21/11/2010

Open MOnuMentendagen
Brussels HOOfdstedelijk gewest 18 - 19 / 09 / 2010
Steen
& Co
eurOpa , een geM eenscH a ppelijk er fg Oed
Onder BescHerMing van de r aad van eurOpa en van de eurOpese unie. in Het k ader van de eurOpese MOnuMentendagen

Informatie
Organisatie van de Open Monumentendagen in het Brussels Hoofdstedelijk
Gewest : Directie Monumenten en Landschappen van het Brussels Hoofdstedelijk
Gewest – CCN - Vooruitgangstraat 80 – 1035 BRUSSEL
Infolijn op 18 en 19 september 2010, van 10u tot 17u : 0800/40 400
fax : 02/204.15.22 – e-mail : jdp-omd@mbhg.irisnet.be
De uren die vermeld worden bij de gebouwen, verwijzen naar het openingsen
sluitingsuur. De organisatoren behouden zich het recht voor de deuren
vroeger te sluiten bij een grote toeloop, zodat ze toch op het afgesproken
uur kunnen eindigen.
Het is verboden te roken, te eten en te drinken tijdens het bezoek; het is mogelijk
dat de verantwoordelijken het maken van foto’s niet toestaan.
De vermelding B of BL, gevolgd door een datum aan het einde van een tekst,
wijst erop dat het gebouw waarvan sprake op die datum beschermd werd of
ingeschreven werd op de bewaarlijst.
De verwijzingen in het vet naast de nummers van de plaatsen en de adressen
van de activiteiten verwijzen naar een cartografisch plan van het Gewest. Dat
kunt u schriftelijk aanvragen bij de Directie Monumenten en Landschappen
en wordt u dan gratis toegestuurd.
De informatie over het openbaar vervoer werd ons verschaft door het MIVB.
Zij vermeldt de haltes die zich in de nabijheid bevinden van de plaatsen en vertrekpunten,
rekening houdend met de dienstregeling op zaterdag en zondag.
Opgelet : voor bepaalde activiteiten is het verplicht vooraf te reserveren (het telefoonnummer
vindt u onder de notitie over de activiteit). Er is voor deze werkwijze
gekozen om het publiek in optimale omstandigheden te kunnen ontvangen en om
voldoende gidsen te kunnen voorzien. U kunt op de dag zelf ook nog naar het vertrekpunt
van de activiteiten gaan, want annuleringen zijn immers nooit uitgesloten.
Toegankelijkheid voor personen met beperkte mobiliteit
Dankzij de medewerking van de Nationale Vereniging voor de Huisvesting
van Personen met een Handicap (NVHPH), wordt de toegankelijkheid voor
personen met beperkte mobiliteit vermeld naast elk gebouw dat in het programma
opgenomen is. Dat is gebaseerd op de gegevens die de verantwoordelijken
van de opengestelde plaatsen hebben meegedeeld en werd
nog eens gecontroleerd door een lid van de vereniging. Locaties in de open
lucht en galerijen werden hierbij buiten beschouwing gelaten, alsook de gebouwen
waarvoor onvoldoende gegevens verstrekt werden.
De toegankelijkheid van de gebouwen is weergegeven volgens de criteria
en normen van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, aan de hand van de
volgende logo’s :
k Toegankelijk : er zijn voldoende voorwaarden vervuld opdat personen in
een (al dan niet elektrische) rolstoel zich zelfstandig kunnen verplaatsen.
m Toegankelijk met hulp : de hulp van een derde is vereist om zich
gemakkelijk te kunnen verplaatsen.
l Niet toegankelijk : de minimumvoorwaarden zijn niet vervuld.
De criteria voor toegankelijkheid zijn enkel van toepassing voor de bezoeken
tijdens de Open Monumentendagen. Zij zijn niet noodzakelijk geldig voor de
gewone activiteiten in die gebouwen.
Voor bijkomende inlichtingen hierover kunt u contact opnemen met de
NVHPH (secretariat@anlh.be).
Gebruikte pictogrammen
a Openingsuren en data
d Metrolijnen en haltes
e Tram
f Bus
g Wandeling
h Tentoonstelling
b Fietstocht
i Enkel te bezoeken
met gids of
reserveren is verplicht
c Vertrekpunt of plaats
van activiteit
j Rondleiding
in gebarentaal
Deze brochure
wordt gratis verspreid
Wettelijk Depot:
D/2010/6860/010

Voorwoord
o p e n m o n u m e n t e n d a g e nI p. 1
De jaarlijkse Open Monumentendagen zijn een uitgelezen gelegenheid voor iedereen die de
stad een warm hart toedraagt en erop uit is om voor het eerst of op een andere manier kennis
te maken met de uitzonderlijke rijkdom aan erfgoed die deze te bieden heeft.
Locaties die doorgaans niet toegankelijk zijn voor het publiek, stellen hun deuren open, zodanig
dat bezoekers er alleen of begeleid door een gids een kijkje kunnen nemen.
Dit jaar staan de Open Monumentendagen in het teken van steen en de manier waarop het
gebruikt wordt in het bouwkundig erfgoed. Onder de titel “Steen & Co” openen ruim 110
locaties hun deuren om iedereen de kans te bieden kennis te maken met, inzicht te verschaffen
in of eenvoudigweg in bewondering te staan voor de wijze waarop steen in zijn verschillende
vormen en functies aangewend wordt, zij het structureel, decoratief, in nagebootste of
verwerkte vorm,…
Deze brochure bevat het volledige programma, met een overzicht van de activiteiten die op
stapel staan en de plaatsen die u kunt bezoeken. In de Sint-Gorikshallen kunt u bij de Directie
Monumenten en Landschappen terecht voor allerlei tips rond bezienswaardigheden en voor
antwoorden op al uw vragen in verband met het Brussels erfgoed.
Op de tussenverdieping van de Hallen is een bijzonder fraaie tentoonstelling ingericht, waar
u op een ludieke en leerrijke manier alles te weten komt over de verschillende steensoorten
die in de loop der eeuwen werden gebruikt in de Brusselse bouwkunde.
Graag wil ik mijn dank betuigen aan alle openbare en private instellingen, alsook aan de
eigenaars en verenigingen die de Open Monumentendagen in het Brussels Hoofdstedelijk
Gewest telkens opnieuw mee helpen uitgroeien tot een succes.
Ik wens u een zeer boeiende ontdekkingstocht en leuke bezoeken toe.
Charles picqué,
Minister-President van de
Brusselse Hoofdstedelijke Regering
belast met Monumenten en Landschappen

p. 2 I o p e n m o n u m e n t e n d a g e n
een informatiepunt voor al uw vragen…
Tijdens de Open Monumentendagen kunt u met al
uw vragen terecht in het informatiepunt in het centrum
van Brussel, in de Sint-Gorikshallen, van 10u
tot 17u. U vindt er ook de volledige programmabrochure
en informatie over de opengestelde plaatsen.
De thematische publicatie wordt er tegen een voordeelprijs
te koop aangeboden.
Maak gebruik van uw bezoek om de verschillende
tentoonstellingen te bezoeken :
> “Steen & Co” (zie pagina 57).
>
“Internationaal Fotografisch Experiment met
Monumenten” (zie pagina 4).
Boekhandelaars Quartiers Latins en Plaizier stellen
een reeks publicaties, postkaarten, posters en
andere documenten die gewijd zijn aan het Brusselse
erfgoed.
c Sint-Gorikshallen, Sint-Goriksplein te Brussel
d lijnen 1- 5 (De Brouckère)
e 3-4 (Beurs)
f 29-38 47-63-66-71-88 (De Brouckère) 46-48-95 (Beurs)
met de medewerking van patrimoine et Culture.

Inhoud
o p e n m o n u m e n t e n d a g e nI p. 3
Voorwoord. ................................................ p. 1
Het Internationaal Fotografisch experiment met monumenten. ..... p. 4
Opengestelde plaatsen en activiteiten
Brussel ................................................... p. 8
Brussel-uitbreiding / Sint-Lambrechts-Woluwe
Sint-pieters-Woluwe / etterbeek / oudergem ................ p. 34
Watermaal-Bosvoorde / Brussel-uitbreiding / elsene ......... p. 44
autoloze zondag. .......................................... p. 52
Kaart en repertorium van de opengestelde plaatsen ............. p. 53
tentoonstelling “Steen & Co.
Wit Brussel, grijs Brussel, gekleurd Brussel” ................... p. 57
ukkel / Sint-gillis / Vorst .................................. p. 60
anderlecht / Sint-Jans-molenbeek / Koekelberg
Sint-agatha-Berchem ..................................... p. 72
ganshoren / Jette / Brussel-Laken / Brussel-noH ............ p.80
Schaarbeek / evere / Sint-Joost-ten-node. .................. p. 88
publicaties van de directie
monumenten en Landschappen ............................. p. 102

p. 4 I o p e n m o n u m e n t e n d a g e n
Het Internationaal Fotografisch
Louise Lebihan
Het is belangrijk dat jongeren oog hebben voor hun omgeving en voor het
erfgoed dat hen omringt als we willen dat dit bewaard blijft. Met dat doel
worden diverse bewustmakingsacties georganiseerd. Eén daarvan, het
Internationaal Fotografisch Experiment met Monumenten, heeft met de
jaren een almaar belangrijker plaats verworven in het Brussels Hoofdstedelijk
Gewest.
Deze fotografiewedstrijd, die ontstaan is in Catalonië en nu in een veertigtal
Europese landen wordt georganiseerd, geeft scholieren de mogelijkheid
het rijke bouwkundige erfgoed van het Gewest te leren kennen.

o p e n m o n u m e n t e n d a g e nI p. 5
Experiment met Monumenten
Voor zijn 13de deelname aan dit Europese project
heeft het Brussels Hoofdstedelijk Gewest de blik
van de leerlingen willen richten op de vele kleine
elementen die het specifieke karakter en de charme
van onze hoofdstad uitmaken. Aandacht dus voor
het kleine Brusselse erfgoed, dat de gevels van
gebouwen siert of discreet bijdraagt tot de identiteit
van een plaats of een ruimte.
Sacha Lempereur Gauthier Mommens
Een groot aantal Brusselse scholen is enthousiast
ingegaan op de uitnodiging om deel te nemen aan
deze editie 2010 door honderden foto’s te nemen
van deuren, sloten, brievenbussen, gebeeldhouwde
elementen, details van gevels, enz. Kortom, Brussel
anders bekeken !

p. 6 I o p e n m o n u m e n t e n d a g e n
Micaela Agost
Ardian Idrizi
Uit deze werden 25 foto’s geselecteerd voor het
Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Kom ze bekijken
samen met deze geselecteerd door de andere
deelnemende landen, tijdens de tentoonstelling
“Internationaal Fotografisch Experiment met
Monumenten, in een bijzonder originele scenografie
van Coast.
a van 3 september tot 28 november 2010,
elke dag van 10u tot 18u.
Isabelle Dupont
c Sint-Gorikshallen, Sint-Goriksplein te Brussel
d lijnen 1- 5 (De Brouckère)
e 3-4 (Beurs)
f 29-38 47-63-66-71-88 (De Brouckère) 46-48-95 (Beurs)
organisatie : directie monumenten en Landschappen
van het Brussels Hoofdstedelijk gewest.

Laura Knops
o p e n m o n u m e n t e n d a g e n I p. 7
Thibault de Moor
Josephine Theunissen

BRUSSEL
Bibliotheek van de nationale Bank van België – voormalige bank union du Crédit
11

1. Kaart Centrum m 3 L
Instituut anneessens-
Funck – voormalige
papeteries de Belgique
Groot Eiland 39 – Brussel
A za en zo van 10u tot 18u
e 3-4 (Anneessens)
Het gebouw dat vandaag het Instituut
Anneesssens-Funck huisvest, bestaat
in feite uit drie afzonderlijke gebouwen
waar destijds de papierfabriek Papeteries
de Belgique gevestigd was. Het
meest recente gedeelte, opgetrokken
in 1949, ligt aan de rechterkant van het
complex en telt slechts vier traveeën.
De indrukwekkende gevel in art-decostijl
die gelegen is aan de Zespennin-
g Begeleide rally
Draag uw steentje
bij aan het gebouw !
Steen is op diverse manieren in onze gebouwen
aanwezig : blauw- of witsteen, marmer van Carrara
of Verona, kalk- of zandsteen, decoratieve
of draagsteen,… Steen is een verhaal van vakmanschap,
van herkenning, keuze of noodzaak.
Gewapend met uw quiz en vergezeld door uw
gids-animator volgt u een route bezaaid met
ontdekkingen, lectuur en tastbaar contact met
de materie.
A zaterdag om 10u, 10u20, 10u40 en 14u,
14u20, 14u40 (duur : 2u)
C vertrek : voor de Sint-Gorikshallen, Sint-
Goriksplein in Brussel – kaart Centrum m 3
d lijnen 1-5 (De Brouckère)
e 3-4 (Beurs)
f 46-48-86-95 (Beurs)
I reserveren verplicht op nr. 0496/38.85.94
(maandag tot vrijdag van 10u tot 15u).
Maximum 15 personen per vertrek. Enkel in
het Frans.
met de medewerking van Itinéraires op de
paden van de geschiedenis.
genstraat werd door Eugène Dhuicque
toegevoegd aan het gebouw dat in
1905 door architect E. van Acker gerealiseerd
was. Het parement van gele
baksteen verrijkt met hardsteen verbergt
een betonnen structuur en harmonieert
mooi met de polychrome
keramiekbekleding van de luifel en de
hal. De geslaagde combinatie van
siersmeedwerk met rode en witte baksteen
ritmeert de muren van de oorspronkelijke,
vierkante binnenplaats.
rondleidingen zaterdag en zondag
om 10u30, 11u30, 12u30, 14u30,
15u30, 16u30 en 17u30. met de
medewerking van Klare Lijn.
1
g Activiteiten
B r u S S e LI p. 9
Steen anders bekeken
In het kader van de tentoonstelling Steen & Co die plaatsvindt in de
Sint-Gorikshallen ( zie pagina 57) organiseert de vereniging Patrimoine
à Roulettes diverse activiteiten voor volwassenen en gezinnen met
kinderen vanaf 6 jaar.
een massa beestjes en andere bacteriën
Wist u dat stenen vol kunnen zitten met beestjes en andere eigenaardigheden
? Na een bezoek aan deze tentoonstelling zult u de stenen
van Brussel met een heel ander oog bekijken. De geoloog van Patrimoine
à Roulettes neemt u mee op ontdekkingstocht.
Ontdekkingsbezoek voor iedereen vanaf 10 jaar
Stenen landschap
De speelruimte van de tentoonstelling wordt benut voor de aanleg van
droge tuintjes met Belgische natuursteen. Tuintjes in miniatuur maar
levensecht !
Creatief atelier voor kinderen vanaf 6 jaar
mevrouw rosa, rots in de branding !
of de belevenissen van een huisvrouw in de Sint-gorikshallen
Mevrouw Rosa en haar gezond verstand laten u de subtiliteiten ontdekken
van het gebruik van natuursteen in de Brusselse monumenten. In
alle eenvoud en met een goed humeur.
Rondleiding voor iedereen
A zaterdag en zondag, doorlopend vanaf 10u
(laatste atelier en bezoek om 17u)
C plaats : Sint-Gorikshallen – kaart Centrum m 3
d lijnen 1-5 (De Brouckère)
e 3-4 (Beurs
f 46-48-86-95 (Beurs)
met de medewerking van patrimoine à roulettes.

p. 10 I B r u S S e L
2. Kaart Centrum L 2-3 M
Voormalig
octrooipaviljoen noord
Ninoofse Poort 2 – Brussel
A za en zo van 12u tot 18u
e 51-82 (Ninoofse Poort)
f 86 (Ninoofse Poort)
De neoclassicistische octrooipaviljoenen
langs weerszijden van de Ninoofse
poort werden in 1832 ontworpen door
architect Antoine Payen junior. De
gevels met een parement van hardsteen
in afgevlakte bossage hebben
zowel aan de korte voorgevels als aan
de lange zijgevels een arcadestructuur
met drie rondbogen. Deze arcaden,
met bekronende oculus in de centrale
as, rusten hetzij op pilasters hetzij op
Toscaanse zuilen. De paviljoenen met
gekruist zadeldak bevatten destijds
een wachtpost voor paspoortcontrole,
een octrooibureau en een lokaal voor
de brugwachter. De gebouwtjes kwamen
in 1833-1834 in de plaats van de
wachthuisjes ontworpen door Antoine
Payen senior. De Ninoofse Poort ontstond
tegelijkertijd met de gelijknamige
steenweg. Deze octrooipaviljoenen zijn
de enige die nog op hun oorspronkelijke
plaats staan. Ze werden vanaf
1860 buiten gebruik gesteld en
beschermd op initiatief van de vzw
CIDEP die het noordelijke paviljoen
gerestaureerd heeft. (B 10/09/1998)
rondleidingen zaterdag en zondag
om het half uur (laatste bezoek om
17u30).
tentoonstelling “relevés de façades
bruxelloises anciennes.
dessins originaux et publiés par
e. Colinet. 1873-1875”.
tentoonstelling van hedendaagse
beelden in steen door kunstenaar
michel Capoen.
met de medewerking van de vzw
CIdep (Centre d’Information, de
documentation et d’Étude du
patrimoine).
3. Kaart Centrum m 2 M
de markten – voormalige
zetel van de Cristalleries
du Val Saint-Lambert
Oude Graanmarkt 5 – Brussel
A za en zo van 10u tot 18u
d lijnen 1-5 (Sint-Katelijne)
f 47-88 (Begijnhof)
De Oude Graanmarkt, die in het verlengde
ligt van het Sint-Katelijneplein,
wordt aan een zijde volledig ingenomen
door een monumentaal gebouw
in Euvillesteen. Opgetrokken in Beaux-
Artsstijl door architect Oscar Francotte
tussen 1911 en 1914 beslaat het imposante
gebouw een diep perceel dat in
het verleden diverse functies vervulde.
Tot aan de Franse Revolutie lag op
deze plaats een klooster van de Augustijnen
dat nadien dienst deed als militaire
bakkerij, winkels en ateliers. Van
1914 tot 1965 was hier de zetel gevestigd
van de Cristalleries du Val Saint-
Lambert. Uit die periode dateren het
trappenhuis met de mozaïekvloer en
de schitterende Spiegelzaal die de hele
eerste verdieping inneemt. Deze zaal
in neo-Lodewijk XVI-stijl combineert
op geslaagde wijze stucwerk, lambriseringen
en geslepen spiegels. Hier
werden vroeger de kristallen voorwerpen
uitgestald waarvan de schitteringen
eindeloos in de spiegels weerkaatst
werden. Het gebouw, dat op de
gevel nog de cartouche van Val Saint-
Lambert draagt, is sinds meerdere
jaren in gebruik door het Nederlandstalige
gemeenschapscentrum De
Markten.
Fototentoonstelling.
2
3

4. Kaart Centrum m 2 K
Sint-Jan-Baptist ten
Begijnhofkerk
Begijnhofplein – Brussel
A za en zo van 10u tot 18u
d lijnen 1-5 (Sint-Katelijne)
f 47-88 (Begijnhof)
Het Groot Begijnhof van Brussel telde
aan het begin van de 18de eeuw 1.084
huizen verspreid over een oppervlakte
van bijna zeven hectare. Middelpunt
van de religieuze gemeenschap was
de Sint-Jan-Baptistkerk waarvan de
bouw begon in 1657. De bestaande
gotische kerk werd toen herbouwd in
de heersende barokstijl van die peri-
g Wandeling
Keramiek, faience,
mozaïek,… hoe de steen
decoratief wordt in het
centrum van Brussel
Op vele Brusselse gevels, zowat overal
in het gewest, kunnen we panelen in
keramiektegels of mozaïek aantreffen.
Tijdens deze wandeling ontdekken we
een aantal mooie voorbeelden met
grote decoratieve waarde.
A zondag om 10u en 14u
(duur : 1u30)
C vertrek : Op de hoek van de
Antoine Dansaertstraat en de
Oude Graanmarkt in Brussel –
kaart Centrum m 2
e 3-4 (Beurs)
f 46-48-86-95 (Beurs)
I reserveren verplicht op
nr. 0496/38.85.94 (maandag tot
vrijdag van 10u tot 15u). Maximum
15 personen per vertrek.
Enkel in het Frans.
met de medewerking van Itinéraires
op de paden van de geschiedenis.
g Wandeling
Brussel, stad
van witsteen
De Zwarte Toren, de Grote Markt, de
eerste omwalling, de Onze-Lieve-
Vrouw-van-Zavelkerk,… heel Brussel
werd in de Middeleeuwen opgetrokken
uit witte Brabantse steen. Deze steen,
gebruikt tot in de 15de eeuw, werd
ontgonnen in de steengroeven van
Diegem en Jette. Deze wandeling vertelt
u alles over haar eigenschappen
en bewerking, van ruwe steenblokken
tot ragfijne sculpturen. Ze wordt ook
vergeleken met de Franse steen die bij
restauraties wordt gebruikt.
Brussel, een stad met een hart van…
zachte steen.
A zaterdag om 10u30 en 17u30,
zondag om 10u30 en 14u30
(duur : 2u)
C vertrek : voor de Zwarte Toren,
achter de Sint-Katelijnekerk in
Brussel – kaart Centrum m 2
d lijnen 1-5 (Sint-Katelijne)
I reserveren verplicht op
nr. 02/673.18.35 (maandag tot
vrijdag van 10u tot 17u). Maximum
25 personen per wandeling.
Enkel in het Frans.
met de medewerking van Bus
Bavard.
4
ode. De vlakbij gelegen jezuïetenkerk
diende daarbij als model. Het schip en
de zijbeuken werden waarschijnlijk
voltooid in 1675 toen de kerk ook werd
ingewijd. De gevel volgde spoedig
daarna. De drieledige indeling is nog
B r u S S e LI p. 11
volgens de gotische traditie, maar de
decoratie is zuiver barok, afgeleid van
de Gesùkerk in Rome met de Sint-
Michielskerk van Leuven als lokale
inspiratiebron. De talrijke in- en uitzwenkingen,
de superpositie van
ordes, de frontons met zwierige voluten
en de rijke ornamentering vertolken het
vocabularium van de barok dat ook tot
uitdrukking komt in de aankleding van
het interieur met de uitkragende kroonlijsten,
de nissen met flankerende voluten
en de vele gevleugelde putti in
stucwerk. De altaren, de biechtstoelen
en de preekstoel vormen een rijk meubilair,
eveneens in barokstijl.
(B 02/03/1936)
g Wandeling
Van de 12de tot de
21ste eeuw, een stad
in beweging
In de 12de eeuw verzekert Brussel zijn
veiligheid met het bouwen van een
omwalling met onder andere de
beroemde Zwarte Toren. Deze wandeling
van het De Brouckèreplein tot het
Begijnhof laat u kennis maken met
prachtige bouwwerken, onverwachte
plekjes, standbeelden van beschermheiligen.
U zult Brussel (her) ontdekken
op een aangename en originele
manier.
A zaterdag en zondag om 10u, 13u
en 15u
C vertrek : aan de Zwarte Toren, het
Sint-Katelijneplein te Brussel –
kaart Centrum m 2
d lijnen 1-5 (Sint-Katelijne)
I reserveren verplicht op nr.
02/548.04.48 (van maandag
tot vrijdag van 10u tot 17u) of
via mail (guides@brusselsinternational.be).
Maximaal 25 personen
per wandeling.
met de medewerking van het BItC
en de gidsen Brussel-België.

p. 12 I B r u S S e L
5. Kaart Centrum n 2 M
noorddoorgang
Nieuwstraat – Brussel
A za en zo van 10u tot 18u
d lijnen 1-5 (De Brouckère)
e 3-4 (De Brouckère)
f 29-38-46-47-63-66-71-86-88
(De Brouckère)
Wie in Brussel heeft nog nooit deze doorgang
tussen de Nieuwstraat en de
Adolphe Maxlaan genomen met zijn
mooie glasoverkapping en barokke beelden
? De Noorddoorgang vormt samen
met de Koninklijke Sint-Hubertusgalerijen
en de Bortiergalerij een van de laatste
getuigen in Brussel van de overdekte
‘galerijstraten’ die in de 19de eeuw overal
in Europa ontstonden. De 69 meter lange
doorgang werd gebouwd naar de plannen
van architect Van Rieck en bevatte
gelijkvloers 34 handelszaken. Langs de
kant van het De Brouckèreplein bestaat
de ingang uit een monumentale bepleisterde
gevel, rijkelijk gedecoreerd in
eclectische stijl. De bouw begon in 1881
en sindsdien is het uitzicht van de Noorddoorgang
blijven evolueren. De eenheid
F Bustocht
Steen, van art nouveau tot art deco
Deze rondrit is een initiatie in twee belangrijke stijlen
van de Brusselse architectuurgeschiedenis : de art
nouveau, gecreëerd op het einde van de 19de eeuw,
en de art deco, ontstaan kort na de Eerste Wereldoorlog.
Via het bezoek aan enkele interieurs leert u aan de hand
van toepassingen in steen de verschillen kennen tussen
de decoratieve en verleidelijke architectuur van de art
nouveau en de sobere lijnen van de art deco.
A zaterdag om 10u, 10u30, 14u en 15u (duur : 3u)
C vertrek : voor het hotel Métropole, De Brouckèreplein
in Brussel – kaart Centrum n 2
d lijnen 1-5 (De Brouckère)
e 3-4 (De Brouckère)
f 29-38-46-47-63-66-71-86-88 (De Brouckère)
I reserveren verplicht op nr. 02/219.33.45 (maandag
tot vrijdag van 10u tot 15u). Maximum 45
personen per bustoer. Enkel in het Frans.
In samenwerking met het atelier de recherche et
d’action urbaines (arau).
5
uitstralende decoratie, waaronder een
mooi geheel van 32 kariatiden gebeeldhouwd
door J. Bertheus en het lange
glazen dak in spitsboogvorm, zijn gelukkig
bewaard gebleven. Sinds enkele
jaren is een zorgvuldige restauratie aan
de gang. De winkelpuien, die voor het
merendeel tijdens de 20ste eeuw werden
afgebroken, worden geleidelijk heropgebouwd
met hun originele spiegelpilasters.
Onlangs werd een nieuwe vloer
in Comblanchiensteen gelegd naar het
model van de vroegere betegeling.
(B 13/04/1995)
Bezoek aan de doorgang en sommige
winkels met uitleg over het
lopende restauratieprogramma,
zaterdag om 10u, 12u, 16u en 18u
en zondag om 10u en 12u.
g Wandeling
6. Kaart Centrum n 2 K
onze-Lieve-Vrouw-
van-Finistèrekerk
Nieuwstraat 76 – Brussel
A enkel za van 9u tot 15u30
d lijnen 1-5 (De Brouckère)
e 3-4 (De Brouckère)
f 29-38-46-47-63-66-71-86-88
(De Brouckère)
De bouw van de Onze-Lieve-Vrouwvan-Finistèrekerk
begon in 1713 onder
leiding van de architecten De Bruyne
en Verbruggen. De nieuwe kerk moest
een oude kapel vervangen die te klein
was geworden. De werkzaamheden
duurden tot 1725 maar de gevel was
pas in 1828 volledig afgewerkt. Achter
een zandstenen gevel bevat het interieur
mooi houtsnijwerk waaronder een
opmerkelijke biechtstoel vervaardigd
door beeldhouwer Duray in 1758, lambriseringen
in de zijbeuken, deuren
versierd met houten draperieën evenals
broederschapslijsten. Het stucwerk
van het koor trekt de aandacht. De kerk
bezit een mooi geheel van elementen
Art nouveau en art deco : gesprek met de
steen
Jugendstil, art nouveau, Sezession, de stijlen Mackintosh en
Tiffany, school van Nancy,… maar de hoofstad van de art nouveau
is en blijft Brussel ! Wat is het verschil met de art deco ?
Wat zijn de typische kenmerken van deze twee stijlen ? Deze
wandeling voert ons van de zwierige arabesken van de art nouveau
naar de uitgepuurde lijnen van de art deco, langs een een
complexe mozaïek van hoogwaardige marmer- en steenstoorten
waarbij zich materialen als ijzer en glas voegen.
A zondag om 12u en 16u (duur : 1u30)
C vertrek : voor het Belgisch Centrum van het Beeldverhaal,
Zandstraat 20 in Brussel – kaart Centrum n 2
d lijnen 2-6 (Kruidtuin)
e 92-94 (Congres)
f 29-63 (Congres)
I reservatie verplicht op nr. 0496/38.85.94 (maandag tot vrijdag
van 10u tot 15u). Maximum 25 personen per vertrek.
met de medewerking van Itinéraires op de paden van de
geschiedenis.

in imitatiemarmer en een opmerkelijk
stucdecor van loofwerk en guirlandes
die over de hele kerk doorlopen : op
het fries van het hoofdgestel, de gordelbogen,
de penanten van het koor
en op de zwikken en binnenboogvlakken
van de arcaden. De vloer is betegeld
met tegels in afwisselend zwart
en wit marmer. (B 24/12/1958)
orgelconcert door gilles Leyers,
jong solist van 2010 van de eCHo
(european Cities with Historical
organs), zaterdag om 20u. met de
medewerking van BrusselSe
orgels.
7. Kaart Centrum n-o 2 M
dexia Bank België
Pachecolaan 44 – Brussel
A enkel za van 10u tot 17u
d lijnen 1-5 (Centraal Station),
2-6 (Kruidtuin)
f 29-38-63-65-66-71-86 (Centraal
Station), 61 (Kruidtuin)
De zetel van Dexia (het vroegere
Gemeentekrediet van België) werd
gebouwd vanaf 1964 en had de
ondankbare taak de bebouwing langs
het laatste gedeelte van de Noord-
Zuidverbinding, in de Pachecolaan, op
g Wandeling
Architectonisch beton,
een veelzijdig materiaal
De groei van de tertiaire sector in de tweede helft van de 20ste
eeuw leidde tot de bouw van talloze kantoor- en administratieve
gebouwen. Deze bouwwoede gaf ingenieurs en architecten
de gelegenheid de meest innoverende technieken en materialen
toe te passen en zo de bouwkunst radicaal te veranderen.
De eerste gevels in geprefabriceerde elementen uit architectonisch
beton werden in Brussel in de jaren 1950 opgetrokken.
Dit procedé, dat grote expressieve mogelijkheden bood,
vormde toen een alternatief voor de gordijngevel. Beton, dat
eerder vooral als structuurmateriaal werd beschouwd, maakte
voortaan deel uit van de esthetiek van het gebouw. Deze wandeling
concentreert zich vooral op twee interessante realisaties :
het vroegere Gemeentekrediet (Dexia) aan de Pachecolaan en
het vroegere ASLK(BNP-Paribas-Fortis) aan de Broekstaat.
bevredigende wijze af te sluiten. Als
gevolg daarvan moesten de architecten
bepaalde verplichtingen naleven.
De keuze viel op het gezamenlijke ontwerp
van Marcel Lambrichs, Casimir
Grochowski, Daniel de Laveleye,
Alphonse Van Impe en Roger Delfosse.
De buitenkant van het gebouw, dat de
vorm heeft van een grote parallellepipedum
van 90 meter lang, 25 meter
breed en 55 meter hoog, bestaat uit
een zichtbare structuur in gewapend
beton waarachter een inspringend
beglaasde skeletbouw ligt. Dit architecturale
ontwerp is duidelijk ontleend
aan het hoofdkantoor van ING (het
vroegere Bank Brussel Lambert) van
B r u S S e LI p. 13
6 7
de Amerikaanse architecten Skidmore,
Owings et Merrill. Binnen trekt een
monumentaal werk van Pierre Culot de
aandacht. Deze schermsculptuur
scheidt als een muur twee ruimtes op
de benedenverdieping. Ze bestaat uit
een assemblage van steenblokken in
diverse afmetingen waarvan sommige
gegroefd zijn om het reliëf van de wand
te verlevendigen.
tentoonstelling van beeldhouwwerken
uit de verzameling van
dexia Bank in de hal.
toegang tot de volledige verzameling
van de bank na voorafgaande
inschrijving via www.dexia.be.
A zaterdag en zondag om 11u30 en 14u (duur : 1u.)
C vertrek : op de hoek van de Kruidtuinlaan en de
Pachecolaan in Brussel – kaart Centrum o 2
d lijnen 1-5 (Centraal Station) ; 2-6 (Kruidtuin)
f 29-38-63-66-71-86 (Centraal Station), 61 (Kruidtuin)
met de medewerking van La Fonderie.

p. 14 I B r u S S e L
8. Kaart Centrum o 2 L
Institut Supérieur
Industriel de Bruxelles
(ISIB)
Koningsstraat 150 – Brussel
A za en zo van 10u tot 18u
d lijnen 1-5 (Park), 2-6 (Kruidtuin)
e 92-94 (Congres)
f 29-63 (Congres), 61 (Kruidtuin),
65-66 (Park)
Toen architect Joseph Poelaert
opdracht kreeg om de Congreskolom
te ontwerpen, tekende hij ook de plannen
voor twee identieke herenhuizen
aan weerszijden van het toekomstige
Congresplein. De twee gebouwen werden
opgetrokken tussen 1850 en 1852
in een stijl die verwant is aan het neoclassicisme
uit de tijd van Lodewijk
XVI. Poelaert introduceerde echter ook
elementen uit andere stijlperiodes,
zoals de sterk uitspringende kroonlijst
die reeds de neorenaissance aankondigde.
De onderneming Les Savonneries
Lever Frères die hier gevestigd
was, liet in 1922 verbouwingswerken
uitvoeren door architect Paul Saintenoy.
Het oorspronkelijke uitzicht van
de gevel werd hierbij licht gewijzigd,
vooral in de versiering van de centrale
travee. Daarnaast werd ook een flink
deel van de interieurdecoratie opgeofferd,
hoewel belangrijke onderdelen
van het werk van Poelaert bewaard
bleven, zoals de grote vestibule waarvan
de vloer en muren volledig bekleed
zijn met smaakvol samengevoegde
marmerplaten in verschillende kleuren :
wit, rood, zwart, groen en grijs. Ze vormen
een mooi decor voor de grote trap
in wit marmer en de indrukwekkende
bronzen beelden van Paul Wissaert en
Isidore Derudder. Het gebouw werd in
1957 aangekocht door het ministerie
van Onderwijs bestemd als zetel van
het Institut Supérieur Industriel de
Bruxelles. (B 19/04/1977)
rondleidingen op zaterdag en
zondag om 10u30, 11u30, 12u30,
14u30, 15u30, 16u30 en 17u30. met
de medewerking van Korei.
9. Kaart Centrum o 3
Vlaams parlement
Hertogstraat 6 – Brussel
A za en zo van 10u tot 18u
d lijnen 1-5 (Park of Kunst-Wet),
2-6 (Madou)
e 92-94 (Park)
f 29-63-65-66 (Park of Madou)
In 1895 ontwierp architect Joseph
Benoit in opdracht van het Ministerie
van Posterijen en Zeewezen een
omvangrijk gebouw op de plaats van
de vroegere concertzaal van de Concert
Noble. Hij koos voor een eclectische
stijl met een sterk neoclassicistische
inslag die duidelijk tot uiting komt
in de gevel in witsteen en hardsteen
die het perspectief van de Hertogstraat
afsluit. De Vlaamse Raad, voorloper
van het Vlaams Parlement, kocht dit
gebouw in 1987 aan en vertrouwde de
restauratie toe aan twee architecten,
Willy Verstraete en Jozef Fuyen. Zij
lieten de buitenkant ongewijzigd maar
moderniseerden grondig het interieur.
De meest originele ingreep is ongetwijfeld
de glazen overkapping van het
driehoekige binnenplein die hiermee
omgevormd werd tot plenaire vergaderzaal.
Onder het parlementaire halfrond
bevindt zich de zogenaamde
Schelp, een polyvalente zaal met een
volledig marmeren vloer. Een gedeelte
van de oorspronkelijke decoratie is
8
9
evenwel bewaard gebleven, meer
bepaald in de monumentale vestibule,
huidige bezoekersingang met haar
mozaïekvloer, stucwerk en marmerschildering.
Het kantoor van de voorzitter
bevat elegante schilderijen verfraaid
met stucwerk en omlijst door gecanneleerde
zuilen en pilasters met Korinthische
kapitelen. Het Vlaams Parlement
betrekt ook het aanpalende
gebouw van de vroegere Postchequedienst
dat eind jaren 1930 door Victor
Bourgeois gebouwd werd in modernistische
stijl. (B 02/04/1998)
gidsen ter plaatse. tentoonstelling
in de lokettenzaal.

