De wet op de patiëntenrechten: Kennis, toepassing en attitudes bij ...

De wet op de patiëntenrechten:
Kennis, toepassing en attitudes bij
beroepsbeoefenaars
Een onderzoek uitgevoerd door het Vlaams Patiëntenplatform
vzw in opdracht van de Federale Overheidsdienst
Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en
Leefmilieu
i.s.m
Vrije Universiteit Brussel, Vakgroep Medische Sociologie
Onderzoekster: Miranda Schoonacker
Promotor: Prof. Dr. Fred Louckx
Heverlee, mei 2006

INHOUD
HOOFDSTUK 1: INTRODUCTIE ................................................................................... 6
1. Motivering van het onderzoek .................................................................................... 6
HOOFDSTUK 2: VOORSTELLING VAN HET ONDERZOEK ............................................. 8
1. Doelstellingen .......................................................................................................... 8
1.1. Algemene doelstelling ........................................................................................ 8
1.2. Specifieke doelstellingen .................................................................................... 8
1.2.1. Doelstelling 1 ........................................................................................... 8
1.2.2. Doelstelling 2 .......................................................................................... 9
1.2.3. Doelstelling 3 .......................................................................................... 9
1.2.4. Doelstelling 4 ........................................................................................... 9
1.2.5. Doelstelling 5 .......................................................................................... 9
2. Theoretische achtergrond .......................................................................................... 10
3. Literatuurstudie en voorbereidende gesprekken ........................................................... 14
4. Constructie van de vragenlijst .................................................................................... 14
4.1. Praktische uitvoering ......................................................................................... 15
5. Selectie van de steekproef ......................................................................................... 17
6. Praktische organisatie van het kwantitatieve onderzoek ................................................ 19
7. Kwalitatieve bevraging van de leden van de geselecteerde beroepscategorieën ................ 20
HOOFDSTUK 3: TOELICHTING BIJ DE WET OP DE PATIËNTENRECHTEN .................... 22
1. Definities en toepassingsgebied ................................................................................. 22
1.1. Definities ......................................................................................................... 22
1.1.1. Patiënt ................................................................................................... 22
1.1.2. Beroepsbeoefenaar .................................................................................. 23
1.1.3. Gezondheidszorgen .................................................................................. 23
1.2. Toepassingsgebied van de wet op de patiëntenrechten .......................................... 23
1.2.1. Wanneer is de wet niet van toepassing ........................................................ 24
2. De rechten van de patiënt ......................................................................................... 24
2.1. Recht op kwaliteitsvolle gezondheidszorg ............................................................. 24
2.2. Het recht op vrije keuze van beroepsbeoefenaar .................................................... 25
2.3. Het recht op informatie over de eigen gezondheidstoestand ................................... 25
2.3.1. Het recht op niet te weten ........................................................................ 26
2.3.2. Therapeutische exceptie ........................................................................... 26
2.4. Het recht op toestemming .................................................................................. 26
2.5. Het recht op inzage en afschrift van het patiëntendossier ....................................... 28
2.6. Recht op bescherming van de persoonlijke levenssfeer .......................................... 29
2

2.7. Recht op klachtenbemiddeling ............................................................................ 29
2.8. Recht op pijnbestrijding ..................................................................................... 29
3. Vertegenwoordiging van de patiënt ............................................................................ 30
3.1. De vertegenwoordiger van de patiënt .................................................................. 30
3.1.1. Minderjarige patiënten .............................................................................. 30
3.1.2. Meerderjarige wilsonbekwame patiënten ..................................................... 30
3.2. Onderscheid vertegenwoordiger en vertrouwenspersoon ........................................ 31
4. De Federale Commissie “Rechten van de Patiënt” ......................................................... 31
5. Naleving van de patiëntenrechtenwet ......................................................................... 32
HOOFDSTUK 4: ONDERZOEKSRESULTATEN ............................................................... 33
1. Kwantitatief onderzoek: vragenlijst ............................................................................ 33
1.1. Respons ........................................................................................................... 33
1.2. Non-respons ..................................................................................................... 35
1.3. Beschrijving van de onderzoeksgroep .................................................................. 35
1.3.1. Artsen .................................................................................................... 35
1.3.2. Verpleegkundigen .................................................................................... 40
1.4. Enquêteresultaten ............................................................................................. 43
1.4.1. Algemene resultaten ................................................................................ 43
1.4.1.1. Patiëntgerichte communicatie ............................................................. 43
1.4.1.2. Vertrouwdheid met de patiëntenrechtenwet ......................................... 44
1.4.1.3. Kanalen via dewelke men bekend is met de patiëntenrechtenwet .......... 46
1.4.1.4. Belang van de patiëntenrechtenwet .................................................... 48
1.4.1.5. Bedoelde en onbedoelde effecten van de patiëntenrechtenwet .............. 48
1.4.2. Het geven van informatie aan patiënten .................................................... 53
1.4.2.1. Communicatieproblemen ................................................................... 56
1.4.2.2. Redenen om informatie niet te vertellen .............................................. 59
1.4.2.3. Therapeutische exceptie .................................................................... 61
1.4.3. Het verkrijgen van toestemming ................................................................ 63
1.4.4. Het recht op inzage en afschrift van het patiëntendossier ............................. 69
1.4.5. Vertrouwenspersoon en vertegenwoordiger ................................................. 74
1.4.6. Vrije keuze van beroepsbeoefenaar ............................................................ 77
1.4.7. Doelgroep de minderjarige patiënt ............................................................. 79
1.4.8. Doelgroep de meerderjarige wilsonbekwame patiënt ................................... 90
1.4.9. Klachtenbemiddeling ................................................................................ 95
1.4.10. Betaalbare gezondheidszorg .................................................................... 96
1.4.11. Toepassingsgebied ................................................................................. 97
1.4.12. Richtlijnen, protocollen en werkafspraken ................................................. 99
1.4.13. Opmerkingen inzake de onderwerpen die in de vragenlijst aan bod kwamen .. 102
3

1.4.14. Verband tussen de mate waarin de arts of verpleegkundige aangeeft
vertrouwd te zijn met de patiëntenrechtenwet en de kennis en het naleven
van de wet .......................................................................................... 103
1.4.15. Protocollen, richtlijnen en werkafspraken ................................................... 104
2. Kwalitatief onderzoek: bevindingen uit de literatuur, voorbereidende gesprekken en
interviews met beroepsbeoefenaars ............................................................................ 104
2.1. Definities en toepassingsgebied van de wet op de patiëntenrechten ......................... 105
2.1.1. Patiënt ................................................................................................... 105
2.1.2. Beroepsbeoefenaar ................................................................................... 105
2.1.3. Toepassingsgebied.................................................................................... 106
2.2. Rechten van de patiënt ...................................................................................... 106
2.2.1. Het recht op een kwaliteitsvolle dienstverlening............................................ 106
2.2.2. Recht op vrije keuze van beroepsbeoefenaar................................................ 107
2.2.3. Recht op informatie over de gezondheidstoestand ........................................ 107
2.2.3.1. Patiëntgerichte communicatie ............................................................. 108
2.2.3.2. Het verkrijgen van informatie ............................................................. 110
2.2.3.3. Vertrouwenspersoon (en vertegenwoordiger) ....................................... 111
2.2.3.4. Therapeutische exceptie .................................................................... 112
2.2.4. Recht op toestemming .............................................................................. 113
2.2.4.1. Informeren over de kosten voor de patiënt .......................................... 113
2.2.5. Recht op inzage en afschrift van het dossier ................................................ 115
2.2.6. Recht op bescherming van de persoonlijke levenssfeer ................................. 116
2.2.7. Recht op klachtenbemiddeling ................................................................... 117
2.2.7.1. Recht op klachtenbemiddeling in de geestelijke gezondheidszorg ........... 120
2.2.8. Recht op pijnbestrijding ............................................................................ 122
2.2.9. Vertegenwoordiging van de patiënt ............................................................ 122
2.2.9.1. Minderjarige patiënten ...................................................................... 122
2.2.9.2. Wilsonbekwame patiënten en psychiatrische patiënten .......................... 123
2.2.9.3. Problemen die zich met betrekking tot vertegenwoordigers kunnen
voordoen ......................................................................................... 124
2.2.10. Wijzigende slotbepalingen ....................................................................... 125
2.2.10.1. Aansprakelijkheid en medische fouten ............................................... 125
2.2.10.2. Relatie ten aanzien van de wet van 25 juni 1992 op de
landsverzekeringsovereenkomst ........................................................ 127
2.2.11. Sector kinderen en jongeren ................................................................... 128
2.2.12. Sector geestelijke gezondheidszorg en zorg voor wilsonbekwame patiënten .. 130
4

HOOFDSTUK 5: CONCLUSIES EN BELEIDSAANBEVELINGEN ...................................... 132
1. Vertrouwdheid met de patiëntenrechtenwet en kennis van de patiëntenrechtenwet .......... 132
2. Naleven van de patiëntenrechtenwet .......................................................................... 133
3. Belang van de patiëntenrechtenwet ............................................................................ 133
4. Bedoelde en onbedoelde effecten van de patiëntenrechtenwet ....................................... 133
5. Patiëntgerichte communicatie en arts-patiënt relatie ..................................................... 134
6. Het informeren van patiënten .................................................................................... 135
7. Redenen om informatie niet te vertellen en therapeutische exceptie ............................... 136
8. Toestemmingsvereiste .............................................................................................. 138
9. Inzage en afschrift van het patiëntendossier ................................................................ 138
10. Vertrouwenspersoon en vertegenwoordiger ............................................................... 139
10.1. De vertrouwenspersoon ................................................................................... 139
10.2. De vertegenwoordiger ...................................................................................... 140
11. Vrije keuze van beroepsbeoefenaar .......................................................................... 141
12. Klachtenbemiddeling ............................................................................................... 141
13. Organisatie van de ombudsfunctie in de geestelijke gezondheidszorg............................. 143
14. Betaalbare gezondheidszorg .................................................................................... 144
15. Toepassingsgebied van de patiëntenrechtenwet ......................................................... 145
16. Richtlijnen, protocollen en werkafspraken .................................................................. 146
17. Minderjarige patiënten ............................................................................................ 146
17.1. Beoordeling van de maturiteit .......................................................................... 146
17.2. Informeren van minderjarigen .......................................................................... 147
17.3. Specifieke problemen met betrekking tot de patiëntenrechten van minderjarigen .... 147
18. Meerderjarige wilsonbekwame patiënten ................................................................... 147
18.1. Beoordeling van de wilsonbekwaamheid van een patiënt ...................................... 147
18.2. Het betrekken van een vertegenwoordiger bij een behandeling ............................. 148
19. Toepassing van de patiëntenrechtenwet en definiëring van de patiënt ........................... 149
20. Aansprakelijkheid en medische fouten ....................................................................... 149
21. Recht op een kwaliteitsvolle dienstverlening .............................................................. 150
Referenties ................................................................................................................ 151
Overzicht van de gebruikte literatuur ....................................................................... 152
Bijlage 1: Wettekst : Wet betreffende de rechten van de patiënt ........................................ 155
Bijlage 2: Vragenlijst voor artsen .................................................................................... 165
Bijlage 3: Vragenlijst voor verpleegkundigen ................................................................... 175
5

HOOFDSTUK 1: INTRODUCTIE
1. MOTIVERING VAN HET ONDERZOEK
De rechten van de patiënt zijn een bekrachtiging van belangrijk geachte waarden in onze
samenleving, onder andere van de autonomie van de patiënt, de integratie van de patiënt in de
maatschappij en participatie van de patiënt aan het beleid, in ziekenhuizen en instellingen en in de
individuele relatie met een beroepsbeoefenaar. Een goede wetgeving is een basisvoorwaarde om
de rechten van de patiënt gestalte te geven. De wet op de patiëntenrechten werd op 22 augustus
2002 gestemd in het federaal parlement en op 26 september gepubliceerd in het Belgisch
Staatsblad.
Uit een onderzoek (“Visie van de patiënt op belangrijke ontwikkelingen in het gezondheidsbeleid”) 1
dat het Vlaams Patiëntenplatform in 2004 uitvoerde in opdracht van de FOD Volksgezondheid
blijkt dat patiëntenvertegenwoordigers uit diverse patiëntenverenigingen onvoldoende op de
hoogte zijn van hun rechten als patiënt. Nochtans gaat het hier om een groep mensen die zelf
patiënt is en structureel gebruik maakt van de gezondheidszorg. Vaak staan deze
patiëntenvertegenwoordigers andere patiënten – leden van hun vereniging – telefonisch bij met
vragen over diagnose, verloop van de ziekte, medicatiegebruik en andere vragen in verband met
de ziekte en de gezondheidszorg. In het onderzoek werd nagegaan via welke informatiekanalen
patiënten informatie ontvangen. Geen enkele respondent gaf aan informatie te hebben ontvangen
via een beroepsbeoefenaar. Daarnaast blijkt uit het “jaarverslag 2004” van de Nederlandstalige
ombudspersoon van de Federale Ombudsdienst Rechten van de Patiënt 2 dat de wet ook door
beroepsbeoefenaars onvoldoende gekend is. Uit datzelfde jaarverslag bleek dat het aantal
klachten niet significant hoog ligt maar dat het aantal aanmeldingen van patiënt wel gestaag
toeneemt. Dit schijnt typerend te zijn voor een beginnende ombudsdienst. Niet alleen specialisten
maar ook verpleegkundigen zijn voorwerp van klachten in ziekenhuizen. Meestal formuleert men
problemen op het gebied van communicatie, bejegening, informatie en de kwaliteit van de
zorgverlening (bijvoorbeeld medische fouten). Zo kan bijvoorbeeld een gebrek aan communicatie
en gestructureerde voorlichting over onderzoeken of behandeling een bron van onvrede bij
patiënten en diens zorgomgeving veroorzaken.
Indien gekeken wordt naar de eigen bevoegdheid van de Federale Ombudsdienst dan situeren de
klachten zich binnen de eerstelijnszorg (bijvoorbeeld huisartsen, tandartsen, zelfstandige
paramedici, …). Maar ook andere sectoren komen aan bod (adviserende en controlerende artsen,
zorgverleners in gevangenissen, zorgverleners in rusthuizen, …). Ook hier worden problemen
geformuleerd op het gebied van de kwaliteit van de zorgverlening (bijvoorbeeld te late
6

diagnosestelling, onvoldoende opvolging van de medische problematiek, verkeerd plaatsen van
tandprothesen, …). Verder werden klachten geformuleerd op het gebied van het recht op vrije
keuze van zorgverleners (bijvoorbeeld in het geval van een gedwongen opname), het recht op
inzage of afschrift van het patiëntendossier (bijvoorbeeld weigeren van inzagerecht of onvolledige
kopie van het medisch dossier), het recht op gezondheidsinformatie, geïnformeerde toestemming
en het recht op een onafhankelijke klachtenbemiddeling.
7

HOOFDSTUK 2:
VOORSTELLING VAN HET ONDERZOEK
1. DOELSTELLINGEN
1.1. Algemene doelstelling
Dit onderzoek werd uitgevoerd in opdracht van het Vlaams Patiëntenplatform, met als algemene
doelstelling het verwerven van inzicht in de kennis over de Belgische wetgeving betreffende de
rechten van de patiënt bij verschillende categorieën van professionelen uit de gezondheidszorg.
Daarnaast willen we inzicht krijgen in de manier waarop deze verschillende categorieën van
beroepsbeoefenaars deze wetgeving implementeren en in hun attitudes tegenover de wetgeving
op de patiëntenrechten.
In het kader van dit onderzoek worden professionelen uit de gezondheidszorg omschreven als
artsen-specialisten en verpleegkundigen actief in de Vlaamse ziekenhuisinstellingen.
De doelgroep bestaat uit volgende beroepsbeoefenaars die actief zijn in Vlaanderen:
- artsen-specialisten
- verpleegkundigen (tewerkgesteld in een ziekenhuis of rust- en verzorgingstehuis)
In deze studie willen we met andere woorden een onderzoek verrichten naar de wijze waarop
artsen en verpleegkundigen volgens zichzelf de patiëntenrechtenwet naleven en kennen, naar hun
attitudes ten aanzien van de wet en naar de knelpunten die ze daarbij ondervinden.
1.2. Specifieke doelstellingen
1.2.1. DOELSTELLING 1
De ontwikkeling van een methodologie voor het meten van kennis, toepassing en attitudes bij
beroepsbeoefenaars uit de gezondheidszorg.
Vooreerst beoogden we de inhoudelijke en methodologische ontwikkeling van een instrument om
de beroepsbeoefenaars te bevragen. De onderzoeksvraag omvat zowel aspecten met betrekking
tot de (objectieve) kennis over wetgeving, als meer subjectieve aspecten aangaande de
toepassingsbereidheid en attitudes tegenover de wetgeving. Het onderzoeksinstrument moet
8

aangepast zijn aan deze verschillende aspecten. Voor de uitvoering van dit onderzoek wordt
gebruik gemaakt van een combinatie van vragenlijsten en interviews.
1.2.2. DOELSTELLING 2
Recrutering van respondenten die een betrouwbare voorafspiegeling vormen van de populatie.
Hierbij wordt gebruik gemaakt van verschillende criteria zoals bijvoorbeeld beroepscategorie en
andere persoonlijke eigenschappen.
1.2.3. DOELSTELLING 3
Evaluatie van de kennis over de wet op de patiëntenrechten bij beroepsbeoefenaars in
Vlaanderen. Uit het “jaarverslag 2004” van de Nederlandstalige ombudspersoon van de Federale
ombudsdienst Rechten van de Patiënt 2 blijkt dat de patiëntenrechtenwet door beroepsbeoefenaars
onvoldoende gekend is (p. 141). Dit onderzoek wil deze vaststelling verder uitdiepen door na te
gaan in hoeverre de wetgeving gekend is binnen verschillende categorieën van medische en
paramedische beroepsbeoefenaars in Vlaanderen.
1.2.4. DOELSTELLING 4
Het in kaart brengen van de toepassingsbereidheid van en attitudes tegenover de wet op de
patiëntenrechten bij verschillende categorieën van beroepsbeoefenaars in Vlaanderen.
De uiteindelijke bedoeling van de patiëntenrechtenwet is een verbetering van de kwaliteit van
dienstverlening in de gezondheidszorg. Het duidelijk formuleren van de rechten van de patiënt in
een overzichtelijke en eenvoudige wet is een belangrijk instrument om de kwaliteit van de relatie
met de zorgverlener te bevorderen. Men verwacht dat de invoering van de wet een
mentaliteitsverandering met zich meebrengt en de zorgverlener aanzet om tot een meer
gelijkwaardige relatie tussen de beroepsbeoefenaar en de patiënt te komen. Of er sprake is van
een veranderde relatie tussen arts-patiënt kan blijken uit:
- de mate waarin en de manier waarop beroepsbeoefenaars de wet naleven
- hoe beroepsbeoefenaars de wet interpreteren in termen van bedoelde en onbedoelde
gevolgen voor hun relatie met de patiënt en diens omgeving
- de factoren die de toepassing van de wet door beroepsbeoefenaars vergemakkelijken of
bemoeilijken.
1.2.5. DOELSTELLING 5
Formuleren van knelpunten en beleidsaanbevelingen. Na interpretatie van de resultaten uit het
kwantitatieve en kwalitatieve onderzoek zullen mogelijke knelpunten en beleidsaanbevelingen
9

geformuleerd worden. Het kan hierbij gaan om voorstellen tot aanpassing van de wetgeving, of
om voorstellen tot een betere verspreiding van de kennis over de wetgeving.
2. THEORETISCHE ACHTERGROND
De wijze waarop de patiëntenrechten in de patiëntenrechtenwet geregeld zijn laat zich globaal als
volgt karakteriseren:
- in de patiëntenrechtenwet is naast de zeggenschap van de patiënt ook de
verantwoordelijkheid van de zorgverlener een belangrijk element;
- de bepalingen in de patiëntenrechtenwet hebben veelal het karakter van abstracte regels
die in uiteenlopende situaties verder gestalte moeten krijgen;
- de patiëntenrechtenwet regelt de rechten van de patiënt ook in andere opzichten niet
uitputtend: er is naast de wetgeving op de patiëntenrechten nog heel wat andere
wetgeving waarin bijzondere situaties aan de orde komen.
De achterliggende doelstelling van de patiëntenrechtenwet is de arts-patiëntrelatie meer tot een
samenwerkingsrelatie te maken dan in het verleden het geval was. Idealiter zouden we hierbij het
directe effect van de wet betreffende de rechten van de patiënt op de arts-patiëntrelatie willen
vaststellen. Bij de evaluatie van de patiëntenrechtenwet stelt zich het probleem dat er geen
controlegroep voorhanden is (de wet geldt voor iedere beroepsbeoefenaar in de gezondheidszorg)
en in het verleden hebben er geen voormetingen plaatsgevonden. Daardoor is het onmogelijk om
de effecten van de patiëntenrechtenwet, van ander overheidsbeleid en van andere
maatschappelijke ontwikkelingen uit elkaar te halen. Ander overheidsbeleid en andere
maatschappelijke ontwikkelingen worden in deze studie verder buiten beschouwing gelaten. De
invloed van de patiëntenrechtenwet op artsen en verpleegkundigen zal met andere woorden enkel
op een indirecte wijze kunnen onderzocht worden.
Voor de uitvoering van dit onderzoek diende een schriftelijke vragenlijst te worden ontwikkeld die
aan artsen en verpleegkundigen kon worden voorgelegd. Bij het opstellen van de vragenlijst
werden ideeën en vragen gebruikt uit een vragenlijst zoals deze werd gehanteerd door het Nivel
(Nederlands Instituut voor Onderzoek van de Gezondheidszorg) bij “De evaluatie van de
Nederlandse Wet op de Geneeskundige Behandelingsovereenkomst (WGBO)” 3 . Met deze Nivel-
vragenlijst werd een onderzoek verricht naar de wijze waarop artsen volgens zichzelf de WGBO
naleven en naar de knelpunten die ze daarbij tegenkomen. Deze Nivel-vragenlijst voor de
evaluatie van de WGBO werd gebaseerd op een algemeen model voor het evalueren van het
beleid.
10

In het kader van het huidige onderzoek met betrekking tot het meten van kennis en attitudes over
en toepassing van de wet op de patiëntenrechten wordt dit model hier kort van naderbij bekeken.
Bij het evalueren van wetten kan gekeken worden naar de waarborgfunctie van een wet (zoals het
verschaffen van rechtszekerheid en rechtsgelijkheid aan de burger) en de instrumentele functie
van de wet (is de wet een geschikt instrument om de beoogde doelstellingen te realiseren ?)
(Legemaate, 1997: 251-252) 4 . Vanuit sociaal-wetenschappelijk oogpunt is met name de
instrumentele functie van een wet van belang.
Het is niet eenvoudig om de causaliteit vast te stellen tussen de inwerkingtreding van een wet en
een bepaalde beleidsuitkomst. Het vaststellen van deze relatie is één van de belangrijkste
knelpunten bij een evaluatie van de wetgeving en dus ook bij het evalueren van de
patiëntenrechtenwet (Leenen in: Brouwer de Koning, 1999: 2-3) 5 . Dit knelpunt kan worden
toegelicht aan de hand van het model in figuur 1 (gebaseerd op Legemate, 1997: 253-254; Van
de Graaf & Hoppe, 1989: 387, 394; Veerman, 1991: 24) 4, 6 & 7 .
Figuur 1: model voor het evalueren van beleidseffecten
Bron: Rapport “De evaluatie van de WGBO” (Nivel)
11

Het idee achter het model, zoals het in figuur 1 wordt geschetst is als volgt: op basis van
verschillende afwegingen kiest de overheid voor een bepaald beleidsinstrument en het is de
bedoeling dat dit beleidsinstrument tot een bepaalde uitkomst leidt. Bij een evaluatie van het
beleid draait het om de vraag in hoeverre beleidsinstrumenten werken en aan beleidsuitkomsten
gerelateerd zijn. Deze vraag is om meerdere redenen heel moeilijk te beantwoorden, onder
andere omdat:
a) beleidsuitkomsten ook tot stand kunnen zijn gebracht door ander overheidsbeleid dan het
te evalueren beleidsinstrument;
b) beleidsuitkomsten ook tot stand kunnen zijn gebracht door maatschappelijke
ontwikkelingen die los staan van het te evalueren beleidsinstrument;
c) een beleidsinstrument niet tot de gewenste uitkomst hoeft te leiden omdat niet aan een
aantal voorwaarden voor een effectieve beleidsuitvoering is voldaan (het niet bereiken van
de gewenste uitkomst ligt in dat geval dus niet aan het beleidsinstrument zelf);
d) een beleidsinstrument naast bedoelde ook onbedoelde effecten teweeg kan brengen die de
bedoelde effecten tenietdoen c.q. doen verminderen.
Om vast te stellen of een beleidsinstrument op een causale wijze gerelateerd is aan een
beleidsuitkomst moet dus rekening worden gehouden met ander overheidsbeleid, met andere
maatschappelijke ontwikkelingen, met de voorwaarden voor een effectieve beleidsuitvoering en
met de bedoelde én onbedoelde gevolgen van een beleidsinstrument. En het is niet eenvoudig om
al deze factoren in één empirisch model op te nemen. Er zijn wel evaluatie-onderzoeksontwerpen
in omloop die gebruikt kunnen worden om de causaliteit tussen een beleidsinstrument en een
beleidsuitkomst aan te tonen (Van de Graaf & Hoppe, 1989: 396-400) 6 , maar deze
onderzoeksontwerpen zijn vaak in de praktijk niet uitvoerbaar omdat er geen onderscheid kan
worden gemaakt tussen een experiment- en controlegroep, of omdat er onvoldoende voor- en
nametingen voorhanden zijn.
Een van de belangrijkste beleidsintenties achter de wet op de rechten van de patiënt is het
vastleggen van een aantal bepalingen, waar zorgverleners zich dienen aan te houden en waar
patiënten een beroep op kunnen doen. Deze bepalingen dragen zo bij tot een grotere
gelijkwaardigheid in de arts-patiënt relatie.
In ons onderzoek ligt de nadruk niet zozeer op de vraag of door het instellen van de wet op de
rechten van de patiënt dit beoogde gevolg veroorzaakt wordt, maar veeleer op de vraag of artsen
en verpleegkundigen – volgens zichzelf – de patiëntenrechtenwet naleven. Tevens wordt de kennis
van de patiëntenrechtenwet en attitudes ten aanzien van deze wetgeving nagegaan. Op deze
manier kunnen we dus het volgens de patiëntenrechtenwet gewenste gedrag van artsen en
12

verpleegkundigen vergelijken met de wijze waarop artsen en verpleegkundigen hun eigen gedrag
waarnemen.
Op basis van figuur 1 konden een drietal vraagstellingen worden geformuleerd.
Ten eerste wordt nagegaan of en hoe artsen en verpleegkundigen volgens zichzelf de bepalingen
uit de patiëntenrechtenwet naleven. Aangezien de patiëntenrechtenwet nog maar een beperkt
aantal jaren van kracht is en door de overheid ingestelde wetgeving niet per definitie weerklank
vindt in de samenleving, kan en mag niet verwacht worden dat artsen en verpleegkundigen
vanzelfsprekend alle bepalingen uit de patiëntenrechtenwet consequent toepassen.
Vervolgens wordt ook nagegaan wat volgens de artsen en verpleegkundigen de bedoelde en
onbedoelde gevolgen van het naleven van de patiëntenrechtenwet zijn voor de arts-patiëntrelatie.
Hierbij wordt eveneens ingegaan op een aantal voorwaarden die het door artsen en
verpleegkundigen naleven van de patiëntenrechtenwet mogelijk belemmeren of bevorderen.
Daarbij kan bijvoorbeeld worden gedacht aan de kennis, de houding of de vaardigheden van
artsen en verpleegkundigen, aan beschikbare hulpmiddelen en randvoorwaarden en aan
onduidelijkheden of onwerkbaarheden in de wet. Vooralsnog is er weinig bekend over welke
factoren bij artsen en verpleegkundigen een rol spelen bij het al dan niet in acht nemen van de
patiëntenrechtenwet.
Volgens Glasbergen moet aan drie voorwaarden worden voldaan wil het beleid werkelijk ten
utivoer worden gebracht:
a) uitvoerders moeten weten wat van hen verwacht wordt
b) uitvoerders moeten het beleid kunnen uitvoeren en
c) uitvoerders moeten het beleid willen uitvoeren
(in: Van de Graaf & Hoppe, 1989: 368) 6 .
Toegepast op de patiëntenrechtenwet betekent dit dat artsen en verpleegkundigen
a) ten eerste over kennis van de wet moeten beschikken om deze te kunnen naleven, ook
moet de wet voor hen voldoende duidelijk zijn;
b) ten tweede dienen de beroepsbeoefenaars te beschikken over de benodigde vaardigheden
om de wet ten uitvoer te kunnen brengen en moeten er zich geen knelpunten voordoen
die het uitvoeren van de wet belemmeren;
c) tot slot moeten artsen en verpleegkundigen ook inhoudelijk achter de wet staan en bereid
zijn deze uit te voeren.
Tenslotte werd ook bevraagd of er factoren zijn die het door artsen en verpleegkundigen naleven
van de patiëntenrechtenwet mogelijk belemmeren of bevorderen.
13

3. LITERATUURSTUDIE EN VOORBEREIDENDE GESPREKKEN
Voor het uitwerken van de onderzoeksmethode en de inhoudelijke stoffering van de vragenlijst,
alsmede voor de inhoud van doelstelling 1 werd in de eerste plaats gebruik gemaakt van de
beschikbare schriftelijke bronnen, zoals bijvoorbeeld:
- Wetgeving
- Beleidsdocumenten, parlementaire documenten, enz.
- Bestaande rapporten, (jaar)verslagen en andere publicaties uit België (onder andere van
het Vlaams Patiëntenplatform en ombudsdiensten)
- Nederlands onderzoek over kennis en attitudes met betrekking tot patiëntenrechten
Voor een overzicht van de geraadpleegde schriftelijke bronnen verwijzen we graag naar het
‘overzicht van de gebruikte literatuur’.
Daarnaast werd ervoor geopteerd de bestaande schriftelijke informatie aan te vullen met
informatie uit gesprekken met mensen uit het juridische veld (Herman Nys) en het beleid (Magda
De Meyer en Els Keytsman). Aangezien werd geopteerd om specifiek te focussen op de
doelgroepen minderjarigen en wilsonbekwamen werden ook mensen die in de dagelijkse praktijk
met deze doelgroepen worden geconfronteerd gehoord over hun visie met betrekking tot de
patiëntenrechtenwet (Didier Reynaert en Jef Geboers van de Vlaamse Kinderrechtencoalitie en
Patrick Claeys van het Provinciaal Overlegplatform Geestelijk Gezondheidszorg). Via e-mail werd
bijkomende informatie verzameld met betrekking tot het beleid en de patiëntenrechtenwet (Hilde
Claes).
De bevindingen uit deze literatuurstudie en de voorbereidende gesprekken werden gebruikt bij het
opstellen van de vragenlijst en komen verder ook aan bod bij de bespreking van de resultaten van
het onderzoek.
4. CONSTRUCTIE VAN DE VRAGENLIJST
Vooreerst deed zich bij de constructie van de vragenlijst op twee punten een spanningsveld voor
waartussen gebalanceerd diende te worden, met name:
a) het al dan niet letterlijk volgen van de wettekst
Bij het invullen van een vragenlijst over het naleven van de wet op de patiëntenrechten dienen de
respondenten in zekere zin aan te geven of, wanneer en waarom ze de wet overtreden. Indien bij
het formuleren van de vragen en de antwoordcategorieën – en bij het toelichten van de vragen –
de wettekst steeds letterlijk gevolgd wordt, toetst men weliswaar de patiëntenrechtenwet maar
bestaat er een grote kans dat de respondenten sociaal wenselijke antwoorden gaan geven
14

(doordat de ‘juiste’ antwoorden te gemakkelijk kunnen worden afgeleid). Als daarentegen bij de
constructie van de vragenlijst de inhoud van de patiëntenrechtenwet zoveel mogelijk bedekt wordt
weergegeven, is het de vraag in hoeverre de patiëntenrechtenwet nog op een correcte wijze
getoetst kan worden. Bovendien krijgen de respondenten dan wellicht het gevoel op een indirecte
wijze in hun handelen gecontroleerd te worden, hetgeen de non-respons kan verhogen. Daarom
werd er, afhankelijk van het te bevragen onderwerp, bij het formuleren van de vragen en het
opstellen van de antwoordcategorieën voor gekozen de ene keer de patiëntenrechtenwet letterlijk
en de andere keer in eigen bewoordingen weer te geven.
b) het al dan niet noemen van concrete voorbeelden
Bij het naleven van de patiëntenrechtenwet dient de beroepsbeoefenaar rekening te houden met
allerlei omstandigheden, zoals de aard van de patiënt en de aandoening of het type behandeling.
Maar aangezien de vragenlijst door verschillende soorten artsen moest kunnen worden ingevuld
was het moeilijk om met al deze variërende omstandigheden rekening te houden. Daarenboven is
een vragenlijst sowieso geen geschikt instrument om meer in de diepte te gaan bevragen. Ook
tussen het formuleren van algemeen gestelde vragen en vragen met concrete voorbeelden moest
continu afweging worden gemaakt.
4.1. Praktische uitvoering
Bij het opstellen van de vragenlijst werden ideeën en vragen gebruikt uit een vragenlijst zoals
deze werd gehanteerd door het Nivel (Nederlands Instituut voor Onderzoek van de
Gezondheidszorg) bij de Evaluatie van de Nederlandse Wet op de Geneeskundige
Behandelingsovereenkomst (WGBO) 3 . Met deze Nivel-vragenlijst werd een onderzoek verricht naar
de wijze waarop artsen volgens zichzelf de WGBO naleven en naar de knelpunten die ze daarbij
tegenkomen. De vragenlijst werd verder opgesteld aan de hand van de beschikbare literatuur
omtrent de Belgische patiëntenrechtenwet, de beschikbare expertise op het vlak van
patiëntenrechten bij het Vlaams Patiëntenplatform en de knelpunten die bleken uit de
voorbereidende gesprekken.
Er werden twee afzonderlijke vragenlijsten geconstrueerd, één voor artsen en één voor
verpleegkundigen. De vragenlijst voor verpleegkundigen was grotendeels gelijkaardig aan deze
voor artsen, maar bepaalde aspecten die voor de verpleegkundige praktijk minder relevant waren,
werden weggelaten.
De onderwerpen die in de gebruikte vragenlijst voor artsen en verpleegkundigen worden
behandeld zijn verschillende onderwerpen en topics die in de patiëntenrechtenwet aan bod komen.
Het onderzoek heeft met andere woorden betrekking op meerdere onderdelen van de
patiëntenrechtenwet waardoor de vragenlijst een behoorlijke omvang heeft gekregen.
15

In de vragenlijst werd relatief veel aandacht besteed aan het recht op informatie en de
toestemmingsvereiste. Het zijn dan ook in het bijzonder deze rechten die een grote bijdrage
leveren tot de realisatie van de aan de patiëntenrechtenwet ten grondslag liggende beginselen van
zelfbeschikking en autonomie. Er mag worden aangenomen dat het vertrouwen en de
samenwerking binnen de zorgverlener-patiënt relatie het beste gedijen als de patiënt goed
geïnformeerd is en op een adequate wijze bij de besluitvorming wordt betrokken. Uiteindelijk kan
hiervan ook een positief effect uitgaan op de uitkomst van de therapeutische interventie van de
beroepsbeoefenaar. Voorts is het zo dat goed geïnformeerd zijn een voorwaarde is om gebruik te
kunnen maken van de andere rechten in de patiëntenrechtenwet.
In aanvulling op de genoemde bepalingen inzake informatie en toestemming heeft de wetgever
bijzondere regels gesteld voor de geneeskundige behandeling van minderjarigen en meerderjarige
wilsonbekwamen en dit vanwege hun kwetsbare positie. Aan dit wettelijke systeem ligt de
gedachte ten grondslag dat rechten en bevoegdheden van deze patiënten soms in handen gelegd
worden van een vertegenwoordiger, maar dat de gevolgen hiervan voor de patiënt zelf zo beperkt
mogelijk moeten zijn. Omwille van de kwetsbare positie van deze groepen minderjarigen en
meerderjarige wilsonbekwame patiënten worden in onze enquête ook vragen gesteld over
mogelijke knelpunten in de patiëntenrechtenwet met betrekking tot deze groepen. In de
geestelijke gezondheidszorg kunnen we bijvoorbeeld denken aan de therapeutische exceptie, bij
minderjarigen denken we hier bijvoorbeeld aan het bepalen van de maturiteit van kinderen en
jongeren, …
De vragenlijsten zijn als volgt opgebouwd:
- persoonsgegevens
- algemene informatie
- het geven van informatie aan patiënten
- het verkrijgen van toestemming van patiënten voor diagnostiek en/of (be)handeling
- recht op inzage en afschrift van het patiëntendossier
- vertrouwenspersoon en vertegenwoordiger
- vrije keuze van beroepsbeoefenaar
- doelgroep minderjarige patiënten
- doelgroep meerderjarige wilsonbekwame patiënten
- klachtenbemiddeling
- betaalbare gezondheidszorg
- toepassingsgebied
- richtlijnen / protocollen
- opmerkingen over onderwerpen uit deze vragenlijst
16

Vanwege de omvang van de te bevragen materie en de complexiteit van de bevraging werd
besloten respondenten via een vragenlijst, en niet telefonisch te benaderen. Maar ook een
schriftelijke vragenlijst van deze omvang (9 pagina’s voor artsen en 8 pagina’s voor
verpleegkundigen) vereist een behoorlijke inspanning van de respondent en kan de respons
negatief beïnvloeden. In de vragenlijsten voor zowel artsen als verpleegkundigen werd daarom
gewerkt met afzonderlijke onderdelen betreffende het werken met minderjarigen en meerderjarige
wilsonbekwame patiënten. Deze onderdelen dienden enkel te worden ingevuld door respondenten
die gedurende de afgelopen drie maanden met desbetreffende patiëntengroepen hadden gewerkt.
In de vragenlijst werd gestreefd naar een bevraging van kennis op een vrij indirecte manier.
Daarnaast hield de vragenlijst ook een bevraging in met betrekking tot het naleven en de
implementatie van de wet en de betrokken onderwerpen in de dagelijkse praktijk, evenals de
attitude van de respondenten ten aanzien van de wet op de patiëntenrechten.
Aan het einde van de vragenlijst kregen de respondenten eveneens de mogelijkheid om
opmerkingen te noteren. Gezien de eerder gemaakte bemerkingen in verband met de dilemma’s
bij het maken van de vragenlijst in verband met deze wetgeving, verbaast het ons niet dat een
(weliswaar heel beperkt) deel van de opmerkingen betrekking had op de omvang of inhoud van de
vragenlijst.
5. SELECTIE VAN DE STEEKPROEF
In dit onderzoek worden zowel artsen-specialisten als verpleegkundigen bevraagd. De steekproef
wordt opgesplitst naar de verschillende geselecteerde categorieën van beroepsbeoefenaars.
Om een evenwichtig beeld te krijgen van de wijze waarop de patiëntenrechtenwet in de praktijk
functioneert, werden in januari 2006 verschillende categorieën artsen-specialisten en een groep
verpleegkundigen benaderd met een schriftelijke vragenlijst. In totaal werden 1250 personen
aangeschreven, waarvan 800 artsen en 450 verpleegkundigen.
Om een onderlinge vergelijking van categorieën artsen mogelijk te maken en toch een ruim
spectrum aan specialisaties te kunnen bevragen werd gekozen om vier grote categorieën artsen te
bevragen. Drie van de vier categorieën zijn telkens opgebouwd uit verschillende specialisaties.
De vier grote categorieën artsen bestaan uit:
a) heelkunde, plastische heelkunde, neurochirurgie, gynaecologie en orthopedie
b) inwendige geneeskunde, pneumologie, gastro-enterologie en cardiologie
c) kindergeneeskunde
d) psychiatrie (en kinderpsychiatrie), neuro-psychiatrie en neurologie
17

