparade (Antwerpen) en theaterfestivals met
Theater FroeFroe op het programma.
OVER FANFARES EN PARADES, MAROKKO
EN BRAZILIË
Het begrip ‘actuele volkskunst’ – zonder het op dat
moment zo te noemen – leerde ik voor het eerst van
dichtbij kennen door als percussionist mee te spelen
in Al Harmoniah, een saxofoonorkest aangevuld met
een Marokkaanse percussiesectie, onder leiding van
Luk Mishalle. Het repertoire is een mix van traditionele
Marokkaanse muziek, hafabra, jazz en improvisatie.
Zowel geschoolde musici als autodidacten,
JO ZANDERS
265
PORTRETTENGALLERIJ

DE KRIJTKRING
266
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
amateurs en professionelen uit alle culturen vinden er
onderdak. Langs de ene kant borduurt Al Harmoniah
voort op de bestaande Belgische hafabra-traditie, langs
de andere kant worden er nieuwe elementen geïntegreerd.
Het resultaat is een nieuw soort volksmuziek
die zowel in culturele centra, op fanfarefestivals, als in
Marokko van Casablanca tot Er Rachidia geapprecieerd
wordt. Volksmuziek kreeg voor mij een frisse
betekenis.
Enkele reizen door Marokko – met Al Harmoniah of
met z’n tweeën, op de fiets – brachten mij in contact
met de levende Marokkaanse volksmuziek. Hier zag ik
iets dat bij ons nagenoeg verdwenen is. Met eenvoudige
instrumenten als tar (tamboerijn), bendir (framedrum
met snaren) en tarija (kleine trommel uit keramiek)
werd er instant een groove geïnstalleerd die de
pannen van het dak swingde (en die voor Westerse
muzikanten moeilijk onder de knie te krijgen is). Het
waren in dit geval zeker geen geschoolde muzikanten
in onze betekenis van het woord, maar gewoon
mannen, jongens, vrouwen, meisjes die van elkaar de
muziek leren die zo levend blijft. Voor het eerst zag ik
duidelijk het verschil met de situatie in België en
ervoer ik een soort gemis.
Echter niet getreurd, want er was een nieuwe uitdaging:
Fanfarrah! In de lijn van Al Harmoniah is, onder
impuls van Luk Mishalle, Michael Weilacher en
mezelf, Fanfarrah ontstaan. Een nieuwe, hedendaagse
vorm geven aan de marching band of de fanfare was de
boodschap. Zelfgemaakte drums, gevonden objecten,
fanfaretrommels, koperblazers en nfars vormen het
instrumentarium. In het repertoire herkent men
Marokkaanse en Braziliaanse elementen naast funk,
hiphop en drum&bRass.
Dankzij Fanfarrah en de Zinnekesparade raakte ik
geïntrigeerd door parades: niet zozeer muziek op het
podium, maar in de straat. En liefst van de ene straat
naar de andere trekken en zoveel mogelijk volk
meekrijgen. Mijn zwak voor parades werd nog
versterkt door een reis naar Salvador en Recife
(Brazilië) begin dit jaar. In de voorbereidingsperiode
voor carnaval houden de diverse bloco’s (percussiegroepen)
publieke repetities op straten en pleinen. Die
repetities zijn op zich al feesten tot in de vroege
uurtjes. Hier had ik hetzelfde gevoel als indertijd in
Marokko: jammer dat zoiets bij ons niet bestaat (alleen
al omdat het dan ‘geluidsoverlast’ heet). En hoewel ik
graag samba en aanverwante stijlen speel, heeft het
ook niet veel zin om dat hier zo exact mogelijk na te
spelen. Het zal altijd een kopie blijven. Daarom zullen
we zelf met iets op de proppen moeten komen.
Interessant waren ook de ateliers waar de instrumenten
vervaardigd werden. Zo’n atelier is in handen
van de bloco zelf: ketels worden geplooid, spanringen
gelast, vellen gespannen, stokken gemaakt, draagriemen
gestikt… Al deze kennis en kunde maakt er
deel uit van het ‘muzikant zijn’.
Bovendien zag ik in Salvador het netwerk achter de
muziekgroepen: vaak is de bloco slechts een onderdeel
van een organisatie die alle steken die de overheid laat
vallen op gebied van gezondheidszorg, onderwijs en
emancipatie, opraapt. Met andere woorden, de muziek
staat niet los van de rest van het dagelijks leven, ze
maakt deel uit van ieders leven, jong of oud, man of
vrouw.
DE WERELD VANUIT VOGELPERSPECTIEF
Tegelijkertijd verdiepte ik mij in die andere volkse
traditie, die van het circus. Ik was bezeten van ballen,
kegels, diabolo’s en stelten. De link met de parades
was snel gemaakt, en al gauw speelde ik op stelten
mee met Fanfarrah. Maar het kon beter, er moesten
nog steltlopers komen. Dat was het begin van Juggle
Beats.
Met het huidige Barra//Barra experimenteren we met
de mogelijkheden van stelten: wat gebeurt er als je op
slechts één stelt staat, hoe kan je het snelst zonder
hulp rechtkomen, wat kan er meer met een extra stok
in de hand enz.? Op deze manier zoeken we
houdingen, bewegingen en combinaties die
interessant zijn om te doen en naar te kijken.

De doe-het-zelf-mentaliteit proberen we ook in de
praktijk om te zetten. De huidige aluminium stelten
zijn er gekomen na heel wat geëxperimenteer en
gesprekken met mensen van Stalker Theatre Company
(Australië). Leerlingen van Steunpunt Tewerkstelling
Antwerpen hebben het laswerk voor hun rekening
genomen. De assemblage, het onderhoud en verdere
reparaties doen we zelf.
Wat de toekomst betreft, denken we aan een eigen
percussieblok om de parades meer kracht te geven
door muziek. Een permanente samenwerking met
Fanfarrah is om praktische en financiële redenen
immers moeilijk. Ook dat initiatief zal beginnen met
het maken van drums, stokken en riemen. Op deze
manier zijn mensen niet alleen muzikant, steltloper of
constructeur, maar raken ze op alle terreinen een
beetje thuis, waarna ze zich op een bepaald onderdeel
kunnen toespitsen.
Stilaan ontstaat er een groep die geënt is op steltengroepen
zoals de Steltenlopers van Merchtem of Les
Echasseurs de Namur, die onder luid tromgero¤el op
nationale en internationale folklorefestivals
verschijnen. Maar net zoals Al Harmoniah of
Fanfarrah een hedendaagse verschijning zijn van de
fanfare of het traditionele drumkorps, zo wil
Barra//Barra een nieuw gezicht geven aan de eeuwenoude
traditie van het steltenlopen. Hetzelfde, maar net
een ietsje anders en eigenzinniger.
Ondersteuning door de Koning Boudewijnstichting:
8.000 euro
vzw De Krijtkring
Werfstraat 2
1000 Brussel
tel.: 02-218 70 52 - fax: 02-218 70 69
e-mail: krijtkring@glo.be
JO ZANDERS
267
PORTRETTENGALERIJ

LEUVENSE VERENIGING VOOR VOLKSKUNDE
268
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
Beklijvende
beelden
STEFAAN TOP
Zelden realiseert men zich
dat ook filmmateriaal een
interessante bron kan zijn
Toen de Leuvense Vereniging voor Volkskunde vzw
(L.V.V.) in het najaar van 1982 werd opgericht, was een
van haar hoofddoelstellingen de volkskundige studie in
Vlaanderen te stimuleren en te beoefenen. Daarom
zouden al dan niet eigen onderzoeksresultaten
geregeld bekendgemaakt worden via studiedagen en
publicaties. Ethnologia Flandrica - Jaarboek van de L.V.V.
verscheen voor het eerst in 1985. In 2001 publiceerde
de L.V.V. volume 17, waarin diverse volksculturele
items zoals moderne hekserij, Hasseltse feestcultuur,
volksverhalen over vrijmetselarij, Limburgse duivelssagen
en alternatieve geneeswijzen inzake reuma en
migraine uitgebreid aan bod komen.
In de afgelopen twintig jaar heeft het volkskundig
landschap in Vlaanderen niet alleen grondige wijzigingen
ondergaan, het heeft uiteindelijk ook o¤iciële
erkenning gekregen. De doorbraak gebeurde toen het
Vlaams parlement het in veel opzichten innoverende
‘Decreet voor de volkscultuur’ op woensdag 14 oktober
1998 unaniem goedkeurde. De Vlaamse regering
bekrachtigde dat besluit en in het Belgisch Staatsblad
van 22 december 1998 verscheen de volledige tekst.
Ondertussen heeft ook de Koning Boudewijnstichting
de sector volkscultuur ontdekt en vastgesteld dat daar
grote mogelijkheden zijn voor de sector zelf en vooral
voor de professionalisering en de vermaatschappelijking
ervan. Met de campagnes Actuele Volkscultuur
wilde de Stichting door projectondersteuning het
volksculturele veld ernstige kansen aanreiken. Als
alerte vereniging heeft de L.V.V. deze opportuniteit met
beide handen aangegrepen en het inventarisatieproject
Dagelijks leven in bewegend beeld in het arrondissement
Leuven met succes ingediend.
ONUITPUTTELIJKE RIJKDOM
Dit project stoelt op de markante vaststelling dat tot nu
toe vrij eenzijdig bronnenmateriaal werd gebruikt voor
de studie van het dagelijks leven in verleden en heden.
Volkskundige onderzoekers vinden traditioneel makke-

lijk de weg naar archieven, bibliotheken, musea en
allerlei informanten, zodat alle mogelijke geschreven
documenten, foto’s, publicaties en getuigenissen
worden verzameld voor studiedoeleinden en wetenschappelijk
getoetst. Zelden realiseert men zich
evenwel dat ook filmmateriaal een interessante bron
kan zijn. Als we maar even denken aan onze kindertijd,
toen de filmcamera een leuk gebruiksvoorwerp
begon te worden, herinneren we ons meteen een hele
resem unieke momenten aan zee, in het vakantiekamp,
in de jeugdbeweging en de feestdagen thuis.
Veel familie, buren en vrienden hebben hiervan onvergetelijke
en dus ‘historische’ beelden gemaakt. Nog
sensationeler waren de opnamen die amateurs
maakten van het dorps- of stadsleven in de loop van de
jaren 1950-70. Amusante en tragische momenten
werden filmisch vastgelegd: de gloriedagen van de
lokale voetbalclub, de ludieke inhaling van de pastoor
of de burgemeester, de jaarlijkse grote kermis met de
wielerkoers als absoluut hoogtepunt, de praal en
pracht van de grote processie met al die herkenbare
engelen en heiligen, het bezoek van Sinterklaas thuis,
de begrafenis van een lokale figuur die een centrale rol
speelde in het politieke en/of maatschappelijke leven
van de gemeente, de jaarlijkse koningsschieting van de
gilde, de kleurrijke beoefenaars van volkssporten zoals
duivenmelkers, vinkeniers en hanenmannen. En dan
zwijgen we nog van de filmbeelden uit de huiselijke
sfeer: de eerste stappen van een broertje of zusje, het
feestmaal naar aanleiding van een eerste of plechtige
communie, de spelletjes en fratsen op een huwelijksfeest
enz.
De rijkdom van de volkscultuur is inderdaad onuitputtelijk.
Waarom dan geen structurele aandacht besteden
aan de honderden filmpjes die allerlei grepen uit het
dagelijks leven tot onderwerp hebben? Daarom alle
hens aan dek om dit ondergewaardeerde materiaal
zonder verwijl boven water te halen! Meer nog: dit
unieke en broze bronnenmateriaal, dat speciale
bewaaromstandigheden veronderstelt, slingert door-
gaans verwaarloosd rond, wat de urgentiewaarde van
dit inventarisatieproject meteen gevoelig verhoogt. De
honorering van dit initiatief is daarmee gelegitimeerd.
Maar er is nog veel meer!
BRON VAN REFLECTIE
Terecht heeft de Koning Boudewijnstichting in haar
campagnes Actuele Volkscultuur ook de maatschappelijke
potenties van de te bekronen projecten beklemtoond.
Welnu, als er één materie is die zoveel mogelijk
op een sprankelende en educatieve wijze terug naar
het publiek getransfereerd dient te worden, dan is het
toch de volkscultuur in al haar facetten. Aangezien het
geviseerde filmmateriaal zich daartoe perfect leent,
was het in eerste instantie de bedoeling van de L.V.V.
diverse bevolkingsgroepen te attenderen op de
specifieke inhoudelijke en andere kwaliteiten van deze
bronnen. Nu we ons dagelijks bewegen in een cultuur
die gedomineerd wordt door snelle en flitsende
beelden, biedt het zindelijk omgaan met eigen
filmbeelden uit een recent verleden mooie kansen om
jeugd en ouderen niet alleen een en ander uit de oude
doos te laten zien, maar om hen ook te doen
reflecteren over de tijdsbeleving vroeger en nu. Wie
aandachtig oude films bekijkt – en zeker als ze
handelen over dagelijkse dingen – kan meteen een
boompje opzetten over opvallende veranderingen,
onder meer inzake kleding, haartooi, vermaak, mobiliteit,
religie, sport, het leven in het dorp, straatbeelden,
landschappen… Al deze uiterlijke verschillen
zijn geen toeval, maar kunnen moeiteloos in verband
worden gebracht met een permanent wijzigende
mentaliteit. Denken we maar aan het verschil tussen
vroeger en nu inzake houding tegenover roken, huisvuil
en ander afval, dieren, verkeer…
Het ‘Jaar van het dorp’, 1978, heeft weliswaar geen
diepgaande sporen getrokken, maar toch is het niet
allemaal kommer en kwel. De mythe van de ‘goeien
ouden tijd’ moet inderdaad doorgeprikt worden en dat
kan vermoedelijk perfect met het tonen van oude door-
STEFAAN TOP
269
PORTRETTENGALERIJ

LEUVENSE VERENIGING VOOR VOLKSKUNDE
270
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
dringende filmbeelden van seizoenarbeiders, labeurende
boeren, er als duivels uitziende mijnwerkers,
vermoeide trotse vissers, werkende kinderen…
Ontelbare kansen zijn er om met beeld en commentaar
oud en vooral jong publiek duidelijk te maken dat
het ooit – nog niet al te lang geleden – heel anders is
geweest en dat het leven van nu bijlange niet zo
evident is. Al met al een schitterende opdracht, zowel
inhoudelijk als educatief.
‘BEHOUDSGEZIND’
De ervaring leert dat de realisatie van een project als
dat van de L.V.V. uiterst langzaam op gang komt. De
mensen zitten blijkbaar niet te wachten om hun
filmpjes af te geven. En verwonderlijk is dat niet. Deze
herinneringen aan vroeger hebben immers meestal
een grote onuitgesproken emotionele waarde, die men
blijvend wil koesteren. Vandaar dat men er niet zo
gemakkelijk afstand van doet. Er zal dus enige overredingskracht
en diplomatie nodig zijn om die ‘schatten
op zolder’ tijdelijk aan de vertrouwde omgeving te
onttrekken. Deze begrijpelijke behoudsgezinde reflex
maakt het project nog relevanter, want hoe langer
gewacht wordt, hoe groter de risico’s dat dit materiaal
er door allerlei omstandigheden kwalitatief niet beter
op wordt en wellicht op termijn verloren gaat. Vandaar
dat de L.V.V. alles in het werk zal stellen om het in
bruikleen ontvangen filmmateriaal, in originele versie
of in kopie, veilig te stellen voor de toekomst. Dit
wordt beslist de delicaatste, moeilijkste en duurste fase
van de L.V.V.-operatie bewegend beeld. Maar het inventariseren
en bewaren van dit uiterst kwetsbare cultureel
erfgoed is tegelijk een waardevolle investering in de
nieuwe toekomst van een stuk blijkbaar niet zo
alledaags leven uit het nabije verleden.
Ondersteuning door de Koning Boudewijnstichting:
8.000 euro
Leuvense Vereniging voor Volkskunde vzw
Blijde Inkomststraat 21
3000 Leuven
tel.: 016-32 48 56
e-mail: e.tielemans@limburgsmuseum.nl
e-mail: stefaan.top@arts.kuleuven.ac.be

Jonge honden
weten waarom
VEERLE DEVOS EN TOBIAS DE PESSEMIER
De Gentse wereldtentoonstelling (1913) aan waslijnen
in het Citadelpark, een concert voor elf binnenschepen,
stadsgidsen en vertellers op doordeweekse stadstrams,
een avant-garde radiomarathon vanuit het S.M.A.K. op
de frequentie van radio Roeland, de veelpotige historie
van de vergeten Gentse dierentuin als rode draad voor
een wijkfeest, een straatlied en urban legends uit volks-
Een goede neus en korte pootjes
wijk de Muide als aanzet voor een internationale documentaire
over migratie, een hedendaagse compositiewedstrijd
voor de beiaard… Vzw de hondsjaren peutert
VEERLE DEVOS EN TOBIAS DE PESSEMIER sinds haar ontstaan in 1997 de gevestigde canon uit
zijn ondergesneeuwde context en mikt die vervolgens
met plezier in een fris kader. De vereniging profileert
zich als productiehuis en ideeënleverancier voor de
openbare ruimte. De nadruk ligt op eigentijdsheid:
cultuur die aansluiting vindt bij de leefwereld van
vandaag, maar teruggrijpt naar wat al langer leeft, naar
wat gedijt in een collectief geheugen. Interculturele
dialoog, cultureel erfgoed, sociale antropologie, volkscultuur
en regionale geschiedenis zijn haar ankerpunten.
Binnenkort start de organisatie
De lijfgeur van de stad mee bepalen
in Gent met ‘Use-it’: een informatie- en
servicecentrum voor jonge budgettoeristen,
als dissection kit voor de stad. Na
soortgelijke initiatieven in Denemarken, Noorwegen
en Nederland, bij ons een primeur. Use-it laat
jongeren op een laagdrempelige en no-nonsensemanier
kennismaken met de meerwaarde van de
stedelijke cultuur.
NIEUWE SOUNDTRACK VOOR HET BELFORT
Het Gentse belfort: sinds 1313 het trotse symbool van
vrijheid en zelfbeschikking, drie jaar geleden erkend
als UNESCO-werelderfgoed. De beiaard in de toren
herinnert de Gentenaars sinds eeuwen aan hun autonomie.
Om de twee jaar worden de beiaardmelodieën
vernieuwd. In de 17de eeuw ging de voorkeur naar religieuze
composities, in de 18de naar volkse melodieën,
in de 19de werd gekozen voor opera- en operette-aria’s
en in de 20ste eeuw bestond de compilatie uit historische
thema’s. Nog steeds weerklinkt om het kwartier
271
PORTRETTENGALLERIJ

DE HONDSJAREN
272
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
een melodie die de stadsbewoners het ritme van het
stedelijke leven aangeeft. Maar wie kijkt er nog van op?
Voor de doorsnee Gentenaar is de beiaard gaandeweg
tot de muzak van de stad gaan behoren.
Vzw de hondsjaren lanceert nu, met steun van de
Koning Boudewijnstichting en IPEM - Department of
Musicology (RUG), een compositiewedstrijd voor de
Gentse beiaard. De wedstrijd roept componisten,
muzikanten, studenten en andere muziekwizzards op
om een ultrakorte ‘tune’ van acht maten te ontwerpen,
nodigt hedendaags muziekvolk uit om dit eeuwenoude
instrument in de armen te sluiten. De jury die de
composities beoordeelt, verpersoonlijkt het kruispunt
tussen klassiek instrumentarium en hedendaagse
muziek. De juryleden, waaronder Peter Vermeersch en
Yves De Mey (aka Eavesdropper), maar ook stadsbeiaardier
Geert D’hollander, zijn zelf op een virtuoze
en inventieve manier met klank bezig. De winnende
melodie wordt in 2003 op de beiaard gemonteerd en
als te downloaden gsm-ringtone op een webstek
geplaatst. De beiaard scandeerde vanaf de 14de eeuw
het dagelijks leven in de stedelijke samenleving; zeven
eeuwen later bezigt vzw de hondsjaren hetzelfde
uitgangspunt als metafoor.
LIJFGEUR VAN DE STAD
Vzw de hondsjaren opereert binnen een stedelijke
context. Naast de gevestigde cultuurkanonnen wriemelt
en wroet daar een spetterende veelheid aan
onderhuidse initiatieven: individuen en informele
groeperingen die met doorgaans kleinschalige acties
de lijfgeur van de stad bepalen. Vzw de hondsjaren
komt uit dat nest gekropen.
Deze nieuwe stedelijke initiatieven surfen meestal op
dezelfde golven: ze zijn gevarieerd en multidisciplinair,
appelleren aan een alternatief cultureel hinterland en
groeien organisch. Ze opereren in een vorm die overheden
en subsidieorganen doorgaans nog niet
(h)erkennen; ze ontstaan en evolueren daardoor met
trial and error. Beginnende verenigingen kennen
nauwelijks de weg naar subsidiërende instanties en
ontberen een leidraad in de wet- en regelgeving. Een
pak sprankelende initiatieven haalt daardoor nooit de
realisatiefase.
Overheden hebben nog geen traditie om hun diensten
op maat van ‘de klant’ bekend te maken. Disciplineoverstijgende
projecten smeken om een ‘geïntegreerd
loket’ dat ze wegwijs maakt. Te veel subsidiesystemen
enten zich op een artificiële en gefixeerde opdeling:
“Ja maar, is het muziek of beeldende kunst, jeugd of
podiumkunsten, cultuur of toerisme?” Een (cultuur)
beleid dat voorwaarden wil scheppen die de samenleving
in staat stellen om actief te participeren en de
lijfgeur van de stad mee te bepalen, kiest best voor een
geïntegreerde aanpak, met veel ruimte voor
experiment en creatie.
VERLANGEN, VERMOGEN, VERBONDENHEID
De ‘actualisering’ van het culturele erfgoed is niet de
enige reden om nieuwe onderhuidse initiatieven te
stimuleren; dat ze ‘vrijheid en blijheid’ in de stad
brengen evenmin. Het zijn uitingen van een nieuwsoortige
vorm van actief burgerschap, acties die
getuigen van engagement. Ze geven de samenleving
mee vorm en mobiliseren daarbij een alternatief
netwerk. Volgens Europees onderzoek is actief burgerschap
een leerproces, gestructureerd volgens drie
dimensies: ‘verlangen’, ‘vermogen’, ‘verbondenheid’. 1
Anders geformuleerd: het persoonlijke of sociale
aandachtspunt waarvoor je je verantwoordelijk voelt,
het vermogen (vaardigheden, kennis, ervaringen) om
de uitdaging aan te gaan, en verbondenheid met
1. De drie V’s – ‘Verlangen’, ‘Vermogen’ en ‘Verbondenheid’ – zijn de
Nederlandstalige tegenhangers van de drie C’s – ‘Challenge’, ‘Capacity’ en
‘Connection’ – die in het kader van het ETGACE-onderzoek ontwikkeld
werden. ETGACE staat voor Education and Training for Governance and
Active Citizenship in Europe, een Europees onderzoek naar actief burgerschap
dat in België wordt verzorgd door Danny Wildemeersch, Anne Snick
en Veerle Stroobants (KU Leuven, faculteit Psychologie en Pedagogische
Wetenschappen, afdeling Sociale Pedagogiek). Zie ook
www.surrey.ac.uk/Education/ETGACE/index.htm

andere mensen, meningen en overtuigingen. Vaak
zijn kleinschalige, informele initiatieven precies met
die dimensies aan de slag. Hun verlangen en verbondenheid
zijn complementair met de expertise van het
klassieke veld. Zo raken steeds vaker jonge honden
betrokken bij de vertaling van oude tradities naar de
actuele samenleving. Want wie wil geen frisse neus
halen?
Ondersteuning door de Koning Boudewijnstichting:
6.000 euro
de hondsjaren vzw
Maaltebruggestraat 43
9000 Gent
www.hondsjaren.be
e-mail: bimbam@hondsjaren.be
VEERLE DEVOS EN TOBIAS DE PESSEMIER
273
PORTRETTENGALERIJ