10. Kaart Centrum n 3 m
Sint-michiels-en-Sintgoedelekathedraal
Sint-Goedelevoorplein – Brussel
A za van 10u tot 15u30
zo van 14u30 tot 18u
d lijnen 1-5 (Centraal Station)
e 92-94 (Park)
f 29-38-63-65-66-71-86
(Centraal Station)
De Sint-Michiel-en-Sint-Goedelekathedraal
werd gebouwd tussen het begin
van de 13de en het einde van de 15de
eeuw op de plaats van een Romaanse
collegiale kerk waarvan de oorsprong
teruggaat tot de 11de eeuw. De restauratiecampagne
die liep van 1983 tot
2000 werd benut om archeologische
opgravingen te doen met als doel de
volledige plattegrond van het Romaanse
bedehuis in kaart te brengen. Het tracé
hiervan is vandaag in de vloer van de
kathedraal ingewerkt. De restauratie
maakte het ook mogelijk de gevels te
vernieuwen waarvan de bekledingen
met steen van Gobertange en Massangis
de oorspronkelijke lokale zandsteen
g Wandeling
Op zoek naar de eerste omwalling
Dankzij de uitzonderlijke toegang tot particuliere eigendommen
krijgt u een nieuwe kijk op de eerste omwalling : torens verborgen
op een binnenkoer, walmuren die te voorschijn komen in een cultureel
centrum of overblijfselen achteraan in een vitrine. Tijdens
deze wandeling kunt u de verschillende puzzelstukken samenleggen
die samen de eerste omwalling uit de 13de eeuw vormen. Deze
forse stadsmuur, vier kilometer lang, diende als verdediging maar
vooral ook om de macht van de stad te benadrukken. Het middeleeuwse
Brussel komt voor enkele uren opnieuw tot leven.
A zaterdag en zondag om 13u (duur : 2u)
C vertrek : ingang van metrostation Park (op de hoek van de
Wetstraat en de Koningsstraat) in Brussel –
kaart Centrum n 3
d lijnen 1-5 (Park)
e 92-94 (Park)
f 29-63-65-66 (Park), 21-27-38-95 (Hertog)
I reserveren verplicht op nr. 02/563.61.53 (maandag tot vrijdag
van 9u tot 13u). Maximum 25 personen per wandeling.
Enkel in het Frans.
met de medewerking met arkadia.be.
aan het oog onttrokken. Het grote koor
is een van de eerste uitingen van de
gotiek in Brussel. De kathedraal, die pas
sinds 1962 deze titel mag dragen, is
een echte encyclopedie van Brabantse
gotiek en heeft een bouwgeschiedenis
van meer dan drie eeuwen. Het interieur
bevat prachtige glasramen en beeldhouwwerk
van vermaarde kunstenaars
zoals Duquesnoy en Fayd’Herbe, van
wie de stenen beelden van de twaalf
apostelen de zuilen van het schip sieren.
Verder bemerken we boven de hoofdingang
het glasraam van het Laatste
Oordeel (1528) in renaissancegeest, in
het schip de barokke preekstoel
gebeeldhouwd door H.F.Verbruggen in
1699 en in de zijbeuken de barokke
eiken biechtstoelen van Jan Van Delen
(17de eeuw). De kapel van het Heilig
Sacrament, waar de kathedraalschat is
uitgestald, is een hoogtepunt van flamboyante
gotiek. Achter het koor, in de
barokke Magdalenakapel (Maeskapel)
uit 1675, bevinden zich het schitterende
retabel van de Passieretabel in albast
en roze marmer (1538) toegeschreven
aan Jean Mone, en talrijke grafmonumenten
in zwarte en witte marmer.
(B 05/03/1936)
10
B r u S S e LI p. 15
Informatie verkrijgbaar bij de onthaalpersonen
van Kerk en toerisme,
zaterdag van 10u tot 14u en
zondag van 14u30 tot 18u.
presentatie van het orgel van Collon
en grenzing, zaterdag om 14u
en 14u30. In samenwerking met
BrusselSe orgels.
activiteit “onze kathedraal in haar
blootje” (zie kadertekst hieronder)
en vertrekpunt wandelingen (zie
volgende bladzijde).
H Activiteit
Onze kathedraal in haar blootje
Deze activiteit laat de verwevenheid zien tussen architectuur
en decoratie aan de hand van het voorbeeld
van de Sint-Michiels-en-Sint-Goedelekathedraal. Na
de eenvoud van de vroege Middeleeuwen werden in
de 15de eeuw buitengewone effecten bereikt met een
overdaad aan ornamenten. Door het afpellen van de
decoratieve lagen wordt de architecturale kern van
de kathedraal als het ware blootgelegd.
A zaterdag om 10u30 en 13u30 (duur : 1u30)
C vertrek : voorplein van de Sint-Michiels-en-Sint-
Goedelekathedraal in Brussel –
kaart Centrum n 3
d lijnen 1-5 (Centraal Station)
e 92-94 (Park)
f 29-38-63-65-66-71-86 (Centraal Station)
I reservatie verplicht op nr. 0496/38.85.94 (maandag
tot vrijdag van 10u tot 15u). Maximum 25
personen per vertrek.
met de medewerking van Itinéraires op de
paden van de geschiedenis.

p. 16 I B r u S S e L
g Wandeling
Van de kathedraal tot de Zavel
We vertrekken aan de Sint-Michiels- en Sint-Goedelekathedraal
via het park van Brussel, het Koningsplein naar de
Kleine Zavel, met een prachtig uitzicht op de Onze-Lieve-
Vrouw ten Zavelkerk, een typisch voorbeeld van de flamboyante
gotiek. Vervolgens genieten we in de kerk van de
uitzonderlijke architectuur, de typische steensoorten en de
religieuze kunstwerken.
A zaterdag om 14u (duur : 2u)
C vertrek : aan de Sint-Michiels- en Sint-Goedelekathedraal
te Brussel – kaart Centrum n 3
d lijnen 1-5 (Centraal Station)
e 95-94 (Park)
f 29-38-63-65-66-71-86 (Centraal Station)
met de medewerking van Kerk en toerisme.
G Wandeling
De stenen van de Grote Markt
Op de Grote Markt staan de mooiste stenen gebouwen van
de stad. Door de eeuwen heen zijn de steenhouwers altijd
de uitdaging met hun materiaal aangegaan, van de 13de
eeuw, toen de eerste ‘stenen’ en hallen gebouwd werden,
over de 15de eeuw, hoogtepunt van de gotiek en de gilden,
tot de 17de eeuw toen de gevels werden herbouwd na het
bombardement door de Franse troepen van maarschalk de
Villeroy. We nemen u mee naar het verleden voor een initiatie
in de bouwtechnieken en architecturale elementen van de
Grote Markt.
A zaterdag om 12u en 16u (duur : 1u30)
C vertrek : voor de Leeuwentrap van het Stadhuis, Grote
Markt in Brussel – kaart Centrum m 3
d lijnen 1-5 (De Brouckère)
e 3-4 (Beurs)
f 48-95 (Beurs)
I reservatie verplicht op nr. 0496/38.85.94 (maandag tot
vrijdag van 10u tot 15u). Maximum 25 personen per
vertrek.
met de medewerking van Itinéraires op de paden van
de geschiedenis.
F Bustocht
Uit ruwe klei wordt schoonheid geboren !
Klei is de grondstof waaruit prachtige objecten ontstaan in
keramiek, geëmailleerde grès en faience. Tijdens de Belle
Epoque decoreerden drie Brusselse ondernemingen gevels,
terrassen en winkels met geëmailleerde tegels, friezen en
historische panelen. Deze decoraties, uithangborden en
heuse taferelen, schiepen een volledig universum geïnspireerd
door de natuur, de vrouw, beroepen en de idee van
de vooruitgang.
A zaterdag om 10u30 en 14u30 (duur : 2u30)
C vertrek : voor het standbeeld van kardinaal Mercier
(rechterkant van de kathedraal) in Brussel –
kaart Centrum n 3
d lijnen 1-5 (Centraal Station)
e 92-94 (Park)
f 29-38-63-65-66-71-86 (Centraal Station)
I reserveren verplicht op nr. 02/673.18.35 (maandag tot
vrijdag van 10u tot 17u). Maximum 50 personen per
vertrek. Enkel in het Frans.
met de medewerking van Bus Bavard.
F Bustocht
Toeren tussen torens
Torens zijn bakens in het stedelijke landschap of het nu gaat
om oude stadspoorten, kerktorens, torens van stad- en
gemeentehuizen, torens van stations en gevangenissen,
van paleizen en torentjes van burgerwoningen, administratieve
en kantoortorens, enz. Vaak in steen opgetrokken
drukken ze macht, waakzaamheid en duurzaamheid uit en
leggen ze getuigenis af van hun tijd.
Een beetje architectuurgeschiedenis met de blik naar boven
gericht !
A zaterdag om 10u30 en 17u30 (duur : 2u30)
C vertrek : voor het standbeeld van kardinaal Mercier
(rechterkant van de kathedraal) in Brussel –
kaart Centrum n 3
d lijnen 1-5 (Centraal Station)
e 92-94 (Park)
f 29-38-63-65-66-71-86 (Centraal Station)
I reserveren verplicht op nr. 02/673.18.35 (maandag tot
vrijdag van 10u tot 17u). Maximum 50 personen per
vertrek. Enkel in het Frans.
met de medewerking van Bus Bavard.

11. Kaart Centrum n 2 M
Bibliotheek van de
nationale Bank van België –
voormalige bank union
du Crédit
Warmoesberg 57 – Brussel
A za en zo van 10u tot 18u
d lijnen 1-5 (Centraal Station/
De Brouckère)
e 3-4 (De Brouckère)
f 29-38-63-65-66-71-86
(Storm /Arenberg)
Het gebouw van de voormalige bank
Union du Crédit, opgetrokken in 1872
naar de plannen van architect Désiré
De Keyser, had vroeger een zeer harmonische
neoclassicistische gevel met
talrijke elementen in hardsteen. De
twee bovenste bouwlagen zijn bewaard
gebleven, maar de benedenverdieping
is in 1954 verbouwd tot winkelcentrum
door architect Polak. Het karakteristieke
interieur is echter behouden. Een
lange gewelfde gang en een ontvangsthal
geven toegang tot twee intact
gebleven loketzalen. De grootste zaal
12
heeft een omlopende galerij met arcaden
en een grote glazen overkapping
die op metalen spanten rust. De decoratie,
uitgevoerd door het atelier van
Georges Houtstont, bevat talrijke
belangwekkende elementen, waaronder
een origineel gesculpteerd programma
met onder meer een schedel
en monsters. Het stucwerk en de gekozen
architecturale vormentaal (gedrukte
bogen, bladkapitelen, rozetvenster,
oculi,…) verwijzen duidelijk naar de
neogotiek maar hebben ook geput uit
andere inspiratiebronnen.
(B 29/02/1984)
doorlopend rondleidingen met uitleg
over de verschillende bouwfases
en de architecturale elementen
die betrekking hebben op het
thema van de open monumentendagen.
tentoonstelling “delight” met een
selectie uit de verzameling hedendaagse
kunst van de nationale
Bank van België.
Concert : zondag om 14u (zie
kadertekst pagina 36)
12. Kaart Centrum n 2 L
Bnp paribas Fortis –
voormalige zetel
van de aSLK
Wolvengracht 48 – Brussel
A enkel zo van 10u tot 17u
I alleen rondleidingen (groepen van
20 personen)
d lijnen 1-5 (Centraal Station/De
Brouckère)
e 3-4 (De Brouckère)
f 29-38-63-65-66-71-86 (Storm/
Arenberg)
Dit ruime gebouwencomplex werd
opgetrokken in meerdere fasen als
kantoorgebouw voor de Algemene
Spaar- en Lijfrentekas, een van de
grote bankinstellingen van België, die
in 1865 werd opgericht. Architect Hendrik
Beyaert realiseerde tussen 1888
en 1893 een prestigieus gebouw in
eclectische stijl met renaissance-elementen.
De monumentale voorgevel
in Euvillesteen is voorzien van een
11
B r u S S e LI p. 17
benedenpartij met rustica. Achter deze
gevel liggen achter elkaar drie directiekantoren
die hun monumentale marmeren
schouwen, stucwerk, lambriseringen
en casetteplafonds in Lodewijk
XVI- en empirestijl bewaard hebben.
Vanaf 1910 werd het gebouw uitgebreid
door Alban Chambon die het
hoekgebouw met torentje toevoegde.
Deze organische uitbreiding leunt aan
bij de Beaux-Artsstijl. Het interieur
bevat een volledig bewaard parement
van simili-steen, een mooie marmeren
trap, interessante mozaïekvloeren en
een raadzaal in neo-Lodewijk XVI-stijl
met marmeren schouw en bas-reliëfs
in stucwerk gescheiden door Korinthische
zuilen. De reliëfs in stucwerk,
uitgevoerd in de ateliers van Chambon,
bevatten voorstellingen van een graanhalm,
bijenkorf, laurierkronen en de
verstrengelde initialen van de Algemene
Spaar- en Lijfrentekas, een tandwiel
en een hamer, een wereldbol en
een anker.
doorlopend rondleidingen. met de
medewerking van Itinéraires op de
paden van de geschiedenis.

p. 18 I B r u S S e L
13. Kaart Centrum n 2 m
Koninklijke
muntschouwburg
Muntplein – Brussel
A enkel za van 10u tot 18u
d lijnen 1-5 (De Brouckère)
e 3-4 (De Brouckère)
f 29-38-46-47-63-66-71-86-88
(De Brouckère)
De Koninklijke Muntschouwburg, gelegen
in het hart van Brussel, staat aan de
spits van de muzikale en artistieke creatie
in Europa. Het artistieke avontuur
van dit operahuis, opgericht aan het
begin van de 19de eeuw naar de plannen
van de Franse architect Louis-Emmanuel
Damesme, weerklinkt in de muren, de
gangen, de foyers en de operazaal van
vandaag. De grote zaal van Joseph Poe-
14
laert werd in 1855-1856 gedecoreerd
met elementen uit verschillende stijlen,
van neobarok tot neo-empire. Zoals veel
van zijn tijdgenoten maakte hij gebruik
van ornamenten in carton-pierre voor de
foyer, de trappen, de vestibule en de
opmerkelijke schouwburgzaal, een van
de mooiste van Europa. Na de recente
restauratie door de Regie der Gebouwen
ontvangt deze zaal elk seizoen opnieuw
dirigenten, choreografen, plastische
kunstenaars, componisten, zangers en
regisseurs van internationale faam.
(B 14/09/2000)
Vrije toegang en rondleidingen met
vertrek in de hal.
tentoonstelling van documenten
over de restauratie van de grote
zaal en de gebruikte technieken
(carton-pierre, bladgoud, imitatiemarmer,
enz.).
14. Kaart Centrum n 3 m
Koninklijke Sint-
Hubertusgalerijen
Grasmarkt/Schildknaapstraat
Brussel
A za en zo van 10 tot 18u
d lijnen 1-5 (De Brouckère)
e 3-4 (De Brouckère)
f 29-38-46-47-63-66-71-86-88
(De Brouckère)
Van in de jaren 1830, onder de regering
van Leopold I, werkte architect Jean-
Pierre Cluysenaer aan een groots project
voor de sanering van een armoedige
volkswijk in het stadscentrum
door de bouw van een complex dat
woningen, handelszaken en een promenade
zou combineren. De werkzaamheden
begonnen in 1846 en
waren bijna voltooid bij de officiële
opening die plaatsvond op 20 juni
1847. Cluysenaar ontwierp een lange
galerij van 210 meter die halverwege
aan het centrale zuilenportaal een
lichte knik maakt om de onregelmatigheden
van het terrein op te vangen. De
architectuur en de decoratie zijn bijzonder
verzorgd en duidelijk geïnspi-
13
met de medewerking van dienst
publiekswerking van de munt en
de regie der gebouwen.
reerd op het voorbeeld van de Italiaanse
palazzi uit de 16de eeuw. De
gevel aan de Grasmarkt, die talrijke
elementen in hardsteen bevat, heeft
een superpositie van de Toscaanse,
Ionische en Korinthische orde, die binnen
in de galerij herhaald wordt. De
roze bepleistering van de muren in het
interieur gaat samen met witte omlijstingen
van de vensters, zwarte marmeren
plinten en pilasters en friezen
die beschilderd zijn met een imitatie
van geaderd marmer. Een zuilenportaal
fungeert als scharnier tussen de
Konings- en de Koninginnegalerij
waarvan de glazen overkapping binnenkort
zou moeten worden hersteld.
Beelden van godheden en allegorische
figuren uit de Oudheid verfraaien de
perspectieven. In de galerij bevindt
zich ook de Cinéma des Galeries,
gebouwd in 1939 door architect Paul
Bonduelle. Het interieur ervan is gedecoreerd
in rustieke Provençaalse stijl
verfraaid met bas-reliëfs in staff, uitgevoerd
door beeldhouwer-ornamentist
Marc Van Der Borght. (B 19/11/1986)

15. Kaart Centrum n 3 m
restaurant Vincent
Predikherenstraat 8-10 – Brussel
A za en zo van 12u tot 15u
I alleen rondleidingen
(groepen van 15 personen)
d lijnen 1-5 (De Brouckère)
e 3-4 (De Brouckère)
f 29-38-46-47-63-66-71-86-88
(De Brouckère)
De Rôtisserie Vincent, opgericht in
1905, is gehuisvest op de benedenverdieping
van een mooi neoclassicistisch
gebouw dat in 1834 tot stand
kwam door de samenvoeging van twee
17de-eeuwse rijhuizen. Het interieur
van deze oude woningen werd echter
pas in 1934 globaal heringericht, dus
meer dan honderd jaar later. De brede
houten winkelpui aan de rechterkant
werd in 1913 ontworpen door architect
Maurice Grimme. De andere, met
schuifraam en vensterroeden, werd in
1926 geplaatst door architect C. Wenmaekers.
Meest opmerkelijk in het
interieur zijn ongetwijfeld de tableaus
van beschilderde keramiektegels. Ze
werden vervaardigd door de firma
Helman uit Sint-Agatha-Berchem. Hun
kwaliteit en originaliteit getuigen van
het vakmanschap van de artisanale
keramiekateliers aan het begin van
vorige eeuw. De tableaus tonen een
aantal karakteristieke zichten van de
Belgische kust : garnaalvissers te
paard, een vlucht eenden boven ondergelopen
polders, grazende koeien en
schapen in de duinen. In een van de
zalen zijn zelfs het fornuis met dampkap,
de etalage, de snijtafel en de grote
toog bewaard, alle met keramiektegels
gedecoreerd. Het realisme van de
voorstellingen doet eerder denken aan
het werk van Eugène Laermans en
Constantin Meunier dan aan de artnouveauschilderkunst
die in die tijd
nochtans in de mode was.
(B 20/09/2001)
rondleidingen om het half uur
vanaf 12u. afspraak aan de ingang
van de prinsengalerij – kant predikherenstraat.
met de medewerking
van Klare Lijn.
16. Kaart Centrum m 3 L
Beurs van Brussel
Beursplein / Anspachlaan – Brussel
A za en zo van 10u tot 17u
I alleen rondleidingen
(groepen van 25 personen)
d lijnen 1-5 (De Brouckère)
e 3-4 (Beurs)
f 46-48-86-95 (Beurs)
De Handelsbeurs van Brussel, geopend
in 1873, centraliseerde oude lokalen
die voordien verspreid lagen over de
stad. De bouw kaderde in een grootschalig
project voor de heraanleg van
het stadscentrum en de centrale lanen
waarvan de Beurs een van de orgelpunten
zou worden. Burgemeester
Anspach, drijvende kracht achter het
project, opteerde niet toevallig voor
een locatie midden in de toenmalige
zakenwijk, niet ver van de haven en de
dokken. De werken begonnen in 1868
onder leiding van architect Léon Suys.
Deze ontwierp een gebouw met basilicaal
grondplan in neorenaissancestijl
die duidelijk de invloed van Palladio
verraadt in de koepel met gewelfzwikken,
het fronton en de zuilenrij van de
voorgevel. De buitenkant werd verfraaid
met een rijk gesculpteerd decor
vervaardigd door befaamde Belgische
en Franse beeldhouwers. De witstenen
gevels rusten op een robuuste kalkstenen
onderbouw met voegen. Het interi-
15 16
B r u S S e LI p. 19
eur wordt gekenmerkt door een opmerkelijk
programma stucdecoratie voor
de koepel, de gordelbogen, de gewelfzwikken
en de tongewelven die uitbundig
versierd zijn met bloemenslingers,
bladelementen en gestileerde motieven.
Twee dubbele kariatiden, toegeschreven
aan Rodin, bekleden de
penanten tussen de drie rondboogvensters
aan de kant van de Zuidstraat.
(B 19/11/1986)
doorlopend rondleidingen. In
samenwerking met Bus Bavard.

p. 20 I B r u S S e L
g Wandeling
De mooiste stenen van de wereld
Het stadhuis met zijn prachtig opengewerkte spits, vertelt het verhaal
van de 15de eeuwse Brabantse gotiek. De geschiedenis van het Broodhuis
is dan weer wat anders. Maar ook de evolutie van het eenvoudige middeleeuwse
diephuis tot de uitbundige barok van de huizen die vandaag
onze Grote Markt tot een onovertroffen juweel omtoveren, draagt onze
aandacht weg.
A zaterdag en zondag om 10u30, 12u, 14u30 en 16u (duur : 1u30)
C vertrek : voor het infopunt van het Stadhuis van Brussel,
Grote Markt in Brussel – kaart Centrum m 3
d lijnen 1-5 (De Brouckère)
e 3-4 (Beurs)
f 48-95 (Beurs)
met de medewerking van Klare Lijn.
H Zoektocht
Hoe beeldig, ons stadhuis
De gevels van ons stadhuis zijn aan alle zijden en van onder tot boven met
beelden versierd. Sommige ervan vertellen een stukje stripverhaal in steen ;
andere verwijzen naar de naam van de huizen die vroeger op deze plek
stonden, Nog andere huldigen Brusselaars die om een of andere reden
geschiedenis hebben geschreven.
Wij maken er een ludieke zoektocht van, en vertellen honderd uit over deze
prachtige stenenverzameling.
A zaterdag en zondag om 11u, 13u, 15u30 en 17u (duur : 1u30)
C vertrek : voor het infopunt van het Stadhuis van Brussel,
Grote Markt in Brussel – kaart Centrum m 3
d lijnen 1-5 (De Brouckère)
e 3-4 (Beurs)
f 48-95 (Beurs)
met de medewerking van Klare Lijn.
17
17. Kaart Centrum m 3 K
onze-Lieve-Vrouw-vangoede-Bijstandkerk
Kolenmarkt – Brussel
A za en zo van 10u tot 18u
d lijnen 1-5 (De Brouckère)
e 3-4 (Beurs)
f 46-48-86-95 (Beurs)
De bouw van de Onze-Lieve-Vrouwvan-Goede-Bijstandkerk,
begonnen
door architect Jan Cortvrindt in 1664,
werd na zijn dood in 1685 voortgezet
door P. P. Merckx en in 1694 voltooid
door W. De Bruyn. De barokke gevel
vertoont duidelijk de invloed van de
Gesùkerk in Rome zij het met enkele
aanpassingen aan de lokale smaak.
Het hoofdportaal met geringde omlijsting,
bekroond met het wapenschild
van Karel van Lotharingen, geeft toegang
tot een helder verlicht schip dat
na twee korte traveeën overgaat in een
zeshoekig middengedeelte, verlengd
door drie halfcirkelvormige apsissen
die het koor en de zijkapellen bevatten.
Het interieur bevat fraai stucwerk in
Lodewijk XIV-stijl onder het doksaal,
altaren in zwart en wit marmer en een
mooie tweekleurige tegelvloer in zwart
en grijs marmer. De kerk staat op de
plaats van de vroegere kapel van het
Sint-Jakobsgasthuis waar reeds in
1625 een miraculeus beeld van Onze-
Lieve-Vrouw van Goede Bijstand werd
vereerd.
rondleidingen zaterdag en zondag
om 10u30, 11u30, 12u30, 14u30,
15u30, 16u30 en 17u30. met de
medewerking van Klare Lijn.

18. Kaart Centrum m 3 M
Brussels parlement
Lombardstraat 69 – Brussel
A enkel zo van 10u tot 18u
d lijnen 1-5 (Centraal Station)
e 3-4 (Beurs)
f 48-95 (Brussels Parlement)
De zetel van het Parlement van het
Brussels Hoofdstedelijk Gewest, waar
19
18
vroeger de Provincieraad van Brabant
en de provinciale diensten gevestigd
waren, heeft een oppervlakte van
12.000 m². De vleugel in Beaux-Artsstijl,
waarlangs men binnenkomt, is het
werk van architect Hano. Hij leidde aan
het begin van de 20ste eeuw de uitbreiding
van de provinciale gebouwen
in de Lombardstraat, die toen net was
aangelegd als prestigieuze nieuwe
verkeersas. Deze vleugel huisvest
onder andere een grote spiegelzaal
19. Kaart Centrum m 4 L
onze-Lieve-Vrouw-
ter-Kapellekerk
Kapelleplein – Brussel
A za en zo van 9u tot 19u
f 27-48 (Kapelle)
De Kapellekerk dankt haar kenmerkende
silhouet aan de barokke, met
leien beklede klokkentoren uit 1708,
naar het ontwerp van architect Antoine
Pastorana. De bouwgeschiedenis van
de kerk strekt zich uit van de 13de tot
de 18de eeuw. De muren in Lediaanse
zandsteen zijn op sommige plaatsen
gerestaureerd met Gobertangesteen.
Het koor en de dwarsbeuk in vroeggotische
stijl, die vrij somber zijn, werden
opgericht tussen 1250 en 1275. Het
driebeukige schip daarentegen dateert
uit de 15de eeuw, wat te merken is aan
de hoge ramen die overvloedig licht in
het hele gebouw binnenlaten. De koolbladkapitelen
van de ronde pijlers zijn
typerend voor de Brabantse gotiek. Ze
zijn versierd met stenen beeldhouwwerk
van de hand van Faidherbe, Duquesnoy
B r u S S e LI p. 21
waar officiële plechtigheden plaatsvinden.
Deze zaal vormt een mooi voorbeeld
van de diverse mogelijkheden
van imitatiemarmer, oranjekleurig en
geaderd op de pilasters, naar bordeaux
neigend met witte insluitsels op de
vensteromlijstingen. Alleen de vensterbanken
zijn van echt marmer. Het oudste
gedeelte, het Hotel de Limminghe,
dateert uit het begin van de 18de eeuw
en ligt rond een vierkant binnenplein
dat uitmondt in de Eikstraat. Dit opmerkelijke
architecturale geheel, dat in de
18de eeuw dienst deed als residentie
van de Engelse ambassadeur en de
apostolische nuntius, bevat enkele
belangwekkende gerestaureerde
salons. Een daarvan is het grote witte
salon in Lodewijk XVI-stijl dat een interessante
stucdecoratie bezit met het
monogram van Leopold II boven een
van de deuren en in een hoek van het
plafond. (B 09/02/1995)
doorlopend rondleidingen. In
samenwerking met Itinéraires op
de paden van de geschiedenis.
de Jongere en Cosyn en bevat voorstellingen
van de apostelen, de evangelisten,
de Maagd Maria en Sint-Jozef met
het kindje Jezus. In de twaalf zijkapellen
bevinden zich doopvonten in hardsteen,
barokke grafmonumenten in zwart en
wit marmer evenals stenen altaren uit
de 19de eeuw, in zwart en rood marmer
zoals het altaar van de vijfde kapel uit
1624 of in gemarmerd stucwerk en
geverfd hout.
(B 05/03/1936)
rondleidingen, zaterdag om 10u30
en zondag om 14u30. met de medewerking
van Kerk en toerisme.
Voorstelling en beluistering van
het orgel met commentaar door
arnaud Van de Cauter, zaterdag
om 11u30 en 13u30. programma :
werken van peeter Cornet, organist
aan het Brusselse hof aan het
begin van de 17de eeuw. In
samenwerking met BrusselSe
orgels.
tentoonstelling van de kerkschat,
zaterdag van 11u tot 19u.

p. 22 I B r u S S e L
20. Kaart Centrum m 4 L
Institut diderot
Kapucijnenstraat 58 – Brussel
A za en zo van 10u tot 18 u
f 27-48 (Vossenplein)
Architect Henri Jacobs is vooral bekend
door de toepassing van de art nouveau
op grote openbare gebouwen, meer
bepaald op scholen. Na het scholencomplex
La Ruche, dat in 1907 in Schaarbeek
zijn deuren opende, ontwierp hij het
gebouw in de Kapucijnenstraat waar in
1910 de vroegere normaalschool Émile
André (de eerste normaalschool van
Brussel) zijn intrek nam. Zonder de functionaliteit
te verwaarlozen besteedde
Henri Jacobs grote aandacht aan de
decoratie van de gebouwen. De sobere
voorgevel in witsteen en hardsteen doet
niets vermoeden van de rijke art-nouveaudecoratie
binnen in het gebouw.
Door de oordeelkundige combinatie van
de gekozen bouwmaterialen verkreeg de
architect een geraffineerde polychromie
die nog versterkt werd door opmerkelijk
siersmeedwerk, prachtige lampen en
H Activiteit
Steen in het Stadsarchief van Brussel
Steenhouwster Marie De Belder zal tijdens een demonstratie uitleg geven
over de verschillende technieken, het doel van elk werktuig en haar eigen
ervaring in dit beroep waar de verhouding tot de steen zeer hoge eisen stelt.
Het is ook een mooie gelegenheid om het zeer interessante gebouw van het
Stadsarchief van Brussel te ontdekken, gehuisvest in de voormalige textielhandel
Waucquez waar imitatiemarmer, granito et andere materialen een
harmonieus geheel vormen. Verder kunt u ook de nieuwe tentoonstelling van
het Stadsarchief bezoeken. Vertrekkend van een selectie van 300 ansichtkaarten
uit het begin van de 20ste eeuw heeft fotograaf Gilbert Fastenaeken
de opnames overgedaan op dezelfde plaats. De confrontatie van verleden
en heden is zeer verhelderend voor de omvang van de veranderingen die het
grote en kleine erfgoed van Brussel ondergaan hebben.
A zaterdag en zondag van 10u tot 17u (rondleidingen om het half uur)
C plaats : Stadsarchief van Brussel, Huidevetterstraat 65 in Brussel –
kaart Centrum m 4
d lijnen 2-6 (Hallepoort/Zuidstation)
e 3-4 (Zuidstation), 51-81-82 (Zuidstation)
f 27-48 (Vossenplein), 49-50 (Zuidstation)
tentoonstelling toegankelijk tot 24 december 2010, maandag tot
vrijdag van 8u tot 16u, zondag van 11u tot 17u.
met de medewerking van het Stadsarchief van Brussel.
20
sgraffiti van Privat Livemont die vooral in
de centrale overdekte speelplaats geconcentreerd
zijn. Deze ruimte, geritmeerd
door hoge pilasters in hardsteen, heeft
een plafond met gewelfboogjes en
gestucte bloemmotieven alsook een
tegelvloer met windroos en op de punt
geplaatste tegels in een andere kleur als
omtrek. (B 19/02/1998)
rondleidingen zaterdag en zondag
om 10u30, 11u30, 12u30, 14u30,
15u30, 16u30 en 17u30. met de
medewerking van Klare Lijn.
21. Kaart Centrum m 5 M
Hoofdzetel van het oCmW
van de Stad Brussel
Hoogstraat 298 A – Brussel
A za en zo van 10u tot 18u
d lijnen 2-6 (Hallepoort)
e 3-4-51 (Hallepoort)
f 27-48 (Sint-Pietershospitaal/
Hallepoort)
21
Op de huidige locatie van het OCMW
staan al sinds de 12de eeuw gebouwen
waar de behoeftigen opgevangen en
verzorgd werden. Eerst was er het
leprozenhuis Sint-Pieter dat nadien
een klooster werd en nog later, in 1783,
een hospitaal. Met de bedoeling om
over een modern hospitaal te beschikken
werd architect A. Partoes belast
met de bouw van een neoclassicistisch
complex. De werken duurden van 1848
tot 1877. De gebouwen waar het
OCMW vandaag gevestigd is, behoren
echter tot het architecturale geheel dat
architect J.-B. Dewin tussen 1929 en
1935 realiseerde ter vervanging van het
toenmalige hospitaalcomplex. Hij koos
voor een functionele stijl met spaarzame
verwijzingen naar de art deco.
Van het oorspronkelijke complex staat
nog maar een klein gedeelte overeind,
want sinds 1992 wordt het systematisch
afgebroken om een grondige
renovatie van het huidige hospitaal
mogelijk te maken. Toch heeft het
OCMW nog een hal bewaard met parementen
in marbriet.
rondleidingen zaterdag en zondag
om 10u30, 11u30, 12u30, 14u30,
15u30, 16u30 en 17u30. met de
medewerking van Klare Lijn.

22. Kaart Centrum m5 M
Hallepoort (Koninklijke
musea voor Kunst en
geschiedenis)
Zuidlaan (tegenover de Hoogstraat)
Brussel
A za en zo van 10u tot 16u15
d lijnen 2-6 (Hallepoort)
e 3-4-51 (Hallepoort)
f 27-48 (Hallepoort)
De tweede stadsomwalling die vanaf
1356 gebouwd werd, valt grotendeels
samen met de grote lanen die vandaag
de Brusselse Vijfhoek omsluiten. Deze
verdedigingsmuur, gebouwd in baksteen
en witsteen, had een omtrek van
acht kilometer en werd verdedigd door
talrijke open torens en op de hoofdverkeersassen
door imposante stadspoorten.
De Hallepoort is het enige
overblijfsel van deze omwalling waarvan
de ontmanteling al op het einde
van de 18de eeuw werd ingezet. De
poort bleef gespaard omdat ze toen
als gevangenis dienst deed. Na in 1847
als museum te zijn ingericht, werd de
Hallepoort in 1870 vergroot en grondig
verbouwd door architect H. Beyaert.
Na de recente renovatie is de Hallepoort
de ideale plaats om het ‘versterkte’
verleden van de hoofdstad te
ontdekken. Binnen leidt een brede
stenen wenteltrap naar de gotische
zaal en andere ruimten waar opmerkelijke
voorwerpen worden tentoongesteld
zoals gildeketens, de wapenrusting
van aartshertog Albrecht of het
opgezette paard van aartshertog Isabella.
(B 13/09/1990)
22
rondleidingen zaterdag en zondag
om 10u30, 11u30, 12u30, 14u30 en
15u30. met de medewerking van
de Hallepoort (Koninklijke musea
voor Kunst en geschiedenis).
permanente tentoonstelling
over de geschiedenis van de
Hallepoort, de omwallingen en
de verdediging van de stad.
23. Kaart Centrum m 4 L
Justitiepaleis
Poelaertplein – Brussel
A za en zo van 10u tot 18u
d lijnen 2-6 (Louiza)
e 92-94 (Poelaert)
f 97 (Louiza)
Menige bezoeker zal denken dit wel
het grootste justitiepaleis ter wereld
moet zijn. En niet ten onrechte, want
architect Joseph Poelaert heeft het
werkelijk heel groots gezien. Het Brusselse
justitiepaleis meet 150 bij 160
meter, goed voor een oppervlakte van
24.000 m2 . Zijn indrukwekkende silhouet
sluit op grandioze wijze het perspectief
van de Regentschapsstraat
af. Voor de werken die in 1866 van start
gingen moesten verschillende oude
straten van de volkse Marollenwijk
verdwijnen. Dit opus magnum van
Poelaert, een duidelijk voorbeeld van
eclectische architectuur, werd door de
Franse dichter Verlaine als Assyrisch-
Babylonisch bestempeld. In werkelijkheid
is er geen enkele invloed van het
antieke Midden-Oosten in aan te wijzen.
De vormentaal is hoofdzakelijk
geïnspireerd op het Griekenland van
B r u S S e LI p. 23
23
Pericles en het Rome van Hadrianus.
De originaliteit van het grondplan en
de volumewerking zijn volledig toe te
schrijven aan het talent en de ongebreidelde
verbeelding van de architect.
Alle details worden op monumentale
wijze behandeld, zowel binnen als buiten.
De buitenkant van het gebouw
bestaat uit een harmonieuze combinatie
van hardsteen en witsteen. De vloeren
van de zuilengangen en van de
bezoekershal vertonen sierlijke geometrische
patronen in zwarte marmer
met lofwerk, vlechtwerk en schilden.
(B 26/05/2008)
Vrije toegang tot de Salle des pas
perdus.
doorlopend rondleidingen met
toegang tot andere zalen op zaterdag
en zondag. met de medewerking
van Korei.

p. 24 I B r u S S e L
24. Kaart Centrum m-n 4 M
Sint-Jan-en-Sint-
Stefaan-ter-minimenkerk
Miniemenstraat 62 – Brussel
A za van 10u tot 18u
zo van 13u tot 18u
d lijnen 2-6 (Louiza)
f 27-48 (Vossenplein)
Keurvorst Maximiliaan-Emmanuel van
Beieren, gouverneur-generaal der
Nederlanden, legde de eerste steen
van het huidige kerkgebouw in 1700.
Algemeen wordt aangenomen dat de
plannen van de kerk ontworpen werden
door pater Ph. Bressand en W. De
Bruyn. Zij kozen voor een overgangsstijl
tussen Vlaamse barok en classicisme.
Op hoge sokkels geplaatste
hoekpilasters en zuilen in kolossale
orde geven een zekere allure aan de
gevel die bekroond wordt door een
blinde attiekmuur en één enkele toren
aangezien de tweede nooit voltooid
werd. Het oorspronkelijke parement in
zandsteen van de gevel wordt aangevuld
door witsteen. Binnen geven pilasters
met composietkapitelen en een
doorlopend hoofdgestel onder een
kroonlijst eenheid aan het volledig witte
interieur. De stucdecoratie concentreert
zich voornamelijk in de koepelgewelven
en de gordelbogen van het
plafond. Het mooie altaar in wit marmer
afkomstig uit de abdij van Heylissem
is versierd met een bas-reliëf van P.J.A.
Ollivier de Marseille. Het grafmonument
van graaf Charles-Ghislain de
Mérode-Westerloo in zwart en wit marmer
tegenover de preekstoel werd
gebeeldhouwd door Charles Geerts.
De barokke kloostergebouwen die aan
de kerk paalden en waarvan de tuinen
tot aan de Wolstraat liepen, werden in
1920 gesloopt. (B 31/07/1943)
tentoonstelling “Kom Heilige
geest” van het collectief “grâce”
waarbij diverse installaties een
persoonlijk gebed tot de Heilige
geest uitdrukken.
24
25
25. Kaart Centrum n 4 M
Koninklijk
Conservatorium Brussel /
Conservatoire royal de
Bruxelles
Regentschapsstraat 30 – Brussel
A za en zo van 10u tot 17u
d lijnen 2-6 (Louiza)
e 92-94 (Kleine Zavel)
f 27-95 (Kleine Zavel)
Het Koninklijk Muziekconservatorium
verhuisde in de eerste jaren na zijn
oprichting in 1832 diverse keren tot het
een vast onderkomen vond in het
herenhuis van Thurn en Taxis. Vrij snel
nadien echter gaf de minister van Binnenlandse
Zaken aan architect Jean-
Pierre Cluysenaer opdracht een meer
geschikt gebouw te ontwerpen. Hoewel
de plannen klaar waren in 1838-
1839 duurde het tot 1876 alvorens het
gebouw zoals we het vandaag kennen
in gebruik werd genomen. Cluysenaer
inspireerde zich op de Franse architectuur,
in het bijzonder op de door Pierre
Lescot ontworpen vleugel van het Louvre,
in een combinatie van baksteen,
hardsteen en witsteen. De gevels liggen
rond een ereplein en zijn rijk geornamenteerd
met beeldhouwwerk dat
verwijst naar de functie van het
gebouw. Het interieur bevat een ruime
inkomhal met een eclectische zuilengalerij,
overvloedig stucwerk boven en
rond de deuren, evenals een mooi
geheel van bustes en beelden. De
monumentale trap met marmeren aanzet
leidt naar de concertzaal die geïnspireerd
is op de keizerlijke zaal van
het conservatorium van Parijs. Deze
zaal is versierd met een opmerkelijke
stucdecoratie, onder meer in de cartouches
van de balkons en de sluitstenen
van de ereloges. Een fries van
rankwerk tooit het hoofdgestel terwijl
enkele beelden de kroonlijst lijken te
stutten. (B 09/09/1993)
rondleidingen op zaterdag en
zondag om 10u30, 11u30, 12u30,
14u30, 15u30 en 16u30. met de
medewerking van Korei.
doorlopend muzikale intermezzi in
de concertzaal.