In de verdere rapportering van dit onderzoek werd er voor geopteerd deze vier categorieën artsen
telkens te benoemen aan de hand van één overkoepelende benaming, met name:
a) chirurgen
b) internisten
c) kindergeneeskunde
d) psychiatrie
Hierbij zijn we ons bewust van het feit dat deze overkoepelende benamingen niet de volledige
inhoud van de vier grote categorieën artsen dekken, maar het biedt ons de mogelijkheid om op
een relatief eenvoudige wijze in de rapportering van de resultaten een vergelijking te maken
tussen de categorieën artsen.
De categorieën artsen die we overkoepelend hebben benoemd als ‘internisten’ en ‘chirurgen’
werden in het onderzoek betrokken omdat zij tot de grootste categorieën specialisten behoren.
Om een goed beeld te krijgen van de wijze waarop de wet op de patiëntenrechten bij
minderjarigen en meerderjarige wilsonbekwame patiënten wordt nageleefd, werden ook
kinderartsen, (neuro)psychiaters en neurologen opgenomen in onze steekproef.
De resultaten uit deze studie zijn niet zozeer generaliseerbaar naar ‘de arts in Vlaanderen’, maar
naar deze vier artsencategorieën en de disciplines/specialisaties waaruit deze zijn samengesteld.
Voor de praktische selectie van de respondenten aan dit onderzoek werd telkens (voor elke
categorie artsen en de totale groep verpleegkundigen) een aselecte steekproef getrokken uit het
RIZIV-adressenbestand.
Via het RIZIV-adressenbestand konden de artsen worden gerecruteerd op hun geregistreerde
specialisatie. Er werd telkens een selectie gemaakt op basis van de hierboven beschreven
specialisaties en onze steekproef werd getrokken uit alle bij het RIZIV geregistreerde
Nederlandstalige Vlaamse artsen van de geselecteerde specialisaties.
Voor de verpleegkundigen bestond echter geen mogelijkheid om een onderscheid te maken tussen
verpleegkundigen werkzaam in ziekenhuis of gezondheidszorginstelling en verpleegkundigen
werkzaam in de thuiszorg.
Bij het gebruik van dit RIZIV-adressenbestand werden echter ook een aantal problemen
ondervonden. Ook beroepsbeoefenaars die niet meer werkzaam zijn in het beroep van arts of
verpleegkundige (bijvoorbeeld gepensioneerd, werkzaam in een andere sector, ziek, …) of
werkzaam zijn in het buitenland, blijven in dit databestand geregistreerd. Op deze manier werden
ook een (onbekend) aantal artsen en verpleegkundigen aangeschreven die niet meer tot de
doelgroep van dit onderzoek behoorden. Om een idee te krijgen van dit aantal werd aan de
respondenten gevraagd om, indien niet meer in het beroep werkzaam, hun vragenlijst toch –
18

oningevuld – terug te sturen. Bovendien zijn een aantal beroepsbeoefenaars bij het RIZIV
geregistreerd met een adres waarop zij momenteel niet meer te bereiken zijn.
Voor de categorie artsen die we hier verder zullen benoemen als ‘chirurgen’ werd een aselecte
steekproef van 200 artsen getrokken uit een bestand van 2050 artsen. Voor de categorie die
verder zal worden benoemd als ‘internisten’ werd een aselecte steekproef van 200 artsen
getrokken uit een totaal bestand van 1696 artsen. Een aselecte steekproef van 200 kinderartsen
werd getrokken uit 655 artsen met deze specialisatie en voor de categorie die overkoepelend als
‘psychiaters’ wordt benoemd werd een aselecte steekproef getrokken uit 1595 artsen.
Voor de verpleegkundigen werd een aselecte steekproef getrokken uit het RIZIV-databestand van
alle Nederlandstalige Vlaamse verpleegkundigen. Op deze manier werden 450 verpleegkundigen
gerecruteerd uit een totaal bestand van 38608 verpleegkundigen. Voor deelname aan dit
onderzoek werden voornamelijk verpleegkundigen beoogd tewerkgesteld in een ziekenhuis,
gezondheidszorginstelling of RVT. Aangezien echter geen onderscheid kon worden gemaakt op
basis van setting of plaats van tewerkstelling werden ook verpleegkundigen werkzaam in de
thuiszorg mee opgenomen in dit onderzoek, omdat het evident is dat ook zij zich dienen te houden
aan de patiëntenrechtenwet.
6. PRAKTISCHE ORGANISATIE VAN HET KWANTITATIEVE
ONDERZOEK
De schriftelijke vragenlijst, die inhoudelijk en methodologisch vorm gekregen heeft in de eerste
fase van dit onderzoek, werd verspreid door middel van een postenquête. De verschillende
categorieën artsen en de verpleegkundigen werden benaderd met deze vragenlijst in januari 2006.
Om de respons te verhogen werd de vragenlijst vergezeld van een begeleidend schrijven van de
Vrije Universiteit Brussel met informatie over het onderzoek en een formulier waarop de
respondenten die deelnamen aan het onderzoek ook konden aanduiden of zij achteraf een
elektronisch verslag van de onderzoeksresultaten wensten te ontvangen.
Artsen die niet binnen een termijn van een twee- tot drietal weken hun vragenlijst hadden
teruggestuurd, kregen een schriftelijke herinnering toegestuurd.
Gezien de lage respons werd besloten om de artsen en verpleegkundigen die een drietal weken na
het versturen van de schriftelijke herinnering hun vragenlijst nog steeds niet hadden
teruggezonden telefonisch te contacteren. De telefoonnummers van deze respondenten werden
opgezocht. Op dat ogenblik hadden we van 76,9% van de artsen (615 artsen) en van 67,3% van
de verpleegkundigen (303 verpleegkundigen) nog geen reactie. Van deze overblijvende
respondenten konden van 66.7% (410) artsen de telefoonnummers worden teruggevonden. Voor
19

verpleegkundigen leverde het meer moeilijkheden op om de telefonische contactgegevens terug te
vinden (vermoedelijk vanwege het overgrote aandeel vrouwen die enkel met de naam van hun
partner in de telefoongids vermeld worden). Van 28,4% (86) van de verpleegkundigen die tot dan
toe nog niet hadden geantwoord konden de telefoonnummers worden teruggevonden. Van al deze
zorgverleners (artsen + verpleegkundigen) slaagden we erin zo’n 80% van de opgezochte
telefoonnummers op te bellen (met de hulp van medewerkers van de vakgroep Medische
Sociologie van de Vrije Universiteit Brussel en het Vlaams Patiëntenplatform). Een groot aantal
van deze mensen waren ook na herhaaldelijk bellen nog steeds niet bereikbaar. De zorgverleners
die de vragenlijst niet meer in hun bezit hadden en die alsnog bereid waren deze in te vullen
kregen een nieuwe vragenlijst toegezonden.
Bij de vragenlijst werd ook een formulier gevoegd waarop artsen en verpleegkundigen gevraagd
werden naar hun bereidheid tot deelname aan een focusgroep waarbij dieper op bepaalde
deelonderwerpen van de patiëntenrechtenwet zou worden ingegaan. Slechts 6 artsen en 6
verpleegkundigen waren hiertoe bereid. Dit is misschien ook niet verwonderlijk, gezien de extra
belasting die die oplevert voor de respondenten.
7. KWALITATIEVE BEVRAGING VAN DE LEDEN VAN DE
GESELECTEERDE BEROEPSCATEGORIEËN
Voor de bevraging over meer subjectieve praktijken en attitudes en voor een eerste reflectie over
de gevonden onderzoeksresultaten zoals ze door het kwantitatieve onderzoek werden bekomen,
strekt een kwalitatieve methodologie tot aanbeveling.
Op basis van de resultaten uit de representatieve bevraging werd beoogd specifieke
aandachtspunten in verband met praktijken, attitudes en cultuur van het ziekenhuis (indien een
beroepsbeoefenaar hierin is tewerkgesteld) met betrekking tot de wetgeving op de
patiëntenrechten voor te leggen aan één of twee focusgroepen, samengesteld uit leden van de
onderzochte doelgroep. Bij de praktische uitvoering van dit onderzoek bleek het om
organisatorische redenen onmogelijk om te werken met dergelijke focusgroepen. Bij contactname
voor de praktische organisatie van de focusgroepen bleek het onmogelijk om binnen een korte
termijn, passende binnen het tijdskader van dit onderzoek, een voldoende aantal zorgverleners te
kunnen mobiliseren voor deelname aan een focusgroep.
Als alternatief werd gekozen voor individuele interviews met zorgverleners. Bij de organisatie van
het kwalitatieve onderzoeksluik werd, net als in het kwantitatieve deel, zeker ook getracht
voldoende aandacht te besteden aan de doelgroepen minderjarigen en meerderjarige
wilsonbekwame patiënten. Vandaar dat we, voor wat de artsen betreft, zeker iemand uit onze
beroepscategorieën ‘kinderartsen’ en ‘psychiaters’ wensten te interviewen. Recrutering van de
20

deelnemers aan de individuele interviews gebeurde vooreerst uit de groep respondenten uit het
kwantitatieve onderzoek die bereid waren tot deelname aan focusgroepen. Hieruit werd
uiteindelijk één arts bereid gevonden tot deelname aan een individueel interview. Vervolgens
werden een aantal beroepsverenigingen van artsen en verpleegkundigen gecontacteerd voor
deelname aan dit kwalitatieve luik van het onderzoek. Hieruit werden twee artsen en één
verpleegkundige gerecruteerd. Er werd gekozen om vertegenwoordigers van beroepsorganisaties
te interviewen omdat deze vaak beter in staat zijn de visie van hun beroepsgroep weer te geven in
plaats van louder de eigen persoonlijke visie. Op deze manier zijn we in staat via een beperkt
aantal interviews de mening van een groter aantal beroepsbeoefenaars weerspiegeld te zien.
Voor dit kwalitatieve deel van het onderzoek werden dus in totaal drie artsen geïnterviewd, met
name Patrick Cras, Jean-Luc Demeere en Yvan Vandenplas (twee van deze artsen waren tevens
vertegenwoordigers van een beroepsorganisatie) en één verpleegkundige (met name Marc Van
Bouwelen, vertegenwoordiger van een beroepsorganisatie voor verpleegkundigen en lid van een
werkgroep ‘juridisch advies’ voor verpleegkundigen).
21

HOOFDSTUK 3: TOELICHTING BIJ DE WET OP DE
PATIËNTENRECHTEN
Vooraleer wordt overgegaan tot de bespreking van de eigenlijke onderzoeksresultaten wordt eerst
een toelichting gegeven in verband met een aantal belangrijke termen, aspecten en principes van
de patiëntenrechtenwet. Voor de volledige wettekst van de patiëntenrechtenwet verwijzen we
graag naar bijlage 1.
Vooraf dient te worden opgemerkt dat niet alle rechten van de patiënt maar enkel zogenaamd
individuele rechten hier worden beoogd. Dit betekent dat het sociaal grondrecht op
gezondheidszorg niet is opgenomen. Dit grondrecht kan, aldus de opstellers van deze wet, worden
afgeleid uit artikel 23 van de grondwet. Bovendien, zo wordt vermeld in de Conceptnota van de
Rechten van de Patiënt 8 , waarborgen de Belgische verplichte ziekteverzekering alsook een goed
uitgebouwde infrastructuur aan gezondheidsvoorzieningen en goed opgeleide beroepsbeoefenaars
in de gezondheidszorg aan alle burgers, zonder enige discriminatie, het recht op gelijke
(geografische en financiële) toegang tot gezondheidszorg van een meer dan behoorlijke kwaliteit.
1. DEFINITIES EN TOEPASSINGSGEBIED
1.1. Definities
1.1.1. PATIËNT
“De natuurlijke persoon aan wie gezondheidszorg wordt verstrekt, al dan niet op eigen verzoek.
Het kan dus gaan om gezondheidszorg door de beroepsbeoefenaar, verstrekt op verzoek van de
patiënt zelf, van zijn vertegenwoordiger, van een derde of zonder verzoek in spoedgevallen.”
Iedereen is af en toe patiënt en iedereen heeft bijgevolg patiëntenrechten die dienen te worden
gerespecteerd. Soms kan de patiënt niet voor zichzelf opkomen (bijvoorbeeld in geval van
bewusteloosheid of coma) en kan dan bijgevolg ook geen toestemming geven voor een onderzoek,
behandeling of operatie. Men vraagt op dat ogenblik toestemming aan de partner, ouders of
familieleden. In een spoedgeval mag de arts bovendien ook handelen zonder toestemming.
Ook een gezonde persoon kan soms patiënt zijn, bijvoorbeeld in het kader van schoolonderzoek,
arbeids-, verzekerings- of controlegeneeskunde. Patiënten die in het kader van hun behandeling
ook deelnemen aan medische experimenten vallen eveneens onder de patiëntenrechtenwet.
22

1.1.2. BEROEPSBEOEFENAAR
“De beoefenaar bedoeld in het KB nr. 78 van 10 november 1967 betreffende de uitoefening van de
gezondheidszorgberoepen alsmede de beroepsbeoefenaar van een niet-conventionele praktijk
bedoeld in de wet van 29 april 1999 betreffende de niet-conventionele praktijken inzake de
geneeskunde, de artsenijbereidkunde, de kinesitherapie, de verpleegkunde en de paramedische
beroepen.”
Beroepsbeoefenaars of zorgverleners zijn met andere woorden alle mensen die een
gezondheidsberoep uitoefenen, zoals dokters, tandartsen, apothekers, vroedvrouwen, kinesisten,
verpleegkundigen en paramedici (logopedisten, diëtisten, …). En vanaf de inwerkingtreding van de
wet van 29 april 1999 betreffende de niet-conventionele praktijken inzake de geneeskunde, de
artsenijbereidkunde, de kinesitherapie, de verpleegkunde en de paramedische beroepen vallen
ook de beroepsbeoefenaars van een niet-conventionele praktijk onder het toepassingsgebied. Met
betrekking tot deze laatste wet dient te worden opgemerkt dat deze nog steeds niet van kracht is.
Dit betekent dat, tot hiertoe, de beoefenaars van de alternatieve geneeskunde nog altijd niet
onderworpen zijn aan de patiëntenrechtenwet.
1.1.3. GEZONDHEIDSZORGEN
“Diensten verstrekt door een beroepsbeoefenaar met het oog op het bevorderen, vaststellen,
behouden, herstellen of verbeteren van de gezondheidstoestand van een patiënt of om de patiënt
bij het sterven te begeleiden”
Alle zorgen die de gezondheid kunnen bevorderen, maar ook het onderzoeken van de patiënt, het
vaststellen van de huidige gezondheidstoestand (bijvoorbeeld in het kader van de
arbeidsgeneeskunde), het stellen van een diagnose of stervensbeleiding vallen onder deze
noemer. De zorgen moeten wel door een beroepsbeoefenaar worden uitgevoerd.
1.2. Toepassingsgebied van de wet op de patiëntenrechten
De wet op de patiëntenrechten is van toepassing op privaatrechtelijke en publiekrechtelijke
rechtsverhoudingen inzake gezondheidszorg verstrekt door een beroepsbeoefenaar aan een
patiënt. Publiekrechtelijke rechtsverhoudingen betreffen bijvoorbeeld de behandeling in een
OCMW-ziekenhuis.
23

1.2.1. WANNEER IS DE WET NIET VAN TOEPASSING
De wet is niet van toepassing op rechtsverhoudingen tussen een arts en een persoon waarin van
zorg voor de gezondheid van deze laatste geen sprake is. Men kan hierbij bijvoorbeeld denken aan
de wegneming van een orgaan bij een levende donor en a fortiori bij een overledene. Hiervoor
bestaat reeds een specifieke wetgeving.
Aangezien de wet op de patiëntenrechten federale materie is, bestrijkt deze enkel de
beroepsgroepen en is deze niet van toepassing op instellingen.
Daarnaast zijn klinisch psychologen, psychotherapeuten, (ortho)pedagogen, maatschappelijk
werkers, verzorgenden, seksuologen, gerontologen, en voorlopig ook nog beoefenaars van de
alternatieve geneeskunde (homeopathie, chiropraxie, accupunctuur en osteopathie) (indien geen
artsen) niet onderhevig aan de wet. Het is echter wel duidelijk dat ook zij de principes van de
patiëntenrechtenwet dienen toe te passen. De wet op de patiëntenrechten structureert immers
algemene principes die reeds door bijvoorbeeld de grondwet, het strafrecht, het internationaal
recht en de wet op de privacy worden geregeld.
2. RECHTEN VAN DE PATIËNT
2.1. Recht op een kwaliteitsvolle gezondheidszorg
Dit recht geeft de patiënt de garantie goede en zorgvuldige gezondheidszorgen te krijgen. Door dit
recht is men er als patiënt zeker van dat de beroepsbeoefenaar op de hoogte blijft van de
nieuwste technieken en deze indien nodig ook kan toepassen. Bovendien heeft de
beroepsbeoefenaar de plicht steeds zorgvuldig te zijn en geen beroepsfouten te begaan. De
beroepsbeoefenaar dient ook steeds, zonder enig onderscheid, de menselijke waardigheid en het
zelfbeschikkingsrecht te respecteren. Het is hierbij van groot belang dat de morele, culturele en
religieuze waarden en overtuigingen, van welke aard ook, worden gerespecteerd.
In dit recht op kwaliteitsvolle gezondheidszorg dient uiteraard ook voldoende aandacht te worden
besteed aan de beroepshouding van beroepsbeoefenaars en aan een patiëntgerichte
communicatie.
Onder het recht op kwaliteitsvolle dienstverlening valt in ieder geval ook het spectrum van
medische fouten. In de praktijk impliceert dit vaak een balanceren tussen vergissingen,
24

complicaties en fouten. Dit is een appreciatie die zonder bijkomende expertise vaak zeer moeilijk
te maken is.
2.2. Het recht op vrije keuze van beroepsbeoefenaar
Het recht op vrije keuze van beroepsbeoefenaar is een specifieke toepassing van het recht op
zelfbeschikking en dit recht is van groot belang met het oog op het vertrouwen van de patiënt in
de beroepsbeoefenaar. Door zijn keuze te wijzigen kan de patiënt bovendien uiting geven aan zijn
onvrede over de behandeling. Dit principe houdt ook in dat de patiënt achtereenvolgens
verschillende beroepsbeoefenaars kan contacteren om vervolgens vrij te kiezen met welke
beroepsbeoefenaar hij een rechtsverhouding wenst aan te gaan. Uit dit recht volgt eveneens dat
de zorgverlener enkel met toestemming van de patiënt het engagement dat hij met deze aanging
kan overdragen aan een andere beroepsbeoefenaar. De patiënt kan dus zijn keuze steeds herzien
en zich tot een tweede beroepsbeoefenaar wenden (recht op een ‘second opinion’). In de praktijk
kan dit recht op vrije keuze van zorgverlener beperkt zijn door het beperkte aanbod of door de
organisatie van het ziekenhuis of de instelling. Het principe van vrije keuze kan ook beperkt
worden krachtens de wet. Het betreffen hierbij dan bijvoorbeeld beperkende regelingen in het
kader van de arbeidsgeneeskunde. Soms wordt ook gewezen op beperkende regelingen in andere
wetgevingen, zoals bijvoorbeeld voor gedetineerden of voor mensen die gedwongen opgenomen
zijn in een psychiatrische kliniek.
2.3. Het recht op informatie over de eigen gezondheidstoestand
De patiënt heeft tegenover de beroepsbeoefenaar het recht op alle hem betreffende informatie die
nodig is om inzicht te krijgen in zijn gezondheidstoestand en de vermoedelijke evolutie ervan.
Dit recht op informatie bestaat op zichzelf, zonder dat er reeds sprake hoeft te zijn van een
voorgenomen behandeling. De patiënt heeft enkel recht op informatie met betrekking tot hemzelf.
Betreffende de informatie van de beroepsbeoefenaar in een ziekenhuis kan worden opgemerkt dat
verpleegkundigen zonder toestemming van de behandelende arts geen medische informatie
mogen doorgeven aan patiënten.
De communicatie met de patiënt moet gebeuren in een voor hem duidelijke en begrijpelijke taal.
Dit betekent dat de beroepsbeoefenaar bij het geven van de informatie dient rekening te houden
met de individuele patiënt.
De informatie wordt in principe mondeling verschaft, maar kan op verzoek van de patiënt, na
eerst mondeling te zijn verstrekt, schriftelijk worden bevestigd door de beroepsbeoefenaar. Op
25

deze manier kan de patiënt de informatie nog eens rustig doornemen. De beroepsbeoefenaar mag
ook uit eigen beweging de informatie schriftelijk geven.
Met betrekking tot de ‘slecht nieuwsboodschappen’ is een goede vertrouwensrelatie van de patiënt
met de beroepsbeoefenaar van essentieel belang.
2.3.1. HET RECHT OM NIET TE WETEN
Soms wil de patiënt liever niet weten hoe het met zijn gezondheidstoestand is gesteld. Indien de
patiënt uitdrukkelijk zegt geen informatie te willen over de eigen gezondheidstoestand, dan mag
de arts de patiënt hierover niet informeren. In dat geval kan de patiënt ervoor kiezen dat zijn
vertrouwenspersoon wel wordt ingelicht. Dit recht van de patiënt om niet te weten heeft algemene
erkenning gekregen. Het verzoek van de patiënt wordt opgetekend in of toegevoegd aan het
patiëntendossier.
2.3.2. THERAPEUTISCHE EXCEPTIE
In de regel moet alle informatie aan de patiënt worden meegedeeld, ook wanneer de diagnose
negatief is. Het afwegen van gezondheidsbelangen door de beroepsbeoefenaar moet in ruime zin
worden begrepen (fysiek, psychisch en sociaal welzijn). Ook in de hypothese dat de
gezondheidstoestand van de patiënt ronduit negatief is, geldt het recht van de patiënt op
informatie. Uitzonderlijk moet informatie over de gezondheidstoestand en de prognose niet
worden meegedeeld als de patiënt of een derde hierdoor ernstig nadeel zou kunnen ondervinden
(“therapeutische exceptie”). Opdat deze informatie door de beroepsbeoefenaar aan de patiënt zou
mogen worden onthouden moet aan een aantal voorwaarden zijn voldaan. De zorgverlener moet
in dit geval eerst overleg plegen met een andere zorgverlener. De tweede zorgverlener moet
samen met de behandelende zorgverlener nagaan of er echt wel sprake is van een ernstig nadeel.
Indien er een vertrouwenspersoon werd aangesteld dan moet ook hij gehoord worden. Vervolgens
moet de zorgverlener een schriftelijke motivering voor deze informatieweigering aan het
patiëntendossier toevoegen en moet hij ook de vertrouwenspersoon (indien die is aangeduid)
inlichten over de genomen beslissing. De therapeutische exceptie kan een tijdelijk aspect hebben:
van het ogenblik dat het gevreesde nadeel is opgeheven moet de beroepsbeoefenaar de
informatie toch meedelen.
2.4. Het recht op toestemming
De patiëntenrechtenwet gaat uit van een emancipatorische benadering en beroepsbeoefenaars
respecteren de autonomie van de patiënt door bij elke tussenkomst de geïnformeerde
26

toestemming van de patiënt te vragen. De beroepsbeoefenaar is met andere woorden verplicht om
vóór elke (be)handeling de toestemming van de patiënt te vragen. Op basis van de informatie die
de patiënt kreeg kan hij dan al dan niet zijn toestemming geven. De patiënt kan zijn toestemming
voor een onderzoek of (be)handeling zowel uitdrukkelijk als stilzwijgend geven (door bijvoorbeeld
de arm uit te strekken, zich uit te kleden ter voorbereiding van een onderzoek, …). Dit betekent
natuurlijk niet dat de zorgverlener voor élke handeling de toestemming van de patiënt moet
vragen (bijvoorbeeld bloeddruk meten, met de stethoscoop luisteren, …). Als men instemt met
een behandeling gaat men in principe akkoord met elk onderdeel van die behandeling. Dus het is
heel belangrijk dat de patiënt goed geïnformeerd is over wat de behandeling allemaal inhoudt.
Op verzoek van de patiënt of van de zorgverlener en met de instemming van de patiënt of van de
zorgverlener, wordt de toestemming schriftelijk vastgelegd en toegevoegd aan het
patiëntendossier. In bepaalde gevallen mag de beroepsbeoefenaar afwijken van dit recht op
toestemming, bijvoorbeeld bij een bewusteloze patiënt in de spoedafdeling en bij
wilsonbekwamen.
De inhoud van de informatie die moet worden verstrekt aan de patiënt, met het oog op het
verlenen van diens toestemming, heeft betrekking op het doel, de aard, de graad van urgentie, de
duur, de frequentie, de voor de patiënt relevante tegenaanwijzingen, nevenwerkingen en risico’s
verbonden aan de tussenkomst, de nazorg, de mogelijke alternatieven en financiële gevolgen. Ze
betreffen bovendien de mogelijke gevolgen ingeval van weigering of intrekking van de
toestemming, en andere door de patiënt of beroepsbeoefenaar relevant geachte verduidelijkingen,
desgevallend met inbegrip van de wettelijke bepalingen die met betrekking tot een tussenkomst
dienen te worden nageleefd.
Indien mogelijk moet de beroepsbeoefenaar de informatie tijdig verstrekken. Men moet immers
als patiënt voldoende tijd krijgen om na te denken en eventueel een andere beroepsbeoefenaar te
raadplegen. De patiënt kan op elk moment zijn toestemming weigeren of een eerder gegeven
toestemming intrekken. De weigering heeft niet automatisch tot gevolg dat de relatie tussen
patiënt en zorgverlener eindigt. De zorgverlener moet de patiënt die weigert een alternatieve
behandeling voorstellen, waarmee de patiënt misschien wel kan instemmen. Hij moet de patiënt
ook wijzen op gevolgen van de weigering. Verder moet de beroepsbeoefenaar de patiënt
essentiële verzorging blijven aanbieden. Het recht op een kwaliteitsvolle dienstverstrekking voor
de patiënt blijft met andere woorden behouden.
Juridisch gezien ligt de bewijslast in verband met de informatieverplichting en de geïnformeerde
toestemming (“informed consent”) bij de patiënt.
27

2.5. Het recht op inzage en recht op een kopie van het
patiëntendossier
Als patiënt heeft men recht op een zorgvuldig bijgehouden en veilig bewaard patiëntendossier. De
patiënt kan aan de beroepsbeoefenaar vragen bepaalde documenten aan het dossier toe te
voegen, bijvoorbeeld een verklaring of een wetenschappelijk artikel in verband met de ziekte of
aandoening van de patiënt. Met betrekking tot de mogelijkheid tot vernietiging van het dossier is
in België (in tegenstelling tot bijvoorbeeld in Nederland) geen regeling voorzien.
In de patiëntenrechtenwet is niet expliciet bepaald wat in het patiëntendossier zit, maar de KB’s
van 3 mei 1999 inzake het Algemeen Medisch Dossier en de Minimumvoorwaarden Medisch
Dossier bepalen wel de inhoud van het medisch dossier. Het dossier dient zorgvuldig te worden
bijgehouden en men doet een beroep op de algmene zorgvuldigheidsnorm bij artsen om de inhoud
van het dossier te bepalen. Het medisch dossier dient 30 jaar te worden bijgehouden.
De patiënt heeft het recht op inzage van (een gedeelte van) het patiëntendossier en tevens heeft
de patiënt ook, tegen kostprijs, het recht op afschrift van (een gedeelte van) het hem betreffende
patiëntendossier. Dit afschrift kan worden afgeleverd onder de vorm van een kopie, diskette, e-
mailbericht of een met de hand geschreven afschrift. Men kan het recht op inzage als patiënt zelf
uitoefenen of via een door de patiënt aangewezen vertrouwenspersoon. Men heeft weliswaar niet
het recht om als patiënt zelf de persoonlijke notities van de beroepsbeoefenaars en de gegevens
die betrekking hebben op een derde in te kijken. Indien men toch inzage wenst hierin dan moet
men via een andere beroepsbeoefenaar onrechtstreeks inzagerecht uitoefenen. De zorgverlener
dient dan de patiënt inzage te verlenen ten laatste binnen de 15 dagen na de aanvraag.
Voor de minderjarige patiënt of patiënt onder het statuut van verlengde minderjarigheid of
onbekwaamverklaring is er een inzagerecht voor ouders of voogd.
Het is ook belangrijk te bekijken voor welke doeleinden en binnen welke context een afschrift van
het patiëntendossier kan aangewend worden. Een beroepsbeoefenaar kan bijvoorbeeld een
afschrift van het dossier weigeren indien hij over duidelijke aanwijzingen beschikt dat de patiënt
onder druk wordt gezet om een afschrift van zijn dossier aan derden mee te delen.
Na het overlijden van de patiënt hebben echtgenoot, partner en directe bloedverwanten recht op
inzage en afschrift van het patiëntendossier tenzij de patiënt zich daar uitdrukkelijk tegen
verzette. Nabestaanden zitten immers vaak met vragen naar de doodsoorzaak. Dit recht kan hen
helpen de dood te aanvaarden en te verwerken, maar soms is het ook nodig in het kader van een
gerechtelijke procedure. Er kan eveneens een medische reden zijn om het dossier van een
28

overledene in te zien, bijvoorbeeld wanneer men wil nagaan of een bepaalde aandoening erfelijk
is. Omwille van de privacy van de overledene gebeurt de inzage door nabestaanden altijd
onrechtstreeks via een aangewezen zorgverlener (bijvoorbeeld de huisarts) en op basis van een
gemotiveerd en gespecificeerd verzoek. De aangewezen beroepsbeoefenaar heeft ook inzage in de
persoonlijke notities.
2.6. Recht op bescherming van de persoonlijke levenssfeer
De privacy en intimiteit van de patiënt dienen steeds te worden gerespecteerd. Uitsluitend de
beroepsbeoefenaars betrokken bij het onderzoek of de behandeling zijn nodig rond het bed van de
patiënt. Ook de informatie over de gezondheid moet worden beschermd. Soms kan men volgens
de wet het recht op privacy niet uitoefenen, namelijk wanneer dit nodig is voor de bescherming
van de volksgezondheid of voor de bescherming van de rechten en vrijheden van anderen.
2.7. Recht op klachtenbemiddeling
De patiënt heeft het recht om een klacht in verband met uitoefening van de patiëntenrechten in te
dienen bij een bevoegde ombudsfunctie. De opdrachten van de ombudsfunctie worden in de wet
bepaald:
- bevorderen van de communicatie tussen patiënt en zorgverlener
- bemiddeling met het oog op het bereiken van een oplossing voor de klacht
- de patiënt informeren omtrent verdere mogelijkheden van de afhandeling van zijn
klachten
- preventief: het formuleren van aanbevelingen om zo klachten te voorkomen
- het informeren van de patiënt over de organisatie, werking en procedureregels van de
ombudsfunctie
In de eerste plaats zal de ombudsfunctie de communicatie tussen beroepsbeoefenaar en patiënt
proberen op gang te brengen of proberen te herstellen om ernstige klachten in onderling overleg
proberen te voorkomen. Voor klachten die niet gebonden zijn aan een beroepsbeoefenaar in een
ziekenhuis of instelling kan de patiënt terecht bij de federale ombudsdienst.
In de geestelijke gezondheidszorg kan beroep worden gedaan op externe ombudsdiensten
(Provinciaal Overlegplatform Geestelijke Gezondheidszorg).
2.8. Recht op pijnbestrijding
Bij een wijziging van de wet (art. 11bis, 24 november 2004, publicatie 17 oktober 2005) werd het
voor iedereen geldend recht op pijnbestrijding gerichte zorg toegediend te krijgen aan de
patiëntenrechtenwet toegevoegd. Overigens wijzigt dit tot wet geworden wetsvoorstel ook het KB
29

78 op de uitoefening van de gezondheidszorgberoepen. Voortaan omvat de continuïteit van zorg
ook “palliatieve verzorging en de behandeling van pijn van de patiënt”.
3. VERTEGENWOORDIGING VAN DE PATIËNT
3.1. De vertegenwoordiger van de patiënt
In bepaalde omstandigheden is men niet in staat zelf zijn rechten als patiënt uit te oefenen
(bijvoorbeeld in het geval van minderjarige of wilsonbekwame patiënten). Niettemin heeft men
dan ook het recht op een kwaliteitsvolle gezondheidszorg. Daarom heeft de wetgever bepaald
welke personen in de plaats van deze patiënten zullen optreden, zowel in het geval van
minderjarigen als in het geval van meerderjarige wilsonbekwame patiënten.
3.1.1. MINDERJARIGE PATIËNTEN
Minderjarigen worden in principe door de ouders (of voogd) vertegenwoordigd. De minderjarige
kan evenwel zijn rechten zelfstandig uitoefenen als deze in staat is tot een redelijke beoordeling
van zijn belangen. Naargelang de leeftijd en rijpheid van de minderjarige moet hij of zij worden
betrokken bij de uitoefening van zijn rechten. In de praktijk is het met andere woorden mogelijk
dat de zorgverlener vaststelt dat de minderjargie, ondanks diens juridisch volledige
handelingsonbekwaamheid, toch bekwaam is om zelf zijn rechten inzake gezondheid uit te
oefenen zonder tussenkomst van ouders of voogd.
In geval van conflict tussen de minderjarige en zijn ouders of diegene die de minderjarige
vertegenwoordigt volgt de beroepsbeoefenaar het advies van de ouders wanneer de minderjarige
niet tot een redelijke beoordeling van zijn belangen in staat wordt geacht.
3.1.2. MEERDERJARIGE WILSONBEKWAME PATIËNTEN
Mensen met het statuut van verlengde minderjarigheid of onbekwaamverklaarden zullen worden
vertegenwoordigd door de ouders of voogd. Bij een (wilsonbekwame) meerderjarige patiënt die
niet valt onder één van de voornoemde statuten worden de patiëntenrechten uitgeoefend door een
persoon die door de patiënt voorafgaandelijk is aangewezen om in zijn plaats op te treden indien,
en zo lang als de patiënt zelf niet in staat is deze rechten uit te oefenen. Deze aanwijzing moet
dus vooraf en schriftelijk gebeuren maar men kan er later, zolang men zijn wil nog kan uiten, op
terugkomen. De bedoelde vertegenwoordigers zijn bevoegd om alle rechten die aan de patiënt
toekomen, uit te oefenen. De arts moet de beslissingen van de aldus aangewezen
vertegenwoordiger eerbiedigen, maar is niet verplicht om, met het oog op de bescherming van de
30

persoonlijke levenssfeer van de patiënt, in te gaan op het verzoek van de vertegenwoordiger tot
rechtstreekse inzage in het dossier en afschrift ervan.
Voor patiënten die zelf geen vertegenwoordiger hebben aangewezen kunnen hun rechten worden
uitgeoefend door hun partner, kind(eren), ouder(s), broer(s) of zuster(s) in deze volgorde. De arts
kan echter afwijken van een beslissing van deze vertegenwoordiger(s) indien hij van mening is dat
deze beslissing niet in het belang van de patiënt gebeurt. Als geen van de naaste verwanten in de
plaats van de patiënt kan of wil beslissen, zal de arts zelf de belangen van de patiënt behartigen
en zelf beslissingen nemen over de medische behandeling. Dit zal ook het geval zijn wanneer er
een conflict is tussen twee of meer vertegenwoordigers.
De hier bedoelde vertegenwoordigers zijn dus zeker niet noodzakelijk dezelfde persoon als de
vertrouwenspersoon.
3.2. Onderscheid vertegenwoordiger en vertrouwenspersoon
Het belangrijkste verschil met de vertegenwoordiger is dat de vertrouwenspersoon nooit namens
de patiënt kan beslissen.
Gezondheidsinformatie kan op schriftelijk verzoek van de patiënt worden meegedeeld aan een
door hem aangewezen vertrouwenspersoon, bijvoorbeeld een familielid, vriend of lid van de
patiëntenvereniging. De beroepsbeoefenaar zal het verzoek van de patiënt om de informatie aan
zijn vertrouwenspersoon mee te delen, noteren in het patiëntendossier, samen met de identiteit
van de vertrouwenspersoon. De vertrouwenspersoon mag de informatie uitsluitend in het belang
van de patiënt gebruiken. De aangeduide persoon kan dit eventueel weigeren en hoeft daarvoor
geen reden op te geven. Tussen de patiënt en de vertrouwenspersoon ontstaat een stilzwijgende
overeenkomst die ter goeder trouw moet worden uitgevoerd.
4. DE FEDERALE COMMISSIE “RECHTEN VAN DE PATIËNT”
Er werd bij het Ministerie van Sociale Zaken, Volksgezondheid en Leefmilieu een federale
commissie "Rechten van de patiënt" opgericht. Het is de bedoeling dat de commissie de voorziene
rechten van de patiënt voortdurend evalueert en eventueel aanpast. De commissie heeft onder
meer tot taak om klachten te behandelen inzake de werking van een ombudsfunctie. De
commissie vormt een soort aanspreekpunt voor de ombudsfuncties en terzelfdertijd kan zij ook
klachten behandelen over de werking van de ombudsfuncties. De commissie is evenwel geen
beroepsinstantie in verband met individuele klachten die aan die ombudsfunctie wordt voorgelegd.
31

5. NALEVING VAN DE PATIËNTENRECHTENWET
Het naleven van de patiëntenrechten is allereerst een verplichting die moet worden nagekomen
door de beroepsbeoefenaar met wie de patiënt in een rechtsverhouding staat. In de mate waarin
de patiënt hieraan zijn medewerking verleent, leeft de beroepsbeoefenaar de bepalingen van de
patiëntenrechtenwet na binnen de perken van de hem door of krachtens de wet toegewezen
bevoegdheden. In het belang van de patiënt pleegt hij desgevallend multidisciplinair overleg.
Er zijn geen strafsancties voorzien op de niet-naleving van de patiëntenrechtenwet.
Daarnaast is het belangrijk er op te wijzen dat de verplichting om de rechten van de patiënt na te
leven maar kan gelden in die mate dat iemand juridisch bevoegd is om de handelingen te stellen
die nodig zijn om de verplichting te kunnen nakomen. Dit betekent bijvoorbeeld dat de
verplichting om informatie te verstrekken aan de patiënt over zijn gezondheidstoestand niet kan
worden nagekomen door een beroepsbeoefenaar die niet de wettelijke bevoegdheid heeft een
diagnose te stellen. Dit is bijvoorbeeld het geval voor verpleegkundigen en beoefenaars van de
niet-conventionele geneeskunde die geen arts zijn.
Met betrekking tot de aansprakelijkheid van beroepsbeoefenaars stelt de Belgische wetgeving dat
er een centrale ziekenhuisaansprakelijkheid geldt, behalve indien het ziekenhuis patiënten inlicht
over bepaalde beroepsbeoefenaars die hier niet onder vallen, bijvoorbeeld omdat ze op
zelfstandige basis in het ziekenhuis werken.
Vanaf 1 november 2003 dient elk ziekenhuis te beschikken over een ombudsfunctie, zoals deze
reeds eerder werd besproken.
32