GENT CULTUURSTAD
274
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
Oude films en
een nieuwe rol
Lentemode voor man en vrouw (1976), installatie van
de nieuwe gemeenteraad en Willy De Clercq politicus
van het jaar (1977), mislukte stunt van John Massis en
interview met eerste minister Wilfried Martens (1979),
kroonkurkenactie en een prijs voor Hugo Claus (1980),
de oude en de nieuwe Bijloke (1982), bezoek van
François Mitterand aan Gent (1983) …
STEVEN THIELEMANS
met dank aan Leen Charles en Wout De Vuyst
SAMENVATTING
Het Stadsarchief Gent bewaart exemplaren van de
regionale filmjournaals die vroeger in Gentse
bioscopen als Capitole, Majestic, Select, Savoy, Century
en Rex werden vertoond. De thema’s van deze
filmjournaals zijn zeer verschillend en van groot lokaal
belang. Ze illustreren de meest diverse aspecten van
het maatschappelijk leven uit het nabije verleden van
de stad (vanaf 1976).
Deze 35mm-films kunnen momenteel alleen
getoond worden met behulp van een speciale
Onvoorstelbaar hoe opslorpend dat
projector. Hierdoor is het zowel voor
– even bijna vergeten – verleden Gentenaars in het algemeen als voor onderzoe-
voor een zeer divers publiek is
kers moeilijk tot onmogelijk deze films te
bekijken.
SAMENWERKING
Zowel experts als het grote publiek zijn sterk in deze
filmjournaals geïnteresseerd. Dat bleek bijvoorbeeld
tijdens het Erfgoedweekend 2001. Toen kwamen er
zo’n drieduizend bezoekers op een frisse avond in mei
naar de Nacht van de Bijloke. In een samenwerking
tussen het Stadsarchief en de Erfgoedcel Gent (Gent
Cultuurstad vzw) werd toen in de binnentuinen van de
Bijlokesite onder meer een selectie filmjournaals
getoond.
Deze vertoningen waren zeer succesvol. Sommige
toeschouwers, onder wie de stadsarchivaris zelf, sleten
vrijwel de hele avond voor het doek. Het opfrissen van
herinneringen aan het (alledaagse en soms minder
alledaagse) leven uit een niet zover verleden blijkt
voldoende boeiend om de koude te trotseren.
Onvoorstelbaar hoe opslorpend dat – even bijna

vergeten – verleden voor een zeer divers publiek is:
hoe herkenbaar, maar ook hoe anders soms…
Tijdens het Erfgoedweekend 2002 werd een nieuwe
selectie filmjournaals getoond. De samenwerking werd
uitgebreid naar onder andere ‘t Archief. Gent on files
vzw (vriendenvereniging Stadsarchief) en het Museum
voor Industriële Archeologie en Textiel. Met de steun
van de Vlaamse overheid, de Koning
Boudewijnstichting en de Nationale Loterij worden de
filmjournaals overgezet op een makkelijker consulteerbare
drager, die zowel toekomstige publiekswerking
als goede bewaring garandeert.
SAMENLEVING
De interesse van een groot (ook niet-gespecialiseerd)
publiek is een belangrijke motivatie en heeft een reële
bijdrage geleverd in de beslissing van alle betrokken
partners om dit project op te zetten. Bovendien vervalt
met dit project de vaak kunstmatig beklemtoonde
afstand tussen publiekswerking en goede bewaring.
Ontsluiting én behoud en beheer gaan hier wel
degelijk samen.
Het is dan ook onze taak het publiek verder de resultaten
van het project te tonen: via evenementen als het
Erfgoedweekend, via integratie binnen bestaande initiatieven
zoals de filmvoorstellingen in het M.I.A.T. of
het Internationaal Filmfestival Gent… Er wordt ook
onderzocht of de verkoop aan het publiek, van op
video of dvd overgezette films geen middelen kan
genereren die betere bewaring, stapsgewijze
digitalisering en verdere ontsluiting mogelijk maken.
Waarom bestaat er zo een grote interesse voor deze
filmjournaals? Misschien heeft het te maken met de
herkenbaarheid van het nabije verleden; misschien
met de directe betrokkenheid op de stedelijke leefomgeving;
misschien met de verhalende kracht;
misschien met de diversiteit aan thema’s uit het leven
van alledag… Herkenbaarheid en betrokkenheid lijken
bij wijze van spreken alle Gentenaars meteen tot
onvermijdelijk geïnteresseerden te maken!
ENIGE REFLECTIE
Dit al bij al kleinschalige project heeft ook nog andere
doelstellingen dan de genoemde concrete realisaties.
We hopen immers het actuele denkproces rond
erfgoed, volkscultuur en hun maatschappelijke rol
mee aan te zwengelen. Dat wordt in een optimale
situatie steeds meer een breed maatschappelijk denkproces:
meedenken in plaats van geconfronteerd
worden met wat enkel(e) experts bedacht hebben.
Dit project wil een kleine bijdrage leveren op het vlak
van de maatschappelijk essentiële dialoog en grensvervaging
binnen de erfgoedsector. Op dat vlak rijzen
immers veel uitdagende vragen. Wie? Publiek-expertsbeleidsmakers.
Wat? Materieel-immaterieel. Waar?
Wijk-stad-regio. Wanneer? Verleden-heden-toekomst.
Waarom? Ontsluiten-bewaren…
Deze reflectie lijkt misschien te suggereren dat de rol
van de experts vermindert. Het tegendeel is waar! Het
tot stand brengen van deze dialoog vraagt immers van
de experts dat ze een essentiële intermediaire rol waarmaken
in het erfgoedveld, namelijk die tussen het
erfgoed (de dingen, de verhalen) en het publiek (de
mensen). Net die twee factoren zijn in de erfgoedsector
van wezenlijk belang! Meer dan alleen een
verdere ontwikkeling van instituten en professionaliteit,
vraagt deze rol van de experts een aanzienlijke
dosis creativiteit.
Ondersteuning door de Koning Boudewijnstichting:
8.000 euro
Gent Cultuurstad vzw
Bijlokekaai 7b
9000 Gent
tel.: 09-269 87 90 - fax: 09-233 07 09
e-mail: gentcultuurstad@gent.be
STEVEN THIELEMANS
275
PORTRETTENGALERIJ

DE LETTERHOUTEMSE TONEELGROEP
276
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
Het populaire en
elitaire voorbij!
Het Bal als drempelverlagende productie voor
de toekomstige werking van Cultuurcentrum
De Fabriek
BJÖRN RZOSKA
Sinds jaar en dag woedt in diverse gezelschappen
wetenschappers, beleidsmakers, mediamensen en
professionele cultuurmakers een hevige discussie: wat
is populaire en wat is elitaire cultuur en vooral… waar
trek je de grens? De Leuvense cultuursocioloog Rudi
Laermans bond onlangs de kat de bel nog eens aan
door te opperen dat “in de nabije toekomst het onderscheid
tussen ‘hoog’ en ‘laag’, ‘kunst’ en ‘vermaak’
verder zal vervagen […]”. Immers, voor een steeds
groter wordende groep cultuurconsumenten is het van
geen betekenis meer of iets artistiek of populair is.
Enkel de zelfbeleving van het eigen ik staat bij de
keuze voorop, Laermans heeft het dan ook over
‘vlottende passanten’ die zappen tussen elitaire en
populaire producten. 1
Een wetenschap die zich jarenlang met de studie van
de populaire of lage cultuur heeft ingelaten, is de
volkskunde. Volkskundigen meenden lange tijd dat het
authentieke juist te vinden was bij ‘het volk’ en niet bij
de elite die te veel onder invloed stond van internationale,
moderne tendensen. Reeds
Ze kwamen terug om enkele jaren hebben de belangrijkste
professionele volkskundige beoefe-
mee te dansen
naars de dichotomie tussen elitaire
en populaire of lage cultuur verlaten.
Vandaag de dag bestuderen volkskundigen de brede
volkscultuur of de cultuur van alledag zonder onderscheid
tussen rang of stand. Bij hen verschuift de
discussie zich naar de gehanteerde – voor velen ideologisch
geladen – concepten volk en volkscultuur.
Een aanverwant boeiend thema waar volkskundigen de
laatste jaren mee zijn begaan, is de problematische
relatie tussen het professionele en wetenschappelijke
enerzijds en het amateuristische of toegepaste veld
anderzijds. In Vlaamse volkskundige kringen stond
men traditioneel erg
sceptisch tegenover de
vertaling of representatie
van volkscultuur naar het
grote publiek. De
Nederlandse historicus
1. R. Laermans, Het Vlaams cultureel
regiem. Onderzoeksrapport in
opdracht van het Ministerie van de
Vlaamse Gemeenschap,
Administratie Cultuur, Leuven,
Centrum voor cultuursociologie,
2002, 198 blz. + bijlage. (hier blz.
175-186).

Herman Roodenburg pleitte onlangs echter voor een
‘reflexieve betrokkenheid’ van de professional bij wat
de Amerikanen ook wel definiëren als public folklore. 2
Enkele jaren geleden leek me dit een ver-van-mijnbed-discussie,
tot ik enkele maanden geleden midden
in de problematiek terechtkwam.
DANSCULTUUR
Als kersvers cultuurfunctionaris in Sint-Lievens-
Houtem kreeg ik het verzoek van de lokale toneelvereniging
een groots opgezet project rond de verdwenen
danscultuur in het dorp wetenschappelijk en inhoudelijk
te ondersteunen. Bedoeling was de mogelijkheden
van het dansen als ontmoetingsmiddel in het buurten
verenigingsleven aan te tonen. Meteen begreep ik
de hierboven geschetste discussie al iets beter en
kwam ik spontaan terecht in de positie van ‘reflexieve
betrokkenheid’. Immers, vier jaar lang ben ik professioneel
als wetenschapper bezig geweest met een
historische studie naar de volkskundebeoefening in
Vlaanderen in de jaren 1918-1945. Verder ben ik tot op
vandaag redactiesecretaris van het tijdschrift
Volkskunde, dat al meer dan honderd jaar op een toonaangevende
wijze onderzoek voert naar volksculturele
thema’s. In de samenwerking met de Letterhoutemse
toneelgroep heb ik echter nooit het beklemmende
gevoel ervaren me als wetenschapper te veel op glad ijs
te begeven. Dat was vooral te danken aan de ernst
waarmee de toneelgroep haar boeiende project realiseerde.
Aan de hand van gerichte enquêtes, aangevuld
met diepte-interviews, werd het hele Houtemse dansgebeuren
van de jaren 1930 tot nu in kaart gebracht.
Uitgangspunt bij de productie Het Bal, die gebaseerd
is op de film van Ettore Scola, was vooral te focussen
op de jaren 1930 tot 1950. Toen kende ook Sint-
Lievens-Houtem, net als menig ander dorp in
Vlaanderen, een bloeiende danscultuur. In verscheidene
achterzaaltjes van herbergen danste de jeugd elke
zondagnamiddag. Vaak was het hun enige verzetje na
een week noeste arbeid in de lokale textielfabriek Saey.
Meestal werd de muziek live gebracht, hoewel na de
Tweede Wereldoorlog meer en meer de jukebox zijn
intrede deed.
De Letterhoutemse toneelgroep wilde de toeschouwer
niet enkel opnieuw meevoeren naar dat verleden,
maar hoopte vooral de bezoekers te transformeren van
‘passieve kijkers’ naar ‘actieve dansers’ of in de termen
van Laermans van ‘vlottende passanten’ naar
‘betrokken participanten’. Vandaar dat de voorstelling
gewoon doorliep en moest uitmonden in een heus bal
waarbij de grenzen tussen acteurs en toeschouwers,
tussen scène en schouwburg verdampten.
Dat een en ander wel degelijk werkte, bleek niet enkel
uit de massale opkomst – elke voorstelling was dagen
vooraf uitverkocht, waardoor een kleine 2000 mensen
Het Bal bijwoonden – maar ook uit de vaststelling dat
sommige bezoekers achteraf meermaals terugkwamen
om na de voorstelling mee te dansen… Over magie
gesproken! Een sterker argument om aan te tonen dat
Het Bal zijn doelstelling volledig inloste, is moeilijk te
vinden. Jong en oud vonden na elke voorstelling
massaal de dansvloer en dit tot in de vroege uurtjes.
GODENGESCHENK
Los van mijn historische vorming en volksculturele
belangstelling had ik, als cultuurfunctionaris, stilletjes
gedroomd van een dergelijk succes. Mijn huidige
functie was dan ook een extra argument om in te gaan
op de vraag tot medewerking vanuit de
Letterhoutemse toneelgroep. Sinds september 2001
beschikt Sint-Lievens-Houtem over een gloednieuw
cultuurcentrum, De Fabriek. Voor een landelijke
gemeente is zo’n culturele infrastructuur niet zo
evident. Maar voor heel wat inwoners doet het nieuwe
gebouw wat vreemd aan. Vele Houtemnaren stellen
vragen bij het nut van een heuse
culturele tempel. De drempel ligt
voor sommigen erg hoog, velen
gaan er immers van uit dat
cultuur niet aan hen is besteed.
BJÖRN RZOSKA
2. H. Roodenburg, Tussen
distantie en betrokkenheid. ‘Public
folklore’ en de volkskunde in
Nederland en Vlaanderen, in:
Mores. Tijdschrift voor volkscultuur
in Vlaanderen, Brussel, jg. 2, 1,
2001, blz. 5-8.
277
PORTRETTENGALERIJ

DE LETTERHOUTEMSE TONEELGROEP
278
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
De Letterhoutemse toneelgroep wilde koste wat het
kost in het nieuwe cultuurcentrum spelen, gedreven
door de ambitie de lokale gemeenschap te overtuigen
van de grote toegankelijkheid van het nieuwe huis. De
grote leidmotieven binnen het huidige cultuurbeleid in
Vlaanderen, zoals gemeenschapsvorming, cultuurspreiding
en cultuurparticipatie vonden een perfecte
symbiose in de productie Het Bal. Vele inwoners van
de gemeente bezochten voor het eerst CC De Fabriek
en konden vaststellen dat er wel degelijk iets voor hen
te beleven viel. Ze proefden van een eerlijke culturele
manifestatie die zich bewoog voorbij de discussie over
populaire en elitaire cultuur, en waarin met name de
zelfbeleving van het eigen ik centraal stond. Het Bal
was dan ook een waar godengeschenk voor de lokale
uitstraling van het nieuwe cultuurcentrum De Fabriek.
Voor de toekomstige werking van het cultuurcentrum
wordt het vooral van belang de ingeslagen weg verder
te bewandelen. In het programma voor het seizoen
2002-2003 werd geopteerd voor toegankelijke kwaliteitsproducties,
die De Fabriek op termijn hopelijk
doen uitgroeien tot een regionaal bekende culturele
ontmoetingsplaats. Dit onmiddellijk gaan typeren als
een ‘volksculturele’ inslag, gaat me echter te ver. Het
zou overigens radicaal ingaan tegen de huidige
tendens in het debat over cultuur in Vlaanderen.
Dat Het Bal het cultuurcentrum voor het eerst uit zijn
voegen heeft doen barsten, is ook bij de jeugdverenigingen
niet onopgemerkt voorbij gegaan. Zij spelen
met het idee Het Bal jaarlijks te organiseren in samenwerking
met de Letterhoutemse toneelgroep. Zelf
droom ik ervan ooit een heus dansfeest met een
antieke kermis en dito circus op het Marktplein te
organiseren. Voorlopig beperk ik me echter tot een
even boeiende opdracht: cultuurcentrum De Fabriek in
de toekomst verschillende keren per seizoen te laten
‘dansen’.
Ondersteuning door de Koning Boudewijnstichting:
3.000 euro
De Letterhoutemse toneelgroep
Hazenakkerstraat 11
9520 Sint-Lievens-Houtem
tel.: 053-63 01 81 - fax: 053-62 43 86
e-mail: lieven.latoir@pi.be

Hotel Ideal
MARC VERSTAPPEN
MARC VERSTAPPEN
WAT IS HOTEL IDEAL
De beginselverklaring is kort: van een als problematisch
ervaren buurt het stralende middelpunt van de
stad maken door middel van een sociaal-artistiek
project dat tot ieders verbeelding moet spreken.
‘Winkelen’ staat centraal in het concept. Hotel Ideal
bundelt het werk van artiesten, gezelschappen uit de
podiumkunsten, straathoekwerkers, verenigingen,
bevlogen individuen, handelaarsverenigingen enzovoort.
De eerste editie vond plaats tijdens het Tweetaktfestival
(april 2001) in Antwerpen: tussen het station en het
cultuurcentrum van Berchem. De feestelijke opening
op Paasmaandag, met een optocht, trok de aandacht
van de hele buurt: meer dan 1000 mensen reageerden
enthousiast en zorgden voor een elan dat de hele week
bleef bestaan.
Pendelaars in het station werden verrast met een
talkshow vanuit een chique hotelkamer. Piccolo’s
deelden zeepjes uit. In de straat werden verhalen
verteld, installaties gebouwd, een fototentoonstelling
ingericht…
Wat de initiatiefnemers (Villanella, Laika en
Made in Taiwan
CCBE) in drie maanden voor elkaar kregen, leek
onvoorstelbaar voor een sector waarin altijd
gepleit wordt voor ‘jarenlange voorbereiding en voorzichtige
inbedding in het delicate sociale weefsel.’ En
tegelijk werd ook duidelijk dat we hier een ‘interessant
en werkbaar model’ in handen hadden.
TURKSE TENT
Een week voor de opening van de eerste Hotel Ideal in
Berchem dreigt een licht crisismoment. Te weinig
eigenaars van leegstaande panden willen hun winkel
ter beschikking stellen of zelfs verhuren. Een paar
mooie projecten zijn letterlijk dakloos.
Net in die situatie komen twee Turkse dames luid en
krachtig een groot pand opeisen “dat hun werd toegezegd”.
Zij willen er een “Turkse tent” openhouden.
Precies het gevraagde pand behoort echter bij de nietbeschikbare.
Bovendien hebben we nu al een tekort
aan panden. Maar de vrouwen dringen aan en na een
279
PORTRETTENGALLERIJ

VILLANELLA, KUNSTHUIS VOOR KINDEREN EN JONGEREN
280
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
goed gesprek blijkt dat zij zelf, samen met familie en
vrienden zo maar even drie panden kunnen leveren.
Uiteindelijk hebben we dus met veel plezier hun werk
financieel ondersteund. En in die ‘Turkse tent’
ontvingen ze iedereen met koekjes en thee, te midden
van de dierbaarste voorwerpen uit de familiegeschiedenis.
Het werd een succes: vrolijke sfeer, de hele
middag de bak vol, een glinsterende uitstalling van
kostbaarheden, een warme ambiance.
Actuele volkscultuur in Berchem. Een schitterend
moment. Een kunstinstallatie op zich werd het, die in
staat was om indringende en juiste vragen op te
werpen. Want beeldt u zich in wat op meer dan de
helft van de tentoongestelde voorwerpen gedrukt
stond. “Made in Taiwan”.
VAN EEN DORPSE OMGEVING NAAR EEN
NIEMANDSLAND
Het kunstencentrum Villanella en het theatergezelschap
Laika waren al jaren actief in Berchem, maar
dan binnen de muren van het cultuurcentrum. Dit
eerste echte artistiek project met burgers en verenigingen
leerde ons het dorpse karakter van Berchem
kennen. Een hecht netwerk van kleinhandel(aars), een
typisch sociaal weefsel van verenigingen waarin
dezelfde mensen opduiken als voorzitter, secretaris,
penningmeester. Af en toe vingen we iets op van de
informele sociale hiërarchie, die we veeleer in een
dorp dan in een stad hadden verwacht. En tijdens de
voorbereiding kregen we verrassende cadeaus zoals die
Turkse jongeman van 17 jaar die in onversneden
Antwerps verzuchtte: “Onder deze kerktoren ben ik
geboren en ik wil hier trouwen en blijven wonen.”
De keuze voor een tweede Hotel Ideal viel op de
O¤erandestraat. Ooit een straat die tot de verbeelding
sprak voor de hele shoppende provincie Antwerpen.
De eerste ‘winkelwandelstraat’. Nu een gebied dat
zoekt naar een nieuwe adem. Om de hoek huisjesmelkers
die politieke vluchtelingen opstapelen (met dank
aan de OCMW’s uit heel Vlaanderen). Een andere
hoek geeft uitkijk op keurige middenklassewijken. En
wat geldt voor de hele buurt: een enorme concentratie
van misschien wel meer dan 100 nationaliteiten op
minder dan een vierkante kilometer. Een amalgaam
van winkels die soms sneller van eigenaar veranderen
dan u en ik van broek. En daartussen handelaars die al
generaties lang actief zijn.
De studie van shoppen en koopgedrag is hip, onder
impuls van de Nederlandse architect Rem Koolhaas.
Studies over vrijetijdsbesteding leerden ons eerder al
dat winkelen het favoriete tijdverdrijf is van de
westerse mens. Actuele volkscultuur? De hoeveelheid
tijd, energie en concentratie die hieraan besteed wordt
door de ‘gewone mens’ is een interessant fenomeen
voor een kunstencentrum. En verder natuurlijk de
winkelomgeving waarin voortdurend gezocht wordt
naar interactie tussen nieuwsgierigheid, verleiding,
visuele en auditieve impulsen.
DE REALITEIT BREEKT IN
“Hotel Ideal maakt van de O¤erandestraat tien dagen
lang de bruisende en stralende Meir van Antwerpen.
Kernwoorden: Kunst, Buurt, Shoppen en Goesting.
Winkels met muziek en feestartikelen. Cafés met
orkest. Verhalen van passanten uit verre windstreken,
een bordeel met sprookjes, een huis verlaten door
20 families. Hotel Ideal heeft een eigen menu: eten in
de buurt.” Zo luidde de eerste promotietekst in het
voorjaar van 2002.
Met een geweldig gevoel voor timing komt mijn voorzitter
even later aanzetten met een zelf ontworpen
fraai drukwerkje met een tekst van Bertold Brecht. “De
dingen zijn zo complex geworden dat een ‘weergave
van de realiteit’ minder dan ooit iets zegt over de
realiteit.”
Begin april ‘02 is de O¤erandestraat het tafereel van
een gewelddadige uitbarsting na een uit de hand
gelopen pro-Palestijnse betoging. Winkels worden
geplunderd. “Het sociaal weefsel is zwaar beschadigd”
zo meldden de kranten.