26. Kaart Centrum n 4 K
onze-Lieve-Vrouw ten
Zavelkerk
Zavelstraat – Brussel
A za en zo van 9u tot 19u
d lijnen 2-6 (Louiza)
e 92-94 (Kleine Zavel)
f 27-95 (Kleine Zavel)
De bescheiden kapel op deze plek,
gebouwd in 1304, werd in de 15de eeuw
aanzienlijk vergroot om de toenemende
aantallen pelgrims te kunnen ontvangen
die hier een miraculeus beeld van de
Heilige Maagd kwamen vereren dat
afkomstig was uit Antwerpen. Terwijl
het interieur vrijwel intact is gebleven,
is de buitenkant in de 19de eeuw zwaar
gerestaureerd onder leiding van de
architecten A. Schoy en J.-J. Ysendijck.
De wijzigingen waren zelfs zo ingrijpend,
dat we mogen zeggen dat de kerk bijna
volledig werd heropgebouwd. De
gebeeldhouwde decoratie werd volledig
vernieuwd in neogotische stijl waarbij
vooral Euvillesteen is gebruikt ter
vervanging van de Balegemse en
Gobert ange steen die in de 15de eeuw
werd ontgonnen. De kristallijne en
poreuze Euvillesteen bleek echter zeer
gevoelig voor de 20ste-eeuwse luchtvervuiling.
Na een lange restauratiecampagne
die enkele jaren geleden
werd voltooid, heeft de kerk haar blanke
uitzicht teruggekregen. Binnenin harmonieert
de tegelvloer in hardsteen met
de monumentale ingangen van de
barokkapellen van de familie Thurn und
Taxis, waarin wit en zwart marmer een
elegant samenspel vormen. Deze
ingangen omsluiten geschilderde lambriseringen
in marmerimitatie, marmeren
beelden van Grupello en Duquesnoy
evenals een bevloering in dezelfde
steen. Behalve een doksaal dat op Toscaanse
zuilen van zwart en rood marmer
rust, bevat de kerk een mooi geheel van
hardstenen grafzerken, talrijke marmeren
graftombes, beelden van de twaalf
apostelen in wit geschilderde Avesnesteen
en een merkwaardig albasten
grafmonument ter nagedachtenis van
Flaminio Garnier. (B 05/03/1936)
activiteit “gevecht met de zwaartekracht
in de onze-Lieve-Vrouwten-Zavelkerk”
(zie kadertekst
hiernaast).
H Activiteit
Gevecht met de zwaartekracht
in de Onze-Lieve-Vrouw-ten-Zavelkerk
B r u S S e LI p. 25
Ribgewelven, spitsbogen, rondbogen,… de middeleeuwse steenhouwers
hebben een echt gevecht met de zwaartekracht gevoerd om de kerkruimtes
te overwelven. De architectuur van de Zavelkerk dient als voorbeeld voor
een initiatie in een fascinerend vakgebied dat ontwikkeld werd langs de route
van de Franse kathedralen en door buitenlandse ambachtslui doorgegeven
aan onze metselaars en steenhouwers.
A zaterdag om 12u en 16u (duur : 1u30)
C vertrek : aan de voet van het standbeeld van de Vier Gekroonden,
Kleine Zavel in Brussel – kaart Centrum n 4
d lijnen 2-6 (Louiza)
e 92-94 (Kleine Zavel)
f 27-95 (Kleine Zavel)
I reservatie verplicht op nr. 0496/38.85.94 (maandag tot vrijdag van 10u
tot 15u). Maximum 25 personen per vertrek.
met de medewerking van Itinéraires op de paden van de geschiedenis.
26

p. 26 I B r u S S e L
28. Kaart Centrum n 4 L
Sint-Jakob-op-
Coudenbergkerk
Koningsplein – Brussel
A za van 10u tot 12u en van 13u
tot 18u
zo van 13u tot 18u
d lijnen 1-5 (Centraal Station)
e 92-93 (Koning)
f 27-38-71-95 (Koning)
27
De Sint-Jakob-op-Coudenbergkerk, met
zijn Korinthische zuilengalerij en sierlijke
klokkentoren, sluit op bevallige wijze het
perspectief van de Hofberg af. Tegelijk
is het gebouw harmonieus geïntegreerd
in het geheel van het Koningsplein. De
kerk werd in 1776 gebouwd door architect
Barnabé Guimard volgens het licht
gewijzigde ontwerp van de Parijse architect
J.B.V. Barré. Tussen 1843 en 1845
werd de klokkentoren vervangen en het
timpaan van het fronton versierd met een
monumentaal fresco geschilderd door
J.-F. Portaels. Het interieur is overwegend
neoclassicistisch van stijl met
muren in stucwerk, machtige Korinthische
zuilen en eikenhouten orgelkast,
27. Kaart Centrum n 4 M
rekenhof
Regentschapsstraat 2 – Brussel
A enkel zo van 11u tot 17u
d lijnen 1-5 (Centraal Station)
e 92-93 (Koning)
f 27-38-71-95 (Koning)
Het gebouw waar het Rekenhof vandaag
gehuisvest is, bevat een oud
gedeelte dat uitgeeft op het Koningsplein
en deel uitmaakt van het neoclassicistische
geheel dat architect Barnabé
Guimard tussen 1776 en 1781 realiseerde
op initiatief van Karel van Lotharingen.
In 1866 kocht Filips, graaf van
Vlaanderen en broer van koning Leopold
II, het gebouw aan van markies
Arconati. De architecten Paul Saintenoy
en Charles Parent voegden er twee
haakse vleugels aan toe en realiseerden
zo een paleis waarvan het U-vormige
maar bevat ook eikenhouten koorstoelen
in Regencestijl en een smeedijzeren hek
in Lodewijk XV-stijl. Het orgel is van
Pierre Schyven (1884). Verder bemerkt
men ook standbeelden in marmer en
geschilderde steen en het grafmonument
in zwart en wit marmer van de
schilder M.F. Jacobs met gesculpteerd
médaillon door G.-L. Godecharle. Het
hele interieur is versierd met talrijke elementen
in stucwerk zoals de zeshoekige
cassetten met rozetten in het halvekoepelgewelf
van het koor, de guirlandes die
het Drievuldigheidssymbool in een stralende
zon omkransen in het midden van
de koepel op de kruising van het transept
of de wolkvormige stralenkransen van
de zijaltaren. (B 02/12/1959)
grondplan zich ontvouwt rond een
erekoer met portieken die uitgeven op
de Regentschapsstraat. Een indrukwekkende
rotonde onder een koepel
ligt op de centrale as van het nieuwe,
monumentale bouwwerk. De graaf van
Vlaanderen zorgde voor de inrichting
van het interieur waarvan de opeenvolgende
salons met vergulde lambriseringen
en geschilderde stucplafonds
alle stijlen illustreren die in de 19de eeuw
in de mode waren. Een grote trap in wit
marmer vertrekt in de ontvangsthal die
een imposant stucplafond heeft. Echt
en imitatiemarmer aan de muren vervolledigt
het decor. In 1921 verkocht
koning Albert I, die in dit paleis geboren
werd, het gebouw aan de Bank van
Brussel die de staatsieruimten volledig
behield maar de rest van de gebouwen
voor functioneel gebruik liet aanpassen.
De Belgische Staat kocht het paleis
opnieuw aan in 1982 en vestigde er na
restauratie in 1984 het Rekenhof in.
(B 06/09/2001)
28
rondleidingen, zaterdag om 10u30
en 15u en zondag om 15u.
tentoonstelling van liturgische
voorwerpen. In samenwerking met
de kerkfabriek van Sint-Jakob-op-
Coudenberg.
uitleg over het orgel van Schyven
door eric mairlot, titularis van de
orgels van de Sint-Jakob-op-Coudenbergkerk,
gevolgd door een
orgelconcert, zondag om 15u15.

29. Kaart Centrum n 3-4 L
paleis van Karel
van Lotharingen
Museumplein 1 – Brussel
A za en zo van 13u tot 17u
d lijnen 1-5 (Centraal Station)
e 92-93 (Koning)
f 27-38-71-95 (Koning)
Het is vandaag nog moeilijk voor te
stellen dat op de plaats van dit grote
paleis in Lodewijk XVI-stijl tot in 1756
het gotische Hof van Nassau stond.
Toen Karel van Lotharingen het gebouwencomplex
verwierf, gaf hij hofarchitect
Jean Faulte opdracht het te verbouwen
tot een luxueus paleis. De
werken begonnen in 1757 en werden
na de dood van Faulte voortgezet door
Laurent-Benoît Dewez en voltooid in
1780. De bepleisterde gevels met centraal
uitspringende gedeeltes onder
frontonbekroning hebben een opstand
van drie bouwlagen. De concave
hoofdingang valt op door zijn originaliteit
en rijk beeldhouwwerk uitgevoerd
door Laurent Delvaux. Het paleis
bevatte vroeger westelijke wintervertrekken
en oostelijke zomervertrekken,
maar ook een drukkerij, twee laboratoria,
kabinetten voor natuurwetenschappen,
fysica en scheikunde, en
een grote bibliotheek. Vandaag huisvest
het onder meer het museum van
de 18de eeuw dat de atmosfeer van
deze periode oproept aan de hand van
pronksalons die men betreedt langs
een schitterende rotonde versierd met
opmerkelijke trofeeën in stucwerk aan
de muren en een bijzonder interessante
marmeren vloer. Rond een centraal
stermotief uit 1766 met 28 stralen, elk
uitgevoerd in een andere Belgische
marmersoort, ligt een vloer van ruitvormige,
op de punt geplaatste tegels van
wit en zwart marmer in een straalvormig
patroon. Deze marmeren vloer uit
1885 vervangt de oorspronkelijke hardstenen
vloer.
rondleidingen zaterdag en zondag
om 14u en 15u30.
30. Kaart Centrum n 3 M
Koninklijke kapel –
protestantse kerk
van Brussel
Museumplein – Brussel
A za van 10u tot 18u
zo van 12u30 tot 18u
d lijnen 1-5 (Centraal Station)
e 92-93 (Koning)
f 27-38-71-95 (Koning)
De bouw van de kapel op het huidige
Museumplein, destijds “Hofkapel”
genoemd, werd toevertrouwd aan
architect Jean Faulte. De eerste steen
werd gelegd op 1 mei 1760. Het grondplan
vertoont grote gelijkenis met de
kapel van het kasteel van Versailles,
maar het algemene uitzicht lijkt eerder
op de kapel van het kasteel van Lunéville
in Lotharingen, ongetwijfeld om
Karel van Lotharingen, gouverneur van
de Zuidelijke Nederlanden onder het
bewind van de Habsburgse keizerin
Maria-Theresia, te behagen. Binnenin
B r u S S e LI p. 27
bemerken we de zijbeuken met galerijen
in een superpositie van de Ionische en
Korinthische orde, typerend voor de
classicistische Franse architectuur. Het
geheel is echter uitgewerkt met een vrijheid
eigen aan de Lodewijk XV-stijl.
Sommige details, zoals de Pompejaanse
kapitelen met hoekvoluten en de
motieven die passementwerk imiteren,
kondigen reeds de Lodewijk XVI-stijl en
neoclassicisme aan. Het interieur werd
bij de restauratie van 1987 volledig in
zijn oorspronkelijke gedaante hersteld.
De zuilen en pilasters hebben op vloerniveau
hun stucco-lustro decor met een
zeer natuurgetrouwe marmerimitatie
behouden. Het verfijnde stucwerk is
trouwens in zijn geheel mooi bewaard
gebleven, zowel boven de deuren als
in het koor waar engeltjes een aureool
vormen rond een schilderij van de Heilige
Maagd.
rondleidingen en gelegenheid om
vragen te stellen, zaterdag om
10u30, 12u30, 14u30 en 16u30,
zondag om 12u30, 14u30 en 16u30.
29
30

p. 28 I B r u S S e L
31. Kaart Centrum n 3 K
Station Brussel-Centraal
Keizerinlaan/Kantersteen – Brussel
d lijnen 1-5 (Centraal Station)
f 29-38-63-65-66-71-86
(Centraal Station)
Het trapeziumvormige grondplan van
het Centraal Station stemt overeen met
het terrein tussen het Kantersteen, de
Keizerinlaan en de Putterij. Het werd
in 1952 in gebruik genomen, maar het
bouwproject gaat terug tot 1910 toen
architect Victor Horta gevraagd werd
deze toegang naar de sporen te ontwerpen.
De werken zouden pas in 1937
van start gaan, na de voltooiing van de
Noord-Zuidverbinding. Maxime Brunfaut
volgde Horta op na diens overlijden
in 1947, maar lijkt al sinds 1945
de leiding over de werken te hebben
gehad. Het station ligt in de lijn van de
internationale officiële architectuur,
maar bevat ook nadrukkelijke verwijzingen
naar vroegere realisaties van
Horta, meer bepaald het Paleis voor
Schone Kunsten en het Volkshuis. De
met witsteen beklede gevels rusten op
een plint van hardsteen, dat ook
gebruikt werd voor de kroonlijst van
het gebouw. Het interieur kreeg een
parement van travertijn (een sedimentair
kalkgesteente dat ook kalktuf wordt
genoemd) en biedt onderdak aan een
ruime lokettenhal. De wanden van het
loketgedeelte zijn met graniet bekleed.
Een geknikt plafond van casementen
opgevuld met glastegels en een tegelvloer
van Mirabeaumarmer (afkomstig
uit een steengroeve van de Yonne) met
de koperen emblemen van de steden
Brussel, Antwerpen en Luik vervolledigen
de algemene interieurinrichting
die typisch is voor de jaren 1950.
(BL 16/03/1995)
Vertrekpunt van de fietstocht
“Steen in de art-nouveau- en artdecoschatten
van het noordwesten
van Brussel” (zie kadertekst
hieronder).
B Fietstocht
Steen in de art-nouveau- en art-decogebouwen
van het noordwesten van Brussel
De verstedelijking van het noordwesten van Brussel hangt nauw samen
met de industriële ontwikkeling langs de oevers van het kanaal in de 19de
eeuw. De toenemende bevolking, vooral arbeidersgezinnen, woonde er in
zeer precaire omstandigheden. De verbetering van de wetgeving op de
arbeidershuisvesting leidde in de jaren 1920 tot de bouw van nieuwe woonwijken
door onder meer Joseph Diongre en Victor Bourgeois. De rijkere
buurt rond de basiliek van Koekelberg bevat overigens enkele mooie realisaties
in art nouveau- en art-decostijl. Deze fietstocht maakt u attent op
de gebruikte bouwmaterialen, in het bijzonder steen, in de diverse
constructies.
A zaterdag en zondag om 14u (duur : 3u30)
C vertrek : fietspunt aan het Centraal Station in Brussel –
kaart Centrum n 3
d lijnen 1-5 (Centraal Station)
f 29-38-63-65-66-71-86 (Centraal Station)
I reserveren verplicht op nr. 02/502.73.55 (maandag tot zondag van
10u tot 18u). Maximum 20 personen per vertrek. Mogelijkheid om
fietsen te huren aan het vertrekpunt (8 €), enkel op zaterdag (op zondag
moet u uw eigen fiets meebrengen).
met de medewerking van pro Velo.
F Bustocht
Kalksteen en hardsteen
31
De witte kalksteen uit Gobertange en de
hardsteen uit Henegouwen vormen constanten
in de visuele perceptie van ons stedelijk
erfgoed. Ontdek van wie de steengroeven
waren, hoe de steen werd ontgonnen en tot
in Brussel aangevoerd. Leer meer over de
specifieke eigenschappen van deze stenen
en de redenen waarom ze op bepaalde plaatsen
in bouwwerken worden gebruikt. Hoe
worden zij bewerkt, wat is hun kostprijs ?
Hoe worden zij onderhouden ?
A zaterdag om 10u en 14u (duur : 1u30)
C vertrek : Loxumstraat te Brussel –
kaart Centrum n3
d lijnen 1-2 (Centraal Station)
f 29-38-63-65-66-71-86 (Centraal Station)
I reserveren verplicht op nr.
0496/38.85.94 (van maandag tot vrijdag
van 10u tot 15u). Maximaal 45 personen
per vertrek. Enkel in het Frans.
met de medewerking van Itinéraires op
de paden van de geschiedenis.

32. Kaart Centrum n 3 L
ravensteingalerij
Ravensteinstraat/Kantersteen
Brussel
d lijnen 1-5 (Centraal Station)
f 29-38-63-65-66-71-86 (Centraal
Station)
De Ravensteingalerij, gelegen tussen
de Ravensteinstraat en Kantersteen,
vormt een belangrijke verbinding tussen
de boven- en benedenstad. De
galerij, die van het Paleis voor Schone
Kunsten naar het Centraal Station leidt,
is ingebed in een groot kantoorgebouw
van vier verdiepingen hoog en bevatte
oorspronkelijk 81 winkels. De bouw in
zogenaamde Internationale Stijl vond
plaats tussen 1954 en 1958, naar de
plannen van de architecten Alexis en
Philippe Dumont, die ook het aanpa-
G Wandeling
Sculptuur en architectuur
De relatie tussen beeldhouwwerk en architectuur is altijd al
complex geweest. Is het alleen maar versiering of een
wezenlijk onderdeel van een ruimte ? Tijdens deze wandeling
worden verschillende types ornamenten ontcijferd, van haut-
en bas-reliëfs tot vrijstaande beelden.
A zaterdag om 12u en 16u (duur : 1u30)
C vertrek : ingang van het BIP (Brussels Information Place),
Koningsstraat 2-4 in Brussel – kaart Centrum n 4
d lijnen 1-5 (Park)
e 92-94 (Paleis)
f 27-38-71-95 (Koning)
I reservatie verplicht op nr. 0496/38.85.94 (maandag tot
vrijdag van 10u tot 15u). Maximum 25 personen per
vertrek.
met de medewerking van Itinéraires op de paden van
de geschiedenis.
lende Shellgebouw ontwierpen. De
ingang langs de kant van Kantersteen
wordt gemarkeerd door een gevel met
parement van travertijn en een monumentaal
portaal ondersteund door
twee forse zuilen van zwart marmer.
De galerij zelf, bekleed met travertijn,
strekt zich niet zonder majesteit uit tot
een grote rotonde die een heel stuk
onder het niveau van de Ravensteinstraat
ligt. Langs deze kant geeft een
breed voorportaal in witsteen toegang
tot een trap onder een koepel die het
hoogteverschil van 10 meter tussen de
twee ingangen overbrugt. In het midden
van de rotonde bevindt zich een
waterbekken op de plaats waar ooit
de “Groote Pollepel” stond, een gotische
waterput die nu is overgebracht
naar het Egmontpark. De rotonde is
deels bekleed met blauwe
mozaïektegels.
G Activiteit
Sélection du patron
B r u S S e LI p. 29
De verenigingen Brukselbinnenstebuiten en Uit in Brussel
helpen u een keuze te maken uit de vele plaatsen die ter
gelegenheid van de Open Monumentendagen te bezichtigen
zijn. In de “Sélection du Patron” hebben ze een dertigtal
gebouwen uitgezocht die een mooie illustratie vormen van
het thema van deze editie, die zelden open zijn voor het
publiek of waar niet al te lange wachttijden worden
verwacht.
Deze selectie bestaat uit drie circuits. Het eerste, dat het
gemakkelijkste af te leggen is, bestaat in een wandeling te
voet door het centrum van Brussel. Het tweede en derde
verlaten het centrum en maken gebruik van het openbaar
vervoer en/of de fiets.
u kunt deze circuits vanaf 25 augustus downloaden
op de websites : www.brukselbinnenstebuiten.be of
www.uitinbrussel.be. de Sélection du patron is ook
verkrijgbaar op zaterdag 18 en zondag 19, van 10u
tot 16u30, op de stand van Brukselbinnenstebuiten
in de St.-gorikshallen (Sint-goriksplein –
kaart Centrum m 3).
Info : Brukselbinnenstebuiten : 02/218.38.78 –
bruksel@skynet.be
32

p. 30 I B r u S S e L
33. Kaart Centrum n 4 L
Coudenberg – voormalig
paleis van Brussel
Koningsplein 9 – Brussel
A za en zo van 10u tot 18u
d lijnen 1-5 (Park/Centraal Station)
e 92-94 (Paleizen/Koning)
f 27-38-71-95 (Koning)
Het immense paleis van de Coudenberg
dat eeuwenlang de trots had
uitgemaakt van de vorsten en landvoogden
van onze gewesten viel in
1731 ten prooi aan een verwoestende
brand. De ruïnes zouden veertig jaar
later worden gesloopt om plaats te
maken voor de aanleg van de Koningswijk
zoals we die vandaag kennen.
Opgravingen die sinds bijna vijfentwintig
jaar worden ondernomen door verschillende
archeologische diensten
hebben in de ondergrond overblijfselen
aan het licht gebracht van de verschillende
onderdelen van het paleis en de
stedelijke omgeving. Deze overblijfselen
zijn vandaag voor het publiek toegankelijk
via een ondergronds circuit :
de kelders van het hoofdgebouw, het
G Wandeling
De Koninklijke wijk en de Kunstberg
middeleeuwse kasteel van de hertogen
van Brabant (12de-14de eeuw) ; de
onderste bouwlagen, voornamelijk de
keukens van de grote staatsiezaal Aula
Magna gebouwd in de 15de eeuw voor
hertog Filips de Goede ; de funderingen
en ondermuren van de paleiskapel
gebouwd onder de regering van keizer
Karel V in de 16de eeuw ; het Isabellastraatje
dat van de Coudenberg naar
de Sint-Goedelekerk leidde en de overblijfselen
van het voormalige hotel
Hoogstraeten met zijn merkwaardige
gotische galerij die uitgaf op de tuin.
(B 04/07/1984 en 31/01/1992)
Wandelzoektocht “Van steen tot
stuc” die aandacht besteedt aan
de bewerking van natuursteen op
de site, aan de bouwelementen in
het museum en aan het pleisterwerk
in de omgeving van het
Koningsplein (te downloaden van
de website www.coudenberg.com
of verkrijgbaar aan het onthaal).
tentoonstelling “op ontdekking
van het europese erfgoed door de
koninklijke verblijven” (zie pagina
hiernaast).
De wandeling start aan het Warandepark waar we het Academiën- en Koninklijk
Paleis, en enkele ‘hotel particuliers’ bekijken. Vervolgens richting Koningsplein
waar we een kijkje nemen in het BIP en de Sint-Jacobskerk. We dalen
de Hofberg af naar het Ravensteinhotel, om via fonteinen en reliëfs terug op
te klimmen naar de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten. We bekijken
haar imposante ingang met Schotse granietzuilen, en de foyer in wit marmer
om te eindigen bij de Zavelkerk.
A zaterdag en zondag om 11u, 14u en 16u15 (duur : 2u)
C vertrek : centrale ingang van het Warandepark, kant Paleizenplein
tegenover het Koninklijk Paleis in Brussel – kaart Centrum n 4
d lijnen 1-5 (Park)
e 92-94 (Paleizen)
f 27-38-71-95 (Koning)
met de medewerking van Culturama.
33

TENTOONSTELLING
18/09/2010 > 24/10/2010
Van dinsdag tot en met
vrijdag van 10 tot 17u
Weekend : van 10 tot 18u
WANDELZOEKTOCHT
18/09/2010 > 19/09/2010
Downloadbaar parcours op de site :
www.coudenberg.com
(of ter plaatse verkrijgbaar)
PLAATS
COUDENBERG
voormalig Paleis van Brussel
(ingang via het BELvue Museum)
Kunstberg
Paleizenplein 7
1000 Brussel
TENTOONSTELLING
B r u S S e L I p. 31
Europese Erfgoeddagen
September 2010
Europees Erfgoed ontdekken in
Koninklijke Residenties
n de loop van de lente 2010, konden een aantal leden
Ivan de Vereniging van de Europese Koninklijke Residenties
- met name het voormalig Paleis van Brussel en
de kastelen van Versailles, Chambord, Schönbrunn,
Wilanow en Madrid - dankzij de steun van het Europees
programma CULTUUR, een pedagogisch project organiseren
rond het thema “Koninklijke Residenties en
hun impact op de omgeving”. Een week lang ontdekten
jongeren op basis van interactieve workshops in
verschillende Europese koninklijke residenties de
geschiedenis, de architectuur en tal van aspecten van
het voormalige hofleven.
Ter gelegenheid van de Europese Erfgoeddagen 2010
organiseren de zes betrokken residentiepartners telkens
in hun eigen site de tentoonstelling “Europees Erfgoed
ontdekken in Koninklijke Residenties”. De tentoonstelling
onthaalt het fotografisch en audiovisuele werk dat de
jongeren over elk van de residenties maakten en toont
hun perceptie van het bestudeerde thema.
Samen met deze tentoonstelling verzorgt het voormalig
Paleis van Brussel een wandelzoektocht van de archeologische
site, het museum van de Coudenberg en het
Koningsplein. Hierbij ligt het accent op het Brussels thema
van de Erfgoeddagen 2010 : over steen- en pleisterwerk.

p. 32 I B r u S S e L
34. Kaart Centrum n 4 K
BIp (Brussel Info place)
Koningsstraat 2-4 – Brussel
A za en zo van 10u tot 18u
d lijnen 1-5 (Park/Centraal Station)
e 92-93 (Paleizen/Koning)
f 27-38-71-95 (Koning)
Het BIP – Brussel Info Place is gehuisvest
in twee gebouwen, het Hotel Grimbergen
op de nummers 2-4 van de
Koningsstraat, en het Hotel Spangen
dat gebouwd is op de grondvesten van
het Hotel Hoogstraeten, op de nummers
11-12 van het Koningsplein. Deze
gebouwen maken deel uit van het neoclassicistische
geheel van het plein dat
ontworpen is door de Franse architect
J.B.V. Barré die zich inspireerde op het
Stanislasplein in Nancy. Het Hotel Grimbergen
werd gebouwd vanaf 1776
onder leiding van Barnabé Guimard. Het
Hotel was van bij het begin onderverdeeld
en kende diverse bestemmingen.
De hoek aan de parkzijde werd
omstreeks 1830 ingenomen door het
34
Café de l’Amitié terwijl op de hoek aan
de kant van het Koningsplein van 1840
tot 1875 de boekhandel Muquardt was
gevestigd. Nadien werd het gebouw
eigendom van de Lloyds & National
Provincial Foreign Bank Ltd en volledig
ingericht als kantoren. De toegangshal
kreeg een rijke veelkleurige decoratie
in marmer. Uit dezelfde periode dateert
ook de grote lokettenzaal waarvan het
gecompartimenteerde plafond een
kroonlijst heeft van kunstig stucwerk.
Forse pilasters in geel marmer met vergulde
egyptiserende kapitelen organiseren
de ruimte. Op de verdieping is
een opmerkelijk stucplafond bewaard
dat duidelijk geïnspireerd is op de
Adamstijl, die in de 18de eeuw zeer in
de mode was in Groot-Brittannië. Het
stucwerk, dat mooi uitkomt tegen de
watergroene en bleekblauwe achtergrond,
omvat elkaar aankijkende griffoenen,
amfora’s in de fries onder de
kroonlijst, medaillons en guirlandes. Het
gebouw is sinds 1984 eigendom van
het Brussels Gewest. Op 10 mei 2008
opende hier het BIP, het bezoekerscentrum
van het Brussels Hoofdstedelijk
Gewest. Men vindt er alle toeristische
en culturele informatie over Brussel en
over het Belgische voorzitterschap van
de Europese Unie, een vaste tentoonstelling
over Brussel, vergader- en conferentiezalen.
Er worden ook tijdelijke
tentoonstellingen georganiseerd.
rondleidingen zaterdag en zondag
om 10u30, 11u30, 12u30, 14u30,
15u30, 16u30 en 17u30. met de
medewerking van Klare Lijn. tentoonstelling
“experience Brussels
!”, een ludieke, dynamische en
interactieve tentoonstelling over
het Brussels Hoofdstedelijk
gewest dat de hoofdstad toont in
al haar facetten : architectuur, stedenbouw,
cultureel leven, europese
identiteit van Brussel, enz.
Stand van de l’association des
amis de l’unesco met verschillende
nummers van het tijdschrift
Les Nouvelles du Patrimoine.
Vertrekpunt van de wandeling
“Sculptuur en architectuur” (zie
kadertekst pagina 29).

35. Kaart Centrum o 4 M
paleis der academiën
Hertogstraat 1 – Brussel
A enkel zo van 10u tot 18u
I alleen rondleidingen
(groepen van 20 personen)
d lijnen 2-6 (Troon)
e 92-94 (Paleizen)
f 21-27-38-71-95 (Hertog/Koning)
Het Academiënpaleis werd gebouwd
tussen 1823 en 1826 als residentie
voor prins Willem II van Oranje die hier
trouwens tot aan de Belgische onafhankelijkheid
in 1830 zou verblijven.
Het gebouw werd nadien gedurende
twaalf jaar onder sekwester geplaatst.
De Belgische Staat kon het pas in 1842
in bezit nemen en schonk het in 1853
aan kroonprins Leopold II die er echter
nooit zou wonen. Nadien waren er
plannen om het gebouw te bestemmen
als museum voor moderne kunst. Uiteindelijk
zouden de Koninklijke Academie
voor Wetenschappen, Letteren
35
en Schone Kunsten evenals de Koninklijke
Academie voor Geneeskunde er
hun intrek nemen. Het paleis werd ontworpen
door architect Charles Van der
Straeten en gedecoreerd en ingericht
door Tilman-François Suys. Het heeft
enkele schitterende staatsievertrekken
in neoclassicistische stijl bewaard
waaronder de grote troonzaal die een
opmerkelijke parketvloer in eik en
palissander heeft en een muurbekleding
van grijs Sint-Annamarmer (oorspronkelijk
echter wit Carraramarmer).
De marmergalerij, waarvan de muren
bekleed zijn met rood marmer van
Beaumont, heeft eveneens een prachtige
parketvloer in palissander en amarant.
Het plafond in de vorm van een
tongewelf heeft een decor van casementen
in wit en verguld stucwerk, en
timpanen versierd met reliëfs van musicerende
engelen, vervaardigd door de
Brugse beeldhouwer Jean Calloigne.
(B 10/10/2001)
doorlopend rondleidingen. met de
medewerking van Klare Lijn.
B r u S S e LI p. 33

p. 34 I B r u S S e L
BRUSSEL-UITBREIDING / SINT-LAMBRECHTS-WOLUWE
SINT-PIETERS-WOLUWE / ETTERBEEK / OUDERGEM
Van eetveldehuis (SYnergrId)
37

BruSSeL-uItBreIdIng / SInt-LamBreCHtS-WoLuWe / SInt-pIeterS-WoLuWe / etterBeeK / oudergem I p. 35
36. Kaart I 8 l
Sint-Jozefkerk
Frère-Orbansquare
Brussel-Uitbreiding
A za van 10u tot 18u
zo van 10u tot 18u30
In opdracht van de Société civile pour
l’Agrandissement et l’Embellissement
de la Ville – die geloofde dat een religieus
gebouw een belangrijke stimulans
kon zijn voor de ontwikkeling van
de nieuwe Lepoldswijk – ontwierp
architect Tilman-François Suys de
plannen voor een kerk ter ere van Sint-
Jozef, de patroonheilige van België.
Suys leidde niet alleen de bouw, die
duurde van 1842 tot 1849, maar
tekende ook het aanlegplan voor de
nieuwe wijk. Dit verklaart wellicht
waarom beide zo goed op elkaar afgestemd
zijn. Naar verluidt heeft de Drievuldigheidskerk
in Rome model
gestaan voor de compositie van de
voorgevel in hardsteen en steen van
Ecaussines. Tal van details verwijzen
naar de Italiaanse architectuur, met
name naar Palladio in het benedengedeelte.
De torens zijn echter een eerbetoon
aan het Franse neoclassicisme.
Binnen geven drie beuken van gelijke
hoogte, van elkaar gescheiden door
Korinthische zuilen op een voetstuk
van hardsteen, een gevoel van weidsheid
aan het schip dat nog versterkt
wordt door het overvloedige licht
afkomstig van de grote rondboogvensters.
Het interieur bevat naast zeer
mooi neorenaissancemeubilair en een
hoofdaltaar in wit marmer ook een
reusachtig doek van Antoine Wiertz
tegen de vlakke muur van het koor dat
De vlucht naar Egypte uitbeeldt.
(B 13/05/1981)
geleide bezoeken om het half uur,
zaterdag van 10u tot 17u30 en zondag
van 13u tot 16u30.
plechtige vieringen met polyfonie
en gregoriaanse gezangen, zondag
van 10u tot 11u30 en van 17u
tot 18u.
36
37. Kaart I 8 L
Van eetveldehuis
(SYnergrId)
Palmerstonlaan 4
Brussel-Uitbreiding
A za en zo van 14u tot 17u
I alleen rondleidingen (groepen van
15 personen) – Files mogelijk
d lijnen 1-5 (Maalbeek)
f 60-63-64 (Palmerston)
Het Van Eetveldehuis is ongetwijfeld
een van de meest voldragen realisaties
van Victor Horta. Ontworpen in 1895,
bevestigt het zijn genie voor ruimtewerking,
lichtinval en kleurgebruik. Het
was geen toeval dat Edmond Van Eetvelde,
vooraanstaand diplomaat en
adviseur van koning Leopold II, de
opdracht aan de beroemde architect
gaf. Deze ontwierp een huis volgens
een nieuw concept dat brak met de
klassieke Franse stijl. Voor de gevel
opteerde hij voor zichtbare metalen
structuren die voorheen enkel voor
industriële constructies werden
gebruikt. De erker rust bijna choquerend
op ijzeren consoles en omspant
de hele breedte van de gevel over twee
bouwlagen. In 1899-1900 voegde
Horta op vraag van Van Eetvelde een
37
tweede vleugel toe in wit- steen. Binnen
werd de traditionele indeling volledig
verlaten. Centraal ligt een rotonde
die het trappenhuis bevat, bekroond
door een bijna magische koepel. De
donker- en amandelgroene marmerbekleding
van de muren harmonieert
mooi met de kleur van de mozaïekvloeren
waarin oranjekleurige zweepslagpatronen
verwerkt zijn. Het salon op
de verdieping bevat een schoorsteen
en lambriseringen in onyx. Het Van
Eetveldehuis is een van de mooiste
realisaties van Victor Horta.
(B 21/06/1971)
doorlopend rondleidingen. met de
medewerking van Korei.

p. 36 I BruSSeL-uItBreIdIng / SInt-LamBreCHtS-WoLuWe / SInt-pIeterS-WoLuWe / etterBeeK / oudergem
38. Kaart I 9 L
Solvaybibliotheek
Leopoldpark – Belliardstraat 137
Brussel-Uibreiding
A za en zo van 10u tot 17u30
I enkel rondleidingen (groepen van
25 personen)
d lijnen 1-5 (Maalbeek)
f 59 (Leopoldpark), 60 (Jourdan)
Het gebouw dat in 1902 op initiatief
van industrieel en mecenas Ernest
Solvay werd opgetrokken voor het
Instituut voor Sociologie, staat vandaag
bekend als de Solvaybibliotheek.
De plannen werden ontworpen door
de architecten Constant Bosmans en
Henri Vandeveld hierin bijgestaan door
Emile Waxweiller, hoogleraar sociologie
aan de Université Libre de Bruxelles.
De bibliotheek, die voorzien is van
een ruime en comfortabele leeszaal,
overvloedig verlicht door grote ramen,
verborg achter haar elegante gevel in
Euvillesteen talrijke individuele werkruimtes
met gecapitonneerde deuren.
De ingangshal, met mozaïekvloer en
een muurbekleding van Euvillesteen,
geeft toegang tot de zalen die uiterst
verzorgd zijn afgewerkt met houten
lambriseringen en een indrukwekkende
decoratie van imitatiemarmer. Het
gebouw, dat in 1981 door de ULB was
verlaten, verkeerde bij zijn bescherming
in 1988 in zeer vervallen staat.
h C o n c e r t
38
Een opmerkelijke restauratiecampagne
in de jaren 1990 heeft het zijn oorspronkelijke
luister teruggegeven. De Solvaybibliotheek
werd in 1994 heropend
en dient vandaag als locatie voor tal
van evenementen. (B 08/08/1988)
doorlopend rondleidingen
(behalve tijdens het concert). met
de medewerking van Korei.
Concert, zaterdag om 12u30 (zie
kadertekst hieronder)
Erfgoed en muziek : een verrassende combinatie
39. Kaart J 8 L
Koninklijke
militaire School (KmS)
Renaissancelaan 30
Brussel-Uitbreiding
A enkel zo van 10u tot 18u
d lijnen 1-5 (Merode)
e 81 (Merode)
f 61 (Ridderschap)
De Koninklijke Militaire School, die vroeger
gevestigd was in de abdij van Ter
Kameren, kreeg in 1909 een nieuw onderkomen
in een complex gebouwd naar de
plannen van architect Henri Maquet. Deze
koos voor een monumentale maar elegante
classicistische stijl waaruit de algemene
voorliefde van die tijd blijkt voor
deze stijl die trouwens ook de voorkeur
van koning Leopold II wegdroeg voor de
architecturale verfraaiing van de hoofdstad.
De gevels van de gebouwen
bestaan uit drie symmetrische vleugels
die onderling door verlaagde portalen
verbonden zijn. Henri Maquet, die hofarchitect
zou worden, besteedde bijzonder
grote zorg aan de details. De hoofdingang
wordt geflankeerd door de beelden van
Mars en Minerva terwijl het fronton een
allegorie van België voorstelt dat onder
de bescherming van Mars een beroep
doet op de Vaderlandsliefde, de Kunsten
en de Wetenschappen om de toekomstige
militaire bevelhebbers te vormen.
Binnen geeft een ontvangsthal onder een
koepel versierd met militaire trofeeën in
de zwikken toegang tot de monumentale
Tijdens het weekend van de Open Monumentendagen biedt PROMUSICA (www.asepromusica.com) u de gelegenheid
om twee gratis concerten bij te wonen gewijd aan de Belgische vioolvirtuoos Eugène Ysaÿe, componist van “Les 6 sonates”
voor viool solo dat wereldwijd erkend wordt als een meesterwerk in de muziekgeschiedenis. Het was Eugène Ysaÿe die
koningin Elisabeth inspireerde om in Brussel een vioolwedstrijd te organiseren die vandaag is uitgegroeid tot de wereldberoemde
“Koningin Elisabethwedstrijd”. Bezoek de Solvaybibliotheek en de bibliotheek van de Nationale Bank van België
en ontdek het werk van Eugène Ysaÿe vertolkt door de violiste Olga Guy (www.olgaguy.com).
A zaterdag om 12u30 in de Solvaybibliotheek, Leopoldpark, Belliardstraat 137 te Brussel-Uitbreiding
zondag om 14u in de bibliotheek van de Nationale Bank van België, Warmoesberg 57 te Brussel

BruSSeL-uItBreIdIng / SInt-LamBreCHtS-WoLuWe / SInt-pIeterS-WoLuWe / etterBeeK / oudergem I p. 37
marmeren trap waarvan het met stucwerk
gedecoreerde trappenhuis wordt afgesloten
met een plafond dat rondom met
wapenschilden is afgezet. De grote zaal
of aula heeft een mooi neoclassicistisch
decor bewaard bestaande uit met stafwerk
versierde pilasters en stucwerk
(koninklijk monogram en pijlkokers) dat
boven de deuren en rond de vensters is
geconcentreerd. De kapel met tribune,
geritmeerd door zuilen met stucwerk van
Korinthische kapitelen, bevat restanten
van een decor in imitatiemarmer en een
mooi geheel van figuratieve glas-in-loodramen.
(B 23/03/1994)
rondleidingen om 10u30, 11u30,
12u30, 14u30, 15u30, 16u30 en 17u30.
met de medewerking van Korei.
h Activiteit
Het KIK opent zijn deuren
40. Kaart J 8 L
dominicanenkerk
Renaissancelaan 40
Brussel-Uitbreiding
A za van 9u30 tot 18u
zo van 14u tot 18u
d lijnen 1-5 (Merode)
e 81 (Merode)
f 61 (Ridderschap)
De gevel van de kerk van Onze-Lieve-
Vrouw-van-de-Rozenkrans wijkt enigszins
terug ten opzichte van de rooilijn
en wordt van het trottoir gescheiden
door een hardstenen muur, hier en daar
met bossage-effect. De kerk maakt
deel uit van het neogotische complex
van de dominicanengemeenschap en
werd iets meer dan 100 jaar geleden
gebouwd, meer bepaald tussen 1904
en 1906, door Louis Corthouts of architect
Verhelle, dat staat niet helemaal
vast. Nissen, beelden en de omlijsting
van de vensteropeningen en de portalen
in hardsteen contrasteren mooi met
het bakstenen parement van de gevel.
Hetzelfde kleurenspel vinden we ook
binnen terug, nog verrijkt door het
gebruik van gele baksteen in de
gewelfkwartieren. De massieve zuilschachten
waarop de ribgewelven
rusten, dragen ringen van hardsteen,
een materiaal dat ook gebruikt is voor
de preekstoel en de zuilbasissen. Het
verschil in diameter tussen basissen
39 40
en schachten is op zeer verfijnde wijze
opgevuld door lijstwerk van zwart marmer.
De vloer is betegeld met keramiektegels
in verschillende kleuren die
voor een zeer geslaagde polychromie
zorgen. De dominicanenkerk is een van
de meest homogene neogotische
monumenten van het Brussels Gewest.
(B 05/09/2005)
rondleidingen in de kerk, zaterdag
om 10u, 11u, 15u en 16u. aansluitend
presentatie van de orgels van
thomas en Van Bever om 10u40,
11u40, 15u40 en 16u40. In samenwerking
met BrusselSe orgels.
Het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK) wijdt zich sinds 1948 aan de bewaring van het artistieke en
culturele erfgoed van ons land. Het gebouw van het KIK, voltooid in 1962, was het eerste ter wereld dat speciaal was
ontworpen om een multidisciplinaire benadering van de kunstwerken mogelijk te maken. In de restauratieateliers, de
laboratoria en het documentatiecentrum werken restaurateurs, chemici, natuurkundigen, kunsthistorici en fotografen dan
ook nauw met elkaar samen. Ter gelegenheid van de Open Monumentendagen kunt u een bezoek brengen aan de laboratoria,
de conservatie- en restauratieateliers, de fotoateliers en meer in het bijzonder aan het monumentenlaboratorium
dat gespecialiseerd is in de studie en het onderzoek rond stenen materialen (samenstelling, verwering, consolidatiemiddelen,…),
en aan het conservatie- en restauratieatelier van het stenen beeldhouwwerk.
Uitleg door de specialisten van het KIK, heropening van de gerenoveerde infotheek en activiteiten voor kinderen.
A zaterdag en zondag van 10u tot 17u
c adres : Koninklijk Instituut van het Kunstpatrimonium,
Jubelpark 1 (ingang langs de Renaissancelaan) in
Brussel – kaart J 8
d lijnen 1-5 (Merode)
e 81 (Merode)
f 61 (Ridderschap), 22-27-80 (Merode)

p. 38 I BruSSeL-uItBreIdIng / SInt-LamBreCHtS-WoLuWe / SInt-pIeterS-WoLuWe / etterBeeK / oudergem
41. Kaart J 9 l
arcade en zuilengalerijen
van het Jubelpark
Jubelpark – Brussel-Uitbreiding (ingang
langs het Jubelparkmuseum)
A za en zo van 10u tot 16u
d lijnen 1-5 (Merode)
e 81 (Merode)
f 22-27-61-80 (Merode)
De omvangrijke gebouwen te midden
van het Jubelpark, die vandaag het
Legermuseum, Autoworld en de
Koninklijke Musea voor Kunst en
Geschiedenis huisvesten, werden
opgetrokken door Gédion Bordiau ter
gelegenheid van het vijftigjarig bestaan
van België. Het initiatief hiervoor kwam
van koning Leopold II zelf. Omdat de
nodige budgetten op zich lieten wachten,
deed de vorst anoniem een grote
schenking waardoor het project uiteindelijk
toch kon worden afgewerkt. Met
ruime vertraging werd de 75ste ver-
b Fietstocht
Brussel en steen
jaardag van België aan de voet van het
voltooide monument gevierd. De twee
hoofdvleugels, waarachter immense
hallen met metalen overkappingen liggen,
worden verenigd door een monumentale,
drieledige arcade naar het
ontwerp van de Franse architect
Charles Girault. Ze refereert duidelijk
naar de triomfbogen van het Romeinse
Rijk. Deze prestigieuze toegangspoort,
bedoeld als symbolische overgang
tussen stad en platteland, wordt
bekroond door een bronzen beeldhouwwerk
van Thomas Vinçotte dat
een vierspan voorstelt gemend door
de allegorie van Brabant die een vaandel
omhoog steekt. De koning had van
de architecten geëist dat ze uitsluitend
Belgische materialen zouden gebruiken.
Een groot deel van de constructies
bestaat dan ook uit hardsteen uit
Henegouwen. De zuilengalerijen werden
tussen 1930 en 1932 bekleed met
een mozaïekdecor van bijna 360 m 2 .
(B 29/06/1984)
Tijdens de Autoloze Zondag zal Pro Velo drie tochten bewegwijzeren
tussen verschillende plaatsen die op de Open Monumentendagen
toegankelijk zijn. Bij elk van de circuits, die u
individueel kunt afleggen, hoort een kaart/brochure die op grote
schaal verspreid zal worden. De voorgestelde fietslussen zullen
vijftien tot twintig kilometer lang zijn. Deze zijn downloadbaar
van de website www.provelo.org. Daarnaast worden de hele
dag door ook begeleide fietstochten aangeboden.
A begeleide fietstochten zondag om 11u en 14u30 (vertrek
aan het Fietsershuis) en om 10u30, 11u30, 14u en 15u
(vertrek aan de stand van Pro Velo aan Merode – enkel in
het Frans) (duur : 2u)
C vertrek :
> Fietsershuis, Londenstraat 15 in Elsene – kaart H 9
> stand Pro Velo, nabij het metrostation Merode in
Etterbeek – kaart K 9
> stand Pro Velo bij Mobilissimo, nabij de Albertina –
kaart Centrum n 3
I reserveren gewenst op nr. 02/502.73.55 (maandag tot
vrijdag van 10u tot 18u). Maximum 20 personen per vertrek.
Vanwege Autoloze Zondag raden wij sterk aan met
uw eigen fiets te komen (Pro Velo kan niet garanderen dat
er fietsen beschikbaar zullen zijn).
met de medewerking met pro Velo.
41
rondleidingen met bezoek aan de
mozaïeken, zaterdag om 11u en
14u (afspraak in de hal van het
Jubelparkmuseum). In samenwerking
met de educatieve dienst van
de Koninklijke musea voor Kunst
en geschiedenis.
b Fietstocht
Keramiekdecors in art-nouveaugevels
Van de omgeving van het Jubelpark tot de Huart-Hamoirwijk
zijn talrijke gevels uit het begin van de 20ste eeuw
verfraaid met keramiekdecors vol vrouwenfiguren en
florale motieven. Tijdens deze kleurrijke fietstocht worden
de evolutie van de art-nouveaustijl en ook de bouwmaterialen
uit die tijd onder de loep genomen.
A zaterdag en zondag om 14u (duur : 3u30)
C vertrek : voor het hek van het Jubelpark (Merode) in
Etterbeek
d lijnen 1-5 (Merode)
e 81 (Merode)
f 22-27-61-80 (Merode)
I reserveren verplicht op nr. 02/502.73.55 (maandag
tot zondag van 10u tot 18u). Maximum 20 personen
per vertrek. Mogelijkheid om fietsen te huren
aan het vertrekpunt (8 €), enkel op zaterdag (op
zondag moet u uw eigen fiets meebrengen).
met de medewerking van pro Velo.