HOOFDSTUK 4: ONDERZOEKSRESULTATEN
1. KWANTITATIEF ONDERZOEK: VRAGENLIJST
Zoals eerder reeds vermeld werden in dit onderzoek zowel artsen als verpleegkundigen betrokken.
Bij de rapportering van de onderzoeksresultaten zal de structuur van de vragenlijst worden
gevolgd. In dit rapport worden telkens achtereenvolgens de resultaten van artsen en
verpleegkundigen gegeven. Vooraf dient ook vermeld dat de vragenlijsten voor artsen en
verpleegkundigen grotendeels uit dezelfde rubrieken bestonden, maar dat bepaalde aspecten voor
verpleegkundigen minder of niet van toepassing waren. Deze aspecten werden dan ook niet mee
opgenomen in de vragenlijst voor verpleegkundigen en bijgevolg worden hier dan ook enkel de
resultaten voor artsen besproken.
Voor het nagaan van significante verschillen tussen categorieën respondenten werden
systematisch Pearson’s chi-kwadraat test en Mann-Whitney U test of Kruskal-Wallis test
uitgevoerd. Indien significant worden de p-waarden telkens gerapporteerd.
De vragenlijsten zoals ze werden ingevuld door artsen en verpleegkundigen zijn als bijlage
toegevoegd (bijlage 2 en 3).
1.1. Respons
Van de 1250 verzonden vragenlijsten bleken er 25 door de post onbestelbaar, wat dus betekent
dat 1225 personen effectief hun vragenlijst ontvingen. Opgesplitst naar artsen en
verpleegkundigen betekent dit: van de 450 verzonden vragenlijsten aan verpleegkundigen bleken
er 17 onbestelbaar, van de 800 verzonden vragenlijsten aan artsen waren er 8 met een
onbestelbaar adres.
Van de 800 verzonden vragenlijsten voor artsen zijn er 171 vragenlijsten ingevuld teruggestuurd
(een netto-respons van 21,4%) door artsen die behoorden tot onze doelgroep, met andere
woorden werkzaam in de sector van de gezondheidszorg. Daarnaast zijn er voor deze artsengroep
39 vragenlijsten oningevuld teruggekomen met als meest voorkomende redenen: met pensioen,
werkzaam in een andere sector, werkzaam in een managementsfunctie, werkzaam in het
buitenland, … In totaal betekent dit een bruto-respons van 210 antwoorden op 800 verzonden
vragenlijsten (26,3%). Deze cijfers werden in onderstaande tabel (tabel 1) ook uitgesplitst naar
beroepscategorie. Er konden geen significante verschillen in responsgraad worden vastgesteld
33

tussen de beroepscategorieën, dit betekent met andere woorden dat de vier categorieën artsen in
gelijke mate in onze steekproef van artsen vertegenwoordigd zijn.
Uitgesplitst naar beroepscategorie varieert de netto-respons tussen de 20.5% voor internisten en
psychiaters en 22.5% voor chirurgen.
Tabel 1: Respons artsen
Artsen
Alle artsen
samen
Chirurgen Internisten Kinderartsen Psychiaters
N % N % N % N % N %
Totaal verzonden aantallen 800 100 200 100 200 100 200 100 200 100
Onbestelbaar adres 8 1.0 1 0.5 1 0.5 3 1.5 3 1.5
Effectief bereikte aantallen 792 99.0 199 99.5 199 99.5 197 98.5 197 98.5
Netto respons 171 21.4 45 22.5 41 20.5 44 22 41 20.5
Niet meer werkzaam als
arts
39 4.9 9 4.5 9 4.5 11 5.5 10 5
Bruto-respons 210 26.3 54 27 50 25 55 27.5 51 25.5
Non-respons 582 72.8 145 72.5 149 74.5 142 71 146 73
Van de 450 verzonden vragenlijsten voor verpleegkundigen zijn er 102 ingevuld teruggestuurd
(een netto-respons van 23,6%) door verpleegkundigen die behoorden tot onze doelgroep, met
name verpleegkundigen werkzaam in de sector van de gezondheidszorg. Daarnaast zijn er voor de
groep van de verpleegkundigen 28 vragenlijsten oningevuld teruggestuurd met als meest
voorkomende redenen: niet (meer) werkzaam als verpleegkundige in de gezondheidszorgsector,
met pensioen, ziekte, werkzaam in een andere functie en/of in een andere sector. In totaal
betekent dit dus een bruto-respons van 130 antwoorden op 450 verzonden vragenlijsten (28,9%).
Tabel 2: Respons verpleegkundigen
Verpleegkundigen
N %
Totaal verzonden aantallen 450 100
Onbestelbaar adres 17 3.8
Effectief bereikte aantallen 433 96.2
Netto respons 102 23.6
Niet meer werkzaam als
verpleegkundige
28 6.2
Bruto-respons 130 28.9
Non-respons 303 67.3
34

Gezien de relatief lage responspercentages bij zowel artsen als verpleegkundigen is enige
voorzichtigheid bij de interpretatie van de resultaten toch wel geboden.
1.2. Non-Respons
Van de 800 aangeschreven artsen hebben er 582 hun vragenlijst niet teruggestuurd en van de
450 aangeschreven verpleegkundigen hebben er 303 de vragenlijst niet teruggestuurd. Als de
reden hiervoor zou zijn dat deze verpleegkundigen en artsen veel weerstand en aversie zouden
hebben tegen de wet op de patiëntenrechten, dan leveren de resultaten uit dit onderzoek wellicht
een vertekend beeld op van de kennis, attitudes en toepassingsbereidheid van de
patiëntenrechtenwet.
Omdat sommige artsen en verpleegkundigen ter herinnering werden opgebeld (zie praktische
organisatie van het kwantitatieve onderzoek) is meer bekend over de redenen waarom zij niet aan
het onderzoek hebben deelgenomen. De meest aangehaalde redenen waren: niet meer werkzaam
als arts of verpleegkundige, pensioen, werkzaam in het buitenland, werkzaam in een andere
functie, geen tijd, geen zin, geen interesse, te lange enquête, enquête-moe. Sommigen beloofden
ook hun enquête terug te sturen maar we ontvingen deze slechts in een beperkt aantal gevallen.
Artsen (en in zekere mate ook verpleegkundigen) worden tegenwoordig bedolven onder verzoeken
om mee te werken aan enquêtes en het is dan ook niet verwonderlijk dat, zeker gezien de
omvang van de vragenlijst, het gebrek aan tijd de voornaamste reden was om niet mee te werken
aan dit onderzoek naar de patiëntenrechtenwet. Slechts een viertal van de opgebelde artsen
hebben niet aan het onderzoek deelgenomen omdat ze tegen de patiëntenrechtenwet zijn en een
drietal gaven aan geen mening te hebben over deze wet op de patiëntenrechten. Van de
opgebelde verpleegkundigen werden geen negatieve reacties ten opzichte van de
patiëntenrechtenwet genoteerd, wel waren er een vijftal die aangaven eigenlijk geen mening te
hebben ten aanzien van deze wet. Deze uitkomst geeft ons dus geen aanleiding om de
representativiteit van het onderzoek in twijfel te trekken.
1.3. Beschrijving van de onderzoeksgroep
1.3.1. ARTSEN
Zoals reeds eerder beschreven werden de artsen die deelnamen aan dit onderzoek onderverdeeld
in vier categorieën. We hebben ervoor gekozen deze vier categorieën overkoepelend te benoemen
als chirurgen, internisten, kinderartsen en psychiaters. Zoals eerder reeds besproken zijn deze
categorieën weliswaar opgebouwd uit meerdere specialisaties. In onderstaande tabel (tabel 3)
wordt een overzicht gegeven van de verschillende specialisaties waaruit de vier
beroepscategorieën van artsen die deelnamen aan de enquête werden opgebouwd.
35

Tabel 3: overzicht van de specialisaties per beroepscategorie
Vier
beroepscategorieën
Specialisaties % N
Chirurgen 45
Heelkunde 33.3 15
Gynaecologie 40.0 18
Orthopedie 24.4 11
Andere specialisatie (medische expertises) 2.2 1
Internisten 41
Inwendige geneeskunde 41.5 17
Pneumologie 12.2 5
Gastro-enterologie 17.1 7
Cardiologie 22.0 9
Andere specialisatie (endocrinologie-andrologie,
medische oncologie, urgentie)
7.3 3
Kinderartsen 44
Kindergeneeskunde 100.0 44
Psychiaters 41
Psychiatrie 80.5 33
Neuro-psychiatrie 12.2 5
Neurologie 4.9 2
Andere specialisatie (kinderneurologie) 2.4 1
De persoonsgegevens van de artsen worden in tabel 4 weergegeven. De meerderheid van de
artsen die aan dit onderzoek deelnamen waren man (58,5%) met weliswaar grote variaties in
verhouding van de geslachten tussen de diverse beroepscategorieën (p=.008). Van de chirurgen is
75,6% man, terwijl van de kinderartsen slechts 40,9% man is. De artsen die participeerden aan
dit onderzoek zijn gemiddeld 48 jaar en hebben gemiddeld 18 jaar praktijkervaring. Hierbij vinden
we geen significante verschillen tussen de beroepscategorieën. De deelnemende artsen hebben de
afgelopen maand gemiddeld 198 patiënten behandeld. Dit aantal varieert tussen gemiddeld 113
voor de categorie psychiaters en 252 voor de categorie chirurgen. De beroepscategorieën
verschillen significant van elkaar voor wat het patiëntenaantal betreft (p=.000). Indien voor de
patiëntenaantallen een indeling wordt gemaakt in drie categorieën (≤ 100 patiënten; > 100 en <
300 patiënten; ≥ 300 patiënten) dan blijken psychiaters gedurende de maand voorafgaand aan
het invullen van de vragenlijst vaker ≤ 100 patiënten te hebben behandeld, terwijl chirurgen en
kinderartsen vaker ≥ 300 patiënten behandelden (p=.000). De grote meerderheid van de artsen
zijn werkzaam in een ziekenhuis of gezondheidszorginstelling (90,1%) en slechts 9.9% heeft enkel
een zelfstandige prakijk. Betreffende de plaats van tewerkstelling vinden we geen significante
verschillen tussen beroepscategorieën.
36

Tabel 4: Persoonsgegevens artsen
Leeftijd
Alle
artsen
samen
Chirurgen Internisten Kinderartsen Psychiaters Significante
Gemiddelde 48 50 45 47 48
Standaarddeviatie 10.27 11.13 10.33 9.24 9.81
N 170 45 40 44 41
Geslacht
% man 58.5 75.6 63.4 40.9 53.7
% vrouw 41.5 24.4 36.6 59.1 46.3
N 171 45 41 44 41
Aantal jaren praktijkervaring
Gemiddelde 18 20 15 18 19
Standaarddeviatie 10.47 10.34 11.20 9.96 10.24
% ≤ 5 jaar 12.3 11.1 14.6 9.1 14.6
% > 5 jaar en < 20
jaar
43.3 40.0 53.7 47.7 31.7
% ≥ 20 jaar 44.4 48.9 31.7 43.2 53.7
N 171 45 41 44 41
Patiëntenaantallen
Gemiddelde 198 252 185 237 113
Standaarddeviatie 140.23 167.55 113.17 143.64 73.24
% ≤ 100 34.4 21.4 36.8 19.5 61.5
% > 100 en < 300 16.9 11.9 15.8 17.1 23.1
% ≥ 300 48.8 66.7 47.4 63.4 15.4
N 160 42 38 41 39
Werkzaam in ziekenhuis/instelling versus enkel zelfstandige praktijk
% ziekenhuis of
gezondheidszorg-
instelling
(+ evt. zelfstandige
praktijk)
% enkel
zelfstandige
praktijk
90.1 93.3 92.7 84.1 90.2
9.9 6.7 7.3 15.9 9.8
N 171 45 41 44 41
verschillen -
beroepscategorieën
P=.008
P=.000
P=.000
37

Voor de verdere analyses van de gegevens van artsen in dit onderzoeksrapport werd voor de
onderlinge vergelijking tussen verschillende categorieën artsen gekozen voor een indeling naar
beroepscategorie, jaren praktijkervaring en geslacht.
Betreffende de indeling naar beroepscategorie werd gekozen voor de vier beroepscategorieën die
we overkoepelend benoemd hebben als chirurgen, internisten, kinderartsen en psychiaters. Drie
van deze vier categorieën zijn opgebouwd uit meerdere specialisaties (zie tabel 3).
Om nog een beter inzicht te krijgen in de persoonsgegevens van de artsen die participeerden aan
dit onderzoek werd in onderstaande tabel (tabel 5) ook een indeling naar aantal jaren
praktijkervaring gemaakt. We gebruiken hier en indeling in drie categorieën, met name: weinig
praktijkervaring (≤ 5 jaar), matig praktijkervaring (> 5 jaar en < 20 jaar) en veel praktijkervaring
(≥ 20 jaar). Leeftijd en aantal jaren praktijkervaring waren in deze steekproef zeer sterk
gecorreleerd (Spearman’s rho=.923; p=.000).
Indien we de geslachtsverdeling van de artsen bekijken ingedeeld in categorieën naargelang het
aantal jaren praktijkervaring dan zien we significant (p=.000) meer vrouwen met weinig
praktijkervaring (81.0%) en meer mannen met veel praktijkervaring (72.4%).
Ook de plaats van tewerkstelling (ziekenhuis/instelling versus enkel zelfstandige praktijk) verschilt
significant overheen de categorieën met een verschil in jaren praktijkervaring (p=.000). Geen
enkele arts uit de categorie met weinig praktijkervaring blijkt enkel over een zelfstandige praktijk
te beschikken, terwijl 18.4% van de categorie artsen met veel praktijkervaring enkel zijn beroep
uitoefent in een zelfstandige praktijk.
Tabel 5: Artsen - Significante verschillen naargelang het aantal jaren praktijkervaring
Geslacht
Alle
artsen
samen
Weinig
praktijkervaring
(≤ 5jaar)
Matig
praktijkervaring
(< 5 jaar en >
20 jaar)
Veel
% man 58.5 19.0 55.4 72.4
% vrouw 41.5 81.0 44.6 27.6
N 171 21 74 76
Werkzaam in ziekenhuis/instelling versus enkel zelfstandige praktijk
% ziekenhuis of
gezondheidszorg-
instelling (+ evt.
zelfst. praktijk)
% enkel zelfst.
praktijk
90.1 100.0 95.9 81.6
9.9 0.0 4.1 18.4
N 171 21 74 76
praktijkervaring
(≥ 20 jaar)
Significante
verschillen -
jaren
praktijkervaring
P=.000
P=.000
38

Voor de onderlinge vergelijking tussen categorieën artsen en voor het onderzoeken van de wijze
waarop deze zich tot elkaar verhouden konden op basis van de verzamelde persoonsgegevens
eveneens andere indelingen worden gemaakt, namelijk een indeling naar werkzaam in ziekenhuis
of gezondheidszorginstelling versus enkel werkzaam in een zelfstandige praktijk en een indeling
naar patiëntenaantallen (aantal patiënten gedurende de voorbije maand: ≤ 100; > 100 en < 300;
≥ 300). Aangezien voor geen enkel aspect van de patiëntenrechtenwet zoals bevraagd in deze
enquête significante verschillen werden vastgesteld tussen categorieën artsen indien ingedeeld
volgens deze criteria werden deze in de verdere analyses buiten beschouwing gelaten.
De werkplaats van artsen werd ook specifieker en meer in detail bevraagd. In de tabel met
persoonsgegevens (tabel 4) werd reeds een indeling gemaakt tussen artsen die aangaven in een
ziekenhuis of gezondheidszorginstelling te werken (eventueel in combinatie met een zelfstandige
praktijk) en de artsen die enkel hun beroep uitoefenen in een zelfstandige praktijk.
In onderstaande tabel (tabel 6) wordt een overzicht gegeven van alle aangeduide werkplaatsen
(meerdere antwoorden mogelijk) door artsen (ingedeeld naar beroepscategorieën).
Tabel 6: Werkplaatsen van artsen
Werkplaats
% Academisch
ziekenhuis
% Algemeen
ziekenhuis
Alle
artsen
samen
Chirurgen Internisten Kinderartsen Psychiaters Significante
18.1 11.1 29.3 20.5 12.2
verschillen -
55.6 84.4 63.4 54.5 17.1 P=.000
% PAAZ 1.8 7.3
% PZ 8.8 2.2 2.4 2.3 29.3
% CGG 5.8 2.3 22.0
% Zelfstandige
praktijk – solo
% Zelfstandige
praktijk –
andere
29.2 22.2 12.2 29.5 53.7 P=.000
9.9 11.1 4.9 11.4 12.2
% Andere 14.0 6.7 9.8 13.6 26.8 P=.042
N 171 45 41 44 41
beroepscategorieën
Uit bovenstaande tabel kan worden afgeleid dat er significante verschillen tussen
beroepscategorieën bestaan ten aanzien van het werken in een algemeen ziekenhuis (chirurgen
zijn hierin het meest werkzaam en psychiaters het minst), in een zelfstandige solopraktijk
39

(psychiaters het meest en internisten het minst werkzaam in een zelfstandige solopraktijk) en het
werken in een andere werkplaats (hierin zijn psychiaters het meest werkzaam en chirurgen het
minst).
Andere werkplaatsen konden door de artsen worden gespecificeerd en waren bijvoorbeeld Kind en
Gezin, militair hospitaal, polikliniek, revalidatieziekenhuis of -centrum, medisch-pedagogisch
instituut, observatie- en behandelingscentrum voor kinderen, ….
Indien een vergelijking wordt gemaakt tussen categorieën artsen ingedeeld naar jaren
praktijkervaring voor wat betreft de specifieke werkplaats dan vinden we significante verschillen
tussen categorieën artsen werkzaam in een algemeen ziekenhuis (p=.016), waarbij artsen met
veel praktijkervaring minder werkzaam zijn in een algemeen ziekenhuis. Er zijn eveneens
significante verschillen te vinden voor het werken in een zelfstandige solopraktijk. Artsen met veel
praktijkervaring blijken vaker werkzaam te zijn in een solopraktijk (p=.011).
Slechts één vraag (met betrekking tot vrije keuze van beroepsbeoefenaar in de setting waarin de
arts tewerkgesteld is) gaf significante verschillen tussen de artsencategorieën naargelang de
specifieke setting waarin tewerkgesteld. De indeling naar specifieke werkplaats werd dan ook
enkel bij deze vraag mee in rekening genomen.
Omdat we, gezien de beperkte aantallen respondenten, bij onze gedetailleerde analyses vaak niet
in staat waren om verder onderscheid te maken in categorieën en subcategorieën artsen ingedeeld
op verschillende manieren, is het voor een correcte interpretatie van een aantal analyseresultaten
van belang om deze voorgaande verdelingen en verschillende verhoudingen mee in rekening te
nemen.
1.3.2. VERPLEEGKUNDIGEN
Voor wat de verpleegkundigen betreft werd voor het beschrijven van de persoonsgegevens
gekozen voor een indeling op basis van setting van tewerkstelling. Vooreerst werd een
onderscheid gemaakt tussen een categorie verpleegkundigen werkzaam in ziekenhuis of instelling
(eventueel gecombineerd met thuiszorg) en verpleegkundigen enkel werkzaam in de thuiszorg.
Deze indeling werd ook gebruikt in onderstaande tabel (tabel 7) met een beschrijving van de
belangrijkste persoonsgegevens.
40

Tabel 7: Persoonsgegevens verpleegkundigen
Geslacht
Alle
verpleegkundigen
samen
Verpleegkundigen
werkzaam in
ziekenhuis of
instelling
% man 12.7 14.3 9.4
% vrouw 87.3 85.7 90.6
N 102 70 32
Leeftijd
Gemiddelde 40 42 37
Standaarddeviatie 7.83 6.74 8.76
N 101 69 32
Aantal jaren praktijkervaring
Gemiddelde 15 17 12
Standaarddeviatie 8.25 7.56 8.60
% ≤ 5 jaar 14.7 7.1 31.3
% >5 jaar en 5 jaar en < 20 jaar) en veel praktijkervaring
(≥ 20 jaar). 14.7% van de verpleegkundigen had weinig praktijkervaring, 48.0% matig
41

praktijkervaring en 37.3% had veel praktijkervaring. Op basis van deze indeling naar aantal jaren
praktijkervaring konden significante verschillen worden vastgesteld tussen de categorieën
verpleegkundigen ingedeeld naar setting van tewerkstelling (p=.016). Meer ziekenhuis-
verpleegkundigen hebben veel of matig praktijkervaring, terwijl thuisverpleegkundigen vaker
weinig praktijkervaring hebben.
68.6% van de verpleegkundigen is werkzaam in een ziekenhuis of gezondheidszorginstelling en
31.4% van de verpleegkundigen is werkzaam in de thuiszorg.
Aan de verpleegkundigen werd eveneens gevraagd hoeveel patiënten men de afgelopen maand
had behandeld. Dit criterium bleek in de praktijk moeilijk hanteerbaar te zijn en veel
verpleegkundigen gaven, in plaats van het aantal patiënten gedurende de afgelopen maand, het
patiëntenaantal van hun afdeling of het patiëntenaantal per dag of per week. Bijgevolg was het
onmogelijk om het patiëntenaantal als criterium te gebruiken om verpleegkundigen in te delen in
categorieën om hun kennis, toepassing en attitudes ten aanzien van de patiëntenrechtenwet te
vergelijken.
Bij de verdere analyses van de gegevens van verpleegkundigen in dit onderzoeksrapport werd
voor de onderlinge vergelijking tussen verschillende categorieën verpleegkundigen gekozen voor
een indeling naar setting van tewerkstelling (ziekenhuis of gezondheidszorginstelling versus
thuiszorg) en aantal jaren praktijkervaring.
Betreffende de indeling naar aantal jaren praktijkervaring werd, net zoals bij de artsen, een
indeling gemaakt in drie categorieën, namelijk: weinig praktijkervaring (≤ 5 jaar), matig
praktijkervaring (> 5 jaar en < 20 jaar) en veel praktijkervaring (≥ 20 jaar). Net als bij de artsen,
werd ook hier het aantal jaren praktijkervaring gekozen als een alternatief voor indeling in
categorieën op basis van leeftijd. Ook voor de verpleegkundigen in dit onderzoek kon een sterke
correlatie worden vastgesteld tussen leeftijd en aantal jaren praktijkervarting (Spearman’s
rho=.769; p=.000).
Voor de onderlinge vergelijking tussen categorieën verpleegkundigen en voor het onderzoeken van
de wijze waarop deze zich tot elkaar verhouden kon op basis van de verzamelde
persoonsgegevens eveneens een andere indeling worden gemaakt, namelijk een indeling naar
geslacht. Gezien het geringe percentage mannen in deze steekproef was het niet aangewezen een
indeling te maken op basis van geslacht, aangezien op deze manier te kleine aantallen
respondenten voorhanden waren voor het opsporen van significante verschillen tussen
categorieën. Daarom werd deze wijze van indeling buiten beschouwing gelaten.
De werkplaats van verpleegkundigen werd ook specifieker en meer in detail bevraagd. In de tabel
met persoonsgegevens (tabel 7) werd reeds een indeling gemaakt tussen verpleegkundigen die
42

aangaven in een ziekenhuis of gezondheidszorginstelling te werken (eventueel in combinatie met
thuiszorg) en de verpleegkundigen die enkel werkzaam zijn in de thuiszorg.
In onderstaande tabel (tabel 8) wordt een overzicht gegeven van de aangeduide werkplaatsen
(meerdere antwoorden mogelijk) door de verpleegkundigen.
Tabel 8: Werkplaatsen van verpleegkundigen
Werkplaats Alle verpleegkundigen samen
% in een academisch ziekenhuis 7.8
% in een algemeen ziekenhuis 20.6
% in een RVT of ROB 30.4
% thuisverpleegkundige – zelfstandig 17.6
% thuisverpleegkundige – als werknemer 18.6
% andere werkplaats 9.8
N 102
Uit deze tabel kan worden afgeleid dat er, naast de categorie verpleegkundigen werkzaam in de
thuiszorg, ook een grote groep verpleegkundigen werkzaam is in een RVT of ROB (30.4%). En
ongeveer één op vijf verpleegkundigen (20.6%) is werkzaam in een algemeen ziekenhuis.
9.8% is werkzaam in een andere werkplaats. Deze andere werkplaatsen konden verder worden
gespecificeerd en betreffen voornamelijk psychiatrie en revalidatie.
Omdat we, gezien het beperkte aantal respondenten, bij onze verdere analyses vaak niet in staat
waren om een verdergaand onderscheid te maken in categorieën en subcategorieën
verpleegkundigen, ingedeeld op verschillende manieren, is het voor een correcte interpretatie van
een aantal analyseresultaten van belang om deze voorgaande verdelingen en verschillende
verhoudingen in het achterhoofd te houden.
1.4. Enquêteresultaten
1.4.1. ALGEMENE INFORMATIE
1.4.1.1. Patiëntgerichte communicatie
Aan de artsen en verpleegkundigen werd de vraag voorgelegd of men van mening was dat er
tijdens de opleiding voldoende aandacht werd besteed aan patiëntgerichte communicatie, zoals
luistervaardigheden, dialoog, duidelijk taalgebruik, ….
Hierbij kwamen we tot de opvallende vaststelling dat 71.9% van de bevraagde artsen (N=171)
vindt dat aan dit aspect onvoldoende aandacht werd besteed. Er konden geen significante
43

verschillen worden vastgesteld tussen beroepscategorieën of categorieën ingedeeld naar jaren
praktijkervaring of geslacht.
Voor de verpleegkundigen (N=102) kon worden vastgesteld dat 50% vond dat aan dit aspect
onvoldoende aandacht werd besteed. De andere helft van de verpleegkundigen was van mening
dat dit wel voldoende aandacht had gekregen tijdens de opleiding. Er werden geen significante
verschillen vastgesteld tussen categorieën verpleegkundigen ingedeeld naar setting of aantal jaren
praktijkervaring.
Zowel bij artsen als bij verpleegkundigen kan worden opgemerkt dat, gezien het feit dat er geen
significante verschillen worden gevonden op basis van aantal jaren praktijkervaring, dezelfde
bevindingen ook gelden voor recent afgestudeerde artsen en verpleegkundigen.
1.4.1.2. Vertrouwdheid met de patiëntenrechtenwet
In dit onderzoek werd aan artsen en verpleegkundigen ook de vraag gesteld in welke mate men
vertrouwd is met de patiëntenrechtenwet.
Tabel 9: Mate van vertrouwdheid met de patiëntenrechtenwet door artsen, volgens
beroepscategorie
In welke mate bent u vertrouwd met de patiëntenrechtenwet ?
Alle
artsen
samen
%
Chirurgen
%
Internisten
%
Kinderartsen
Zeer goed 5.9 9.8 2.3 12.5
Goed 23.5 28.9 19.5 11.4 35.0
Matig 41.8 44.4 31.7 50.0 40.0
Weinig 25.9 24.4 34.1 31.8 12.5
Niet 2.9 2.2 4.9 4.5
N 170 45 41 44 41
%
Psychiaters
%
Significante
verschillen -
beroepscategorieën
P= .038 (Kruskal-
Wallis test )
Indien we de totale artsengroep samen beschouwen blijkt een grote groep (41.9%) zich matig
vertrouwd te voelen met de patiëntenrechtenwet. De uitersten (zeer goed versus niet) worden
veel minder aangeduid (resp. 5.9% en 2.9%). Er doen zich significante verschillen voor tussen de
beroepscategorieën (Kruskal-Wallis test, p=.038). Psychiaters voelen zich het best vertrouwd met
de wet op de patiëntenrechten, terwijl internisten en kinderartsen eerder aangeven hier weinig of
niet mee vertrouwd te zijn. Hierbij kan de bedenking worden gemaakt dat artsen uit de categorie
psychiaters (bijvoorbeeld (neuro)psychiaters en neurologen) meer met psychiatrische en
wilsonbekwame patiënten worden geconfronteerd en bijgevolg ook met heel wat delicate situaties
op vlak van patiëntenrechten. Uiteraard zegt de mate waarin men zich vertrouwd voelt met de wet
44

niets over het werkelijke niveau van kennis, naleven of toepassen van de wet, maar louter over
het subjectieve gevoel van vertrouwdheid van de arts met de wet op de patiëntenrechten.
Bij deze vraag deden zich eveneens significante verschillen voor tussen categorieën artsen
ingedeeld naar aantal jaren praktijkervaring (tabel 10). Artsen met weinig praktijkervaring bleken
vaker weinig vertrouwd te zijn met de patiëntenrechtenwet, terwijl artsen met veel
praktijkervaring meer kozen voor de optie goed of zeer goed vertrouwd met de
patiëntenrechtenwet (Kruskal-Wallis test, p=.018).
Tabel 10: Mate van vertrouwdheid met de patiëntenrechtenwet door artsen, volgens jaren
praktijkervaring
In welke mate bent u vertrouwd met de patiëntenrechtenwet ?
Alle artsen
samen %
Weinig
praktijkervaring
%
Matig
praktijkervaring
Zeer goed 5.9 0 5.4 8.0
%
Veel
Goed 23.5 19.0 17.6 30.7
Matig 41.8 28.6 47.3 40.0
Weinig 25.9 52.4 25.7 18.7
Niet 2.9 0 4.1 2.7
N 170 21 74 76
Aan verpleegkundigen werd dezelfde vraag gesteld.
praktijkervaring
Tabel 11: Mate van vertrouwdheid met de patiëntenrechtenwet door verpleegkundigen
In welke mate bent u vertrouwd met de patiëntenrechtenwet?
Zeer goed 2.0
Goed 14.9
Matig 48.5
Weinig 29.7
Niet 5.0
N 101
%
Alle verpleegkundigen samen %
Significante
verschillen –
jaren
praktijkervaring
p=.018
(Kruskal-Wallis
Voor de totale groep van verpleegkundigen blijkt bijna de helft (48.5%) zich matig vertrouwd te
voelen met de patiëntenrechtenwet. De uitersten (zeer goed versus niet) worden veel minder
aangeduid (resp. 2.0% en 5.0%). Indien we de antwoorden van de overige verpleegkundigen
bekijken dan blijkt er een groter aandeel te zijn die zich weinig vertrouwd voelt met de
test)
45

patiëntenrechtenwet (29.7%) in vergelijking met slechts 14.9% die meent over een goede
vertrouwdheid met de patiëntenrechtenwet te beschikken. Bij deze vraag deden zich geen
significante verschillen voor tussen categorieën verpleegkundigen ingedeeld naar setting of jaren
praktijkervaring.
Net zoals bij artsen werd opgemerkt zegt dit uiteraard niets over het werkelijke niveau van kennis,
naleven of toepassen van de wet. Het geeft enkel een indicatie van het subjectieve gevoel van
vertrouwdheid met de wet op de patiëntenrechten.
Er doen zich significante verschillen voor in de mate van vertrouwdheid met de wet op de rechten
van de patiënt tussen de artsen en verpleegkundigen. Artsen geven vaker aan zich zeer goed of
goed vertrouwd te voelen met de wet, verpleegkundigen geven eerder aan zich weinig of niet
vertrouwd te voelen met de wet (Mann-Whitney U test, p=.042)
1.4.1.3. Kanalen via dewelke men bekend is met de patiëntenrechtenwet
Aan artsen en verpleegkundigen werd eveneens de vraag voorgelegd via welke kanalen men
bekend was met de patiëntenrechtenwet.
Tabel 12: Kanalen via dewelke artsen bekend zijn met de patiëntenrechtenwet, volgens
beroepscategorie (meerdere antwoorden mogelijk)
Via welke kanalen bent u bekend met de patiëntenrechtenwet?
Alle
artsen
samen
%
Chirurgen
%
Internisten
%
Kinderartsen
%
Psychiaters
%
Significante
verschillen –
Opleiding 14.0 15.6 17.1 0 24.4 P=.011
Bijscholing 33.9 46.7 17.1 22.7 48.8 P=.002
Ziekenhuis of
instelling waarin
tewerkgesteld
43.3 46.7 34.1 45.5 46.3
Beroepsvereniging 29.2 57.8 12.2 20.5 24.4 P=.000
Media (internet,
tijdschriften, …)
Via andere
kanalen
54.4 42.2 65.9 68.2 41.5 P=.012
12.3 11.1 7.3 6.8 24.4
N 171 45 41 44 41
beroepscategorieën
Uit de antwoorden op deze vraag bleek dat de media (internet, tijdschriften, …), en ziekenhuis of
instelling waarin tewerkgesteld het meest werden aangeduid (resp. 54.4% en 43.3%) als kanalen
46

via dewelke artsen bekend waren met de patiëntenrechtenwet. Ook was een grote groep artsen
bekend met de patiëntenrechtenwet via bijscholing (33.9%) of beroepsvereniging (29.0%). Voor
wat de andere kanalen betreft werd de mogelijkheid geboden deze verder te specificeren. Als
andere kanalen worden onder meer aangegeven: lectuur, zelfstudie, boeken, …
Bij deze vraag konden significante verschillen tussen de verschillende beroepscategorieën worden
vastgesteld. De opleiding werd door psychiaters het meest aangeduid als het kanaal via hetwelk
men bekend was met de patiëntenrechtenwet (p=.011). Dit geldt ook voor bijscholing, maar dit
werd ook door de categorie chirurgen vaak aangegeven (p=.002). Heel opvallend was wel het
grote percentage chirurgen die de beroepsvereniging aangaf als kanaal waarlangs men bekend
was met de patiëntenrechtenwet (p=.000). Voor wat de media betreft zien we dat voornamelijk
kinderartsen en internisten via dit kanaal bekend zijn met de wet (p=.012). Dit zijn dan ook de
beroepscategorieën die hun informatie met betrekking tot deze wet blijkbaar minder halen uit
bijscholing of beroepsvereniging.
Er konden eveneens significante verschillen worden vastgesteld tussen categorieën artsen
ingedeeld naar aantal jaren praktijkervaring. De opleiding wordt meer als kanaal vermeld door
artsen met weinig praktijkervaring (p=.002). Met betrekking tot bijscholing zien we dan weer dat
artsen met veel praktijkervaring hieruit meer hun informatie met betrekking tot de
patiëntenrechtenwet halen (p=.012). De media werden meer als informatiekanaal gebruikt door
artsen met matig praktijkervaring (p=.024).
Tabel 13: Kanalen via dewelke verpleegkundigen bekend zijn met de patiëntenrechtenwet,
volgens setting van tewerkstelling (meerdere antwoorden mogelijk)
Via welke kanalen bent u bekend met de patiëntenrechtenwet?
Alle
verpleegkundigen
samen %
Ziekenhuis-
verpleegkundigen
Thuis-
verpleegkundigen
Significante
verschillen -
setting
Opleiding 38.2 28.6 59.4 P=.003
Bijscholing 36.3 35.7 37.5
Ziekenhuis of
instelling waarin
tewerkgesteld
37.3 50.0 9.4 P=.000
Beroepsvereniging 11.8 7.1 21.9
Media (internet,
tijdschriften, …)
47.1 54.3 31.3 P=.031
Andere kanalen 2.0 1.4 3.1
N 102 70 32
47