Het zorgt voor heel wat getob. Relevante artistieke
inhouden en noodzakelijke sociale frivoliteiten moeten
opnieuw getoetst worden. Eerdere keuzes krijgen een
onvermoede lading. Zo wilden we de Berchemse
verhalenwinkel met anekdotes uit de geschiedenis
opnieuw laten ontstaan maar dan met verhalen van
vrouwelijke politieke vluchtelingen. Zo wilden we een
provocerend werk van Joep Van Lieshout (een omgebouwde
bestelwagen met levensecht machinepistool)
neerzetten aan het begin van de straat – de ene dag
gericht naar de buitenwereld, de andere naar de straat
zelf. Zo zouden we op een wilde manier aan de slag
gaan met een lokaal project dat winkeliers coacht bij
het aantrekkelijk maken van hun etalages (iets wat
onze verbeelding werkelijk op hol liet slaan). Zo
wilden we een unieke mix van Afrikaanse swing en
Vlaamse ‘pateekessalons’ verwezenlijken. Zo wilden
we de hotelsfeer nog meer laten voelen op straat met
schitterende rekwisieten uit het romantische hotelleven.
Zo wilden we op zondagochtend tijdens Hotel
Ideal alle buurtbewoners uitnodigen voor een
gezamenlijk ontbijt.
De redactie van het Nederlandse tv-magazine NOVA
vermoedt dat een pro-Palestijnse betoging in Rabat
waaraan maar liefst 2 miljoen mensen deelnamen
(maar die geen vermelding waard werd geacht in het
programma) een grote impact heeft gehad op de
Marokkaanse mensen hier. Een project met schotelantennes
is aan de orde.
Actuele volkscultuur in Vlaanderen anno 02. Voor een
kunstencentrum als Villanella is dit een goudmijn, een
plaats om vragen te stellen, een draaischijf tussen
hedendaagse kunst en een breed publiek. Een waarachtige
ontmoetingsplek om te onderzoeken hoe dat
nu zit met het wezen van de bewoners van Vlaanderen
en hun kunst en cultuur.
U bent welkom in Hotel Ideal.
Ondersteuning door de Koning Boudewijnstichting:
8.000 euro
Villanella, Kunsthuis voor kinderen en jongeren vzw
Verviersstraat 15
2018 Antwerpen
tel.: 03-260 96 10 - fax: 03-272 06 14
e-mail: villa@villanella.be - tim@villanelle.be
MARC VERSTAPPEN
281
PORTRETTENGALERIJ

DE LUUPERS VAN HALLE
282
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
De Luuper van
Halle
Documentatiecentrum voor
volkse feestcultuur en carnaval
ARMAND SERMON
Carnaval is bewust
spiegelen en parodiëren
Dinsdag 26 maart! Verwondering bij het beluisteren
van het ochtendnieuws! De Vlaamse regering belooft
200 euro aan al wie op 11 juli 2002 een buurtbarbecue
organiseert. Tegen de verzuring, terug naar de buurt,
leve de feestcultuur, is het nieuwe adagium. 1 Dit na
jaren van beleid gericht op ‘Ernst’ en ‘Cultuur’. Is er
iets fout aan ‘Cultuur’ met een grote C? Integendeel,
maar die grote C mist respons op wat misgaat aan de
basis. 2
De inkomstenkloof tussen arm en rijk lijkt niet te
dichten in de postindustriële maatschappij. Bovendien
groeit de tegenstelling tussen wie toegang heeft tot de
moderne communicatiemiddelen en wie niet. Terwijl
een groot gedeelte van de bevolking het gebruik van de
fax nog niet kent, trekt de digitale voorhoede de cybermaatschappij
binnen. Ook de toegang tot de culturele
consumptie is onderhevig aan het Mattheuse¤ect. We
leven in een duale maatschappij.
Oude volksbuurten stellen een kwijnend verenigingsleven
tegenover het overaanbod aan culturele evenementen
voor het geschoolde marktsegment. In
sommige buurten ontbreekt zelfs een café, dat
historisch bastion van de volkscultuur.
Zonder basisstructuren vervaagt het sociale weefsel.
De contacten worden schimmig, de sociale controle
verdwijnt. De minst mobiele inwoners vereenzamen.
De straten waar vroeger een netwerk van kermissen en
buurtanimatie bestond, zijn nu leeg. Vertier en
ontspanning worden elders gezocht. Zowel het
commerciële circuit als de overheidsinstituten concentreren
hun producties in megatenten. Zij die buiten
het aanbod vallen, trekken zich terug achter hun beeldbuis.
Hun wereldbeeld wordt bepaald door de rampen
1. Iedereen die een buurtfeestje wil bouwen die dag, komt in aanmerking
voor een of twee Vlaamse 11 juli-cheques van 200 euro. De burenfeestjes
moeten bedoeld zijn om de contacten tussen de mensen aan te halen. Dit
initiatief is vooral bedoeld om de sociale cohesie in de Vlaamse wijken te
versterken en de verzuring van de samenleving tegen te gaan. De Vlaamse
minister van Cultuur, Bert Anciaux, heeft ook al een naam voor het beleid
dat de verzuring tegengaat: het verzoetingsbeleid. De Standaard 8 februari.
2. Zie de beleidsverklaring Bouwstenen voor het decreet & besluit voor de
sociaal-culturele verenigingen, vormingsinstellingen, bewegingen.
http://www.socius.be/index.html.

op het tv-journaal of de crime van de B-films op de
populaire zenders. Het openen van de voordeur
veroorzaakt een subjectief onveiligheidsgevoel.
Eenmaal een bepaalde leeftijd voorbij, blijft men bij
avond beter thuis. Want er is ook een reële onveiligheid.
Wie sociaal en economisch uit de boot valt, is ook
minder aanwezig in het verenigingsleven.
Opleidingsniveau en levensbeschouwing bepalen in
hoge mate het deelnemen eraan. Het verenigingsleven,
van welke aard ook, is echter een stabiliserende
factor in de maatschappij. Verenigingen zijn een leerschool
in overleg en democratische besluitvorming.
Men is immers vrijwillig lid, actieve deelname is
evenredig met de inspraakmogelijkheden. Een maatschappij
waar aan de basis een rijk potentieel aan
structuren en samenwerkingsverbanden bestaat, zou
minder vatbaar zijn voor extremistische avonturen. Er
is een hogere mate van identificatie met de gemeenschap
en de algemeen aanvaarde maatschappelijke
waarden. 3
Het nieuwe cultuurbeleid wil het verenigingsleven aan
de basis herstellen, met respect voor de eigenheid van
de lokale cultuur. Men promoot directe cultuurparticipatie,
het opzetten van artistieke projecten met
specifieke volkse doelgroepen. Een van de hefbomen
tot buurtintegratie en herstel van het sociale weefsel is
het opnieuw ontwikkelen van de feestcultuur want de
rituelen ervan leveren een belangrijke bijdrage tot het
lokale identificatieproces.
Zo komen we tot het carnaval waarvan ons tijdschrift 4
al jaren de spreekbuis is. In carnavalssteden leeft heel
wat volkscultuur. Het deelnemen aan het (voor de
buitenwereld) improviserende, spontane, ongeorganiseerde,
chaotische, losbandige feest geeft een groot
gemeenschapsgevoel, een echte ‘communitas’. 5 Ook
een dorpsfeest zoals de verkiezing van Tineke van
Heule of de Druivenprinses produceert dat gemeen-
ARMAND SERMON
schapsgevoel. Het carnaval mobiliseert en motiveert
evenwel meer mensen, meer dan dat andere stoeten
en feesten doen – dit tot verwondering van wie met
het fenomeen niet vertrouwd is. Het carnaval heeft iets
meer dan andere vormen van populaire feestcultuur.
De mobiliserende kracht slaat niet enkel op de tienduizenden
die naar de stoeten komen kijken. Nog veel
meer is deze kracht terug te vinden in de tientallen
verenigingen die maandenlang zeer intens werken aan
de voorbereiding. In een relatief kleine stad zoals
Halle, met haar paar tienduizend inwoners, zijn er een
veertigtal o¤iciële carnavalsverenigingen, maar ook
nog tientallen andere, kleine of minder gestructureerde
groepen. Het is onvoorstelbaar hoeveel inspanningen
gevraagd worden aan de leden.
Tijdens een interview stelde een gewezen carnavalsprins,
ooit voorzitter van het Hals carnaval: “Het werk
dat de mensen er een heel jaar insteken. Het bouwen
van de praalwagen. Het ontwerp van de kostuums,
liedjes maken, dat lied instuderen, muziek bijmaken.
Dat gezamenlijk zingen, die dansen uitvoeren, dat is
toch volkscultuur. (…) En het originele is dat ze elk
jaar iets nieuws brengen. Er is een nieuw thema, ze
leren er rond, ze doen opzoekingen. Hun thema is
ingestudeerd en alles moet binnen het thema passen:
muziek, dans, kledij.” 6
Deze mensen zie je meestal niet op het tenniscourt of
bij grote culturele evenementen. Carnaval is een volksfeest.
Bij zijn commentaar op het Romeinse carnaval
3. Zie: Elchardus, M., Huyse, L., Hooghe, M., Het maatschappelijk middenveld in
Vlaanderen: een onderzoek naar de sociale constructie van democratisch burgerschap.
Brussel, VUBPRESS, 2001.
Elchardus, M., Huyse, L., Hooghe, M., Tussen burger en overheid: een onderzoeksproject
naar het functioneren van het maatschappelijk middenveld in Vlaanderen: samenvatting van
de onderzoeksresultaten. Tor rapport 2000, 5. Brussel, DWTC, 2000.
4. De Luuper van Halle, Tijdschrift voor al wie het Halse carnaval een warm hart toedraagt.
Redactie Sonny Vanderheyden. Lokaal Breugel, Beestenmarkt 13, 1500 HALLE. Contact:
armand.sermon@skynet.be.
5. Deneckere, G., Carnaval en communitas. In: Oost-Vlaamse Zanten, LXXV(2000)3, blz.
241. “De communitas is een toestand waarin een groep zich tijdelijk bevindt en ervaart
als een homogene, niet-hiërarchische, ongestructureerde en vrije gemeenschap. Het is
een ideale toestand, waar mensen naar hunkeren en verlangen, maar die ook moet
georganiseerd en gestructureerd worden. Het ludieke en losbandige communitasgevoel
vereist een ritueel dat enerzijds de roes van eenheid en bevrijding encadreert, maar
anderzijds ook tempert, en eventueel onderdrukt.”.
6. Debrouwer, P. In: De Luuper Van Halle, jrg. 7, nr. 13, februari-maart 2001.
283
PORTRETTENGALERIJ

DE LUUPERS VAN HALLE
284
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
schrijft Goethe: “Das Karneval ist ein Fest, das dem
Volke eigentlich nicht gegeben wird, sondern das sich
das Volk selbst gibt.” 7 Sonny Vanderheyden, hoofdredacteur
van ons tijdschrift, is ook dit facet opgevallen:
“Ik heb bewondering voor al die mannen en vrouwen
die dagelijks een of andere sto¤ige hangar induiken
om daar wat met polyester te kliederen. Ik ben er al
vaak een kijkje gaan nemen. ‘t Is een sociaal gebeuren:
jongeren die soms op school afgeschreven worden,
bewijzen in die carnavalsloodsen dat ze wél talenten
hebben, dat ze creatief zijn, dat ze hard kunnen
werken, in groep en met spirit.” 8
Iedereen, ook de toeschouwer, wordt actief bij het
carnaval. De toeschouwer wordt acteur, een schril
contrast met het passief voyeurisme bij grote cavalcades
of stadsfeesten die nu overal georganiseerd
worden. De metamorfose voltrekt zich zodra de
‘toeristen’ verdwenen zijn. De straat hoort aan de
vermomde, al draagt die slechts een kleurrijke sjaal of
een zonnebril. En zelfs de eenzame zonder kostumering
wordt opgenomen in een werveldans van zingen
en praten. “Carnaval is voor het volk geen kijkspektakel,
het beleeft het.” 9
Het masker heeft ook een therapeutisch e¤ect. De
losbandige dagen zijn een uitlaatklep. Iedereen wordt
voor enkele dagen wat hij niet is. De bangerd vermomt
zich in para, de stoere bink in Voil Jeannet. Het ACWbestuurslid
kiest voor Bin Laden en een zielenpoot
verkleedt zich in Dracula. De werkloze wordt eventjes
bankier en prinsen en koningen zijn er bij de vleet.
Wallebakken smeedt vriendschappen. Vermeende
Arabieren drinken pils en dito Joden eten braadworst,
samen.
De carnavaleske wereld draait omgekeerd en de lach
ervan is zeer complex. “Het is allereerst en voornamelijk
een feestelijk lachen. Dus zeker geen individuele
lach ten overstaan van één of andere potsierlijkheid.
Ten tweede is de carnavaleske lach het bezit van het
gezamenlijke volk. Het volkse is het wezen zelf van het
carnaval. Ten derde willen we in het bijzonder het
utopische karakter van deze carnavallach onder-
strepen. Deze feestelijke lach heeft de waarde van een
wereldbeschouwing, gericht tegen elke superioriteit.
(…) Zo blijven enkel de menselijke, universele en
utopische trekjes van de lach over.” 10 Carnaval is
bewust spiegelen en parodiëren van de omgeving. Het
is meer dan een feestritueel. Het is een methode om
de wereld te analyseren.
Carnaval motiveert en mobiliseert grote groepen
mensen die doorgaans buiten de klassieke culturele
consumptie vallen. Carnaval creëert een eigen cultuurvorm.
Het stimuleren van deelname aan het totale
carnavaleske gebeuren, is een middel om het sociale
weefsel te versterken. Carnaval is een antidotum voor
de verzuring. Misschien kan minister Anciaux volgend
jaar elke carnavalgroep 2003 euro schenken.
Ondersteuning door de Koning Boudewijnstichting:
3.000 euro
De Luupers van Halle vzw
Kortrijksestraat 129
8501 Kortrijk-Heule
tel.: 0475-83 08 57 - fax: 056-32 04 57
e-mail: armand.sermon@skynet.be
7. Johann Wolfgang Goethe, Römische Karneval. In: Karl Richter, Johann
Wolfgang Goethe, Sämtliche Werke nach Epochen seines Scha¤ens, Band 19,
München: Carl Hanser Verlag, 1964, blz. 484.
8. Interview met Sonny. In: Argusogen, februari 2002, Internet.
9. Bakthin, M., L’oeuvre de François Rabelais et la culture populaire au Moyen
Âge et sous la Renaissance, Paris: Gallimard, 1970, blz. 7. Eigen vertaling.
10. Bakthin, François Rabelais, blz. 16-19. Eigen vertaling.

Vaders filmdoos
WEKKE BUYENS
Ik ben geboren en getogen in Nieuwmoer, een deelgemeente
van Kalmthout, in de Noorderkempen. Er
heerst zelfs in deze prille 21ste eeuw nog steeds een
dorpssfeer en ook een echt dorpsleven. De lokale
gemeenschap is er economisch en sociaal nog sterk op
zichzelf afgestemd. Bijnamen en dorpsfiguren zijn er
nog springlevend. De lokale fietsenmaker blijft met
zijn grappen en grollen op zijn tachtigste de bekendste
inwoner. Het verenigingsleven is er nog erg lokaal
georiënteerd. En er wordt nog echt kermis gevierd.
En toch heeft ook daar de tijd niet stilgestaan, hoor je
ook daar de oudere generatie met weemoed vertellen
over vroeger… over wat er bij een echte dorpsgemeenschap
hoorde… Elk huis was een ontmoetingsplaats.
De hoeken van de straten waren ‘buurtplaatsen’.
Plaatsen om te ‘buurten’, om samen te komen met de
buren en te babbelen… En als er gefeest werd, feestte
het hele dorp.
Vandaag ben ik in Essen actief als gemeentelijk
cultuurambtenaar en word ik op een heel andere
manier met een
Leuk hoe een project kan groeien
dergelijk verleden
geconfronteerd. Hier
blijken namelijk professionele filmopnames te bestaan
over de belangrijke lokale gebeurtenissen in de jaren
‘50 en ‘60. Ze werden gemaakt door cineast Ernst Van
Tomme, destijds onder meer verbonden aan het NIR.
Toen bleek dat de erfgenamen van de cineast onder
welbepaalde voorwaarden bereid waren de films af te
staan aan de gemeente, was de burgemeester – zelf
genealoog – er snel bij om een overeenkomst te
sluiten. De originele opnames zouden in gepaste
omstandigheden worden bewaard en het beeldmateriaal
zou worden overgezet op een video- of dvdmaster.
Daarvan zouden vervolgens, via de heemkundige
kring, kopieën worden uitgeleend voor educatieve
doeleinden. Kortom, conservatie en ontsluiting.
Met een actieve plaatselijke Heemkundige kring en
een jaarlijks gemeentelijk budget voor een ‘kunstwerk’
ging het initiatief al vlug van start. En van het ene
kwam het andere. De opnames kwamen van alle
WEKKE BUYENS
285
PORTRETTENGALLERIJ

GEMEENTEBESTUUR ESSEN
286
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
kanten aangerold, op diverse formaten en van diverse
amateur-cineasten.
DYNAMIEK
Het idee om het project in te dienen voor de
campagne Actuele Volkscultuur van de Koning
Boudewijnstichting was veeleer een bevlieging, een
beslissing genomen op een lucide moment. Maar
daardoor moest er dus wel wat meer gebeuren dan de
films bewaren en vertonen. Als medeoprichter van een
lokale filmclub kon ik snel enkele plannen vormgeven:
openluchtvertoningen, workshops rond videomontage
met oude opnames, filmnamiddagen voor senioren…
En wie weet wat er verder nog allemaal uit de bus
komt op basis van de samenwerkingsverbanden die
daaromheen ontstaan.
Een heel belangrijke samenwerking is die met de
Koninklijke Heemkundige Kring: 73 jaar jong en
uiterst actief – overigens niet alleen met vrijwilligers
maar ook met bezoldigde krachten. En die activiteit is
er niet alleen tot nut van de leden, maar wordt zowel
inhoudelijk als organisatorisch voor een flink stuk
geïntegreerd in het gemeenteleven. Bovendien is de
kring een essentiële steunpilaar in het niet onaardige
(cultuur)toeristische aanbod van Essen en omgeving.
Er is dan ook voortdurend wat te beleven dat inwoners
en bezoekers aanspreekt: vaste en tijdelijke tentoonstellingen
in het Karrenmuseum, het koetshuis, de
kerk, het heemhuis of het Gerard Meeusenmuseum,
deelname aan het erfgoedweekend en de Open
Monumentendag, ambachtsateliers, een ambachtendag
enz. Het karrenmuseum beschikt zelfs over
alle infrastructuur (smidse, wagenmakerij enz.) om
zelf karren te maken. Voorts zorgt de vereniging voor
informatie via tijdschriften en publicaties over volkskundige,
lokaal-historische en heemkundige onderwerpen
uit een ver of nabij verleden en ook via de
bibliotheek (plus archief en documentatiecentrum) en
de al even toegankelijke genealogische werkgroep.
De medewerking aan dit project past ook inhoudelijk
helemaal in de visie van de kring, die in zijn acti-
viteiten altijd een verbinding zoekt met het actuele
leven en de belangstelling van de plaatselijke bevolking.
De heemkundige kring creëert ook hier toegevoegde
waarde, bijvoorbeeld door met de op dvd gekopieerde
films een educatief pakket samen te stellen dat
in de toekomst beschikbaar zal zijn voor de lokale
scholen.
BEELD EN SAMENHANG
Het is altijd leuk om vast te stellen hoe een project kan
evolueren, groeien. Mensen met elkaar in verbinding
brengen is ideeën met elkaar in verbinding brengen.
Je weet waar je begint, maar nooit helemaal waar je
uitkomt en wat er, vertrekkend van dat lokale collectieve
geheugen, allemaal mogelijk wordt.
Dat collectieve geheugen, het fascinerende van de
geschiedenis en de (volks)cultuur en dus ook het
actuele leven leiden samen tot een oneindige som van
verhalen, die steeds opnieuw moeten geschreven
verteld, getoond, gereproduceerd worden. Misschien is
dit de relatie, het verband tussen samenleving en
volkscultuur. Beide zijn en blijven ze onderdeel van
een (oneindige) verzameling verhalen, een verzameling
die het beeld van een gemeenschap (gemeente)
bepaalt en de samenhang versterkt door het doorgeven
van die verhalen.
En hoe meer verhalen er zijn, hoe kleurrijker het beeld
wordt – zelfs met zwartwitopnames.
Ondersteuning door de Koning Boudewijnstichting:
3.000 euro
Gemeentebestuur Essen
Heuvelplein 23
2910 Essen
tel.: 03-670 01 41 - fax: 03-670 01 55
e-mail: wekke.buyens@publilink.be