BruSSeL-uItBreIdIng / SInt-LamBreCHtS-WoLuWe / SInt-pIeterS-WoLuWe / etterBeeK / oudergem I p. 39
42. Kaart J 9 K
Koninklijke musea voor
Kunst en geschiedenis
Jubelpark – Brussel-Uitbreiding
A za en zo van 10u tot 16u
d lijnen 1-5 (Merode)
e 81 (Merode)
f 22-27-61-80 (Merode)
De Koninklijke Musea voor Kunst en
Geschiedenis beslaan binnen het complex
van het Jubelpark de Nerviërsvleugel
die in 1908 werd voltooid onder
leiding van architect Piron en het paviljoen
van de Oudheid, een constructie
die in 1958 in de plaats is gekomen
van een van de Bordiauhallen die in
1946 door een brand was verwoest.
De nieuwe gebouwen respecteerden
de volumetrie en gebruikten gelijkaardige
materialen (hardsteen en witsteen)
om de eenheid van het geheel te vrij-
43. Kaart L 7 K
gemeentelijk museum
van Sint-Lambrechts-
Woluwe
Karrestraat 40
Sint-Lambrechts-Woluwe
A za en zo van 10u tot 18u
f 27 (Heilige Familie)
Het gemeentelijk museum is gehuisvest
in een charmante privéwoning aan de
Karrestraat op de hellingen van de oude
Roodebeekwijk. Het huis was oorspronkelijk
eigendom van Emile Devos, een
Brusselse rentenier die zich in 1886 in
Woluwe vestigde. Hij liet er een woning
bouwen in een landelijke Brabantse stijl
met pittoreske trapgevels. Het interieur
liet hij verfraaien met lambriseringen en
met een merkwaardige bekleding van
keramische muurtegels uit Makkum
(een stadje in Friesland), die zeer goed
gelijken op de tegels die vroeger in Delft
werden vervaardigd. In 1912 liet hij
naast het huis een rotonde aanbouwen.
Na de Tweede Wereldoorlog werd de
woning samengevoegd met die van
schilder Constant Montald, een belangrijk
vertegenwoordiger van het symbo-
waren. De vloeren en het parement van
de binnenmuren kregen speciale aandacht.
In de sectie Oudheid wordt de
buitengewone mozaïekvloer van Apamea
(Syrië) tentoongesteld. Onder de
rijke collecties van de musea vermelden
we het geheel van marmerstalen
bijeengebracht door E. de Meester de
Ravestein en bestaande uit 792 platen.
Ze zijn afkomstig uit de grote antieke
voorraden die in de 19de eeuw werden
teruggevonden door priester Bruzza,
voorraden die nog altijd aanzienlijk zijn
ondanks het gebruik ervan door kunstenaars
tijdens de renaissance. Een
aardrijkskundige kaart toont de vindplaatsen
van de verschillende stalen :
van het antiek groen van Thessaloniki
tot het cipollijn van Euboea of het serpentijn
van de Peloponnesus. Een
gelijkaardige kaart voor de Belgische
marmersoorten is in de maak. (B
29/06/1984)
lisme. Het geheel kwam uiteindelijk in
handen van de gemeente die, in overeenstemming
met de wens van
mevrouw Devos, besloot er een
museum van te maken.
(B 01/04/2010)
tentoonstelling over de gebouwen
van Woluwe gebouwd in zandsteen
zoals ze werden vastgelegd
door de vele kunstenaars die vanaf
42
43
het einde van de 19de eeuw hun
ezel neerzetten langs de oevers
van de Woluwe. archiefdocumenten
en verzamelobjecten illustreren
de geschiedenis en de architectuur
van deze gebouwen.
Vertrekpunt van de bus-en fietstocht
“Zandsteen in Sint-Lambrechts-Woluwe”
(zie kadertekst
op volgende bladzijde).

p. 40 I BruSSeL-uItBreIdIng / SInt-LamBreCHtS-WoLuWe / SInt-pIeterS-WoLuWe / etterBeeK / oudergem
b F Bus- en fietstocht
Zandsteen in Sint-Lambrechts-Woluwe
De tertiaire zandlagen (van het brusseliaan en lediaan) in de omgeving van Brussel
bevatten zandsteenbanken (kalkhoudende zandsteen) die in de middeleeuwen
intensief ontgonnen werden, onder meer in Jette en Laken en in het noordwesten
op het grondgebied van Diegem, Zaventem, Steenokkerzeel en Melsbroek. Deze
zandsteen werd voor allerlei gebruik toegepast (als bouwmateriaal, wegbedekking,
indijken van gronden – vooral in Nederland –, decoratie, enz.) Hoewel er in
Sint-Lambrechts-Woluwe geen sporen meer zijn van enige ontginning van de
ondergrond, kunnen we ons aan de hand van de oude gebouwen een voorstelling
vormen van de belangrijke rol die deze materialen speelden in de traditionele
architectuur.
De bus- en de fietstocht zullen aandacht besteden aan de talrijke gebouwen in
zandsteen (die vroeger ter plaatse werd gedolven) op het grondgebied van de
gemeente.
Bustocht
A zaterdag om 10u, 14u en 16u (duur : 2u)
C vertrek : Gemeentemuseum van Sint-Lambrechts-Woluwe, Rijtuiglaan 40 in
Sint-Lambrechts-Woluwe – kaart L 7
I reserveren verplicht op nr. 02/762.62.11 (maandag tot vrijdag van 10u tot
12u en van 13u tot 16u30). Maximum 90 personen per rondrit.
Inlichtingen : m.dujeux@woluwe1200.be
In samenwerking met het gemeentemuseum van Sint-Lambrechts-Woluwe.
Fietstocht
Gezellige fietstocht in een gezapig tempo. Talrijke haltes, onder meer aan het
Gemeentemuseum.
A zondag om 10u
C vertrek : Sportcomplex Poseidon, Dapperenlaan 2 in Sint-Lambrechts-
Woluwe (terugkeer naar dezelfde plaats tegen de middag) – kaart m 8
organisatie en inlichtingen : dienst Jeugd, Sport en Verenigingsleven
(02/776.82.58).
G Wandeling
Steen in de herenhuizen
van de Sint-Michielswijk
Deze wandeling voert ons door de wijk
van het Collège Saint-Michel en een
klein stukje van de Tervurenlaan. De
huizen in deze wijk, die uit het begin
van de 20ste eeuw dateren en voor het
merendeel in eclectische stijl zijn opgetrokken,
hebben doorgaans een asymmetrische
gevel in witsteen die soms
gecombineerd wordt met hardsteen,
baksteen of smeedijzeren elementen.
A zaterdag om 10u30 en 15u
(duur : 1u30)
C vertrek : voor huis nr. 180 aan de
Tervurenlaan in Sint-Pieters-
Woluwe – kaart K 9
d lijn 1 (Montgomery)
e 23-24-25-39-44-81
(Montgomery)
f 22-27-61-80 (Montgomery)
met de medewerking van Cercle
d’Histoire, d’archéologie et
d’architecture des Woluwe.

BruSSeL-uItBreIdIng / SInt-LamBreCHtS-WoLuWe / SInt-pIeterS-WoLuWe / etterBeeK / oudergem I p. 41
44. Kaart n 8 M
Kapel van Lenneke mare
Kapellaan 37
Sint-Lambrechts-Woluwe
A za en zo van 9u tot 18u
d lijn 1 (Vandervelde/Roodebeek)
Een middeleeuwse legende gaf haar
naam aan deze kapel die samen met
de Lindekemalemolen en het vlakbij
gelegen vroegere kasteeltje, het Slot,
een goed bewaarde heerlijkheid vormt.
Uit stilistische details kan een 14deeeuwse
oorsprong worden afgeleid.
Dit wordt bevestigd door het feit dat
de kapel vermeld wordt in een document
uit 1363 van paus Urbanus V. De
algemene stijl van het gebouwtje,
opgetrokken in Lediaanse zandsteen,
sluit aan bij de Brabantse gotiek. In
1380 stichtten Jan en Willem van Meldert,
kleinzonen van de heer van
Woluwe, er een beneficie. In de loop
van de tijd onderging de kapel enkele
aanpassingen. Het meubilair met onder
andere een mooie koorafsluiting en een
preekstoel dateert uit de 17de eeuw
net als het drieluik dat het leven van
Lenneke Mare illustreert en de datum
1609 draagt. Het schilderij werd
geschonken door Georges III Kieffelt,
heer van Stokkel, wiens grafsteen zich
aan de ingang van de kapel bevindt.
De vloer bestaat uit hardsteen. De
kapel is sinds 1924 eigendom van de
paters Assumptionisten en werd bij de
restauratie tussen 1969 en 1971 ontdaan
van haar ex voto’s en andere
uitingen van volkse vroomheid.
(B 02/12/1959)
44
45. Kaart K 9 M
Sint-Jan-Berchmanskerk
Sint-Michielslaan 24 – Etterbeek
A za van 14u tot 17u
zo van 13u tot 17u
d lijn 1 (Montgomery)
e 23-24-25-39-44-81
(Montgomery)
f 22-27-61-80 (Montgomery)
De aan Sint-Jan-Berchmans toegewijde
kerk vormt het centrale element
vormt van het Collège Saint-Michel. Ze
werd tussen 1908 en 1910 gebouwd
naar de plannen van de architecten A.
Gellé en J. Prémont die zich inspireerden
op de Sint-Servaaskerk van Maastricht.
De westgevel van het kerkgebouw
in neo-Romaans-Rijnlandse stijl,
langs de kant van de Sint-Michielslaan,
is opgetrokken in roze Gileppesteen,
deels gehouwen en deels breuksteen.
De breukstenen accentueren de bogen
en de omlijstingen van de vensters. De
muren van het schip dat vier traveeën
telt zijn opgetrokken in baksteen. Binnen
wordt de drie bouwlagen hoge
middenbeuk gescheiden van de zijbeuken
door monolithische zuilen met
ronde schacht in gepolijst Labradorgraniet
met blauwe schilfers. De voet
van de zuilen is in crèmekleurige Larryssteen
terwijl de kapitelen gesculpteerd
zijn in Euvillesteen. Langs de
zuilschachten stellen stenen beelden
onder een baldakijn heiligen voor uit
de Jezuïetenorde. Ze maken deel uit
van het decor dat een mooi geheel van
45
glasramen omvat, schilderijen van
Ernest Wante en een opmerkelijk orgel
van E.-M. Kerkhoff uit 1910.
rondleidingen, zaterdag om
14u30, 15u30 en 16u30 en zondag
om 13u, 30 14u30, 15u30 en 16u30.
met de medewerking van Korei.

p. 42 I BruSSeL-uItBreIdIng / SInt-LamBreCHtS-WoLuWe / SInt-pIeterS-WoLuWe / etterBeeK / oudergem
46. Kaart K 11 K
Sint-Juliaanskerk
G.-E. Lebonlaan – Oudergem
A enkel za van 10u tot 17u
d lijn 1A (Hankar)
f 34 (Sint-Juliaanskerk)
De Sint-Juliaanskerk werd gebouwd tussen
1963 en 1965 naar de plannen van
architect Simon Brigode, die ook archeoloog
was en een befaamd hoogleraar
kunstgeschiedenis. Zijn belangstelling
voor het verleden verklaart ongetwijfeld
het gebruik van een steensoort die
bewust verwijst naar de Lediaanse zandsteen
die in de middeleeuwen veelvuldig
gebruikt werd voor de bouw van de kerken
in Brussel. De sobere lijnen doen
denken aan de romaanse kerkbouw
maar het ontwerp van het gebouw is
resoluut modern zoals ook blijkt uit het
zichtbaar gelaten ruwe bekistingsbeton.
Het platte dak heeft een opvallende
spanwijdte en wordt doorboord door
tientallen lichtputten die samen met de
glasramen van Marie Dambiermat voor
een overvloedige lichtinval zorgen. De
waaiervorm van het grondplan is origineel
en perfect aangepast aan de bouwplaats,
op de hoek van twee straten niet
ver van de Waverse Steenweg. Oorspronkelijk
was ook de bouw van een
imposante betonnen klokkentoren
gepland, maar wegens de te hoge kostprijs
opteerde de kerkelijke bouwheer
voor de plaatsing van een aluminium
kruis op het koor.
46
47. Kaart n 12 l
Kasteel drie Fonteinen
Waverse Steenweg 2241
Oudergem
A za en zo van 10u tot 18u
d lijn 5 (Herrmann-Debroux)
f 72 (ADEPS)
Op deze plek stond al in 1329 een
donjon waarvan vandaag nog slechts
een muur overblijft. Andere gebouwen
werden nadien bijgebouwd waardoor
een kasteel met L-vormig grondplan
ontstond. De stenen achtergevel
dateert uit de 15de eeuw, evenals de
grote zaal waarin een zeer mooie gotische
stenen schouw bewaard is met
kapitelen in de vorm van menselijke
gezichten. Het kasteel werd bewoond
door de ‘gruyer’ van Brabant, die met
zijn opzichters de jachtdomeinen van
de vorst moest bewaken. Houtdieven
en stropers werden hier opgesloten.
Vanaf 1786 diende het gebouw als
boswachterswoning. Het complex
heeft ernstige schade geleden en na
een gedeeltelijke sloop werd een deel
van de materialen openbaar verkocht.
De witstenen trap is gelukkig bewaard
gebleven. De Belgische Staat kocht
het goed in 1906 met de bedoeling het
te bewaren. Na een restauratie tussen
1973 en 1976 door de vzw Conseil de
Trois-Fontaines worden er sindsdien
47
tentoonstellingen gehouden over het
Zoniënwoud en omgeving.
(B 19/11/1986)
rondleidingen op zaterdag en
zondag om 12u en 15u. om 12u en
16u mogelijkheid tot bezoek aan
het natuurreservaat met het kasteel
(geologie, bodemtypes en
plantengroei) – enkel in het Frans.
met de medewerking van de Vrienden
van het Zoniënwoud en van
Brussel Leefmilieu.

BruXeLLeS-eXtenSIonS / WoLuWe-SaInt-LamBert / WoLuWe-SaInt-pIerre / etterBeeK / audergHem I p. 43
22e Open Monumentendagen
in Wallonië
Open
Monumentendagen
in Wallonië 22 e editie
De beroepen
van het erfgoed
√√
√√
√√
De
beroepen van het erfgoed
√√
√√
European Heritage Days
Journées européennes
du patrimoine
450 opengestelde
sites
Honderden
activiteiten in elke
Waalse provincie
Tientallen
uitzonderlijke
openstellingen
Wandelingen
en rondritten
met allerlei
vervoersmiddelen
Grote mobiliteit
dankzij groep TEC
Avec le soutien du Conseil de l’Europe
et de l’Union européenne
Organisatie :
Institut du Patrimoine wallon
Secretariaat « Journées du Patrimoine »
Rue Paix-Dieu 1b – 4540 AMAY
De brochure kan aangevraagd worden via het gratis nummer
0800 11 901 of via info@journeesdupatrimoine.be
11 & 12
september
2010
Bezoek onze website :
www.journeesdupatrimoine.be

WATERMAAL-BOSVOORDE / BRUSSEL-UITBREIDING / ELSENE
Villa empain (Boghossian-stichting)
50

48. Kaart L 13 L
Sint-Hubertuskerk
Delleurlaan – Watermaal-Bosvoorde
A za en zo van 14u tot 18u
e 94 (Delleur)
De Sint-Hubertuskerk, gedomineerd
door een machtige klokkentoren, werd
tussen 1914 en 1937 gebouwd op initiatief
van burgemeester Théodore
Verhaegen, stichter van de Université
Libre de Bruxelles. Architect A. Langerock
koos voor een neogotische stijl
en inspireerde zich daarbij openlijk op
de kerk van de abdij van Aulne. Als
materialen gebruikte hij rechthoekige
breukstenen van zandsteen voor de
muren en gehouwen steen voor de
omlijstingen van de vensters en de
bekleding van de steunbogen. In het
interieur, dat overvloedig verlicht wordt
door de grote spitsboogramen met
vensterkruisen en rozetten, is rijkelijk
gebruik gemaakt van hardsteen, zowel
voor de ondermuren als voor de
schachten van de zuilen, de belijning
van de gewelven en de omlijstingen
van deuren en vensters. De stenen
vloer geeft met zijn grijs en zwart dambordpatroon
een levendig aspect aan
het ruime schip waarvan de structuren
uiterst verzorgd zijn. Een beeld van de
heilige Hubertus siert het hoofdportaal
van de kerk.
WatermaaL-BoSVoorde / BruSSeL-uItBreIdIng / eLSene I p. 45
48 49
49. Kaart K 12 L
Villa Les trois Canadas
E. Van Becelaerelaan 160
Watermaal-Bosvoorde
A enkel zo van 10u tot 18u
f 41 (Bien-Faire)
De villa Les Trois Canadas, verborgen
achter een rij bomen, onderscheidt
zich van de vele voorbeelden van
eclectisch-pittoreske architectuur die
op het einde van de 19de eeuw in
Watermaal-Bosvoorde welig tierden.
De villa werd in 1905 ontworpen door
Alfonse Vasanne, een ondernemer en
uitvinder die gespecialiseerd was in
gewapend beton. Hij had grote stukken
grond gekocht langs de spoorlijn en
daarop vijftien woningen gebouwd aan
de straatkant en een meer inwaarts
gelegen villa die uiteindelijk zijn eigen
woning zou worden. Hij gaf de villa het
uitzicht van een rustieke vakwerkwoning
die onmiddellijk de indruk wekt
van een illusionistische architectuur.
Een buitengewoon naturalistisch decor
in cement en gewapend beton bekleedt
drie van de vier gevels. We staan hier
voor een woning waarop de technieken
zijn toegepast van de rocailleurs-tuin-
architecten die dol waren op een rustiek
naturalisme dat gewoonlijk gereserveerd
werd voor parken en tuinen.
Als dusdanig is deze villa uniek voor
het Brussels Gewest. Zuilen die vermomd
zijn als boomstammen, consoles
in de vorm van takken, balustrades
met verstrengelde twijgen en
andere elementen gaan als het ware
op in de vegetatie van de omgeving.
De villa, die vandaag is opgesplitst in
drie appartementen, heeft zijn oorspronkelijke
structuur bewaard evenals
een deel van het vroegere decor :
geschilderde plafonds, behangselpapier,
keramiektegels, schrijnwerk van
de ramen en sierschouwen.

p. 46 I WatermaaL-BoSVoorde / BruSSeL-uItBreIdIng / eLSene
50. Kaart J 12 L
Villa empain
(Boghossian-stichting)
Franklin Rooseveltlaan 67
Brussel-Uitbreiding
A za en zo van 11u tot 16u
I enkel rondleidingen (groepen van
15 personen) Files mogelijk !
e 25-94 (Marie-Josée)
In 1930 gaf baron Louis Empain de Zwitserse
architect Michel Polak opdracht
de plannen te tekenen voor een privéwoning
in de prestigieuze wijk van de toenmalige
Natieslaan. De baron, een
bewonderaar van de moderne architectuur,
nam actief deel aan het project en
vroeg de architect een woning te ontwerpen
die in de lijn zou liggen van het
werk van Otto Wagner, Adolphe Loos en
Joseph Hoffmann. Het resultaat is een
echte parel van art-deco-architectuur.
De buitenmuren, volledig bekleed met
gepolijst Bavenograniet, zijn voorzien
van hoekbeslag in met bladgoud vergulde
messing op de hoeken en rond de
vensteropeningen. In overeenstemming
met de Palladiaanse bouwprincipes
organiseerde Michel Polak de villa rond
een centrale hal beschenen door een
groot bovenlicht en van de ingang
gescheiden door een dubbele glazen
deur met bronzen omlijsting vervaardigd
door kunstsmid Alfred François. Dit
50
bovenlicht vormt een echte lichtschacht
waardoor de rijkdom van de aangewende
materialen nog beter tot hun recht
komt : Escalettemarmer, panelen van
gepolitoerd Bubinga-aderhout, Boisjourdan-marmer,
‘palu moiré’ uit India, manilcarahout
uit Venezuela en notenwortelhout.
Prachtig siersmeedwerk,
glasramen en mozaïeken vervolledigen
een uitzonderlijk geheel. De tuin wordt
omheind door een sierlijk smeedijzeren
hek met ruitmotieven. Het gebouw is
vandaag eigendom van de Boghossianstichting
die het in zijn vroegere luister
hersteld heeft en omgevormd tot een
centrum van kunst en dialoog tussen de
oosters en westerse culturen. De restauratie
van de villa Empain en de bijgebouwen
is het werk van de architecten
Francis Metzger en Philippe De Bloos.
(B 12/07/2001)
doorlopend rondleidingen van 11u
tot 15u30 (laatste toegang). toegang
tot de terrassen, de kelderverdieping
en de hal. met de
medewerking van Korei.
tentoonstelling met foto’s van
georges de Kinder over de restauratie
van de villa.
toegang tot de tentoonstelling
“routes van elegantie tussen het
oosten en het Westen” tegen betaling
(10 €, gratis voor kinderen
onder 8 jaar, korting voor senioren).
g Activiteit
De verborgen materialen
van de Emile Van
Becelaerelaan
De Van Becelaerelaan is een
opmerkelijke getuige van de verschillende
verstedelijkingsfasen
van de gemeente. Langs het voorgestelde
parcours ziet u oude ‘buitenverblijven’,
villa’s in diverse
stijlen omringd door grote siertuinen,
en een meer bescheiden
bebouwing van woningen gelegen
op of achter de rooilijn – afhankelijk
van de terreinhelling – van een
smalle weg die teruggaat tot de tijd
toen Watermaal-Bosvoorde nog
een landelijke gemeente was. De
variëteit en originaliteit van de
gebruikte materialen worden in de
kijker geplaatst. In de villa “Les
Trois Canadas”, die uitzonderlijk
toegankelijk is, heeft aannemer
Vasanne bijvoorbeeld beton
gebruikt.
De wandeling begint aan de galerie
Verhaeren, waar een tentoonstelling
een overzicht geeft van
wat er langs het circuit allemaal te
zien is.
A zaterdag en zondag om 14u
(duur : 2u30)
C vertrek : galerie Verhaeren,
Gratèsstraat 7 (Espace Delvaux
– Keymplein in Watermaal-Bosvoorde
– kaart K 12
f 17-41-95 (Keym)
met medewerking van de
espace mémoire (gemeente
bestuur van Watermaal-
Bosvoorde) en Hisciwab.

51. Kaart J 11
Kerkhof van elsene
Boondaalse Steenweg 478 – Elsene
A za en zo van 9u tot 16u45
f 95-71-72 (Kerkhof van Elsene)
De gemeente Elsene liet het kerkhof aan
de Boondaalse Steenweg in 1877 aanleggen.
Edmond Le Graive en Louis
Coenraets ontwierpen een straalvormig
grondplan vertrekkend van een met
cipressen beplante rotonde. Een brede
laan die geïnspireerd is op de antieke
Via Appia loopt van deze rotonde naar
de monumentale ingang. Een tweede
rotonde is aangelegd voor het militaire
ereperk, omgeven door vier gebeeldhouwde
krijgersfiguren die het werk zijn
van de kunstenaars Charles Samuel,
52. Kaart I 11 L
palais de la Folle
Chanson
Generaal Jacqueslaan 2 – Elsene
A enkel za van 10u tot 18u
I enkel rondleidingen (groepen van
15 personen)
e 23-24-25-94 (Buyl)
f 71 (Buyl)
Antoine Courtens liep verschillende
stages in Parijs, Lyon en in enkele
Duitse steden en volgde tevens een
opleiding bij Victor Horta in de periode
dat die het Paleis van Schone Kunsten
in Brussel aan het bouwen was. In de
loop van 1928 zou hij zowel het hotel
Haerens als het Palais de la Folle Chanson
realiseren. Voor dit laatste gebouw
maakte hij behendig gebruik van de
hoekligging door op de hoek zelf een
rotonde te plaatsen die op opvallende
wijze bekroond wordt door een stervormig
gedeelte met daarop een koepel.
De gevels met hun talrijke rijen
vensters geven uit op de Generaal
Jacqueslaan en op de Lied der Sotternieënlaan,
waaraan het gebouw zijn
naam dankt. Bovenaan en onderaan
zijn de gevels voorzien van loggia’s,
wat resulteert in een spel van in- en
uitspringende partijen, typisch voor de
WatermaaL-BoSVoorde / BruSSeL-uItBreIdIng / eLSene I p. 47
Marcel Rau, Isidore De Rudder en Jules
Herbays. Langs de dreven herinneren
talrijke monumenten eraan dat de
steenhouwerateliers Beernaert (1875),
later overgenomen door de firma’s
Gaudier-Rembaux (1920) en Destrebecq
Frères (rond 1947), vlakbij lagen.
We vermelden de merkwaardige artnouveaugrafsteen
van de familie Solvay,
ontworpen door Victor Horta, evenals
talrijke graven in hardsteen en graniet
in diverse kleuren van onder meer generaal
Boulanger, schrijver Charles De
Coster, de schilders Antoine Wiertz en
Marcel Broodthaers, de violist Eugène
Ysaÿe en de architecten Victor Horta,
Paul Saintenoy en Jules Brunfaut.
Wandeling “Hardsteen en graniet
op het kerkhof van elsene” (zie
kadertekst hiernaast).
52
art-decostijl waarvan Courtens een
aanhanger was. De hal, versierd met
een marmeren vloer van Gris Saint-
Anne en Gris des Ardennes, vergulde
travertijn op de muren, lantaarns in
matglas, siersmeedwerk en stalen radiatorkasten,
getuigt van de verfijnde
decoratie die overal in het interieur
aanwezig is.
(B 08/08/1988 en 25/10/2001)
doorlopend rondleidingen. met de
medewerking van pro Velo.
51
g Wandeling
Hardsteen en graniet
op het kerkhof
van Elsene
Deze wandeling gaat in op de twee
meest gebruikte steensoorten op
het kerkhof van Elsene, evenals
aan hun diverse verschijningsvormen
: tegel, sarcofaag, blaasbalg,
obelisk, grafzuil en ciborie,…
Tot aan de Eerste Wereldoorlog
werden de meeste grafstenen vervaardigd
in hardsteen. Sommige
waren versierd met pilasters, zuiltjes,
tabletten, enz. Na 1918 lag de
firma Beernaert, die tegenover het
kerkhof gevestigd was, aan de
oorsprong van een nieuwe mode,
namelijk graniet dat ze eerst uit
Schotland importeerde, nadien uit
Zweden, Beieren en de Vogezen.
Zorgvuldig polijsten accentueert de
natuurlijke tinten – roze, grijs, rood,
groen – van graniet en doet de textuur
volledig tot zijn recht komen.
Behalve plaats van herinnering en
bezinning, is het kerkhof van Elsene
ook een plek die rijk is aan ontdekkingen
op ambachtelijk, architecturaal
en artistiek gebied.
A zaterdag om 14u en 15u30
(duur : 1u15)
C vertrek : ingang van het kerkhof,
Boondaalse Steenweg
478 in Elsene – kaart J 11
f 95-71-73 (Kerkhof van Elsene)
Enkel in het Frans
met de medewerking van de
dienst Stedenbouw en erfgoed
van de gemeente elsene.

p. 48 I WatermaaL-BoSVoorde / BruSSeL-uItBreIdIng / eLSene
G Wandeling
53
Langs de kant van de Louizalaan
en de abdij van Ter Kameren :
steen in al zijn staten…
Bij een chique wijk horen edele materialen. Natuursteen is
in dit stadsdeel dan ook prominent aanwezig. De Ter Kamerenabdij
en haar tuinen en terrassen, de elegante gevels
langs de omliggende lanen, de vroegere tolhuisjes, de originele
verwerking van marmer of straatstenen vormen een
zeer gevarieerd parcours waarvan natuursteen het haast
vanzelfsprekende decor vormt !
A zaterdag en zondag om 10u30 en 14u30 (duur : 2u)
C vertrek : onder de portiek van de Ter Kamerenabdij
(kant Munsterstraat) in Brussel – kaart I 11
e 94 (Abdij), 23-24-94 (Ter Kameren-Ster)
f 71 (Geo Bernier)
I reserveren verplicht op nr. 02/673.18.35 (maandag tot
vrijdag van 10u tot 17u). Maximum 25 personen per
wandeling. Enkel in het Frans.
met de medewerking van Bus Bavard.
53. Kaart I 11 L
abdijkerk onze-Lieve-
Vrouw ter Kameren
Terkamerenabdij
Elsene/Brussel-Uitbreiding
A za van 9u tot 12u
zo van 11u tot 18u
e 94 (Abdij), 23-24-94
(Ter Kameren-Ster)
f 71 (Geo Bernier)
In het begin van de 13de eeuw begunstigde
Hendrik I, hertog van Brabant, de
stichting van een abdij voor vrouwen die
zich in 1232 aansloot bij de Cisterciënzerorde.
Door talrijke schenkingen werden
het domein en de gebouwen van de
abdij voortdurend uitgebreid. De kerk
gaat terug tot de 14de eeuw. Het koor
dat van voor 1350 dateert, is wellicht het
werk van de hertogelijke meester-metselaar
Adam Gheerys, terwijl het brede
schip in blokken van Lediaanse ijzerzandsteen
pas op het einde van de eeuw
werd voltooid. Het aan de kerk palende
G Wandeling
klooster bevat zelfs enkele overblijfselen
die wellicht 13de-eeuws zijn. De later
bijgebouwde Sint-Bonifatiuskapel is
opgetrokken in steen van Vilvoorde en
Diegem. De kapel van het Heilig Sacrament,
die nog ouder is dan de kerk, heeft
zijn stenen spitsbogen bewaard op een
bakstenen gewelf. Op de gewelfsleutel
is een abdis afgebeeld die op haar kruisstaf
leunt terwijl de consoles versierd zijn
met afbeeldingen van een aap, een zeemeermin
en een leeuw of wolf die een
lam verslindt. Dankzij haar rijkdom kon
de abdij in de 18de eeuw naast de
bewaarde middeleeuwse kern een nieuw
gebouwencomplex laten oprichten,
waaronder de elegante abdiswoning die
rond een geplaveid binnenplein ligt en
toegankelijk is langs een monumentale
ingangspoort. In dezelfde periode kreeg
de kerk ook een barok portaal van hardsteen.
(B 30/06/1953 en 06/05/1993)
Vertrekpunt van de wandeling
“Langs de kant van de Louizalaan
en de abdij van ter Kameren :
steen in al zijn staten…” (zie
kadertekst hieronder).
De vijvers van Elsene :
tussen art nouveau en art deco
De wijk van de vijvers van Elsene bevat een uitzonderlijk
overzicht van architecturale realisaties, gaande van het einde
van de 19de eeuw tot het Interbellum, waarin art nouveau,
art deco en modernisme elkaar opvolgen. De zeer verzorgde
gevels tonen de diversiteit aan mogelijkheden om steen te
bewerken en toe te passen in de architectuur.
A zondag om 10u, 10u30, 13u30 en 14u30 (duur : 2u)
C vertrek : op de hoek van de Vilain XIV-straat en de
Meerstraat in Elsene – kaart I 10
I reserveren verplicht op nr. 02/219.33.45 (maandag tot
vrijdag van 10u tot 15u). Maximum 25 personen per
wandeling. Enkel in het Frans.
met medewerking van het atelier de recherche et
d’action urbaines (arau).