Uit de antwoorden op deze vraag bleek dat door verpleegkundigen de media (internet,
tijdschriften, …), de opleiding, ziekenhuis of instelling waarin tewerkgesteld en bijscholing het
meest werden aangeduid als kanalen via dewelke zij bekend zijn met de patiëntenrechtenwet. Er
konden voor een aantal kanalen significante verschillen tussen categorieën verpleegkundigen
worden vastgesteld naargelang de setting waarin tewerkgesteld. De opleiding werd meer
aangegeven door thuisverpleegkundigen dan door ziekenhuisverpleegkundigen (p=.003). Hierbij
dient echter wel te worden opgemerkt dat de thuisverpleegkundigen die deelnamen aan dit
onderzoek gemiddeld jonger waren, dus recenter zijn afgestudeerd. Ziekenhuis of instelling waarin
tewerkgesteld werd uiteraard veel meer als kanaal opgegeven door ziekenhuisverpleegkundigen
(p=.000) en opvallend is ook dat ziekenhuisverpleegkundigen meer via de media bekend zijn met
de patiëntenrechtenwet in vergelijking met thuisverpleegkundigen (p=.031).
Indien de verpleegkundigen werden ingedeeld naar jaren praktijkervaring werd de opleiding als
kanaal via hetwelke men vertrouwd is met de patiëntenrechtenwet vaker aangegeven door
verpleegkundigen met weinig praktijkervaring (p=.000). Ook dit is uiteraard geen onverwachte
vaststelling, aangezien een groot gedeelte van de verpleegkundigen met weinig praktijkervaring
zeer recent zijn afgestudeerd en dus ook nog de mogelijkheid hebben gehad om via de opleiding
bekend te geraken met de patiëntenrechtenwet.
1.4.1.4. Belang van de patiëntenrechtenwet
In deze enquête werd aan de artsen en verpleegkundigen eveneens de vraag gesteld of ze het
belangrijk vinden dat er een patiëntenrechtenwet bestaat.
81.8% van de bevraagde artsen (N=171) antwoordde hier bevestigend op. 18.2% vindt het met
andere woorden niet belangrijk dat er een patiëntenrechtenwet bestaat. Er konden geen
significante verschillen worden vastgesteld tussen beroepscategorieën of categorieën ingedeeld
naar jaren praktijkervaring of geslacht.
Alle bevraagde verpleegkundigen (N=102) antwoordden bevestigend op de vraag of ze het
belangrijk vinden dat er een patiëntenrechtenwet bestaat. Ook hier konden geen significante
verschillen worden vastgesteld tussen categorieën verpleegkundigen ingedeeld naar setting van
tewerkstelling of jaren praktijkervaring.
1.4.1.5. Bedoelde en onbedoelde effecten van de patiëntenrechtenwet
Aan de artsen en verpleegkundigen in dit onderzoek werden zeven stellingen (zie tabel 14)
voorgelegd over eventuele positieve (bedoelde) en negatieve (onbedoelde) gevolgen van het
48

naleven van de patiëntenrechtenwet. De opsomming bestond uit vier positieve en drie negatieve
effecten.
Tabel 14 :Meningen van artsen over de gevolgen van de toepassing van de patiëntenrechtenwet
voor de medische praktijk (percentages akkoord)
Alle
artsen
samen
Chirurgen
“Door de toepassing van de patiëntenrechtenwet…”
Bedoelde gevolgen
… krijgen patiënten
duidelijker informatie
… weet ik beter welke
informatie ik moet
verschaffen
…is de samenwerking
met mijn patiënten
verbeterd
…weet ik beter
wanneer ik
toestemming voor de
(be)handeling aan de
patiënt moet vragen
Onbedoelde gevolgen
…ben ik te veel tijd
kwijt aan het
informeren van
patiënten
…is de arts-patiënt
relatie verzakelijkt
…ben ik mij meer gaan
indekken tegen
juridische stappen van
patiënten
%
Internisten
%
Kinder-
artsen
%
Psychiaters
%
Significante
verschillen
– beroeps-
categorieën
58.5 51.1 51.3 72.5 60.0 164
51.5 44.4 51.3 54.8 56.1 167
21.9 24.4 17.9 22.5 22.2 160
48.5 46.7 46.2 50.0 51.3 163
17.5 31.1 10.3 9.8 17.1 P=.030 166
40.5 57.8 30.8 27.5 43.5 P=.018 163
55.7 71.1 51.3 42.9 56.1 167
Voor wat de bedoelde effecten betreft is een meerderheid van artsen te vinden voor de stelling dat
patiënten door de patiëntenrechtenwet duidelijker informatie krijgen (58.5%) en voor de stelling
dat men sinds de patiëntenrechtenwet beter weet welke informatie men aan de patiënt moet
verschaffen (51.5%). Betreffende de onbedoelde effecten van de patiëntenrechtenwet is een
N
49

meerderheid (55.7%) van de artsen zich meer gaan indekken tegen juridische stappen van
patiënten.
Uit de antwoorden op deze vraag valt af te leiden dat een meerderheid van de artsen noch
uitgesproken positief noch uitgesproken negatief staat ten aanzien van de patiëntenrechtenwet.
Toch is er een omvangrijke groep artsen bij wie de patiëntenrechtenwet een aantal weerstanden
oproept.
Op twee stellingen met betrekking tot negatieve gevolgen van de patiëntenrechtenwet doen zich
significante verschillen voor tussen beroepscategorieën, met name betreffende het tijdrovende
karakter van de patiëntenrechtenwet (p=.030) en de verzakelijking van de arts-patiënt relatie
(p=.018). Bij deze twee onbedoelde gevolgen is het de categorie chirurgen die deze het meest
onderschrijven.
Op één stelling met betrekking tot positieve effecten van de patiëntenrechtenwet, met name een
verbeterde samenwerking met de patiënt, doen zich significante verschillen voor tussen
categorieën artsen met een verschil in jaren praktijkervaring. Artsen met veel praktijkervaring
gaan meer akkoord met deze stelling (p=.028).
Door het samenvoegen van de items met betrekking tot bedoelde (positieve) gevolgen en het
samenvoegen van de items betreffende onbedoelde (negatieve) gevolgen van de toepassing van
de patiëntenrechtenwet creëerden we twee schalen. Om na te gaan in welke mate artsen de
positieve en negatieve gevolgen onderschrijven werden somscores gemaakt op deze items per
schaal (positieve gevolgen en negatieve gevolgen). Hoe hoger de score op deze schalen, hoe meer
men kan instemmen met een aantal bedoelde of onbedoelde gevolgen van de toepassing van de
patiëntenrechtenwet. De gemiddelde scores op deze schalen geven opnieuw aan dat de artsen
over het algemeen geen uitgesproken opvattingen hebben over de gevolgen van het toepassen
van de patiëntenrechtenwet (tabel 15).
Tabel 15: Instemming met positieve/negatieve gevolgen van de toepassing van de
patiëntenrechtenwet per beroepscategorie artsen
Onderschrijven
van de
positieve
gevolgen a
Onderschrijven
van de
negatieve
gevolgen b
gemiddelde rangorde N gemiddelde rangorde N
Kinderartsen 2.03 1 38 0.83 4 40
Psychiaters 1.94 2 36 1.13 2 39
Internisten 1.67 3 39 0.92 3 39
Chirurgen 1.67 3 45 1.60 1 45
50

a de akkoord-antwoorden van de vier positief geformuleerde items zijn bij elkaar opgeteld, bereik:
0-4
b de akkoord-antwoorden van de drie negatief geformuleerde items zijn bij elkaar opgeteld,
bereik: 0-3
Uit de rangorde kan worden afgeleid dat, ten opzichte van de andere beroepscategorieën, de
psychiaters zowel de positieve als de negatieve gevolgen van de toepassing van de
patiëntenrechtenwet onderschrijven, terwijl de kinderartsen ten aanzien van de andere
beroepscategorieën voornamelijk de positieve gevolgen en de chirurgen voornamelijk de negatieve
gevolgen van de patiëntenrechtenwet benadrukken.
Voor wat de score op de bedoelde effecten betreft zijn er geen significante verschillen tussen
beroepscategorieën of categorieën ingedeeld naar jaren praktijkervaring of geslacht vast te
stellen.
Voor de onbedoelde effecten konden wel significante verschillen worden vastgesteld tussen de
verschillende beroepscategorieën (p=.001). Chirurgen zien hier het meest onbedoelde effecten
van de patiëntenrechtenwet, terwijl kinderartsen en internisten het minst onbedoelde effecten van
de wet blijken aan te geven.
Indien we de artsengroep in zijn geheel bekijken geeft 35.6% van de artsen twee of meer
onbedoelde effecten van de toepassing van de patiëntenrechtenwet aan. Hierbij kunnen
significante verschillen tussen categorieën artsen ingedeeld naar geslacht worden vastgesteld
(p=.017). Vrouwen ervaren minder vaak twee of meer onbedoelde effecten van de wet op de
patiëntenrechten.
Bij de interpretatie van de significante verschillen tussen beroepscategorieën en categorieën
ingedeeld naar jaren praktijkervaring en geslacht dient wel rekening te worden gehouden met de
verdeling en verhoudingen van de persoonsgegevens tussen deze categorieën (zie tabel 4 en 5).
Ook hier werd aan verpleegkundigen dezelfde vraag gesteld.
Tabel 16: Meningen van verpleegkundigen over de gevolgen van de toepassing van de
patiëntenrechtenwet (percentages akkoord)
Alle verpleegkundigen samen
“Door de toepassing van de patiëntenrechtenwet …” % N
Bedoelde gevolgen
… krijgen patiënten duidelijker informatie 73.5 98
… weet ik beter welke informatie ik moet verschaffen 64.3 98
… is de samenwerking met mijn patiënten verbeterd 52.7 93
51

… weet ik beter wanneer ik toestemming voor de
(be)handeling aan de patiënten moet vragen
Onbedoelde gevolgen
… ben ik te veel tijd kwijt aan het informeren van
patiënten
59.4 96
19.4 98
… is de arts-patiënt relatie verzakelijkt 30.9 97
… ben ik mij meer gaan indekken tegen juridische
stappen van patiënten
33.0 97
Voor wat de bedoelde effecten van het toepassen van de patiëntenrechtenwet betreft gaat de
meerderheid van de verpleegkundigen akkoord met alle stellingen die hier worden gegeven.
Betreffende de onbedoelde effecten van de toepassing van de patiëntenrechtenwet is er telkens
slechts een minderheid van de verpleegkundigen die akkoord kan gaan met de stellingen.
Uit de antwoorden op deze vraag kunnen we dus afleiden dat de meerderheid van de
verpleegkundigen eerder positief staat ten aanzien van de patiëntenrechtenwet. Toch is er ook een
niet onaanzienlijke groep verpleegkundigen bij wie de patiëntenrechtenwet enige weerstanden
oproept (de percentages akkoord met de opgesomde onbedoelde gevolgen van de toepassing van
de patiëntenrechtenwet variëren van 19.4% tot 33.0%). In verband met deze stellingen doen zich
geen significante verschillen voor tussen categorieën verpleegkundigen ingedeeld naar setting van
tewerkstelling of jaren praktijkervaring.
Voor wat betreft de instemming met de bedoelde en onbedoelde gevolgen van de toepassing van
de patiëntenrechtenwet gaan wij hier op dezelfde manier te werk als voor artsen.
Tabel 17 : Instemming met positieve/negatieve gevolgen van toepassing van de
patiëntenrechtenwet voor alle verpleegkundigen samen.
Onderschrijven van de positieve
gevolgen a
Onderschrijven van de negatieve
gevolgen b
Gemiddelde N Gemiddelde N
2.51 85 0.82 93
a de akkoord-antwoorden van de vier positief geformuleerde items zijn bij elkaar opgeteld, bereik:
0-4
b de akkoord-antwoorden van de drie negatief geformuleerde items zijn bij elkaar opgeteld,
bereik: 0-3
De gemiddelde scores op deze schalen geven aan dat de verpleegkundigen over het algemeen
geen uitgesproken opvattingen hebben over de gevolgen van het toepassen van de
52

patiëntenrechtenwet (tabel 17). Verpleegkundigen onderschrijven meestal wel iets sterker de
positieve dan de negatieve gevolgen van de toepassing van de patiëntenrechtenwet. Er zijn geen
significante verschillen vast te stellen tussen categorieën verpleegkundigen ingedeeld naar setting
van tewerkstelling of aantal jaren praktijkervaring.
Indien de groep verpleegkundigen in zijn geheel wordt bekeken geeft 78.8% twee of meer
bedoelde effecten van toepassing van de patiëntenrechtenwet aan en slechts 24.7% van de
verpleegkundigen geeft twee of meer onbedoelde effecten aan. Ook hierbij kunnen geen
significante verschillen tussen categorieën verpleegkundigen worden opgemerkt.
Indien we hierbij een vergelijking maken tussen artsen en verpleegkundigen dat doen zich
significante verschillen voor met betrekking tot het onderschrijven van bedoelde (Mann-Whitney U
test, p=.000) en onbedoelde (Mann-Whitney U test, p=.010) gevolgen van de
patiëntenrechtenwet, waarbij artsen minder de bedoelde en meer de onbedoelde effecten van de
toepassing van de patiëntenrechtenwet onderschrijven.
1.4.2. HET GEVEN VAN INFORMATIE AAN PATIËNTEN
In de patiëntenrechtenwet is bepaald dat de zorgverlener, in het kader van het verkrijgen van een
“informed consent”, de patiënt informatie dient te verschaffen over het doel, de aard, de graad
van urgentie, de duur, de frequentie, de voor de patiënt relevante tegenaanwijzingen,
nevenwerkingen en risico’s verbonden aan de tussenkomst, de nazorg, mogelijke alternatieven en
financiële gevolgen. De inlichtingen betreffen bovendien de mogelijke gevolgen ingeval van
weigering of intrekking van de toestemming, en andere door de patiënt of zorgverlener relevant
geachte verduidelijkingen. Uit dit onderzoek komt naar voren dat de artsen hun patiënten altijd of
meestal informeren over de meeste aspecten van een onderzoek of behandeling (zie tabel 18).
Tabel 18: Waarover informeren artsen patiënten? (%, N)
Informeert u patiënten in het algemeen over …
Het doel van een onderzoek of
(be)handeling
De aard van een onderzoek of
(be)handeling (pijnlijk, invasief, …)
Altijd of
meestal
%
Soms % Zelden
of nooit
%
98.1 1.8 170
N Significante
verschillen -
beroepscategorieën
94.7 5.3 169 p=.012 (Kruskal-
De graad van urgentie 89.9 9.5 0.6 168
De duur en/of frequentie van onderzoek
of (be)handeling
81.4 18.0 0.6 167
Wallis test)
53

Relevante tegenaanwijzingen,
nevenwerkingen en risico’s
76.2 21.4 2.4 168
Vereiste nazorg 83.7 15.1 1.2 166
Mogelijke kosten voor de patiënt 25.0 48.2 26.8 168 p= .029 (Kruskal-
Mogelijke gevolgen ingeval van
weigering/intrekking van de
toestemming
Verschillende alternatieven voor
onderzoek of behandeling
Wallis test)
42.8 43.4 13.9 166 p= .031
58.7 37.1 4.2 167
p= .018 (Kruskal-
Wallis test)
Vooral over het doel en de aard van een onderzoek of (be)handeling (respectievelijk 98.1% en
94.7%) informeren artsen altijd of meestal, net als over de graad van urgentie (89.9%). Er wordt
duidelijk minder aandacht besteed aan het informeren over mogelijke alternatieven voor een
onderzoek of behandeling en over mogelijke gevolgen ingeval van weigering of intrekking van de
toestemming (respectievelijk 58.7% en 42.8%). Slechts een kwart van de artsen informeert altijd
of meestal over de mogelijke kosten voor de patiënt en iets meer dan een kwart (26.8%)
informeert hierover zelden of nooit.
Wanneer de artsen ingedeeld worden naar beroepscategorieën vinden we met betrekking tot
vragen over inhoud van de informatie significante verschillen voor het informeren over de aard
van een onderzoek of behandeling (Kruskal-Wallis test, p=.012), waarbij chirurgen het minst altijd
of meestal informeren en kinderartsen en internisten het meest. Er konden eveneens significante
verschillen worden gevonden tussen beroepscategorieën voor het informeren over de mogelijke
kosten voor de patiënt (Kruskal-Wallis, p=.029): psychiaters informeren hierover het meest en
chirurgen het minst. Voor wat de mogelijke gevolgen ingeval van weigering/intrekking van de
toestemming beteft kan worden vastgesteld dat psychiaters hierbij het meest altijd of meestal
informeren terwijl chirurgen het vaakst aangeven hierover zelden of nooit te informeren (Kruskal-
Wallis, p=.018; Pearson chi-square test, p=.031).
Wanneer een vergelijking wordt gemaakt tussen categorieën artsen op basis van geslacht dan
vinden we voor wat betreft het informeren over de vereiste nazorg een significant verschil tussen
beide categorieën (Mann-Whitney U test, p= .024). Mannen informeren minder over de vereiste
nazorg.
Met deze vraag kunnen we dus nagaan in welke mate artsen de patiëntenrechtenwet naleven op
het vlak van het geven van informatie aan patiënten. Als we de verschillende aspecten van
informeren scoren en we leggen hierbij de grens op 5 of meer elementen of aspecten waarover
altijd of meestal wordt geïnformeerd, dan zien we dat 86.4% van de artsen hieraan
tegemoetkomt. Als we deze grens van 5 of meer aspecten waarover altijd of meestal wordt
54

geïnformeerd hanteren dan kunnen significante verschillen tussen beroepscategorieën worden
vastgesteld (Kruskal-Wallis test, p=.034, Pearson chi-square test, p=.033). Psychiaters (en
kinderartsen) voldoen hieraan het meest, dus leven op dit vlak het best de patiëntenrechtenwet
na, chirurgen voldoen hieraan het minst.
Als we een iets strenger criterium hanteren voor het al dan niet goed naleven van de
patiëntenrechtenwet inzake het geven van informatie aan patiënten en we leggen aldus de grens
op 6 of meer aspecten waarover altijd of meestal wordt geïnformeerd dan leeft 71.0% van de
ondervraagde artsen de wet na. Er worden hierbij geen significante verschillen vastgesteld tussen
beroepscategorieën of categorieën ingedeeld naar jaren praktijkervaring of geslacht.
Aangezien artsen en verpleegkundigen duidelijk een verschillende taak hebben in het informeren
van patiënten werd voorafgaand aan deze vraag met betrekking tot het geven van informatie aan
patiënten in de vragenlijst van verpleegkundigen één en ander verduidelijkt. Er werd aangegeven
dat men als verpleegkundige niet bevoegd is voor het stellen van een medische diagnose en dat
het aldus vanzelfsprekend is dat men als verpleegkundige geen diagnostische informatie aan de
patiënt kan verstrekken. Op deze manier werd verduidelijkt dat met het geven van informatie aan
de patiënt hier die informatie wordt bedoeld die men als verpleegkundige wel vrij aan de patiënt
kan geven.
Tabel 19: Waarover informeren verpleegkundigen patiënten? (%, N)
Informeert u patiënten in het algemeen over …
Het doel van een onderzoek of
(be)handeling
De aard van een onderzoek of
(be)handeling (pijnlijk, invasief, …)
Altijd of
meestal
%
Soms
%
Zelden of
nooit %
68.7 29.3 2.0 99
N Significante
verschillen –
setting
72.7 26.3 1.0 99 p=.001 (Mann-
De graad van urgentie 44.3 43.3 12.4 97
De duur en/of frequentie van onderzoek
of (be)handeling
Relevante tegenaanwijzingen,
nevenwerkingen en risico’s
Whitney U test)
50.0 40.0 10.0 100 p=.038 (Mann-
27.6 52.0 20.4 98
Vereiste nazorg 73.0 23.0 4.0 100
Mogelijke kosten voor de patiënt 13.1 30.3 56.6 99
Mogelijke gevolgen ingeval van
weigering/intrekking van de toestemming
Verschillende alternatieven voor
onderzoek of behandeling
26.3 30.3 43.4 99
16.2 35.4 48.5 99
Whitney U test)
55

Uit de antwoorden op deze vraag komt naar voren dat verpleegkundigen hun patiënten
voornamelijk altijd of meestal informeren over de vereiste nazorg (73.0%), de aard van een
onderzoek of (be)handeling (72.7%) en het doel van een onderzoek of (be)handeling (68.7%). De
helft van de verpleegkundigen informeert altijd of meestal over de duur en/of frequentie van
onderzoek of (be)handeling en 44.3% over de graad van urgentie. Er wordt beduidend minder
altijd of meestal geïnformeerd over relevante tegenaanwijzingen, nevenwerkingen en risico’s
(27.6%) en mogelijke gevolgen ingeval van weigering of intrekking van toestemming (26.3%).
Slechts weinigen informeren de patiënt altijd of meestal over verschillende alternatieven voor
onderzoek of (be)handeling (16.2%) en over de mogelijke kosten (13.1%) en in respectievelijk
48.5% en 56.6% van de gevallen wordt hierover zelden of nooit geïnformeerd.
Er worden significante verschillen gevonden voor de antwoorden op de vragen over inhoud van de
informatie indien de verpleegkundigen worden ingedeeld in categorieën naar setting van
tewerkstelling. Ziekenhuisverpleegkundigen en thuisverpleegkundigen verschillen significant voor
wat betreft het informeren over de aard van een onderzoek of behandeling (Mann-Whitney U test,
p=.001) en het informeren over de duur en/of frequentie van onderzoek of behandeling (Mann-
Whitney U test, p=.038). Ziekenhuisverpleegkundigen informeren voor wat beide aspecten betreft
het meest altijd of meestal.
Aan de hand van de antwoorden op deze vraag kan worden nagegaan in welke mate
verpleegkundigen de patiëntenrechtenwet naleven op het vlak van informeren van patiënten. Als
we de verschillende aspecten van het geven van informatie aan patiënten scoren en we leggen
hierbij de grens op 5 of meer elementen waarover altijd of meestal wordt geïnformeerd, dan zien
we dat 33.7% van de verpleegkundigen hieraan tegemoetkomt. Als voor dit informeren van
patiënten een iets strenger criterium wordt gehanteerd voor het al dan niet goed naleven van de
patiëntenrechtenwet en we leggen de grens op 6 of meer aspecten waarover altijd of meestal
wordt geïnformeerd dan leeft slechts ongeveer een kwart van de verpleegkundigen (26.7%) de
patiëntenrechtenwet na voor wat het informeren van patiënten betreft. Er kunnen hierbij geen
significante verschillen tussen categorieën verpleegkundigen ingedeeld naar setting of jaren
praktijkervaring worden vastgesteld.
1.4.2.1. Communicatieproblemen
Aan de artsen en verpleegkundigen werd eveneens de vraag gesteld of ze reeds problemen
ondervonden om bepaalde categorieën patiënten te informeren. Bij deze vraag kon telkens ook
worden gekozen voor de optie ‘niet van toepassing’. Voor de antwoorden op deze vraag werden
telkens alle antwoorden ‘niet van toepassing’ buiten beschouwing gelaten, met andere woorden de
56

percentages werden berekend op de artsen en verpleegkundigen die in de praktijk werkelijk met
deze patiëntencategorie te maken hadden.
Uit de antwoorden valt niet af te leiden of men er wel degelijk in slaagt patiënten goed te
informeren, maar hoe artsen en verpleegkundigen zelf vinden dat het informeren van deze
categorieën hen afgaat.
In het algemeen ondervinden toch een behoorlijk aantal artsen problemen met betrekking tot het
goed informeren van patiënten (33.9%). Met specifieke doelgroepen (zoals allochtone patiënten,
patiënten met een psychische aandoening, laag opgeleide patiënten en wilsonbekwame patiënten)
hebben de artsen het blijkbaar een heel stuk moeilijker. Hierbij ondervindt telkens een
meerderheid van de artsen die met deze categorieën patiënten in contact komen moeilijkheden
om patiënten te informeren. Voornamelijk het informeren van allochtone patiënten blijkt uit deze
vraag echt problematisch te zijn: 84,0% van de artsen die in hun praktijk in contact komen met
allochtone patiënten geeft aan moeilijkheden te ondervinden bij het informeren van deze
patiënten.
Tabel 20: Hoeveel moeilijkheden ondervinden artsen om patiënten goed te informeren (%, N)
Heeft u reeds problemen ondervonden in de communicatie met…
Ja % Nee % N Significante
Patiënten in het algemeen 33.9 66.1 165
Allochtone patiënten 84.0 16.0 150
Personen met een handicap (bijvoorbeeld
auditief)
44.4 55.6 142
Patiënten met een psychische aandoening 63.5 36.5 148
Laag opgeleide patiënten 58.8 41.2 165
Ouderen 40.0 60.0 135
Kinderen 31.5 68.5 127
verschillen -
Jongeren (-18 jaar) 19.0 81.0 147 P=.012
Wilsonbekwame patiënten 58.3 41.7 120
Ouders/vertegenwoordigers van
wilsonbekwamen
33.8 66.2 142
beroepscategorieën
Bij deze moeilijkheden om patiënten goed te informeren vinden we significante verschillen tussen
beroepscategorieën met betrekking tot het informeren van jongeren (p=.012). Psychiaters en
kinderartsen geven hierbij het vaakst aan moeilijkheden te ondervinden bij het informeren.
57

Dezelfde vraag werd ook gesteld aan de verpleegkundigen.
Tabel 21: Hoeveel moeilijkheden ondervinden verpleegkundigen om patiënten goed te informeren
(%, N)
Heeft u reeds problemen ondervonden in de communicatie met…
Ja % Nee % N Significante
verschillen –
setting
Significante
verschillen –
jaren
Patiënten in het algemeen 45.7 54.3 94 P=.014
Allochtone patiënten 71.0 29.0 69
Personen met een handicap
(bijvoorbeeld auditief)
Patiënten met een psychische
aandoening
58.2 41.8 79
69.8 30.2 86 P=.005
Laag opgeleide patiënten 59.8 40.2 92
Ouderen 59.2 40.8 98 P=.004
Kinderen 37.7 62.3 61
Jongeren (-18 jaar) 27.0 73.0 63 P=.030
Wilsonbekwame patiënten 67.5 32.5 80
Ouders/vertegenwoordigers van
wilsonbekwamen
39.7 60.3 73
praktijkervaring
Uit de antwoorden op deze vraag blijken toch een groot aantal verpleegkundigen problemen te
ondervinden bij het informeren van patiënten (45.7%). Net zoals de artsen ondervinden ook
verpleegkundigen heel wat meer moeilijkheden met specifieke doelgroepen (zoals allochtone
patiënten, patiënten met een psychische aandoening en wilsonbekwame patiënten) om deze goed
te informeren. Ook met laag opgeleide patiënten, ouderen en personen met een handicap
ondervinden verpleegkundigen blijkbaar heel wat moeilijkheden om deze goed te informeren.
Bij deze ondervonden moeilijkheden doen zich significante verschillen voor tussen categorieën
verpleegkundigen ingedeeld naar setting van tewerkstelling en jaren praktijkervaring. De
verschillen tussen categorieën ingedeeld naar de setting van tewerkstelling doen zich voor bij het
informeren van patiënten met een psychische aandoening (p=.005) en jongeren (p=.030).
Ziekenhuisverpleegkundigen ondervinden met deze categorieën patiënten de meeste
communicatieproblemen. Significante verschillen tussen categorieën verpleegkundigen ingedeeld
naar jaren praktijkervaring kunnen worden gevonden voor de communicatie met patiënten in het
algemeen (p=.014) en ouderen (p=.004). De minste communicatieproblemen met beide
categorieen worden aangegeven door verpleegkundigen met weinig praktijkervaring
58

1.4.2.2. Redenen om informatie niet te vertellen
Voor bepaalde soorten informatie (aard en doel of risico’s en gevolgen van een onderzoek of
(be)handeling) is nagegaan welke redenen artsen en verpleegkundigen zien om bepaalde
informatie hierover achterwege te laten.
Een meerderheid van de artsen ziet een viertal redenen om bepaalde informatie over aard en doel
of risico’s en gevolgen van een onderzoek of (be)handeling niet aan de patiënt te vertellen, met
name: als een patiënt zegt of aangeeft voldoende te hebben gehoord (73.5%), als de kans op
risico’s en gevolgen erg klein is (61.9%), als de arts denkt dat de patiënt de informatie emotioneel
niet kan verwerken (60.5%) en als de informatie logisch voortvloeit uit een eerdere (be)handeling
(54.2%). Drukte is slechts voor 8.9% van de bevraagde artsen een reden om informatie
achterwege te laten en een iets groter percentage artsen (13.9%) laat het er soms van afhangen
of een patiënt al dan niet zelf om deze informatie vraagt.
Tabel 22: Redenen voor artsen om bepaalde informatie over aard en doel of risico’s en gevolgen
van een onderzoek of behandeling niet te vertellen
Kunt u akkoord gaan met onderstaande redenen om bepaalde informatie achterwege te laten?
Als de informatie logisch voortvloeit uit een
eerdere (be)handeling
Akkoord
%
Niet
akkoord
%
54.2 45.8 168
N Significante
verschillen -
Als de risico’s algemeen bekend zijn 42.3 57.7 168 P=.002
Als de kans op deze risico’s en gevolgen heel
klein is
Als de patiënt dan waarschijnlijk afziet van de
voor hem noodzakelijke (be)handeling
61.9 38.1 168
23.0 77.0 165
Als de patiënt hier zelf niet om vraagt 13.3 86.7 165
Als een patiënt zegt of aangeeft voldoende te
hebben gehoord
73.5 26.5 166
Als ik het te druk heb 8.9 91.1 168
Als ik denk dat de patiënt de informatie niet
begrijpt
Als ik denk dat de patiënt de informatie
emotioneel niet kan verwerken
32.9 67.1 167
60.5 39.5 167
beroepscategorieën
Er werden enkel significante verschillen tussen de beroepscategorieën gevonden voor de reden ‘als
de risico’s algemeen bekend zijn’ (p=.002). Chirurgen gaven deze reden het meest op, psychiaters
59

zagen dit het minst als reden om informatie over aard en doel of risico’s en gevolgen van een
onderzoek of behandeling niet te vertellen.
Ook tussen categorieën artsen ingedeeld naar aantal jaren praktijkervaring konden significante
verschillen worden vastgesteld, met name voor de reden ‘als de kans op deze risico’s en gevolgen
heel klein is’ (p=.030). Artsen met weinig praktijkervaring gaan veel minder akkoord met deze
reden om bepaalde informatie over aard en doel of risico’s en gevolgen van een onderzoek of
behandeling niet te vertellen.
Indien dezelfde vraag aan verpleegkundigen werd gesteld werden een tweetal redenen opgegeven
om bepaalde informatie over aard en doel of risico’s en gevolgen van een onderzoek of
behandeling niet te vertellen, met name: als een patiënt zegt of aangeeft voldoende te hebben
gehoord (76.2%) en als de verpleegkundige denkt dat de patiënt de informatie emotioneel niet
kan verwerken (64.3%).
Slechts 4.9% van de verpleegkundigen vindt drukte een reden om informatie over aard en doel of
risico’s en gevolgen van een onderzoek of behandeling niet te vertellen.
Tabel 23: Redenen voor verpleegkundigen om bepaalde informatie over aard en doel of risico’s en
gevolgen van een onderzoek of behandeling niet te vertellen
Kunt u akkoord gaan met onderstaande redenen om bepaalde informatie achterwege te laten?
Als de informatie logisch voortvloeit uit een
eerdere (be)handeling
Akkoord
%
Niet
akkoord
%
N Significante
verschillen -
38.8 61.2 98 P=.010
Als de risico’s algemeen bekend zijn 30.7 69.3 101
Als de kans op deze risico’s en gevolgen heel
klein is
Als de patiënt dan waarschijnlijk afziet van de
voor hem noodzakelijke (be)handeling
40.6 59.4 101
29.6 70.4 98
Als de patiënt hier zelf niet om vraagt 34.7 65.3 101
Als een patiënt zegt of aangeeft voldoende te
hebben gehoord
76.2 23.8 101
Als ik het te druk heb 4.9 95.1 102
Als ik denk dat de patiënt de informatie niet
begrijpt
Als ik denk dat de patiënt de informatie
emotioneel niet kan verwerken
26.5 73.5 102
64.3 35.7 98
praktijkervaring
60

Er konden significante verschillen worden vastgesteld tussen categorieën verpleegkundigen
ingedeeld naar jaren praktijkervaring. Verpleegkundigen met matig praktijkervaring verklaren zich
het meest akkoord met de reden ‘als de informatie logisch voortvloeit uit een eerdere
(be)handeling’ en verpleegkundigen met veel ervaring gaan met deze reden het meest niet
akkoord.
1.4.2.3. Therapeutische exceptie
Uit het onderzoek komt naar voren dat artsen relatief weinig gebruik maken van de therapeutische
exceptie (zie tabel 24). Bij 72.2% van de artsen is dat in de drie maanden voorafgaand aan het
invullen van de enquête nooit voorgekomen, bij 12.4% éénmaal, bij 10.7% twee- of driemaal en
slechts 4.7% van de artsen geeft aan meer dan drie keer gebruik te hebben gemaakt van de
therapeutische exceptie gedurende de drie maanden voorafgaand aan het invullen van de
enquête.
Tabel 24: Toepassing van de therapeutische exceptie in de drie voorgaande maanden, voor alle
artsen en uitgesplitst naar beroepscategorie
Alle
artsen
samen %
Chirurgen
%
Internisten
%
Kinderartsen
Nooit 72.2 68.2 52.5 88.6 78.0
1 maal 12.4 13.6 25.0 2.3 9.8
2 of 3
maal
10.7 13.6 17.5 6.8 4.9
Vaker 4.7 4.5 5.0 2.3 7.3
N 169 44 40 44 41
%
Psychiaters
%
Significante
verschillen -
beroepscategorieën
p= .006 (Kruskal-
Wallis test)
Indien een vergelijking wordt gemaakt tussen beroepscategorieën dan kan worden vastgesteld dat
internisten hier het meest gebruik maken van de therapeutische exceptie en kinderartsen het
minst (Kruskal-Wallis test: p=.006). Er zijn geen significante verschillen tussen categorieën
ingedeeld naar jaren praktijkervaring, maar wel naar geslacht (p=.024). Mannen maken, in
vergelijking met vrouwen, meer gebruik van de therapeutische exceptie.
Bij de interpretatie van de significante verschillen tussen beroepscategorieën en categorieën
ingedeeld naar geslacht dient echter wel rekening te worden gehouden met de verdelingen en
verhoudingen van de persoonsgegevens tussen deze categorieën (zie tabel 4 en 5).
Artsen werden ook gevraagd naar overwegingen die een rol spelen om de therapeutische exceptie
toe te passen. De belangrijkste redenen om de therapeutische exceptie toe te passen zijn volgens
artsen dat bepaalde informatie het genezingsproces negatief kan beïnvloeden (40.7% houdt hier
61

ekening mee en voor 36.0% speelt dit soms een rol) en de psychische labiliteit van de patiënt
(voor 38.8% van de artsen speelt deze overweging mee en voor 48.7% speelt dit soms een rol).
Ook een erg angstige, zeer ernstig zieke of ongeneeslijke zieke patiënt en een onzekere prognose
wordt relatief frequent als reden beschouwd om de therapeutische exceptie toe te passen. Het feit
dat anderen zeggen dat de patiënt het niet wil weten wordt duidelijk veel minder in overweging
genomen (voor 8.6% speelt dit een rol en 25.0% houdt hier soms rekening mee).
Tabel 25: Overwegingen die een rol spelen bij het toepassen van de therapeutische exceptie
De patiënt verkeert in een psychisch labiele
situatie
Bepaalde informatie kan het
genezingsproces negatief beïnvloeden
Ja % Soms
%
38.8 48.7 12.5 152
Nee % N Significante
verschillen -
40.7 36.0 23.3 150 P=.016
De prognose is onzeker 18.5 42.4 39.1 151
De patiënt geeft aan erg angstig te zijn 23.2 47.0 29.8 151
Andere zeggen dat de patiënt het niet wil
weten
beroepscategorieën
8.6 25.0 66.4 152 p= .031 (Kruskal-
De patiënt is zeer ernstig ziek 24.5 35.8 39.7 151
De patiënt is ongeneeslijk ziek 20.7 36.7 42.7 150
Wallis test)
Bij het zoeken naar verschillen tussen beroepscategorieën worden significante verschillen
vastgesteld voor de reden ‘bepaalde informatie kan het genezingsproces negatief beïnvloeden’.
Deze overweging weegt het meest door voor psychiaters (en chirurgen) (p=.016). Het feit dat
anderen zeggen dat de patiënt het niet wil weten wordt het meest als te overwegen factor
genoemd door chirurgen en het minst door psychiaters (Kruskal-Wallis test, p=.031). Er konden
geen significante verschillen worden vastgesteld tussen categorieën artsen ingedeeld naar jaren
praktijkervaring of geslacht.
Op de vraag of men bij het toepassen van de therapeutische exceptie een aantal wettelijke
vereiste procedures toepast (tabel 26) antwoordt 31.0% van de artsen zelden of nooit een andere
hulpverlener te consulteren en 29.3% voegt zelden of nooit een schriftelijke motivering toe aan
het patiëntendossier. De wettelijke vereiste om de informatie door te geven aan de
vertrouwenspersoon van de patiënt (indien aangeduid/beschikbaar) wordt beter nageleefd. Slechts
11.1% van de artsen doet dit zelden of nooit.
62

Tabel 26: Nakomen van de wettelijke verplichtingen inzake het toepassen van de therapeutische
exceptie door artsen
Indien u de patiënt informatie onthoudt in het geval van ernstig nadeel…
Altijd of
meestal
%
Soms % Zelden of
nooit %
Consulteert u dan eerst een andere hulpverlener? 39.3 29.7 31.0 145
Voegt u een schriftelijke motivering toe aan het
patiëntendossier?
Geeft u dan de informatie door aan de
vertrouwenspersoon (indien beschikbaar) van de
patiënt?
44.2 26.5 29.3 147
57.6 31.3 11.1 144
Er werden geen significante verschillen vastgesteld tussen beroepscategorieën of categorieën
ingedeeld op basis van aantal jaren praktijkervaring of geslacht.
1.4.3. HET VERKRIJGEN VAN TOESTEMMING
Uit de antwoorden op deze vraag kan worden afgeleid dat de meerderheid van de artsen goed op
de hoogte is van de vereiste toestemming voor de uitvoering van een operatie (94.6%), het
starten van een behandeling (89.2%), onderzoek (86.2%), toedienen van medicatie (79.0%) en
het stopzetten van een behandeling (73.1%). Een lager percentage artsen is op de hoogte van het
feit dat voor een behandeling in dringende gevallen niet steeds de toestemming van de patiënt
vereist is (57.8%).
Tabel 27: Kennis van de vereiste toestemming in de patiëntenrechtenwet door artsen (%, N)
Heeft u volgens de patiëntenrechtenwet toestemming nodig van de wilsbekwame patiënt voor
volgende zaken:
Ja % Nee % Geen idee % N
Het toedienen van medicatie 79.0 8.4 12.6 167
Onderzoek (bijvoorbeeld echografie, scan, …) 86.2 5.4 8.4 167
Het starten van een behandeling 89.2 3.6 7.2 166
Een (be)handeling in dringende gevallen 33.1 57.8 9.0 166
De stopzetting van een (be)handeling 73.1 15.0 12.0 167
De uitvoering van een operatie 94.6 1.2 4.2 167
Voor deze afzonderlijke elementen van kennis van de patiëntenrechtenwet zijn geen significante
verschillen vast te stellen tussen de beroepscategorieën of categorieën artsen ingedeeld op basis
van jaren praktijkervaring of geslacht.
N
63

Indien de voorgaande aspecten (zoals vermeld in tabel 27) worden gescoord op een schaal van 0
tot 6 dan haalt 84.2% van de artsen een score van 4 of meer juiste antwoorden op de 6 items van
deze kennisvraag. Indien we voor deze score van 4 of meer juiste antwoorden een vergelijking
maken tussen beroepscategorieën dan kunnen significante verschillen worden vastgesteld
(Kruskal-Wallis test, p=.022). Psychiaters hebben hier de beste kennis van de
toestemmingsvereiste in de wet. Voor deze totaalscore zijn geen significante verschillen vast te
stellen tussen categorieën artsen ingedeeld naar jaren praktijkervaring of geslacht.
Een aantal van deze aspecten omtrent de toestemmingsvereiste werden ook in een kennisvraag
voorgelegd aan verpleegkundigen.
Tabel 28: Kennis van de vereiste toestemming in de patiëntenrechtenwet door verpleegkundigen
(%, N)
Heeft u volgens de patiëntenrechtenwet toestemming nodig van de wilsbekwame patiënt voor
volgende zaken:
Ja % Nee % Geen idee % N
Het toedienen van medicatie 57.0 26.0 17.0 100
Onderzoek (bijvoorbeeld echografie, scan, …) 80.6 7.1 12.2 98
Een (be)handeling in dringende gevallen 37.8 46.9 15.3 98
Uit de antwoorden op deze vraag kan worden afgeleid dat een grote meerdheid van de
verpleegkundigen op de hoogte is van de vereiste toestemming voor onderzoek (80.6%). Een
lager percentage, met name 57.0% is op de hoogte van het feit dat toestemming van de patiënt
nodig is voor toedienen van medicatie. Minder dan de helft van de verpleegkundigen (46.9%)
weet dat voor een behandeling in dringende gevallen niet steeds de toestemming van de patiënt
vereist is.
Op deze afzonderlijke elementen van kennis van de patiëntenrechtenwet zijn geen significante
verschillen vast te stellen tussen categorieën verpleegkundigen ingedeeld naar jaren
praktijkervaring of setting van tewerkstelling. Indien elk van de voorgaande aspecten (zoals
vermeld in tabel 28) worden gescoord op een schaal van 0 tot 3 dan haalt 68.0% van de
verpleegkundigen een score van 2 of meer correcte antwoorden op de 3 items van deze
kennisvraag. Ook voor wat deze totaalscore betreft doen zich geen significante verschillen voor
tussen categorieën verpleegkundigen.
In dit onderzoek werd aan artsen en verpleegkundigen ook de vraag voorgelegd wanneer ze
vonden dat verondersteld mag worden dat de patiënt zijn toestemming heeft gegeven (tabel 29
en 30).
64

Door artsen werden als belangrijkste overwegingen genoemd: ‘als het om een futiele handeling
gaat’ (71.9%) en ‘als de patiënt aangeeft de beslissing liever aan de arts over te laten’ (71.3%).
Er is eveneens een meerderheid van de artsen (54.4%) die meent dat toestemming verondersteld
mag worden als uit het gedrag van de patiënt de toestemming kan worden opgemaakt.
Tabel 29: Overwegingen om geen toestemming te vragen door artsen (%,N) (meerdere
antwoorden mogelijk)
Ik vind dat de toestemming van de patiënt verondersteld mag worden als …
Ik uit het gedrag van de patiënt kan opmaken dat
hij toestemt
% N Significante verschillen
54.4 171
De patiënt toch geen keuze heeft 13.5 171 P=.001
Het om een futiele handeling gaat 71.9 171
De patiënt aangeeft dat hij de beslissing liever aan
mij overlaat
71.3 171
- beroepscategorieën
Er worden significante verschillen tussen de beroepscategorieën gevonden voor de overweging ‘als
de patiënt toch geen keuze heeft’ (p=.001). Deze stelling wordt het meest door chirurgen en het
minst door kinderartsen en psychiaters onderschreven. Er werden eveneens significante
verschillen vastgesteld tussen categorieën artsen ingedeeld naar geslacht. Mannen vonden vaker
dat toestemming van de patiënt verondersteld mag worden indien uit het gedrag van de patiënt
kan worden opgemaakt dat hij toestemt (p=.018) of als de patiënt toch geen keuze heeft
(p=.012).
Voor wat de eerste antwoordcategorie betreft vinden we zowel significante verschillen tussen de
beroepscategorieën als tussen de geslachtscategorieën. Er blijkt zich echter wel een sterkere
associatie voor te doen met beroepscategorieën (Cramers’ V=.306) dan met geslacht (Cramers’
V=.181).
Verpleegkundigen kregen dezelfde vraag voorgelegd en drie overwegingen worden door de
meerderheid van de verpleegkundigen aangehaald, met name ‘als ik uit het gedrag van de patiënt
kan opmaken dat hij toestemt’ (64.7%), ‘als het om een futiele handeling gaat’ (60.8%) en ‘als de
patiënt aangeeft dat hij de beslissing liever aan mij overlaat’ (55.9%).
Slechts 13.7% van de verpleegkundigen meent dat de toestemming van de patiënt verondersteld
mag worden ‘als de patiënt toch geen keuze heeft’.
65