Traditionele
spelcultuur
(even) aan de
oppervlakte
ERIK DE VROEDE
Ik ben al jaren bezig met een onderwerp dat me fascineert.
Eerst vanaf de zijlijn, als onderzoeker werkzaam
bij de Vlaamse Volkssportcentrale, geïnteresseerd in
wat er leeft in de marge van de Sport met grote S. En
dat blijkt verrassend veel te zijn. Een beetje verdoken
weliswaar, maar de traditionele sporten of volkssporten
hebben een goede voedingsbodem in Vlaanderen. Er
bestaat een doorgaans schriftloze spelcultuur, wat het
documenteren van het onderzoeksobject bemoeilijkt,
maar wat het tezelfdertijd ook uitdagend maakt. Ter
plekke gaan, veel meespelen, de babbel bij een pintje
achteraf, enthousiasme om de interesse van buitenaf,
verwondering en waardering zelfs. En vooral geestdrift
en ernst als het over de eigen sport gaat, steeds bereid
tot het verscha¤en van uitleg.
VERSCHEIDENHEID OVERKOEPELD
Na verloop van tijd vervaagt de grens tussen de buitenstaander
die observeert en de sympathisant die
betrokken partij wordt. Sympathie die evolueert tot
engagement, je neemt het samen op voor
dit stuk van de sport- en spelscène die zich
Als hij maar goed bolt, al bij al moeilijk staande weet te houden in
meneer
de snel evoluerende wereld. Volkssporten
zijn haast per definitie een regionale
aangelegenheid. Iedere streek heeft zowat
haar eigen volkssport: klepschieten in Limburg, platte
bol in West-Vlaanderen, beugelen en buksschieten in
(Nederlands-) Limburg, dunne krulbol in het
Meetjesland. Afzonderlijk zijn deze groepen sporters
te klein om hun ideeën voor promotie van de eigen
sport in daadkracht om te zetten of om invloed te laten
gelden bij problemen.
Onder het adagium ‘samen sterk’ wordt in 1988 de
Volkssportconfederatie opgericht met een bescheiden
aantal leden, nauwelijks 500. Als koepel met landelijke
werking wordt de federatie door Bloso erkend en
gesubsidieerd – het startschot om de zaken professioneler
aan te pakken, een secretariaat op poten te
zetten, de belangen te behartigen, de her en der
verspreide volkssportdisciplines van de mogelijkheden
ERIK DE VROEDE
287
PORTRETTENGALLERIJ

VLAAMSE VOLKSSPORT CENTRALE
288
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
op de hoogte te brengen. Dat is ook nodig want de
ervaring leert dat de clubs die geen onderlinge
contacten onderhouden, snel verdwijnen. De zaken
gaan goed en na tien jaar werking zijn twintig volkssportdisciplines
aangesloten en is de kaap van 10.000
leden gerond. Terwijl de Volkssportconfederatie de
dagelijkse praktijk volgt en ondersteunt en promotie
maakt op club- en federatieniveau, zet de Vlaamse
Volkssportcentrale haar studie- en documentatieopdracht
voort. Ze blijft bij het grote publiek promotie
voeren voor volkssporten, ontwerpt tentoonstellingen,
creëert toeristische routes, zet een nog steeds druk
beklante uitleendienst voor volkssportmateriaal op.
Ook internationaal ontluikt de interesse voor de traditionele
spelcultuur en er wordt opgekeken naar het
‘Vlaamse model’ inzake omgang met spelerfgoed.
Vlaanderen voelt zich goed in deze internationale
beweging en neemt volop deel aan de culturele
uitwisseling.
VISIES VERANDEREN
Er verschijnen echter wolken aan de einder. Het sportlandschap
dient herbekeken te worden, zo luidt het in
beleidskringen. Te zeer versnipperd heet het, te
gepolitiseerd ook. De beschikbare middelen moeten
e¤iciënter worden aangewend. Er volgen hoorzittingen,
vrijblijvend in de eerste fase. Gaandeweg wordt
het plaatje duidelijker en wordt een nieuw decreet op
de sportfederaties in een definitieve vorm gegoten. Het
decreet wordt goedgekeurd (1999) maar alles zal
afhangen van de uitvoeringsbesluiten, want daarin
moet een sporttakkenlijst opgenomen worden. Zo
wordt de hete aardappel doorgeschoven naar de
volgende minister. Wie op de lijst staat kan erkend en
gesubsidieerd worden, wie niet op de lijst staat, valt uit
de boot. In weerwil van het welluidende ‘zoveel mogelijk
mensen zo regelmatig mogelijk te laten sporten’ in
de ministeriële beleidsbrief, stelt de Vlaamse
Sportraad een lijst op waaruit de volkssporten rigoureus
geweerd worden, wegens onvoldoende ‘cardiovasculaire’
e¤ecten. De minister volgt de lijst: exit volks-
sporten uit de o¤iciële sportwereld.
Of hoe een deel van de sportscène, die dacht uit een
schemerzone geklommen te zijn en erkenning te
hebben verworven, terug naar af wordt verwezen. Het
hele gebeuren kan op weinig begrip rekenen bij de
actieve volkssporters, ze voelen zich te kort gedaan. Als
betrokken voorzitter was het ook voor mij een pijnlijke
ervaring. Het wegvallen van de financiële ondersteuning
woog uiteraard zwaar want het hield een gewis
einde in van de Volkssportconfederatie, maar meer
nog stuitte de enge visie op bewegingscultuur tegen de
borst: een gebrek aan respect voor de medemens met
een andere sportieve vrijetijdsbesteding, dunkt me.
Een zeker dédain voor activiteiten die niet te conformeren
vallen aan de moderne sport met haar maximale
standaardisatie, doorgedreven meetbaarheid en
optimale beheersing van de omgevingsfactoren.
Maar het komt toch nog goed. Twee jaar later is er een
nieuw decreet op de sportfederaties (2001) waarin
volkssporten volksspelen worden die om hun belang
in het sociale weefsel toch (financiële) ondersteuning
verdienen. En dan is er nog het decreet op de volkscultuur
(1999) waar de Vlaamse Volkssportcentrale
onderdak krijgt.
TRADITIE OF GEZELLIGHEID
Al die heisa is de directe aanleiding geweest om het
specifieke onderzoeksproject te starten dat bij de
campagne Actuele Volkscultuur werd ingediend. Het
project is een samenwerkingsverband van de Vlaamse
Volkssportcentrale, de federatie Vlaamse Traditionele
Sporten vzw (de nieuwe naam van de
Volkssportconfederatie) en de KU Leuven (onderzoekseenheid
sociaal-culturele kinesiologie) waar het
oorspronkelijk onderzoek naar de volkssporten in 1973
(o.l.v. van R. Renson) van start ging. 1982 werd nog
uitgeroepen tot het jaar van de volkssporten, dit in het
bredere kader van de campagne sport-voor-allen.
Twintig jaar later worden diezelfde volkssporten uit het
nest gestoten. Is in die korte periode de mentaliteit zo

sterk veranderd? Allicht zijn de volkssporten zelf ook
geëvolueerd. Die vergelijking kan worden gemaakt op
basis van doctoraatsgegevens (H. Smulders) anno 1982.
In het huidige onderzoek willen we ook peilen naar
hoe de sporters zelf tegenover hun activiteiten staan.
En hoe kijken ze aan tegen het traditionele aspect?
Verrassend was de uitspraak van de secretaris van een
schuttersgilde. De verenigingen en gilden die met het
geweer of de buks schieten hebben nogal wat
problemen met de Vlarem-wetgeving en de nieuwe
wapenwet. Er wordt een verbeten strijd geleverd om de
zaak ten goede te keren. Tijdens een grootse viering
met de aanwezige gilden in vol schuttersornaat en een
rijkelijk gesto¤eerde tentoonstelling om het eeuwenoude
verleden in de verf te zetten, kwam het onderwerp
ter sprake. Een relativerende stellingname: “als
het hiermee niet verder kan, dan bedenken we wel iets
anders. Wat echt van belang is, is dat we beweging
hebben, gezellig samen zijn met de familie en de
vrienden.” Is dat de kern van de zaak, de dingen in de
juiste volgorde? Het samenzijn als basis en de tradities
aanwenden om het echter en hechter te maken, echter
als legitimatie naar de buitenwereld, hechter ter
versterking van de groepsidentiteit?
Of die bolder die er niet om maalt of zijn krulbol uit
hout dan wel uit kunststof is gedraaid: “als hij maar
goed bolt, mijnheer”. We kijken uit naar het resultaat.
Ondersteuning door de Koning Boudewijnstichting:
8.000 euro
Vlaamse Volkssport Centrale vzw
Tervuursevest 101
3000 Leuven
tel.: 016-22 54 38 - fax: 016-20 15 95
e-mail: sportimonium@sportimonium.be
ERIK DE VROEDE
289
PORTRETTENGALERIJ

CULTUREEL CENTRUM DE KERN
290
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
Komen eten!
GOELE HAEST
De goesting groeit
Als er iets is dat mensen bindt, dan is het eten, kokkerellen,
samen tafelen… De Antwerpse volkswijk Kiel is
(nog steeds) een erg multiculturele en volkse buurt.
Een erg opwindende en veelkleurige smeltkroes, maar
ook een buurt die gekenmerkt wordt door forse bevolkingstegenstellingen
en ware samenlevingsproblemen.
Zonder die moeilijkheden te willen negeren, is het
onze uitdrukkelijke bedoeling bij het organiseren van
projecten te vertrekken vanuit een element van
gemeenschappelijkheid. Daarom bedienen we ons voor
dit ‘project actuele volkscultuur’ zeer bewust van de
eetcultuur: iedereen heeft toch een favoriet gerecht, en
een of ander verhaal dat bij dat gerecht hoort. Een straf
recept of een uitverkoren lijstje met culinaire hoogstandjes?
Daarnaast weerspiegelen gerechten ook een enorme
verscheidenheid: couscous, nasigoreng, spaghetti,
salami, baklava, pita shoarma, sushi, frieten… (zelfs de
spelling- en grammaticacontrole van mijn computer
herkent ze…). De gewoonten en tradities die bij het
eten horen zijn niet altijd bekend, of ze zijn intussen
veranderd, maar we kennen nog wel de gerechten.
Vorige generaties hadden nog die uitdrukkelijke
verwondering als zij de eerste keer iets van een andere
cultuur aten, zo getuigde ook een van de mensen die
meedeed aan ons vorige project, Mauve!Wit: “Als ik in
‘58 op de wereldtentoonstelling kwam, dan was ik ene
keer in mijn leven naar Palma geweest. Ik was 24 jaar.
En die wereldtentoonstelling ging open en dat was of
de wereld voor mij open ging. Ge kwam in contact met
andere culturen. (…) En dat Japanees paviljoen. Daar
gingde eten en daar at ge met stokskes. Dat was iets…
ongelooflijk. Daar spraakt ge dagen van. Daar heb ik
voor den eerste keer maté gedronken. Maté. Dat is
zo’n soort helen stra¤en thee. En dan dacht ge: Wat is
dat, zeg?” (…) (Annie van
Rompaey - 66 jaar). 1
Het succes van
Mauve!Wit, de nood aan
1. De verhalen werden zeer
bewust in het Antwerps
geschreven en zijn een letterlijke
weergave van hoe ze door de
mensen werden verteld.

meer gemeenschappelijkheid op het Kiel, de evidentie
van eten en zonder twijfel ook dit pareltje tekst van
Annie Van Rompaey maakten dat we Kielse kookkunst
koste wat kost wilden realiseren. Het zeer beperkte
budget verhinderde ons wel al onze ambities te
verwezenlijken, maar niet getreurd: schoonheid zit
niet altijd in grootsheid…
De schoonheid zit integendeel vaak net in de eenvoud
van projecten actuele volkscultuur. De herkenning is
steeds groot, de betrokkenheid is zeer persoonlijk.
We vinden onze inspiratie voor projecten als Kielse
Kookkunst graag bij de mensen thuis, omdat volkscultuur
(zoals het woord het zegt) gaat over ‘het volk’ (ook
al komt dit in deze termen redelijk denigrerend over,
wat geenszins de bedoeling is). Volkscultuur gaat over
de mensen, over wat zeker in een cultureel diverse
samenleving de mensen bindt en verbindt of net
onderscheidt. We eten allemaal, maar wat we eten en
hoe we eten is niet alleen cultureel bepaald, het is ook
een gevolg van de opvoeding, van de sociale ‘klasse’
waar we deel van uitmaken. Dit laatste wordt vaak
vergeten… Mooi om dit te illustreren is het idee van
een partner op het Kiel, die voornamelijk met kansarmen
werkt (Chris Haesendonckx - Een Paar Apart),
om een boek ‘armzalige’ gerechten te maken. ‘Stoemp
met een rauw ei’ bijvoorbeeld, dat was in kansarme
gezinnen een heel goed gerecht. Of de tien regels voor
een goede maaltijd zoals die werden opgesomd door
de vrouwen van de Stobbe (een vluchthuis voor
vrouwen): gezelligheid, goed gezelschap, aandacht
voor elkaar… (de tien regels staan allemaal te lezen in
het kookboek). In ieder geval: eten betekent veel voor
mensen. Niet voor niets is de keuken vaak de gezelligste
plek in huis, is de keukentafel de plek waar het
gezin samenkomt, is de uitroep (en dit komt uit de
projectoproep Kielse kookkunst) “Komen eten!!!” ongetwijfeld
in eenieders geheugen gegrift; hoe dikwijls
hebt u dit niet gehoord?
Wanneer ik deze tekst schrijf, is het project nog niet
afgerond, is het verzamelen van verhalen en recepten
volop bezig. Dit is naar ons aanvoelen de moeilijkste
fase in het project omdat wat we concreet willen zien
er nog niet is. Artistiek coördinator Bart Klein en
vormgever Andy Huysmans zullen zich in ieder geval
nog culinair te goed kunnen doen bij het proeven en
uitproberen van alle recepten. Het eindresultaat, een
volksrestaurant en een bijbehorend verhalen/receptenboek
is gepland voor juni. Dan willen we mensen
letterlijk samen laten tafelen, laten proeven van de
recepten en de verhalen, ze laten quizzen (want daar is
Vlaanderen ook zeer sterk in!), en vooral ook elkaar
leren kennen…
Nobele bedoelingen alleszins, maar het kan werken.
Ook bij Mauve!Wit merkten we dat er ‘mooie
momenten ontstonden’ wanneer mensen in de
koªekamer van de tentoonstelling samenkwamen.
Mensen die hun verhaal eveneens wilden vertellen en
die naar gemeenschappelijkheid zochten (“kende gij
den die of weet ge nog dat?”).
De keuze om projecten te organiseren op het Kiel is
organisch gegroeid. CC De Kern kreeg in 1995 een
grote feestzaal op het Kiel onder zijn beheer. Wat we
toen niet wisten, was dat we niet enkel een zaal maar
een hele wijk hadden gekregen. Een wijk die, met
uitzondering van activiteiten georganiseerd door een
cultureel zeer divers verenigingsleven, verstoken bleef
van culturele (en gemeenschapsvormende) activiteiten.
Diverse factoren maken dat we nu kiezen voor elkaar
opvolgende projecten. Die factoren zijn: een infrastructuurprobleem
(de zaal Kielpark bleek door haar
grootte en toestand niet geschikt voor laagdrempelige
culturele activiteiten); het totaal ontbreken van
logistieke en financiële middelen en voldoende
mensen om op jaarbasis een continue werking te
ontwikkelen; de ervaring dat alleen en voor de vuist
weg in de wijk cultuur programmeren, mensen niet
mobiliseert als er geen continuïteit is.
GOELE HAEST
291
PORTRETTENGALERIJ

CULTUREEL CENTRUM DE KERN
292
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
Het succes van Mauve!Wit sterkt ons des te meer in de
overtuiging dat een projectmatige aanpak voorlopig de
juiste keuze is. De vervulling van de voorwaarden om
continu te werken – de betrokkenheid van individuele
bewoners en organisaties op het Kiel – kan op deze
manier stelselmatig worden opgebouwd.
De goesting groeit.
Ondersteuning door de Koning Boudewijnstichting:
3.000 euro
Cultureel Centrum De Kern
Kern 18
2610 Wilrijk
tel.: 03-821 01 20
e-mail: goele.haest@cs.antwerpen.be

Tussen
vuilnisbak en
eeuwigheid1
Een blik op de schrijftafel van Eric De Volder
& Dick van der Harst
ELLEN STYNEN
Emoties die we liever onder
controle hebben
Het leven ligt veel dieper dan verwacht. Het ligt als lakens
weggeschoven onder een matras. Verborgen onder vele lagen
grond. Is zeker weten dat het denken zich zoals water, zich
daar door, dus hoger boort en boven komt daar waar ik zat
te wachten en gulzig dronk. (uit Achiel De Baere 1988)
Ze hebben groene, gele, paarse, blauwgevlekte
gezichten. Ze dragen oude kostuums, vuile trouwkleren,
versleten baljurken. Ze zuchten en geeuwen,
stamelen en stotteren. Ze spreken een taal die in geen
enkel woordenboek terug te vinden is. Ze zijn honderd
jaar of ouder. Of ze zijn dood. Maar ze dansen en
zingen. Mensen, kortom.
Vorig jaar kreeg Dick van der Harst (huiscomponist bij
Het muziek Lod) de Louis Paul Boonprijs 2001 voor
het maatschappelijk engagement en “de binding met
de mens” die in zijn hele oeuvre terug te vinden zijn.
Begin dit jaar mocht Eric De Volder, de bezieler van
Toneelgroep Ceremonia, de Cultuurprijs van de Stad
Gent voor Podiumkunsten in ontvangst nemen,
“omwille van zijn grote artistieke integriteit, zijn
aandacht voor de volkse identiteit en de keuze voor de
thematiek van de mens in zijn kleine leefwereld.”
In 1999 hebben Eric De Volder en Dick van der Harst
elkaar gevonden. Hun samenwerking resulteerde in
Diep in het bos, een productie waarin zeven vrouwen al
zingend en dansend hun angst voor Dutroux en konsoorten
proberen te bezweren. Daarna maakten ze
Vadria, een muziektheatervoorstelling over een familie
die bijeenkomt in de sterfkamer van Vader. En op het
moment van dit schrijven wordt de laatste hand gelegd
aan Zwarte vogels in de bomen, waarin we een blik
werpen op het erf van een kleine boerenfamilie. Drie
uiteenlopende thema’s, maar elke keer op een
herkenbare artistieke manier benaderd.
VEEL EN TOCH MAAR WEINIG VERHALEN
“Mijn werk gaat over mensen”, begint De Volder zijn
manifest. Voor Achiel De Baere
ELLEN STYNEN
1. Kantor, Het theater van de dood.
293
PORTRETTENGALLERIJ

HET MUZIEK LOD & TONEELGROEP CEREMONIA
294
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
(1988) was het uitgangsmateriaal een grote stapel
zakagendaatjes. De Volder kocht ze voor 50 frank op
een rommelmarkt; ze bevatten het dagboek van een
verarmde, zieke duivenmelker uit een Gentse volkswijk.
“Wat mij het eerst raakte, was dat ik dat vond. Ik
dacht, wie heeft de oneerbiedige onbedachtzaamheid
gehad om die inboedel zo te verkopen en iemands
leven zo in de kast te laten zitten? Iemand in totale
anonimiteit weg te sto¤en.” Met hun saluut aan de
eenvoud van een vergeten volksman redden Eric De
Volder en zijn spelers Achiel van de anonimiteit en de
vergetelheid: elke voorstelling opnieuw vertrekken ze
met de hoop dat hun Achilleus het deze keer wel zal
halen, dat het eindelijk goed zal aflopen. De toon voor
alle volgende producties is gezet.
Op de werktafel liggen niet enkel dagboeken en oude
briefwisselingen, maar ook krantenknipsels, foto’s,
kunstboeken, doodsprentjes, medische encyclopedieën,
missalen… Eric De Volder en Dick van der
Harst zoeken materiaal waaraan een geschiedenis
kleeft, waar een potentieel verhaal achter zit. Ze gooien
hun leefwereld open in alle mogelijke richtingen en
leggen hun oor te luisteren. Ze geven een stem aan
diegenen die door de o¤iciële geschiedschrijving nooit
gehoord worden en vertellen hun toeschouwers
authentieke verhalen die universeel herkenbaar zijn.
De Volder: “De gewone dingen boeien mij. Dat heeft te
maken met afkomst en wat ik dagelijks meemaak.
Anderzijds denk ik toch ook dat er slechts enkele
verhalen te vertellen zijn, terug te brengen tot enkele
sprookjes en een aantal archetypische situaties en
personages.” De vraag is hoe het op zich soms banale
uitgangsmateriaal iedere keer weer vertaald wordt naar
dat ene verhaal.
Eric De Volder vergelijkt zijn werk zelf met een soort
visnet dat heen en weer sleept en waar een oogst
uitkomt die een neerslag is van het leven. Met het
materiaal dat hij overal opvist, stuurt hij zijn spelers
op de vloer. Aan de hand van improvisaties zoeken ze
naar aanknopingspunten met hun eigen herinneringen
en verbeelding. Jung is niet ver weg. De Volder
gelooft dat ieder van ons sporen meedraagt uit een ver
verleden en dat we die, als we diep genoeg graven,
opnieuw kunnen bovenhalen om er het eeuwenoude
verhaal mee te vertellen. Hij nodigt zijn spelers uit om
te dansen met de schaduw van hun onbewuste: “Zoals de
zon een schaduw voor mij uitwerpt die beweegt
wanneer ik mij verplaats, zo stel ik mij voor in mijn
verbeelding dat mijn onbewuste ook een schaduw voor
mij uitwerpt. Het is de bedoeling vanuit dat beeld actie
te provoceren voor uzelf.” Op de tonen van “The
Unanswered Question” van Charles Ives gaan de
spelers op zoek naar de latente stemmen in zichzelf,
naar vergeten emoties en herinneringen, naar
archetypische oerervaringen…
HET VERLIES TEGENGAAN
Het materiaal dat uit de improvisaties komt, wordt
door De Volder bewerkt tot een eerste werktekst. Die
tekst is het beginpunt van een nieuwe reeks improvisaties;
zo is er een voortdurende wisselwerking tussen de
vloer en de schrijftafel. “Werk samen / om het volledige
verhaal te vinden, / want niemand bezit het volledige
verhaal.” Ook bij de samenwerking met Dick van
der Harst is er een constante wisselwerking tussen
zijn composities en De Volders schrijfwerk. Van der
Harst zoekt zijn inspiratie dikwijls bij volkse muziekstijlen,
als vertrekpunt voor eigen composities. De
Volder reikt hem zinnen en teksten aan, daar schrijft
van der Harst dan nieuwe muziek voor, die De Volder
weer aanzet om de teksten te vervolledigen… De
uiteindelijke voorstelling is altijd het resultaat van een
lange, intensieve samenwerking en vertelt een verhaal
waarin iedereen zich kan herkennen.
Die herkenbaarheidsfactor is echter niet vanzelfsprekend.
Op het eerste gezicht lijkt het werk van De
Volder en van der Harst niets met onze dagelijkse
realiteit te maken te hebben: de groteske gebaren, de
geschminkte maskers, de verwrongen taal, het onge-

wone instrumentarium, de onbekende muziek… Maar
tegelijk zijn er de triviale anekdotes en de clichés, zo
uit het leven gegrepen. Door ze uit te vergroten, overstijgen
De Volder en van der Harst het banale en anekdotische
en vinden ze een ingang naar ons collectieve
onderbewuste. En juist dat is misschien een van de
belangrijkste taken van de kunstenaar: stem geven aan
het collectieve geheugen van het volk, in een poging
het verlies tegen te gaan.
Zwarte vogels in de bomen gaat over verlies: de teloorgang
van de landbouw zoals die al eeuwenlang bestaat,
de ondergang van een klein familiebedrij∆e dat niet
langer kan opboksen tegen de toenemende industrialisering,
het afbreken van de boerderij die al sinds generaties
van vader op zoon doorgegeven wordt… De
makers vertrokken van de actualiteit, van de dioxinecrisis,
BSE en varkenspest, maar kwamen al snel uit in
een achterkeuken waar de tijd lijkt stil te staan en waar
een boerenfamilie het hoofd boven water probeert te
houden. En net nu verschijnen er studies en artikels
waaruit blijkt dat het grootste probleem van de landbouw
vandaag niet de crisissen zijn waar het nieuws
dagelijks van uitpuilt, maar wel de verborgen armoede.
Het is op die wonde dat Zwarte vogels in de bomen de
vinger legt. Men hoeft geen boer te zijn om de
essentie van de voorstelling te begrijpen; het is niet
zozeer de herkenning van een ervaringswereld als wel
de herkenning van een levenservaring die bepalend is
bij het inschatten van authenticiteit. Zwarte vogels in de
bomen opent een achterdeurtje en laat ons gebeurtenissen
zien die normaal tussen de vier muren van het
bedrijf verborgen blijven, emoties die we liever onder
controle hebben, herinneringen die al lang vergeten
waren. De grenzen met dood, verleden, verbeelding en
droom worden probleemloos overschreden. De knipsels,
foto’s en oude partituren (en meer precies de
verhalen daarachter) op de werktafel van De Volder en
van der Harst komen niet in de vuilnisbak terecht,
maar beginnen hier hun tocht naar de eeuwigheid.
Ondersteuning door de Koning Boudewijnstichting:
8.000 euro
Het muziek Lod vzw & Toneelgroep Ceremonia
Pelikaanstraat 25
9000 Gent
tel.: 09-266 11 33 - fax: 09-266 11 30
e-mail: info@hetmuzieklod.org
ELLEN STYNEN
295
PORTRETTENGALERIJ