54. Kaart I 9 M
Établissements
demeuldre
G. Lorandstraat 24-26 – Elsene
A za en zo van 10u tot 18u
f 34-38-80-95 (Idalie)
In de grote uitstalramen van de Etablissements
Demeuldre langs de kant van
de Waverse Steenweg 141-143 kan
men een uitgebreid assortiment van
hoogwaardig steengoed, porselein,
faience en kristal bewonderen. Maar
door dezelfde ramen ziet men ook een
winkelinterieur zoals er aan het begin
van vorige eeuw zeer veel waren.
Ondanks latere moderniseringen zijn
de lambriseringen en de borden in
geverniste keramiek bewaard gebleven,
waaronder drie opmerkelijke allegorieën
de aandacht trekken :
l’Harmonie, la Couleur en la Mesure,
in 1897 vervaardigd door Isidore De
Rudder. Het was een manier om het
vakmanschap te illustreren van de
G Wandeling
Natuursteen in de wijk
van de vijvers van Elsene
Deze wandeling, die vertrekt aan de Gedachtenissquare,
toont ons de wijk van de vijvers van Elsene met als specifieke
invalshoek het gebruik van natuursteen en de vervangproducten
ervan. De klemtoon ligt op de diversiteit van de
gebruiksvormen en toepassingen : steen als bouwmateriaal,
gevelbekleding en versiering maar ook als materiaal van
beeldhouwer en rocailleur.
Speciaal voor deze gelegenheid wordt ook een geïllustreerde
wandelkaart uitgegeven met een aantal realisaties die representatief
zijn voor het thema steen.
A zondag om 14u en 15u30 (duur : 1u15)
C vertrek : Gedachtenissquare (tussen de twee vijvers) in
Elsene – kaart I 10
f 71 (Vijvers van Elsene)
Enkel in het Frans.
met de medewerking van dienst Stedenbouw en erfgoed
van de gemeente elsene.
WatermaaL-BoSVoorde / BruSSeL-uItBreIdIng / eLSene I p. 49
voormalige Etablissements Vermeren-
Coché-Demeuldre die tot in 1953 actief
zijn gebleven en de opvolgers waren
van een manufactuur van decoratief
porselein en aardewerk die in 1815 op
dezelfde plaats was opgericht door de
heren Windish en Faber. Deze producten,
vervaardigd in gebouwen die nu
niet meer bestaan, werden nadien tentoongesteld
in een zaal die in 1874
werd gebouwd en uitgeeft op de Georges
Lorandstraat. Deze zaal bestaat
nog altijd, net als de huidige winkel die
in 1905 het licht zag en kan bogen op
een opmerkelijke gevel met een mooi
polychroom decor.
(B 26/06/1997)
uitleg en tentoonstelling over de
geschiedenis van het gebouw.
demonstraties restauratie van
porselein.
54
B Fietstocht
Materialen van art nouveau tot art deco
Elsene en Ukkel bezitten opmerkelijke architecturale realisaties
uit de periode van de art nouveau en het interbellum
zoals burgerwoningen, herenhuizen, appartementsgebouwen
maar ook school-, ziekenhuis en kloostercomplexen.
Elke periode had haar eigen materialen die bouwkundige
innovaties mogelijk maakten. Deze fietstocht onderzoekt
de evolutie van de bouwtechnieken en de gebruikte materialen
aan de hand van deze twee bouwstijlen.
A zaterdag en zondag om 14u (duur : 3u30)
C vertrek : Fietsershuis, Londenstraat 15 in Elsene –
kaart H 9
d lijnen 2-6 (Troon)
f 21-27-34-38-54-64-80-90 (Troon)
I reserveren verplicht op nr. 02/502.73.55 (maandag tot
zondag van 10u tot 18u). Maximum 20 personen per
vertrek. Mogelijkheid om fietsen te huren aan het vertrekpunt
(8 €), enkel op zaterdag (op zondag moet u
uw eigen fiets meebrengen).
met de medewerking van pro Velo.

p. 50 I WatermaaL-BoSVoorde / BruSSeL-uItBreIdIng / eLSene
55. Kaart H 10 L
Hotel Wielemans
Defacqzstraat 14
Brussel-Uitbreiding
A za en zo van 10u tot 17u30
I toegankelijk voor groepen van
maximaal 25 personen
e 94 (Defacqz)
Achter een massieve en vrij strenge
gevel, geïnspireerd op de traditionele
Spaanse architectuur, verbergt het
Wielemanshuis een vrolijke en kleurrijke
interieurdecoratie bestaande uit
5.000 keramiektegels. Deze tegels
werden per boot uit Spanje aangevoerd
om de sfeer op te roepen van de
Andalusische patio’s waar de opdrachtgevers,
het echtpaar Yvonne en Léon
Wielemans, erg veel van hielden. Het
gebouw werd in 1926 naar de geest
van de tijd opgevat in art-decostijl.
Léon Wielemans, bedrijfsleider van de
gelijknamige brouwerij, vertrouwde het
huis van zijn dromen toe aan architect
Adrien Blomme, bekend als ontwerper
van onder meer brouwerij Wielemans-
Ceuppens en bioscoop Métropole. De
meeste kamers geven uit op een elegante
en overvloedig verlichte patio
die uitkijkt op de tuin. Deze ruimte
kreeg een aantrekkelijke polychrome
decoratie, verrijkt met siersmeedwerk
en schrijnwerk. Het Wielemanshuis,
eigendom van de verzekeringsmaatschappij
Generali Belgium, doet
momenteel dienst als locatie van de
evenementenorganisatie Edificio.
(B 22/09/1994)
doorlopend rondleidingen. met de
medewerking van Korei.
56. Kaart H 10 M
Heilige
drievuldigheidskerk
Drievuldigheidsvoorplein
(Baljuwstraat) – Elsene
A za van 10u tot 18u
zo van 12u15 tot 18u
e 81 (Drievuldigheid)
f 54 (Drievuldigheid)
55
De barokke voorgevel van de kerk die
in 1620 ontworpen werd door architect
J. Francart is afkomstig van de vroegere
augustijnenkerk op het De Brouckèreplein.
Deze kerk werd in 1814
buiten gebruik gesteld en omgevormd
tot protestantse kapel. Nadien diende
ze achtereenvolgens als hospitaal,
tentoonstellingsruimte en postkantoor.
Bij de sloop van de kerk in opdracht
van de stad Brussel werd de voorgevel
in Grimbergse steen en Gobertangesteen
geschonken aan de kerkfabriek
van de Drievuldigheidskerk. Architect

Jules-Jacques Van Ysendijck bouwde
de gevel steen voor steen weer op en
voegde er een neobarok schip aan toe.
De werken begonnen in 1893 en de
eerste glasramen werden geplaatst
tussen 1897 en 1898. Fernand Symons
vervolledigde de kerk met een transept
en koor in 1907. In het interieur zijn de
voet, de schacht en het kapiteel van
de zuilen van steen en in de stenen
vloer van de kerk zijn grafstenen zichtbaar.
Een monolithisch blok marmer
uit Skyros van bijna tien ton vormt het
hoofdaltaar. Deze steengroeve die
reeds in de Oudheid ontgonnen werd,
was geliefd om zijn marmer met grotere
aders dan de marmersoorten in onze
streken. Het linkerzijaltaar is trouwens
samengesteld uit verschillende soorten
marmer. (B 10/11/1955)
uitleg over de geschiedenis van de
kerk en de aanwezige edele materialen
(natuursteen en marmer).
WatermaaL-BoSVoorde / BruSSeL-uItBreIdIng / eLSene I p. 51
56 57
57. Kaart g 11 M
Kerk van
maria-Boodschap
Georges Brugmannplein – Elsene
A za van 10u tot 18u
zo van 11u tot 18u
e 92 (Darwin)
f 60 (Georges Brugmann)
Op het Brugmannplein, niet ver van de
gelijknamige laan, staat een imposante
kerk die tussen 1932 en 1934 gebouwd
werd naar de plannen van architect
Camille Damman (1880-1969). De
Maria-Boodschapkerk is uitgewerkt in
een neoromaanse vormentaal die in
bepaalde opzichten overeenkomsten
vertoont met de principes van de art
deco. De vensters en het portaal met
getrapte omlijstingen vertonen de typische
rondboogvorm van de romaanse
kerkbouw. De hoge smalle vensters
van de klokkentoren doen denken aan
de lisenen of Lombardische bogen die
typisch zijn voor deze stijl. Zowel de
buiten- als binnenkant wordt verlevendigd
door geslaagde combinaties van
metselwerk. In de zijbeuken bemerken
we vier biechtstoelen en een marmeren
bidstoel, alle in art-decostijl, creaties
van architect Julien De Ridder (1891-
1963) uit 1937. Sinds eind 2008 worden
de bovenste glasramen van de
kerk vervangen – momenteel reeds 15
van de 23 – door glasramen ontworpen
door Jan Goris rond het thema van de
mysteries van de Heilige Maagd aan
wie de kerk gewijd is.
rondleidingen op zaterdag om 15u
en zondag om 11u30.

p. 52 I o p e n m o n u m e n t e n d a g e n
Autoloze zondag
Ook dit jaar stelt het Brussels Hoofdstedelijk Gewest
zijn 160 km2 grondgebied open voor de zachte mobiliteit.
Op 19 september geniet u dus van een andere
mobiliteit ! Dankzij het gratis openbaar vervoer van
de MIVB is dit een uitgelezen kans om de complementariteit
te testen tussen verschillende vervoerwijzen
: bus, metro, te voet, rolschaatsen, fiets,…
De autoloze zondag is bedoeld om een mentaliteitswijziging
tot stand te brengen en het debat aan te
zwengelen over de mobiliteit in de stad.
Behalve de Open Monumentendagen vinden er nog
tal van activiteiten en manifestaties plaats overal in
de stad : Landelijk Brussel, Le Beau vélo de Ravel,
fietstochten of wandelingen… “Mijn dorp in de stad”,
een gewestelijk initiatief, organiseert op symbolische
punten in tien gemeenten van het Brussels Gewest
aangename ontmoetingszones waar u kunt deelnemen
aan activiteiten rond mobiliteit en duurzame
ontwikkeling
Het wordt opnieuw een geanimeerde dag en vooral
de gelegenheid om Brussel met het gezin of vrienden
te bezoeken en te ontdekken, zonder auto’s, lawaai
of luchtvervuiling !
praktisch
De Autoloze Zondag geldt voor iedereen, behalve
voor het openbaar vervoer, taxi’s, autocars, hulpdiensten
en voertuigen van openbaar nut. De maximumsnelheid
is om veiligheidsredenen echter
beperkt tot 30 km/h.
Het Gewest is gesloten voor alle autoverkeer van 9
tot 19 uur. In sommige wijken kunnen de straten
langer afgesloten blijven wegens de activiteiten of
feestelijkheden die er plaatsvinden. De tunnels zullen
geleidelijk terug opengesteld worden.
Mobiel Brussel
Opgelet, het verkeersreglement blijft van toepassing.
Vergeet niet dat sommige voertuigen die dag toelating
hebben om te rijden. Wij roepen iedereen op
zich te verplaatsen in een geest van respect voor
elke weggebruiker. Om veiligheidsredenen mogen
voetgangers, rolschaatsers en fietsers in geen geval
de tunnels nemen !
Om bepaalde redenen (speciale leveringen, verplaatsingen
om medische redenen) kan een rijvergunning,
geldig voor het gehele gewest, worden toegekend.
Deze vergunning is slechts geldig voor één voertuig
en voor het motief dat op het doorgangsbewijs staat
vermeld.
Inwoners van het Brussels Gewest moeten de vergunning
aanvragen bij het gemeentebestuur van
hun woonplaats. Personen van buiten het Gewest
moeten dit doen bij het gemeentebestuur van de
plaats van hun bestemming.
Voor meer informatie
Raadpleeg de website www.weekvanvervoering.
irisnet.be waarop het volledige programma vanaf
begin september beschikbaar zal zijn.

Open MOnuMentendagen
18 - 19 / 09 / 2010
Brussels HOOfdstedelijk gewest
Steen
& Co
kaart en repertorium van de opengestelde plaatsen

Brussel
pagina 8 tot 33
Brussel-uitbreiding
Sint-Lambrechts-Woluwe
Sint-pieters-Woluwe
etterbeek
oudergem
pagina 34 tot 42
Watermaal-Bosvoorde
Brussel-uitbreiding
elsene
pagina 44 tot 51
ukkel
Sint-gillis
Vorst
pagina 60 tot 71
anderlecht
Sint-Jans-molenbeek
Koekelberg
Sint-agatha-Berchem
pagina 72 tot 78
ganshoren
Jette
Brussel-Laken
Brussel-noH
pagina 80 tot 87
Schaarbeek
evere
Sint-Joost-ten-node
pagina 88 tot 101
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
a B C d e
73
anderLeCHt
a B C d e
83
St-agatHa-BerCHem
ganSHoren
St-JanS-moLenBeeK
75
74
82
76
84
81
80
62 63
Jette
VorSt
KoeK
72

85
eLBerG
71
F G H I J K L M N O
61
86
70
79
78
77
68
69
BrusseL-LaKeN
st-GILLIs
64
58
65
59
67
66
87
92
57
91
uKKeL
90
55
56
103
104
105
st-JOOst-teN-NOde
108
107106 BrusseL
54
BrusseL-NOH
88 89
102
101
110
111
109
36
38
53 52
100
37
93
99
scHaarBeeK
eLseNe
50
94
40 39
41 42
etterBeeK
51
97
98
st-LaMBrecHts-wOLuwe
st-pIeters-wOLuwe
OuderGeM
60
F G H I J K L M N O
96
49
evere
45
46
waterMaaL-BOsvOOrde
48
2
95
43
22
1
3
21
17
20
4
16
18
19
24
23
5
12
13 11
15
14 10
44
6
31
32
30
29
34 33
28
27
26
25
47
7
8
35
9
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14

epertorIum Van de opengeSteLde pLaatSen
anderLeCHt
74 academie voor Beeldende Kunsten
anderlecht – voormalige woning
Vandenpeereboom ...........D 9
Dapperheidsplein 17
75 Collegiale Sint-pieter
en Sint-guido ...............D 9
Dapperheidsplein
73 Lourdesgrot. ...............B 10
Bloeistraat 35
BruSSeL
35 paleis der academiën. ........O 4
Hertogstraat 1
16 Beurs van Brussel. .......... M 3
Beursplein/ Anspachlaan
11 Bibliotheek van de nationale Bank
van België – voormalige bank
‘union du Crédit’. ............N 2
Warmoesberg 57
12 Bnp paribas Fortis-
voormalige zetel van de aSLK. .N 2
Wolvengracht 48
34 BIp (Brussel Info place) .......N 4
Koningsstaat 2-4
18 Brussels parlement. ......... M 3
Lombardstraat 69
33 Coudenberg –
voormalig paleis van Brussel. ..N 4
Koningsplein 9
3 de markten – voormalige zetel
van de Cristalleries
du Val Saint-Lambert ........ M 2
Oude Graanmarkt 5
7 dexia Bank België. .........N-O 2
Pachecolaan 44
22 Hallepoort ................. M 5
Zuidlaan (tegenover Hoogstraat)
21 Hoofdzetel van het oCmW
van de Stad Brussel ......... M 5
Hoogstraat 298 A
20 Institut diderot ............. M 4
Kapucijnenstraat 58
1 Instituut anneessens-Funck –
voormalige papeteries
de Belgique . . . . . . . . . . . . . . . . M 3
Groot Eiland 39
8 Institut Supérieur Industriel
de Bruxelles (ISIB). ...........O 2
Koningsstraat 150
23 Justitiepaleis ............... M 4
Poelaertplein
25 Koninklijk Conservatorium
Brussel / Conservatoire royal
de Bruxelles. ................N 4
Regentschapsstraat 30
30 Koninklijke kapel –
protestantse kerk van Brussel ..N 3
Museumplein
13 Koninklijke muntschouwburg . .N 2
Muntplein
14 Koninklijke
Sint-Hubertusgalerijen ........N 3
Grasmarkt / Schildknaapstraat
5 noorddoorgang. .............N 2
Nieuwstraat
6 o.L.V. Finistèrekerk. ..........N 2
Nieuwstraat 76
17 o.L.V. van-goede-
Bijstandskerk .............. M 3
Kolenmarkt
19 o.L.V. ter Kapellekerk. ....... M 4
Kapelleplein
26 o.L.V. ter Zavelkerk. ..........N 4
Zavelstraat
29 paleis van Karel
van Lotharingen ...........N 3-4
Museumplein 1
32 ravensteingalerij ............N 3
Ravensteinstraat / Kantersteen
27 rekenhof ...................N 4
Regentschapstraat 2
15 restaurant Vincent ...........N 3
Predikherenstraat 8-10
28 Sint-Jakob-op-
Coudenbergkerk. ............N 4
Koningsplein
4 Sint-Jan-Baptist
ten Begijnhofkerk ........... M 2
Begijnhofplein
24 Sint-Jan en Sint-Stefaan-
ter-minimenkerk . . . . . . . . . . M-N 4
Miniemenstraat 62
10 Sint-michiel en Sint-
goedelekathedraal ...........N 3
Sint-Goedelevoorplein
31 Station Brussel-Centraal ......N 3
Keizerinlaan / Kantersteen
9 Vlaams parlement. ...........O 3
Hertogstraat 6
2 Voormalig octrooipaviljoen
noord ....................L 2-3
Ninoofse Poort 2
BruSSeL-uItBreIdIng
41 arcade en zuilengalerijen
van het Jubelpark ............J 9
Jubelpark (ingang langs het
Jubelparkmuseum)
40 dominicanenkerk ............J 8
Renaissancelaan 40
42 Koninklijke musea voor Kunst
en geschiedenis .............J 9
Jubelpark
39 Koninklijke militaire School
(KmS) ......................J 8
Renaissancelaan 30
36 Sint-Jozefskerk. ............. I 8
Frère Orbansquare
38 Solvaybibliotheek ............ I 9
Leopoldpark – Belliardstraat 137
37 Van eetveldehuis
(SYnergrId) ............... I 8
Palmerstonlaan 4
50 Villa empain
(Boghossian-stichting) .......J 12
Fr. Rooseveltlaan 67
55 Wielemanshuis .............H 10
Defacqzstraat 14
BruSSeL-LaKen
88 Chinees paviljoen . . . . . . . . . . . .H 3
Jules van Praetlaan 44
90 Kerk van onze-Lieve-Vrouw
van Laken ..................H 4
Onze-Lieve-Vrouwvoorplein
92 Kerkhof van Laken ...........G 4
Onze-Lieve-Vrouwvoorplein
87 memoriaal van Leopold I ......G 3
Park van Laken
91 museum voor grafkunst – voormalig
atelier ernest Salu ....G-H 4
Onze-Lieve-Vrouwvoorplein 6
BruXeLLeS-noH
89 Voormalige Sint-niklaaskerk ...J 3
Sint-Niklaasplein
eLSene
53 abdijkerk onze-Lieve-Vrouw
ter Kameren ............... I 11
Terkamerenabdij
54 etablissements demeuldre .... I 9
Georges Lorandstraat 24-26
56 Heilige drievuldigheidskerk. ..H 10
Drievuldigheidsvoorplein (Baljuwstraat)
51 Kerkhof van elsene. .........J 11
Boondaalse Steenweg 478
57 Kerk van maria-Boodschap. . G 11
Georges Brugmannplein
52 palais de la Folle Chanson. ... I 11
Generaal Jacqueslaan 2
etterBeeK
45 Sint-Jan Berchmanskerk ......K 9
Sint-Michielslaan 24
eVere
95 Kerkhof van Brussel ..........L 6
Kerkhoflaan
ganSHoren
83 nieuw kerkhof van ganshoren .D 4
Bosstraat
82 oud kerkhof van ganshoren ...D 5
Kerkhoflaan
Jette
86 onze-Lieve-Vrouw
van Lourdesgrot .............F 5
Leopold I-straat 296
85 Sint-pieterskerk .............F 4
Kardinaal Mercierplein
84 Voormalige abtswoning
van de abdij van dieleghem. ...E 3
J.-B. Tiebackxstraat 14
KoeKeLBerg
80 athénée royal de Koekelberg ..E 6
Sint-Agatha-Berchemlaan 34
81 nationale Basiliek
van het Heilig Hart ...........E 6
Basiliekvoorplein 1
oudergem
47 Kasteel drie Fonteinen. ......N 12
Waversesteenweg 2241
46 Sint-Juliaanskerk ...........K 11
Gabriele-Emile Lebonlaan
SCHaarBeeK
93 École d’arts SaSaSa ........I-J 4
Maeterlincklaan 2
96 gemeenteschool nr 13
en athénée Fernand Blum . . . . .K 8
Roodebeeklaan 103 en 59
101 gemeentehuis ..............I 5-6
Colignonplein
99 Josaphatpark ..............I-J 6
94 Kapel van het Institut de la Sainte
Famille d’Helmet .............J 4
Chaumontelstraat 7
97 Sint-albertuskerk ............J 7
Victor Hugostraat 147
102 Sint-Jan-en-Sint-niklaaskerk . .H 6
Brabantstraat 75
98 Sint theresia van avilakerk ....J 7
Rogierlaan 352
100 Zwembad neptunium ......... I 6
Jerusalemstraat 56
SInt-gILLIS
67 Hotel Winssinger. .........G 9-10
Munthofstraat 66
66 pelgrimshuis .............. G 10
Parmastraat 69
69 Sint-gilliskerk ............. G 10
Sint-Gillisvoorplein
65 Stadhuis van Sint-gillis ..... G 10
Van Meenenplein 39
68 Voormalige bioscoop
aegidium ................. G 10
Sint-Gillisvoorplein 18
70 Woonhuis. ..................F 9
Coenraetsstraat 56
SInt-JanS-moLenBeeK
78 académie de dessin
et des arts visuels van
Sint-Jans-molenbeek .........F 7
Mommaertsstraat 2A
77 gemeentehuis van Sint-
Jans-molenbeek .............F 7
Graaf van Vlaanderenstraat 20
76 Kerkhof van Sint-
Jans-molenbeek .............D 6
Gentse Steenweg 76
79 Sint-remigiuskerk ...........F 6
Jubelfeestlaan 41
SInt-JooSt-ten-noode
105 armand Steurssquare ........ I 7
110 Charliermuseum ............. I 8
Kunstlaan 16
108 gemeentehuis van Sint-
Joost-ten-noode. ............ I 7
Sterrekundelaan 13
106 recreatief centrum van Sint-
Joost-ten-node – voormalig
Hotel govaerts .............. I 7
de Liedekerkestraat 112
104 Sd Worx –
voormalig rVS-gebouw .......H 7
Koningsstraat 284
107 Sint-Joostkerk. .............. I 7
Leuvensesteenweg 99
111 Sint-Julianakapel ............ I 8
Liefdadigheidsstraat 41
103 Familiehulp –
voormalig Hotel puccini .......H 7
Koningsstraat 294
109 Voormalige woning
van architect Cluysenaar ...... I 8
Kunstlaan 11
SInt-LamBreCHtS-WoLuWe
43 gemeentelijk museum
van Sint-Lambrechts-Woluwe ..L 7
Karrestraat 40
44 Kapel van Lenneke mare ......N 8
Kapellaan 37
uKKeL
58 Hotel Haerens ............. G 12
Brugmannlaan 384
59 Kerkhof van de dieweg .. G 13-14
Dieweg
60 Sauvagèrepark . ........... G 14
Eikenboslaan
61 Stallekapel. ................F 13
Stallestraat 50
VorSt
63 gemeentehuis van Vorst .....E 12
Pastoorsstraat 2
64 Herenhuis ................ G 11
Besmelaan 107-109
71 Sint-antonius van paduakerk .F 10
Sint-Antoniusvoorplein
62 Sint-denijskerk .............E 12
Brusselse Steenweg 26
72 Wiels en Brass. .............E 10
Van Volxemlaan 354 en 364
WatermaaL-BoSVoorde
48 Sint-Hubertuskerk ..........L 13
Delleurlaan
49 Villa Les trois Canadas. ......K 12
E. Van Becelaerelaan 160

Tentoonstelling
“Steen & Co
Wit Brussel, grijs Brussel,
gekleurd Brussel”
De Brusselse monumenten hebben altijd al gretig
gebruik gemaakt van natuursteen. Ontgonnen in
Belgische steengroeven, later ingevoerd uit verre
streken, heeft ze zich geleend voor alle stijlen en
periodes. Bewerkt in alle monumentale en decoratieve
vormen, heeft ze haar prestigieuze stempel op
de stad gedrukt.
Chr. Bastin en J. Evrard © Ministerie van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest
o p e n m o n u m e n t e n d a g e n I p. 57
Chr. Bastin en J. Evrard © Ministerie van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest
Pierres et marbres de Wallonie (Killingshot)

p. 58 I o p e n m o n u m e n t e n d a g e n
Chr. Bastin en J. Evrard © Ministerie van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest
De tentoonstelling nodigt uit tot flaneren, een wandeling
met open boek langs een weg van natuursteen
met haltes voor experimenten en ontdekkingen.
Waarom is natuursteen gekleurd, hoe werd ze vroeger
vervoerd, op welke manieren wordt natuursteen
toegepast in een gevel, leeft steen,… allemaal eenvoudige
vragen die een antwoord krijgen in een van
de vier onderdelen van de tentoonstelling.
Stadsarchief Brussel
Pierres et Marbres de Wallonie – archives Merbes-Sprimont

o p e n m o n u m e n t e n d a g e n I p. 59
Pierres et Marbres de Wallonie – archives Merbes-Sprimont Chr. Bastin en J. Evrard © Ministerie van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest
Chr. Bastin en J. Evrard © Ministerie van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest
Deze ludieke tentoonstelling is bestemd voor ouders
met kinderen en de schoolgaande jeugd maar staat
open voor al wie houdt van de stad en die nadien
met de neus in de lucht op ontdekking zal gaan naar
dit geweldige materiaal.
A van 20 augustus tot 21 november 2010,
dagelijks van 10u tot 18u
C Sint-Gorikshallen, Sint-Goriksplein in Brussel
d lijnen 1-5 (De Brouckère)
e 3-4 (Beurs)
f 29-38-47-63-66-71-88 (De Brouckère),
46-48-95 (Beurs)
Gratis toegang.
organisatie : patrimoine à roulettes, op initiatief
van het Brussels Hoofdstedelijk gewest.

p. 60 I B r u S S e L
UKKEL / SINT-GILLIS / VORST
Sauvagèrepark
60

58. Kaart g 12 l
Hotel Haerens
Brugmannlaan 384 – Ukkel
A za van 10u tot 17u
zo van 10u tot 13u
I enkel rondleidingen
(groepen van 15 personen)
e 4-92 (Boetendael)
1928 was beslist een gunstig jaar voor
architect Antoine Courtens die twee
belangrijke opdrachten mocht uitvoeren
: de bouw van het Palais de la Folle
Chanson, niet ver van de Ter Kamerenabdij,
en die van het Hotel Haerens.
Om het perceel zo goed mogelijk in te
passen in zijn omgeving bedacht Courtens
een hoekgebouw met een hoektoren
die de verbinding vormt tussen
het lage gedeelte, een huurpand dat
uitgeeft op de Looflaan, en het hogere
gedeelte, een stadswoning aangepast
aan het mondaine leven. De resoluut
geometrische vormen, de aparte textuur
van de gevel (in terrazzo) en het
gestileerde decor waarvan een elegante
discretie uitgaat, situeren het
gebouw binnen de art-decostijl. In zijn
architecturale opvattingen is Courtens
duidelijk schatplichtig aan Victor Horta
bij wie hij stage liep. Hij ontleende ook
bepaalde elementen aan Frank Lloyd
Wright (die zelf inspiratie haalde uit de
Maya-architectuur die eind 19de, begin
20ste eeuw was herontdekt) zoals de
architectonische fries die het platte dak
verbergt. Courtens besteedde zeer
veel zorg aan de interieurdecoratie,
onder meer in de grote hal die bekleed
werd met een marmeren parement van
hoge kwaliteit. De vloer bestaat uit een
afwisseling van driehoekige tegels
zwart en geaderd marmer. Dit laatste
werd ook gebruikt voor de ondermuren
en de treden van de trap.
(B 08/08/1988)
doorlopend rondleidingen. met de
medewerking van Korei.
58
g Activiteit
Keramiekdecors ontdekken
uKKeL / SInt-gILLIS / VorSt I p. 61
Op het einde van de 19de eeuw kende de keramiekfabricage in België een sterke
ontwikkeling. Die bloei hing direct samen met de vooruitgang in alle sectoren
van de industrie. Overal werden keramiekateliers opgericht die met eigen ontwerpers
werkten en nauwe contacten onderhielden met de architecten.
De tentoonstelling laat de verschillende fabricagetechnieken zien (keramiek,
majolica, steengoed), de inspiratiebronnen, de sociale betekenis van keramiek
en laat ons ook binnenkijken in enkele ateliers uit 1900 waaraan de namen
verbonden zijn van Crespin, Hankar, Baes, Livemont en anderen.
Een geleide wandeling, vertrekkend van de tentoonstelling, toont u enkele
voorbeelden van keramiekrealisaties.
A zaterdag en zondag van 10u tot 18u
(wandelingen om 14u30 – duur : 2u, enkel in het Frans.)
C plaats : Roze Hoeve, De Frélaan 44 in Ukkel – kaart g 13
e 4-92 (Helden)
f 38-41-43-98 (Helden)
met de medewerking met gerpm-SC, de Ligue des amis du Kauwberg
en de vzw Ferme rose.
H Tentoonstelling
Granito en mozaïek, restauratie en creatie
In veel oude Brusselse huizen bestaan de vloeren uit granito of mozaïek. De
eerste soort vloerbekleding is een mengsel van marmerkorrels en cement,
de tweede een legwerk van kleine stukjes gehouwen marmer. Deze tentoonstelling,
gepresenteerd door een restauratiespecialiste, vertelt u alles over
de toegepaste technieken en materialen. Enkele hedendaagse creaties laten
overigens zien dat deze technieken nog altijd actueel zijn.
A zaterdag en zondag van 10u tot 18u
C plaats : Roze Hoeve, De Frélaan 44 in Ukkel – kaart g 13
e 4-92 (Helden)
f 38-41-43-98 (Helden)
met de medewerking van Françoise Lombaers, de Ligue des amis du
Kauwberg en de Ferme rose.

p. 62 I uKKeL / SInt-gILLIS / VorSt
G Wandeling
Het Montjoiepark en de huizen van de
Churchillwijk
Langs de Winston Churchilllaan – de vroegere Longchamplaan
– lagen tot in de jaren 1950-1960 grote eigendommen,
waarop meestal slechts één woning stond te midden
van een park dat in harmonie was met de architectuur van het
gebouw, of rijwoningen met statige gevels waarin natuursteen
een belangrijk aandeel had. Tijdens deze wandeling maakt u
kennis met een aantal van deze woningen, evenals met het
Montjoiepark, een van de laatste getuigen uit deze periode.
A zaterdag om 11u en zondag om 10u (duur : 2u)
C vertrek : Roze Hoeve, De Frélaan 44 in Ukkel – kaart g 13
e 4-92 (Helden)
f 38-41-43-98 (Helden)
In de roze Hoeve kunt u ook een tentoonstelling bekijken
met foto’s van diverse natuurstenen gevels uit de
gemeente. enkel in het Frans.
met de medewerking van de Ligue des amis du Kauwberg
en de vzw Ferme rose.
H Tentoonstelling
Rocailles uit cement
Rocailles in cement zijn als heel lang aanwezig in onze tuinen
en parken. Het resultaat is soms zo natuurgetrouw dat het
verschil met natuursteen of echt hout amper merkbaar is.
Grotten, watervallen, rotsen, bruggen,… de ‘cimentiers-rocailleurs’
van vroeger waren meesters in hun vak. Rocailles zijn
vandaag niet meer in de mode en het beroep is verdwenen,
maar er blijft een belangrijk erfgoed om te bewaren. Deze
alfabetisch opgebouwde fototentoonstelling laat de diversiteit
aan realisaties zien.
A zaterdag en zondag van 10u tot 18u
C plaats : Roze Hoeve, De Frélaan 44 in Ukkel – kaart g 13
e 4-92 (Helden)
f 38-41-43-98 (Helden)
met de medewerking van Françoise Lombaers, de Ligue
des amis du Kauwberg en de vzw Ferme rose.
G Wandeling
Rocailles, leuningen en gevels in steen
Aan het begin van de 20ste eeuw werden in ons land,
onder impuls van Leopold II, talrijke openbare parken en
tuinen aangelegd. Voor de meubilering hiervan werden
vaak elementen in imitatiesteen vervaardigd zoals balustrades,
zitbanken of leuningen waarvan nog een exemplaar
bewaard is in het Wolvendaalpark. Na een korte
halte aan een elegant paviljoen in rococostijl, dat in 1877
in Amsterdam werd aangekocht en steen voor steen heropgebouwd
in het park, zult u op deze wandeling enkele
kunstmatige rotsen zien in het park van de ambassade
van de Russische Federatie evenals mooie natuurstenen
gevels in de Observatoriumwijk.
A zaterdag en zondag om 14u (duur : 2u)
C vertrek : Roze Hoeve, De Frélaan 44 in Ukkel –
kaart g 13
e 4-92 (Helden)
f 38-41-43-98 (Helden)
Enkel in het Frans.
met de medewerking van de Ligue des amis du
Kauwberg en de vzw Ferme rose.
G Wandeling
Van kerkhof naar kerkhof
Deze wandeling voert u van het kerkhof van de Dieweg
waar de natuur haar rechten heeft heroverd op de oude
grafstenen naar het kerkhof van Verrewinkel, gelegen
boven op het plateau van de Kauwberg waar de graven
in strakke rijen op een kaal terrein liggen.
De wandeling besteedt ook aandacht aan enkele elementen
van het kleine erfgoed.
A zaterdag en zondag om 14u (duur : 2u)
C vertrek : aan de ingang van het kerkhof, Dieweg 95
in Ukkel – kaart g 13-14
e 92-97 (Dieweg)
Enkel in het Frans.
In samenwerking met de Ligue des amis du Kauwberg
en de vzw Ferme rose.

59. Kaart g 13-14
Kerkhof van de dieweg
Dieweg – Ukkel
A za en zo van 9u30 tot 16u
e 92-97 (Dieweg)
Na de cholera-epidemie van 1866 en
de aanzienlijke bevolkingsaangroei van
die jaren liet de gemeente Ukkel een
nieuw kerkhof aanleggen aan de Dieweg,
op een van de flanken van de
vallei van Sint-Job. Het kerkhof, aanvankelijk
slechts 71 are groot, bleef in
gebruik tot aan de sluiting in 1945.
Vandaag is het een echt openluchtmuseum
van grafkunst. De woning van de
grafdelver met het vroegere dodenhuisje,
in neo-Vlaamse renaissancestijl,
59
heeft een breukstenen plint en banden
in hardsteen, een materiaal waaruit
talrijke graven zijn vervaardigd. De
decoratie van deze graven is zeer
opmerkelijk. Een aparte vermelding
verdienen het indrukwekkende mausoleum
van de familie Allard, een neoromaanse
kapel van 160 m² vloeroppervlakte
in hardsteen, gebouwd door
architect Ghys in 1878 ; het neogotische
monument van de familie Fumière
met een kruis in wit marmer ; de halfcirkelvormige
zuilenrij van het monument
Goldzieher, eveneens in hardsteen
; de granieten grafsteen in
art-nouveaustijl van schepen Victor
Gambier ; het monument in rode zandsteen
van Dina Katz door beeldhouwer
Auguste Puttemans ; het prachtige graf
G Bezoek
Het kerkhof aan de Dieweg, leven tussen de stenen
uKKeL / SInt-gILLIS / VorSt I p. 63
Wanneer de architectuur overwoekerd wordt door plantengroei, kan het resultaat verrassend en betoverend
zijn. Dat is zeker het geval voor het kerkhof aan de Dieweg, een van de meest charmante
begraafplaatsen van het land, dat te midden van het weelderige groen tal van architecturale pareltjes
verbergt. Deze wandeling tussen neogotische mausolea, bescheiden monumenten en Joodse grafstenen
laat u een van meest romantische hoekjes van de hoofdstad ontdekken.
A zaterdag en zondag om 10u (duur : 1u30)
C vertrek : aan de ingang van het kerkhof, Dieweg 95 in Ukkel – kaart g 13-14
e 92-97 (Dieweg)
I reserveren verplicht op nr. 02/563.61.53 (maandag tot vrijdag van 9u tot 13u).
Maximum 25 personen per wandeling. Enkel in het Frans.
met de medewerking van arkadia.be.
van de familie Stern door Victor Horta ;
het graf in hardsteen van schilder
Alphonse Asselberghs door Ernest
Salu en het graf in grijs graniet van de
familie Rucquoi. (B 16/01/1997)
Bezoek “Het kerkhof aan de dieweg,
leven tussen de stenen” en
vertrekpunt van de wandeling “Van
kerkhof naar kerkhof” (zie kaderteksten
hiernaast en hieronder).

p. 64 I uKKeL / SInt-gILLIS / VorSt
G Wandeling
Namaakrotsen aan de
waterkant
Deze wandeling brengt ons naar
twee groene ruimtes van Ukkel. In
het Sauvagèrepark ontdekken we
een indrukwekkend talud van
namaakrotsen met enkele watervalletjes
evenals een vijver met
rotsachtige oevers die een natuurlijke
indruk maakt. Het natuurgebied
Kinsendael bevat nog een
aantal overblijfselen van het vroegere
landschapspark, met onder
meer een imitatierotswand in
cement vanwaar een kleine waterval
vrolijk neerklatert.
A zaterdag en zondag om 14u
(duur : 2u)
C vertrek : ingang van het Sauvagèrepark,
Eikenboslaan 83
in Ukkel – kaart g14
f 60 (Eikenbos)
Enkel in het Frans.
met de medewerking van de
Ligue des amis du Kauwberg
en de vzw Ferme rose.
60. Kaart g 14
Sauvagèrepark
Eikenboslaan – Ukkel
f 60 (Eikenbos)
Slechts weinig mensen weten dat het
Sauvagèrepark vroeger een kasteel
omringde dat in 1957 afgebroken werd
en niet veel meer was dan een paar
bosjes en de toegangsdreef tot het
gebouw. Vergroot in 1910 en nogmaals
in 1925 tot de huidige 4,5 hectare,
bestaat het park vandaag uit een
gemengd beukenbos dat voor een deel
het heuvelachtige reliëf bedekt van een
terrein dat doorkruist wordt door holle
wegen en hoger lopende paden. Een
aangelegd hoog talud van namaakrotsen
vanwaar enkele watervalletjes
neerstorten, dient als basis voor een
tempel in Griekse stijl. De betonnen
vijver heeft rotsachtige oevers met een
natuurlijk uiterlijk en is een mooi voorbeeld
van dit soort parkversiering in
het Brussels Gewest. (B 26/06/1997)
Vertrekpunt van de wandeling
“namaakrotsen aan de waterkant”
(zie kadertekst hiernaast).
60 61
61. Kaart F 13 M
Stallekapel
Stallestraat 50 – Ukkel
A za en zo van 10u tot 18u
e 4-51-97 (Globe)
f 43 (Globe)
De heren van Stalle stichtten deze
kapel waarschijnlijk in 1369 en begiftigden
haar rijkelijk. Hoe de oorspronkelijke
kapel er uitzag, weten we niet :
ze wordt nergens beschreven en er is
nog nooit archeologisch onderzoek
naar verricht. De kapel die we vandaag
kennen is gebouwd in lokale steen en
dateert ongetwijfeld van het einde van
de 15de eeuw. Het grondplan en misschien
zelfs de zuilen kunnen overgenomen
zijn van een oudere constructie.
De kapel werd op het einde van de
17de eeuw verbouwd. Het voornaamste
venster van het koor werd dichtgemaakt,
in 1693 kregen de hoofdbeuk
en het koor een plat plafond in stuc,
en in 1697 werd een nieuwe tegelvloer
gelegd in het koor. Het nog bestaande
barokke meubilair werd in dezelfde
periode geïnstalleerd. Het huis van de
koster dat aan een van de zijbeuken is
aangebouwd, dateert uit 1711. (B
08/03/1938)
activiteiten : “gebruik van natuursteen
in ukkel” (zie kadertekst
hiernaast).

62. Kaart e 12 M
Sint-denijskerk
Brusselse Steenweg 26 – Vorst
A za van 10u tot 18u
zo van 12u tot 17u
e 82-97 (Sint-Denijs/Vorst Centrum)
f 50-54 (Sint-Denijs/Vorst Centrum)
De Sint-Denijskerk van Vorst heeft het
uitzicht van een dorpskerk bewaard.
De primitieve kern is in de loop der
eeuwen vergroot met verschillende
aanbouwsels, het ene al meer geslaagd
dan het andere. Op een reeds
H Tentoonstelling en wandeling
Gebruik van natuursteen in Ukkel
uKKeL / SInt-gILLIS / VorSt I p. 65
Een tentoonstelling in de kapel van Stalle toont voorbeelden van het gebruik van natuursteen in Ukkel,
te beginnen met de kapel zelf.
Vertrekkend van de kapel kunt u een geleide wandeling maken in het centrum van Ukkel dat meerdere
(minstens gedeeltelijk) stenen monumenten bevat : Sint-Pieterskerk, Vredegerecht, Dekenaat, Vieux
Cornet,… Andere aspecten zoals de geschiedenis van deze gebouwen komen eveneens aan bod.
A zaterdag en zondag van 10u tot 18u (wandelingen om 14u en 16u – duur : 1u30).
C adres : Stallekapel, Stallestraat (beneden aan de Rittwegerstraat) in Ukkel – kaart F 13
e 4-51-97 (Globe)
f 43 (Globe)
met de medewerking van de Cercle d’Histoire, d’archéologie et de Folklore d’uccle et environs.
62
bestaande cultusplaats werd hier in de
12de eeuw de Sint-Alenakapel
gebouwd in romaanse stijl. Op het
einde van de 13de eeuw begon men
met de bouw van het koor en het schip
dat een eeuw later met een verdieping
werd verhoogd. De basis van de toren
en het koor van de Sint-Alenakapel
dateren uit de 15de eeuw. De buitenkant,
die baksteen, witte steen van
Dilbeek en hardsteen combineert, lijkt
vrij onregelmatig, maar het interieur is
zeer licht en nodigt uit tot meditatie.
Behalve een mooie grafsteen in zwarte
steen van Doornik bezit de kerk een
mooie bevloering uit de 18de eeuw in
de Sint-Alenakapel, alsook enkele
mooie barokaltaren in marmer, geschilderd
hout en gemarmerd stucwerk. De
bakstenen gedeeltes (hogere muurvlakken
en kruisribgewelven) gaan
mooi samen met de talrijke elementen
uit witsteen zoals de bogen, de
raamomlijstingen, de gewelfribben en
de machtige zuilen van het schip. (B
21/12/1936)
geleide bezoeken van de kerk en
de aanwezige kunstschatten,
zaterdag om 12u en 15u en zondag
om 13u en 15u.

p. 66 I uKKeL / SInt-gILLIS / VorSt
63. Kaart e 12 M
gemeentehuis van Vorst
Pastoorstraat – Vorst
za en zo van 10u tot 18u
e 82-97 (Sint-Denijs/Vorst Centrum)
f 50-54 (Sint Denijs/Vorst Centrum)
Na een art-nouveauperiode werd architect
Jean-Baptiste Dewin na de Eerste
Wereldoorlog aanhanger van een stijl
die onder invloed stond van zowel de
art deco als de Internationale School.
Hij bundelde zijn ideeën vanaf 1925 in
het ontwerp voor het nieuwe gemeentehuis
van Vorst. De werken hieraan
begonnen echter pas in 1934. Een 50
meter hoog belfort torent uit boven een
massief gebouw in gele baksteen,
hardsteen en beton, de favoriete materialen
van die tijd. Dewin koos voor een
functionele en logische architectuur die
63
een zekere luxe niet in de weg stond
gelet op de exotische houtsoorten
(avodiré, ebbenhout, bubinga, iroko
kimbala) en het gepolijste marmer die
voor de decoratie van het interieur zijn
gebruikt. Het gemeentehuis, dat in
1938 in gebruik werd genomen, heeft
onder meer een grote hal met staatsietrap
waarvan de parementen in wit
Carraramarmer, blauw Bioulmarmer en
zwart Mazymarmer samen met het
siersmeedwerk en de gekleurde glasin-loodramen
een opmerkelijk geheel
vormen. (B 22/10/1992)
rondleidingen zaterdag en zondag
om 10u30, 11u30, 12u30, 14u30,
15u30, 16u30 en 17u30. met de
medewerking van Korei.
64
64. Kaart g 11 l
Herenhuis
Besmelaan 107-109 – Vorst
A za en zo van 10u tot 18u
I alleen rondleidingen
(groepen van 15 personen)
e 3-4-51 (Albert)
f 48-54 (Albert)
Dit gebouw in art-decostijl werd in
1932 ontworpen door architect Callewaert
voor de familie Gillion. De gevel
in beige steen is vier traveeën breed
en telt drie verdiepingen waarvan de
bovenste, met attiek, licht achteruit
wijkt. In de jaren 1960 deed het gebouw
dienst als Vredegerecht van Vorst. Na
recent te zijn verkocht is het zorgvuldig
gerestaureerd en bewaart een van de
meest coherente interieurs in art-decostijl
die nog in Brussel bestaan. De
nieuwe eigenaars willen van het huis
een modelwoning op het gebied van
hernieuwbare energie maken. Het is
voorzien van zonnepanelen, een volledige
isolatie, een mechanische ventilatie
aangevuld met een Canadese
put, en een regenput die tot 18.000 liter
water kan bevatten. Het interieur vertoont
een homogene decoratie
bestaande uit diverse soorten marmer
en edele houtsoorten, onder meer in
de hal en het trappenhuis. Het gebouw
wordt deels verhuurd voor korte verblijven
in de hoofdstad.
doorlopend rondleidingen. met de
medewerking van Korei.