Tabel 30: Overwegingen om geen toestemming te vragen door verpleegkundigen (%,N)
(meerdere antwoorden mogelijk)
Ik vind dat de toestemming van de patiënt verondersteld mag worden als …
Ik uit het gedrag van de patiënt kan opmaken dat
hij toestemt
% N Significante verschillen
64.7 102
De patiënt toch geen keuze heeft 13.7 102
Het om een futiele handeling gaat 60.8 102
De patiënt aangeeft dat hij de beslissing liever aan
mij overlaat
- setting
55.9 102 P=.036
Er doen zich significante verschillen voor tussen categorieën verpleegkundigen indien ingedeeld
naar setting van tewerkstelling voor de overweging dat de patiënt aangeeft de beslissing liever
aan de verpleegkundige over te laten (p=.036). Dit wordt het meest door
ziekenhuisverpleegkundigen aangeduid.
In deze enquête werd eveneens aan artsen en verpleegkundigen de vraag gesteld of het de
afgelopen drie maand reeds was voorgekomen dat een patiënt geen toestemming gaf voor een
voorgesteld onderzoek en/of behandeling die de arts of verpleegkundige nodig achtte.
58.3% van de artsen antwoordde bevestigend op deze vraag. Er deden zich zowel significante
verschillen voor tussen de beroepscategorieën (p=.005) als tussen de categorieën ingedeeld naar
jaren praktijkervaring (p=.007). Internisten en psychiaters gaven het vaakst aan dat het
gedurende de afgelopen drie maanden reeds was voorgekomen dat een patiënt een voorgesteld
en nodig geacht onderzoek of behandeling weigerde en kinderartsen gaven dit het minst aan. Voor
wat de indeling in categorieën naar jaren praktijkervaring betreft antwoordden artsen met matig
praktijkervaring het meest bevestigend op deze vraag, met andere woorden zij werden het meest
geconfronteerd met het weigeren van de toestemming. Het weigeren van de toestemming is iets
sterker geassocieerd met de beroepscategorieën (Cramers’ V=.277) dan met de categorieën
ingedeeld naar jaren praktijkervaring (Cramers’ V=.243).
Artsen die aangaven dat patiënten gedurende de voorbije 3 maanden hun toestemming niet gaven
voor een nodig geacht voorgesteld onderzoek of behandeling (N=98), werden ook gevraagd de
redenen aan te duiden waarom de toestemming werd geweigerd.
66

Tabel 31: Redenen voor het weigeren van toestemming voor een voorgesteld onderzoek of
behandeling die door de arts nodig werd geacht, bij artsen die reeds een weigering hadden
meegemaakt (%, N) (meerdere antwoorden mogelijk)
Redenen voor niet geven van toestemming % N Significante
Psychologische redenen (bijvoorbeeld angst,
depressie, …)
Religieuze overtuigingen 15.3 98
Cultuurverschillen 10.2 98
Financiële redenen 36.7 98
Andere redenen 32.7 98
verschillen –
62.2 98 P=.048
beroepscategorieën
Psychologische redenen werden het meest frequent opgegeven als redenen voor het weigeren van
toestemming (62.2%). Toch wel opvallend is dat 36.7% van de artsen financiële redenen aanduidt
als reden voor patiënten om hun toestemming niet te geven. De categorie ‘andere redenen’
(32.7%) kon door de respondenten nog verder worden gespecificeerd en redenen die hier werden
opgegeven waren onder andere filosofische overtuigingen, mogelijke nevenwerkingen, keuze voor
alternatieve geneeswijze, patiënt voelt zich te oud voor een bepaald onderzoek of behandeling,
eerdere negatieve ervaringen met voorgesteld onderzoek of behandeling, …
Religieuze overtuigingen (15.3%) en cultuurverschillen (10.2%) worden eveneens als motief
aangehaald, maar komen duidelijk minder frequent voor.
Bij deze redenen konden in verband met het opgeven van psychologische redenen significante
verschillen tussen de verschillende beroepscategorieën worden vastgesteld (p=.048). Psychiaters
(en internisten) gaven deze reden het meest aan in vergelijking met de andere
beroepscategorieën.
Om een idee te krijgen van de grootte-orde waarin deze redenen door de totale artsengroep
worden aangegeven werden ook de percentages voor alle artsen samen bekeken (N=171), dus
inclusief diegenen die nog niet met een weigering werden geconfronteerd. Psychologische redenen
worden dan in 35.7% van de gevallen aangehaald, financiële redenen in 21,1% van de gevallen
en andere redenen worden door 18.7% van de artsen aangegeven. Religieuze overtuigingen en
cultuurverschillen worden, indien de totale artsengroep wordt beschouwd, in respectievelijk 8.8%
en 5.8% van de gevallen aangegeven.
Ook verpleegkundigen kregen de vraag voorgelegd in verband met de weigering van toestemming
door een patiënt voor een nodig geacht voorgesteld onderzoek of (be)handeling. De helft van alle
verpleegkundigen antwoordde hier bevestigend op. Er deden zich hierbij zowel significante
verschillen voor tussen categorieën verpleegkundigen ingedeeld naar setting (p=.003) als tussen
67

categorieën ingedeeld naar aantal jaren praktijkervaring (p=.003). Voor wat de indeling in
categorieën naar setting betreft werden ziekenhuisverpleegkundigen het meest met weigering van
toestemming door patiënten geconfronteerd. Betreffende de indeling volgens jaren
praktijkervaring geven verpleegkundigen met matig praktijkervaring het vaakst aan dat het
gedurende de afgelopen drie maanden reeds was voorgekomen dat een patiënt een voorgesteld
en nodig geacht onderzoek of (be)handeling weigerde. Verpleegkundigen met weinig
praktijkervaring gaven dit het minste aan. De associatie van het weigeren van toestemming met
de categorieën ingedeeld naar jaren praktijkervaring is iets sterker (Cramers’ V=.340) dan deze
met de categorieën ingedeeld naar setting (Cramers’ V=.296).
Net zoals artsen, werden ook verpleegkundigen die aangaven dat patiënten gedurende de voorbije
3 maanden hun toestemming niet gaven voor een nodig geacht voorgesteld onderzoek of
behandeling (N=51), gevraagd de redenen aan te geven waarom de toestemming werd geweigerd
(zie tabel 32)
Tabel 32: Redenen voor het weigeren van toestemming voor een voorgesteld onderzoek of
behandeling die door de verpleegkundige nodig werd geacht, bij verpleegkundigen die reeds een
weigering hadden meegemaakt (%, N) (meerdere antwoorden mogelijk)
Redenen voor niet geven van toestemming % N
Psychologische redenen (bijvoorbeeld angst, depressie, …) 58.8 51
Religieuze overtuigingen 23.5 51
Cultuurverschillen 3.9 51
Financiële redenen 35.3 51
Andere redenen 19.6 51
Psychologische redenen werden het meest frequent aangegeven als redenen voor het weigeren
van de toestemming (58.8%). Opvallend is hier toch ook dat tevens 35.3% van de
verpleegkundigen financiële redenen aanduidde als motivatie voor patiënten om een voorgesteld
en nodig geacht onderzoek of behandeling te weigeren. Cultuurverschillen (3.9%) werden duidelijk
het minst als reden aangehaald. De categorie ‘andere redenen’ (19.6%) kon nog verder worden
gespecificeerd en redenen die hier werden aangegeven waren onder andere de leeftijd van de
patiënt (patiënt voelt zich te oud om nog een bepaald onderzoek of behandeling te ondergaan),
onzekere resultaten, … Er konden geen significante verschillen tussen de verschillende categorieën
verpleegkundigen ingedeeld naar setting of jaren praktijkervaring worden vastgesteld.
Om een idee te krijgen van de grootte-orde waarin deze redenen door de totale groep
verpleegkundigen worden aangegeven werden de percentages voor alle verpleegkundigen samen
bekeken (N=102), dus inclusief diegenen die nog niet met een weigering werden geconfronteerd.
Psychologische redenen worden dan in 29.4% van de gevallen aangehaald, financiële redenen in
68

17.6% van de gevallen en andere redenen worden door 9.8% van de verpleegkundigen
aangegeven. Religieuze overtuigingen en cultuurverschillen worden, indien de totale groep
verpleegkundigen wordt beschouwd, in respectievelijk 11.8% en 2.0% van de gevallen
aangegeven.
1.4.4. RECHT OP INZAGE EN AFSCHRIFT VAN HET PATIËNTENDOSSIER
In deze vragenlijst werd eveneens gepeild naar de kennis van artsen en verpleegkundigen over
het recht op inzage en afschrift van het patiëntendossier (tabel 33 en 34)
Tabel 33: Kennis van het recht op inzage en afschrift van het patiëntendossier door artsen
Heeft de patiënt volgens de patiëntenrechtenwet het recht op:
Inzage van het patiëntendossier
Alle artsen
samen %
Chirurgen
%
Internisten
%
Kinderartsen
Ja, van het hele dossier 32.1 36.4 28.2 43.2 19.5
Ja, maar niet van
bepaalde onderdelen
60.1 54.5 56.4 50.0 80.5
Nee 4.2 6.8 7.7 2.3 0
Geen idee 3.6 2.3 7.7 4.5 0
N 168 44 39 44 41
Afschrift van het patiëntendossier
Ja, van het hele dossier 26.1 21.4 25.6 38.6 17.5
Ja, maar niet van
bepaalde onderdelen
64.2 73.8 59.0 47.7 77.5
Nee 3.6 4.8 0 4.5 5.0
Geen idee 6.1 0 15.4 9.1 0
N 165 42 39 44 40
%
Psychiaters
Aangezien we met deze vraag wilden nagaan in welke mate artsen beschikken over de juiste
kennis in verband met het recht op inzage en afschrift van het patiëntendossier werden deze
scores gehercodeerd naar het al dan niet hebben van de juiste kennis over inzage en afschrift van
het patiëntendossier. Met andere woorden de artsen die wisten dat patiënten het recht hebben op
inzage en afschrift van het dossier, maar niet van bepaalde onderdelen ervan scoorden een juist
antwoord op deze vraag. Indien de vraag op deze manier werd gehercodeerd (het al dan niet
beschikken over de juiste kennis) dan hadden 60.1% van de artsen een juiste kennis van inzage
van het patiëntendossier en 64.2% een juiste kennis van afschrift van het patiëntendossier. Er
waren significante verschillen tussen de beroepscategorieën voor zowel inzage als afschrift van het
dossier (respectievelijk p=.021 en p=.015). Voor zowel inzage als afschrift van het dossier hadden
%
69

psychiaters duidelijk het meeste kennis en kinderartsen het minst. 54.9% van alle deelnemende
artsen beschikten over een juiste kennis van zowel inzage als afschrift van het dossier. Ook bij
deze samengestelde score (van 0 tot 2) deden zich significante verschillen voor tussen de
beroepscategorieën (Kruskal-Wallis test, p=.034). Ook hier haalden psychiaters de beste en
kinderartsen de zwakste resultaten.
Zoals eerder reeds vermeld kregen ook verpleegkundigen dezelfde vraag voorgelegd (tabel 34).
Tabel 34: Kennis van het recht op inzage en afschrift van het patiëntendossier door
verpleegkundigen
Heeft de patiënt volgens de patiëntenrechtenwet het recht op …
Alle
verpleegkundigen
samen %
Inzage van het patiëntendossier
Ja, van het hele
dossier
Ja, maar niet van
bepaalde
onderdelen
Ziekenhuisverpleegkundigen
%
63.4 66.7 56.3
23.8 17.4 37.5
Nee 5.0 7.2
Geen idee 7.9 8.7 6.3
N 101 69 32
Afschrift van het patiëntendossier
Ja, van het hele
dossier
Ja, maar niet van
bepaalde
onderdelen
45.3 49.2 36.7
26.3 21.5 36.7
Nee 10.5 12.3 6.7
Geen idee 17.9 16.9 20.0
N 102 70 32
Thuisverpleegkundigen
Net zoals voor de artsen werden ook voor verpleegkundigen de scores gehercodeerd naar het al
dan niet beschikken over de juiste kennis over inzage en afschrift van het patiëntendossier. Indien
de vraag op deze manier werd gehercodeerd (het al dan niet beschikken over de juiste kennis)
dan hadden 23.8% van de verpleegkundigen een juiste kennis van inzage van het
patiëntendossier en 26.3% een juiste kennis van afschrift van het patiëntendossier. Er werden
significante verschillen gevonden tussen categorieën verpleegkundigen ingedeeld op basis van
%
70

setting van tewerkstelling. Thuisverpleegkundigen hadden de beste kennis van zowel inzage
(p=.027) als afschrift (p=.031) van het dossier. Een grote groep verpleegkundigen was van
mening dat de patiënt het recht heeft op inzage en afschrift van het hele dossier (respectievelijk
63.4% en 45.3%)
Slechts 18.1% van de verpleegkundigen hadden een juiste kennis van zowel inzage als afschrift
van het patiëntendossier. Bij deze samengestelde score deden zich significante verschillen voor
tussen categorieën verpleegkundigen ingedeeld naar setting. Thuisverpleegkundigen hadden hier
een betere kennis van zowel inzage als afschrift van het patiëntendossier (Mann-Whitney U test,
p=.009).
In een volgende vraag werd nagegaan of artsen gedurende het jaar voorafgaand aan het invullen
van de vragenlijst een aantal verzoeken van de patiënt en/of vertegenwoordiger hadden gekregen
met betrekking tot inzage en afschrift van het dossier. Bovendien werd nagegaan of de artsen
daar al dan niet zijn op ingegaan (tabel 35).
Tabel 35: Het krijgen van verzoeken tot inzage of afschrift van het patiëntendossier en het al dan
niet hierop ingaan door artsen (%, N)
Vraag tot inzage van het
dossier
Vraag tot afschrift van
(delen van) het dossier
Verzoek een door de
patiënt afgegeven
verklaring in het dossier
op te nemen
Verzoek tot vernietiging
van (bepaalde delen van)
het dossier
Aantal verzoeken Bent u op dat verzoek ingegaan ?
Geen
%
1 of 2
%
Meer
%
N Altijd
(indien reeds voorgekomen)
%
Soms
%
Nooit % N
58.7 32.9 8.4 167 83.1 9.2 7.7 65
51.2 31.9 16.9 166 82.4 16.2 1.4 74
82.8 14.7 2.5 163 92.6 0 7.4 27
96.3 3.7 0 164 30.0 10.0 60.0 10
Bij de analyse van de gegevens uit bovenstaande tabel blijkt dat de meerderheid van de artsen
gedurende het afgelopen jaar geen verzoeken heeft gekregen tot inzage van het dossier (58.7%)
en ook niet tot afschrift van het dossier (51.2%). Een verzoek tot inzage of afschrift van het
dossier kwam 1 of 2 keer voor gedurende het afgelopen jaar bij respectievelijk 32.9% en 31.9%
van de artsen. De overigen ontvingen meer verzoeken. Meer dan 80% van de artsen die met een
verzoek tot inzage of afschrift werd geconfronteerd ging daar altijd op in. Op een verzoek tot
71

inzage bleek toch ook 7.7% van de artsen nooit in te gaan, dit percentage lag lager voor een
verzoek tot afschrift, waar 1.4% aangaf hier nooit op in te gaan.
Er konden enkel significante verschillen tussen beroepscategorieën worden vastgesteld
betreffende de vraag tot inzage van het dossier (Kruskal-Wallis test, p= .007): psychiaters bleken
hier gedurende het jaar voorafgaand aan de enquête het meeste vragen tot inzage te hebben
gekregen, chirurgen het minst. Voor zowel inzage als afschrift deden zich bovendien significante
verschillen voor tussen categorieën artsen ingedeeld volgens geslacht (p=.004 voor inzage en
p=.035 voor afschrift van het dossier). Voor zowel inzage als afschrift bleek dat mannen vaker
aangaven meer verzoeken te hebben gekregen.
Het verzoek een door de patiënt afgegeven verklaring in het dossier op te nemen bleek minder
vaak voor te komen. 82.8% van de artsen werd hier gedurende het jaar voorafgaand aan de
enquête niet mee geconfronteerd. Een verzoek tot vernietiging van (bepaalde delen van) het
dossier, dat in de patiëntenrechtenwet trouwens niet geregeld wordt, komt in de praktijk blijkbaar
ook weinig voor. 96.3% van de artsen geeft aan hiertoe gedurende het afgelopen jaar geen enkel
verzoek te hebben gekregen. Bij dit laatste deden zich eveneens significante verschillen voor
tussen de categorieën ingedeeld naar geslacht (Mann-Whitney U test, p=.004). Mannen gaven
meer aan een verzoek tot vernietiging van het dossier te hebben gekregen. Er deden zich geen
significante verschillen voor tussen beroepscategorieën of categorieën ingedeeld naar aantal jaren
praktijkervaring.
Met betrekking tot het verzoek van een patiënt of vertegenwoordiger om diens
gezondheidsgegevens in te zien werd gevraagd naar mogelijke redenen tot weigering door de arts
(tabel 36).
Tabel 36: Redenen om inzage in het patiëntendossier te weigeren (%, N) (meerdere antwoorden
mogelijk)
Zijn onderstaande argumenten voor u een reden om een verzoek van een patiënt of
vertegenwoordiger te weigeren om diens gezondheidsgegevens in te zien?
Een patiënt kan de gegevens niet objectief beoordelen 25.1 171
Er staat niets belangrijks in het dossier 0.6 171
De patiënt is jonger dan 18 jaar 14.0 171
Inzage van de gegevens schaadt de belangen van de patiënt 36.8 171
Inzage van de gegevens schaadt de belangen van een ander dan
de patiënt
% N Significante
verschillen -
33.3 171 P=.003
Er zijn duidelijke aanwijzingen dat de patiënt onder druk staat 52.6 171
beroepscategorieën
72

van derden (werkgever, verzekeraar, …)
De vertegenwoordiger handelt niet in het belang van de patiënt 74.3 171 P=.006
Andere redenen 4.1 171
Redenen die door de artsen het meest worden aangegeven zijn het feit dat de vertegenwoordiger
niet handelt in het belang van de patiënt (74.3%) en de reden dat er duidelijke aanwijzingen zijn
dat de patiënt onder druk staat van derden (werkgever, verzekeraar, …) (52.6%). Andere
frequent aangegeven redenen zijn dat inzage van de gegevens de belangen van de patiënt of de
belangen van een ander dan de patiënt schaadt (respectievelijk 36.8% en 33.3%).
De optie ‘andere redenen’ (4.1%) kon verder worden gespecificeerd en een aantal antwoorden die
hierbij werden gegeven waren bijvoorbeeld echtscheiding, kindermishandeling, allerhande
attesten, juridische procedures, …
Bij de aangegeven redenen om inzage in het patiëntendossier te weigeren konden significante
verschillen tussen beroepscategorieën worden vastgesteld. Voor het argument dat inzage van de
gegevens de belangen van de patiënt schaadt werden significante verschillen gevonden tussen
categorieën artsen ingedeeld naar praktijkervaring (p=.044) en naar geslacht (p=.048). Dit
argument werd het meest aangegeven door artsen met veel praktijkervaring en door mannen. De
associatie met praktijkervaring (Cramers’ V= .191) bleek iets sterker te zijn dan die met geslacht
(Cramers’ V= .152). Met betrekking tot de reden dat inzage van de gegevens de belangen van een
ander dan de patiënt schaadt konden significante verschillen worden vastgesteld tussen
beroepscategorieën (p=.003). Dit argument werd het meest aangegeven door psychiaters en het
minst door internisten en kinderartsen. Ook betreffende de reden dat de vertegenwoordiger niet
handelt in het belang van de patiënt konden significante verschillen tussen beroepscategorieën
(p=.006) en tussen categorieën ingedeeld naar aantal jaren praktijkervaring (p=.049) worden
vastgesteld. Dit argument werd het meest aangegeven door psychiaters en chirurgen en het minst
door kinderartsen. Voor wat de verschillen tussen categorieën ingedeeld naar aantal jaren
praktijkervaring betreft werd deze reden het minst aangehaald door artsen met matig
praktijkervaring en het meest door artsen met weinig of veel praktijkervaring. De associatie met
beroepscategorieën (Cramers’ V=.269) is hierbij wel sterker dan deze met jaren praktijkervaring
(Cramers’ V=.188).
Zowel artsen als verpleegkundigen werden bevraagd met betrekking tot de kostprijs voor inzage
en/of afschrift van (delen van) het patiëntendossier.
Uit de bevraging bij artsen (N=148) blijkt dat volgens 74.3% van de artsen meestal geen
vergoeding wordt gevraagd voor inzage van (delen van) het patiëntendossier. In 5.4% van de
gevallen wordt voor inzage de prijs van een consultatie aangerekend. Bijna één arts op vijf
(18.9%) heeft geen idee of er een vergoeding wordt gevraagd voor inzage van het dossier.
Voor wat het afschrift van het dossier betreft geeft 56.8% van de artsen (N=146) aan dat er
meestal geen vergoeding wordt gevraagd, en 4.1% geeft aan dat meestal de kostprijs van een
73

consultatie wordt aangerekend. Slechts 3.4% van de artsen is hier in staat effectief de
aangerekende prijs op te geven. Deze prijs varieert van de prijs van de fotocopies tot 0.7 of 1
euro per blad of een vaste prijs variërend van 5 tot 25 euro. Volgens 15.1% van de artsen wordt
er meestal wel een vergoeding gevraagd, maar men heeft geen idee hoeveel die bedraagt. Ook
voor wat het afschrift betreft heeft ongeveer één arts op vijf (20.5%) geen idee of er een
vergoeding wordt gevraagd.
Uit de bevraging van verpleegkundigen (N=88) blijkt dat volgens 48.9% van de verpleegkundigen
meestal geen vergoeding wordt gevraagd voor inzage van (delen van) het patiëntendossier. In
2.3% van de gevallen wordt de prijs van een consultatie aangerekend. Bijna de helft van de
verpleegkundigen (47.7%) heeft geen idee of er een vergoeding voor inzage van het dossier wordt
gevraagd.
Voor wat het afschrift van het dossier betreft geeft 36.0 % van de verpleegkundigen (N= 75) aan
dat er meestal geen vergoeding wordt gevraagd, en 1.3% weet dat meestal de kostprijs van een
consultatie wordt aangerekend. 5.3% van de verpleegkundigen duidt de optie ‘meestal wordt …
euro aangerekend’ aan en het opgegeven bedrag varieert van de kostprijs van de kopies tot 0.5
euro per blad. De meerderheid van de verpleegkundigen (56.0%) heeft echter geen idee of er een
vergoeding wordt gevraagd voor afschrift van het patiëntendossier.
1.4.5. VERTROUWENSPERSOON EN VERTEGENWOORDIGER
In deze enquête werd bij zowel artsen als verpleegkundigen eveneens gepeild naar kennis van de
wettelijke bepalingen inzake vertrouwenspersoon en vertegenwoordiger.
Tabel 37: Artsen: Zijn deze stellingen van toepassing op de vertrouwenspersoon en/of wettelijke
vertegenwoordiger van de patiënt ? (voor beide gevallen: indien geen beroepsbeoefenaar)
Mag aanwezig zijn bij elke
consultatie
Waakt over de rechten van de
patiënt wanneer hij/zij dit zelf
niet meer kan
Moet een partner of familielid
zijn van de patiënt
Vertrouwenspersoon Vertegenwoordiger
Ja % Nee
%
Geen
idee
%
N Ja % Nee
%
Geen
idee
80.7 7.5 11.8 161 63.8 19.7 16.4 152
66.7 19.0 14.4 153 84.0 4.0 12.0 150
6.9 79.4 13.8 160 11.9 67.5 20.5 151
%
N
74

Heeft recht op dezelfde
informatie als de patiënt
Moet schriftelijk en officieel
aangeduid worden
42.0 39.5 18.5 157 51.3 26.0 22.7 150
27.6 49.4 23.1 156 58.8 16.9 24.3 148
Een aantal wettelijke bepalingen ten aanzien van vertrouwenspersoon en vertegenwoordiger
blijken door artsen opvallend zwak gekend te zijn (tabel 37).
Er is met name slechts 19.0% van de artsen die weet dat een vertrouwenspersoon niet diegene is
die waakt over de rechten van de patiënt als deze dit zelf niet meer kan. En slechts 27.6% van de
artsen weet dat de vertrouwenspersoon schriftelijk en officieel dient te worden aangeduid.
Daarenboven weet ook slechts een minderheid van de artsen (39.5%) dat de vertrouwenspersoon
eigenlijk niet het recht heeft op dezelfde informatie als de patiënt (de vertrouwenspersoon krijgt in
principe enkel die informatie waarmee de patiënt zelf instemt, uitgezonderd wanneer de
vertrouwenspersoon het inzagerecht in het dossier uitoefent of in het geval van therapeutische
exceptie).
Het minst gekende aspect betreffende de wettelijke bepalingen ten aanzien van de
vertegenwoordiger is het feit dat de vertegenwoordiger het recht heeft op dezelfde informatie als
de patiënt. Dit is slechts door ongeveer de helft van de artsen (51.3%) gekend. 58.8% van de
artsen weet dat vertegenwoordiger schriftelijk en officieel moet worden aangeduid.
Tussen de verschillende beroepscategorieën konden geen significante verschillen worden
vastgesteld met betrekking tot kennis van de wettelijke bepalingen ten aanzien van
vertrouwenspersoon en vertegenwoordiger. Voor wat de wettelijke bepalingen betreft van het
schriftelijk en officieel aanduiden van de vertrouwenspersoon kon een significant verschil worden
opgemerkt bij de vergelijking van categorieën ingedeeld naar jaren parktijkervaring (p=.001).
Artsen met veel praktijkervaring hadden hieromtrent het meest een juiste kennis.
Aangezien het bij deze vraag ging om het toetsen van kennis werden de anwoorden op deze vraag
gescoord op een schaal van 0 tot 5 juiste antwoorden voor vertrouwenspersoon en 0 tot 5 juiste
antwoorden voor vertegenwoordiger. Als we hier als criterium stellen dat iemand een goede
kennis van deze wettelijke bepalingen heeft als er minstens 3 juiste antwoorden op 5 worden
gegeven dan blijkt 53.0% van de artsen een goede kennis te hebben van de wettelijke bepalingen
inzake de vertrouwensperesoon en 76.8% een goede kennis inzake de wettelijke bepalingen ten
aanzien van de vertegenwoordiger van de patiënt.
Uit de antwoorden op deze vraag blijkt dat de wettelijke bepalingen inzake de vertegenwoordiger
door artsen beter gekend zijn dan deze ten aanzien van de vertrouwenspersoon.
Indien we de scores, zoals hierboven berekend, voor vertrouwenspersoon en vertegenwoordiger
samenvoegen dan haalt 62.8% van de artsen een score van 6 of meer correcte antwoorden op 10.
75

Tabel 38: Verpleegkundigen: Zijn deze stellingen van toepassing op de vertrouwenspersoon en/of
wettelijke vertegenwoordiger van de patiënt ? (voor beide gevallen: indien geen
beroepsbeoefenaar)
Mag aanwezig zijn bij elke
consultatie
Waakt over de rechten van de
patiënt wanneer hij/zij dit zelf
niet meer kan
Moet een partner of familielid
zijn van de patiënt
Heeft recht op dezelfde
informatie als de patiënt
Moet schriftelijk en officieel
aangeduid worden
Vertrouwenspersoon Vertegenwoordiger
Ja % Nee
%
Geen
idee
%
N Ja % Nee
%
Geen
idee
74.2 8.2 17.5 97 49.5 25.3 25.3 91
67.7 15.6 16.7 96 74.5 4.3 21.3 94
11.3 74.2 14.4 97 19.8 60.4 19.8 91
30.5 35.8 33.7 95 31.5 25.8 42.7 89
34.0 37.1 28.9 97 60.4 12.1 27.5 91
Ook door verpleegkundigen blijken een aantal wettelijke bepalingen inzake vertrouwenspersoon
en vertegenwoordiger opvallend zwak gekend te zijn (tabel 38).
Slechts 15.6% van de verpleegkundigen heeft kennis van het feit dat de vertrouwenspersoon niet
de persoon is die waakt over de rechten van de patiënt indien hij dit zelf niet meer kan. Slechts
35.8% van de verpleegkundigen weet dat de vertrouwenspersoon eigenlijk niet steeds recht heeft
op dezelfde informatie als de patiënt en slechts 34.0% heeft kennis van het feit dat de
vertrouwenspersoon schriftelijk dient aangeduid te worden.
In verband met de kennis betreffende de wettelijke bepalingen ten aanzien van de
vertegenwoordiger is het feit dat de vertegenwoordiger recht heeft op dezelfde informatie als de
patiënt het minst door verpleegkundigen gekend (31.5%). Ongeveer de helft van de
verpleegkundigen (49.5%) weet dat de vertegenwoordiger mag aanwezig zijn bij elke consultatie.
Het door verpleegkundigen best gekende aspect is dat de vertegenwoordiger waakt over de
rechten van de patiënt wanneer hij/zij dit zelf niet meer kan (74.5%).
Er konden enkel significante verschillen worden vastgesteld tussen categorieën verpleegkundigen
ingedeeld naar setting van tewerkstelling voor wat betreft de stelling ‘de vertrouwenspersoon
moet schriftelijk en officieel aangeduid worden’ (p=.044). De kennis hiervan was beter door
ziekenhuisverpleegkundigen.
Net zoals bij de artsen werden ook hier de antwoorden gescoord op een schaal van 0 tot 5 juiste
antwoorden voor vertrouwenspersoon en 0 tot 5 juiste antwoorden voor vertegenwoordiger. Als
%
N
76

we hier eveneens als criterium stellen dat iemand een goede kennis van deze wettelijke
bepalingen heeft als er minstens 3 antwoorden op 5 juist worden gegeven dan blijkt 46.7% van de
verpleegkundigen een goede kennis te hebben van het concept vertrouwenspersoon en 65.1% van
de verpleegkundigen toont een goede kennis ten aanzien van de wettelijke bepalingen inzake de
vertegenwoordiger van de patiënt. Uit de antwoorden op deze vraag blijkt dat, net als bij artsen,
ook voor verpleegkundigen de wettelijke bepalingen ten aanzien van vertegenwoordiger beter
gekend zijn dan deze ten aanzien van de vertrouwenspersoon van de patiënt. Er doen zich
significante verschillen voor tussen categorieën verpleegkundigen indien ingedeeld naar jaren
praktijkervaring voor wat de kennis betreft van de wettelijke bepalingen ten aanzien van de
vertegenwoordiger (Kruskal-Wallis test, p=.027). Verpleegkundigen met matig praktijkervaring
scoren hier het best.
Indien we de scores op vertrouwenspersoon en vertegenwoordiger samenvoegen (score van 0 tot
10 juiste antwoorden) dan haalt 48.2% van de verpleegkundigen een score van 6 of meer juiste
antwoorden.
In het onderzoek werd aan artsen eveneens gevraagd of zij de naam van de vertrouwenspersoon
opnemen in het dossier (N=158). In minder dan de helft van de gevallen (46.8%) neemt de arts
de naam van de vertrouwenspersoon mee op in het dossier. Hierbij werden geen significante
verschillen vastgesteld tussen beroepscategorieën of categorieën artsen ingedeeld naar geslacht.
Er deden zich wel significante verschillen voor tussen categorieën artsen ingedeeld naar jaren
praktijkervaring (p=.010 en Kruskal-Wallis test, p=.010). Artsen met veel praktijkervaring blijken
deze wettelijke vereiste beter na te leven, artsen met gemiddeld praktijkervaring leven deze het
minst na.
1.4.6. VRIJE KEUZE VAN BEROEPSBEOEFENAAR
In dit onderzoek werd eveneens ingegaan op het feit dat de patiëntenrechtenwet ook indirect
impliceert dat de patiënt het recht heeft op een “second opinion”. Aan de artsen en
verpleegkundigen werd gevraagd of zij patiënten wezen op de mogelijkheid tot het vragen van
een second opinion.
Uit deze vraag bleek dat 28.4% van de artsen (N=169) hier vaak op wees. 67.5% van de artsen
wees hier soms op en slechts 4.1% gaf aan hier nooit op te wijzen. Er konden geen significante
verschillen worden vastgesteld tussen beroepscategorieën of categorieën artsen ingedeeld naar
jaren praktijkervaring en geslacht.
Uit de antwoorden van verpleegkundigen (N=97) bleek dat 18.6% van de verpleegkundigen de
patiënt vaak wijzen op dit recht op second opinion . De meerderheid van de verpleegkundigen
(60.8%) wijst hier soms op en één vijfde van de verpleegkundigen (20.6%) gaf aan hier nooit op
77

te wijzen. Er werden geen significante verschillen gevonden tussen categorieën verpleegkundigen
ingedeeld naar plaats van tewerkstelling of jaren praktijkervaring.
Daarnaast werd ook de mening van de artsen en verpleegkundigen gevraagd in verband met het
feit of patiënten in de setting waarin zij zijn tewerkgesteld, een vrije keuze van beroepsbeoefenaar
hebben.
70.6% van de artsen (N=170) stelden dat patiënten een vrije keuze van beroepsbeoefenaar
hadden en 22.4% antwoordde hier ontkennend op. Voor 7.1% van de artsen was deze vraag niet
van toepassing, wegens het uitoefenen van een zelfstandige praktijk. Aan de artsen die aangaven
dat de patiënt in het ziekenhuis of de instelling waarin tewerkgesteld geen vrije keuze van
beroepsbeoefenaar hadden (N=38) werd eveneens de vraag gesteld naar redenen waaraan de
beperkingen in vrije keuze van beroepsbeoefenaar te wijten zijn (meerdere antwoorden mogelijk).
De wijze van organisatie van de instelling werd het meest frequent aangehaald als reden van
beperking van de vrije keuze van beroepsbeoefenaar (68.4%). Een beperkt aantal
beroepsbeoefenaars in één discipline werd door 57.9% van de artsen als reden aangegeven.
Slechts 7.9% gaf nog een andere reden aan (onder andere collocatie en enige arts die een
bepaalde pathologie behandelt). Voor deze verschillende redenen werden geen significante
verschillen vastgesteld tussen beroepscategorieën, categorieën artsen ingedeeld naar jaren
praktijkervaring of geslacht.
Tevens werd de artsen gevraagd om, indien zij in meerdere plaatsen waren tewerkgesteld, hun
voornaamste plaats van tewerkstelling aan te duiden. Deze optie werd slechts door 11 van de 26
artsen werkzaam in meerdere settings ingevuld, waardoor we van een aantal artsen niet konden
nagaan voor welke setting ze de eventuele beperking in vrije keuze van beroepsbeoefenaar
hadden aangeduid. Indien we de analyse van deze beperkingen in vrije keuze van
beroepsboefenaar maakten voor mensen van wie de setting wel kon worden nagegaan, konden
geen significante verschillen tussen specifieke types werkplaats worden vastgesteld voor wat
betreft de aard van de beperkingen. Er konden wel significante verschillen tussen categorieën
artsen worden vastgesteld in het al dan niet aanwezig zijn van de vrije keuze van
beroepsbeoefenaar naargelang de specifieke werkplaats waarin tewerkgesteld (Kruskal-Wallis test,
p=.000). Hierbij werd de optie ‘niet van toepassing wegens zelfstandige praktijk’ en de artsen die
enkel in een zelfstandige praktijk tewerkgesteld zijn buiten beschouwing gelaten. Uit de analyse
van de overige resultaten (N=133) bleek dat artsen tewerkgesteld in een psychiatrisch ziekenhuis
significant meer aangaven dat patiënten hier geen vrije keuze van zorgverlener hadden, terwijl
artsen tewerkgesteld in een algemeen ziekenhuis het meest aangaven dat patiënten een vrije
keuze van zorgverlener hadden.
Verpleegkundigen (N=97) kregen omtrent de vrije keuze van zorgverlener dezelfde vragen
voorgelegd. 42.3% van de verpleegkundigen stelden dat patiënten een vrije keuze van
78

eroepsbeoefenaar hadden en 44.3% van de verpleegkundigen antwoordden hier ontkennend op.
Voor 13.4% van de verpleegkundigen was deze vraag niet van toepassing, wegens zelfstandige
beroepsuitoefening.
Aan de verpleegkundigen die aanduidden dat de patiënt in de instelling of setting waarin
tewerkgesteld geen vrije keuze van beroepsbeoefenaar hadden (N=43) werd, net zoals bij de
artsen, de vraag gesteld naar redenen waaraan die beperkingen te wijten zijn. Hierbij waren
meerdere antwoorden mogelijk. De manier waarop de instelling is georganiseerd werd door
verpleegkundigen het meest als reden van beperking van de vrije keuze van beroepsbeoefenaar
aangehaald (55.8%). Een beperkt aantal beroepsbeoefenaars in één discipline werd door 41.9%
van de verpleegkundigen als reden aangehaald en 14.0% gaf nog andere redenen aan (onder
andere financiële redenen, arts kiest voor de patiënt, …). Voor deze verschillende redenen werden
geen significante verschillen vastgesteld tussen categorieën verpleegkundigen ingedeeld naar
setting van tewerkstelling of aantal jaren praktijkervaring.
Net zoals aan artsen werd ook aan de verpleegkundigen gevraagd om, indien zij in meerdere
plaatsen waren tewerkgesteld, hun voornaamste plaats van tewerkstelling aan te duiden. Deze
optie werd slechts in 1 geval aangeduid, waardoor we voor een aantal verpleegkundigen
werkzaam in meerdere settings niet konden nagaan voor welke setting ze de eventuele beperking
in vrije keuze van beroepsbeoefenaar hadden aangeduid. Indien we de analyse maakten van deze
beperkingen van verpleegkundigen van wie de (voornaamste) setting van tewerkstelling wel kon
worden nagegaan, konden geen significante verschillen worden vastgesteld tussen categorieën
verpleegkundigen ingedeeld naar specifieke types werkplaats voor wat betreft de aard van de
beperkingen. Er konden eveneens geen significante verschillen worden vastgesteld in het al dan
niet aanwezig zijn van de vrije keuze van beroepsbeoefenaar naargelang de specifieke werkplaats
van verpleegkundigen. Bij deze analyses werd de optie ‘niet van toepassing wegens zelfstandige
beroepsbeoefening’ buiten beschouwing gelaten.
1.4.7. DOELGROEP DE MINDERJARIGE PATIËNT
Aan artsen en verpleegkundigen die in de drie maanden voorafgaand aan het invullen van de
enquête te maken hebben gehad met minderjarige patiënten werden ook een aantal vragen ten
aanzien van deze doelgroep gesteld.
Van de bevraagde artsen (N=171) heeft 62.9% de drie maanden voor het invullen van de enquête
te maken gehad met minderjarige patiënten. Dit betreft uiteraard de volledige categorie
kinderartsen en ook een meerderheid van de chirurgen (64.4%), terwijl psychiaters en internisten
slechts in respectievelijk 43.9% en 40.0% van de gevallen in de drie maanden voorafgaand aan
het invullen van de vragenlijst minderjarige patiënten behandelden.
79