STUK KUNSTENCENTRUM
296
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
Leuvendijk
BART VAN NUFFELEN
SITUERING
Leuvendijk is een initiatief van de werkgroep
Buurtcultuur en kunstencentrum STUK. De werkgroep
Buurtcultuur is een overkoepelende vereniging
van Leuvense buurthuizen, wijkbureaus, OCMW-diensten
en culturele organisaties. Opzet van het project is
met inwoners van Leuven een voorstelling creëren
onder begeleiding van professionele toneelmakers. Dat
doel werd voor de eerste keer werkelijkheid met de
voorstelling Mammelies (2000) onder de leiding van de
onvolprezen Geert Six. Dit jaar wordt deze traditie
voortgezet met Leuvendijk
Leuvendijk begint waar Waaiendijk eindigde. Waaiendijk
ging in première in de Zomer van Antwerpen 2001.
Dit openluchttoneel vond plaats tegen het vallen van de
avond op een braakliggend veldje ergens in de
Antwerpse wijk Dam. Deze voorstelling doet eind mei
Leuven aan. Net op het moment dat ook het reeds
vermelde toneelstuk van buurtbewoners zou worden
gepresenteerd. In dat vooruitzicht rees het plan om
beide voorstellingen inhoudelijk aan elkaar te
koppelen en te presenteren in één festival.
Zo luidde de droom: Leuvendijk zou een soort van
commentaar worden op Waaiendijk. Van een fictietekst
naar een ‘doorleefd’ toneelspel. Tot hier de theorie.
PRAKTIJK
Gedurende twee maanden heb ik de potentiële deelnemers
aan Leuvendijk geïnterviewd. Met vaak indiscrete
vragen over leven, dromen en
Het spel mag dan minder verlangens. En met vaak ontroerend
eerlijke antwoorden als resul-
virtuoos zijn
taat. Over vergissingen, over
onvergetelijke momenten, over
hoe je staande te houden in een wereld die steeds
sneller draait. Al die antwoorden samen vormden het
uitgangspunt van Leuvendijk. En al snel bleek dat veel
verhalen naadloos in de vertelling van Waaiendijk
pasten.
Het interview met een licht mentaal gehandicapte,

trotse vrouw van 39 was de directe aanleiding voor de
beslissing om de structuur en de verhaallijn van
Waaiendijk ook voor Leuvendijk aan te houden.
Grenzeloos lief vertelde ze me dat ze eigenlijk heel
graag eens wilde trouwen, dat ze als hobby ‘stripkes’
leest, stripkes van Jommeke, hoe ze bang is dat er
ineens mensen dood liggen… En ik dacht terug aan de
repetities met Sofie Decleir (die in Waaiendijk Lutgard
Fonteyn speelt) en hoe het ons doel was om net die
uitstraling te verkrijgen voor haar personage: naïef en
vertederend. Met andere woorden, hier moest Lutgard
Fonteyn niet meer gecreëerd worden, Lutgard Fonteyn
zat voor me. En het was vreemd en mooi tegelijkertijd
hoe de werkelijkheid de fictie steeds overtrof. Vele
verhalen konden de vergelijking met de bestaande
scènes moeiteloos doorstaan en zo werd een nieuwe
versie van hetzelfde stuk gemaakt. Een versie die voor
mijn part in niets onderdoet voor het oorspronkelijk
stuk. Het spel mag dan minder virtuoos zijn, de
vreugde is minstens even groot en de beleving zo
mogelijk nog intenser.
VOLKSCULTUUR?
Daarom kan ik ‘volkscultuur’ soms moeilijk scheiden
van mijn ander theaterwerk. Ik zie duizend
gelijkenissen en slechts enkele verschilpunten.
Misschien heeft het te maken met het groot belang dat
ik als ‘gewoon’ toneelmaker hecht aan de cultuur van
alledag. Als ik een queeste in beeld wil brengen, zal ik
bijvoorbeeld liever het verhaal vertellen van een vrouw
die een tocht onderneemt door een haar vijandig
gezind dorp, dan naar de Griekse mythologie te
grijpen. De herkenbaarheid (en dus de mogelijkheid je
in te leven) vind ik interessant. En wie weet maakt die
‘alledaagsheid’ juist het verschil uit met de zogenaamde
‘hogere cultuur’. Ik weet het eigenlijk
allemaal niet.
Wat ik wel weet; Leuvendijk – dat opgebouwd is uit
stukjes leven – vertelt in al zijn herkenbaarheid uiteindelijk
een universeel verhaal over een moeizame zoek-
tocht naar geluk. En daar is het mij als regisseur om te
doen. Dat het publiek zich door ons stuk aangesproken
en geroerd voelt. Of het nu met professionele
acteurs is of met Leuvense buurtbewoners.
Ondersteuning door de Koning Boudewijnstichting:
6.000 euro
STUK Kunstencentrum vzw
Van Evenstraat 2d
3000 Leuven
tel.: 016-23 67 73 - fax: 016-22 46 76
e-mail: An-Marie.Lambrechts@stuk.be
BART VAN NUFFELEN
297
PORTRETTENGALERIJ

MUZIEKPUBLIQUE
298
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
De verborgen
muzikale sterren
van onze
hoofdstad
PETER VAN ROMPAEY
Een grijze maandag in een appartement in
Schaarbeek. Met strakke blik en in kleermakerszit
bespeelt Issa Mbiaye Sow de nianiourou, een eensnarige
Afrikaanse viool. Een televisie als stille getuige.
Het contrast tussen de Westerse televisie en de eenvoudige
nianiouri kon niet groter zijn en symboliseert
perfect het verhaal achter Issa. Gevlucht uit
Mauritanië, na een lange bootreis in Antwerpen
beland. Uiteindelijk heeft hij zich in Brussel gevestigd,
de drukke hoofdstad van België en Europa. In Brussel
kun je de sfeer van Afrika wel opsnuiven door een
bezoek in de winkels van Matonge of met een avondje
uit in l’Horloge du Sud, een gezellig café waar veel
optredens plaatsvinden. Maar als het Issa allemaal te
veel wordt, roept hij zijn thuisland op met de
nianiourou.
Hij mag dan wel een trotse, lange man zijn, achter die
uitstraling zit een verhaal vol verdriet. Als je een beetje
interesse toont voor zijn muziek, word je direct een
grote vriend. Respect, daar draait
Waar muziek de toon zet
het om en Issa krijgt dat lang niet
altijd. Issa en andere hier wonende
muzikanten spelen het soort van
etnische muziek die geregeld op belangrijke podia te
zien is, maar toch komen zij nauwelijks aan de bak.
EXCLUSIEF?
In het theater wordt die muziek plots grote kunst. Ze
krijgt een intellectueel aura en zelfs wetenschappelijke
interesse. Grote concertorganisatoren verkiezen echter
meestal om de muzikanten uit het buitenland te laten
komen. Iets meer dan een jaar geleden werden een
dertigtal muzikanten uit het Kongolese binnenland
nog per charter overgevlogen naar ons land, voor twee
korte optredens tijdens een festival. De muzikanten
stonden er wat verloren bij, niet gewoon om met
microfoons te werken en het optreden leek uit zijn
context gerukt. Wat is de meerwaarde hiervan, vraag je
je dan af. De groep kwam even in een totaal andere
leefwereld terecht en ging enkele dagen later back to
life. Wat dragen ze daarvan mee in hun eigen land?

Wat is de impact van zo’n ervaring? Is die positief
(misschien krijgt de traditie in Kongo daardoor
opnieuw betekenis) of louter negatief?
Waarom programmeert een ander festival ‘exclusieve’
Oost-Europese zangers die soms voor de eerste keer
hun land buitenkomen, terwijl de organisatoren geen
oog hebben voor dergelijke muzikanten die naast de
deur wonen. Het is waar, die nabije groep is niet
bekend, haar optreden niet exclusief, want de muzikanten
spelen op trouwfeesten en op de markt, als
straatmuzikant… Misschien is het publiek op dat vlak
ook wel snobistisch, vinden ze muzikanten die bij ons
wonen niet authentiek.
De wetten van de markt spelen evengoed in wereldmuziek
een rol als in pop of rock. Wie het meest op
televisie of op de radio komt, verkoopt ook het meest.
De intrinsieke waarde van een muziekgroep komt niet
zelden op de tweede plaats. Waarom zou je dan als
organisator het risico lopen onbekende muzikanten te
programmeren die in eigen land wonen, als je gerenommeerde
namen uit het buitenland op het podium
kunt zetten. Je loopt hiermee ook op artistiek vlak
minder risico, want deze artiesten hebben doordachte
technische fiches en biografieën, voldoende promotiemateriaal...
Zo’n redenering verdringt echter de plaatselijke traditionele
muzikanten naar de achtergrond, wat vooral
jammer is op maatschappelijk vlak. Missen we in ons
land geen symboolfiguren uit de migrantengemeenschappen:
in politiek, industrie, media, maar ook in de
cultuur? Spraakmakers die het leven en het debat in
de maatschappij verrijken, figuren waar je trots op
kunt zijn.
PROEFPROJECT
Met het project Verborgen Muziek proberen we onbekende
maar waardevolle volksmuzikanten wél kansen
te geven. We begeleiden ze op muzikaal, technisch en
organisatorisch vlak en stellen hen voor aan het
publiek: in work-in-progress-concerten en tijdens een
festival eind juni. Het is de bedoeling dat ze eind juni
PETER VAN ROMPAEY
klaar zijn voor het serieuzere werk: theaters, festivals,
culturele centra... en dat ze aan de professionele
vereisten zoals technische fiches, foto’s, website en
biografieën beantwoorden. Hopelijk kan het project als
hefboom dienen en het concertlandschap een beetje
openbreken.
Neem nu de groep Tambura Diwan, een groep jonge
‘verborgen’ Turkse muzikanten. Sazspeler en zanger
Emre Gültekin bracht onlangs een cd uit in Turkije,
die het daar niet onaardig doet, maar in ons land heeft
nauwelijks iemand van hem gehoord. Met twee
ouderen hebben ze de culturele vereniging Tambur
Tambura opgericht. Elke zaterdag leren een dertigtal
Turkse kinderen saz spelen in een kleine kamer. De
benepenheid compenseren ze met hun goede moed.
De muzikanten van Tambura Diwan dromen ervan
ook andere instrumenten te kunnen aanleren en
“waarom niet, de jongeren te laten samenspelen met
Belgische muzikanten,“ aldus Emre Gültekin. “Maar
voorlopig moeten we ons behelpen met de middelen
die we hebben.”
Het verhaal van Tambura Diwan vertoont gelijkenissen
met dat van de andere groepen.
Zo is er Habib Mohammed uit Djibouti met de voor
een moslim wat vreemde artiestennaam Père Robert.
Habib woont al vijf jaar als vluchteling in ons land. In
Djibouti was hij een graag geziene professionele
zanger. Omdat hij zich met zijn muziek niet achter
een politieke partij wilde scharen, diende hij het land
te verlaten. In Brussel probeert hij stap voor stap zijn
carrière weer op te bouwen, maar hij mist ervaring
met onze manier van werken. Waar begin je? Met
welke muzikanten?
Of wat te denken van Ys, jonge zangeressen die stevige
referenties hebben: Zap Mama, Studio Pagol,
Oblomov… Toch komen ze niet aan de bak. Zelfs een
erg talentvolle Vlaamse folkgroep als Tantra raakt
nauwelijks aan concerten.
Het is het verhaal van mensen die kansen verdienen.
Met het project Verborgen Muziek proberen we die aan
299
PORTRETTENGALERIJ

MUZIEKPUBLIQUE
300
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
zes groepen te geven. Behalve de vermelde groepen
zijn er Grupo Cumbe uit Colombia en Tsanko
Mladenov & Lioutenitsa uit Bulgarije. We zien
Verborgen Muziek als een proefproject. Er zijn tientallen
andere groepen of muzikanten die even veel
kansen verdienen.
Elke week komen we wel nieuwe volksmuzikanten
tegen: Roemeense zigeuners die om het best spelen,
een Paraguayaanse harpist van topniveau… En dan zijn
er nog diegenen die we bij onze selectie al te bekend
vonden. Maar wat is bekend? Zo is er een bij de
kenners erg gewaardeerde Turkse zanger die
problemen heeft met zijn statuut. De man verhuisde
van Nederland naar Brussel om dichter bij zijn
kinderen te kunnen zijn, maar dat had hij net niet
moeten doen. Als muzikant – we hebben nog steeds
geen artiestenstatuut – slaagt hij er niet in aan te
tonen dat hij vast werk heeft en dat moet je als EUburger
hebben om je in een ander EU-land te kunnen
domiciliëren. Een Marokkaanse berberzanger die een
zestal jaren geleden in Marokko de best verkopende
cassette van het jaar uitbracht, zit in hetzelfde schuitje.
Vandaar… een proefproject. Verborgen Muziek zal niet
meteen alle problemen oplossen. Onze droom blijft
een wereldculturencentrum te creëren in de hoofdstad,
waar traditionele muzikanten uit alle culturen terechtkunnen,
waar je kunt spelen, kijken en luisteren. Een
huis waar de traditionele muziek uit de stad haar
plaats heeft en niet meer verborgen blijft. Een
niemandsland of beter een plek van iedereen, waar
geen onderscheid wordt gemaakt tussen afkomst en
kleur, waar de muziek de toon zet en waar iedereen de
kans krijgt zijn ding te doen.
Een plaats waar papieren de identiteit niet bepalen,
maar waar cultuur het hoge woord voert.
Ondersteuning door de Koning Boudewijnstichting:
11.000 euro
Muziekpublique vzw
Adolphe Maxlaan 97
1000 Brussel
tel.: 02-217 26 00 - fax: 02-219 57 01
e-mail: info@muziekpublique.be

Centrum Ronde
van Vlaanderen
De Wielerklassieker in al zijn facetten
GEERT VANDENBON EN
RIK VANWALLEGHEM
GEERT VANDENBON EN RIK VANWALLEGHEM
Het Centrum Ronde van Vlaanderen wordt een multifunctioneel
toeristisch project, opgebouwd rond een
‘belevingsmuseum Ronde van Vlaanderen’. De
opening is gepland voor februari 2003. Het Centrum,
dat mikt op 65.000 bezoekers per jaar, wordt gebouwd
in het hart van het historische Oudenaarde. Het maakt
deel uit van het stedenbouwkundig project Droesbeke,
dat het stadsweefsel tussen de Schelde en de Sint-
Walburgakerk zal invullen. Buiten het museumgedeelte
bevat het complex een sterk ontwikkelde infrastructuur:
een auditorium, een tentoonstellingsruimte,
een vergaderzaal, een toeristische infobalie, een
Rondetaverne, een regioshop. Het Centrum zal ook
openstaan voor verenigingen, instellingen en bedrijven
die initiatieven willen opzetten in een culturele, recreatieve,
educatieve en toeristische context (studiedagen,
tentoonstellingen, presentaties, persconferenties…).
DE RONDE: 89 JAAR OUD
MAAR NOG STEEDS AANTREKKELIJK
De Ronde van Vlaanderen is en blijft een opmerkelijk
gebeuren, geworteld in de Vlaamse volksaard. De
populariteit van Vlaanderens mooiste klassieker neemt
elk jaar toe. Meer dan 500.000
toeschouwers, meer dan 1
Ik ben gefascineerd
miljoen tv-kijkers in
door de fascinatie
Vlaanderen, 50 miljoen
tv-kijkers wereldwijd… Als
initiatiefnemers van het Centrum Ronde van
Vlaanderen benaderen we de Ronde niet als een
topsportevenement maar als een bijzondere uiting van
onze volkscultuur. De Ronde van Vlaanderen is een
‘icoon van het rijke Vlaamse immateriële erfgoed’. De
Ronde ‘leeft’ en wordt ‘beleefd’ in Vlaanderen.
OP ZOEK NAAR DE ZIEL VAN DE RONDE
De Ronde bevat alle elementen voor de ontwikkeling
van een pakkend museum: een sterke traditie, sport
van de bovenste plank, helden en heroïek, drama en
vreugde, spanning en sensatie. Die elementen zijn
gevat in het unieke beeld- en archiefmateriaal dat de
301
PORTRETTENGALLERIJ

CENTRUM RONDE VAN VLAANDEREN
302
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
VRT, Het Nieuwsblad en tientallen archivarissen ter
beschikking stellen.
Het museum is geen klassiek collectiemuseum, wil
geen uitstalraam zijn met oude fietsen, truien en
trofeeën. Het is een belevingsmuseum. De aanpak is
dynamisch, informatief en animerend. Er wordt
gebruik gemaakt van hedendaagse multimediatechnieken
waarin beeld, geluid, computertechnieken,
speciale projecties, wedstrijdsimulaties enzovoort
worden geïntegreerd.
Als belevingsmuseum heeft het Centrum tot doel de
‘ziel van de Ronde van Vlaanderen’ en de brede waaier
van emoties, die elk jaar ter gelegenheid van de
wedstrijd weer opborrelen, te vatten, te analyseren en
te delen met de bezoeker, binnen de brede context van
sportieve, culturele, sociaal-historische en landschappelijke
aspecten van de Ronde.
WORD ZELF JOHAN MUSEEUW OF BRIEK SCHOTTE
Aan de hand van een dag Ronde van Vlaanderen ‘van
start tot finish’, beleef je als bezoeker alle aspecten van
de Ronde, vroeger en nu, niet chronologisch maar
thematisch. Een introductiefilm in het auditorium
opent het bezoek. In de belevingsruimte worden
diverse Rondethema’s in een tiental installaties
verwerkt: het parcours, de deelnemers, de helden en
winnaars, de meteorologische en andere (lichamelijke)
ellende, de kasseien, de hellingen, de aanpak van radio
en tv, de sociaal-historische achtergrond van de Ronde,
de oorlogsjaren, het prijzengeld, de organisatie
vandaag, de toekomst van de Ronde…
De betrokkenheid van de bezoeker wordt opgevoerd
door hem met een digitale badge in de huid van een
‘levensechte’ Rondefiguur te laten kruipen: een renner
(Van Lerberghe, Schotte, Merckx, Museeuw, Leman...)
of een journalist, een verzorger, een cameraman op de
motor… Zo beleeft elke bezoeker zijn of haar specifiek
verhaal tijdens een virtuele wedstrijddag.
ACTUELE VOLKSCULTUUR EN DE RONDE VAN
VLAANDEREN
Actueel: de Ronde lééft.
Volks: de Ronde is van iedereen.
Cultuur: de Ronde behoort tot onze eigenheid.
De Ronde van Vlaanderen is belangrijk geweest voor
de ontwikkeling (en zelfs ontvoogding) van het
Vlaamse volk in de 20ste eeuw. De figuur van de
stichter, journalist Karel Van Wijnendaele speelt hierin
met zijn Sportwereld een belangrijke rol (”Niet
Conscience, maar Van Wijnendaele leerde zijn volk
lezen”). De Ronde (en de sport in het algemeen) was
de trechter waarlangs het Vlaamse volk taalkundig
werd opgevoed en door de Ronde als ultiem volksfeest
te profileren slaagde Van Wijnendaele erin de Vlaming
de dagelijkse sleur en de armoede te laten vergeten
(vooral tussen beide wereldoorlogen in).
De beleving van de Ronde loopt sinds het prille begin
parallel met de ontwikkeling van de media: van
geschreven, beeld- en fantasierijke verslaggeving in
dagbladen, over radioverslaggeving en rechtstreekse
hightechtelevisie, tot de Ronde op het Internet. Maar
de ziel van de Ronde is steeds dezelfde geweest: de
fascinatie van de kleine man voor de helden die
vechten tegen de elementen.
DE RONDE, EEN DEEL VAN ONS LEVEN
Wie even om zich heen kijkt merkt dat de Ronde van
Vlaanderen veel losmaakt, vele Vlamingen inspireert
ook. Elke stad, elk dorp, elk gehucht heeft een eigen
Rondeverhaal. Vaak zijn het kleine dingen, weetjes,
anekdotes. Soms zijn het initiatieven die verder reiken.
Tot op vandaag voedt de Ronde van Vlaanderen creatieve
geesten van alle slag. De voorbeelden liggen voor
het grijpen. De Ronde duikt op in poëzie, straatnamen,
boeken, toneel, kunstwerken, televisie, radio… Maar
ook de ludieke, volkse initiatieven zijn elk jaar weer de
moeite waard: reuzenfietsen, fanfares met
Rondemuziek, teksten in het gras, muurschilderingen…
Iedereen wil zijn fascinatie voor de Ronde
uiten.