65. Kaart g 10 M
Stadhuis van Sint-gillis
Van Meenenplein 39 – Sint-Gillis
A za en zo van 10u tot 18u
e 3-4-51-81-97 (Horta)
f 48 (Bareel)
In 1896 besloot de gemeenteraad een
nieuw gemeentehuis te bouwen omdat
het oude te klein was geworden voor
de toegenomen bevolking. Na de
keuze van een geschikt terrein ten zuiden
van de bareel van Sint-Gillis en de
g Wandeling
Euville & Co
Omstreeks 1900, toen het Justitiepaleis net voltooid was en de Brusselse
gemeenten zich in snel tempo uitbreidden, maakten vele architecten op
grote schaal gebruik van Franse steensoorten. Vooral natuursteen uit
het departement van de Meuse (Lotharingen) was in die jaren erg in trek,
zoals de Euvillesteen of Savonnières en vervingen de traditioneel bij ons
gebruikte steensoorten (lediaanse zandsteen, Gobertange, hardsteen,
enz.). Deze boeiende wandeling, op het raakvlak tussen geologie en
kunstgeschiedenis, geeft een originele kijk op de architectuur aan de
hand van deze steensoorten en leert u hoe ze te herkennen.
A zaterdag om 10u en 14u en zondag om 14u (duur : 1u30)
C vertrek : voor de grote trap van het gemeentehuis van
Sint-Gillis, Van Meenenplein in Sint-Gillis – kaart g 10
e 3-4-51-81-97 (Horta)
f 48 (Bareel)
I reserveren verplicht op nr. 02/563.61.53 (maandag tot vrijdag
van 9u tot 13u). Maximum 25 personen per wandeling. Enkel
in het Frans.
met de medewerking van arkadia.be.
65
selectie van een architect zou de bouw
in vier jaar worden voltooid (1904). De
Franse architect Albert Dumont, die
sinds 1878 in Brussel woonde, ontwierp
de plannen voor een gebouw van
4.267 m² in neo-Franse renaissancestijl
met een weelderig decor. De twee
gebogen vleugels lijken de bezoekers
als het ware te omarmen. Het gebruik
van roze graniet uit de Vogezen,
Euville- en Savonnièresteen, baksteen
en hardsteen zorgt voor een geslaagde
kleurafwisseling die nog meer uitstraling
geeft aan het decor. Het decoratieve
beeldhouwwerk aan de gevels is
uKKeL / SInt-gILLIS / VorSt I p. 67
van de hand van bekende kunstenaars
als Julien Dillens, Paul Dubois en Victor
Rousseau die beelden vervaardigden
in Carraramarmer, Chauvigny-Trésorsteen
en Euvillesteen. Het interieur
kreeg een rijke ornamentering die
moest bijdragen tot de luister van de
gemeentelijke instelling, haar realisaties
en imago. De elementen in stuc,
echt marmer en imitatiemarmer evenals
de vloermozaïeken van sommige
vertrekken creëren een luxueus decor
dat een hoogtepunt bereikt in de marmeren
schouw van de Cereszaal, een
werk dat bekroond werd met een grote
prijs op de Wereldtentoonstelling van
Parijs in 1900. (B 08/08/1988)
rondleidingen zaterdag en zondag
om 10u30, 11u30, 12u30, 14u30,
15u30, 16u30 en 17u30. met de
medewerking van Klare Lijn.
g Wandeling
Het kleine erfgoed van Sint-Gillis
Brussel is rijk aan originele en unieke gevels. Tijdens
deze wandeling door Sint-Gillis bekijken we van
naderbij alle details die ze zo bijzonder en uniek
maken : beeldhouwwerk, keramiek, mozaïeken,…
Dit zogenaamde “kleine erfgoed” maakt onlosmakelijk
deel uit van ons architecturaal erfgoed.
A zaterdag om 10u en 14u en zondag om 14u
(duur : 1u30)
C vertrek : voor het Hortamuseum, Amerikaanse
straat 25 in Sint-Gillis – kaart H 10
e 81 (Drievuldigheid)
f 54 (Drievuldigheid)
I reserveren verplicht op nr. 02/563.61.53
(maandag tot vrijdag van 9u tot 13u). Maximum
25 personen per wandeling. Enkel in het
Frans.
met de medewerking van arkadia.be.

p. 68 I uKKeL / SInt-gILLIS / VorSt
66. Kaart g 10 M
pelgrimshuis
Parmastraat 69 – Sint-Gillis
A za en zo van 10u tot 18u
e 3-4-51 (Sint-Gillisvoorplein)
f 48 (Sint-Gillisvoorplein)
Dit aan architect A. Pirenne toegeschreven
patriciërshuis werd na de
bouw in 1905 eerst bewoond door de
familie Colson, nadien in 1927 verkocht
aan de industrieel Eugène Pelgrims en
ten slotte in 1963 aangekocht door de
gemeente. De gevel met sporen van
Vlaamse renaissance is bekleed met
een combinatie van witsteen en hardsteen.
Het interieur is verbouwd maar
bevat nog enkele oorspronkelijke elementen,
zoals een sierlijke koepel met
blauw gekleurd glas dat rust op een
66
betonnen structuur. Deze ruimte deed
vroeger dienst als wintertuin met exotische
planten. Ze is versierd met een
fontein van mozaïektegels in wit, blauw
en goud, en heeft centraal een stervormige
betegeling in gepolijste hardsteen
ingelegd met goud en gele en groene
marmer. Ook in het toilet zijn mooie
mozaïeken bewaard en parementen in
beige marmer met zwarte boorden. Van
uit de hal met zijn tegelvloer van geel
en zwart marmer met witte aders vertrekt
een eikenhouten trap.
(B 21/06/2001)
rondleidingen zaterdag en zondag
om 10u30, 11u30, 12u30, 14u30,
15u30, 16u30 en 17u30. met de
medewerking van Itinéraires op de
paden van de geschiedenis.
67
67. Kaart g 9-10 l
Hotel Winssinger
Munthof 66 – Sint-Gillis
A enkel za van 14u tot 17u
I enkel rondleidingen
(groepen van 15 personen)
d lijnen 2-6 (Munthof)
e 3-4-51 (Sint-Gillisvoorplein)
f 48 (Sint-Gillisvoorplein)
Architect Victor Horta ontwierp op
vraag van Camille Winssinger, een
ingenieur die bevriend was met de
families Solvay en Tassel, de plannen
voor een herenhuis. De bouw duurde
van 1894 tot 1897. Bij de verbouwing
tot huurhuis in 1928-29 onder leiding
van Horta zelf werd de gevel ingrijpend
gewijzigd. Deze gevel bestaat uit witsteen,
met hardsteen voor de sokkel
en enkele banden op de benedenverdieping
en de omlijsting van de gebroken
boogrug boven de inrijpoort. Een
decentrale erker geflankeerd door balkons
met natuurstenen postamenten
verlevendigt de gevel die vensters van
uiteenlopende grootte heeft op de verschillende
verdiepingen. In het interieur
heeft de hal een prachtige marmeren
mozaïekvloer met zweepslagmotieven.
Twee mooie schouwen, een in wit Carraramarmer,
de andere in rood-bordeauxkleurig
marmer sieren nog de
salons op de benedenverdieping. De
kroonlijsten van de plafonds met
gewelfboogjes zijn hier en daar versierd
met stucwerk. Het gebouw wordt
momenteel grondig gerestaureerd. (B
07/12/1984)
doorlopend rondleidingen. met de
medewerking van Korei.

68. Kaart g 10 l
Voormalige
bioscoop aegidium
Sint-Gillisvoorplein 18 – Sint-Gillis
A za en zo van 10u tot 18u
e 3-4-51 (Sint-Gillisvoorplein)
f 48 (Sint-Gillisvoorplein)
De bioscoop Aegidium opende haar
deuren in 1905. Achter de eclectische
gevel met neoclassicistische inslag
ging een uitbundige decoratie schuil
die nog werd uitgebreid tijdens de
opeenvolgende renovaties van 1913,
1931, 1933, 1936 en voor het laatst in
1956. In dat jaar voegden de architecten
Hendrickx en Stevens een zaal in
Lodewijk XVI-stijl toe. Hoewel er vandaag
in het Aegidium geen films meer
worden vertoond, heeft het gebouw
gelukkig nog een aantal ruimtes
bewaard waar art nouveau en art deco
vrolijk vermengd zijn met decoratieve
68
elementen die rechtstreeks ontleend
zijn aan het classicisme, zoals bloemenslingers,
putti, medaillons of pauwen
in stucwerk. Een marmeren trap
in een monumentaal trappenhuis versierd
met stucwerk en imitatiemarmer
leidt naar de verdieping waar men het
beste zicht heeft op de Moorse zaal,
die uniek is voor Brussel. Lofwerk,
schelpen, palmetten, geometrische
friezen, slanke zuiltjes, hoefijzerbogen,
spiegels en Arabisch fantasieschrift in
stucwerk brengen er een oosters universum
tot leven dat door de belichting
een feeërieke aanblik biedt. In de vestiaire
bevindt zich ook nog een mooi
geheel van keramiektegels met landelijk
decor van de firma Helman.
(B 08/06/2006)
rondleidingen op zaterdag en
zondag om 10u30, 11u30, 12u30,
14u30, 15u30, 16u30 en 17u30. met
de medewerking van Korei.
uKKeL / SInt-gILLIS / VorSt I p. 69
69
69. Kaart g 10 l
Sint-gilliskerk
Sint-Gillisvoorplein – Sint-Gillis
A enkel za van 10u tot 12u
en van 14u tot 16u
e 3-4-51 (Sint-Gillisvoorplein)
f 48 (Sint-Gillisvoorplein)
Victor Besme (1834-1904), wegeninspecteur
en door Leopold II zeer
gewaardeerd stedenbouwkundige,
ontwierp in 1862 de plannen voor een
kerk die deel zou uitmaken van zijn
ontwerp voor de heraanleg van het
Sint-Gillisvoorplein. Het neogotische
gebouw, opgetrokken tussen 1866 en
1878, heeft een imposante voorgevel
in steen van Savonnières. Opengewerkte
torentjes accentueren de steunberen
van de voorgevel terwijl eenvoudige
elementen in hardsteen als
versiering dienen voor de andere
gevels die volledig in baksteen zijn
opgetrokken. Binnen valt de mooie
tegelvloer op met contrasterende elementen
in inlegwerk. Om veiligheidsredenen
werd de kerk van januari 1990
tot januari 2000 voor het publiek gesloten.
Tijdens de volledige restauratie die
onlangs voltooid werd, is de buitenkant
gerenoveerd en de bepleistering hersteld
van de spitsbooggewelven uit
pleisterkalk. (B 16/03/1995)

p. 70 I uKKeL / SInt-gILLIS / VorSt
70. Kaart F 9 l
Woonhuis
Coenraetsstraat 56 – Sint-Gillis
A za en zo van 10u tot 18u
I alleen toegankelijk voor rondleidingen
d lijnen 2-6 (Zuidstation)
e 3-4-51-81-82 (Zuidstation)
f 27-49-50-78 (Zuidstation)
Dit mooie herenhuis in neoclassicistische
stijl op de hoek gevormd door de
Emile Féronstraat en de Coenraetsstraat
bezit een bijzonder elegante hal,
geritmeerd door de opeenvolging van
ingewerkte pilasters en zuilen met
Korinthisch kapiteel. Een marmeren
vloer en een geprofileerd plafond met
lintdecor in stucwerk vervolledigen het
interieur dat een combinatie is van de
Lodewijk XVI- en neorenaissancestijl.
Een nog grotere verrassing is de wintertuin
met zijn zeer mooie bekleding
70
van tegels in beschilderd keramiek van
Sarreguemines. Deze tegels, ingevoerd
door de firma Vermeren-Coché aan de
Waverse Steenweg, vertonen op de art
nouveau geïnspireerde composities
van hoge kwaliteit. In omlijstingen van
friezen in gele en turkooisblauwe keramiek
die florale en vegetale motieven
suggereren, herkent men op de achtergrond
grisaillezichten van de Hallepoort
en de serres van de Kruidtuin
terwijl op de voorgrond balustrades in
Lodewijk XVI-stijl overladen zijn met
een weelderige plantengroei van clematis,
rododendrons, kapucijnbloemen,
geraniums, winde en stokrozen.
Een koppel pauwen, parkieten, kaketoes
en een witte hazewind animeren
het schilderachtige geheel.
(B 22/01/2004)
doorlopend rondleidingen. met de
medewerking van Itinéraires op de
paden van de geschiedenis.
71. Kaart F 10 l
Sint-antonius
van paduakerk
Sint-Antoniusvoorplein – Vorst
A za van 9u30 tot 14u30
zo van 14u tot 17u
e 82 (Drukkerij)
f 49-50 (Drukkerij)
71
De centrale ligging van de kerk van
Sint-Antonius van Padua heeft geleid
tot een ongebruikelijk grondplan en
volumes die tot doel hadden om vanuit
alle gezichtspunten een aantrekkelijk
perspectief op het gebouw te bieden.
De kerk werd in het begin van de 20ste
eeuw gebouwd in neogotische stijl met
muren van rode baksteen en raamomlijstingen,
dakribben en topgevelbekledingen
van hardsteen. Een horizontale
luifel met het beeld van de beschermheilige
Antonius van Padua bekroont
het drievoudige portaal waarboven
zich een drieledig spitsboogvenster
bevindt. Een klokkentoren domineert
het kerkgebouw dat een homogene
interieurdecoratie bewaard heeft.

72. Kaart e 10 l
Wiels en Brass
Van Volxemlaan 354 en 364 – Vorst
A za van 12u tot 19u
zo van 11u tot 18u
e 82-97 (Wiels)
f 49-50 (Wiels)
Het imposante gebouw op de hoek van
de Van Volxemlaan en de Luttrebruglaan
is een deel van de vroegere brouwerij
Wielemans-Ceuppens en verenigt
de stilistische aspecten van de art deco
en het industriële functionalisme. Het
werd in 1930 ontworpen door architect
Adrien Blomme die het opvatte als een
echte vitrine om de bloeiende activiteit
van de onderneming aan de buitenwereld
te tonen. Het gebouw-Blomme
heeft vandaag een nieuwe bestemming
gekregen als centrum voor hedendaagse
kunst, gekend als het WIELS.
72
Iets verderop ligt het BRASS waar de
brouwzaal en de machinekamer gevestigd
waren. De tot cultureel centrum
omgevormde ruimte heeft zijn brouwkuipen
verloren maar bewaart talrijke
werktuigen die sfeer geven aan het
interieur. Het gebouw, opgetrokken
tussen 1903 en 1905, bevat nog mooi
ensembles van keramiektegels aan de
muren van de brouwzaal en in het trappenhuis
met zijn treden van
hardsteen.
Een kantoorgebouw maakt eveneens
deel uit van dit uitgestrekte industriële
complex dat zijn activiteiten stopzette
in 1988. In dit gebouw van architect
Bordiau werden elementen hergebruikt
van de ‘Caisse d’épargne’ op het De
Brouckèreplein, meer bepaald de voordeur,
de bronzen en de hardsteen.
(B 20/07/1993)
uKKeL / SInt-gILLIS / VorSt I p. 71
rondleidingen en tentoonstelling.
Vertrekpunt van de zoektocht
“Vorst à la carte” langs onbekende
hoekjes van de gemeente. Vertrek
aan het Brass op zaterdag en zondag
van 14u tot 17u. de deelnemers
krijgen een exemplaar van de
wandelkaart “Vorst à la carte” en
een routeblad met het te volgen
circuit en de te beantwoorden vragen.
de resultaten van de wedstrijd
worden aan het begin van de
avond bekendgemaakt. met de
medewerking van het gemeentebestuur
van Vorst.

p. 72 I B r u S S e L
ANDERLECHT / SINT-JANS-MOLENBEEK / KOEKELBERG
SINT-AGATHA-BERCHEM
nationale Basiliek van het Heilig Hart
81

anderLeCHt / SInt-JanS-moLenBeeK / KoeKeLBerg / SInt-agatHa-BerCHem I p. 73
73. Kaart B 10
Lourdesgrot
73
Bloeistraat 35 – Anderlecht
f 46 (Neerpede)
In tegenstelling tot de vrij natuurgetrouwe
grot van Jette vormt de Lourdesgrot
van Anderlecht een kleinere
en naïevere, om niet te zeggen onbeholpen
versie van het beroemde Franse
bedevaartsoord. De bakstenen structuur,
bedekt met een dikke laag cement
in nabootsing van de grot van Massabielle,
kent nog altijd een zeker succes
bij de gelovigen, zoals blijkt uit de
vele brandende kaarsen. Vermoedelijk
is deze bijzondere gebedsplaats
gebouwd tijdens de Eerste Wereldoorlog,
toen de wijk ook voorzien werd
van een kerk (Sint-Gerardus Magella
gebouwd in 1914) en een school, deze
laatste eveneens gelegen in de
Bloeistraat.
74. Kaart d 9 l
academie voor Beeldende
Kunsten anderlecht –
voormalige woning
Vandenpeereboom
Dapperheidsplein 17 – Anderlecht
A enkel za van 10u tot 18u
d lijn 5 (Sint-Guido)
e 81 (Sint-Guido)
f 46-49 (Sint-Guido)
Via een voorgebouw met portiek in
neo-LodewijkXVstijl komt men op de
binnenkoer van een woning neo-
Vlaamse-renaissancestijl. De opdrachtgever
van dit historiserende geheel
was Jules Vandenpeereboom, minister
van Spoorwegen, Posterijen en Telegrafie.
Architect François Malfait ontwierp
de plannen in 1890 en het
gebouw werd opgetrokken op een met
dat doel aangekocht terrein tegenover
de collegiale Sint-Pieter en Sint-Guido.
De kleine kanunnikenwoning uit de
16de eeuw die hier stond, werd methodisch
afgebroken maar de renaissancestijl
ervan werd door de nieuwbouw
nauwgezet gerespecteerd. De
woning gaf onderdak aan de omvangrijke
verzameling meubels en kunstwerken
van de minister die ze bij zijn
dood in 1917 aan de Belgische Staat
naliet. Uit deze periode is een rijke
interieurdecoratie bewaard met diverse
gotische schouwen in natuursteen en
gesculpteerde consoles van hoge kwaliteit
die her en der werden gerecupereerd.
Sinds 1979 wordt de woning
Vandenpeereboom gebruikt door de
Academie voor Beeldende Kunsten
Anderlecht die ook de aanpalende
vroegere drukkerij heeft ingenomen.
(B 28/02/2002)
Bezoek aan de ateliers steenkappen
en keramiek met demonstraties.
74

p. 74 I
anderLeCHt / SInt-JanS-moLenBeeK / KoeKeLBerg / SInt-agatHa-BerCHem
75. Kaart d 9 l
Collegiale Sint-pieter
en Sint-guido
Dapperheidsplein – Anderlecht
A za van 14u tot 16u
zo van 12u tot 16u
d lijn 5 (Sint-Guido)
e 81 (Sint-Guido)
f 46-49 (Sint-Guido)
De collegiale Sint-Pieter en Sint-Guido,
opgetrokken in steen van Avesnes en
Dilbeek vanaf de tweede helft van de
14de eeuw, is een van de mooiste kerken
in Brabantse gotiek van het Brussels
Gewest. Dit is ongetwijfeld te
danken aan de inbreng van twee
befaamde architecten uit die tijd : Jan
Van Ruysbroeck, auteur van de toren
van het Brusselse stadhuis, voor het
koor, en Matthijs Keldermans voor de
toren die onvoltooid bleef. Pas in 1898
werd de toren bekroond met een spits
naar het ontwerp van architect Jules-
Jacques van Ysendyck. Het huidige
gotische bouwwerk vervangt een
romaanse kerk waarvan nog enkele
resten overblijven en een crypte die
van het einde van de 11de eeuw
dateert en onder het koor ligt. Het interieur
van de collegiale is opmerkelijk
homogeen. Zuilen met koolbladkapitelen
leiden naar het koor dat relatief
diep is omdat het de koerstoelen van
de kanunniken bevatte. De kerk is rijk
aan kunstwerken, waaronder een reeks
uitzonderlijke muurschilderingen,
meerdere grafmonumenten en drie
kostbare gotische beelden in steen van
Avesnes die ooit het portaal sierden.
(B 25/10/1938)
activiteit “de stenen van de collegiale
Sint-pieter-en-Sint-guido”
(zie kadertekst hiernaast).
h Activiteit
De stenen van de collegiale Sint-Pieter-en-Sint-Guido
75
De bouw van de collegiale Sint-Pieter-en-Sint-Guido strekt zich uit over
meerdere eeuwen. Sommige delen zijn romaans, andere gotisch of neogotisch.
Elke van deze periodes kenmerkt zich door een andere bewerkingswijze
van de steen. Dankzij een subtiele analyse van de stenen en de daarop
nagelaten sporen door de werktuigen die de steenhouwers gebruikten, is
men erin geslaagd de verschillende bouwfases van de kerk van elkaar te
onderscheiden. Deze uitzonderlijke rondleiding laat u dit opmerkelijke gebouw
ontdekken (en begrijpen) vanuit een ongebruikelijke invalshoek : de studie
van het metselwerk en de verschillende soorten steenbewerking. U krijgt ook
de gelegenheid enkele merkwaardige stenen elementen te ontdekken zoals
het “graf van Sint-Guido”, de vier geheimzinnige zuilen in ijzerzandsteen en
de traptreden met de merktekens van de meester-steenhouwers.
A zondag om 14u
C plaats : collegiale Sint-Pieter-en-Sint-Guido, Dapperheidsplein
in Anderlecht – kaart d 9
d lijn 5 (Sint-Guido)
e 81 (Sint-Guido)
f 46-49 (Sint-Guido)
I reserveren verplicht op nummer 02/522.22.14 (dinsdag tot vrijdag van
10u tot 12u) of per e-mail (toerisme@anderlecht.irisnet.be). Maximum
25 personen per bezoek.
op initiatief van het Schepenambt van Cultuur en van monumenten en
Landschappen van anderlecht, met de medewerking van Frans
doperé en de kerkfabriek van de collegiale Sint-pieter-en-Sint-guido.

anderLeCHt / SInt-JanS-moLenBeeK / KoeKeLBerg / SInt-agatHa-BerCHem I p. 75
76. Kaart d 6
Kerkhof van Sint-Jansmolenbeek
Gentse Steenweg 76
Sint-Jans-Molenbeek
A za en zo van 8u tot 17u
e 82 (Kerkhof van Molenbeek)
f 49 (Kerkhof van Molenbeek)
Na de beslissing van het gemeentebestuur
om het parochiekerkhof rond de
Sint-Jan-de-Doperkerk te sluiten,
moest er een nieuwe begraafplaats
voor de inwoners van Sint-Jans-
Molenbeek worden aangelegd. Deze
werd op 16 augustus 1864 in gebruik
genomen. De aartsbisschop, die tegen
deze verhuizing gekant was, verbood
de pastoor het nieuwe kerkhof in te
wijden zodat de eerste overledenen in
ongewijde grond werden begraven !
Bakstenen paviljoenen en stenen pijlers
bekroond met urnen met drapering
flankeren de ingang. In het perspectief
bemerkt men de grafgalerijen waarvan
het U-vormige grondplan gedomineerd
wordt door het silhouet van een veelhoekig
stiltepaviljoen in classicistische
stijl. Het monument voor de binnenschippers
herinnert aan het nabijgele-
h Tentoonstelling
Sprekende stenen
Deze tentoonstelling neemt u mee op een imaginaire reis
naar de Hallepoort en de Collegiale Sint-Pieter-en-Sint-
Guidokerk met steen als gemeenschappelijk thema. Twee
sites, twee functies, twee bouwwerken waarvan de steen
de geschiedenis vertelt. Aansluitend op het bezoek zijn er
activiteiten om de steen te ontdekken in al zijn vormen !
A zaterdag en zondag van 13u tot 18u (animatie voor
gezinnen op zondag om 14u30, enkel in het Frans).
C plaats : Infor-Femmes, Clemenceaulaan 23
in Anderlecht – kaart F 8
d lijnen 2-6 (Clemenceau)
e 81 (Raad)
f 46 (Clemenceau)
tentoonstelling open van 18 september tot 19 oktober
2010, maandag tot vrijdag van 9u tot 16u.
met de medewerking van Infor-Femmes.
gen kanaal terwijl het monument van
de steenhouwers Paternotte-De Neufbourg,
bekroond met urne met drapering,
eer bewijst aan een beroep dat
rechtstreeks verband houdt met de
wereld van de overledenen. Al wandelend
tussen de graven komt men langs
de hardstenen grafzuil van Sander
Pierron, auteur van de Histoire illustrée
de la Forêt de Soignes, het zandstenen
monument in art-nouveaustijl van componist
Jan Frantz De Mol, een klaagvrouw
van beeldhouwer Georges Vandevoorde
op een trapeziumvormig
76
voetstuk in travertijn dat het graf van
de echtgenoten Verrept-Dekeyzer markeert,
de door Victor Horta ontworpen
grafzuil voor Anatole des Cressonnières
of nog de neoclassicistische sarcofaag
van de familie Laeremans.
(B 22/03/2007)
rondleidingen op zaterdag en
zondag om 11u en 14u (vertrek
voor het kasteel Karreveld, J. de la
Hoeselaan 2 in Sint-Jans-molenbeek).
met de medewerking van de
Heemkundige Kring molenbecca.
h Tentoonstelling
Mijnheer Steen vertelt
over Sint-Jans-Molenbeek
Bekende architecten hebben het stedelijke landschap van
ons gewest geboetseerd en inspiratie geput uit de verschillende
Belgische en buitenlandse stromingen van de 19de
en 20ste eeuw. Sommigen van hen waren werkzaam in
Sint-Jans-Molenbeek. De tentoonstelling is zeer gevarieerd
en toont gebouwen uit verschillende stijlperiodes – art nouveau,
art deco, modernisme – en ook tuinwijken.
A zaterdag en zondag van 10u tot 17u
C plaats : Kasteel Karreveld, J. de la Hoeselaan 32
in Sint-Jans-Molenbeek – kaart d 6
d lijn 6 (Ossegem)
e 82 (Karreveld)
f 20-49 (Bastogne)
met de medewerking van de Lokale Heemkundige
Kring molenbecca.

p. 76 I anderLeCHt / SInt-JanS-moLenBeeK / KoeKeLBerg / SInt-agatHa-BerCHem
77
78. Kaart F 7 L
académie de dessin
et des arts visuels van
Sint-Jans-molenbeek
Mommaertsstraat 2A
Sint-Jans-Molenbeek
A za en zo van 10u tot 16u
d lijnen 2-6 (Ribaucourt)
e 51 (Ribaucourt)
f 89 (Ribaucourt)
De (Franstalige) tekenacademie van Sint-
Jans-Molenbeek ligt achter een eclectische
gevel van hardsteen, witsteen en
baksteen. Architect Joachim Benoît realiseerde
met dit ontwerp een opmerkelijke
ruimte-indeling. Dit was geen
gemakkelijke opdracht want de talrijke
klaslokalen moesten worden ingepast
op een ruimte die bijzonder beperkt was.
Benoît, een leerling van Poelaert, werkte
een plan uit in de vorm van een omgekeerde
T waardoor alle klassen uitkwamen
op de grote overdekte speelplaats.
Een monumentale trap in wit marmer
77. Kaart F 7
gemeentehuis van Sint-
Jans-molenbeek
Graaf van Vlaanderenstraat 20
Sint-Jans-Molenbeek
A za en zo van 10u tot 15u
d lijnen 1-5 (Graaf van Vlaanderen)
e 51 (Vlaamsepoort)
f 89 (Paal)
Voor de bouw van een nieuw gemeentehuis
deed het gemeentebestuur van
Sint-Jans-Molenbeek een beroep op
architect Jean-Baptiste Janssens,
directeur van de dienst Werken van de
gemeente. De bouwwerken gingen van
start in 1887 en twee jaar later konden
de gemeentediensten eindelijk verhuizen
uit de bouwvallige lokalen waar ze
sinds 1861 gevestigd waren. Het
nieuwe gemeentehuis, opgetrokken in
eclectische stijl, heeft een gevelbekleding
van Gobertangesteen met enkele
gesculpteerde hardstenen versierin-
verbindt het voorportaal met de galerij
op de verdieping. De oprichting van de
tekenacademie in 1865 beantwoordde
aan de behoefte van de bedrijven om ter
plaatse te kunnen beschikken over
geschoolde ambachtslui. Zoals men
weet kende de gemeente Molenbeek in
die periode immers een snelle industriële
ontwikkeling. De werkzaamheden werden
bekrachtigd door het decreet van
27 augustus 1878. Het nieuwe gebouw
gen. De ingang bevindt zich in de hoektoren
die een kolossale zuilenportiek
heeft en bekleed is met een koepel van
grijsgroen geoxideerd koper. De voor
het publiek toegankelijke diensten liggen
op de benedenverdieping terwijl
de gemeenteraadzaal en de kabinetten
van de burgemeester en de schepen
op de verdieping liggen die toegankelijk
is via een monumentaal trappenhuis
met echt en imitatiemarmer. De
geschilderde taferelen op het ronde
plafond in het kabinet van de burgemeester
zijn van de Brusselse kunstenares
Amédée Lynen die ook
diverse versieringen realiseerde in de
raadzaal. (B 13/04/1995)
rondleidingen met toegang tot de
schepenzaal, het kabinet van de
burgemeester en het kabinet van
de gemeentesecretaris, zaterdag
en zondag om 10u en 14u. In
samenwerking met de dienst
Franse Cultuur van de gemeente
Sint-Jans-molenbeek.
78
met fronton waarin het gemeentewapen
prijkt werd in 1880 geopend. Vandaag
volgen er bijna 500 leerlingen les in de
verschillende ateliers. (B 18/07/1996)
rondleidingen zaterdag en zondag
om 10u30, 12u30 en 14u30.
demonstraties steenhouwen en
restauratie van beeldhouwwerk.
Informatiefolder verkrijgbaar.

anderLeCHt / SInt-JanS-moLenBeeK / KoeKeLBerg / SInt-agatHa-BerCHem I p. 77
79
80. Kaart e 6 L
athénée royal
de Koekelberg
Sint-Agatha-Berchemlaan 34
Koekelberg
A enkel za van 10u tot 18 u
e 19 (Bossaert/Basiliek)
f 49 (Bossaert/Basiliek)
Het Athénée royal de Koekelberg is
ongetwijfeld het meest representatieve
voorbeeld van een middelbare school
gebouwd tijdens het interbellum. Het
gemeentebestuur deed opnieuw een
beroep op de ervaring van architect
Henri Jacobs die een groot gebouw in
art-decostijl ontwierp op de hoek van
de Omer Lepreuxlaan en de Sint-Agatha-Berchemlaan.
Baksteen is het
hoofdmateriaal, in combinatie met
natuursteen voor de vensteromlijstingen
het ingangsportaal, de plinten en
de kroonlijst die mooi benadrukt wordt
door een gebeeldhouwd fries. Ondanks
79. Kaart F 6 l
Sint-remigiuskerk
Jubelfeestlaan 41
Sint-Jans-Molenbeek
A za en zo van 10u tot 18u
d lijnen 2-6 (Ribaucourt)
e 51 (Jubelfeest)
De eerste steen van de Sint-Remigiuskerk
werd gelegd op 20 mei 1907.
Het betreft een imposant gebouw in
neogotische stijl met een zeer slanke
laterale klokkentoren. De gevel met
uitstekend portaal heeft een zeer groot
spitsboogvenster en wordt geflankeerd
door twee torentjes met blinde bogen
die herhaald worden in de torentjes in
het bovenste gedeelte van de klokkentoren.
Het ontwerp van architect
Veraart werd minutieus uitgevoerd, ook
wat de materialen betreft. Zo werd er
onder meer blauwe leisteen van Chimay
gebruikt voor de daken en keramiektegels
van Jurbise voor de vloe-
de resolute keuze voor het modernisme
volgens strikt geometrische lijnen
laste Jacobs ook verwijzingen naar
vroegere bouwstijlen in door een eigentijdse
versie van een Romeinse tempel
met op de benedenverdieping een portiek
ondersteund door robuuste zuilen
die de hoofdingang markeren. De indeling
van de ruimtes binnenin is overzichtelijk
en helder. De bekleding van
de muren getuigt van veel aandacht
voor de decoratie. De architect heeft
geopteerd voor een opvallend gebruik
van geverniste wandtegels in afwisselende
kleuren, bijvoorbeeld ter
hoogte van de traptreden. Dezelfde
kleurvariatie treffen we ook aan in de
vloeren en plinten. Natuursteen en
metaal met bestudeerde lijnen vervolledigen
het decoratieve programma.
rondleidingen om 10u30, 11u30,
12u30, 14u30, 15u30, 16u30 en
17u30. met de medewerking van
Korei.
ren. De gevel in breukstenen van
zandsteen verbergt een interieur dat
opvalt door zijn majestueuze weidsheid
en verlicht wordt door een mooi
geheel van glasramen uitgevoerd door
de gebroeders Timmermans in de jaren
1950. De Sint-Remigiuskerk is ongetwijfeld
een van de mooiste neogotische
kerken van Brussel.
uitleg over het gebouw, zijn bouw
en de gebruikte materialen op
zaterdag om 10u, 11u, 12u, 13u,
14u, 15u, 16u en 17u en op zondag
om 15u, 16u en 17u.
80

p. 78 I anderLeCHt / SInt-JanS-moLenBeeK / KoeKeLBerg / SInt-agatHa-BerCHem
81. Kaart e 6 M
nationale Basiliek
van het Heilig Hart
Basiliekvoorplein 1 – Koekelberg
A za van 10u tot 18u
zo van 13u tot 18u
e 19 (Bossaert/Basiliek)
f 49-19 (Bossaert/Basiliek),
87 (Riethuizen)
Het initiatief om op het plateau van
Koekelberg een nationale basiliek te
bouwen is afkomstig van Leopold II.
De koning had een monument voor
ogen dat in grootsheid de Sacré-Cœur
in Parijs zou overtreffen. De Belgische
Staat weigerde echter de nodige fondsen
vrij te maken. Leopold II ging
daarop aankloppen bij de Kerk maar
het duurde tot in 1905 alvorens de
eerste steen werd gelegd ter gelegenheid
van de 75ste verjaardag van België.
De bouw werd na enkele jaren
onderbroken door de Eerste Wereldoorlog
en pas in 1930 hervat onder
leiding van de Gentse architect Albert
Van huffel volgens een nieuw plan. Zijn
leerling en opvolger Paul Rome zette
het werk voort en uiteindelijk werd de
basiliek, hoewel nog niet helemaal
voltooid, ingewijd in 1951. De Basiliek
van Koekelberg, opgetrokken in bak-
81
steen en witsteen, is een toonbeeld
van religieuze art-decostijl en kenmerkt
zich door binnenvolumes van ongewone
afmetingen. De decoratie van het
interieur ligt volledig in dezelfde lijn van
grootsheid. De vloer bestaat uit natuursteen
en marmer, terwijl de muren
opgetrokken zijn in Hollandse baksteen,
Bourgognesteen en holle blokken
terracotta, in een mal vervaardigd,
geëmailleerd en gebakken in de oven.
De felgele terracottablokken, vervaardigd
door de Engelse firma Fireclay,
dient als bekisting voor de structuren
van gewapend beton. Een gebeeldhouwde
groep van Harry Elström in
onyx en sarrancolinmarmer uit de Pyreneeën
hangt boven het hoofdaltaar.
rondleidingen zaterdag om 10u,
11u, 14u, 15u en 16u en zondag om
13u, 14u en 16u.
tentoonstelling over de verschillende
soorten steen en materialen
die voor de kerk gebruikt zijn.
Lezing door architect Jos Vandenbreeden
over de architectuur van
de basiliek en de verschillende
stenen elementen, zondag om 15u.
toegang tot het panoramisch terras
tegen betaling (2,50 e).
G Wandeling
Keramiek, faience,
mozaïek,… hoe steen
decoratief wordt in
Sint-Agatha-Berchem
Op vele Brusselse gevels, zowat
overal in het gewest, kunnen we
panelen in keramiektegels of mozaiek
aantreffen. Tijdens deze wandeling
in Sint-Agatha-Berchem ontdekken
we een aantal mooie
voorbeelden met grote decoratieve
waarde.
A zaterdag om 10u en 14u
(duur : 1u30)
C vertrek :
voor de Villa Marie-Mirande,
Selliers de Moranvillelaan 11
in Sint-Agatha-Berchem
e 19 (Vereman)
f 20-84 (Broek)
I reserveren verplicht op nr.
0496/38.85.94 (maandag tot
vrijdag van 10u tot 15u). Maximum
15 personen per vertrek.
Enkel in het Frans.
met de medewerking van Itinéraires
op de paden van de
geschiedenis.

www.depoedelfabriek.com
anderLeCHt / moLenBeeK-SaInt-Jean / KoeKeLBerg I p. 79

GANSHOREN / JETTE / BRUSSEL-LAKEN / BRUSSEL-NOH
Kerkhof van Laken
92

82. Kaart d 5
oud kerkhof
van ganshoren
Kerkhoflaan – Ganshoren
A za en zo van 8u tot 17u
f 84-87 (Nereus)
Het oud kerkhof van Ganshoren wordt
door vele inwoners beschouwd als een
van de parels van het gemeentelijke
erfgoed. Op deze begraafplaats waar
natuur, grafkunst en herdenking zich
met elkaar vermengen, heerst een
ingetogen rust. De perken waar de
nagedachtenis van de oudstrijders van
de twee wereldoorlogen in ere wordt
gehouden, liggen vredig naast de zerken
en monumenten opgericht voor de
hier begraven overledenen. Sinds
meerdere decennia wordt op dit kerkhof
niemand meer bijgezet. De vegetatie
heeft haar plaats heroverd en tiert
welig tussen de grafstenen en andere
funeraire monumenten. Sommige graven
zijn de moeite waard om wat langer
bij stil te staan. Zoals op vele andere
kerkhoven van Brussel neemt de hardsteen
hier een dominante plaats in.
rondleidingen op zaterdag en
zondag om 16u. met de medewerking
van de dienst Cultuur van
ganshoren en het Centre culturel
La Villa.
ganSHoren / Jette / BruSSeL-LaKen / BruSSeL-noH I p. 81
83. Kaart d 4
nieuw kerkhof
van ganshoren
82 83
Bosstraat – Ganshoren
A za en zo van 8u tot 16u
f 84-87 (Ganshoren Sport)
De gemeente Ganshoren besloot in de
jaren 1970 een nieuw kerkhof aan te
leggen. De werkzaamheden werden
geleid door de toenmalige directeur
van de gemeentewerken, de heer De
Greef. De plannen waren geïnspireerd
door de landschapsarchitectuur van
de begraafplaatsen in Duitsland en
Noord-Europa. Als gevolg daarvan is
H Tentoonstelling
Ons erfgoed, ons geheugen
het nieuwe kerkhof een echt wandelpark
met brede dreven waarin zeer
grote zorg is besteed aan de beplantingen.
Om de harmonie te bevorderen
werd ook besloten dat de grafstenen
en zerken gelijke afmetingen moesten
hebben (beperkte lengte en breedte).
Het resultaat is een verrassende maar
geslaagde combinatie van esthetiek
en milieuvriendelijkheid op een gedenk-
en stilteplaats die uitnodigt tot
wandelen.
rondleidingen op zaterdag om
14u30. met de medewerking van
de dienst Cultuur van ganshoren
en het Centre culturel La Villa.
Hoe staan jongeren vandaag tegenover de dood, het funeraire erfgoed en
de nagedachtenis van de voorouders ? Dat is wat de leerlingen van het 5de
lager en het 5de middelbaar “sectie kunsthumaniora” u willen laten ontdekken
in deze tentoonstelling die bestaat uit foto’s en teksten ontleend aan de
zerken en grafmonumenten van het oude kerkhof van Ganshoren. Een gelegenheid
voor een dialoog tussen de generaties over de overdracht van dit
historische en architecturale erfgoed waaraan ook geheugen- en emotionele
aspecten gekoppeld zijn.
A zaterdag en zondag van 14u tot 18u
c adres : Centre Culturel “La Villa”, Guido Gezelleplein 26 in Ganshoren –
kaart e 5
f 84-87 (Nereus)
met de medewerking van het Centre culturel “La Villa” en de dienst
Cultuur van de gemeente ganshoren.