Van de bevraagde verpleegkundigen (N=102) heeft 20.6% gedurende de drie maanden
voorafgaand aan het invullen van de enquête te maken gehad met minderjarige patiënten.
Voor het beoordelen van de maturiteit van een minderjarige patiënt kunnen meerdere criteria
worden gebruikt. In deze enquête kregen artsen en verpleegkundigen een lijst met criteria
voorgelegd waarin telkens kon worden aangeduid of (en in welke mate) deze door hen werden
gebruikt.
Tabel 39: Criteria gebruikt door artsen ter beoordeling van de maturiteit van een patiënt (%, N)
De mate waarin een patiënt Dit criterium gebruik ik
In grote
mate %
In zekere
mate %
Niet % N
Een zeer afwijkend of vreemd besluit wil nemen 45.9 35.7 18.4 98
Zijn wens duidelijk kenbaar maakt 64.6 29.3 6.1 99
De verstrekte info duidelijk begrepen heeft 76.3 18.6 5.2 97
Op rationele gronden tot een besluit komt 74.0 20.8 5.2 96
Voor- en nadelen kan afwegen 77.3 19.6 3.1 97
Inzicht heeft in de aard en de gevolgen van een
beslissing
Beschikt over voldoende onafhankelijkheid om
zelfstandig (dus los van ouders of voogd) tot
een beslissing te komen
Een voldoende realistisch inzicht heeft in de
eigen gezondheidstoestand
72.2 24.7 3.1 97
54.2 40.6 5.2 96
69.8 27.1 3.1 96
Hierbij kan worden vastgesteld dat 7 van de hier opgesomde criteria door de meerderheid van de
artsen die in de afgelopen drie maand met minderjarige patiënten te maken hebben gehad in
grote mate gebruikt worden. De twee criteria die door artsen het meest in grote mate gebruikt
worden zijn ‘de mate waarin een patiënt voor- en nadelen kan afwegen’ (77.3%) en ‘de mate
waarin een patiënt de verstreke informatie duidelijk begrepen heeft’ (76.3%). De mate waarin een
patiënt een zeer afwijkend of vreemd besluit wil nemen wordt door 45.9% van de artsen in grote
mate gebruikt en door 18.1% van de artsen wordt dit criterium helemaal niet gebruikt. Er is wel
een aanzienlijk percentage van de artsen (35.7%) dat aangeeft hiermee in zekere mate rekening
te houden.
80

Tabel 40: Criteria gebruikt door verpleegkundigen ter beoordeling van de maturiteit van een
patiënt (%, N)
De mate waarin een patiënt Dit criterium gebruik ik
In grote
mate %
In zekere
mate %
Niet % N
Een zeer afwijkend of vreemd besluit wil nemen 21.1 52.6 26.3 19
Zijn wens duidelijk kenbaar maakt 42.1 47.4 10.5 19
De verstrekte info duidelijk begrepen heeft 66.7 27.8 5.6 18
Op rationele gronden tot een besluit komt 44.4 55.6 18
Voor- en nadelen kan afwegen 52.6 47.4 19
Inzicht heeft in de aard en de gevolgen van een
beslissing
Beschikt over voldoende onafhankelijkheid om
zelfstandig (dus los van ouders of voogd) tot
een beslissing te komen
Een voldoende realistisch inzicht heeft in de
eigen gezondheidstoestand
52.6 47.4 19
52.6 36.8 10.5 19
63.2 36.8 19
Uit de antwoorden op deze vraag kan worden afgeleid dat 5 van de hier opgesomde criteria door
de meerderheid van de verpleegkundigen die in de afgelopen drie maand met minderjarige
patiënten te maken hebben gehad in grote mate gebruikt worden. Een behoorlijk aandeel van de
verpleegkundigen (telkens 8 respondenten) houdt ook in grote mate rekening met de mate waarin
een patiënt op rationele gronden tot een besluit komt en de mate waarin die patiënt zijn wens
duidelijk kenbaar maakt. Slechts ongeveer één vijfde van de verpleegkundigen (4 respondenten)
houdt in grote mate rekening met de mate waarin een patiënt een zeer afwijkend of vreemd
besluit wil nemen en 5 verpleegkundigen geven aan dit criterium nooit te gebruiken.
Tevens werd aan de artsen en verpleegkundigen die de afgelopen drie maanden minderjarige
patiënten hebben behandeld, onderzocht of verpleegd gevraagd welke procedures werden gebruikt
ter beoordeling van de maturiteit van een minderjarige. Bij deze vraag werden vaak meerdere
antwoordmogelijkheden aangeduid, zowel door artsen als door verpleegkundigen, wat aangeeft
dat artsen en verpleegkundigen hun oordeel hieromtrent vaak op meerdere criteria baseren.
65.4% van de artsen geeft aan geen specifieke procedures te gebruiken, maar hierbij te
vertrouwen op de eigen professionele deskundigheid en ervaring. Van de artsen die wel gebruik
maken van dergelijke procedures (N=37) is er een grote meerderheid (81.1%) die de ouders of
voogd van de minderjarige consulteert. Slechts 18.9% consulteert een collega en amper 2.7%
geeft nog een andere procedure op, met name het consulteren van relevante derden (bijvoorbeeld
school, therapeuten, …).
81

Indien dezelfde vraag aan verpleegkundigen werd gesteld (N=21) dan gaven 4 verpleegkundigen
aan geen specifieke procudures te gebruiken, maar te vertrouwen op de eigen professionele
deskundigheid en ervaring. Van de verpleegkundigen die wel gebruik maken van dergelijke
procedures (N=17) zijn er 15 die ouders of voogd van de minderjarige patiënt consulteren. 7
verpleegkundigen geven aan een collega te consulteren en niemand geeft nog andere procedures
aan.
Indien aan de artsen en verpleegkundigen de vraag werd gesteld naar de leeftijd vanaf dewelke
men het meestal aanvaardbaar vindt dat een minderjarige als voldoende rijp en matuur kan
worden beschouwd om zelfstandig zijn of haar rechten te kunnen uitoefenen wordt heel vaak de
bemerking gegeven dat zoiets individueel heel verschillend kan zijn en dat dit van situatie tot
situatie afhankelijk is. Uiteraard begrijpen wij dat dit in de praktijk heel moeilijk te bepalen is,
maar in het kader van dit onderzoek wilden wij graag de artsen en verpleegkundigen zelf laten
beslissen over de leeftijd waarop zij kinderen als voldoende matuur en rijp beschouwen om zelf
hun rechten te kunnen uitoefenen. Dit in het kader van het maken van een mogelijk onderscheid
tussen een categorie ‘kinderen’ (met andere woorden die minderjarigen die nog niet als voldoende
rijp en matuur worden beschouwd om zelf hun rechten uit te oefenen) en een categorie ‘jongeren’
waarvan de arts of verpleegkundige veronderstelt dat deze wel reeds voldoende rijp en matuur
zijn om zelf hun rechten als patiënt te kunnen uitoefenen. Op basis van dit onderscheid werd in
het onderdeel van de vragenlijst dat betrekking had op minderjarigen een onderscheid gemaakt
tussen een categorie ‘kinderen’ en ‘jongeren’. Hierbij kon elke arts of verpleegkundige dus een
onderscheid maken tussen een categorie ‘kinderen’ en ‘jongeren’ op basis van de leeftijd die hij of
zij zelf had opgegeven als aanvaardbare grens voor voldoende rijpheid en maturiteit voor het
uitoefenen van zijn of haar rechten.
Door de meeste artsen wordt de leeftijd van van 16 jaar aangegeven (mediaan: 16 jaar;
gemiddelde: 15.25 jaar).
Ook de meeste verpleegkundigen geven de leeftijd van 16 jaar aan (mediaan: 16 jaar;
gemiddelde: 15.73 jaar).
Aan de hand van de vragenlijst werden artsen en verpleegkundigen ook bevraagd waarover zij
kinderen en jongeren informeren.
82

Tabel 41: Waarover informeren artsen kinderen? (%, N)
Informeert u een kind over …
Het doel van een onderzoek of
behandeling
De aard van een onderzoek of
behandeling
Relevante tegenaanwijzingen,
nevenwerkingen en risico’s
Verschillende alternatieven voor
onderzoek of behandeling
Mogelijke gevolgen ingeval van
weigering of intrekking van de
toestemming
Ja,
meestal
%
Ja,
soms
%
Nee, ik
informeer
alleen
ouders of
voogd %
Nee, ik
informeer
geen van
beiden %
68.0 19.6 12.4 98
N Significante
verschillen -
beroepscategorieën
70.5 22.1 7.4 96 p= .013 (Kruskal-
20.8 22.9 56.3 97
18.6 19.6 59.8 2.1 98
18.1 21.3 51.1 9.6 95
De graad van urgentie 46.9 14.6 38.5 97
De duur en/of frequentie van
een onderzoek of behandeling
45.8 28.1 25.0 1.0 97
Mogelijke financiële kosten 6.3 7.3 64.6 21.9 97
Vereiste nazorg 36.2 21.3 39.4 3.2 95
Wallis test)
Artsen geven aan kinderen meestal informatie te verstrekken over de aard (70.5%) en het doel
(68.0%) van een onderzoek of behandeling. Kinderen ontvangen in mindere mate meestal
informatie over de graad van urgentie (46.9%), duur en/of frequentie van een onderzoek of
behandeling (45.8%) en vereiste nazorg (36.2%). Kinderen ontvangen slechts in ongeveer één
vijfde van de gevallen meestal informatie in verband met relevante tegenaanwijzingen,
nevenwerkingen en risico’s, verschillende alternatieven voor onderzoek of behandeling en
mogelijke gevolgen ingeval van weigering of intrekking van de toestemming. Kinderen worden
zeer weinig geïnformeerd over de mogelijke financiële kosten. Uiteraard is het voor wat dit
financiële aspect betreft wel belangrijk dat ouders of voogd hierover wel goed worden
geïnformeerd, maar uit de antwoorden op deze vraag blijkt 21.9% van de artsen hierbij ook de
ouders of voogd niet te informeren.
Voor wat het informeren van kinderen betreft doen zich enkel significante verschillen voor tussen
de beroepscategorieën met betrekking tot het informeren over de aard van een onderzoek of
83

ehandeling. Chirurgen (en psychiaters) informeren hierover het meest, kinderartsen informeren
het minst over dit aspect.
Tabel 42: Waarover informeren artsen jongeren? (%, N)
Informeert u een jongere over …
Het doel van een onderzoek of
behandeling
De aard van een onderzoek of
behandeling
Relevante tegenaanwijzingen,
nevenwerkingen en risico’s
Verschillende alternatieven voor
onderzoek of behandeling
Mogelijke gevolgen ingeval van
weigering of intrekking van de
toestemming
Ja,
meestal
%
Ja,
soms
%
Nee, ik
informeer
alleen
ouders of
voogd %
Nee, ik
informeer
geen van
beiden %
N Significante
verschillen -
beroepscategorieën
91.4 7.5 1.1 93 p= .035 (Kruskal-
90.3 9.7 93
51.6 29.7 18.7 91
42.9 37.4 17.6 2.2 91
44.3 29.5 14.8 11.4 88
De graad van urgentie 77.5 11.2 11.2 89
De duur en/of frequentie van
een onderzoek of behandeling
65.9 26.4 6.6 1.1 91
Wallis test)
Mogelijke financiële kosten 18.0 14.6 46.1 21.3 89 p= .009 (Kruskal-
Vereiste nazorg 64.8 23.1 8.8 3.3 91
Wallis test)
Voor de jongeren geven artsen aan meestal informatie te verstrekken over het doel (91.4%) en
de aard (90.3%) van een onderzoek of behandeling. In iets geringere mate worden jongeren
meestal geïnformeerd over de graad van urgentie (77.5%), duur en/of frequentie van een
onderzoek of behandeling (65.9%) en de vereiste nazorg (64.8%). In vergelijking met de
voorgaande aspecten worden jongeren slechts in beperktere mate geïnformeerd over relevante
tegenaanwijzingen, nevenwerkingen en risicio’s (51.9%), mogelijke gevolgen ingeval van
weigering of intrekking van de toestemming (44.3%) en verschillende alternatieven voor
onderzoek of behandeling (42.9%). Opvallend is dat ook jongeren zeer weinig geïnformeerd
worden over de mogelijke financiële kosten (18.0%). Aangezien ouders of voogd financieel
verantwoordelijk blijven voor de kosten van onderzoek of behandeling van een minderjarige
84

jongere is het uiteraard belangrijk dat deze wel worden geïnformeerd, maar ook hier blijkt dat
21.3% van de artsen eveneens de ouders of voogd niet informeert.
Betreffende het informeren van jongeren doen zich enkel significante verschillen voor tussen de
beroepscategorieën met betrekking tot het informeren over het doel van onderzoek of behandeling
(Kruskal-Wallis test, p=.035) en over de mogelijke financiële kosten ervan (Kruskal-Wallis test,
p=.009). Psychiaters informeren het meest over het doel van een onderzoek of behandeling en
kinderartsen informeren hierover het minst. Over de financiële kosten wordt het meest
geïnformeerd door chirurgen (gevolgd door psychiaters) en opnieuw het minst door kinderartsen.
Er kunnen bovendien ook significante verschillen worden gevonden tussen categorieën artsen
ingedeeld naar jaren praktijkervaring. Artsen met veel praktijkervaring geven aan meer te
informeren over de vereiste nazorg (Mann-Whitney U test, p=.010).
Voor wat de vergelijking tussen het informeren van kinderen en jongeren betreft zien we dat er
zich significante verschillen voordoen voor elk aspect van het informeren, waarbij jongeren
systematisch meer geïnformeerd worden dan kinderen (Mann-Whitney U test, p variërend van
.000 tot .041).
Verpleegkundigen kregen hier dezelfde vraag voorgelegd als artsen.
Tabel 43: Waarover informeren verpleegkundigen kinderen? (%, N)
Informeert u een kind over …
Het doel van een onderzoek of
behandeling
De aard van een onderzoek of
behandeling
Relevante tegenaanwijzingen,
nevenwerkingen en risico’s
Verschillende alternatieven voor
onderzoek of behandeling
Mogelijke gevolgen ingeval van
weigering of intrekking van de
toestemming
Ja, meestal
%
Ja, soms % Nee, ik
informeer
alleen
ouders of
voogd %
Nee, ik
informeer
geen van
beiden %
42.1 42.1 10.5 5.3 19
33.3 44.4 22.2 18
11.1 27.8 55.6 5.6 18
5.9 17.6 35.3 41.2 17
16.7 22.2 33.3 27.8 18
De graad van urgentie 23.5 23.5 35.3 17.6 17
N
85

De duur en/of frequentie van een
onderzoek of behandeling
41.2 35.3 11.8 11.8 17
Mogelijke financiële kosten 16.7 33.3 50.0 18
Vereiste nazorg 35.3 35.3 29.4 17
Verpleegkundigen geven het vaakst aan kinderen meestal te informeren over het doel van een
onderzoek of behandeling (8 respondenten) en de duur en/of frequentie van een onderzoek of
behandeling (7 respondenten). Andere aspecten waarover ongeveer één derde van de
verpleegkundigen aangeeft meestal te informeren zijn de vereiste nazorg en de aard van een
onderzoek of behandeling (telkens 6 verpleegkundigen). Deze vier elementen zijn ook diegene
waarover verpleegkundigen het vaakst aangeven soms te informeren.
Bij de zaken waarover kinderen meestal worden geïnformeerd is het opvallend dat slechts 2
verpleegkundigen meestal informeren over relevante tegenaanwijzingen, nevenwerkingen en
risico’s en slechts 1 van de bevraagde verpleegkundigen informeert over verschillende
alternatieven. Geen enkele verpleegkundige informeert kinderen meestal over de mogelijke
financiële kosten. Toch wel opvallend is dat de helft van de verpleegkundigen noch het kind noch
de ouders of voogd informeert over de mogelijke financiële kosten. Net als voor artsen is het ook
voor verpleegkundigen belangrijk dat zij tenminste de ouders hierover degelijk zouden informeren.
Ook geeft meer dan een kwart van de verpleegkundigen (5 respondenten) aan noch de ouders
noch het kind te informeren over mogelijke gevolgen ingeval van weigering of intrekking van de
toestemming en 7 verpleegkundigen informeren geen van beiden over de verschillende
alternatieven voor onderzoek of behandeling.
Tabel 44: Waarover informeren verpleegkundigen jongeren? (%, N)
Informeert u een jongere over …
Het doel van een onderzoek of
behandeling
De aard van een onderzoek of
behandeling
Relevante tegenaanwijzingen,
nevenwerkingen en risico’s
Verschillende alternatieven voor
onderzoek of behandeling
Ja, meestal
%
Ja, soms % Nee, ik
informeer
alleen
ouders of
voogd %
Nee, ik
informeer
geen van
beiden %
83.3 11.1 5.6 18
72.2 27.8 18
27.8 66.7 5.6 18
27.8 11.1 16.7 44.4 18
N
86

Mogelijke gevolgen ingeval van
weigering of intrekking van de
toestemming
33.3 33.3 16.7 16.7 18
De graad van urgentie 52.9 35.3 5.9 5.9 17
De duur en/of frequentie van een
onderzoek of behandeling
70.6 11.8 17.6 17
Mogelijke financiële kosten 16.7 22.2 11.1 50.0 18
Vereiste nazorg 66.7 22.2 5.6 5.6 18
Voor wat jongeren betreft geven verpleegkundigen aan meestal informatie te verstrekken over het
doel (15 verpleegkundigen) en de aard van een onderzoek of behandeling (13 verpleegkundigen),
duur en/of frequentie van een onderzoek of behandeling en vereiste nazorg (telkens 12
verpleegkundigen). Ruim de helft (9 verpleegkundigen) informeert jongeren meestal over de
graad van urgentie. Jongeren worden door slechts 3 verpleegkundigen meestal geïnformeerd over
de mogelijke financiële kosten en de helft van de verpleegkundigen informeert hierover noch de
jongere noch de ouders of voogd. Inzake het belang van informeren over de mogelijke financiële
kosten kan hier dezelfde opmerking worden gemaakt als bij de artsen het geval was, met name
gezien de (financiële) verantwoordelijkheid van ouders/voogd voor de minderjarige is het van
groot belang dat verpleegkundigen hierover tenminste de ouders of voogd voldoende informeren.
Ook opvallend is dat 8 verpleegkundigen aangeven niet te informeren over verschillende
alternatieven voor onderzoek of behandeling (noch aan de jongere, noch aan de ouders).
Het geringe aantal verpleegkundigen dat gedurende de drie maanden voorafgaand aan het
invullen van de vragenlijst te maken had met minderjarige patiënten liet ons niet toe significante
verschillen tussen categorieën verpleegkundigen ingedeeld naar setting van tewerkstelling of
aantal jaren praktijkervaring te onderzoeken.
Voor wat de vergelijking tussen het informeren van kinderen en jongeren door verpleegkundigen
betreft zien we dat er zich significante verschillen voordoen met betrekking tot het informeren
over het doel van een onderzoek of behandeling (Mann-Whitney U test, p=.036), de aard van een
onderzoek of behandeling (Mann-Whitney U test, p=.020), informatie over relevante
tegenaanwijzingen, nevenwerkingen en risico’s (Mann-Whitney U test, p=.006) en informatie over
de graad van urgentie (Mann-Whitney U test, p=.026). Voor wat deze aspecten betreft worden
jongeren meer geïnformeerd dan kinderen.
Artsen en verpleegkundigen kregen eveneens een vraag voorgelegd met betrekking tot mogelijke
meningsverschillen over de behandeling tussen minderjarigen en hun ouders of voogd. Voor deze
vraag werd eveneens een onderscheid gemaakt tussen ‘kinderen’ en ‘jongeren’. Vooreerst werd
gevraagd of artsen en verpleegkundigen reeds met een dergelijk meningsverschil te maken
87

hebben gehad en vervolgens, indien dit reeds voorkwam, wat artsen en verpleegkundigen dan
doen.
47.7% van de artsen die de afgelopen drie maand te maken hebben gehad met minderjarigen
(N=107) geven aan nog geen meningsverschil over de behandeling tussen ouders of voogd en een
kind te hebben meegemaakt. 40.2% van deze artsen hadden nog niet eerder te maken met
meningsverschillen hieromtrent tussen ouders of voogd en een jongere.
Tabel 45: Artsen: Manieren om met een meningsverschil tussen ouders en een minderjarige over
de behandeling om te gaan (meerdere antwoorden mogelijk) (%, N)
Wat doet u als er tussen ouders en een minderjarige een verschil van mening bestaat over de
behandeling?
Kinderen Jongeren
Genoemd
als
oplossing
%
(-18 jaar)
N Genoemd
als
oplossing
Significante
verschillen –
kinderen en
jongeren
Ik volg de wens van ouders of voogd 25.0 56 4.7 64 p= .002 (Mann-
Ik volg de wens van de patiënt 3.6 56 9.4 64
Ik overleg net zolang tot er onderlinge
overeenstemming is bereikt
%
N
Whitney U test)
39.3 56 60.9 64 p= .018 (Mann-
Ik consulteer een collega 21.4 56 20.3 64
Ik volg wat ik medisch het beste acht 39.3 56 37.5 64
Whitney U test)
Betreffende de meningsverschillen tussen ouders en een kind geven artsen voornamelijk aan te
overleggen net zolang tot er onderlinge overeenstemming is bereikt (39.3%) en te volgen wat
men medisch het beste acht (39.3%). Een kwart van de artsen die deze vraag beantwoordden
kiest ervoor de wens van de ouders te volgen, terwijl slechts uiterst weinig (3.6%) gekozen wordt
voor het volgen van de wens van de patiënt.
Met betrekking tot meningsverschillen tussen ouders en een jongere geeft een meerderheid van
de artsen (60.9%) aan te overleggen net zolang tot er onderlinge overeenstemming bereikt is. Als
tweede meest gekozen optie (37.5%) zien we dat artsen volgen wat medisch het beste geacht
wordt. In 9.4% van de gevallen wordt de wil van de jongere gevolgd en slechts een heel kleine
minderheid (4.7%) kiest in een dergelijk geval voor de wens van ouders of voogd.
88

Indien we een vergelijking maken tussen kinderen en jongeren voor wat de manieren betreft om
met dergelijke meningsverschillen om te gaan dan zien we duidelijk significante verschillen voor
het volgen van de wens van ouders of voogd (Mann-Whitney U test, p=.002). Deze optie wordt
significant meer als oplossing gekozen bij kinderen. Ook voor het overleggen net zolang tot er
onderlinge overeenstemming is bereikt kan een significant verschil worden waargenomen (Mann-
Whitney U test, p=.018). Deze oplossing wordt duidelijk veel vaker gekozen bij een
meningsverschil tussen ouders en een jongere.
Door het geringe aantal responden was het hierbij uiterst moeilijk om op een betrouwbare manier
significante verschillen tussen categorieën artsen na te gaan.
Voor wat de verpleegkundigen betreft (N=21) geven 11 van hen die de afgelopen drie maand te
maken hebben gehad met minderjarige patiënten aan nog geen meningsverschil tussen
ouders/voogd en een kind of jongere te hebben meegemaakt. Vervolgens werd ook aan de overige
verpleegkundigen gevraagd wat men doet bij een meningsverschil over de behandeling. Hierbij
werd eveneens het onderscheid gemaakt tussen kinderen en jongeren. Door het geringe aantal
respondenten was het onmogelijk om significante verschillen tussen categorieën verpleegkundigen
ingedeeld naar plaats van tewerkstelling of jaren praktijkervaring na te gaan.
Tabel 46: Verpleegkundigen: Manieren om met een meningsverschil tussen ouders en een
minderjarige over de behandeling om te gaan (meerdere antwoorden mogelijk) (%, N)
Wat doet u als er tussen ouders en een minderjarige een verschil van mening bestaat over de
behandeling?
Kinderen Jongeren (-18
Genoemd als
oplossing %
jaar)
N Genoemd als
oplossing %
Ik volg de wens van ouders of voogd 20.0 10 10
Ik volg de wens van de patiënt 10 10.0 10
Ik overleg net zolang tot er onderlinge
overeenstemming is bereikt
20.0 10 30.0 10
Ik consulteer een collega 20.0 10 30.0 10
Ik volg wat ik medisch het beste acht 10 10.0 10
Betreffende de meningsverschillen over de behandeling tussen ouders en een kind geven telkens 2
verpleegkundigen aan de wens van ouders of voogd te volgen, te overleggen net zolang tot er
onderlinge overeenstemming is bereikt, of een collega te consulteren.
Met betrekking tot meningsverschillen tussen ouders en een jongere geven 3 verpleegkundigen
aan te overleggen net zolang tot er onderlinge overeenstemming is bereikt of een collega te
N
89

consulteren. Telkens 1 verpleegkundige volgt de wens van de patiënt of volgt wat medisch het
beste geacht wordt.
Gezien de zeer geringe aantallen respondenten was het onmogelijk om een vergelijking te maken
tussen de manieren om met dergelijke meningsverschillen om te gaan bij kinderen versus
jongeren.
1.4.8. DOELGROEP MEERDERJARIGE WILSONBEKWAME PATIËNTEN
Aan artsen en verpleegkundigen die in de drie maanden voorafgaand aan het invullen van de
enquête te maken hebben gehad met meerderjarige wilsonbekwame patiënten werden ook een
aantal vragen ten aanzien van deze doelgroep gesteld.
Van de bevraagde artsen (N=171) heeft 28.0% in de drie maanden voorafgaand aan het invullen
van de enquête te maken gehad met meerderjarige wilsonbekwame patiënten. Zowel internisten
(41.0%), psychiaters (36.6%) als chirurgen (31.1%) geven aan met deze doelgroep te maken te
hebben gehad, maar toch ook een klein percentage van de kinderartsen (4.7%) geeft aan deze
categorie patiënten te hebben behandeld.
Van de bevraagde verpleegkundigen (N=102) heeft 45.1% in de drie maanden voorafgaand aan
het invullen van de enquête te maken gehad met meerderjarige wilsonbekwame patiënten.
Voor het beoordelen van de wilsonbekwaamheid van een patiënt kunnen meerdere criteria worden
gebruikt. In deze enquête kregen de artsen en verpleegkundigen een lijst met criteria voorgelegd
waarin telkens kon worden aangeduid of (en in welke mate) deze werden gebruikt.
Tabel 47: Criteria door artsen gebruikt ter beoordeling van de wilsonbekwaamheid van een
patiënt (%, N)
De mate waarin een patiënt Dit criterium gebruik ik
Een zeer afwijkend of vreemd besluit wil
nemen.
In grote mate
%
In zekere mate
%
Niet % N
34.8 39.1 26.1 46
Zijn wens duidelijk kenbaar maakt 45.2 38.1 16.7 42
De verstrekte informatie duidelijk
begrepen heeft
Op rationele gronden tot een besluit
komt
70.5 18.2 11.4 44
65.9 20.5 13.6 44
Voor- en nadelen kan afwegen 68.9 22.2 8.9 45
90

Inzicht heeft in de aard en de gevolgen
van een beslissing
Een voldoende realistisch inzicht heeft
in de eigen gezondheidstoestand
73.9 21.7 4.3 46
71.7 19.6 8.7 46
Uit de antwoorden van artsen op deze vraag kan worden vastgesteld dat 5 van de hierbij
opgesomde criteria door de meerderheid van de artsen in grote mate worden gebruikt. De twee
criteria die het meest in grote mate worden gehanteerd zijn ‘inzicht hebben in de aard en
gevolgen van een beslissing’ (73.9%) en ‘een voldoende realistisch inzicht hebben in de eigen
gezondheidstoestand’ (71.7%). De mate waarin een patiënt een zeer afwijkend of vreemd besluit
wil nemen of zijn wens duidelijk kenbaar maakt wordt door respectievelijk 34.8% en 45.2% van
de artsen in grote mate gebruikt. Er is wel een aanzienlijk percentage van de artsen dat toch
aangeeft hiermee in zekere mate rekening te houden (respectievelijk 39.1% en 38.1%). De mate
waarin een patiënt een zeer afwijkend of vreemd besluit wil nemen wordt niet als criterium
gebruikt door 26.1% van de artsen die de afgelopen drie maanden meerderjarige wilsonbekwame
patiënten hebben behandeld.
Tabel 48: Criteria door verpleegkundigen gebruikt ter beoordeling van de wilsonbekwaamheid van
een patiënt (%, N)
De mate waarin een patiënt Dit criterium gebruik ik
Een zeer afwijkend of vreemd besluit wil
nemen.
In grote mate
%
In zekere mate
%
Niet % N
34.1 46.3 19.5 46
Zijn wens duidelijk kenbaar maakt 51.2 34.1 14.6 42
De verstrekte informatie duidelijk
begrepen heeft
Op rationele gronden tot een besluit
komt
70.7 19.5 9.8 44
59.5 27.0 13.5 44
Voor- en nadelen kan afwegen 51.3 35.9 12.8 45
Inzicht heeft in de aard en de gevolgen
van een beslissing
Een voldoende realistisch inzicht heeft
in de eigen gezondheidstoestand
61.5 25.6 12.8 46
67.5 20.0 12.5 46
Uit de antwoorden van verpleegkundigen op deze vraag kan worden afgeleid dat 6 van de hierbij
opgesomde criteria door de meerderheid van de verpleegkundigen in grote mate worden gebruikt.
De twee criteria die het meest in grote mate worden gebruikt zijn ‘het duidelijk begrepen hebben
van de verstrekte informatie’ (70.7%) en ‘een voldoende realistisch inzicht hebben in de eigen
gezondheidstoestand’ (67.5%). De mate waarin een patiënt een zeer afwijkend of vreemd besluit
91

wil nemen wordt door 34.1% van de verpleegkundigen in grote mate gebruikt. Er is wel een
aanzienlijk percentage van de verpleegkundigen (46.3%) dat toch aangeeft hiermee in zekere
mate rekening te houden. De mate waarin een patiënt een zeer afwijkend of vreemd besluit wil
nemen wordt niet als criterium gebruikt door ongeveer één vijfde van de verpleegkundigen
(19.5%) die de laatste 3 maand te maken hadden met meerderjarige wilsonbekwame patiënten.
Tevens werd aan de artsen (N=47) en verpleegkundigen (N=46) die de afgelopen drie maand te
maken hadden met meerderjarige wilsonbekwame patiënten gevraagd welke procedures werden
gebruikt ter beoordeling van de wilsonbekwaamheid. Bij deze vraag werden vaak meerdere
antwoordmogelijkheden aangeduid, zowel door artsen als door verpleegkundigen, wat aangeeft
dat artsen en verpleegkundigen hun oordeel hieromtrent vaak op meerdere criteria baseren.
46.8% van de artsen geeft aan geen specifieke procedures te gebruiken voor de beoordeling van
wilsonbekwaamheid, maar te vertrouwen op de eigen professionele deskundigheid en ervaring.
Van de artsen die gebruik maken van dergelijke procedures (N=25) is er een meerderheid die de
partner en/of familie van de patiënt consulteert (60%) en eveneens een meerheid geeft aan
gebruik te maken van testen (56.0%). Voor wat het gebruik van testen betreft wordt bijvoorbeeld
vaak gebruik gemaakt van de Mini Mental State Examination. Bijna de helft (48%) van de artsen
die gebruik maken van bepaalde procedures voor het beoordelen van de wilsonbekwaamheid
consulteert hierbij een collega. Slechts 8% van de artsen geven aan gebruik te maken van nog
andere procedures, zoals bijvoorbeeld het raadplegen van paramedici of de sociale dienst.
Van de verpleegkundigen geeft 23.9% aan geen specifieke procedures te gebruiken, maar te
vertrouwen op de eigen professionele deskundigheid en ervaring. Van de verpleegkundigen die wel
gebruik maken van dergelijke procedures (N=35) is er een meerderheid die de partner en/of
familie van de patiënt consulteert (62.9%). 48.6% geeft aan een collega te consulteren en 40.0%
maakt gebruik van testen, zoals bijvoorbeeld de Mini Mental State Examination. Een vijfde van de
verpleegkundigen maakt gebruik van nog andere procedures, zoals bijvoorbeeld het raadplegen
van een arts of het plegen van multidisciplinair overleg.
De artsen en verpleegkundigen die de afgelopen drie maanden te maken hadden met
meerderjarige wilsonbekwame patiënten kregen eveneens een aantal vragen voorgelegd met
betrekking tot de vertegenwoordiger van wilsonbekwame patiënten.
In een eerste vraag hieromtrent werden artsen (N=47) gevraagd wanneer ze de
vertegenwoordiger bij de (be)handeling betrekken betreffende het informeren over diagnostiek en
voorgestelde behandeling en het vragen van toestemming. Hierbij gaf de meerderheid van de
artsen (57.4%) aan de vertegenwoordiger alleen te betrekken bij ingrijpende (be)handelingen.
31.9% van deze artsen gaf aan de vertegenwoordiger bij elke (be)handeling te betrekken en
92

slechts 17.0% liet deze beslissing afhangen van het feit of de vertegenwoordiger had aangegeven
te willen betrokken worden bij de (be)handeling.
Van de verpleegkundigen (N=46) gaf 34.8% aan de vertegenwoordiger alleen te betrekken bij
ingrijpende (be)handelingen en 32.6% zegt de vertegenwoordiger bij elke (be)handeling te
betrekken. In 28.3% van de gevallen wordt de vertegenwoordiger alleen betrokken als deze heeft
aangegeven bij de (be)handeling betrokken te willen zijn.
De artsen (N=47) kregen daarenboven de vraag voorgelegd of ze de afgelopen 3 maand wel eens
werden geconfronteerd met een situatie waarin ze de wilsuiting van de vertegenwoordiger niet
opvolgden omwille van de onverenigbaarheid hiervan met de zorg van een goed hulpverlener. Bij
65.2% van de artsen bleek dit gedurende deze periode nooit het geval te zijn geweest, 28.3%
werd daar 1 of 2 keer mee geconfronteerd en bij 6.5% van de artsen was dit vaker het geval.
De wettelijke verplichting om, indien men als arts afwijkt van de wil van de vertegenwoordiger, dit
dan schriftelijk te motiveren in het patiëntendossier, wordt door 73.7% van de artsen (N=47)
opgevolgd. 13.2% van de artsen die de afgelopen drie maand werkten met meerderjarige
wilsonbekwame patiënten geeft aan dit soms te doen en eveneens 13.2% stelt dit niet schriftelijk
te motiveren.
Aan de artsen en verpleegkundigen werd ook een vraag gesteld in verband met het eventuele
verzet van een handelings- of wilsonbekwame patiënt tegen een (be)handeling waarvoor men van
de vertegenwoordiger toestemming heeft gekregen. Indien een dergelijk verzet reeds was
voorgekomen werd eveneens gevraagd hoe men in een dergelijk geval handelt.
46.8% van de artsen die de afgelopen drie maand te maken hebben gehad met meerderjarige
wilsonbekwame patiënten (N=47) geven aan nog geen dergelijk verzet te hebben meegemaakt.
Tabel 49: Manieren waarop door artsen wordt omgegaan met het verzet van een handelings- of
wilsonbekwame patiënt tegen een (be)handeling waarvoor de arts toestemming heeft gekregen
van de vertegenwoordiger (meerdere antwoorden mogelijk) (%, N)
Wat doet u als een handelings- of wilsonbekwame patiënt zich verzet tegen een (be)handeling
waarvoor u toestemming heeft gekregen van de vertegenwoordiger?
Genoemd als
oplossing %
De wil van de patiënt primeert meestal 20.0 25
De wil van de vertegenwoordiger primeert meestal 12.0 25
Ik overleg net zolang tot er onderlinge overeenstemming is bereikt 60.0 25
Ik consulteer een collega 20.0 25
Ik volg wat ik medisch het beste acht 52.0 25
N
93

Bij het verzet van een handelings- of wilsonbekwame patiënt tegen een (be)handeling waarvoor
de arts toestemming heeft gekregen van de vertegenwoordiger (tabel 49) geeft een meerderheid
van de artsen (15 artsen) aan te overleggen net zolang tot er onderlinge overeenstemming is
bereikt. Er is een eveneens een meerderheid, namelijk 13 artsen, die hierbij stellen te volgen wat
medisch het beste geacht wordt. Voor slechts 3 artsen blijkt de wil van de vertegenwoordiger
meestal te primeren.
Door het geringe aantal respondenten was het onmogelijk om significante verschillen tussen
beroepscategorieën of categorieën artsen ingedeeld naar jaren praktijkervaring of geslacht na te
gaan.
23.9% van de verpleegkundigen die de afgelopen drie maand te maken hebben gehad met
meerderjarige wilonbewame patiënten (N=46) geven aan nog geen verzet te hebben meegemaakt
van een handelings- of wilsonbekwame patiënt tegen een behandeling waarvoor de
verpleegkundige toestemming kreeg van de vertegenwoordiger.
Tabel 50: Manieren waarop door verpleegkundigen wordt omgegaan met het verzet van een
handelings- of wilsonbekwame patiënt tegen een (be)handeling waarvoor de verpleegkundige
toestemming heeft gekregen van de vertegenwoordiger (meerdere antwoorden mogelijk) (%, N)
Wat doet u als een handelings- of wilsonbekwame patiënt zich verzet tegen een (be)handeling
waarvoor u toestemming heeft gekregen van de vertegenwoordiger?
Genoemd als
oplossing %
De wil van de patiënt primeert meestal 31.4 35
De wil van de vertegenwoordiger primeert meestal 8.6 35
Ik overleg net zolang tot er onderlinge overeenstemming is bereikt 37.1 35
Ik consulteer een collega 14.3 35
Ik volg wat ik medisch het beste acht 34.3 35
Bij het verzet van een handelings- of wilsonbekwame patiënt tegen een (be)handeling waarvoor
de verpleegkundige toestemming heeft gekregen van de vertegenwoordiger kunnen we een
duidelijke variatie vaststellen in de gekozen manieren van handelen (tabel 50). De drie meest
voorkomende manieren om hier mee om te gaan zijn: overleggen net zolang tot er onderlinge
overeenstemming is bereikt (37.1%), volgen wat de verpleegkundige medisch het beste acht
(34.3%) of de wil van de patiënt primeert (31.4%). Slechts 14.3% van de verpleegkundigen
consulteert een collega en slechts 8.6% laat meestal de wil van de vertegenwoordiger primeren.
Door het geringe aantal respondenten was het ook hier onmogelijk om significante verschillen
tussen categorieën verpleegkundigen ingedeeld naar setting van tewerkstelling of jaren
praktijkervaring na te gaan.
N
94