Met het museum willen we de duizenden toeschouwers
een spiegel voorhouden. We willen tonen waar de
Ronde vandaan komt, hoe ze historisch is gegroeid op
het substraat van de volkscultuur, hoe ze van die
cultuur deel uitmaakt en waar ze naartoe gaat.
De Ronde is Vlaanderen schatplichtig. De Ronde (is)
van Vlaanderen.
EVENTJES PERSOONLIJK
Ik ben gefascineerd door de fascinatie van honderdduizenden
voor de Ronde.
Ik sta in bewondering voor de gebalde vuisten van die
tienduizenden mensen – vaders, moeders, zonen en
dochters – als ze de helden op de hellingen vooruitschreeuwen.
Ik sta in bewondering voor de handvol zielen die al
om kwart over zes, op een koude zondagmorgen in
april, op de Markt in Brugge postvatten, starend naar
een leeg podium en naar een organisatie in volle
opbouw, terwijl ze weten dat de eerste renners pas
rond negen uur op het toneel verschijnen.
Ik sta in bewondering voor de mythische weerklank
van de Koppenberg. Zelden zal een restauratie van een
monument door de Vlaamse overheid zoveel aandacht
hebben gekregen van de massa, van de pers uit
binnen- en buitenland.
KAN IK IETS TERUGDOEN VOOR DE RONDE?
Het idee om een museum Ronde van Vlaanderen te
creëren is ontstaan in 1992. We zijn dus al zo’n tien
jaar in de weer. Ik voel me schatplichtig aan de Ronde.
De voorbije editie was mijn 15de. Toen ik voor het
eerst meegezogen werd in het idee om een museum te
bouwen over de Ronde voelde ik de kans om mijn
persoonlijke band met de wielerklassieker te concretiseren
en iets toe te voegen (iets terug te geven) aan de
Ronde.
We zijn vergroeid met de Ronde van Vlaanderen, en in
die zin ook bijzonder begaan met de toekomst ervan.
De Ronde van Vlaanderen is een modelwedstrijd, op
sportief vlak en op organisatorisch vlak. Hij staat
GEERT VANDENBON EN RIK VANWALLEGHEM
model voor de andere wedstrijden in Vlaanderen en
voor de andere wedstrijden in het wereldbekercircuit.
De startpresentatie op een groot podium, de brede
publiekscampagne rond de wedstrijd, de veiligheidsboarding...
het zijn maar drie voorbeelden die overal
navolging krijgen. Voor het wielermilieu is het
Centrum Ronde van Vlaanderen ook een ‘nieuw’
gegeven. Geen enkele sportmanifestatie wordt op die
manier geëvoceerd. Hopelijk wordt ook het Centrum
een voorbeeld.
Ondersteuning door de Koning Boudewijnstichting:
6.000 euro
Centrum Ronde van Vlaanderen vzw
Issegem 10 b
9860 Balegem
tel.: 09-363 84 40 - fax: 09-363 84 41
e-mail: geert@pinguinproductions.be
303
PORTRETTENGALERIJ

TERUGBLIK
304
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
Levensverhalen
van gewone
mensen
verdienen beter
SYLVAIN VAN LABEKE
Ik word dit jaar zestig. Een jonge senior dus. En toch
staat mijn jeugd reeds uitgestald in het MIAT en het
Huis van Alijn. Mijn kleinzoon van tien kan er ervaren
hoe het leven van zijn grootvader was in de tijd van
voor de televisie, de computer, play station en gsm.
Mijn vader zou 96 geworden zijn dit jaar. Het is
wellicht een cliché, maar ik betreur nu zeer dat ik te
weinig interesse heb betoond voor zijn harde levensverhaal.
Hij begon zijn ‘carrière’ op zijn negende als
koeienhoeder tijdens de Eerste Wereldoorlog. Later was
hij onder meer seizoenarbeider in de Noord-Franse
steenbakkerijen, mijnwerker in Charleroi en havenarbeider
in Gent, afgewisseld met periodes van langdurige
werkloosheid in de jaren dertig en vijftig. Zijn
levensverhaal zal wellicht niet van groot belang zijn
geweest voor de geschiedenis van de mensheid. Het is
daarentegen wel een deel van mijn persoonlijk levensverhaal,
waarvan ik nu het gevoel heb dat het onvolledig
is. Ik zal mijn verhaal niet in zijn volle betekenis
kunnen doorgeven aan mijn kleinkinderen. Ik had
immers graag het besef van mijn en
Toch staat mijn jeugd dus ook hun roots aan mijn kleinkinderen
meegegeven. Het zal mij in het
reeds uitgestald
beste geval maar gedeeltelijk lukken.
Misschien is dat de onbewuste drijfveer
geweest die mijn interesse heeft gewekt voor het
reminiscentiewerk of het werken met de levensverhalen
en herinneringen van ouderen?
REMINISCENTIE
Reminiscentie staat voor het methodisch werken met
de herinneringen en levensverhalen van ouderen.
Reminiscentie is een koepelbegrip voor een grote
diversiteit aan werkmethoden, van therapeutisch
werken met dementerenden, over sociaal-artistiek
werk met actieve ouderen, tot het vastleggen en archiveren
van de herinneringen van ouderen. Het therapeutisch
werken met dementerenden is een hoog
gespecialiseerde ‘niche’ in het brede spectrum van het
reminiscentiewerk en wordt hier verder niet
behandeld.

Reminiscentie onderscheidt zich van orale geschiedenis
door het verschil in doelstellingen en methodische
aanpak. Reminiscentie heeft immers geen enkele
wetenschappelijke pretentie en streeft aldus geen
objectieve reconstructie van het verleden of geschiedschrijving
na. Reminiscentie beperkt zich tot de
registratie van de ‘gekleurde’ levensverhalen van
gewone mensen om er intragenerationele, intergenerationele
en interculturele processen mee op te zetten.
De sociaal-artistieke methodiek is de meest dankbare,
omdat hier een beroep wordt gedaan op de creatieve
inbreng van de ouderen zelf. In die zin wordt een
betekenisvolle bijdrage geleverd tot de levenskwaliteit
van ouderen en hun maatschappelijke integratie. Door
het vastleggen en doorgeven van de subjectieve herinneringen
en levensverhalen op ‘artistieke’ dragers,
wordt de geschiedenis van de gewone mens op een
bijzonder aanschouwelijke en dynamische wijze
gecommuniceerd naar de jongere generaties en de
bredere samenleving. Voor zover ouderen dit zelf
doen, bijvoorbeeld in het herinneringstheater of in het
werken met ‘terugblikko¤ers’, wordt het een levend
cultureel erfgoed. Het opzetten van sociaal-culturele
processen met theater, tentoonstellingen, fotoboeken,
audiovisuele producties, plastische creaties en literair
werk als artistieke hoogtepunten, vormt de ruggengraat
van het reminiscentiewerk zoals mijn collega’s
en ik het interpreteren en beoefenen. In het verlengde
ervan ligt het bewaren en archiveren van de verhalen
en artistieke producten als een bijzondere vorm van
cultureel erfgoed. Samengevat, reminiscentie bevindt
zich op het snijpunt van ouderenzorg, sociaal-artistiek
werk en (levend) cultureel erfgoed. Het ongewone en
meteen ook boeiende aan het project Terugblik is dat het
een gezamenlijk initiatief is van drie instellingen uit
respectievelijk de werelden van welzijn, sociaal-cultureel
werk en volkscultuur, met name het RVT Sint-
Vincentius (Za¤elare), het theatervormingscentrum
ICVA (Sint-Amandsberg) en het Huis van Alijn (Gent).
SYLVAIN VAN LABEKE
INTERNATIONAAL EN INTERGENERATIONEEL
Dit soort reminiscentiewerk wordt al veel langer
beoefend in de VS en Groot-Brittannië. Zelf heb ik de
methode leren kennen tijdens een lezing van Pam
Schweitzer in Gent. Dat was in 1993, het
Internationaal Jaar van de Ouderen en de Solidariteit
tussen de Generaties. Pam Schweitzer is de artistieke
manager van het ‘Age Exchange - Reminiscence
Centre’ in Blackheath (Londen), opgericht in 1982 en
tot op heden het enige reminiscentiecentrum in
Europa. Het is ook de zetel van het ‘European
Reminiscence Network’, waar ik sinds 1996 lid van
ben. Het reminiscentiewerk wordt in Groot-Brittannië
hoog aangeslagen, wat onder meer moet blijken uit de
verlening van een MBE (Member of the Order of the
British Empire) door de Britse koningin aan Pam
Schweitzer voor haar werk met het reminiscentiecentrum.
In 1999 hebben mijn collega Joke Willaert en ikzelf de
buitenkans gekregen om in het kader van UNESCO,
reminiscentietrainingen te geven in Zuid-Afrika. De
reminiscentiemethode bleek wonderwel aan te sluiten
bij de tradities van de zwarte Afrikanen met wie wij
gewerkt hebben, onder meer in Basotho Cultural
Village in Oranje Vrijstaat. Tijdens een van de trainingen
namen mensen van jong tot oud deel aan het
groepsgesprek. Het onderwerp was de eetgewoontes.
De oude grootmoeder wist te vertellen dat zij in haar
jeugd slechts eenmaal per dag kon eten. De man van
vijftig kon reeds tweemaal per dag van een stevig maal
genieten, terwijl de jonge vrouw van eind twintig was
opgegroeid met de ons vertrouwde moderne ‘drievuldigheid’
van ontbijt, lunch en avondmaal. Hoe banaal
het onderwerp ook was, de ervaringen waren confronterend
en gaven aanleiding tot een diepgaande
discussie over de evolutie van de leefomstandigheden
van de zwarten in Zuid-Afrika. Verzamel daar nog wat
materiaal bij en je krijgt een mooie ‘terugblikko¤er’
om intercultureel en intergenerationeel te werken.
Dichter bij huis zijn er bijvoorbeeld de migratiever-
305
PORTRETTENGALERIJ

TERUGBLIK
306
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
halen van de eerstegeneratiemigranten om reminiscentieprojecten
mee op te zetten. Ikzelf heb reeds een
groot project mogen realiseren met de Turkse ouderen
in Gent. Met de steun van de provincie Oost-
Vlaanderen en in samenwerking met de Federatie van
Vooruitstrevende Turkse Verenigingen, werden een
tentoonstelling, een videofilm en een verhalenbundel
geproduceerd.
DROOM
De belangstelling voor het sociaal-artistiek reminiscentiewerk
in Vlaanderen en Brussel is sinds enige tijd
onmiskenbaar groeiende. Links en rechts zijn er kleinere
projecten en éénmansinitiatieven, onder meer in
Antwerpen en Brussel. Het zijn echter allemaal op
zichzelf staande ondernemingen zonder onderlinge
samenhang en/of structurele omkadering. Het project
Terugblik is daarentegen een structureel initiatief dat
tegen 2004 een ‘levend terugblikmuseum’ wil
oprichten in Gent, als regionaal steunpunt en activiteitencentrum
voor het reminiscentiewerk. De stad Gent
heeft belangstelling voor het project en lijkt principieel
bereid om het te integreren in haar seniorenbeleid.
Het is de bedoeling dat het ‘Terugblikcentrum’ door de
ouderen zelf wordt gerund, hopelijk op termijn ondersteund
door een bescheiden professionele staf. Veel
verder durf ik niet gaan in mijn ‘droom’. Tenzij dat in
de nabije toekomst de verschillende initiatieven in
Vlaanderen en Brussel elkaar uiteindelijk vinden in
een gezamenlijk doel: de oprichting van een landelijk
reminiscentiecentrum. En mijn stoutste droom is de
oprichting van een ‘Huis van de migraties’, vanuit de
overtuiging dat het cultureel erfgoed van de migranten
een plaats verdient in de geschiedenis van Vlaanderen.
Nu nog de respectieve overheden over de brug krijgen
voor deze verschillende reminiscentiesporen en eventueel
ook enkele visionaire mecenassen – wat niet zo
eenvoudig is voor dit soort werk. Als de middelen
verzameld kunnen worden, kunnen de levensverhalen
van de gewone man en vrouw (autochtonen én allochtonen)
op een bijzonder creatieve en aanschouwelijke
wijze hun rechtmatig aandeel verwerven in het collectief
erfgoed van onze samenleving.
Ondersteuning door de Koning Boudewijnstichting:
11.000 euro
Terugblik (feitelijke vereniging)
Theophiel De Jaegerstraat 17
9050 Gentbrugge
tel.: 09-228 19 33 - fax: 09-238 34 85
e-mail: sylvain.van.labeke@wanadoo.be

Alles draait om
herinnering
MOHAMED ‘BEN’ BENAOUISSE
Marika Ingels (samenstelling)
MOHAMED ‘BEN’ BENAOUISSE
In 1993 vroeg de Koning Boudewijnstichting aan
Theater Victoria om in het teken van Antwerpen 93,
culturele hoofdstad van Europa, een artistiek project op
poten te zetten met verdraagzaamheid als thema. In
beide landsdelen werden audities georganiseerd.
Mohamed ‘Ben’ Benaouisse werd in Luik uitgekozen,
kwam naar Gent en is er gebleven.
Bij de opening van Invasif II, op 25 april 2002, vertelde
Ben Benaouisse hierover:
“Na twee jaar in Luik, besloot ik te stoppen met mijn
universitaire studies om toch te doen wat ik altijd al
wilde doen: leven met dans en met het podium. Ik gaf
mezelf twee jaar om te leren, en om te kijken of ik
daarvoor gemaakt ben. Het was dat of teruggaan naar
Familleureux, mijn Waals dorpje, en werken in het
bedrijf waar mijn vader bijna twintig jaar heeft
gewerkt. Ik heb me toen ingeschreven voor een gratis
stage van een paar dagen in ‘Le cirque divers’: beweging-stem-theater-improvisatie.
Het ging goed. Ik had
echt zin om te leren en kon goed opschieten met de
stagedocenten. Aan het eind van de stage – ik wist
daar niets van toen ik mij inschreef
Wie kent er nu nog iets – bleek er een auditie te zijn voor
een project in Gent. Ze zochten een
uit het hoofd?
dertigtal jonge amateurs uit verschillende
Belgische steden. Een van de
stagedocenten heeft me toen bijna verplicht om die
auditie te doen. Ik wilde niet, ik wilde leren en ik had
mezelf daar toch twee jaar de tijd voor gegeven.
Uiteindelijk deed ik toch mee. Het was mijn eerste
auditie en tot nu toe de laatste.”
Binnen Victoria’s biotoop ontdekte men al vlug het
talent van Benaouisse. Na zijn deelname aan De Beste
Belgische Danssolo (eerste Victoria Festival, 1994) vroeg
Alain Platel hem als acteur/danser voor de productie
Moeder en Kind. Ben vormde samen met Helmut Van
den Meersschaut en Noël Van Kelst het danstrio
Latrinité dat dankzij producties als Dansé Donsé Dan
Dan, Auri Sacra Fames en Limbus Patrum naam maakte
307
PORTRETTENGALLERIJ

INVASIF II
308
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
in Europa. Vorig theaterseizoen was zijn sterkte als
danser/schepper nog maar eens overduidelijk te zien
in de Victoriaproductie Club Astrid van Lies Pauwels.
Nu vertelt hij zijn eigen verhaal, in de vorm van een
parcours bestaande uit verscheidene etappes. Hij
startte in Rijsel met Invasif (juni 2001), daarna volgde
Het is Lam (Victoria, Gent, december 2001) en in 2002
is Invasif II te zien in het Caermersklooster, een
tentoonstelling die ook de context vormt voor enkele
performances.
FRAGMENTEN UIT GESPREKKEN
MET BEN BENAOUISSE
“Behalve Perec gaf ook George Steiner een belangrijke
lijn aan voor mijn reflectie, ma méthode de travail. Wat
hij, in grote lijnen, zegt, is qu’on vie dans un siècle où la
mémoire devient vide, devient falsifiée, ça devient une
fausse mémoire. Je kunt nu alles doen met het verleden.
Met alles eigenlijk. Het is niet meer zo belangrijk: er
zijn mensen die er geen ethisch probleem mee hebben
om te falsifiëren. Kijk bijvoorbeeld maar naar de pers:
on est constamment en train de faire une fausse histoire.
Steiner wijst bovendien op iets simpels maar heel frappants:
wie kent er nu nog iets uit het hoofd? Wie kan
nog een passage citeren? Niemand, behalve enkele
wetenschappers, enkele wijzen, quelques lettrés. Volgens
hem kunnen we ons de consequenties daarvan niet
voorstellen, omdat het de eerste keer is dat dit gebeurt.
Hij concludeert ook dat mensen niet meer kunnen
lezen. Een interessante gedachte: als je niet meer kunt
lezen, betekent dat ook dat je niet meer kunt
interpreteren.
Wat Steiner zegt over la mémoire boeit mij erg. Het
heeft me echt aangemoedigd in wat ik doe. Het geeft
me het idee dat het sowieso zin heeft, al is het maar
voor mijzelf. Je beschermt iets, je zoekt een spoor in
een wereld waar iedereen aan het vluchten is, niet
meer kijkt, niet meer ziet.”
“Citeren, reconstrueren... In feite draait alles om
herinnering. En dan bedoel ik niet alleen mijn eigen
herinneringen. Ik heb bijvoorbeeld fotoalbums van
andere mensen gekocht op rommelmarkten. In één
album zie je enkel foto’s van vakantie en feesten...
Maar op de laatste pagina krijg je een foto van een
oude man in het ziekenhuis. La dernière photo. C’est
comme une histoire, et tu as l’image de la fin de l’histoire,
et après tu fermes. Ik vond dat echt prachtig om te zien.
Maar tegelijkertijd is het ook vreemd: mensen die je
niet kent, hun leven zit daar in die dozen. Hoe kan
dat? Ik zou het zelf ook heel jammer vinden als er
foto’s van mij verloren zouden gaan; ik probeer al die
documenten bij te houden. En als je dat dan ziet… c’est
comme si ça n’a pas d’importance.”
“Oorspronkelijk was Het is Lam geen werk over mijn
vader of geen biografie. Je voulais travailler sur les souvenirs
d’un côté formel. Je voulais récolter des souvenirs
personels, mais aussi des souvenirs communs.
Mijn bedoeling was zeer eenvoudig. Ik heb tot nu toe
altijd met improvisatie gewerkt en nu wilde ik gewoon
iets maken, iets bricoleren, et reconstituer tout ce dont je
me souviens. Voor Invasif, in Rijsel, heb ik niets
gecreëerd, alles bestond al. Het was een exacte reconstructie.
In Het is Lam heb ik ook gereconstrueerd,
maar dan op een compleet andere manier. Al ben ik
vertrokken van herinneringen, ik herken het niet meer
– ce n’est plus comme c’était en réalité, je ne pense pas que
c’est le vrai réel qui est là. De reconstructie zit meer in
het decor en in de video, niet zozeer in de idee van de
voorstelling.”
“Ik ben nooit graag thuis geweest, maar dat heeft
vooral te maken met mijn moeder. Ma mère était une
maniaque de propreté, mais en même temps elle était la
plus grande paresseuse du monde. Dat is misschien niet
helemaal waar – ze kan ook heel goed werken. Maar
als kind waren wij het slachto¤er van het feit dat ze
altijd wilde dat alles netjes was. In het begin moesten
we gewoon ‘leren’ schoonmaken, want “je weet nooit
of je later niet alleen zult zijn”. Maar dat ‘leren’ heeft
jaren geduurd, het werd gewoon esclavage. Mijn broers
en ik kwamen thuis en moesten beginnen met het
hele huis schoon te maken. Ondertussen lag mijn
moeder te slapen, of ze deed alsof ze sliep. Of ze ging

naar vrienden en verwachtte dat alles gedaan was als
ze thuis kwam. Dat klopte niet. Ik heb slechte herinneringen
aan die ervaring. Als je de hele tijd moet
werken terwijl je andere kinderen in het dorp ziet
voetballen en spelen, dan word je als kind heel
ongelukkig.
Gelukkig heb ik ook, dankzij mijn vader, in een voetbalploeg
gespeeld. Eerst ging ik maar één keer in de
week, maar het werd steeds belangrijker en ook steeds
professioneler. Dat is ook altijd een discussiepunt
geweest tussen mijn vader en mijn moeder: zij vond
dat het te veel geld kostte. Maar ze had dan natuurlijk
ook niemand om haar huis te poetsen...”
“Een eerste stap die mij ertoe bracht iets te doen met
het Lam Gods heeft te maken met de schaapslachting.
Die is voor mij heel sterk verbonden met mijn vader.
Er bestond een video van een schaapslachting bij ons
thuis, door mijn vader. Na zijn dood wilde ik die video
absoluut zien, wat niet evident was. Bij ons is dat zo:
als iemand sterft, verdwijnt alles van die persoon –
vraag mij niet waar alles naartoe gaat. Er zijn geen
kleren meer van hem, geen foto’s, niets meer. Het
heeft mij veel pijn gedaan om te zien dat ongeveer
twee maanden na de dood van mijn vader alles van
hem weg was, dat het huis veranderd was... Ik zou
echt heel graag dingen van hem hebben, kleren
bijvoorbeeld. Ik ben heel blij dat ik, stiekem, met de
hulp van mijn broer, de video heb kunnen
bemachtigen. Het is het enige document waarin ik
mijn vader nog kan zien bewegen, horen praten... de
rest kan ik alleen maar reconstrueren op basis van
mijn herinnering.”
“Het oorspronkelijke idee voor Het is Lam was te
werken met een partituur die ik zou schrijven, gebaseerd
op herinneringen van mezelf en van mensen
van Arabische origine die juist in België gearriveerd
waren. Jammer genoeg ben ik er niet in geslaagd om
de 13 mensen die ik zocht, samen te brengen. Ik denk
ook dat het een lang proces is om die mensen te
betrekken bij wat ik doe, vooral omdat hun manier van
leven heel ver af staat van het culturele en artistieke
domein waarin ik werkzaam ben en leef. Wel merk ik,
bijvoorbeeld nu met Invasif II, dat er steeds meer
mensen van Arabische origine geïnteresseerd zijn in
mijn werk, dat in belangrijke mate geïnspireerd is op
en handelt over mijn Marokkaanse roots. In het
Caermersklooster werk ik bijvoorbeeld met Ben
Chikha Oualid. Hij is geboren in Tunesië en woont nu
al iets langer dan een jaar in België. Hij heeft op dit
gebied geen enkele ervaring, maar we proberen toch
aan een solo te werken die tijdens een performance in
het Caermersklooster wordt getoond.”
Ondersteuning door de Koning Boudewijnstichting:
8.000 euro
Mohamed ‘Ben’ Benaouisse
Alexis Dallièrestraat 8
9050 Ledeberg
tel.: 0497-46 44 17 - fax: 09-225 00 76
e-mail: bbenaouisse@yahoo.fr
MOHAMED ‘BEN’ BENAOUISSE
309
PORTRETTENGALERIJ