p. 82 I ganSHoren / Jette / BruSSeL-LaKen / BruSSeL-noH
84. Kaart e 3 L
Voormalige abtswoning
van de abdij van dielegem
J. Tiebackxstraat 14 – Jette
A za en zo van 10u tot 18u
f 13-14-53-84 (Dielegem),
13-14-53 (UZ Brussel–Soetens)
De abtswoning van de abdij van Dielegem,
hoewel beroofd van haar oorspronkelijke
omgeving en bijgebouwen,
straalt met haar classicistische
gevels in lokale Dielegemsteen nog
altijd een zekere grandeur uit. Dit merkwaardige
gebouw werd door architect
Laurent-Benoît Dewez gerealiseerd
tussen 1783 en 1791. Hij was in onze
gewesten de grote promotor van de
Lodewijk XVI-stijl, gekenmerkt door
een teruggrijpen naar de klassieke
oudheid in de bouwkunst. De abdij
werd in 1797 na de Franse Revolutie
verkocht en ontdaan van haar meubels,
kunstvoorwerpen en boeken. In
1929 liet een vastgoedmaatschappij
het kleine park rond de abtswoning
verkavelen en de bewaard gebleven
oranjerie slopen. De abtswoning werd
in 1950 door het gemeentebestuur
aangekocht om er een cultureel centrum
van te maken. Het interieur bevat
een aantal opmerkelijke salons, waaronder
een Pompejaanse zaal die de
invloed van de archeologische sites uit
Campanië in het werk van Dewez illustreert,
en de grote staatsiezaal die het
centrale gedeelte van de eerste verdieping
inneemt. Deze ruimte,
bekroond met een koepel waar putti in
stucwerk rond een centraal rozet de
vier elementen uitbeelden, etaleert vol
zwier het volledige decoratieve vocabularium
van de Lodewijk XVI-stijl. De
uitvoering is misschien van de gebroeders
Moretti of een van hun navolgers
zoals de Luikenaar Dunckers. De
stucversiering van de koepel, de pilasters
die de muurvlakken ritmeren en
de aan de Oudheid ontleende taferelen
op de timpanen maken deze zaal tot
een homogeen decoratief geheel dat
uitzonderlijk is voor België.
(B 03/02/1953)
tentoonstelling “Steen in alle staten”
en vertrekpunt van de wandeling
“natuursteen in Jette en omstreken”
(zie kadertekst hiernaast).
h Tentoonstelling
Steen in alle staten
Deze tentoonstelling toont ons de weg die de steen volgt vanaf zijn ontginning
(in de steengroeven van Dielegem, het Poelbos en het Laarbeekbos) tot zijn
verwerking en gebruik, en dat in de verschillende architecturale stijlen. De
klemtoon ligt op de meest representatieve realisaties – van vroeger tot nu – in
Jette en het noordwesten van Brussel, op de conservatieproblemen, maar
ook op de rijkdom en de schoonheid van het decoratieve beeldhouwwerk
van burgerlijke en religieuze, openbare en private gebouwen. Ten slotte zullen
ook nooit geziene foto’s te zien zijn van het stucwerk in de vroegere abtswoning
van Dielegem, met uitvergrote details.
A zaterdag en zondag van 10u tot 18u
c adres : vroegere abtswoning van Dielegem, J.-B. Tiebackxstraat 14
in Jette – kaart e 3
f 13-14-53-84 (Dieleghem)
de tentoonstelling is toegankelijk van 4 september tot 18 oktober
2010, van dinsdag tot vrijdag van 14u tot 17u en in het weekend van
10u tot 18u. rondleidingen op aanvraag (02/479.00.52).
de leraren van de muziekacademie van Jette concerteren op zondag
19 september om 15u en 16u30.
met de medewerking van het schepenambt van de Franse gemeenschap
van de gemeente Jette, het Centre culturel de Jette en de
association culturelle de Bruxelles nord-ouest.
g Wandeling
84
Natuursteen in Jette en omstreken
Deze wandeling neemt u mee op ontdekkingstocht langs een aantal interessante
gebouwen in natuursteen op het grondgebied van de gemeente Jette
en omgeving. Enkele voorbeelden : de vroegere abtswoning van Dielegem,
het Brugmannziekenhuis en de Stichting Koningin Elisabeth, het station, de
Sint-Pieterskerk, het vroegere gemeentehuis,…
A zaterdag om 14u30 en zondag om 10u30 en 14u30 (duur : 1u tot 1u30)
C vertrek : vroegere abtswoning van Dielegem, J. Tiebackxstraat 14 in
Jette – kaart e 3
f 13-14-53-84 (Dielegem)
I inschrijving verplicht aan het onthaal. Maximum 25 personen per
wandeling. Enkel in het Frans.
In samenwerking met de association culturelle de Bruxelles nord-ouest.

g Wandeling
Van steengroeve naar Poelbos
Net als de aanpalende bossen van Laarbeek en Dielegem is het Poelbos
(negen hectare) ontstaan door de aanplanting van bomen, vanaf de 17de
eeuw, in een vroegere groeve van kalkzandsteen die destijds door de monniken
van de abdij van Dielegem werd uitgebaat. Het Poelbos is vandaag
een natuurreservaat dat grotendeels in het Brussels gewest ligt en vormt een
van de kernsites van de vallei van de Molenbeek, een van de drie bijzondere
bewaringszones die in Brussel zijn aangeduid in het kader van het Europees
netwerk Natura 2000. Meerdere bronnen die in de diepte van de vallei opwellen,
voeden een visvijver evenals het nabijgelegen moeras van Jette. Tijdens
deze wandeling komen verleden en heden van deze site aan bod.
A zaterdag om 15u30 (duur : 1u30)
C vertrek : ingang van het natuurreservaat van het Poelbos, Laarbeeklaan
112 in Jette (tegenover de eindhalte van de MIVB-autobussen) –
kaart e 3
f 13-14-15-53 (UZ Brussel)
I laarzen of stapschoenen voorzien. Honden niet toegelaten.
met de medewerking van Commission de l’environnement Bruxellesouest.
g Avondwandeling
Tussen stad en steengroeven
Steen in zijn verschillende aspecten behoort zozeer tot ons visuele universum
dat we er haast achteloos aan voorbij lopen : gevels, sokkels, wapenstenen,
monumenten, grafstenen, kunststeen, omlijstingen, marbriet, enz. Nochtans
is steen iets opvallender aanwezig in Jette dan elders. Dat blijkt onder meer
in het vreemde reliëf van sommige groene ruimtes, overblijfselen van steengroeven
die destijds hebben bijgedragen tot de groei en bloei van Jette.
Dit parcours langs de vroegere abtswoning, sporen van oude steengroeven,
art-decogevels en huizen uit de jaren 1960 laat ons dit traditionele materiaal
zien in al zijn diversiteit en in een nieuw daglicht. En dat bij avond !
A zaterdag om 20u15 (duur : 2u)
C vertrek : voor het station van Jette, Kardinaal Mercierplein in Jette
(terugkeer naar dezelfde plaats) – kaart F 4
e 19 (Jette Station)
f 53-88 (Jette Station)
I reservaties en inlichtingen op nr. 02/427.70.29 (‘s avonds) of per e-mail
(rando_nocturne@hotmail.com). Maximum 25 personen.
met de medewerking van de vereniging rando nocturne.
ganSHoren / Jette / BruSSeL-LaKen / BruSSeL-noH I p. 83
85
85. Kaart F 4 K
Sint-pieterskerk
Kardinaal Mercierplein – Jette
A za en zo van 10u tot 18u
e 19 (Jette Station)
f 53-88 (Jette Station)
De bakstenen kerk zoals we die vandaag
kennen werd gebouwd tussen
1877 en 1880 op initiatief van de kerkfabriek
die hiervoor een beroep deed
op architect Charles Demaeght, ontwerper
van de Sint-Lambertuskerk in
Laken. Het gebouw verving een kleinere
kerk met omringend kerkhof op
de plaats van het huidige Kardinaal
Mercierplein. De opdrachtgevers kozen
voor de neogotische stijl die in die tijd
volop in de mode was. Deze stijl komt
in het interieur nog meer tot uiting. Toch
zijn, met uitzondering van de hardstenen
sokkel van de zuilen, vele elementen
in stuc uitgevoerd. Het interieur
werd in 1961 volledig gerenoveerd
door decorateur Lukas. De kerk bezit
merkwaardige orgels in romantische
stijl evenals stukken meubelair afkomstig
uit de vroegere abdij van Dielegem.
Hiertoe behoort onder andere een
indrukwekkend barok grafmonument
in zwart en wit marmer ter nagedachtenis
van een lid van de familie de
Villegas.
tentoonstelling van bloemenkunst.

p. 84 I ganSHoren / Jette / BruSSeL-LaKen / BruSSeL-noH
86. Kaart F 5 M
onze-Lieve-Vrouw-
van-Lourdesgrot
Leopold I-straat 296 – Jette
A za van 10u tot 15u
zo van 10u tot 17u
e 51 (Woeste)
f 49-88 (Rechtschapenheid)
De grot van Massabielle in Lourdes,
uitgehold in een rotswand langs de
rivier Gave de Pau, is uitgegroeid tot
een van de grootste bedevaartsoorden
ter wereld sinds de Maagd Maria er in
1858 meerdere keren verschenen zou
zijn aan een jong meisje uit de streek,
Bernadette Soubirous. Overal in
Europa zijn sindsdien talrijke min of
meer getrouwe nabootsingen van de
grot opgericht. De Onze-Lieve-Vrouwvan-Lourdesgrot
in Jette behoort tot
de meer natuurgetrouwe replica’s.
Echte natuursteen en gecementeerde
structuren zorgen voor een nagenoeg
perfecte illusie. De grot werd gebouwd
en ingewijd in 1915, aan het begin van
de Eerste Wereldoorlog. Een steen
afkomstig van de rots van Lourdes is
onder het beeld van de Maagd
geplaatst. Het altaar is een geschenk
van koning Albert I en koningin
Elisabeth.
87. Kaart g 3
memoriaal van Leopold I
Park van Laken – Brussel-Laken
A za en zo van 14u tot 18u
e 4-23 (Araucaria)
f 53 (Serres van Laken)
Het Memoriaal van Leopold I of Monument
van de Dynastie, bijna 43 meter
hoog, werd op een terrasvormige sokkel
opgericht op de hoogte van de Donderberg,
in de as van het voorplein van het
koninklijk paleis van Laken. Het ontwerp
in pure neogotische stijl is van de
Gentse architect Louis de Curte, een
leerling van Viollet-le-Duc. Het immense
baldakijn met opengewerkte spits,
gebouwd in 1880 op initiatief van koning
Leopold II, heeft de vorm van een volmaakte
negenhoek. De negen met
pinakels bekroonde arcaden bevatten
elk een beeld dat een van de negen
toenmalige provincies voorstelt en
omringen de monumentale beeltenis
86 87
van onze eerste vorst, gesculpteerd in
wit marmer door Guillaume Geefs. De
koolbladkapitelen van de zuilen, de
accoladevormige rondingen van de
arcaden, de nissen tussen console en
baldakijn refereren naar de Brabantse
gotiek. Volgens het oorspronkelijke plan
moest het genie van de kunsten,
gebeeldhouwd door Guillaume De
Groot, het sluitstuk worden van het
geheel maar dit beeld werd uiteindelijk
op het dak van de Koninklijke Musea
van Schone Kunsten geplaatst. Een
mooie wenteltrap omsloten door halfzuilen
leidt naar de verdiepingen van
het monument. Deze worden afgesloten
door gotische balustrades waarvan de
pinakels de steunbogen van de spits
ondersteunen.
rondleidingen zaterdag en zondag
om 14u, 15u, 16u en 17u (enkel in
het Frans). met de medewerking
van Laeken découverte.

88. Kaart H 3 L
Chinees paviljoen
(musea van het Verre
oosten)
J. Van Praetlaan 44 – Brussel-Laken
A za en zo van 10u tot 16u30
e 3-23 (Araucaria)
Het Chinees Paviljoen, dat in opdracht
van koning Leopold II gebouwd werd
door de Parijse architect Alexandre
Marcel, verheft zijn eigenaardige silhouet
op korte afstand van de muur
rond het koninklijk paleis van Laken.
Hoewel reeds voltooid in 1910, werd
het paviljoen pas in 1913 voor het
publiek opengesteld. Het gebouw is
exemplarisch voor de wijze waarop een
exotische architectuur door een Europese
bril werd bekeken. Veel van het
beeldhouwwerk aan de buitenzijde
werd in Sjanghai vervaardigd, maar het
geheel draagt duidelijk de stempel van
de westerse kunsttraditie. Franse
ondernemingen voerden het stucwerk
uit dat overvloedig aanwezig is in de
vestibule op de eerste verdieping en in
het trappenhuis. Dit laatste bevat ook
een zeer mooie leuning in ijzersmeedwerk,
parementen in imitatiemarmer en
een rijk progamma stucdecoratie. Het
destijds als restaurant ontworpen paviljoen
is vandaag tot museum omgevormd
en bevat een kostbare verzameling
Chinees exportporselein.
ganSHoren / Jette / BruSSeL-LaKen / BruSSeL-noH I p. 85
89. Kaart J 3
Voormalige Sintniklaaskerk
Sint-Niklaasplein
Brussel – Neder-Over-Heembeek
A za en zo van 10u tot 18u
f 47-53 (Zavelput)
De kerk van Over-Heembeek, gewijd
aan Sint-Niklaas, werd in 1155 door
bisschop Odo van Kamerijk overgedragen
aan de abdij van Dielegem. Ze
onderging hiermee hetzelfde lot als de
naburige Sint-Pieterskerk van Neder-
Over-Heembeek. Het huidige gebouw
bevat nog enkele elementen van het
oorspronkelijke Romaanse metselwerk,
maar werd in de 18de eeuw volledig
heropgebouwd in de architecturale
stijlen van die tijd. De toren is vrij
goed in de gevel geïntegreerd dankzij
het gebogen fronton en de voluten van
het portaal dat uit dezelfde periode
dateert als het klokvormige dak van de
klokkentoren. Tijdens de heropbouw
werden traditionele lokale bouwmaterialen
gebruikt, namelijk Brusseliaanse
en Lediaanse zandsteen uit nabijgelegen
steengroeven (waarvan er een zal
kunnen worden bezocht). De kerk werd
in 1921 ontwijd en in 1953 gerestaureerd.
Het gebouw doet sinds 1960
dienst als cultureel centrum.
(B 14/03/1940)
88 89
tentoonstelling over het lot van
enkele oude stenen gebouwen in
Heembeek. met de medewerking
van de vereniging de groene Wandeling
van neder-over-Heembeek.
G Wandeling
Natuursteen, plaatselijk
product van Neder-
Over-Heembeek.
Deze wandeling begeleidt u doorheen
de geschiedenis van het Lediaanse
gres, van het ontginningsproces
tot oude bouwwerken in
Neder-Over-Heembeek uit de 12de
eeuw waarin deze steen werd
gebruikt. Samen overlopen we dit
erfgoed tot aan de 21ste eeuw en
brengen we een bezoek aan twee
ontginningsgroeven, twee kerken
en een “Kluis”.
A zaterdag om 9u45 en 14u
(duur : 2u)
C vertrek : halte “Zavelput” te
Brussel-Neder-Over-Heembeek
– kaart J 3
f 47-53 (Zavelput)
met de medewerking van de
vereniging groene Wandeling
van neder-over-Heembeek.

p. 86 I ganSHoren / Jette / BruSSeL-LaKen / BruSSeL-noH
90. Kaart H 4 l
Kerk van onze-Lieve-
Vrouw van Laken
Onze-Lieve-Vrouwvoorplein
Brussel-Laken
A za en zo van 14u tot 17u
e 94 (Prinses Clementina)
f 53 (Artiesten)
Om de wens te respecteren van zijn
overleden vrouw die in Laken begraven
wou worden, bestelde koning Leopold I
de plannen voor een nieuwe kerk. De
oude kerk werd gesloopt behalve het
koor dat uit 1275 dateert en nog altijd
op het kerkhof staat. Architect Joseph
Poelaert won de uitgeschreven wedstrijd
onder een pseudoniem en leidde
de werken die in 1854 begonnen. Al na
korte tijd echter liet hij het toezicht over
aan andere architecten om zich helemaal
te wijden aan de bouw van het
nieuwe justitiepaleis. Leopold II deed
ten slotte een beroep op de Münchense
architect Von Schmidt. De nieuwe kerk
werd in 1872 ingewijd maar de werken
duurde tot het begin de 20ste eeuw. Het
is een van de grootste neogotische
kerken van België. De voorgevel heeft
een drievoudig spitsboogportaal en drie
90 91
torens met opengewerkte spitsen.
Langs de zijgevels scheiden forse
steunberen de tien traveeën van het
schip. De achterkant wordt gedomineerd
door het massieve silhouet van
de koninklijke kapel. Deze veelhoekige
structuur heeft een opmerkelijk piramidevormig
dak met bolvormige spits. De
buitenmuren van de kerk zijn opgetrokken
in Belgische en Franse natuursteen.
Het interieur bekoort door zijn weidsheid
en homogene architectuur. De
decoratie is door de opvolgers van Poelaert
volledig in stuc uitgevoerd op het
onderliggende bakstenen metselwerk.
De basis van de zuilen in hardsteen
harmonieert met de kleur van de vloertegels.
Een trap achter het hoofdaltaar
leidt naar de crypte. Een mozaïek beneden
aan de trappen stelt de wapenschilden
van de negen provincies voor.
rondleidingen langs de buitenkant
van de kerk, zaterdag en zondag
om 14u en 15u30. In samenwerking
met Laeken découverte.
orgelspel door de vaste organist
Johan moreau en becommentarieerd
bezoek aan de speeltafel van
het historische orgel van de Brusselse
orgelbouwer Van Bever,
zaterdag van 15u tot 16u30.
91. Kaart g-H 4 l
museum voor grafkunst –
voormalig atelier
ernest Salu
Onze-Lieve-Vrouwvoorplein 16
Brussel-Laken
A za en zo van 10u tot 18u
e 94 (Prinses Clementina)
f 53 (Artiesten)
In de bloeiperiode van de grafkunst in
de tweede helft van de 19de eeuw
genoten de ateliers Salu ongetwijfeld
de beste reputatie van heel Brussel.
De basis van deze dynastie werd
gelegd door Ernest Salu die zijn opleiding
kreeg bij Guillaume Geefs. Hij was
reeds in 1872 actief maar liet pas in
1881 de ateliers bouwen die herhaaldelijk
zouden worden vergroot tot hun
definitieve sluiting in 1984. Hij werkte
ook mee aan het beeldhouwwerk van
de Beurs en ontmoette daar Auguste
Rodin en Julien Dillens. De tot museum
voor grafkunst omgevormde gebouwen
bevinden zich vlak bij het kerkhof
van Laken en vormen een uniek en
perfect bewaard geheel. Men kan er
onder andere een grote verzameling

gipsen mallen bezichtigen. De winkelpui
met pilasters en gebeeldhouwd
fronton in hardsteen bevat een groot
uitstalraam waar klanten destijds het
vakmanschap van de ateliers Salu
konden bewonderen. Iets verder waken
twee arenden over een monumentaal
portaal dat toegang geeft tot een aangename
wintertuin gebouwd in 1912.
Achteraan liggen meerdere overvloedig
verlichte ateliers die via een galerij in
verbinding staan met de woning van
de beeldhouwers. (B 14/05/1992)
rondleidingen zaterdag en zondag
om 10u30, 11u30, 14u30 en 15u30.
tentoonstelling over grafstenen en
hun geschiedenis.
ganSHoren / Jette / BruSSeL-LaKen / BruSSeL-noH I p. 87
92
92. Kaart g4
Kerkhof van Laken
Onze-Lieve-Vrouw-van-
Lakenvoorplein – Brussel-Laken
A za en zo van 8u30 tot 16u30
e 94 (Prinses Clementina)
f 53 (Artiesten)
Men neemt aan dat de bijzetting van
koningin Louise Marie in de kerk van
Onze-Lieve-Vrouw van Laken de Brusselse
bevolking ertoe aanzette om zich
niet ver van haar geliefde vorstin te
laten begraven. Vooral de burgerij, de
aristocratie en de kunstenaarswereld
werden hierdoor aangesproken met als
gevolg dat het kerkhof van Laken wel
eens het “Belgische Père Lachaise”
wordt genoemd. De voor deze hogere
sociale klasse ontworpen monumenten
munten uit door de kwaliteit van hun
uitvoering en vaak ook door hun originaliteit.
Het grote aantal aanvragen en
de onmogelijkheid om het kerkhof te
blijven uitbreiden zetten burgemeester
Émile Bockstael ertoe aan om in navolging
van de Zuid-Europese begraafplaatsen
ondergrondse grafgalerijen te
bouwen die toegankelijk waren via
bovengrondse monumenten. Opmerkelijke
graven zijn dat van Ferdinand
Nicolay wiens marmeren standbeeld
troont op een arduinen sokkel van
beeldhouwer Charles Auguste Fraikin
en de imposante kapel van operazangeres
Malibran die een mozaïekvloer
heeft en een marmeren beeld door
Guillaume Geefs, auteur van talrijke
bustes en van de liggende graffiguur
in wit marmer van graaf Jacques Coghen.
De meest gebruikte steensoort
op het kerkhof is echter hardsteen
waaruit onder meer de militaire graven
en ereperken zijn vervaardigd.
(B 14/01/1999)
rondleidingen met nadruk op de
beelden en de steensoorten van
de grafmonumenten, zondag om
14u15 (afspraak aan de ingang van
het kerkhof–enkel in het Frans).
met de medewerking van Laeken
découverte.

p. 88 I B r u S S e L
SCHAARBEEK / EVERE / SINT-JOOST-TEN-NODE
Zwembad neptunium
100

93. Kaart I-J 4 l
ecole d’arts SaSaSa
Maeterlincklaan 2 – Schaarbeek
A za en zo van 10u tot 18u
I enkel rondleidingen (groepen van
15 personen)
e 55 (Helmet)
f 59 (Huart-Hamoir)
Dit hoekhuis in pakketbootstijl werd in
1937 in Metzsteen gebouwd naar de
plannen van architect Uytenhoven.
Opmerkelijk is hoe de vensteropeningen
de gevels ritmeren waarvan de duidelijk
omlijnde volumes van de ene straat in
de andere lijken door te lopen. Van op
het dakterras heeft men een mooi uitzicht
op de Huart-Hamoirlaan. Op dit
bovenste niveau is een verdieping in
SCHaarBeeK / eVere / SInt-JooSt-ten-node I p. 89
93 94
hedendaagse stijl bijgebouwd. Het interieur
heeft geen enkele verandering
ondergaan en vertoont alle kenmerken
van een burgerwoning in art-decostijl.
De trap met dubbele omwenteling
waarvan de leuningen zich vanaf de
trappalen lijken te ontrollen, wordt verlicht
door een glazen dak. De hal in
marbriet, de lambriseringen in edele
houtsoorten en het overvloedige gebruik
van steen van Basècles dragen bij tot
de creatie van een kwaliteitsvolle leefomgeving.
In het huis is vandaag de
kunstenschool SASASA (Savoirs,
Saveurs & Sagesse) gevestigd waar een
twintigtal cursussen artistieke expressie
worden gegeven aan volwassenen in
avondonderwijs (koken, zang, schrijven,
fotografie,…).
doorlopend rondleidingen.
In samenwerking met Korei.
B Fietstocht
Natuursteen en diverse materialen in Schaarbeek
Tijdens deze fietstocht door de gemeente Schaarbeek ontdekt u hoe de
materiaalkeuze voor de bouw en de decoratie van gevels in de loop van de
jaren geëvolueerd is. Franse steen, Gobertangesteen, Diegemse steen maar
ook keramiek en mozaïeken worden aan de hand van concrete voorbeelden
getoond en becommentarieerd.
De fietstocht staat ook in het teken van het rijden per fiets in de stad, met
speciale aandacht voor de veiligheid en de naleving van het
verkeersreglement.
A zaterdag en zondag om 15u (inschrijvingen zaterdag vanaf 14u en
zondag vanaf 10u) (duur : 2u30)
C vertrek : Apollosquare (kant Helmetseplein) in Schaarbeek – kaart J 5
e 55 (Helmet)
I vergeet uw fiets niet. Geen fietsverhuur ter plaatse mogelijk.
In samenwerking met graCQ – Les Cyclistes quotidiens (lokale afdeling
van Schaarbeek).
94. Kaart J 4 K
Kapel van het Institut de
la Sainte Famille d’Helmet
Chaumontelstraat 7 – Schaarbeek
A za en zo van 13u tot 18u
e 55 (Linde)
f 59-69 (Chaumontel)
Het vroegere domein Walckiers, nu ingenomen
door het Institut de la Sainte
Famille, bestaat uit een geheel van gebouwen
uit diverse periodes. Het eigenlijke
kasteel werd op het einde van de 18de
eeuw gebouwd in een classicistische
Lodewijk XVI-stijl. Later werden verschillende
gebouwen toegevoegd waaronder
een neogotische kapel in rode baksteen
tussen 1895 en 1896. De plannen van
architect Aymar Collès werden in München
bekroond, dit wil zeggen de esthetische
kwaliteit van het geheel waarbij in
het interieur op geslaagde wijze Gobertangesteen
is gecombineerd met roze
marmer van Dinant. De meeste materialen
werden reeds in gehouwen toestand
aangevoerd, maar de gesculpteerde elementen
werden ter plaatse vervaardigd,
waarbij de omliggende natuur als inspiratiebron
diende. Het schip met zijn
slanke lijnen is meer dan 25 meter lang
en bereikt een hoogte van 15 meter onder
de kruising van de spitsbogen. Het hoofdaltaar
bestaat uit een blok zwarte marmer
van Namen en weegt bijna een ton.
Bemerk ook twee beelden van Albert-
Constant Desenfans (auteur van meerdere
beeldjes van de Kleine Zavel) die de
Maagd Maria en Sint-Jozef voorstellen.
rondleidingen zaterdag en zondag
om 14u30 en 16u30.
muzikale animatie.

p. 90 I SCHaarBeeK / eVere / SInt-JooSt-ten-node
95. Kaart L 6
Kerkhof van Brussel
Kerkhoflaan – Evere
A za en zo van 8u30 tot 16u30
f 63-66-80 (Kerkhof van Brussel)
Omdat de bestaande kerkhoven te
klein waren geworden, besloot het
stadsbestuur van Brussel een uitgestrekt
terrein van 38 hectare aan te
kopen langs de Leuvense Steenweg
om er een nieuw kerkhof aan te leggen.
De opdracht werd toevertrouwd aan
de Franse landschapsarchitect Louis
Fuchs die een begraafplaats in parkstijl
ontwierp met door bosjes afgeboorde
gazons en door hagen omheinde ruimtes.
De robuuste ingangspaviljoenen
in neo-etruskische stijl werden ontworpen
door architect Victor Jamaer. Het
kerkhof bevat een uniek geheel herdenkingsmonumenten
van hoge kwaliteit
zoals het Engelse Memoriaal voor
de slag van Waterloo, een werk van
Jacques de Lalaing. Al wandelend door
de dreven komt men langs oudere
graven die overgebracht werden van
de vroegere kerkhoven van Brussel,
onder meer het graf van schilder Jacques-Louis
David en dat van Charles
de Brouckère, burgemeester van 1848
tot 1860. Bewonder het art-nouveaugraf
van François Verheven door Victor
Horta, het graf dat Eugène Dhuicque
ontwierp voor zijn moeder en nog vele
andere grafmonumenten opgericht
voor onder andere Henri Evenepoel,
Jules Anspach, Adolphe Max, Émile
De Mot en Antoine Dansaert. Meer nog
dan marmer werden vooral hardsteen
en witsteen gebruikt op dit museale
kerkhof waarvan vele monumenten
beschermd zijn. (B 06/02/1997)
Wandeling “Sculpturen en grafstenen
op het kerkhof van Brussel”
(zie kadertekst hiernaast).
g Wandeling
Sculpturen en grafstenen op het kerkhof van
Brussel
Na een inleiding over sculpturen en grafstenen in de geschiedenis gaat deze
wandeling in op de vakkennis van marmerwerkers, steenhouwers en beeldhouwers
die doorgaans werkten op basis van modellen aangepast aan de wensen
van de opdrachtgevers. Tijdens de wandeling op het kerkhof van de stad Brussel
krijgt u hiervan een selectie te zien. De speciale esthetiek van onze kerkhoven
is het resultaat van de voortzetting van deze eeuwenoude tradities.
A zondag om 10u en 14u (duur : 1u30)
C vertrek : hoofdingang van het kerkhof van Brussel, Kerkhof van Brussellaan
in Evere – kaart L 6
f 63-66-80 (Kerkhof van Brussel)
I reserveren verplicht op nr. 0496/38.85.94 (maandag tot vrijdag van 10u
tot 15u). Maximum 25 personen per wandeling. Enkel in het Frans.
met de medewerking van Itinéraires op de paden van de geschiedenis.
g Wandeling
95
Regionale steen in de monumenten van Evere
Brussel heeft lang gebruik gemaakt van lokale steensoorten voor de bouw
van zijn kleine en grote monumenten. In de omgeving waren er talrijke steengroeven,
zowel ondergronds als in openlucht. Het gaat in hoofdzaak om
brusseliaanse kalkzandsteen (Gobertangesteen) en lediaanse kalksteen
(Balegemse steen). Deze wandeling neemt ons mee op een kleine geologische
en historische excursie tussen twee Everse monumenten : de Sint-Vincentiuskerk,
die uit de Romaanse periode dateert (lediaanse kalksteen), en t’Hoeveke
(la Fermette) uit de 18de eeuw (brusseliaanse zandsteen).
Een kleine omweg door de vallei van de vlakbij stromende Zenne situeert de
gebruikte steensoorten in het geologische profiel van Brussel. Speciale aandacht
zal ook worden besteed aan de vegetatie op de oude muren.
A zaterdag en zondag om 10u en 14u (duur : 2u)
C vertrek : voor de kerk, Sint-Vincentiusplein in Evere – kaart K 4
e 55 (Vrede)
f 45-59-64-69 (Sint-Vincentius)
met de medewerking van de milieucommissie Brussel en omgeving
(moB).

96. Kaart K 8 M
gemeenteschool nr 13
en athénée Fernand Blum
Roodebeeklaan 103 en 59
Schaarbeek
A za en zo van 14u tot 18u
e 23-24-25 (Diamant)
f 12-21-29-28-79 (Diamant)
Op het ogenblik dat ingenieur Bertrand
een globaal plan ontwierp voor de buitenwijken
van Schaarbeek, had het
gemeentebestuur reeds de noodzaak
ingezien om in de Linthoutwijk een
school te bouwen. Het deed hiervoor
een beroep op de ervaring van architect
Henri Jacobs die een functioneel
complex ontwierp zonder daarom de
afwerking te verwaarlozen. De eerste
gebouwen (school nr. 13, voor jongens)
werden geopend in 1913. School nr.
11, voor meisjes, werd pas in 1922 in
gebruik genomen, (deze school maakt
vandaag deel uit van het Athénée Fernand
Blum). Afgezien van het portaal
met de naam van de school, dat trouwens
gelijkenis vertoont met de ingang
van de scholen in de Rodenbachstraat
en de Bijenkorfstraat, doet niets het
bestaan van een schoolgebouw vermoeden,
zozeer vormt het een harmonisch
geheel met de omringende huizen.
Het complex is ontwikkeld aan de
binnenzijde van het huizenblok en heeft
polychrome gevels door de combinatie
van hardsteen met gele en rode baksteen.
De vloeren van de grote overdekte
speelplaatsen werden door
Privat Livemont en Maurice Langaskens
betegeld met veelkleurige tegels.
Sommige klaslokalen hebben een
parement van keramiektegels in gele
en bruine tinten.
rondleidingen op zaterdag en
zondag om 14u30, 15u30, 16u30 en
17u30. met de medewerking van
pro Velo.
SCHaarBeeK / eVere / SInt-JooSt-ten-node I p. 91
97. Kaart J 7 L
Sint-albertuskerk
Victor Hugolaan 147 – Schaarbeek
A za van 10u tot 16u30
zo van 11u30 tot 18u
f 21-29-63 (Plasky), 28-61 (de
Jamblinne de Meux)
De Sint-Albertuskerk wordt omsloten
door een huizenblok en toont aan de
straatkant een gevel bestaande uit een
centraal gedeelte onder een zadeldak
geflankeerd door twee torens waarvan
de hoogste de klokken bevat. Een portiek
met drie spitsbogen onder puntgevels
ligt voor de hoofdingang. Terwijl
het schip uit baksteen bestaat, is de
voorgevel bekleed met een parement
van zandstenen breukstenen uit de
steengroeve van Gesves. De bouw van
de kerk begon in 1930 naar de plannen
van architect Edmond Serneels, die
ook de nabijgelegen Sint-Antoniuskerk
ontwierp. Deze koos voor een eenvoudige
gotische stijl met romaanse verwijzingen.
De witheid van het interieur
contrasteert met de polychrome vloer
van keramiektegels. In het koor, waar
een mooi geheel van glasramen uit het
atelier van Colpaert hangt, bemerken
we een hoofdaltaar en communiebanken
in rood en zwart marmer en witsteen,
ontworpen door Dom Sébastien
Braun de Maredsous. De marmeren
altaren in de zijkapellen werden
geplaatst in 1944 naar het ontwerp van
architect ArthurVerhelle.
orgelconcert op zaterdag om 15u
en op zondag om 11u30.
97
96

p. 92 I SCHaarBeeK / eVere / SInt-JooSt-ten-node
98. Kaart J 7 M
Sint-theresia
van avilakerk
Rogierlaan 352 – Schaarbeek
A za en zo van 14u tot 18u
e 23-24-25 (Meiser)
f 63 (Meiser)
De Sint-Theresa van Avilakerk werd
gebouwd naar een ontwerp van architect
J. Coomans. Het gebouw in aangepaste
romaanse stijl is opgetrokken
in baksteen met witstenen sierelementen.
Door de moerassige ondergrond
g Wandeling
De rocailles van het Josaphatpark
Op het einde van de 19de eeuw verschijnen in het Brusselse landschap
allerlei in beton uitgevoerde imitatiegrotten, rotsen, boomstammen, enz. Een
van de voornaamste reden hiervoor was van economische aard. Beton en
cement, producten van een industrie die in volle opgang verkeerde, maakten
het mogelijk om decoratieve elementen te vervaardigen tegen een beduidend
lagere kostprijs dan in meer nobele materialen. Dat neemt niet weg dat sommige
van de ‘cimentiers-rocailleurs’ zeer kunstig uitgevoerde realisaties
hebben nagelaten die getuigen van een reëel artistiek talent en grote vakkennis.
Deze rocailles, waarvan Brussel een zeer groot en gevarieerd aanbod
bezit, krijgen vandaag opnieuw meer aandacht. Dat bewijzen de restauratiecampagnes
die de jongste jaren in de tuinen en parken van de hoofdstad
worden ondernomen. Tijdens deze wandeling ontdekt u enkele van de zowat
dertig rocaille-elementen die het Josaphatpark rijk is. Sommige zijn zelfs zeer
opmerkelijk, zoals het prachtige Alpenlandschap vervaardigd door
Dumillieux.
A zaterdag en zondag om 11u30 en 14u (duur : 1u)
C vertrek : Prevost-Delaunaysquare in Schaarbeek – kaart J 6
e 23-24 (Chazal)
f 64-65 (Chazal)
met de medewerking van La Fonderie.
98
moesten er betonnen pijlers worden
gebruikt voor de funderingen. De gevel
heeft twee met lisenen versierde klokkentorens
en een drievoudig ingangsportaal.
Het volledig bepleisterde en
van stucwerk voorziene interieur harmonieert
met de marmeren vloer die
een patroon van witte en zwarte tegels
vormt. De composietzuilen van het
schip lijken enigszins misplaatst in
deze romaanse omgeving. Het koor is
bekleed met geaderd beige marmer en
zwart marmer, een combinatie die ook
in de preekstoel terugkeert.
99. Kaart I-J 6
Josaphatpark
Schaarbeek
e 23-24 (Chazal)
f 54 (Chazal), 66 (Louis Bertrand)
Volgens de legende zou een pelgrim bij
zijn terugkeer uit Jeruzalem in 1574 zo’n
treffende gelijkenis hebben gezien tussen
de Roodebeekvallei en de Josaphatvallei
in Palestina dat hij dit deel van Schaarbeek
een nieuwe naam gaf. Op dezelfde
plaats lag later een domein dat aan het
begin van de 20ste eeuw versnipperd
dreigde te raken. Koning Leopold II zette
de gemeente ertoe aan het te onteigenen
om een van de mooiste groene ruimtes
in dit deel van Brussel te bewaren. Na
aanleg door de Belgische landschapsarchitect
Edmond Galoppin werd het park
in 1904 opengesteld. De gemeente liet
het verfraaien en verdriedubbelde zelfs
de oorspronkelijke oppervlakte door toevoeging
van aanpalende gronden. Het
park is zeer gevarieerd met ruimtes voor
sport en spel, een dierenverblijf, mooie
gazons en talrijke schilderachtige hoekjes
met decoratieve rotsen. Het Josaphatpark
is trouwens recordhouder van het
Brussels Gewest met een dertigtal geïnventariseerde
rocaille-elementen. Naast
een charmante duiventil met kap van
ijzercement, een grote overdekte schuilplaats
en een mooie kiosk pronkt het park
met een opeenvolging van drie vijvers
waarvan de laatste eindigt in een opmerkelijk
geheel van namaakrotsen. Tussen
schijnbaar willekeurig geschikte stenen
stroomt een beekje in watervalletjes. Niet
ver van daar overspant een brug met
leuningen van stenen boomstammen
deze waterloop. Een speciale vermelding
ten slotte verdient het onwaarschijnlijke
Alpenlandschap gerealiseerd door Dumillieux.
(B 31/12/1974)
Wandeling “de rocailles van het
Josaphatpark” (zie kadertekst
hiernaast).