1.4.9. KLACHTENBEMIDDELING
Via deze bevraging probeerden we ook een beeld te krijgen van de visie van de artsen en
verpleegkundigen op de klachtenbemiddeling zoals ze momenteel in de wet op de
patiëntenrechten wordt geregeld. De artsen en verpleegkundigen kregen een drietal stellingen
voorgelegd over de mogelijkheid tot onafhankelijke werking van de ombudsdienst.
Tabel 51: Artsen: Stellingen over de mogelijkheid tot onafhankelijke werking van een
ombudsdienst
Kan een ombudsdienst volgens u voldoende onafhankelijk werken indien …
Ja
%
Nee
%
N Significante
verschillen -
De ombudspersoon wordt aangesteld door een ziekenhuis 71.1 28.9 152 P=.024
De ombudspersoon verantwoording aflegt aan de directie
van het ziekenhuis
De onafhankelijkheid gegarandeerd wordt in het
huishoudelijk reglement van de ombudsdienst van het
ziekenhuis
53.3 46.7 151 P=.027
87.0 13.0 157
beroepscategorieën
87.0% van de bevraagde artsen zijn ervan overtuigd dat de onafhankelijke werking van een
ombudsdienst mogelijk is indien de onafhankelijkheid gegarandeerd wordt in het huishoudelijk
reglement van de ombudsdienst van het ziekenhuis.
Artsen staan iets sceptischer tegenover de twee andere stellingen, met name 28.9% meent dat
een ombudsdienst niet voldoende onafhankelijk kan werken indien de ombudspersoon wordt
aangesteld door het ziekenhuis en een veel groter percentage (46.7%) meent dat de
onafhankelijkheid van de ombudsdienst onvoldoende kan worden gegarandeerd indien de
ombudspersoon verantwoording dient af te leggen aan de directie van het ziekenhuis. Bij deze
laatste twee stellingen werden significante verschillen tussen de beroepscategorieën gevonden,
waarbij psychiaters telkens het meest van mening zijn dat de ombudsdienst onder deze
voorwaarden onvoldoende onafhankelijk kan werken. Hierbij dient wel te worden opgemerkt dat
de verschillende artsencategorieën binnen andere settings tewerkgesteld zijn (zie beschrijving van
de onderzoeksgroep, tabel 6). Er doen zich eveneens significante verschillen voor tussen
categorieën artsen ingedeeld naar aantal jaren praktijkervaring. Artsen met veel praktijkervaring
zijn vaker van mening dat een ombudsdienst niet voldoende onafhankelijk kan werken indien de
ombudspersoon aangesteld wordt door het ziekenhuis (p=.038). Het antwoord op deze stelling is
sterker geassocieerd met de beroepscategorie (Cramers’ V =.249) dan met het aantal jaren
praktijkervaring (Cramers’ V=.208).
95

Tabel 52: Verpleegkundigen: Stellingen over de mogelijkheid tot onafhankelijke werking van een
ombudsdienst
Kan een ombudsdienst volgens u voldoende onafhankelijk werken indien …
De ombudspersoon wordt aangesteld door een ziekenhuis 52.3 47.7 86
De ombudspersoon verantwoording aflegt aan de directie van het
ziekenhuis
De onafhankelijkheid gegarandeerd wordt in het huishoudelijk reglement
van de ombudsdienst van het ziekenhuis
Ja
%
Nee
%
N
40.2 59.8 82
84.9 15.1 86
84.9% van de verpleegkundigen zijn ervan overtuigd dat de onafhankelijke werking van een
ombudsdienst mogelijk is indien de onafhankelijkheid gegarandeerd wordt in het huishoudelijk
reglement van de ombudsdienst van het ziekenhuis.
Net zoals de artsen, staan ook verpleegkundigen een stuk sceptischer tegenover de andere twee
stellingen. 59.9% van de verpleegkundigen meent dat de ombudsdienst onvoldoende
onafhankelijk kan werken indien de ombudspersoon verantwoording dient af te leggen aan de
directie van het ziekenhuis en 47.7% meent dat een ombudsdienst niet voldoende onafhankelijk
kan werken indien de ombudspersoon wordt aangesteld door het ziekenhuis. Er zijn geen
significante verschillen tussen categorieën verpleegkundigen ingedeeld naar jaren praktijkervaring
of setting van tewerkstelling.
1.4.10. BETAALBARE GEZONDHEIDSZORG
Aan zowel artsen als verpleegkundigen werden tevens een tweetal vragen gesteld met betrekking
tot de financiële toegankelijkheid van de gezondheidszorg zoals deze momenteel in België is
georganiseerd.
Tabel 53: Artsen: Toegang tot een voor iedereen betaalbare gezondheidszorg
Is volgens uw mening een financieel toegankelijke gezondheidszorg ook
een patiëntenrecht?
Bent u van mening dat gezondheidszorg in de praktijk voor de grote
meerderheid van de patiënten betaalbaar is?
Ja % Nee
%
N
93.6 6.4 166
89.4 10.6 165
Hoewel een financieel toegankelijke gezondheidszorg niet expliciet in de patiëntenrechtenwet is
opgenomen, is 93.6% van de artsen van mening dat dit effectief een patiëntenrecht is. Indien
artsen worden bevraagd over hun mening omtrent de betaalbaarheid van de gezondheidszorg is
96

89.4% van mening dat de gezondheidszorg in de praktijk voor de grote meerderheid van de
patiënten betaalbaar is.
Voor beide stellingen doen zich significante verschillen voor tussen categorieën artsen ingedeeld
volgens geslacht. Mannen antwoorden vaker ontkennend op de stelling dat een financieel
toegankelijke gezondheidszorg ook kan worden beschouwd als een patiëntenrecht (p=.035) en
vrouwen antwoorden vaker ontkennend op de stelling dat gezondheidszorg in de praktijk voor de
meerderheid van de patiënten betaalbaar is (p=.025).
Tabel 54: Verpleegkundigen: Toegang tot een voor iedereen betaalbare gezondheidszorg
Is volgens uw mening een financieel toegankelijke gezondheidszorg ook
een patiëntenrecht?
Bent u van mening dat gezondheidszorg in de praktijk voor de grote
meerderheid van de patiënten betaalbaar is?
Ja % Nee
%
N
96.9 3.1 97
52.5 47.5 99
96.9% van de verpleegkundigen is van mening dat een financieel toegankelijke gezondheidszorg
effectief een patiëntenrecht is. Indien verpleegkundigen worden bevraagd over hun mening
omtrent de betaalbaarheid van de gezondheidszorg is slechts 52.5% van mening dat de
gezondheidszorg in de praktijk voor de grote meerderheid van de patiënten betaalbaar is.
Voor dit laatste aspect doen zich bovendien significante verschillen voor tussen categorieën
verpleegkundigen indien ingedeeld naar jaren praktijkervaring. Verpleegkundigen met veel
praktijkervaring zijn het meest van mening dat de gezondheidszorg in de praktijk voor de grote
meerderheid van de patiënten betaalbaar is, verpleegkundigen met matig praktijkervaring zijn hier
het minst van overtuigd (p=.025).
Voor wat de tweede stelling betreft kunnen we hier opmerken dat er een opvallend groot verschil
is in visie tussen artsen en verpleegkundigen, waarbij verpleegkundigen veel meer twijfels blijken
te hebben over de betaalbaarheid van de gezondheidszorg. De visie van de verpleegkundigen is
waarschijnlijk mede te wijten aan het feit dat verpleegkundigen op een andere manier met
patiënten in contact komen in vergelijking met artsen.
1.4.11. TOEPASSINGSGEBIED
In deze enquête werden artsen en verpleegkundigen eveneens gevraagd naar hun mening over de
uitbreiding van het toepassingsgebied van de patiëntenrechtenwet naar andere
beroepscategorieën.
97

Tabel 55: Artsen: Toepassing van de patiëntenrechtenwet op andere beroepscategorieën
Bent u van mening dat de patiëntenrechtenwet ook van toepassing zou moeten zijn op de
volgende beroepscategorieën
Ja % Nee
%
Geen
mening
Psychologen 78.3 8.7 13.0 165
Psychotherapeuten 78.3 8.7 13.0 164
%
N Significante
verschillen -
(ortho)pedagogen 67.4 10.9 21.7 162 P=.031
Maatschappelijk werkers 64.4 13.3 22.2 162 P=.022
Verzorgenden 65.2 6.5 28.2 160
Seksuologen 73.9 4.3 21.7 164
Gerontologen 78.2 2.2 19.6 164
Beoefenaars van de alternatieve geneeskunde
(homeopathie, chiropraxie, accupunctuur en
osteopathie)
87.2 2.1 10.6 164
Andere, namelijk … 61.5 15.4 23.1 46
beroepscategorieën
Uit de antwoorden op deze vraag kan worden afgeleid dat de (grote) meerderheid van de artsen
van mening is dat de patiëntenrechtenwet ook van toepassing zou moeten zijn op de hier
opgesomde beroepscategorieën. Voor een viertal beroepscategorieën waren minder dan 70% van
de artsen van mening dat de patiëntenrechtenwet ook op hen van toepassing zou moeten zijn,
namelijk: (ortho)pedagogen (67.4%), verzorgenden (65.2%), maatschappelijk werkers (64.4%)
en andere beroepscategorieën (61.5%). De meeste respondenten die de categorie ‘andere’
hebben aangeduid gaven geen verdere specificatie van categorieën. Een aantal
beroepscategorieën die hierbij toch werden opgesomd zijn: alle hulpverleners die een dossier
bijhouden of die zich bezighouden met gezondheidszorg, … Er worden hierbij eveneens soms
beroepscategorieën opgesomd waarop de patiëntenrechtenwet nu reeds van toepassing is, zoals
bijvoorbeeld kinesitherapeuten.
Er doen zich significante verschillen voor tussen beroepscategorieën artsen voor wat betreft de
mening of de patiëntenrechtenwet ook van toepassing zou moeten zijn op (ortho)pedagoen en
maatschappelijk werkers. Voor beide beroepscategorieën zijn psychiaters het meest van mening
dat de patiëntenrechtenwet ook op deze beroepscategorieën van toepassing zou moeten zijn. Ook
hier zouden we kunnen opmerken dat psychiaters vaak in een andere setting zijn tewerkgesteld
dan de overige artsencategorieën (zie beschrijving van de onderzoeksgroep) en vermoedelijk ook
vaker met deze andere beroepscategorieën worden geconfronteerd.
Significante verschillen tussen categorieën artsen ingedeeld naar geslacht doen zich voor in de
mening of de patiëntenrechtenwet ook van toepassing zou moeten zijn op psychotherapeuten
(p=.016) en seksuologen (p=.015). Bij beide beroepscategorieën geven vrouwen vaker aan geen
98

mening te hebben en voor wat de seksuologen betreft kan ook worden vastgesteld dat vrouwen
meer van oordeel zijn dat de patiëntenrechtenwet niet op deze beroepscategorie van toepassing
dient te zijn.
Tabel 56: Verpleegkundigen - toepassing van de patiëntenrechtenwet op andere
beroepscategorieën
Bent u van mening dat de patiëntenrechtenwet ook van toepassing zou moeten zijn op de
volgende beroepscategorieën
Ja % Nee % Geen
mening %
Psychologen 78.6 4.1 17.3 98
Psychotherapeuten 79.6 3.1 17.3 98
(ortho)pedagogen 75.3 3.1 21.6 97
Maatschappelijk werkers 78.6 6.1 15.3 98
Verzorgenden 83.8 5.1 11.1 99
Seksuologen 72.9 4.2 22.9 96
Gerontologen 81.7 1.1 17.2 93
Beoefenaars van de alternatieve geneeskunde
(homeopathie, chiropraxie, accupunctuur en
osteopathie)
84.2 2.1 13.7 95
Andere, namelijk … 56.5 43.5 23
Uit de antwoorden op deze vraag kan worden afgeleid dat de (grote) meerderheid van de
verpleegkundigen van mening is dat de patiëntenrechtenwet ook van toepassing zou moeten zijn
op de hier opgesomde beroepscategorieën. Voor alle opgesomde beroepscategorieën
(uitgezonderd andere beroepscategorieën) waren meer dan 70% van de verpleegkundigen van
mening dat de patiëntenrechtenwet ook op hen van toepassing zou moeten zijn. De meeste
verpleegkundigen die de beroepscategorie ‘andere’ hebben aangeduid gaven geen verdere
specificatie van categorieën. De beroepscategorieën die werden opgesomd behoorden meestal tot
beroepscategorieën waarop de wet nu reeds van toepassing is, zoals bijvoorbeeld psychiaters.
Er doen zich geen significante verschillen voor tussen categorieën verpleegkundigen ingedeeld op
basis van setting van tewerkstelling of jaren praktijkervaring.
1.4.12. RICHTLIJNEN, PROTOCOLLEN EN WERKAFSPRAKEN
Met deze vragenlijst wilden we ook nagaan of er in de instelling of het werkverband waar de
artsen of verpleegkundigen werkzaam zijn bepaalde richtlijnen, protocollen of werkafspraken
bestaan ten aanzien van bepaalde aspecten die door de patiëntenrechtenwet worden geregeld.
N
99

Tabel 57: Artsen - Zijn er in de instelling of werkverband waarin de arts werkzaam is richtlijnen,
protocollen of werkafspraken ten aanzien van…
Recht op kwaliteitsvolle
dienstverlening
Recht op vrije keuze van
zorgverlener
Recht op informatie over de
gezondheidstoestand
Ja % Nee % Geen
idee %
63.8 6.4 29.8 156
N Significante
verschillen -
46.8 14.9 38.3 156 P=.008
63.8 6.4 29.8 156
Recht op toestemming 66.0 6.4 27.7 156
Recht op inzage van het
patiëntendossier
Recht op afschrift van het
patiëntendossier
Recht op bescherming van de
persoonlijke levenssfeer
70.2 6.4 23.4 156
70.2 6.4 23.4 156
70.2 4.3 25.5 157
Recht op klachtenbemiddeling 83.0 4.3 12.8 157
Vertegenwoordiging van de patiënt 53.8 11.4 31.8 150
beroepscategorieën
Uit deze antwoorden kunnen we afleiden dat voor de meerderheid van de regelgevingen van de
patiëntenrechtenwet in de instelling of het werkverband waar de artsen werkzaam zijn richtlijnen,
protocollen of werkafspraken gemaakt zijn. Slechts één aspect werd door minder dan de helft van
de artsen aangeduid als aanwezig op de plaats van tewerkstelling, met name richtlijnen
betreffende het recht op vrije keuze van zorgverlener. Het aspect van vrije keuze van zorgverlener
kwam in een eerdere vraag reeds aan bod en daar wordt aangegeven dat dit in bepaalde settings
beperkt is, voornamelijk omwille van de manier waarop de instelling is georganiseerd en van een
beperkt aantal beroepsbeoefenaars in één discipline. Met betrekking tot protocollen, richtlijnen en
werkafspraken ten aanzien van de vrije keuze van zorgverlener doen zich significante verschillen
voor tussen beroepscategorieën (p=.008), met name het ontbreken hiervan wordt duidelijk het
meest door psychiaters aangeduid. Hierbij dient wel te worden opgemerkt dat deze vaak zijn
tewerkgesteld in een andere setting in vergelijking met overige beroepscategorieën (zie
beschrijving van de onderzoeksgroep, persoonsgegevens, tabel 4 en 5). Andere significante
verschillen werden gevonden tussen categorieën artsen ingedeeld naar geslacht. Vrouwen gaven
hier meer aan geen idee te hebben of er richtlijnen, protocollen of werkafspraken bestonden ten
aanzien van recht op toestemming (p=.038). Tussen categorieën artsen ingedeeld naar jaren
praktijkervaring doen zich significante verschillen voor betreffende richtlijnen ten aanzien van
vertegenwoordiging van de patiënt (p=.020). Artsen met veel praktijkervaring bevestigden vaker
100

de aanwezigheid van richtlijnen hieromtrent. Bij deze significante verschillen dient, zoals reeds
eerder vermeld, steeds rekening te worden gehouden met de verschillende verdeling van
beroepscategorieën, praktijkervaring en geslacht binnen de onderzoekspopulatie.
Bij deze vraag werd bovendien nagegaan of zich significante verschillen voordoen tussen
verschillende specifieke plaatsen van tewerkstelling van artsen, maar dit bleek hier niet het geval
te zijn.
Tabel 58: Verpleegkundigen - Zijn er in de instelling of werkverband waarin de verpleegkundige
werkzaam is richtlijnen, protocollen of werkafspraken ten aanzien van…
Ja % Nee % Geen
idee %
Recht op kwaliteitsvolle dienstverlening 77.6 9.2 13.3 98
Recht op vrije keuze van zorgverlener 33.7 43.9 22.4 98
Recht op informatie over de
gezondheidstoestand
48.0 23.5 28.6 98
Recht op toestemming 50.0 18.4 31.6 98
Recht op inzage van het
patiëntendossier
Recht op afschrift van het
patiëntendossier
Recht op bescherming van de
persoonlijke levenssfeer
39.4 22.2 38.4 99
22.9 30.2 46.9 96
52.1 16.7 31.3 96
N Significante
verschillen -
setting
Recht op klachtenbemiddeling 58.8 17.5 23.7 97 P=.001
Vertegenwoordiging van de patiënt 42.6 17.0 40.4 94
Uit deze antwoorden kunnen we afleiden dat voor een viertal van deze aspecten van de
patiëntenrechtenwet in de helft of meer van de gevallen richtlijnen, protocollen of werkafspraken
aanwezig zijn in de instelling of werkverband waarin verpleegkundigen tewerkgesteld zijn.
Richtlijnen met betrekking tot een kwaliteitsvolle dienstverlening zijn duidelijk het meest frequent
aanwezig (77.6%). Andere aspecten waarvoor frequent richtlijnen of protocollen voorhanden zijn:
recht op klachtenbemiddeling (58.8%), recht op bescherming van de persoonlijke levenssfeer
(52.1%), recht op toestemming (50.0%) en recht op informatie over de gezondheidstoestand
(48.0%).
Regelgevingen van de patiëntenrechtenwet waarvoor volgens de verpleegkundigen in minder dan
de helft van de gevallen richtlijnen of protocollen aanwezig zijn: recht op vertegenwoordiging van
de patiënt (42.6%), recht op inzage van het patiëntendossier (39.4%) en recht op vrije keuze van
zorgverlener (33.7%). Richtlijnen met betrekking tot afschrift van het patiëntendossier zouden
volgens de bevraagde verpleegkundigen het minst aanwezig zijn (22.9%). Hierbij dient echter wel
101

te worden opgemerkt dat bij dit laatste aspect 46.9% van de verpleegkundigen aangeeft geen
idee te hebben of deze richtlijnen bestaan in hun instelling of werkverband.
Het is trouwens voor verschillende aspecten opvallend dat verpleegkundigen vaak aangeven geen
idee te hebben of hieromtrent richtlijnen, protocollen of werkafspraken bestaan in hun instelling of
werkverband.
Een groot percentage van de verpleegkundigen (43.9%) stelt echter wel dat er in hun instelling of
werkverband geen richtlijnen, protocollen of werkafspraken bestaan ten aanzien van het recht op
vrije keuze van zorgverlener.
Voor wat de richtlijnen, protocollen of werkafspraken ten aanzien van het recht op
klachtenbemiddeling betreft doen zich significante verschillen voor tussen categorieën
verpleegkundigen indien ingedeeld naar setting van tewerkstelling (p=.001). Richtlijnen ten
aanzien van het recht op klachtenbemiddeling blijken frequenter aanwezig te zijn bij
ziekenhuisverpleegkundigen.
1.4.13. OPMERKINGEN INZAKE DE ONDERWERPEN DIE IN DE VRAGENLIJST AAN BOD
KWAMEN
Een aantal artsen maakten hierbij de bedenking dat er te veel wordt gesproken over
patiëntenrechten en te weinig over patiëntenplichten. Bij verpleegkundigen kwam deze opmerking
niet naar voor. Met betrekking tot de plichten van de patiënt dient toch wel te worden opgemerkt
dat patiënten weldegelijk verplichtingen en verantwoordelijkheden hebben. Tegenover zichzelf,
onder meer door het in acht nemen van een gezonde levensstijl. Tegenover andere patiënten door
hun recht als patiënt (zoals hun recht op privéleven) te respecteren. Tegenover zorgverleners door
het verlenen van medewerking door middel van het verstrekken van informatie en het in acht
nemen van raadgevingen met betrekking tot levensstijl. Echter, deze verplichtingen afdwingbaar
maken door bijvoorbeeld het volgen van een bepaalde levensstijl dwingend op te leggen, zou
leiden tot een in een rechtsstaat ontoelaatbare inbreuk op de persoonlijke vrijheid. In die zin zijn
de plichten van de arts jegens de patiënt en de plichten van de patiënt jegens de arts van een
andere juridische en morele orde. Op deze plichten, maar uiteraard ook op de rechten kan beter
worden ingespeeld in het kader van gezondheidsvoorlichting en –opvoeding.
Verder wordt door een tweetal artsen (uit de categorie ‘psychiaters’) ook opgemerkt dat de
toepassing van de wet bijzonder moeilijk is in de psychiatrie, en zeker in het bijzonder in de
kinder- en jeugdpsychiatrie. Men heeft hierbij het idee dat de huidige wet voornamelijk opgesteld
lijkt vanuit een medisch-somatisch denkkader en mogelijk verwarring schept binnen een
psychiatrisch, systemisch of psychodynamisch denkkader. Men wordt daar bijvoorbeeld in
gezinstherapie geconfronteerd met wie nu eigenlijk de patiënt is, hoe het dan zit met informatie
van of over derden in het dossier, wat te doen met belevingsaspecten van kinderen ten aanzien
van ouders of anderen, hoe de effecten of mogelijke bijwerkingen van bijvoorbeeld een
102

psychotherapie begrijpen, … . Al deze zaken zijn veel eenduidiger bij bijvoorbeeld een heelkundige
ingreep of een radiologisch onderzoek, maar in de wet wordt hiermee geen rekening gehouden.
Eén verpleegkundige maakte hierbij de opmerking dat onze vragenlijst het meest gericht was op
algemene ziekenhuizen en minder op RVT, ROB en psychiatrie. Dit is waarschijnlijk ook één van de
gevolgen van het feit dat wij ons bij het opstellen van de vragenlijst voornamelijk gefocust hebben
op de wetgeving zoals ze momenteel is uitgewerkt, en dat deze inderdaad vaak opgesteld is
vanuit de visie van de beroepsbeoefenaar binnen een algemeen ziekenhuis of werkzaam in een
setting waarin een medisch-somatisch denkkader wordt gehanteerd.
1.4.14. VERBAND TUSSEN DE MATE WAARIN DE ARTS OF VERPLEEGKUNDIGE
AANGEEFT VERTROUWD TE ZIJN MET DE PATIËNTENRECHTENWET EN DE KENNIS EN
HET NALEVEN VAN DE WET.
In deze vragenlijst werden artsen en verpleegkundigen bevraagd over de mate waarin ze
vertrouwd zijn met de patiëntenrechtenwet. Aangezien dit louter een subjectieve perceptie is van
de mate waarin artsen en verpleegkundigen zichzelf vertrouwd voelen met de patiëntenrechtenwet
wilden we graag nagaan of deze subjectieve inschatting van de mate van vertrouwdheid met de
patiëntenrechtenwet ook overeenstemt met de reële kennis van bepaalde aspecten van de
patiëntenrechten of met de mate waarin bepaalde elementen van de patiëntenrechtenwet worden
nageleefd.
In de vragenlijst voor artsen gingen we de kennis na van de patiëntenrechtenwet met betrekking
tot drie elementen van de wet, met name betreffende de toestemmingsvereiste, inzage en
afschrift van het dossier en de concepten vertrouwenspersoon en vertegenwoordiger. De mate
waarin de arts zichzelf vertrouwd voelt met de patiëntenrechtenwet is, voor wat deze drie
kennisvragen betreft, enkel (positief) gecorreleerd met de kennis van de concepten
vertrouwenspersoon en vertegenwoordiger (Kendall’s tau-c=.320, p=.000). Artsen die aangaven
beter vertrouwd te zijn met de wet scoorden met andere woorden beter op kennis van
vertrouwenspersoon en vertegenwoordiger.
Zoals eerder reeds gesteld gingen we in de vragenlijst voor artsen ook het naleven van de
patiëntenrechtenwet na door middel van drie vragen, met name met betrekking tot het geven van
informatie aan patiënten, het naleven van de wettelijke vereisten bij therapeutische exceptie en
het naleven van het opnemen van de naam van de vertrouwenspersoon in het dossier. De mate
waarin artsen zichzelf vertrouwd voelen met de patiëntenrechtenwet is gecorreleerd aan deze drie
aspecten van naleven van de wet. Artsen die zichzelf beter vertrouwd voelen met de
patiëntenrechtenwet leven beter de vereisten na met betrekking tot het informeren van patiënten
(Kendall’s tau-c=.162, p=.027), leven beter de wettelijke vereisten bij therapeutische exceptie na
103

(Kendall’s tau-c=.205, p=.002) en nemen vaker de naam van de vertrouwenspersoon mee op in
het dossier (Kendall’s tau-c=.403, p=.000).
In de vragenlijst voor verpleegkundigen werd, net als bij artsen, de kennis van de
patiëntenrechtenwet met betrekking tot drie elementen van die wet nagegaan, met name
betreffende de toestemmingsvereiste, inzage en afschrift van het patiëntendossier en de
concepten vertrouwenspersoon en vertegenwoordiger. De mate waarin verpleegkundigen
aangeven vertrouwd te zijn met de patiëntenrechtenwet is voor wat deze drie aspecten betreft
niet gecorreleerd aan hun effectieve kennis ervan.
Het naleven van de patiëntenrechtenwet door verpleegkundigen werd nagegaan door middel van
één vraag met betrekking tot het geven van informatie aan patiënten. De mate waarin
verpleegkundigen zichzelf vertrouwd voelen met de wet is (positief) gecorreleerd aan dit aspect
van het naleven van de wet. Verpleegkundigen die zichzelf beter vertrouwd voelen met de
patiëntenrechtenwet leven beter de vereisten na met betrekking tot het informeren van patiënten
(Kendall’s tau-c=.207, p=.003).
1.4.15. PROTOCOLLEN, RICHTLIJNEN EN WERKAFSPRAKEN
Op de vraag om een exemplaar van protocollen, richtlijnen of werkafspraken toe te voegen werd
slechts door een vijftal responden ingegaan. De zaken die werden toegevoegd handelden over het
recht op inzage en afschrift van het patiëntendossier, de behandeling van klachten en de
klachtenprocedure
2. KWALITATIEF ONDERZOEK:
BEVINDINGEN UIT DE LITERATUUR, VOORBEREIDENDE
GESPREKKEN EN INTERVIEWS MET BEROEPSBEOEFENAARS.
Vooraf dient opgemerkt dat het met betrekking tot de informatie uit de voorbereidende
gesprekken en interviews met beroepsbeoefenaars (ter evaluatie van de gevonden
onderzoeksresultaten) onmogelijk is om per geïnterviewde (zoals ze eerder in de voorstelling van
het onderzoek werden opgesomd) aan te geven welke informatie van welke persoon afkomstig is,
aangezien sommige personen de vraag hebben gesteld hun antwoorden en bedenkingen
geanonimiseerd te verwerken. Daarom zal slechts worden aangegeven dat de informatie werd
bekomen via één of meerdere deelnemers aan de voorbereidende gesprekken of interviews met
beroepsbeoefenaars.
104

In dit hoofdstuk werd voor de duidelijkheid en overzichtelijkheid van de rapportering gekozen voor
een structuur die de opbouw van de patiëntenrechtenwet volgt.
Hierbij wordt opnieuw bijzondere aandacht besteed aan de zorg voor minderjarigen en
wilsonbekwamen en de sector van de geestelijke gezondheidszorg.
2.1. Definities en toepassingsgebied van de wet op de patiëntenrechten
2.1.1. PATIËNT
De patiëntenrechtenwet regelt de belangrijkste rechten van dé patiënt. Hierbij is het echter
belangrijk op te merken dat er een groot verschil bestaat tussen patiënten. Bijvoorbeeld
chronische patiënten, acuut zieke patiënten, psychiatrische patiënten en minderjarigen worden nu
allemaal genoemd onder de grote noemer dé patiënt. Als prototype wordt hier voornamelijk de
volwassen, chronisch zieke patiënt gebruikt die zelf voor zijn rechten kan opkomen. Men dient er
voldoende rekening mee te houden dat dit in de praktijk vaak helemaal anders is. De
problematieken van de verschillende patiëntengroepen leiden ertoe dat een diversiteit in
uitvoeringsbesluiten vereist is.
2.1.2. BEROEPSBEOEFENAAR
Onder andere uit het rapport “Visie van de patiënt op belangrijke ontwikkelingen in het
gezondheidsbeleid” (Vlaams Patiëntenplatform) 1 en meerdere voorbereidende gesprekken blijkt
dat er bij de patiënt heel wat onduidelijkheid heerst over wie al dan niet de ‘beroepsbeoefenaar’ is
in de patiëntenrechtenwet. Verwarrende situaties in de praktijk liggen hier vaak mee aan de basis.
Het is voor patiënten dikwijls onduidelijk dat bijvoorbeeld klinisch psychologen, maatschappelijk
werkers of verzorgenden niet onderhevig zijn aan de wet op de patiëntenrechten. Aangezien
momenteel een aantal zorgverleners niet als beroepsbeoefenaar onder de patiëntenrechtenwet
vallen, zou moeten worden gekozen voor een verdere uitbreiding van de zorgverstrekkers die
onder het KB nr. 78 vallen of er zou moeten worden gedacht in de richting van een uitbreiding van
het personeel toepassingsgebied van de patiëntenrechtenwet. Dit zou voor de patiënt heel wat
meer duidelijkheid kunnen creëren. Bovendien zou een betere wettelijke omkadering van de
beroepsgroepen die momenteel niet onder het KB nr. 78 vallen een eerste aanzet kunnen zijn om
deze beroepen meer en kwalitatief beter te omkaderen en te beschermen.
Met betrekking tot beoefenaars van de alternatieve geneeskunde zoals de homeopathie,
chiropraxie, osteopathie en acupunctuur (indien geen arts) heerst er bij patiënten eveneens
onduidelijkheid. Aangezien de wet betreffende de niet-conventionele praktijken nog steeds niet
van kracht is zijn beoefenaars van de alternatieve geneeskunde nog altijd niet onderworpen aan
de patiëntenrechtenwet. Patiënten kunnen bijgevolg geen beroep doen op de bestaande instanties
om klachten neer te leggen. Er dient dan ook werk te worden gemaakt van de concrete uitvoering
105

van de wetgeving inzake niet-conventionele praktijken, waardoor ook deze categorie werkelijk
onder het toepassingsgebied van de wet op de patiëntenrechten komt.
2.1.3. TOEPASSINGSGEBIED
De wet op de patiëntenrechten is federale materie waardoor het toepassingsgebied ervan enkel de
beroepsgroepen bestrijkt, en niet de instellingen. Onder andere uit het rapport “Visie van de
patiënt op belangrijke ontwikkelingen in het gezondheidsbeleid” (Vlaams Patiëntenplatform) 1 en
uit meerdere voorbereidende gesprekken kwam naar voren dat het feit dat de
patiëntenrechtenwet niet van toepassing is op instellingen eveneens vaak tot verwarring en
onduidelijkheden bij de patiënt leidt. Uit een tweetal voorbereidende gesprekken blijkt het in de
praktijk echter wel voor te komen dat een voorziening beslist om de patiëntenrechtenwet te laten
gelden voor alle personeelsleden. Er zijn echter ook voorzieningen waar een aantal
personeelsleden onder de wet vallen en een aantal andere niet. Hier is dus duidelijk sprake van
een grote rechtsonzekerheid. Om dit op te lossen zou art. 3 inzake het toepassingsgebied van de
wet op een meer expliciete en duidelijke manier moeten worden uitgelegd, aangezien er
momenteel vaak onduidelijkheid heerst over wanneer er al dan niet een rechtsverhouding bestaat
tussen een patiënt en een beroepsbeoefenaar.
Inzake het toepassingsgebied zou het doortrekken van de wet naar het gemeenschapsniveau of
het werken met intensieve samenwerkingsakkoorden voor de patiënt meer duidelijkheid kunnen
scheppen.
2.2. Rechten van de patiënt
Voorafgaand willen we toch ook vermelden dat de sterkte van de wet gelegen is in het feit dat
deze een enorm potentieel inhoudt om patiënten actief te laten participeren in hun behandeling en
verzorging. Het uitgangspunt van de rechten van de patiënt is dat deze rechten een bekrachtiging
zijn van maatschappelijk geachte waarden zoals de autonomie van de patiënt, integratie en
participatie in de maatschappij.
2.2.1. HET RECHT OP EEN KWALITEITSVOLLE DIENSTVERSTREKKING
Inzake dit recht kan worden opgemerkt dat het in de patiëntenrechtenwet vaag wordt omschreven
en daardoor moeilijk afdwingbaar is. Deze vage omschrijving vraagt in principe meer
verduidelijking.
Met betrekking tot dit recht op een kwaliteitsvolle dienstverlening bleek uit de voorbereidende
gesprekken dat hier onder andere kan worden gedacht aan het grote belang van een respectvolle
106

ejegening, een goede behandeling en begeleiding, voldoende personeelsbeschikbaarheid, een
kwaliteitsvol verblijf en een voldoende en duidelijke communicatie met de naaste omgeving van
de patiënt.
Eén van de geïnterviewde beroepsbeoefenaars ging eveneens expliciet in op de grote nood aan het
definiëren van een goede en kwaliteitsvolle praktijkvoering. De achterliggende visie was dat er
dringend nood is aan goede richtlijnen en normen betreffende de kwaliteit van zorgverlening en de
controle hierop. Hierbij werd eveneens gewezen op het grote belang om bij dit alles rekening te
houden met verschillende visies van kwaliteit zoals ze worden gehanteerd door de patiënt, de arts,
het ziekenhuismanagement en de overheid.
2.2.2. RECHT OP VRIJE KEUZE VAN BEROEPSBEOEFENAAR
Het is belangrijk dat een patiënt zijn rechten kan afdwingen ten aanzien van elke
beroepsbeoefenaar in een ziekenhuis of gezondheidszorginstelling. De gezondheidszorgvoorziening
dient de naleving van de rechten van de patiënt te verzekeren in hoofde van alle betrokken
beroepsbeoefenaars.
In ziekenhuizen en andere gezondheidszorgvoorzieningen heeft men als patiënt de keuze uit de
beroepsbeoefenaars die in deze instelling (en binnen een bepaalde discipline) werkzaam zijn. De
vrije keuze van beroepsbeoefenaar is met andere woorden in de praktijk vaak beperkt door het
beperkte aanbod of door de organisatie van het ziekenhuis of de instelling.
Voor de sector van zorg voor wilsonbekwame patiënten en geestelijke gezondheidszorg dient te
worden opgemerkt dat zich met betrekking tot het recht op vrije keuze van zorgverlener meer
problemen kunnen voordoen. Op dit aspect wordt verder ingegaan onder de rubriek ‘sector
geestelijke gezondheidszorg en zorg voor wilsonbekwame patiënten’.
Om zo goed mogelijk tegemoet te komen aan dit recht zou de patiënt (of diens
vertegenwoordiger) steeds, voor de opname, moeten worden ingelicht over de mogelijkheden en
beperkingen inzake vrije keuze binnen de voorziening. Dit zou bijvoorbeeld mogelijk zijn door deze
informatie te expliciteren in een opnamebrochure, via de website en valven van het ziekenhuis of
deze informatie eventueel toe te voegen aan het opnameformulier dat de patiënt bij elke opname
in een ziekenhuis of gezondheidszorginstelling ontvangt.
2.2.3. RECHT OP INFORMATIE OVER DE GEZONDHEIDSTOESTAND
In de patiëntenrechtenwet spreekt men eerst over het recht op informatie en vervolgens over het
recht op geïnformeerde toestemming. Deze twee rechten worden echter wel expliciet afzonderlijk
107

ehandeld. Het recht op informatie staat immers los van de toestemming in een eventuele latere
fase van het onderzoek of behandeling. De patiëntenrechtenwet regelt met andere woorden in art.
7 een algemene informatieverplichting en dit losstaand van de context van een behandeling. De
wet verwijst wel naar het feit dat de patiënt het recht heeft op alle hem betreffende informatie
nodig om inzicht te krijgen in zijn gezondheidstoestand, maar er wordt jammer genoeg niet
geconcretiseerd welke informatie precies dient te worden verstrekt. In deze context zou het
interessant zijn als hierrond meer concrete richtlijnen worden verstrekt.
Met betrekking tot deze algemene informatieverplichting is het natuurlijk ook belangrijk dat
beroepsbeoefenaars voldoende in staat zijn om informatie over te brengen. Bijgevolg is een goede
patiëntgerichte communicatie hier van essentieel belang.
2.2.3.1. Patiëntgerichte communicatie
Uit het “jaarverslag 2004” van de Federale Ombudsdienst Rechten van de Patiënt 2 blijkt dat zowat
een vijfde van de klachten handelen over een gebrek aan communicatie. Ook tijdens
voorbereidende gesprekken en interviews met beroepsbeoefenaars kwam aan bod dat zich vaak
heel wat problemen voordoen in de communicatie tussen patiënten en zorgverleners.
Betreffende het aspect van aandacht voor patiëntgerichte communicatie tijdens de opleiding tot
arts-specialist of verpleegkundige waren de meningen van de geïnterviewde beroepsbeoefenaars
verdeeld. De geïnterviewden waren het er wel over eens dat er vroeger tijdens de opleiding (zowel
geneeskunde als verpleegkunde) minder aandacht werd besteed aan patiëntgerichte
communicatie dan nu het geval is. Tevens werd bij deze interviews door verschillende
zorgverleners opgemerkt dat de opleiding van artsen-specialisten en verpleegkundigen in
sommige gevallen nog steeds te veel de medische-wetenschappelijke aspecten benadrukt en te
weinig gericht is op de mens als persoon. Eén geïnterviewde arts was zelfs van mening dat de
opleiding tot arts-specialist in vele gevallen nog meer aan het intellectualiseren is. Op deze manier
is deze opleiding eigenlijk te veel een academische opleiding en te weinig een beroepsopleiding.
Eén van de geïnterviewden was van mening dat voor de patiëntgerichte communicatie tijdens de
stage voldoende tijd en ruimte wordt vrijgemaakt, maar de overige geïnterviewde
beroepsbeoefenaars vinden zowel de geneeskunde- als de verpleegkunde-opleiding met
betrekking tot het communicatie-aspect te theoretisch en te weinig gericht op de praktische
toepassing. In de curricula van artsen-specialisten en verpleegkundigen worden momenteel reeds
een aantal zaken georganiseerd rond communicatie, maar dit dient zeker nog te worden
uitgebreid, in het bijzonder voor wat de praktijkgerichte toepassing betreft. Bijvoorbeeld tijdens de
stages zou hier nog veel meer aandacht kunnen worden aan besteed. Genees- en
verpleegkundestudenten zouden hierin voldoende moeten worden gecoached.
108