ARCHIEF EN MUSEUM VAN HET VLAAMS LEVEN TE BRUSSEL
310
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
Vlaggen
en vaandels
in de wind
Nederlandstalige verenigingen in Brussel
en hun identiteit
PATRICIA QUINTENS
HET PROJECT
Dit project begon bij de conservatie van de verzameling
19de- en 20ste-eeuwse vlaggen en vaandels van
Vlaamse verenigingen, die het AMVB in bezit heeft.
Het doel van het initiatief was: vanuit die conservatie
en vervolgens de ontsluiting in tentoonstellingen en
een publicatie, te komen tot een actualisering van het
thema ‘vlaggen’, in de wijk waar het AMVB zich bevindt.
Aan dat laatste aspect werkten twee jonge kunstenaars
mee, maar ook diverse buurten. Het project verbindt
daardoor niet alleen het verleden met het heden, het
creëert ook een band tussen die buurten en een wetenschappelijke
instelling die een stuk geschiedenis van
de stad en van een maatschappelijke groep ontsluit.
HET VERLEDEN
Vandaag bestaan er nauwelijks nog verenigingsvlaggen.
Vroeger daarentegen had de vlag een centrale
rol binnen vele culturele en politieke verenigingen.
Vooral in het laatste kwart van de 19de en de eerste
helft van de 20ste eeuw was ze belangrijk als symbool,
bindmiddel en prestigestuk. Verenigingen leverden
dan ook enorme financiële inspanningen om zich een
vlag te kunnen veroorloven.
Het prestige was een belangrijke drijfveer. Dat leidde
zelfs tot de organisatie van vaandelwedstrijden waarbij
de mooiste vlaggen werden gekozen. De vaandeldrager
was daarbij een hoofdrolspeler. Vaandeldragers
behoorden tot de kern van de vereniging.
Een andere, meer fundamentele reden om een vlag te
hebben was de zoektocht naar een identiteit. De vlag
construeerde, alleen al door haar bestaan, een gemeenschappelijke
identiteit bij de
leden. Net als ook grotere
Het belang van symbolen
groepen en zelfs hele naties, had
en hun evolutie
elke vereniging behoefte aan
mythische, symbolische representaties,
zoals vlaggen, liederen of een gemeenschappelijke
geschiedenis die door de jaren heen ‘gecultiveerd’
werd. Die zaken creëerden een emotionele band
tussen de leden en hun vereniging. Een vlag was dus

het bewijs van de organisatie- en mobilisatiekracht van
een vereniging, van haar prestige en identiteit.
In de traditionele volkscultuur zijn er veel thema’s die
de hedendaagse ‘volks’-cultuur opnieuw kunnen inspireren.
De verenigingsvlag is er zo een. Merkwaardig
aan dit project is overigens dat het precies een periode
en een sociologische groep betreft waarin er – net als
vandaag – een sterk spanningsveld bestond tussen
identiteit en interculturaliteit – weliswaar op een
andere geografische schaal dan nu.
DE PRAKTIJK
Het project brengt volkscultuur via drie kanalen op
straat en in de actualiteit:
· een actualisering in de wijk door twee kunstenaars;
· een actualisering in de handelsstraten met het deelproject
De Kunst van het Samenleven.
· cultuurwandelingen die deze nieuwe projecten
verbinden met de volkscultuur uit het verleden, zoals
weergegeven in diverse AMVB-tentoonstellingen en
een publicatie.
De kunstenaars Roel Kerkhofs en Thomas Olbrechts
geven in de omgeving van het AMVB zichtbaarheid en
ruchtbaarheid aan het project. De eerste werkte met
veel enthousiasme aan zijn vlaggeninstallaties die
vooral aandacht schonken aan de vormelijke, kleurrijke
en symbolische aspecten van de vlag: kleurvlakken
over de hele gevel van de passerelle in de
Bisschopsstraat (Anspachcenter), windzakken op het
AMBV-gebouw, vlaggen in de vorm van vissen, verwijzend
naar de Visverkopersstraat waar het AMVB zich
bevindt.
In een vlaggenproject met geluidsperformances en
tekstondersteuning ging Thomas Olbrechts meer in
op de sociaal-psychologische en politieke aspecten van
de vlag: hij stelt het spanningsveld tussen de inhoudelijke
leegte en de betekenis van de Belgische
identiteit/staat ter discussie, die gesymboliseerd wordt
door de Belgische vlag en, met zijn performance, in
vele tientallen bolletjestruien, toetertjes en waslijnen.
PATRICIA QUINTENS
Het deelproject De Kunst van het Samenleven benadrukt
het interculturele en mondiale. Dit vlaggenproject
bestaat reeds jaren. Iedere keer maken kinderen en
kunstenaars uit een bepaalde buurt een reeks vlaggen,
die dan in de straten worden opgehangen. Het project
startte in ‘93 in Dakar (Senegal) op initiatief van de
Antwerpse kunstenaar Bob Verhelst. Het werd later
herhaald in Antwerpen en vervolgens in de Brusselse
Brabantwijk. Dat project uit de Brabantwijk werd nu
voortgezet in enkele winkelstraten rondom het AMVB.
De bestaande vlaggen van het project – een zestigtal,
gemaakt door leerlingen van de Sint-Lukas
Kunsthumaniora en kinderen uit de Brabantwijk –
werden opgehangen in Dansaertstraat,
Karthuizerstraat en Kathelijnestraat.
De cultuurwandelingen vertrekken vanuit de tentoonstelling
Hoog waait de vlag en eindigen in de wijk waar
de kunstenaars hun installaties en performances tonen.
DE REFLECTIE
Al die activiteiten ondersteunen niet alleen de conservatie
en ontsluiting van de AMVB-vlaggencollectie. Ze
brengen ook de betekenis van vlaggen – vroeger en
nu – in de belangstelling. Precies door die betekenis
– onder meer voor het Vlaamse verenigingsleven in
Brussel – leidt dit onderwerp tot reflectie over het
belang van symbolen en de evolutie daarvan in de
samenleving; over feestcultuur die het dagelijks leven
en de daarin beleefde waarden en betekenissen ‘scandeert’;
over samenhorigheid, verscheidenheid en identiteit,
waarbij de gedachte ‘ieder zijn vlag’ uiteindelijk
ook een eenheid op macroniveau en zelfs op mondiale
schaal aan het licht brengt.
Het is fascinerend om te zien hoe in dit project de
verschillende participanten, elk met eigen interpretatie
en inbreng, de breedte van het thema illustreren (er
zouden nog veel projecten aan gewijd kunnen worden)
en hoe ze het thema zo tastbaar en dichtbij hebben
kunnen maken.
311
PORTRETTENGALERIJ

ARCHIEF EN MUSEUM VAN HET VLAAMS LEVEN TE BRUSSEL
312
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
Vlaggen zijn dus wereldwijd en door de hele menselijke
geschiedenis, maar ook voor ieder persoonlijk
geladen met een grote symboliek en vervullen alom
een belangrijke functie.
Ondersteuning door de Koning Boudewijnstichting:
6.000 euro
Archief en Museum van het Vlaams leven te Brussel vzw
Visverkopersstraat 13
1000 Brussel
tel.: 02-512 42 81 - fax: 02-502 83 21
e-mail: amvb@skynet.be

De Zoölogie
JOHAN PETIT
De Zoölogie is een project dat verhalen verzamelt over
de geschiedenis van de Antwerpse dierentuin, in
relatie tot de stad en de mensen in die stad. Al die
verhalen hebben de Zoo als onderwerp of achtergrond,
maar hun waarheid is gekleurd en vervormd, ze
zeggen vooral iets over de mensen die ze vertellen en
over de ‘plaats’ van de Zoo in het stadsleven. Zo wordt
de persoonlijke geschiedenis van de geïnterviewden de
opstap naar die andere waarheid: de ‘historische
geschiedenis’ van de Zoo, de stad en de inwoners.
De alledaagse woorden en anekdotes worden verwerkt
in een voorstelling en een tentoonstelling, zodanig dat
ze de banaliteit overstijgen en iets vertellen over het
dagelijks leven van gisteren en vandaag. Dat dagelijks
leven, hoe het verandert en hoe de mensen daarmee
omgaan, is de essentie van dit project. De Zoo en de
stad worden het decor waartegen dat leven zich
afspeelt en precies daardoor vertellen die verhalen
meer dan de foto’s en droge feitelijkheden die in dikke
boeken te lezen staan.
Dat de mussen verdwijnen, Na een half jaar interviewen en een
grondige selectie blijven de ‘essen-
weten we van de radio
tiële’ verhalen over. Daaruit worden
de tentoonstelling en de voorstelling
opgebouwd. Tijdens die door hemzelf geregisseerde
voorstelling vertelt Johan Petit verhalen.
Muzikanten spelen “liedjes en muziekskes die voortkomen
uit de verhalen en uit het collectieve
geheugen.”
De tentoonstelling is opgevat als een groot levensboek
waarin men kan rondwandelen.
Het is een omkering van een klassieke tentoonstelling:
hier staan woorden centraal en dienen objecten en
beelden als illustratie. De grote uitdaging bestaat erin
de woorden tot leven te brengen. “Je moet de vertellers
als het ware kunnen horen terwijl je aan het lezen
bent.” Zo blijft de spanning bestaan tussen de
woorden en de beelden. Die spanning wordt nog opgevoerd
door het grafisch werk van Tom Clement, die
gedurende zes maanden tekende en schilderde in de
JOHAN PETIT
313
PORTRETTENGALLERIJ

MARTHA!TENTATIEF
314
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
Zoo en de geïnterviewden portretteerde. Tom Clement
maakt ook de tentoonstelling.
ONGEWOON GEWOON
Zoals gezegd is de Zoo vooral het decor, de aanleiding,
de context, de kapstok… en niet alleen de opstap naar
de historische waarheid, maar ook naar een hoger
waarheidsniveau dat in alledaagse woorden en
gedachten schuilgaat. Daarom ook neemt Johan Petit
in zijn teksten het idioom over van de vertellers. Dat
idioom dringt zelfs door tot in de teksten over zijn
werk. Hierdoor ontstaat een onmogelijk want permanent
‘vervreemdingse¤ect’: het verhaal is commentaar
en de commentaar is verhaal.
Johan Petit naar aanleiding van dit project:
“Ge ziet en ge voelt de wereld rondom u veranderen.
Altijd maar rapper en rapper. Ge hebt het gevoel dat er
de laatste honderd jaar meer is uitgevonden, dan in
heel de geschiedenis daarvoor. De mensen weten het
niet meer. Ze geloven niet meer in dien ene God, maar
in wat dan wel? Ieder in het zijne.
Uw gezichtsveld is verbreed en vergroot. Ge ziet verder
dan uwen neus lang is. Ge stopt niet meer aan ‘t eind
van uw wijk, uw dorp, uw stad of uw land. Nee, ge ziet
naar overal. Ge ziet negers uit een ver land op trommels
kloppen, indianen met een talloor in hunne
mond, grenswachters uit Pakistan totaal geschifte rituelen
uitvoeren en ge verschiet daar allemaal niet meer
van. Ge kent dat, of ge denkt toch dat ge dat kent. Ge
kent liekes van d’Amerikanen, en schilderijen van de
Fransen, ge gaat persoonlijk het regenwoud redden en
ge adopteert een kindje uit Birma. Ge gelooft in de
theorieën van de Boeddhisten en ge luistert aandachtig
naar den Dalai Lama.
En dat is fantastisch. Dat is ongelooflijk datdat kan.
Dat ge vandaag hier instapt en morgen aan den andere
kant van den aardbol uitstapt. (20 000 kilometer
verder dus, als ge der ooit al eens tien hebt moeten
stappen dan weet ge hoe belachelijk ver datdat is.)
Der is veel meer tijd. Want alles gaat veel en vele
rapper. Ge kunt een miljard dinges doen op nen dag.
Ge bestelt fritten die ze een half uur later aan uw deur
komen brengen. Terwijl dat ge aan het eten zijt, leest
ge een artikel in de Gazet over waarom dat de
Eskimo’s bekan nooit niet kanker krijgen. Daarna
raadpleegt ge op het Internet een doctoraat van nen
Engelsman over het broedgedrag van de Vietnamese
salamivink, ‘s middags gaat ge nog efkes rap naar een
communiefeest en ‘s avonds nog een matchke gaan
zaalvoetballen in Grobbendonk. Ge kunt met iedereen
klappen op de momenten dat ge zelf wilt. Ge pakt
gewoon uwen telefon.
En dat is fantastisch. Dat is ongelooflijk datdat kan.
Dat ge int midden van de nacht in ‘t hol van Pluto
(Grobbendonk) met uwen otto in panne valt, belt en
dat ze u binnen het uur komen halen.
Maar we weten niet meer waardat de Potvliet loopt
omdat ze die onder de grond hebben weggestoken. We
zieng niet dat de mussen aan ‘t verdwijnen zijn. (We
wéten dat wel, want ze hebben het gezegd in de radio,
maar we zieng het niet.) We kennen geen sprookskes
niet meer (behalve de die waardat ze ooit ne film van
hebben gemaakt) We hebben geen helden niet meer.
(Beroemdheden wel. Maar hélden, echte helden die
door tienduzenden worden opgewacht bij inkomst in
de stad, helden die gemaakt worden door d’anekdoten
die ge erover gehoord hebt en op uw beurt nog een
tikkeltje graver voortvertelt, helden waardat liekes van
drie regels van bestaan:
Chareltje, Chareltje Verbist
Hadde niet gerejen op de pist
Hadde niet gelegen in oe kist
Zo’n helden die hebben we niet meer.)
En daarover maakt ge dan vanalles. Ge gaat met de
mensen klappen. En dan verschiet ge van tijd hoe
schoon dat die de vinger op de wonde kunnen leggen:
“Het mut nu allemaal veel rapper gaan. Vroeger was er
veel meer tijd. Ze hadden veel minder vrije tijd. Maar toch
was er veel meer tijd. Nu moet alles vele rapper gebeuren.

Het moet vele sneller gaan. Ze willen overal vele rapper
zijn. Vraagt me niet hoe datdat komt. Ik weet het ook niet.
Maar zo is het leven toch. Het leven is toch veel gejaagder
als over dertig, vijfendertig jaar.”
(Jos Muyllaert, garagist)
“Het is anders Het is niet slechter. Maar het is anders.”
(Irma, abonnee van de Zoo)
En voor de rest weet ik het ook allemaal niet. Maar
vind ik het gewoon plezant om met de mensen te
klappen. En daar samen met den Tom Clement voorstellingen
en tentoonstellingen van te maken met
liekes en moppen en vertelselkes en dat de mensen
daar naar komen luisteren onder de bomen van de
Zoologie en dat we dan daarna een pint drinken en
zochtjes zuchten van: Allé… En dan zegt den Tom:
“D’n allé is boven, en den trap staat eronder.”
Ondersteuning door de Koning Boudewijnstichting:
11.000 euro
MartHa!Tentatief vzw
Fortstraat 100
2640 Mortsel
Tel.: 03-458 33 82
e-mail: marthatentatief@hotmail.com
JOHAN PETIT
315
PORTRETTENGALERIJ

HIDÂYA
316
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
Hidâya
MOHAMED EL ASJADI
EN DE HIDÂYA-JONGEREN
Hidâya betekent ‘gids, wegwijzer...’
Deze Marokkaanse jongerenorganisatie wil als creatieve
jeugdvereniging een brug slaan tussen de volkscultuur
van de eerste en tweede generatie migranten
en de dagelijkse culturele en maatschappelijke realiteit
van de derde generatie jonge allochtonen in
Vlaanderen.
Via inspirerende vormingsactiviteiten wil Hidâya de
traditionele Marokkaanse volkscultuur en de eigentijdse
beleving hiervan door Marokkaanse jongeren,
delen met de autochtone en allochtone bevolking in
Vlaanderen.
De betekenis van Hidâya krijgt een bijzondere
dimensie in het project Migratieverhalen.
Met het optekenen van de migratieverhalen van hun
ouders en grootouders willen jongeren aan een breed
publiek het boeiende en zeer menselijke avontuur
vertellen van mensen die hun land achterlaten en zich
wagen aan een leven in een ander land, met andere
mensen, andere gewoonten en een andere cultuur.
Vanuit dit intergenerationele
De vertellers zijn
project verkennen ze niet alleen
hun culturele wortels maar maken
ervaringsdeskundigen
ze die tegelijk ook toegankelijk
voor een ruim publiek in het
eigentijdse multiculturele Vlaanderen. Dit leidt tot
verhoogde culturele en maatschappelijke participatie
van alle betrokkenen.
VOLKSCULTUUR EN MAATSCHAPPIJ
Het project omvat diverse activiteiten.
· In de verhalenbundel tekenen jongeren verhalen op
van hun ouders en grootouders (eventueel tijdens een
vakantie in Marokko). Het kunnen traditionele
Marokkaanse of berberse verhalen zijn, maar ook
migratieverhalen.
· Er wordt een vormingslokaal ingericht als woonkamer
van een traditioneel berbers gezin (naar de
gewoonten van Rifberbers). Daarbinnen worden in
eenheid of contrast elementen aangebracht die staan
voor de leefwereld van de hedendaagse jeugdcultuur,

zoals jongeren van Marokkaanse herkomst die
kennen.
· Als alternatief is er een typische berbertent waarin
dezelfde inrichting eenvoudig opgesteld kan worden.
Die tent wordt gebruikt als het project op andere
locaties plaatsvindt.
· Tot slot zijn er de workshops: verscheidene groepen
(allochtonen en autochtonen, jongeren en volwassenen)
kunnen gebruik maken van een aanbod op
maat: verhalen in de woonkamer of tent, rondleiding
in de moskee, theeceremonie. Sommigen van hen
zullen zich misschien aangesproken voelen om de
bundeling van verhalen voort te zetten.
Door de verhalen van hun ouders en grootouders op te
tekenen, willen de Marokkaanse jongeren een beeld
brengen van de volkscultuur, zoals die overleeft in een
Westerse omgeving en in de context van de migratie.
Op die manier krijgen allochtone jongeren meer
inzicht in en respect voor de volkscultuur van hun
ouders en de invloed die de migratiecontext en het
verblijf in Vlaanderen daarop hebben gehad.
Allochtone jongeren toetsen zo ook hun eigen levenservaring
aan de overgeleverde volkscultuur en brengen
daartussen verbindingen tot stand.
Bovendien verwerven ze vaardigheid in het optekenen
en vertalen van verhalen. En ze geven die verhalen,
doorspekt met ervaringen uit hun eigen dagelijks
leven, door aan Marokkaanse kinderen en jongeren en
aan groepen autochtonen van alle leeftijden.
Ze willen daarbij een duidelijk beeld scheppen van
hun cultuur en hoe die zijn weg vindt in een andere
omgeving. Op die manier wordt ook gewerkt aan een
positieve beeldvorming van de Marokkaanse gemeenschap
in het algemeen en de Marokkaanse jongeren in
het bijzonder.
Autochtonen maken op hun beurt kennis met de overgeleverde
Marokkaanse en berbercultuur als wezenlijk
identiteitselement van een relatief grote etnischculturele
minderheid in hun omgeving.
MOHAMED EL ASJADI
RELEVANTIE
Het is algemeen bekend dat er een generatiekloof
gaapt tussen de eerste generatie migranten en hun
kinderen en kleinkinderen. De eerste generatie beleeft
haar aanwezigheid hier in Vlaanderen nog grotendeels
als een verblijf als gast. Veel van die mensen willen zo
onopvallend mogelijk leven en nemen slechts beperkt
deel aan het maatschappelijk leven. De jongeren
willen enerzijds loyaal zijn aan hun ouders, anderzijds
willen ze volop deelnemen aan het maatschappelijk
leven maar wel met eigen accenten. Diverse culturele
invloeden vloeien daarbij samen (Marokkaans,
berbers, islamitisch, Vlaams…).
Veel allochtone jongeren zijn nieuwsgierig naar
verhalen van hun ouders maar komen er uit zichzelf
zelden toe om ernaar te vragen. Het Hidâya-project
Migratieverhalen biedt allochtone jongeren een kans
om de geschiedenis en meer bepaald hun geschiedenis
te leren kennen. Het biedt een kader voor
gesprek en uitwisseling op basis van respect. Verhalen
vertellen nog het best hoe onze ouders een bepaalde
periode in hun leven (hebben) ervaren: indertijd in
Marokko, tijdens de migratie en in het leven van
alledag in Vlaanderen.
In dat opzicht zijn de vertellers volwaardige ervaringsdeskundigen.
Persoonlijke verhalen, levensverhalen zijn unieke
informatiedragers, ze dragen echter meer dan informatie,
ze vertolken ook de beleving. Zij kunnen
inzicht verscha¤en aan de jonge allochtonen die het
leven hier moeten voortzetten met wat ze zelf te
bieden hebben en met wat ze meekrijgen van de generatie
voor hen. Oudere vertellers en jongere navertellers
gaan een zoektocht aan naar verborgen kennis die
kan leiden tot een anders omgaan met herinneringen.
Over migratie is veel sociologisch werk verschenen.
Informatie uit de eerste hand over de beleving is
echter nog maar schaars te boek gesteld.
Het Hidâya-project Migratieverhalen biedt ook mogelijkheden
voor interactie en samenwerking over de
317
PORTRETTENGALERIJ

HIDÂYA
318
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
etnische grenzen heen… Het speelt in op een sociale,
culturele en maatschappelijke nood bij allochtonen en
autochtonen, bij jong en oud.
Ondersteuning door de Koning Boudewijnstichting:
3.000 euro
Hidâya
Marokkaans Islamitische Culturele Vereniging vzw
Heistraat 159 A
9100 Sint-Niklaas
tel.: 0486-52 47 87
e-mail: hidaya2001@hotmail.com