99
100. Kaart I 6 K
Zwembad neptunium
Jerusalemstraat 56 – Schaarbeek
A za en zo van 10u tot 18u
f 59 (Ernest Laude)
Het zwembad van Schaarbeek werd
ontworpen door gemeentearchitect
Laurent Senterre en in 1957 in gebruik
genomen. De gevel wordt gekenmerkt
door duidelijk omlijnde volumes die
sterke verticale klemtonen leggen, vooral
te danken aan de hoge vensteropeningen.
De decoratie van het interieur werd
toevertrouwd aan drie kunstenaars die
als winnaar uit een wedstrijd waren
gekomen, georganiseerd door het
gemeentebestuur dat kunst en welzijn
wou doen samengaan op een openbare
plaats voor sportbeoefening. De laureaten
waren Stan Hensen die een beeldhouwwerk
in gedreven koper maakte
voor de hal, René Harvent die de zeeleeuw
van het kinderbad beitelde en Géo
de Vlamynck die de monumentale mozaiek
aan de ingang vervaardigde. Dit 15 m
lange en 2,70 m hoge kunstwerk beeldt
zwemmers uit die de golven doorklieven
en andere die rusten, schijnbaar aangelokt
door de koperen zeemeerminnen
van Stan Hensen. In de zwemhal verwijzen
de patrijspoorten en de galerijen met
afgeronde hoeken en mooie leuningen
naar de zogenaamde pakketbootstijl die
we in de zwembadarchitectuur ook na
WOII terugvinden.
rondleidingen op zaterdag en
zondag om 10u30, 11u30, 12u30,
14u30, 15u30, 16u30 en 17u30. met
de medewerking van pro Velo.
uitleg over de mozaïek van géo
de Vlamynck en zijn andere realisaties.
In samenwerking met Les
amis de géo de Vlamynck.
SCHaarBeeK / eVere / SInt-JooSt-ten-node I p. 93
g Wandeling
100
De ‘blijde intredes’ van de Louis Bertrandwijk
De Louis Bertrandlaan is een aaneenschakeling van gevels die met elkaar
wedijveren in inventiviteit. Meerdere ervan werden bekroond bij architectuurwedstrijden
die aan het begin van de 20ste eeuw werden georganiseerd. De
gesculpteerde steen en decoratie in kostbare materialen zijn een lust voor
het oog. Deze wandeling gunt ons een blik in de ‘blijde intredes’ van enkele
privéwoningen vol imitatiemarmer en mozaïeken. Het parcours eindigt in de
elegante hal van het Autriquehuis waarvoor Horta een uitbundig decor ontwierp
met spiralen en voluten van wit en roze marmer.
A zaterdag om 14u en 15u30 (duur : 1u)
C vertrek : op de hoek van de Josaphatstraat en de Louis Bertrandlaan in
Schaarbeek – kaart I 6
e 23-24 (Louis Bertrand)
f 66 (Louis Bertrand)
Enkel in het Frans.
met de medewerking van de dienst erfgoed van de gemeente
Schaarbeek.

p. 94 I SCHaarBeeK / eVere / SInt-JooSt-ten-node
101. Kaart I 5-6 M
gemeentehuis
Colignonplein – Schaarbeek
A za en zo van 10u tot 18u
e 55 (Verboekhoven), 92 (Pogge)
f 58 (Verboekhoven), 59 (Eenens)
Het huidige gemeentehuis in neo-
Vlaamse renaissancestijl werd door
koning Albert I in 1919 plechtig
geopend. Dit gebouw, ontworpen door
Maurice Van Ysendijck, verving het
vorige gemeentehuis, een imposant
bouwwerk opgetrokken naar de plannen
van zijn vader, Jules-Jacques Van
Ysendijck, dat in 1911 door een felle
brand volledig in de as werd gelegd.
Het nieuwe gemeentehuis leek sterk
op het vorige maar maakte deel uit van
een ruimer stedenbouwkundig project.
Het plein rond het gemeentehuis werd
namelijk bebouwd met een homogeen
geheel van woonhuizen dat tot vandaag
vrij goed bewaard is. Aan de
decoratie van het interieur werd grote
zorg besteed. Witsteen vormt schijnbaar
de architecturale structuur die de
andere muurgedeeltes draagt uitgevoerd
in baksteen met een ruitvormig
decor van zwarte geverniste bakstenen.
Het geheel rust op een onderbouw
101
in hardsteen met bossage. De borstweringen
zijn versierd met kleurrijke
faiencetegels. Het interieur van het
gebouw heeft een opmerkelijke decoratie.
Marmer voert de boventoon in
een rijk palet van kleuren. Het is het
materiaal van de eretrap, de vloer van
de bezoekershal en het merendeel van
de decoratie in de lokettenzaal. Marmer
is ook overvloedig gebruikt voor
de schouwen en voor de borstbeelden
en beeldhouwwerken die het geheel
van het gebouw decoreren.
(B 13/04/1995)
rondleidingen, zaterdag en zondag
om 10u30, 11u30, 12u30,
14u30, 15u30, 16u30 en 17u30. met
de medewerking van pro Velo.
tentoonstelling : “de kunst van
steenhouwers en ornementbeeldhouwers
in Schaarbeek” (zie
kadertekst hieronder).
102. Kaart H 6 l
Sint-Jan-en-Sintniklaaskerk
Brabantstraat 75 – Schaarbeek
A za en zo van 14u tot 18u
e 3-4-25-55 (Noordstation)
f 14-58-61 (Noordstation)
De gevel van de Sint-Jan-en-Sint-
Niklaaskerk, neoclassicistisch van stijl
met enkele eclectische kenmerken,
volgt de rooilijn van de huizen van de
Brabantstraat. De centrale travee
onder fronton wordt bekroond door
een vierkante klokkentoren. De kerk
werd dankzij de gulheid van Jean-
Nicolas Nevraumont tussen 1847 en
1850 gebouwd naar de plannen van
architect J.P.J. Peeters die de antieke
bouwprincipes toepaste volgens de
interpretatie van de Lodewijk XVI-stijl.
Hieraan dankt de kerk haar algemene
imposante voorkomen. De geledingen
worden benadrukt door hardstenen
elementen, zoals de omtrek van de
nissen, de zuilen van de klokkentoren,
het fronton, de muurplinten, de kroonlijst
en de schijnvoegen van de ingang.
In het interieur vallen de massieve
Korinthische zuilen op, die verdubbeld
zijn om de gewelven te dragen. De cor-
H Te n t o o n s t e l l i n g
De kunst van de steenhouwers en de ornementbeeldhouwers
in Schaarbeek
Deze didactische tentoonstelling laat ons via foto’s en allerlei documenten
de diversiteit aan steensoorten ontdekken evenals de bewerkingstechnieken
van anonieme ambachtslieden en enkele ornementbeeldhouwers. Deze
laatsten hebben in Schaarbeek vaak prachtige gevelbekledingen rond historische
thema’s vervaardigd voor gebouwen in eclectische of artnouveaustijl.
A zaterdag en zondag van 10u tot 18u
C plaats : Schepenzaal, gemeentehuis van Schaarbeek,
Colignonplein in Schaarbeek – kaart I 5-6
e 55 (Verboekhoven), 92 (Pogge)
f 58 (Verboekhoven), 59 (Eenens)
met de medewerking van de vereniging patrimoine de Schaerbeek
(patriS).

102
responderende pilasters ritmeren de
zijmuren. De zuilen en pilasters,
bekleed met scagliola, dragen kapitelen
met een weelderig decor. De zwikken
van de transeptkoepel en het
halfronde koepelgewelf van het koor
zijn rijkelijk versierd met stucwerk.
Behalve Peeters waren ook de architecten
D. Peeters, E. Carpentier en G.
Hansotte bij de bouw van de kerk
betrokken. Een opmerkelijk meubilair
en een romantisch orgel vervolledigen
het fraaie interieur. Het hoofdaltaar in
wit marmer en enkele beelden zijn het
werk van beeldhouwer Guillaume
Geefs. (B 22/02/1984)
g Wandeling
Schaarbeek in de Belle Epoque
De wandeling start aan de imposante Koninklijke Sint-
Mariakerk. Via het cultuurhuis ‘Les Halles’, enkele artiestenwoningen
en het kleurrijke neo-Renaissance gemeentehuis
van Schaarbeek verkennen we nadien de wijk rond
de Louis Bertrandlaan, bekend voor zijn art nouveauhuizen.
Een keramisch paneel brengt er ook de vroegere dorpskerk
in herinnering.. We eindigen bij een fraaie woning van de
beroemde Victor Horta, het Autriquehuis, in de
Haachtsesteenweg.
A zaterdag en zondag om 10u30, 13u30 en 16u
(duur : 2u)
C vertrek : voor de hoofdingang van de Koninlijke Sint-
Mariakerk, Koninginneplein in Schaarbeek –
kaart H-I 6
e 92-94 (Sint-Maria)
met de medewerking van Culturama.
SCHaarBeeK / eVere / SInt-JooSt-ten-node I p. 95
g Wandeling
Steen en afgeleide materialen
in de Schaarbeekse gevels
Tussen 1880 en 1914 beleefde de gemeente Schaarbeek een van haar meest
intensieve verstedelijkingsfases. Deze periode stemt overeen met de bloeitijd
van het eclecticisme dat graag diverse materialen voor de gevelbekleding
van burgerwoningen combineerde, zowel inlandse als Franse natuursteen,
die op kunstzinnige wijze tot een geheel werd verwerkt. De twee wandelingen
laten u kennismaken met de ornamentele rijkdom van de eclectische stijl, de
kwaliteit van de materialen en het verbluffende vakmanschap dat voor de
uitvoering van de geveldecors vereist was.
A zaterdag en zondag om 14u30 (duur : 1u30)
c vertrekplaatsen :
> zaterdag : voor het hoofdportaal van de Koninklijke Sint-Mariakerk,
Koninginneplein in Schaarbeek – kaart H-I 6
e 92-94 (Sint-Maria)
> zondag : voor het Weldoenersmonument,
Weldoenersplein in Schaarbeek – kaart J 7
e 25 (Weldoeners)
f 65 (Weldoeners)
Enkel in het Frans.
met de medewerking van de vereniging patrimoine de Schaerbeek
(patriS).
g Wandeling
Mozaïek van mozaïeken in Schaarbeek
Schaarbeek, mozaïek van culturen en atmosferen, bezit ook
een grote diversiteit aan bouwstijlen en de mozaïeken dragen
ongetwijfeld hun steentje bij aan deze rijke schakering.
Byzantijns of mediterraan, art nouveau of modern, sierlijk
of naïef, oud of hedendaags spreidden ze de charme tentoon
van hun levendige kleuren en geraffineerde composities.
Een mozaïekkunstenaar neemt u mee van de Koninklijke
Sint-Mariakerk naar het Neptunium en geeft alle nodige
uitleg. Maar ook gewoon bewonderen is toegestaan !
A zaterdag om 10u30 (duur : 2u)
C vertrek : voorplein van de Koninklijke Sint-Mariakerk,
Koninginneplein in Schaarbeek – kaart H-I 6
e 92-94 (Sint-Maria)
I reserveren verplicht op 02/673.18.35 (maandag tot
vrijdag van 10u tot 17u). Maximum 25 personen per
wandeling. Enkel in het Frans.
met de medewerking van Bus Bavard.

p. 96 I SCHaarBeeK / eVere / SInt-JooSt-ten-node
103
103. Kaart H 7 l
Familiehulp –
voormalig Hotel puccini
Koningsstraat 294
Sint-Joost-ten-Node
A za en zo van 10u tot 18u
d lijnen 2-6 (Kruidtuin)
e 92-94 (Gillon)
f 61 (Kruidtuin)
Het hotel Puccini, oorspronkelijk de
woning van baron de Mesnil en slechts
vier traveeën breed, vormt samen met de
aanpalende woning een gemeenschappelijke
gevel van zeven traveeën geïnspireerd
op de architectuur van de Italiaanse
renaissancepaleizen. De bekronende
balustrade en vijf van de vensters met
fronton op de eerste verdieping zijn gerecupereerde
elementen van de afgebroken
Villa Cazeaux. De gevel, waarin
witsteen afwisselt met hardsteen, heeft
twee inrijpoorten op de begane grond.
Het interieur bewaart een mooi geheel
van salons met hun oorspronkelijke decoratie
waarbij vrijuit geput is uit de stijlen
die in de 19de eeuw in de mode waren,
meer bepaald neogotiek, neorenaissance,
neo-Lodewijk XV- en neo- Lodewijk
XVI-stijl. Rijkelijk versierde schouwen,
stucwerk, cassetteplafonds en originele
kroonluchters brengen de sfeer van destijds
tot leven.
rondleidingen, zaterdag en zondag
om 10u30, 11u30, 12u30,
14u30, 15u30, 16u30 en 17u30. met
de medewerking van Korei.
rondleidingen in Franse gebarentaal,
zaterdag en zondag om
14u30. met de medewerking van
arts et Culture.
104
104. Kaart H 7 l
Sd Worx – voormalig
rVS-gebouw
Koningsstraat 284
Sint-Joost-ten-Node
A za en zo van 10u tot 18u
d lijnen 2-6 (Kruidtuin)
e 92-94 (Gillon)
f 61 (Kruidtuin)
Dit kantoorgebouw in functionalistische
stijl werd in 1936 in opdracht van
de Rotterdamsche Verzekering Sociëteiten
(RVS) gebouwd op de plaats van
een herenhuis uit 1863. Op de gevel
staat de naam J. Duynstee, die blijkbaar
de plannen heeft getekend. Het
oorspronkelijke gebouw aan de Sint-
Franciscusstraat werd kort nadien
vergroot tot aan de Koningsstraat. In
1955 voegde architect Charles van
Nueten een nieuw kantoorgebouw toe
aan het bestaande. De gevelopstand
wordt gekenmerkt door een sierlijk spel
van volumes en brede en smalle vensteropeningen,
rechthoekig of bijna
vierkant. Het als vlaggenmast uitspringende
hoekgedeelte en de beglaasde
koker die boven de kroonlijst uitsteekt
onderstrepen de verticaliteit van het
gebouw. De brede toegangsdeur heeft
een omlijsting in hardsteen met een
streepvormige mozaïekdecoratie. Dit
motief wordt herhaald in de hardstenen
sokkel van het gebouw waarvan de
gevels gecementeerd zijn. Mooie artdecoglasramen,
mozaïeken, bas-reliëfs
en wanden in keramiektegels maken
deel uit van de interieurdecoratie. In
een van de zalen beeldt een grote compositie
van keramiektegels de steden
Brussel en Rotterdam uit. Hun monumenten
vormen een fries onderbroken
door de naast elkaar geplaatste
wapenschilden van de twee steden en
door pijlers in zwarte keramiek op de
zijkanten. Op een ander parement zijn
jagers onder palmbomen te zien.
(B 08/08/1988)
rondleidingen zaterdag en zondag
om 10u30, 11u30, 12u30, 14u30,
15u30, 16u30 en 17u30. met de
medewerking van Korei.
rondleidingen in Franse gebarentaal,
zaterdag en zondag om 16u.
met de medewerking van arts et
Culture.

j Rondleidingen in
gebarentaal
Zoals elk jaar organiseert de vereniging
Arts et Culture rondleidingen
in Franse gebarentaal, bestemd
voor dove en slechthorende
personen.
Dit jaar zijn drie plaatsen op deze
manier te bezoeken :
> Charliermuseum
(notitie 110 pagina 100)
A zaterdag en zondag om
11u15
> Familiehulp – Voormalig
Hotel Puccini (notitie 103
pagina 96)
A zaterdag en zondag om
14u30
> SD Worx – Vroeger RVSgebouw
(notitie 104 pagina 96)
A zaterdag en zondag om 16u
SCHAARBEEK / EVERE / SINT-JOOST-TEN-NODE I p. 97
105. Kaart I 7
Armand Steurssquare
Sint-Joost-ten-Node
A za en zo van 10u tot 18u
f 61 (Steurs)
De Armand Steurssquare, aangelegd
naar de plannen van architect Eugène
Dhuicque die voor een asymmetrische
aanleg koos, werd op 3 juli 1932 feestelijk
geopend. Ze was een eerbetoon
aan de burgemeester van Sint-Joost
die voor de watervoorziening van een
aantal Brusselse wijken had gezorgd.
Het geheel is typerend voor de interbellumperiode.
De square werd boven op
de overwelfde spoorlijn Brussel-
Luxemburg aangelegd waarbij de helling
van het terrein maximaal werd
benut. In het algemeen is er overvloedig
gebruik gemaakt van hardsteen,
zowel voor de balustrades en de rand
van het grote waterbekken als voor de
treden, trapbomen, schachten en
schalen van de terrassen. Dezelfde
steen werd ook gebruikt voor de beeldengroep
De steenhouwers van Guillaume
Charlier, de halfcirkelvormige
105
zuilengalerij rond de eeuwfeestboom,
de fontein waarop het bronzen beeld
De bron van Julien Dillens staat, en het
gedenkteken voor Steurs ook al
bestaat de vloerbekleding hier uit
tegels van Euvillesteen. De terrasmuren
ten slotte zijn bekleed met breukstenen
in witte zandsteen van Chantelet.
De gevarieerde groenaanleg met
enkele opmerkelijke soorten en bloeiende
planten werd ontworpen door
landschapsarchitect Jules Janlet.
(B 17/06/1993)
Rondleidingen zaterdag en zondag
om 11u en 15u (afspraak voor het
monument voor Armand Steurs).
Didactische borden over de ontstaansgeschiedenis
van de square
met speciale aandacht voor de
steensoorten.
Met de medewerking van de Amis
du square Armand Steurs.

p. 98 I
SCHaarBeeK / eVere / SInt-JooSt-ten-node
106
107
106. Kaart I 7 M
recreatief centrum van
Sint-Joost-ten-node –
voormalig Hotel govaerts
de Liedekerkestraat 112
Sint-Joost-ten-Node
A za en zo van 11u tot 17u
d lijnen 2-6 (Madou)
f 29-63-65-66 (Sint-Joost)
Dit herenhuis niet ver van de Leuvense
Steenweg was de woning van architect
Léon Govaerts. In feite ging het om een
bestaande woning die hij grondig verbouwde.
De indeling van de vertrekken
met de centrale inkomhal bleef
bewaard, maar de decoratie werd aangepast
en de gevel gemoderniseerd.
Plannen uit 1899 laten een verhoging
met een halve verdieping zien. Kort
daarna kreeg de gevel een polychroom
decor in art-nouveaustijl. Het parement
van witte baksteen wisselt af met elementen
in hardsteen en baksteen,
terwijl boven de ramen sgraffiti werden
107. Kaart I 7 L
Sint-Joostkerk
Leuvensesteenweg 99
Sint-Joost-ten-Node
A za van 10u tot 17u
zo van 13u tot 17u
d lijnen 2-6 (Madou)
f 29-59-63 (Sint-Joost)
Door de bevolkingsaangroei van Sint-
Joost-ten-Node in de 19de eeuw en
de vraag van de burgerij naar een meer
monumentale kerk werd door de kerkfabriek
de nodige stappen gezet voor
de vervanging van het landelijke dorpskerkje.
De werken namen een aanvang
in 1864 o.l.v. architect Jean-Fréderique
Vander Rit. In mei 1865 waren het koor,
het schip, de sacristie en de vier dwarsbeuken
voltooid. Met een plechtig Te
Deum werd de nieuwe kerk ingewijd
door pastoor Egidius Aertssens, wiens
beeltenis te zien is in het grote westelijk
glasraam. De gevel en de toren (1891)
werden later voltooid door architect
aangebracht. De afgeronde houten
kroonlijst boven de gevel heeft weinig
gebruikelijke afmetingen. De voordeur
onder de erker met metalen structuur
geeft toegang tot de vestibule waarin
zich een wenteltrap bevindt met
smeedijzeren leuning. De verschillende
vertrekken zijn gedecoreerd in uiteenlopende
stijlen, kenmerkend voor het
eclecticisme. Een van de salons heeft
lijstwerkpanelen en een rijkelijk stucplafond
in Lodewijk XVI-stijl, terwijl de
kroonlijst van de eetkamer met zijn
decor van gestileerde bloemen aansluit
bij de art nouveau. Andere structurele
en ornamentele details behoren onmiskenbaar
tot de neo-Vlaamse renaissance.
De marmeren schouwen ten
slotte zijn van neoclassicistische signatuur.
(B.29/06/2000)
Jules-Jacques Van Ysendijck, senior.
De gevel in neo-barok werd gebouwd
met okerkleurige zandsteen en vertoont
gelijkenissen met de Brusselse
Begijnhofkerk. Binnen trekken de drie
marmeren barokke altaren, afkomstig
van de O.-L.-Vrouw ter Kapellenkerk,
de aandacht van de bezoeker. Het
centrale zwart marmeren altaar is in art
decostijl. Het hoofdaltaar bevat een
kopie van O.-L.-Vrouw ten Hemelvaart
van Pieter-Paul Rubens, waarvan het
origineel dit altaar oorspronkelijk versierde.
Merkwaardig zijn ook de glasramen
en in de crypte bevinden zich
oude grafstenen van voor de bouw van
de kerk. (B 04/06/2009)
rondleidingen door Jos Laporte,
op zaterdag en zondag om 14u.

108. Kaart I 7 K
gemeentehuis van Sint-
Joost-ten-node
Sterrenkundelaan 13
Sint-Joost-ten-Node
A za en zo van 11u tot 17u
d lijnen 2-6 (Madou)
f 29-63-65-66 (Madou)
Het gemeentehuis van Sint-Joost-ten-
Node met zijn parmantige gevel in
Beaux-Artsstijl uit 1911, ligt wat verstopt
aan de voet van een hoge kantoortoren.
Oorspronkelijk stond hier
een paviljoen bewoond door violist
Charles De Bériot. Dit werd in 1868
aangekocht door de gemeente en verbouwd
door architect Léon Govaerts.
De inrichting van het interieur werd
toevertrouwd aan G. Charle. Het
gebouw in witsteen heeft een gelijkvloerse
onderbouw in hardsteen met
voegen. De kroonlijst met tandlijst en
klossen wordt bekroond door een
attiek met een fries van guirlandes. De
hoofdingang, gemarkeerd door een
elegante smeedijzeren luifel, bevindt
zich in de centrale halfronde travee
bekroond door een koepel met lantaarn.
Het gemeentehuis werd in 1967
vergroot door architect Vandenhoutte
die een paviljoen aanbouwde op de
hoek van de Verbondstraat. In de
salons hangen werken van 19deeeuwse
Belgische kunstenaars.
Opmerkelijk zijn ook de monumentale
trap met elementen in marmer, en de
mozaïekvloer van de grote hal.
(B 22/10/1992)
Informatiepunt over “de verschillende
facetten van steen in Sint-
Joost-ten-node” in de inkomhal.
SCHaarBeeK / eVere / SInt-JooSt-ten-node I p. 99
H Wa n d e l r o u t e
Verschillende facetten van steen
in Sint-Joost-ten-Node
108
Met een kleine verklarende gids kan u vrij op pad langs het – vaak miskende –
architecturale erfgoed van de gemeente Sint-Joost-ten-Node. De wandelroute
gaat langs merkwaardige gebouwen in gemeentelijk bezit (het gemeentehuis,
het hotel Govaerts, het Charliermuseum,…) maar ook langs particuliere
gebouwen die soms uitzonderlijk zijn opengesteld voor het publiek (SD Worx,
vroegere hotel Puccini,…). Overal treffen we variaties aan op het thema van
de steen, gaande van mozaïek over stuc en marmer tot hardsteen.
de gids met het parcours en andere nuttige informatie is beschikbaar
in de verschillende toegankelijke plaatsen van de gemeente.
met de medewerking van de dienst Cultuur van de gemeente Sint-
Joost-ten-node.

p. 100 I SCHaarBeeK / eVere / SInt-JooSt-ten-node
109. Kaart I 8 l
Voormalige woning
van architect Cluysenaar
Kunstlaan 11 – Sint-Joost-ten-Node
A enkel zo van 10u tot 18u
d lijnen 1-5 (Kunst-Wet),
2-6 (Madou)
f 22 (Kunst-Wet),
29-63-65-66 (Madou)
De bezoekers die het imposante
gebouw aan de Kunstlaan 10-11 betreden
wacht een heuse verrassing. Dit
was oorspronkelijk de eigen woning
van architect J.-P. Cluysenaar, door
hemzelf ontworpen in 1841 en
gebouwd vanaf 1846 in classicistische
stijl met een bepleisterde gevel op een
sokkel van hardsteen. Het gebouw
onderging nadien talrijke veranderingen.
Een deel van het originele stucwerk
ging verloren in 1935 toen het
gebouw en de gevel voor commerciële
doeleinden werden verbouwd. In
110
dezelfde periode verdwenen ook
enkele salons. Een in 1988 ingezette
beschermingsprocedure belette de
totale ontmanteling maar kon niet verhinderen
dat het bestaande gebouw
werd ingekapseld in een grootschalig
postmodernistisch complex. Gelukkig
bleef de grote monumentale hal in
neoclassicistische stijl bewaard met
de aan beeldhouwer Mélot toegeschreven
plaasteren borstbeelden, die
deel uitmaken van de decoratie, en
elegante arcaden op Ionische gekoppelde
zuilen. Twee salons bezitten nog
hun marmeren schouwen en rijke
decors van stucwerk en verguldsel in
neorenaissancestijl. Engeltjes, ranken
en vruchten verfraaien de cassetteplafonds.
(B 24/08/1992)
rondleidingen om 10u30, 11u30,
12u30, 14u30, 15u30, 16u30 en
17u30. met de medewerking van
Korei.
110. Kaart I 8 l
Charliermuseum
Kunstlaan 16 – Sint-Joost-ten-Node
A za en zo van 11u tot 17u
d lijnen 1-5 (Kunst-Wet),
2-6 (Madou)
f 22 (Kunst-Wet),
29-63-65-66 (Madou)
In 1890 kocht kunstliefhebber en
verzamelaar Henri Van Cutsem twee
aanpalende huizen aan de huidige
Kunstlaan. Het eerste huis, in neoclassicistische
stijl en vier traveeën breed,
dateert uit 1844 en is intact gebleven.
Het tweede werd gesloopt en heropgebouwd
om het geheel meer eenheid
te geven. Hardsteen waaruit de kordonlijsten,
banden en deur- en vensteromlijstingen
bestaan, verfraait de
gevel. Het perceel, dat zich uitstrekt
tot aan de Liefdadigheidsstraat,
bevatte destijds ook paardenstallen en
koetshuizen. Henri Van Cutsem liet
deze aanhorigheden afbreken en gaf
109
Victor Horta opdracht twee lange galerijen
met beglaasd dak te bouwen. De
met marmer versierde hal en grote trap
geven toegang tot de verschillende
salons die een interessante verzameling
schilderijen, beelden, meubilair,
wandtapijten en faience bevatten. Ook
de marmeren schouwen in Lodewijk
XV- of Lodewijk XVI-stijl van deze
salons trekken de aandacht. In 1904
vermaakte Van Cutsem zijn herenhuis
aan beeldhouwer Guillaume Charlier
die het in 1925 op zijn beurt naliet aan
de gemeente Sint-Joost-ten-Node.
(B 15/07/1993)
rondleidingen zaterdag en zondag
om 13u en 14u30.
rondleidingen in Franse gebarentaal,
zaterdag en zondag om
11u30. met de medewerking van
arts et Culture.

111. Kaart I 8 l
Sint-Julianakapel
Liefdadigheidsstraat 41
Sint-Joost-ten-Node
A za en zo van 10u tot 18u
d lijnen 1-5 (Kunst-Wet),
2-6 (Madou)
f 22 (Kunst-Wet),
29-63-65-66 (Madou)
De kleine, aan Sint-Juliana toegewijde
kapel werd in 1886 gebouwd op de top
van de hoogte van Sint-Joost, naar de
plannen van architect Joris Helleputte.
Het eenbeukige gebouw met vijf traveeën,
opgetrokken in baksteen en
hardsteen, bezit een neogotisch decor
van uitzonderlijke waarde door zijn
integriteit en samenhang. Het interieur,
dat de invloed verraadt van Jean-
SCHaarBeeK / eVere / SInt-JooSt-ten-node I p. 101
Baptiste Bethune en diens eigentijdse
interpretatie van de gotische architectuur,
bevat een mooi geheel van sjabloonschilderijen,
polychrome muurbeschilderingen
die parementen van
rode baksteen en witsteen maar ook
van geplooide draperieën imiteren,
evenals monumentale taferelen op
pleisterwerk, metselwerk en doek. In
het koor ondersteunen slanke zuiltjes
in gepolijste en vergulde hardsteen de
gewelfribben. Het hoofdaltaar in zwart,
rood en groen Mazymarmer harmonieert
met de polychrome vloerbetegeling.
Het neogotische meubilair is
ongetwijfeld uitgevoerd onder leiding
van Joris Helleputte. De kapel is in mei
2009 aangekocht door de Stichting
Menselijke Waarden die er het Roemeens
Cultureel-Spiritueel Centrum
geopend heeft om het imago van Roemenië
in Europa te promoten via cul-
111
turele activiteiten en het exposeren van
werk van jonge kunstenaars. De kapel
werd op 1 december 2009 gewijd en
draagt voortaan de naam van Sint-
Paraschevakerk. Ze doet dienst voor
specifieke religieuze plechtigheden.
(B 30/03/1989)
tentoonstelling en verkoop van
roemeense ambachtelijke voorwerpen.

p. 102 I o p e n m o n u m e n t e n d a g e n
Publicaties van de Directie Monu
BruSSeL, Stad Van KunSt
en geSCHIedenIS
1. Het Jubelpark, zijn gebouwen en musea (NI-Fr-Sp-Eng)
2. Het kerkhof aan de Dieweg (Nl-Fr)
3. De Grote Markt van Brussel (NI-Fr-Sp-Eng)
4. De Begijnhofwijk (Nl-Fr)
5. De Heizel (NI-Fr-Sp-Eng)
6. De Louis Bertrandlaan en het Josaphatpark (Nl-Fr)
7. Drie voorbeelden van passages uit
de 19de eeuw (NI-Fr-Sp-Eng)
8. Anderlecht (Nl-Fr)
9. De Zavel (N -Fr-Sp-Eng)
10. De vijvers van Elsene en omgeving (Nl-Fr)
11. De Sint-Katelijnewijk (Nl-Fr)
12. Het Leopoldspark (NI-Fr-Sp-Eng)
13. De Squareswijk (NI-Fr-Sp-Eng)
14. De Armand Steurssquare (Nr-Fr)
15. Het Koningsplein en de Warandewijk (NI-Fr-Sp-Eng)
16. De Observatoriumwijk (Nl-Fr)
17. De Tervurenlaan (Nl-Fr)
18. Het Woluwedal (Nl-Fr)
19. De Louizalaan (NI-Fr
20. De centrale lanen (N -Fr)
21. Sint-Gillis (Nl-Fr)
22. De Ringlanen (Nl-Fr)
23. De Sint-Bonifatiuswijk (Nl-Fr)
24. De Onze-lieve-Vrouw-ter-Sneeuwwijk (Nl-Fr)
25. De Brusselse kanalen (Nl-Fr)
26. De Marktplaatsen van de Vijfhoek (Nl-Fr)
27. Gangen in Brussel (Nl-Fr)
28. Ukkel, huizen en villa’s (Nl-Fr)
29. De eerste omwalling (Nl-Fr)
30. Het Ter Kamerenbos (Nl-Fr)
31. Het Justitiepaleis (Nl-Fr)
32. De Ter Kamerenabdij (Nl-Fr)
33. De Molièrelaan en de Berkendaalwijk (Nl-Fr)
34. De tuinwijken Le Logis en Floréal (Nl-Fr)
35. Geschiedenis van de Brusselse bioscopen (Nl-Fr)
36. De Wolstraat en haar historische gebouwen (Nl-Fr)
37. Koninklijk domein van Laken (Nl-Fr)
38. Kerkhoven en begraafplaatsen (Nl-Fr)
39. Geschiedenis van de Brusselse scholen (Nl-Fr)
40. De Ringlanen (Nl-Fr)
41. De abdij van Dielegem (Nl-Fr)
42. Het voormalige Coudenbergpaleis (Nl-Fr)
43. Appartementsgebouwen
uit het interbellum (Nl-Fr)
44. Het Rijksadministratief Centrum (Nl-Fr)
45. Het gemeentehuis van Schaerbeek (Nl-Fr)
46. De Marollen (Nl-Fr.)
47. In het hart van Vorst (Nl-Fr.)
48. De cafés van Brussel (Nl-Fr.)
49. Het rurale erfgoed (Nl-Fr.)
arCHeoLogIe In BruSSeL
1. De Rijke Klarenwijk:
van Priemspoort tot Klooster (Nl-Fr)
2. Brouwerijen in de Sint-Katelijnewijk (Nl-Fr)
3. Middeleeuwse ambachten en stedelijk wonen (Nl-Fr)
4. Rond de eerste stadsomwalling (Nl-Fr)
De Sint-Hubertusgalerijen (Nl-Fr)
geSCHIedenIS & reStauratIe
De Onze-Lieve-Vrouw ten Zavelkerk (Nl-Fr)
Villa Empain (Nl-Fr-Gb)

1. Sint-Agatha-Berchem (Nl-Fr)
atLaS Van de arCHeo-
LogISCHe ondergrond
Van Het geWeSt BruSSeL
2. Sint-Lambrechts-Woluwe (Nl-Fr)
3. Ukkel (Nl-Fr)
4. Vorst (Nl-Fr)
5. Jette (Nl-Fr)
6. Sint-Joost-ten-Node (Nl-Fr)
7. Etterbeek (Nl-Fr)
8. Anderlecht (Nl-Fr)
9. Watermaal-Bosvoorde (Nl-Fr)
10.1 Brussel-Vijfhoek-
Archeologische potentieel (Nl-Fr)
10.2 Brussel-Vijfhoek-
Archeologlsche ontdekkingen (Nl-Fr)
11. Koekelberg (Nl-Fr)
12. Brussel-Noordoostwijk (Nl-Fr)
13. Sint-Gillis (Nl-Fr)
14. Sint-Pieters-Woluwe (Nl-Fr)
15. Elsene (Fr-Nl)
16. Schaarbeek (Nl-Fr)
17. Sint-Jans-Molenbeek (Nl- Fr)
18. Evere (Nl- Fr)
19. Brussel-Louizawijk (Nl- Fr)
20. Ganshoren (Nl- Fr)
InVentarIS Van Het
CuLtuurBeZIt In BeLgIË
BruSSeLS HooFdStedeLIJK
geWeSt
Deel I A Brussel Vijfhoek A-D (Nl-Fr)
Deel I B Brussel Vijfhoek E-M (Nl-Fr)
DeeI 1C Brussel Vijfhoek N-Z (Nl-Fr)
Deel 2 Sint-Joost-ten-Node (Nl-Fr)
Deel 3 Etterbeek (Nl-Fr)
De inventarissen van Sint-Gillis, Sint-Joost-ten-Node en
Etterbeek, Brussel uitbreiding zuid, Elsene en Sint-Pieters-Woluwe
(en weldra van Brussel uitbreiding oost,
kunnen geraadpleegd worden op de volgende site :
http://www.irismonument.be
o p e n m o n u m e n t e n d a g e n I p. 103
menten en Landschappen
monumenten
en LandSCHappen
Deel l Brussel, beschermde monumenten (Nl-Fr)
Deel 2 Brussels Hoofdstedelijk Gewest.
Gevrijwaarde monumenten
en landschappen (Nl-Fr)
Deel 3 Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Beschermde
monumenten en landschappen (Nl-Fr)
open monumentendagen
Architecturale gehelen
in het Brussels Gewest (Nl-Fr)
Plaatsen om te feesten (Nl-Fr)
Kunst en openbaar erfgoed (Nl-Fr)
Een eeuw architectuur en stedenbouw:
1900-2000 (Nl-Fr)
Erfgoed en Ambachten (Nl-Fr)
Archeologie van Neolithicum
tot industriële revolutie (Nl-Fr)
Handel (NL-Fr)
Modernisme – art deco (Nl-Fr)
Brussel, 175 jaar hoofdstad (Fr-Nl)
Lichaam en Geest (Fr-Nl)
Architectuur sinds de Tweede Wereldoorlog (Nl-Fr)
Van andere oorden (Nl-Fr)
Steen & Co (Nl-Fr)
Beschikbaar in de betere boekhandels
(Opgelet: meerdere titels zijn momenteel
niet meer in voorraad)
De Directie Monumenten en Landschappen
heeft eveneens verschillende gratis publicaties.
De lijst van deze publicaties is raadpleegbaar
op de website www.monument.irisnet.be

p. 104 I o p e n m o n u m e n t e n d a g e n
Dankwoord
De Directie Monumenten en Landschappen
wenst alle openbare en
privé-instellingen te danken, alsook
alle eigenaars die hebben bijgedragen
tot het succes van de Brusselse
Open Monumentendagen.
De Directie dankt ook de vereniging
Patrimoine et Culture die het centraal
informatiepunt ontvangt.
op initiatief van het Brussels Hoofdstedelijk gewest
onder bescherming van de raad van europa,
in het kader van de europese monumentendagen
Begeleidingscomité
pascale IngeLaere, en anne-Sophie WaLaZYC,
Kabinet van Minister-President Charles Picqué
organisatie
Directie Monumenten en Landschappen van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest
algemene coördinatie
paula dumont en Brigitte Vander BruggHen
met de medewerking van Cindy de Brandt
redactie
De teksten over de opengestelde monumenten werden geschreven
door Christophe VaCHaudeZ
Vertaling
Gitracom
revisie en verbetering teksten
Harry LeLIÈVre, Directie Monumenten en Landschappen
Herkomst foto’s
De foto’s werden genomen door alfred de VILLe de goYet, Directie Monumenten
en Landschappen van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest
behalve :
Christine BaStIn en Jacques eVrard
© Ministerie van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (1,4,35,59,67,91,92,95 en 111)
georges de KInder (50)
Johan JaCoBS (13)
Fréderic LeroY (75)
norman SZKop (38 en 55)
marcel VanHuLSt, Ministerie van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (33)
de Vrienden van het Zoniënwoud (47)
directie monumenten en Landschappen (26,76 en 85)
Koninklijk Conservatorium Brussel/Conservatoire royal de Bruxelles (25)
pierres et marbres de Wallonie (Killingshot) (29)
SaSaSa (93)
Vlaams parlement (9)
Foto Hotel Van Eetvelde (37) en Hotel Winssinger (67) :
arch. V. Horta@Sofam 2010
ontwerp omslag en affiche
Kaligram, Brussel
ontwerp programma, opmaak en cartografie
Kaligram, Brussel
druk
IPM, Brussel
Verantwoordelijk uitgever
patrick CraHaY, Directie Monumenten en Landschappen van het Brussels
Hoofdstedelijk Gewest, CCN – Vooruitgangstraat 80, 1035 Brussel
de inlichtingen in deze brochure kunnen buiten onze wil om gewijzigd
worden.

Steen & Co
Van de plaveien onder onze voeten tot de leien op
de daken, een stad, ook al is ze rijkelijk voorzien
van parken en tuinen, is essentieel een stenen
omgeving.
Dit verleent haar eerder een negatief imago want
steen wordt algemeen beschouwd als grauw en
kil, hard en onwrikbaar, monotoon. Wanneer we
echter ‘de stad door de stenen’ zien dan worden
we ons bewust van een immense rijkdom aan
kleuren, vormen en texturen.
Deze publicatie belicht de aspecten die typisch
zijn voor het hoofdstedelijk gebied :
Waar komen de in Brussel gebruikte steensoorten
vandaan ? Van de groeve tot de werf aan de
hand van enkele emblematische monumenten.
Brusselse interieurs zijn rijk aan decoratie met
marmer en gepolijste steensoorten. Technische
evolutie en modes gaan hier hand in hand.
Ook in architectuur is niet alles wat blinkt goud.
Wat zijn stuc, staff en carton-pierre en hoe kunnen
we ze onderscheiden ?
Wie zich geen natuursteen kan veroorloven gaat
op zoek naar alternatieven. Het gebruik van decoratieve
bouwmaterialen als keramiek en glas
van het midden van de 19de eeuw tot nu
Gevels voorzien van een bepleistering met schijnvoegen
om ‘Franse steen’ te imiteren. Grotten en
rotsen gemaakt uit cement en pleister. Wie kan
vals van echt onderscheiden ?
Deze publicatie, rijkelijk geïllustreerd, wordt
uitgegeven door de Directie Monumenten en
Landschappen van het Brussels Hoofdstedelijk
Gewest.
Verkrijgbaar in de boekhandel vanaf september.
Tijdens de Open Monumentendagen zal het verkocht
worden aan een voordelig tarief op het informatiepunt
in de Sint-Gorikshallen.
ISBN 978-2-930457-56-7

pierre
steen & co
20/08 > 21/11/2010
HALLES SAINT-GÉRY / SINT-GORIKSHALLEN
PLACE SAINT-GÉRY À 1000 BRUXELLES / SINT-GORIKSPLEIN TE 1000 BRUSSEL
EXPOSITION ACCESSIBLE GRATUITEMENT TOUS LES JOURS / TENTOONSTELLING ALLE DAGEN GRATIS TOEGANKELIJK
Exposition organisée par Patrimoine à Roulettes, à l’initiative
de la Région de Bruxelles-Capitale / Tentoonstelling georganiseerd door Patrimoine à Roulettes,
op initiatief van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest
Éditeur resp./verantw. uitgever : P. CRAHAY, Direction des Monuments et des Sites de la Région de Bruxelles-Capitale,
rue du Progrès 80 – 1035 Bruxelles /Directie Monumenten en Landschappen van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest,
Vooruitgangstraat 80 – 1035 Brussel – Exempt de timbre – vrij van zegel: art. 198