Actuele
volkscultuur
heeft veel
gezichten
DIRK VERSTOCKT EN MARLEEN DECABOOTER
Met het project Stijlstraten vestigt Anno ‘02 de
aandacht op vier straten in vier gemeenten (Roeselare,
Kuurne, Wevelgem en Izegem). Dirk Verstockt en
Marleen Decabooter van het Mechelse kunstencentrum
Nona werkten het project uit in de wijk Krottegem, in
Roeselare. Anno ‘02 brengt cultuur in ‘vergeten’
wijken en straten, rekening houdend met de behoeften
en noden van de buurtbewoners.
VANUIT DE MENSEN
“Met Stijlstraten Krottegem hebben we geprobeerd op
verschillende manieren artistieke experimenten van
diverse pluimage in te passen in een wijk.
DIRK VERSTOCKT
Uitgangspunten waren de wijk, de buurt, de bewoners,
EN MARLEEN DECABOOTER
met daaromheen de stad als actuele context. Een goed
Piet Van Buren (redactie)
voorbeeld daarvan was het deelproject (onder meer een
fietsroute) rond de lokale held en legendarische wielrenner
Jempi Monseré. Vanuit een artistieke invalshoek
werd in dat deelproject een icoon van de volkscultuur
dertig jaar na datum geherformuleerd.”
Curatoren Dirk Verstockt en Marleen Decabooter
halen nog wel tientallen voorbeelden aan van hoe er
vanuit de belangstelling van de bewoners wordt
vertrokken om actuele volkscultuur, cultuur en kunst
te versmelten.
“Is er überhaupt een definitie van actuele volkscultuur”,
vragen ze zich daarbij af. “Capoeiera, oorspronkelijk
enkel een term voor dansers uit de streek van
Bahia, is nu wereldwijd bekend. Dat bewijst het
bestaan van iets zoals een mondiale volkscultuur.
Volkscultuur kan dus blijkbaar losstaan van de
oorspronkelijke locatie. Andere cultuurvormen, zoals
Hip Hop, worden dan weer niet beschouwd als
volkscultuur. Met de definitie van actuele volks-
Ze willen geen volkscultuur die verontrust
cultuur kun je makkelijk knoeien. Het grote
verschil tussen volkscultuur en actuele volkscultuur
ligt in het feit dat actuele volkscultuur, behalve
een locatie, ook nog een bepaalde tijdsperiode vereist.”
Door Stijlstraten loopt de rode draad dat het om
buurten of straten gaat die om een of andere reden
319
PORTRETTENGALLERIJ

ANNO ’02
320
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
‘achtergesteld’ zijn. In Roeselare werd resoluut
gekozen voor Krottegem. De wijk dankt haar naam aan
de verzameling krotten die er na de Tweede
Wereldoorlog nog overeind stonden. Ondertussen is
Krottegem een echte geuzennaam en wordt de buurt
opnieuw aantrekkelijk voor jonge mensen. Toch is er
heel wat zichtbare en onzichtbare armoede. Daarbij
komt dat Krottegem door de spoorweg, het havenhoofd
en drukke wegen is afgesloten van het mercantiele
stadscentrum.
De keuze voor Krottegem zorgde daarom ook voor
ergernis bij de stad die liever haar positieve kanten
benadrukt. “Voor politici is actuele volkscultuur enkel
een glijmiddel om stemmen binnen te halen. Men had
verwacht dat we Roeselare in beeld zouden brengen als
welvarend en koopkrachtig. Zij willen liever geen
volkscultuur die kan verontrusten. Maar toen we
gingen samenwerken met de familie van Jempi
Monseré voelden we niets dan enthousiasme.”
BOTSING VAN VOLKSCULTUREN
De hele buurt inschakelen in het project, is niet
volledig gelukt. “Toch hebben we gemerkt dat bepaalde
individuen een zekere dynamiek op gang brengen in
Krottegem. Maar om de buurt echt mee te krijgen,
hadden we er vier maanden langer moeten zijn.
Blijvend is de website, die wordt ondersteund door het
stadsbestuur en SoRT (Samenlevingopbouw Roeselare-
Tielt). En de Jempi Monseré-route blijft eveneens.
Bovendien is er een debat op gang gebracht over wat te
doen met kunst, cultuur en actuele volkscultuur in een
stad en hoe je die bijeenbrengt in een gepaste infrastructuur.”
Tijdens het project Stijlstraten bleek hoe moeilijk het is
om de volkscultuur in zo’n wijk te verzoenen met de
maatschappij eromheen; ook al was het project
grondig voorbereid op talrijke vergaderingen met
buurtbewoners en het wijkcomité. “Ze hebben de
neiging om je als een indringer te beschouwen, een
vreemdeling. De verhouding tussen actuele volkscultuur
en de samenleving is al even variabel als de
verhouding tussen verschillende volksculturen onderling.
Je hebt bijvoorbeeld de volkscultuur rond een
voetbalploeg. Maar dat heeft dan weer niks te maken
met de volkscultuur rond de schuttersgilde of de sfeer
rond rommelmarkten. Er zijn zeer veel uitingsvormen
van die actuele volkscultuur.”
Ook tijdens Stijlstraten botsten die wel eens. “De tegenstelling
tussen de cafécultuur van het zeer volkse café
Breda en het plaatselijke koor dat voor het café Poolse
strijdliederen zong, was enorm. Het koor herdacht de
Poolse bevrijders (voor wie een monument is opgericht
in de wijk) terwijl de cafégangers totaal ongeïnteresseerd
door de muziek heen brulden. Op een ander
moment paste alles dan weer wel perfect. In datzelfde
café werd een documentaire vertoond over de bevrijding,
met daarin veel getuigenissen van buurtbewoners;
dat werd wel erg gesmaakt.”
Niet alles wat als volkscultuur wordt voorgesteld, is dat
overigens, vinden de curatoren. Zo wordt Plopsaland
door reclame en bepaalde media voorgesteld als iets
dat tot onze actuele volkscultuur behoort. “Het is
volkscultuur die er geen is, die enkel commerciële
doelen dient, maar die wel doet alsof ze vertegenwoordigt
wat bij de bevolking leeft.” Toch is de scheidingslijn
dun, want is Helmut Lotti volkscultuur of niet? Is
Will Tura dat misschien meer? Authenticiteit is
wellicht een centrale term, maar ook daar komen we
niet ver mee, want wat dan met hip hop? Die volkscultuur
leeft al jarenlang, maar is op zich niet origineel of
authentiek te noemen. “Die soort van volkscultuur
krijgt nog altijd niet de aandacht die ze verdient.
Misschien moeten we besluiten dat je iets als actuele
volkscultuur beschouwt als je het bekijkt vanuit een
sociaal-cultureel oogpunt. Daarbij moeten de verschillende
uitingsvormen niet boven, maar naast elkaar
bestaan. Net zoals je naast de volkscultuur van het
voetbal ook de schuttergilde hebt, kunnen daar hip
hop en gra¤iti naast staan. Voor ons zijn die evenwaardig.”

STATEMENT
Dirk Verstockt en Marleen Decabooter koesteren een
droom. Met kunstencentrum Nona willen ze iets doen
voor de actuele volkscultuur in het Mechelse. “Een
collectief van Mechelse jongeren, gra¤itikunstenaars,
zou graag over muren beschikken om hun ding te
doen. Gra¤iti is echter een vorm van volkscultuur met
een stempel van illegaliteit. Voor de actuele volkscultuur
zou de realisatie van ons project een echt statement
zijn. Maar wat doet het stadsbestuur? Ze trekken
enkel geld uit om gra¤iti te verwijderen.”
Stijlstraten Krottegem was voor Dirk Verstockt en
Marleen Decabooter een prachtige confrontatie tussen
actuele volkscultuur, kunst en jongerencultuur. In de
voorbereiding werd Dirk Verstockt sterk geraakt bij de
opname, door de Brusselse kunstfotograaf Hans Roels,
van een groepsportret van al wie ooit te maken had
met Jempi Monseré. “We stonden daar met 350
mensen die allemaal daar waren voor dat ene moment
rond Jempi Monseré. De foto zegt zo veel over de
cultuur van die wijk en de figuur Monseré en is tegelijk
ook een artistiek product van een kunstenaar. Een
beeld waarbij actuele volkscultuur en kunst perfect
ineenvloeien.”
Ondersteuning door de Koning Boudewijnstichting:
11.000 euro
Anno ’02 vzw
Oude Vestingsstraat 15
8500 Kortrijk
tel.: 056-25 20 02 - fax: 056-52 82 39
e-mail: info@anno-02.be
DIRK VERSTOCKT EN MARLEEN DECABOOTER
321
PORTRETTENGALERIJ

322
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
epiloog
Een toekomst maken
voor volkscultuur
Wie over de praktijk van de campagneprojecten leest,
vraagt zich misschien af of het daar altijd over volkscultuur
gaat; al was het maar omdat veel praktijkmensen
zelf niet willen weten van die term. Ook rijst
de vraag of er vandaag nog wel sprake is van een
volkscultuur die tegenover een elitecultuur staat?
Bestaat er werkelijk nog zo’n onderscheid? Of is de
omschrijving ‘cultuur van alledag’ toepasselijker?
En nog: is volkscultuur niet tot verdwijnen gedoemd
in een samenleving waarin tradities verwateren of
nauwelijks meer met een identiteit te verbinden zijn?
Wat is volkscultuur? De vraag kwam in deze publicatie
ruimschoots aan bod, maar werd terecht niet met een
definitie beantwoord. Er is immers geen eenduidig en
definitief antwoord. De actoren, de belanghebbenden
en de inhouden veranderen voortdurend. Bovendien
kan volkscultuur gelijktijdig op diverse manieren
worden geïnterpreteerd. Alleen al het begrip ‘volk’,
met al zijn betekenissen en bijbetekenissen, maakt
een definitie uiterst moeilijk. En de discussie wordt er
niet eenvoudiger op als men ‘cultuur’ probeert te
omschrijven.
Toch is het noodzakelijk hierover na te denken. Zelfs
het actuele maatschappelijke debat dat her en der in
West-Europa turbulente politieke gevolgen heeft, kan
niet los worden gezien van de invulling van deze
begrippen. Daarom is het des te belangrijker de
discussie te voeren over de rol van volkscultuur in de
samenleving.

THEORIEARMOEDE KEREN
Volgens Eric Corijn vindt die theoretische discussie
onvoldoende plaats, ook binnen het moeilijk af te
bakenen werkveld van de volkscultuur zelf. Hij spreekt
in dat verband over het ontbreken van een vertooggemeenschap.
Een toekomst maken voor volkscultuur
hangt volgens hem nauw samen met het creëren van
een nieuw soort werkveld met een eigen praktijk. “In
dat werkveld zullen actoren vanuit verschillende horizonten
moeten leren omgaan met een herkenbare
probleemdefinitie en methodiek en met gedeelde praktijkervaringen
vanuit aangepaste samenwerkingsverbanden.
Om zulke nieuwe praktijken om te zetten tot
een specifiek werkveld is het noodzakelijk dat er ook
een discursieve praktijk wordt opgebouwd waarin de
ervaring wordt uitgedrukt, gedocumenteerd en ter
discussie gesteld. Dat niveau wordt onvoldoende geleverd
door de volkskunde.”
INTENSIEVE SAMENWERKING
Uiteraard is er in dat nieuwe werkveld, waarvan de
contouren ter discussie zullen blijven staan, een
belangrijke rol weggelegd voor de ‘sector volkscultuur’,
zoals gedefinieerd door het Vlaamse Cultuurbeleid.
Diverse auteurs stellen trouwens vast dat de methodieken
van die sector essentieel zijn voor de kwaliteit
en de e¤ectiviteit van wat andere actoren op dat terrein
presteren. Die andere actoren kunnen op hun beurt de
‘kernsector’ methodes en technieken bijbrengen om
meer aansluiting te vinden bij wat vandaag leeft in de
maatschappij. Op die manier kan de traditionele praktijk
worden gedynamiseerd en geactualiseerd terwijl ze
zelf de nieuwe praktijken methodisch ondersteunt.
Zowel op het microniveau van lokale initiatieven als
op het macroniveau van het beleid en de (inter)sectorale
samenwerkingsverbanden, groeit het inzicht dat
die aansluiting noodzakelijk is. Op beide niveaus
wordt hoe langer hoe meer gezocht naar een interdisciplinaire
wisselwerking die niet alleen een optelsom
van deskundigheden is, maar door een verknoping van
allerlei kennis en praktijkervaring, ook tot een nieuw
organisatorisch en inhoudelijk geheel leidt dat meer
vertegenwoordigt dan de som van de delen.
Die grensverleggende wisselwerking en daarbij het
onmiskenbare belang van één of meer enthousiaste en
geïnspireerde ‘trekkers’, verklaart al in grote mate
waarom de cultuur van alledag op zoveel plaatsen en
in haar meest diverse uitingen, meer dan ooit bestudeerd,
ontsloten, gecreëerd en beleefd wordt.
En dan maakt het niet zoveel uit of (alleen) het label
‘volkscultuur’ nog past. Dan blijken podiumkunsten
en andere artistieke disciplines perfect hun rol te
spelen in de wisselwerking. Dan zijn allerlei sociale
initiatieven vaak de meest concrete verwijzingen naar
het bredere werkveld waarin het maatschappelijk
belang van volkscultuur gestalte krijgt. Dan staat volkscultuur
midden in de samenleving en kan ze daar
bijdragen tot de bevordering van verbondenheid en
samenhang.
EEN REFERENTIEKADER BIEDEN
Het rapport wijst dat maatschappelijk belang uitdrukkelijk
aan. Corijn plaatst de cultuur van alledag in de
complexe samenleving waar diverse culturen met en
naast elkaar leven, waar mondialisering steeds meer
aan den lijve ervaren wordt, waar er sprake is van individualisering,
versplintering en commercialisering
enz. Wie over de nodige competenties, flexibiliteit
en/of financiële middelen beschikt, kan zich daarin
oriënteren, kan keuzes maken en zich zo door
consumptie als het ware een persoonlijke instantcultuur
samenstellen.
Voor een grote groep mensen is het echter een problematische
samenleving waarin noch de tradities, noch
de heersende cultuur een antwoord bieden op hun
vragen. Er ontbreekt hun een referentiekader in die
koortsachtige, veranderende, zelden geruststellende en
deels virtuele maatschappij. De campagnes Actuele
Volkscultuur en de projecten die daarvoor werden geselecteerd,
gaan ervan uit dat een eigentijdse omgang
met volkscultuur hier baat kan brengen. Volgens
Corijn moet dat gebeuren door – net in die
EPILOOG
323

EPILOOGVOORWOORD
324
ALLEDAAGS IS NIET GEWOON
gedetraditionaliseerde samenleving – des te meer
aandacht te schenken aan het documenteren van het
dagelijks leven en aan de creatieve expressie ervan in
een (artistieke) presentatie die wél aansluit bij de leefwereld
van die groep.
DEBAT ALS STEUN VOOR HET EXPERIMENT
Het is een grote verdienste van het rapport dat het veel
uitdagingen expliciet en precies aanwijst en ze situeert
in hun maatschappelijke context. Zoals Corijn zelf
stelt, gaat het echter om een analyse, niet om de
analyse. Belangrijk is dat essentiële samenlevingsproblematieken
worden geïntroduceerd in de reflectie en
de praktijk rond volkscultuur en vice versa. Op die
manier draagt het onderzoeksrapport bij tot het debat.
Dat debat wordt reeds deels in de essays gevoerd en
vanaf nu hopelijk ook op een breed maatschappelijk
niveau.
Het kan dan onder meer gaan over de rol van de natiestaat
en de vraag hoe belangrijk die nog is in relatie tot
cultuur en identiteit van individu en gemeenschap.
Het kan een discussie zijn over hoe er moet worden
omgegaan met de vermarkting van de cultuur.
Reflecterend op de meer dan gerechtvaardigde inspanningen,
gericht op achtergestelde groepen, kan ook de
vraag worden gesteld of alleen kansarmen in de
verdrukking komen, of alleen zij behoefte hebben aan
een betere documentering en representatie van hun
dagelijks leven. Geldt dat niet ook in zekere mate voor
de ‘middenklasse’? Beschikt die meerderheid van de
bevolking over alle kansen en middelen om zelf een
cultureel referentiekader op te bouwen? Wordt haar
dagelijks leven wél volledig en correct gerepresenteerd
door de heersende cultuurproductie?
Daarbij aansluitend roept het rapport op tot een kwalitatieve
interpretatie als het gaat over de bevordering
van cultuurparticipatie. Het vraagstuk van de cultuurparticipatie
mag niet herleid worden tot een bevordering
van kwantiteit. Het gaat om een afstemmingsproblematiek,
om het verband tussen de dagelijkse levenservaring
en het cultuuraanbod: welke cultuur is
behulpzaam bij de zingeving aan welk dagelijks leven?
Samen met de experimenten op het terrein, kan het
debat mogelijk de vicieuze cirkel doorbreken die erin
bestaat dat steeds dezelfde klassieke cultuurcanon
wordt gevolgd, gecultiveerd, herhaald, waardoor het
dagelijkse leven van een toenemend aantal bevolkingsgroepen
niet meer wordt gedocumenteerd en bijgevolg
ook niet meer gerepresenteerd.
RESPECT EN AANMOEDIGING
Hopelijk maakt deze publicatie de pennen en de
tongen los en kan zowel het veldwerk als het lokale en
het Vlaamse beleid vruchten plukken van de discussies
en de hiervoor geformuleerde besluiten en aanbevelingen.
Wat het beleid betreft, zijn er de afgelopen jaren
belangrijke stappen gezet met het decreet volkscultuur
en de omschrijving van de sector daarin. Even belangrijk
is de oprichting van het Vlaams Centrum voor
Volkscultuur vzw.
De vraag luidt nu hoe de overheid en het VCV kunnen
inspelen op het ontstaan van een ruimer werkveld. De
praktijk geeft te kennen dat de omschrijving van de
sector niet tot een afbakening en dus een uitsluiting
van mogelijke partners of complementaire disciplines
mag leiden. Een aantal van die partners bedanken voor
het label ‘volkscultuur’ of zijn niet echt geïnteresseerd
in een sterke band met het erfgoed. Het zou jammer
zijn dat hun dynamische en vaak juist zo ‘actuele’
inbreng zou botsen op de terminologie.
Een te strikte afbakening zou trouwens ook betekenen
dat volkscultuur wordt ‘ingesloten’, terwijl hier net zo
duidelijk is geworden dat ze niet alleen tot de cultuursector
behoort, maar tot alle disciplines die het dagelijks
leven raken.
Het werkveld kiest duidelijk voor verruiming, interdisciplinaire
samenwerking, openheid. Deze publicatie
toont aan dat er veel redenen zijn om die keuze niet
alleen te respecteren, maar ook aan te moedigen.
Zoals reeds vermeld in de besluiten en aanbevelingen
van het rapport, is het bovendien belangrijk het onder-

zoek en de documentering te stimuleren, mogelijk
met speciale aandacht voor het dagelijks leven van
groepen die vandaag nauwelijks voor die documentering
in aanmerking komen. Dit kan gepaard gaan met
de ontwikkeling van een praktijkondersteunende
structuur (databank, vorming, coaching, sensibilisatie).
Tot slot kan de talrijke en zeer diverse initiatiefnemers
op het terrein alleen maar worden aangeraden in te
gaan op de uitnodiging tot het maatschappelijk debat
dat de problematiek en het werkterrein expliciteert.
Een debat dat allicht ook belangrijke krachtlijnen van
de praktijk zal versterken, zoals interdisciplinaire
samenwerking en de zorg voor een creatieve en
artistieke inbreng bij het ‘teruggeven’ van het alledaagse
aan het publiek.
Het feit dat deze opening van het debat mee onderschreven
wordt door steunpunten als het Vlaams
Centrum voor Volkscultuur en het Vlaams Theater
Instituut wijst erop dat beide instellingen zich engageren
om ondersteunend en begeleidend door te gaan
op de weg die in de praktijk werd ingeslagen en hier
in kaart is gebracht.
De Stichting zelf zal daar ook toe trachten bij te
dragen vanuit haar programma Burgersamenleving en
dan onder meer in haar zorg voor: deskundigheidsbevordering
bij het vrijwilligerswerk en de
verenigingen, versterking van het sociaal kapitaal,
bevordering van burgerparticipatie in lokale ontwikkeling
en het stimuleren van cultureel pluralisme.
Een toekomst maken voor volkscultuur is immers bij
uitstek bouwen aan een samenleving die zichzelf
versterkt. π
Koning Boudewijnstichting
EPILOOG
325

COLOFON
verantwoordelijk uitgever
· Guido Knops,
directeur bij de Koning Boudewijnstichting
algemene leiding
· Tinne Vandensande,
opdrachthouder bij de Koning Boudewijnstichting
eindredactie
· Ivo Adriaenssens
begeleiding
· Edith Vermeiren
administratieve medewerking
· Kathleen Van Ginderdeuren,
assistent bij de Koning Boudewijnstichting
· Nadine Van Overberghe,
assistent bij de Koning Boudewijnstichting
foto’s
cases en portretten
· Lander Loeckx
coverpagina’s en bij essay van michel uytterhoeven
· Alibi vzw, Orla Barry, Koen Broos, Phile Deprez,
Nick Hannes, Jan Kempenaers, Joeri Neudt,
Dirk Pauwels, Jean-Pierre Stoop, Studio Verne,
Nigel Young
tekeningen bij essay van koen peeters
· Els Dietvorst
vormgeving
· Mega-L-Una
druk
· Arte-Print
reflectiegroep
Het onderzoek en de rapportering werden inhoudelijk
begeleid door een reflectiegroep bestaande uit:
· Bruno De Wever, docent Universiteit Gent,
vakgroep Nieuwste Geschiedenis, fellow aan het NIAS
(Netherlands Institute for Advanced Study) in Wassenaar
· Marc Jacobs, directeur Vlaams Centrum voor Volkscultuur vzw
· Marijke Pruyt, lector Sociale Hogeschool Gent
· Gerard Rooijakkers, wetenschappelijk medewerker etnologie
Meertens Instituut, bijzonder hoogleraar Nederlandse
etnologie, universiteit Amsterdam
· Michel Uytterhoeven, directeur Vlaams Theater Instituut vzw
jury
Behalve de leden van de reflectiegroep, maakten de volgende
personen deel uit van één of beide campagnejury’s:
· Jan Boulogne, juryvoorzitter, directeur UNIZO-Vorming vzw
· Gerdie Borghuis, destijds museumconsulent
collectieregistratie- en automatisering bij de Vlaamse
Gemeenschap, nu docent Reinwardacademie in Amsterdam
· Anne Brumagne, destijds journalist, nu raadgever bij
het kabinet van de Vlaamse minister van Cultuur
· Hans Bruneel, directeur Muziek Lod vzw
· Guido De Dijn, adviseur Cultureel Erfgoed bij
het provinciebestuur Limburg
· Saïd El Khadraoui, schepen van Cultuur Leuven
· Lone Leth Larsen, directeur Deens Cultureel Instituut Benelux
· Anneke Lippens, museumconsulent Provincie Oost-Vlaanderen

WETTELIJK DEPOT D/2002/2893/10 ISBN 90-5130-405-6 NUR 600 © 2002 KONING BOUDEWIJNSTICHTING

met de steun van de nationale loterij