In verschillende interviews met beroepsbeoefenaars werd ook gewezen op het feit dat het
uiteraard voor de opleiding ook belangrijk is om zich te realiseren dat naast de wet ook de
ingesteldheid van de zorgverlener van groot belang is. Er dient met andere woorden ook
voldoende ruimte te worden vrijgemaakt voor een meer patiëntgerichte attitude en algemene
contactvaardigheden met de patiënt. Tijdens de opleiding kan een mentaliteit van openheid en
toegankelijkheid gestimuleerd worden. Uiteraard kan hieraan ook worden gewerkt via bij- en
nascholing. Ook de mondigheid van de patiënt kan bijdragen tot een mentaliteitsverandering van
de zorgverlener. Voornamelijk de chronisch zieke patiënt stelt zich vandaag veel mondiger op dan
vroeger. Inspraak en actieve betrokkenheid zullen in de toekomst meer moeten gerealiseerd
worden.
Voor wat het recht op informatie over de gezondheidstoestand betreft is een goede relatie met de
beroepsbeoefenaar een zeer belangrijke factor. Inlevend luisteren en het opbouwen van een
vertrouwensrelatie met de patiënt zijn voorwaarden om bijvoorbeeld slecht-nieuwsboodschappen
op een verantwoorde wijze aan de patiënt te kunnen meedelen. Eveneens blijkt uit het rapport
“‘De patiënt als consument – noden en wensen van chronisch zieke patiënten” (Vlaams
Patiëntenplatform) 9 dat patiënten heel veel belang hechten aan het aanvoelen van de patiënt door
de beroepsbeoefenaar. Luisterbereidheid en het hebben van voldoende tijd voor de patiënt zijn
hierin belangrijke elementen. In het rapport in kwestie wordt terecht ook opgemerkt dat het
huidige systeem van prestatiegerichte zorg eigenlijk niet geschikt is om inleving en
luisterbereidheid te honoreren.
In de patiëntenrechtenwet wordt gesteld dat de patiënt het recht heeft op communicatie in een
voor de patiënt duidelijke taal. Verschillende geïnterviewde beroepsbeoefenaars wezen er op dat
dit in de praktijk niet steeds even eenvoudig is. Onze huidige multiculturele samenleving leidt
hierbij soms tot praktische moeilijkheden. De geïnterviewden geven aan dat het in de praktijk
vaak niet mogelijk is om voor elke patiënt aan dit recht tegemoet te komen. Bijvoorbeeld het
werken met interculturele bemiddeling kan de problemen die hier optreden niet steeds ten volle
oplossen of verhinderen. Zorgverleners worden vaak niet enkel met een taal- maar ook met een
cultuurverschil geconfronteerd, waar dikwijls geen direct pasklare ideale oplossing voor te vinden
is. Bij de interviews met beroepsbeoefenaars zijn de meningen tevens verdeeld over het feit of er
tijdens de opleiding al dan niet voldoende aandacht wordt besteed aan specifieke kwetsbare
groepen zoals allochtone patiënten. Ook hier is de meerderheid van de geïnterviewden van
oordeel dat dit onderwerp tijdens de opleiding in de theorie wel heel wat aandacht krijgt, maar dat
er in de praktijkgerichte toepassing toch te weinig de nadruk wordt op gelegd.
Betreffende een duidelijke en verstaanbare communicatie denken we uiteraard niet enkel aan de
taal- en cultuurverschillen bij allochtone patiënten, maar zeker ook aan andere kwetsbare
109

patiëntengroepen zoals mensen met een handicap, laag opgeleide patiënten, wilsonbekwamen,
minderjarigen, (psycho)geriatrische patiënten, …
Aangezien er geen enkele wettelijke verplichting bestaat ten aanzien van de permanente opleiding
van artsen inzake communicatie moet elke arts bijgevolg zelf initiatieven nemen om de manier
van communiceren met patiënten te perfectioneren. Uiteraard geldt dit ook voor verpleegkundigen
en andere beroepsbeoefenaars. Het zou dan ook aan te bevelen zijn om in de talrijke initiatieven
inzake permanente opleiding en vorming meer aandacht te besteden aan patiëntgerichte
communicatie.
Zoals ook reeds aanbevolen werd in het “jaarverslag 2004” van de Federale Ombudsdienst
Rechten van de Patiënt 2 zijn we van mening dat een continue investering in een voorlichtings- en
communicatiebeleid wel degelijk een behoorlijke meerwaarde kan betekenen voor de individuele
patiënt.
En hoewel het de plicht is van elke beroepsbeoefenaar om de patiënt gericht te informeren is het
uiteraard zo dat complementaire ondersteuningsstructuren een bijkomende meerwaarde kunnen
bieden in het informeren en begeleiden van patiënten. In dit kader kan bijvoorbeeld gedacht
worden in de richting van het idee van een ‘patiëntenservicebureau’ (PSB) of
‘patiënteninformatiecentrum’ naar Nederlands model. In deze PSB’s kunnen patiënten terecht voor
alle soorten van vragen in verband met het ziekenhuis, voor bijkomende informatie over hun
aandoening of onderzoeken. Ook de klachtenafhandeling vindt gewoonlijk binnen deze structuur
plaats. Zoals tevens ook reeds opgemerkt werd in het “jaarverslag 2004” van de Federale
Ombudsdienst Rechten van de Patiënt 2 zou binnen een patiëntenservicebureau ook een link
moeten worden gelegd naar gestructureerde psychosociale opvang van patiënten. Een dergelijk
patiëntenservicebureau is als het ware een bundeling van informatie en advies,
klachtenafhandeling, begeleiding en opvang binnen één duidelijke structuur. Deze structuur kan
complementair werken aan de informatieverplichting en zou moeten tegemoetkomen aan
verschillende behoeften op het werkveld.
2.2.3.2. het verkrijgen van informatie
Onder andere uit het rapport “Visie van de patiënt op belangrijke ontwikkelingen in het
gezondheidsbeleid” (Vlaams Patiëntenplatform) 1 en uit een aantal voorbereidende gesprekken
blijkt het voor ziekenhuispatiënten in de praktijk vaak moeilijk te zijn om informatie van een arts
te krijgen. Artsen kunnen veelal omwille van tijdsgebrek geen uitgebreide informatie geven aan
patiënten. De patiënt tracht dan via de verpleegkundige (medische) informatie te verkrijgen.
Aangezien verpleegkundigen vaak dichter bij de patiënt staan worden ze door patiënten ook
meestal als toegankelijker ervaren om (medische) informatie te vragen. Verpleegkundigen mogen
echter geen medische informatie geven zonder toestemming van de behandelende arts. In de
110

praktijk betekent dit echter dat patiënten vaak te weinig informatie krijgen. Dit laatste blijkt ook
uit het rapport “De patiënt als consument – noden en wensen van chronisch zieke patiënten”
(Vlaams Patiëntenplatform) 9 , waarin eveneens wordt gesteld dat het goed geïnformeerd worden
als zeer belangrijk wordt ervaren door de patiënt. Het gaat hierbij om die informatie die door de
arts en/of andere zorgverlener op een spontane en duidelijk verstaanbare wijze wordt gebracht.
Uit dat rapport bleek dat de ervaring van (chronische) patiënten ten aanzien van het verkrijgen
van informatie minder positief is, voornamelijk voor wat betreft de informatie over de kostprijs
van behandelingen, goedkopere alternatieven, maar ook van diensten die kunnen helpen bij het in
orde brengen van formaliteiten.
Betreffende de vorm onder dewelke de informatie aan de patiënt dient te worden verleend wordt
in de wet gesteld dat communicatie met de patiënt plaatsvindt in een voor de patiënt duidelijke
taal, maar dat men er als patiënt eveneens om kan verzoeken dat de informatie schriftelijk wordt
bevestigd. Voor wat het schriftelijk bevestigen van mondeling gegeven informatie betreft zou dit,
zeker voor experimentele behandelingen, een betere bescherming van de patiënt kunnen bieden.
Het zou dus aangeraden zijn om een dergelijke schriftelijke bevestiging van mondeling verschafte
informatie aan te moedigen, zeker voor complexe of experimentele onderzoeken, behandelingen
of ingrepen.
2.2.3.3. Vertrouwenspersoon (en vertegenwoordiger)
Zowel uit het rapport “Visie van de patiënt op belangrijke ontwikkelingen in het
gezondheidsbeleid” (Vlaams Patiëntenplatform) 1 als uit het “jaarverslag 2004” van de Federale
Ombudsdienst Rechten van de Patiënt 2 wordt duidelijk dat het verschil tussen vertrouwenspersoon
en vertegenwoordiger bij patiënten onvoldoende gekend is. Er dient dan ook dringend werk te
worden gemaakt van een betere bekendmaking van de inhoud van de begrippen
‘vertrouwenspersoon’ en ‘vertegenwoordiger’. Een betere bekendmaking kan leiden tot een
vlottere hantering van beide mogelijkheden. Hierbij zou voornamelijk aandacht moeten worden
besteed aan het verschil tussen beide en het belang ervan voor de ondersteuning en de
vertegenwoordiging van de patiënt en zijn rechten.
Uit voorbereidende gesprekken en interviews met beroepsbeoefenaars bleek tevens dat de huidige
regelgevingen met betrekking tot de vertrouwenspersoon een mogelijk knelpunt kunnen vormen.
Volgens de wet kan het doorgeven van informatie enkel op schriftelijk verzoek van de patiënt.
Aangezien uit het rapport “Visie van de patiënt op belangrijke ontwikkelingen in het
gezondheidsbeleid” (Vlaams Patiëntenplatform) 1 bleek dat de vertrouwenspersoon zelden of nooit
formeel wordt aangesteld kan men zich de vraag stellen wat er dan in de praktijk dient te
gebeuren zonder dergelijk schriftelijk verzoek. Zowel in de voorbereidende gesprekken als in de
interviews met beroepsbeoefenaars stelden een aantal mensen zich de vraag of het niet beter zou
111

zijn om hierrond niet té veel formaliteiten en regels in de wet in te bouwen. Een
vertrouwenspersoon is eigenlijk per definitie een informeel iemand en de rol van de
vertrouwenspersoon wordt op een soepele manier bekleed. Als een patiënt samen met een
persoon op consultatie komt lijkt het logisch dat deze door de patiënt in vertrouwen wordt
genomen met het oog op kennisname van gezondheidsinformatie. Als men dit met regels in de
wetgeving probeert te formaliseren verliest men uiteraard veel van deze informaliteit. Wellicht zou
het goed zijn om deze formele regels te beperken tot situaties waarin een vertrouwenspersoon het
recht op inzage of afschrift uitoefent of bijvoorbeeld wanneer de vertrouwenspersoon in
afwezigheid van de patiënt om mondelinge informatie verzoekt.
Als men dan toch omtrent de vertrouwenspersoon een formele regeling wenst uit te bouwen dan
kan het gebruik van een standaardformulier waarmee de patiënt zelf zijn vertrouwenspersoon kan
aanduiden mogelijkerwijze een verbetering brengen. Een dergelijk standaardformulier zou ook
kunnen gebruikt worden voor de aanstelling van de vertegenwoordiger. Deze
standaardformulieren zouden dan door de beroepsbeoefenaar aan het patiëntendossier kunnen
worden toegevoegd. Betreffende het gebruik van formulieren voor het aanstellen van de
vertrouwenspersoon zijn de meningen van de geïnterviewde beroepsbeoefenaars verdeeld.
Sommige geïnterviewden wijzen er op dat dit misschien tot nog meer verwarring bij de patiënt
kan leiden. Als dergelijke formulieren worden ontwikkeld dient er dus wel te worden op toegezien
dat er tevens een wettelijke verduidelijking komt van de rol en de functie van de
vertrouwenspersoon, aangezien dit momenteel in de wet relatief weinig geëxpliciteerd wordt. Het
beschikbaar zijn van standaardformulieren - die eventueel ook zouden kunnen worden toegevoegd
aan een opnamebrochure of het opnameformulier dat de patiënt bij opname in een ziekenhuis of
instelling ontvangt - zou de patiënt er eveneens kunnen toe aanzetten tot een daadwerkelijke
keuze of aanstelling over te gaan.
2.2.3.4. Therapeutische exceptie
Onder andere uit de “Conceptnota Rechten van de Patiënt” 8 blijkt dat men door het niet expliciet
opnemen van de therapeutische exceptie in de wet de toepassing ervan tot het strikt
noodzakelijke wenst te beperken.
De geïnterviewde artsen waren meestal van mening dat het in het algemeen heel belangrijk is om
een patiënt steeds te proberen op te hoogte te brengen van de gezondheidstoestand en prognose.
Eén geïnterviewde beroepsbeoefenaar wees er op dat het enkel in bijzondere situaties werkbaar is
om hierbij bijvoorbeeld een collega te consulteren, maar dat de wettelijke vereisten omtrent de
therapeutische exceptie in andere gevallen minder werkbaar zijn. Een andere geïnterviewde
beroepsbeoefenaar was echter van mening dat de wettelijke vereisten waaraan dient te worden
voldaan voor het toepassen van therapeutische exceptie behoren tot de normale
zorgvuldigheidseisen. Het werken in een multidisciplinair teamverband met een mogelijkheid tot
112

overleg wordt hier als een meerwaarde ervaren. Toch wordt ook in dit geval door de geïnterviewde
arts gesproken over een duidelijk spanningsveld tussen het juridische kader en een goede
medische praktijkvoering.
In verband met de therapeutische exceptie kwam tijdens de voorbereidende gesprekken aan bod
dat het voor mensen vaak als heel belastend en stresserend wordt ervaren indien ze worden
geconfronteerd met een bedreigend gezondheidsprobleem. Hierbij kan worden opgemerkt dat er
momenteel nog steeds veel te weinig aandacht wordt besteed aan psychosociale begeleiding van
patiënten.
Uit de voorbereidende gesprekken bleek bovendien dat zich met betrekking tot de therapeutische
exceptie voornamelijk, maar uiteraard niet uitsluitend in de sector van de geestelijke
gezondheidszorg en de zorg voor minderjarigen problemen zouden kunnen voordoen. In de
rubrieken ‘sector geestelijke gezondheidszorg en zorg voor wilsonbekwame patiënten’ en ‘sector
kinderen en jongeren’ wordt hier dieper op ingegaan.
2.2.4. RECHT OP TOESTEMMING
In tegenstelling tot informatie over de gezondheidstoestand heeft de wetgever wel uitdrukkelijk
voorgeschreven waaruit de toestemmingsgerichte informatieplicht dient te bestaan. In dit geval
gaat het dus om alle informatie die nodig is om met volledige kennis van zaken in een bepaalde
behandeling of tussenkomst toe te stemmen.
Met betrekking tot het recht op toestemming na informatie creëert de wet echter geen
duidelijkheid over begrippen zoals spoedgeval, wilsbekwaamheid en wilsuitdrukking van de
patiënt. Dit gebrek aan afbakening van termen kan voornamelijk problemen scheppen in de
geestelijke gezondheidszorg en zorg voor wilsonbekwame patiënten. Deze begrippen vragen om
meer verduidelijking.
Voor een verdere bespreking van specifieke problemen die zich in bepaalde sectoren zouden
kunnen voordoen verwijzen we naar de rubrieken ‘sector geestelijke gezondheidszorg en zorg voor
wilsonbekwame patiënten’ en ‘sector kinderen en jongeren’.
Zowel voor het recht op informatie als voor het recht op toestemming ligt de bewijslast voor
eventuele tekortkomingen ten aanzien van de patiëntenrechten nog steeds bij de patiënt.
2.2.4.1. Informeren over de kosten voor de patiënt
In twee interviews met beroepsbeoefenaars werd er eveneens op gewezen dat, indien patiënten
hun toestemming voor een voorgesteld onderzoek of behandeling weigeren omwille van financiële
113

edenen, het vooreerst heel belangrijk is om na te gaan of het hier om een reëel probleem dan wel
om een perceptie van de kosten gaat. Momenteel is er namelijk ten aanzien van heel wat
geneeskundige behandelingen, onderzoeken of heelkundige ingrepen te weinig transparantie voor
wat de reële kostprijs betreft. In dit kader werd ook in een tweetal interviews met zorgverleners
aangegeven dat verpleegkundigen vermoedelijk vaker worden geconfronteerd met een eventuele
weigering omwille van financiële redenen omdat de verpleegkundige vaak dichter bij de patiënt
staat en de patiënt zich minder geremd voelt ten aanzien van de verpleegkundige om te praten
over eventuele financiële problemen om een medische behandeling te bekostigen. Uit het rapport
“Visie van de patiënt op belangrijke ontwikkelingen in het gezondheidsbeleid” (Vlaams
Patiëntenplatform) 1 blijkt bovendien dat informatie in verband met de ziekenhuisfactuur vaak
onduidelijk en niet transparant is. Ziekenhuisfacturen komen vaak ook heel laat bij de patiënt
terecht waardoor het voor de patiënt moeilijk is om een overzicht en controle te bewaren.
Bovendien bleek uit het “jaarverslag 2004” van de Federale Ombudsdienst Rechten van de
Patiënt 2 dat patiënten bijna nooit weten wat de kostprijs van een behandeling of chirurgische
ingreep zal zijn. Uit interviews met beroepsboefenaars bleek dat zowel artsen als
verpleegkundigen zelf veel te weinig een idee hebben van de kostprijs van een consultatie,
behandeling, onderzoek, operatie, e.d. Uiteraard is het voor beroepsboefenaars zonder kennis van
dergelijke zaken onmogelijk om patiënten hierover te informeren. Een bedenking die door
meerdere geïnterviewden werd geformuleerd is dat het eigenlijk de taak is van het ziekenhuis of
de instelling (voor beroepsbeoefenaars die hierin werkzaam zijn) om patiënten tijdig en adequaat
in te lichten. Meerdere geïnterviewden waren van mening dat het ziekenhuis zich zou moeten
engageren om een duidelijk en transparant ‘prijzenbeleid’ te voeren en een duidelijke en
overzichtelijke factuur te bieden aan de patiënt.
Via het opnameformulier wordt de patiënt in een ziekenhuis of gezondheidszorginstelling nu reeds
verplicht over een aantal zaken geïnformeerd zodat hij hierbij reeds vooraf bepaalde keuzes kan
maken. Sinds 1 september 2004 is het namelijk voor elk ziekenhuis verplicht om patiënten
uiterlijk bij hun opname de ‘verklaring bij opname in een ziekenhuis’ te bezorgen. Toch wijzen alle
geïnterviewde beroepsbeoefenaars ook nu nog op de grote nood aan voldoende duidelijkheid en
transparantie van de ziekenhuisfacturen. De opnameverklaring is echter geen prijsopgave,
aangezien het immers onmogelijk is te voorspellen hoeveel een ziekenhuisopname per individuele
patiënt zal kosten. Eén van de geïnterviewden suggereerde dat het bijvoorbeeld interessant zou
zijn inzake deze materie dat het ziekenhuis zich in een charter van het ziekenhuis engageert om
de patiënt tijdig een overzichtelijke en transparante factuur te bezorgen. Voor de
ziekenhuisgebonden kosten is dit uiteraard een goede oplossing, maar voor de kosten die inherent
zijn aan de individuele behandeling van de patiënt (zoals bijvoorbeeld het door de arts
voorschrijven van medicatie, een onderzoek of een behandeling) zou het, in het kader van het
recht op een betaalbare gezondheidszorg voor elke patiënt, belangrijk kunnen zijn dat artsen hier
bijvoorbeeld in hun voorschrijfgedrag meer rekening mee gaan houden.
114

Naast de grote nood aan meer duidelijkheid en transparantie met betrekking tot de kostprijs voor
medische en niet-medische zorg dient ook te worden opgemerkt dat niet enkel uit de gegevens
van onze eigen enquête, maar ook uit andere bronnen blijkt dat de kostprijs van zorg voor veel
patiënten echt een reëel probleem is. Uit resultaten van de Gezondheidsenquête 2004 10 bleek
bijvoorbeeld dat 29% van de huishoudens van mening is dat de persoonlijke uitgaven in het kader
van gezondheidszorgen (zeer) moeilijk om dragen zijn. Hierbij kan een samenhang gevonden
worden met de socioeconomische karakteristieken van huishoudens: huishoudens behorend tot de
lagere opleidings- en/of inkomensgroepen schatten veel meer dan de andere de uitgaven voor
gezondheid als (zeer) moeilijk om dragen. Eveneens bleek uit de resultaten van de
gezondheidsenquête 2004 10 dat een kleine 10% van de huishoudens in het verleden genoodzaakt
was het gebruik van gezondheidsvoorzieningen tijdelijk te staken om financiële redenen. Hierbij
dient echter wel te worden opgemerkt dat achter dit percentage grote regionale verschillen schuil
gaan. Daar waar in het Vlaams Gewest slechts 5% van de huishoudens hun gezondheidsuitgaven
dienden uit te stellen omwille van financiële redenen, loopt dit percentage in het Brussels Gewest
op tot 18% en in het Waals Gewest tot 16%.
2.2.5. RECHT OP INZAGE EN AFSCHRIFT VAN HET DOSSIER
Uit meerdere rapporten (onder andere “Visie van de patiënt op belangrijke ontwikkelingen in het
gezondheidsbeleid” (Vlaams Patiëntenplatform) 1 en het “jaarverslag 2004” van de Federale
Ombudsdienst Rechten van de Patiënt 2 ) en de voorbereidende gesprekken en interviews met
beroepsbeoefenaars blijkt het recht op inzage en afschrift van het patiëntendossier in de praktijk
soms aanleiding te geven tot een aantal moeilijkheden.
Uit het rapport “Visie van de patiënt op belangrijke ontwikkelingen in het gezondheidsbeleid”
(Vlaams Patiëntenplatform) 1 bleek dat het betreffende de inhoud van het patiëntendossier voor de
patiënt vaak onduidelijk is welke informatie al dan niet tot het dossier behoort. Er dient dus een
wettelijke verduidelijking te komen van het concept ‘patiëntendossier’. Bovendien is het
aangewezen dat er een duidelijke omschrijving komt over de inhoud van het patiëntendossier en
de dossiers die door andere beroepsbeoefenaars worden bijgehouden. In het “jaarverslag 2004”
van de Federale Ombudsdienst Rechten van de Patiënt 2 werd daarenboven opgemerkt dat zou
moeten worden onderzocht of het huidig gemeenrechtelijk sanctioneringssysteem aangepast is
wanneer bepaalde (bewijskrachtige) stukken uit dossiers verdwenen zijn, aangezien hieromtrent
momenteel heel wat onduidelijkheid heerst.
Een ander probleem dat zich soms voordoet is dat met betrekking tot de kostprijs van inzage of
afschrift van het dossier. In de wet wordt aangegeven dat de patiënt recht heeft op afschrift van
(een deel van) het dossier tegen kostprijs. Uit onder andere het rapport “Visie van de Patiënt op
belangrijke ontwikkelingen in het gezondheidsbeleid” (Vlaams Patiëntenplatform) 1 en uit
115

voorbereidende gesprekken blijkt dat er momenteel sprake is van een schommelende (en soms
hoge) prijs voor afschrift van (delen van) het dossier. Ook uit het “jaarverslag 2004” van de
Federale Ombudsdienst Rechten van de Patiënt 2 blijkt dat de kostprijs van een kopie van het
medisch dossier verschilt van ziekenhuis tot ziekenhuis. Er ontbreken duidelijke richtlijnen over de
kostprijs van het afschrift van het dossier. Ook voor wat de inzage van het dossier betreft blijken
zich vaak een aantal problemen voor te doen inzake de kostprijs. Er dienen dus meer duidelijke
richtlijnen te worden ontwikkeld in verband met de kostprijs van afschrift en inzage van het
patiëntendossier. Wellicht is het nuttig richtlijnen op te stellen inzake een zo laag mogelijke
kostprijs voor de patiënt, aangezien een te hoge prijs een obstakel kan betekenen voor de patiënt
om zijn recht op afschrift of inzage van het dossier uit te oefenen.
Patiëntendossiers zouden bovendien zo moeten worden aangepast dat inzage ervan zo weinig
mogelijk bijkomende handelingen vergt. Ook hier bestaat een nood aan meer duidelijke
richtlijnen.
Voor wat de inzage en het afschrift van het dossier betreft heeft de patiënt geen rechtstreekse
inzage in gegevens die betrekking hebben op derden. Uit het rapport “Visie van de patiënt op
belangrijke ontwikkelingen in het gezondheidsbeleid” (Vlaams Patiëntenplatform) 1 blijkt in de
praktijk echter verwarring te bestaan met betrekking tot gegevens ‘van’ derden en gegevens
‘over’ derden.
Bovendien is er, zoals ook reeds in het “jaarverslag 2004” van de Federale Ombudsdienst Rechten
van de Patiënt 2 wordt opgemerkt, sprake van een zekere ‘juridische hakbijl’ voor wat het recht op
inzage en afschrift van het patiëntendossier betreft voor personen die een patiënt
vertegenwoordigen die overleden is. Deze vertegenwoordigers hebben dan enkel nog
onrechtstreeks inzagerecht in het dossier.
In de rubrieken ‘sector geestelijke gezondheidszorg en zorg voor wilsonbekwamen’ en ‘sector
kinderen en jongeren’ wordt hier eveneens verder op ingegaan.
2.2.6. RECHT OP BESCHERMING VAN DE PERSOONLIJKE LEVENSSFEER
Onder andere uit het rapport “Visie van de patiënt op belangrijke ontwikkelingen in het
gezondheidsbeleid” (Vlaams Patiëntenplatform) 1 blijkt dat bijvoorbeeld ook aandacht dient te
worden besteed aan het recht op privacy van patiënten in een tweepersoonskamer. Wanneer een
beroepsbeoefenaar informatie verleent aan een patiënt in een tweepersoonskamer is er vaak
weinig aandacht voor de privacy van de patiënt. Bovendien werd in eerder genoemd rapport
gesteld dat gezondheidsinformatie ook nog te vaak zonder toestemming van de patiënt met
familieleden wordt uitgewisseld.
116

2.2.7. RECHT OP KLACHTENBEMIDDELING
Voor het realiseren en handhaven van de rechten van de patiënt is de opvang van klachten een
essentiële voorwaarde. Het heeft bijzonder weinig zin om patiënten een aantal rechten toe te
kennen als deze niet kunnen worden afgedwongen. Een degelijke klachtenbemiddeling kan het
aantal rechtszaken doen afnemen en komt uiteindelijk het overleg tussen patiënt en
beroepsbeoefenaar ten goede.
Algemene ziekenhuizen dienen sinds 1 november 2003 een ombudspersoon in dienst te hebben.
Als de patiënt echter niet tevreden is over de behandeling van zijn klacht in het ziekenhuis kan
deze zich steeds richten tot de ombudsdienst van de Federale Commissie Rechten van de Patiënt.
Een goede en efficiënte klachtenbemiddeling dient te voldoen aan een ruim aantal voorwaarden,
zoals onder andere: toegankelijkheid, beschikbaarheid en laagdrempeligheid, onafhankelijkheid en
objectiviteit, openbaarheid, deskundigheid, procedurele waarborgen, handhaving en sanctionering.
Laagdrempeligheid en vlotte bereikbaarheid van een ombudsdienst zijn echte basisvoorwaarden.
Betreffende de bereikbaarheid van de ombudsdiensten in ziekenhuizen zou de patiënt op het
ogenblik van de opname duidelijk moeten worden ingelicht over zijn rechten als patiënt en over de
ombudsdienst en de werking ervan. Momenteel is het voor een ziekenhuis reeds verplicht de
patiënt een opnameformulier te bezorgen met daarin onder andere informatie over de erelonen,
tarieven van de kamers en andere onkosten. In het kader van het goed informeren van patiënten
zou het sterk aan te bevelen zijn om deze informatie aan te vullen met uitleg over
patiëntenrechten en de taak en functie van de ombudsdienst met contactgegevens van
ombudsdienst en –persoon. Dit kan in de praktijk mogelijk worden gemaakt door deze informatie
bijvoorbeeld te verlenen in een opnamebrochure en via de website en de valven van het
ziekenhuis.
Een andere essentiële voorwaarde voor ombudsdiensten is deze van objectiviteit en
onafhankelijkheid. De patiënt kan het nut van een klachtenprocedure maar inzien als hij de indruk
heeft dat die functie onafhankelijk opereert van zorgverleners en –voorziening. De ombudspersoon
van een ziekenhuis maakt nu deel uit van het personeelsbestand, wordt aangesteld door de
beheerder van het ziekenhuis en is op deze manier hiërarchisch ondergeschikt aan zijn werkgever.
Bovendien is het zo dat heel wat ombudspersonen deze functie combineren met een andere taak
binnen het ziekenhuis. Op deze manier komt de objectiviteit ernstig in het gedrang en kan bij
patiënten de indruk worden gewekt dat deze ombudsdienst niet ten volle onafhankelijk kan
functioneren en enkel bedoeld is om hen te sussen en een klacht niet ten gronde te behandelen.
Ombudspersonen zijn momenteel afhankelijk van middelen van het ziekenhuis voor het ontvangen
van hun loon, de inrichting van de werkomgeving en de werking van de dienst zelf. Op deze
117

manier kan van een strikte neutraliteit en onpartijdigheid zoals geformuleerd in de wet geen
sprake zijn. Patiënten kunnen dit als een extra drempel ervaren om een klacht neer te leggen.
Ook de meerderheid van de geïnterviewde beroepsbeoefenaars zijn van oordeel dat de manier
waarop de klachtenbemiddeling momenteel in ziekenhuizen wordt georganiseerd niet
onafhankelijk is of kan zijn. Hierbij wordt sterk aangedrongen op het feit dat de ombudsfunctie
dient te worden ingevuld door een ombudspersoon die zich voldoende onafhankelijk kan opstellen.
Om op korte termijn de onafhankelijkheid van de ombudsdienst te garanderen zouden een aantal
maatregelen kunnen worden getroffen, zoals bijvoorbeeld een bescherming voor ombudspersonen
waarbij deze niet kunnen worden gesanctioneerd of ontslagen wegens daden gesteld in het kader
van hun ombudsopdracht. Bovendien zou er ook een verbod moeten komen op cumulatie van de
ombudsfunctie met een andere functie in het ziekenhuis. Dit kan namelijk ernstige ethische
vragen oproepen als een ombudspersoon een klacht ontvangt ten aanzien van een collega of
zichzelf in zijn functie van beroepsbeoefenaar. Men zou dus een aantal onverenigbaarheden
moeten invoeren voor de functie van ombudspersoon. Een onafhankelijke positie van de functie
van ombudspersoon binnen het organigram van het ziekenhuis is absoluut vereist.
Tevens is het momenteel zo dat het huishoudelijk reglement van de ombudsdienst in een
ziekenhuis moet worden goedgekeurd door de beheerder van het ziekenhuis of door het comité
van het samenwerkingsverband. Op deze manier kan de functie van de ombudspersoon door het
ziekenhuis worden uitgehold. Dit probleem zou bijvoorbeeld kunnen worden verholpen door een
ontwerp van huishoudelijk reglement te laten ontwikkelen door de Federale Commissie Rechten
van de Patiënt.
Om in de toekomst een echte onafhankelijke organisatie van het klachtrecht te kunnen
garanderen zou bijvoorbeeld kunnen worden gedacht aan het in dienst nemen van
ombudspersonen als werknemer van een onafhankelijke instantie, bijvoorbeeld de Federale
Ombudsdienst Rechten van de Patiënt of een vzw die hiervoor verantwoordelijk zou kunnen
worden gesteld. Daardoor zou een ‘pool’ aan ombudsfunctionarissen ontstaan die kunnen worden
uitgezonden naar ziekenhuizen. Aanwerving van deze ombudspersonen kan dan gebeuren door
deze instantie die de werkgever is. Ombudspersonen kunnen dan ook door deze instantie worden
geëvalueerd. Op deze manier kan de aanwerving, opleiding en opvolging van
ombudsfunctionarissen gestroomlijnd worden en ombudspersonen komen zo niet in een
geïsoleerde positie terecht maar kunnen werkervaringen uitwisselen met collega-
ombudsfunctionarissen. Bovendien blijft onafhankelijkheid ten aanzien van het ziekenhuis op deze
manier gegarandeerd. Het argument dat een werknemer van het ziekenhuis het ziekenhuis beter
kent, verloopt op termijn omdat een onafhankelijke ombudspersoon bij een tewerkstelling in een
ziekenhuis de medewerkers en structuren ook leert kennen. Op deze manier blijft de inbedding in
het ziekenhuis, enkel de werkgever verandert.
118

Voor een goede werking van ombudsdiensten is het eveneens essentieel dat ombudspersonen
voldoende opgeleid zijn inzake wetgeving en concrete beroepstechnieken zoals bemiddeling,
communicatie en verslaggeving. Een permanente vorming voor ombudspersonen om op deze
manier de deskundigheid te bevorderen wordt dan ook sterk aanbevolen. Naar de toekomst toe
zou het bovendien interessant kunnen zijn om een aparte en specifieke opleiding te voorzien voor
ombudspersonen in de gezondheidszorg.
Tijdens één van de voorbereidende gesprekken en eveneens tijdens een interview met één van de
zorgverleners werd opgemerkt dat het in ziekenhuizen optimaal zou zijn als men ombudsdiensten
op een andere manier zou leren bekijken. Een ombudsdienst in een ziekenhuis kan namelijk een
schat aan informatie leveren, men kan op deze manier structureel problemen detecteren en
daardoor zaken die eventueel fout lopen in kaart brengen. Men zou dit als een opportuniteit
moeten leren zien. In verband met het opsporen van (structurele) problemen in ziekenhuizen zou
het heel belangrijk kunnen zijn om de zaken die fout lopen in een ziekenhuis openbaar te maken.
Er zou met andere woorden een regeling kunnen worden getroffen dat ziekenhuizen jaarlijks
openbaar maken wat de klachten waren en wat men er heeft aan gedaan. Het zou trouwens ook
voor wat betreft de medische fouten en de opvolging ervan interessant kunnen zijn om dat
openbaar te maken.
Uit één van de voorbereidende gesprekken en uit het “jaarverslag 2004” van de Federale
Ombudsdienst Rechten van de Patiënt 2 bleek bovendien dat gezondheidsvoorzieningen het domein
van bemiddeling wel vaak ruimer interpreteren dan de patiëntenrechtenwet voorziet. Bemiddeling
heeft in de praktijk soms ook betrekking op de behandeling van klachten tussen patiënt en
voorziening.
Eveneens kwam uit een aantal voorbereidende gesprekken en uit onder andere het rapport “Visie
van de Patiënt op belangrijke ontwikkelingen in het gezondheidsbeleid” (Vlaams
Patiëntenplatform) 1 naar voren dat de stap van de ombudsdienst in een ziekenhuis naar de
Federale Ombudsdienst veel te groot is. Een patiënt met een klacht over een ambulante
zorgverlener (bijvoorbeeld huisarts, tandarts, apotheker, thuisverpleegkundige, kinesitherapeut,
…) kan momenteel enkel bij de federale ombudsdienst terecht. Het is van groot belang dat
patiënten met klachten over ambulante zorgen korter bij huis een klacht zouden kunnen
neerleggen, aangezien de drempel om in Brussel, bij de Federale Ombudsdienst een klacht neer te
leggen voor veel patiënten duidelijk te hoog is. In dit kader dient te worden nagedacht over de
mogelijkheid van het oprichten van provinciale of regionale ombudsdiensten. Op deze manier zou
kunnen worden tegemoetgekomen aan de essentiële voorwaarde van laagdrempeligheid.
119

De Federale Ombudsdienst Rechten van de Patiënt kan ook klachten over lokale ombudsdiensten
behandelen maar enkel over de werking ervan, en niet over de inhoud. Het is hierbij onduidelijk in
welke mate de federale ombudsdienst kan optreden naar lokale ombudsinstanties of hoever haar
bevoegdheid hierin reikt. Er dient dus een goede regeling te worden uitgewerkt over de wijze
waarop de Federale Ombudsdienst kan tussenkomen in klachten over lokale ombudsdiensten.
Onder andere uit het “jaarverslag 2004” van de Federale Ombudsdienst Rechten van de Patiënt 2 is
gebleken dat deze dienst in de toekomst dringend nood heeft aan meer personele ondersteuning.
Daarnaast gaven een aantal geïnterviewden tijdens de voorbereidende gesprekken aan dat deze
Federale Ombudsdienst op een nog meer patiëntvriendelijke wijze zou kunnen worden
georganiseerd (onder andere voor wat betreft de beschikbaarheid, fysieke toegankelijkheid, …).
Naast de reeds besproken problemen inzake ombudsdiensten is het eveneens van groot belang
om goed na te denken over hoe de ombudsfunctie in de praktijk te organiseren voor specifieke
kwetsbare groepen patiënten zoals onder andere kinderen en jongeren, personen met een
verstandelijke handicap en (psycho)geriatrische patiënten.
Zoals reeds door het Vlaams Patiëntenplatform in hun voorstellen tot aanpassing van de wet op de
patiëntenrechten werd opgemerkt is er momenteel ten aanzien van de ombudsdiensten geen
enkele vorm van coördinatie voorzien zoals inter- of supervisie, vorming, uniforme registratie en
rapportering. Momenteel wordt dit alles overgelaten aan de goodwill van de ziekenhuisdirectie
en/of de ombudspersoon.
Daarenboven kan worden opgemerkt dat er in de patiëntenrechtenwet een totale afwezigheid is
van regels die de patiënt na zijn dood beschermen. Hierbij denken we bijvoorbeeld aan het feit dat
tot op heden in de in de wet niet geregeld is wie na het overlijden van een patiënt het klachtrecht
kan uitoefenen. Bijvoorbeeld in het kader van medische fouten kan dit klachtrecht voor
nabestaanden erg belangrijk zijn. Nabestaanden vormen dus een aparte probleemcategorie bij
uitoefening van het klachtrecht en dit zou dus zeker nog binnen de patiëntenrechtenwet moeten
worden geregeld.
2.2.7.1. Recht op klachtenbemiddeling in de geestelijke gezondheidszorg
In psychiatrische ziekenhuizen heeft men voor het behandelen van klachten de keuze tussen het
installeren van een interne ombudsdienst of het gebruik van de bemiddelingsdiensten van de
Provinciale Overlegplatforms Geestelijke Gezondheidszorg.
Men heeft in deze sector te maken met een grote groep onmondige patiënten die omwille van
allerlei redenen vrij afhankelijk zijn van de zorgvoorziening. Om deze reden moet hier zeer
120

laagdrempelig gewerkt worden. Zichtbaarheid en duidelijkheid zijn hier bijgevolg heel belangrijk.
Hierbij moet worden opgemerkt dat deze bemiddeling in een andere context plaatsvindt en
daardoor ook op een andere manier wordt ingevuld in vergelijking met de functie van
ombudspersoon in algemene ziekenhuizen. Bemiddeling kan hier onder andere worden beïnvloed
door de (psychiatrische) stoornis van de patiënt en in deze sector zijn bepaalde klachten
waarschijnlijk ook minder objectiveerbaar. Het risico is dan ook niet onbestaande dat de klacht
(geheel of gedeeltelijk) wordt toegeschreven aan het ziektebeeld van de patiënt.
Uit één van de voorbereidende gesprekken bleek dat, door de hantering van het biopsychosociaal
model, de wet in de sector van de geestelijke gezondheidszorg niet steeds even gemakkelijk toe
te passen is. Zaken zoals bijvoorbeeld ‘behandeling’ zijn hier veel minder duidelijk (bijvoorbeeld
rehabilitatie, beschut wonen, psychiatrische thuiszorg, …). Het klachtendomein is bijgevolg veel
ruimer en minder strikt af te bakenen.
Uit de voorbereidende gesprekken bleek dan ook dat zich met betrekking tot de ombudsfunctie in
deze sector een aantal problemen kunnen voordoen. Indien wordt geopteerd om gebruik te maken
van de bemiddelingsdiensten van de Provinciale Overlegplatforms Geestelijke Gezondheidszorg
kan de wijze van organisatie van het klachtrecht als iets onafhankelijker worden beschouwd omdat
de bemiddelaars dan niet rechtstreeks afhangen van het ziekenhuis. Deze externe
ombudspersonen blijven echter ook afhankelijk van de goodwill van ziekenhuizen, aangezien deze
ziekenhuizen of instellingen aan het overlegplatform middelen afstaan voor de organisatie van de
ombudsfunctie. Om deze reden zou het aangewezen zijn dat er een regeling uitgewerkt wordt
rond de financiële middelen die het overlegplatform ontvangt voor de organisatie van de
ombudsdienst.
Uit de voorbereidende gesprekken bleek dat het in psychiatrische ziekenhuizen bovendien nog
steeds vaak zo is dat zij naast de externe ombudspersoon ook nog een interne ombudspersoon
aanduiden. Voor patiënten kan dit heel wat verwarring scheppen. De eerder opgesomde
knelpunten voor ombudsdiensten in andere ziekenhuizen gelden bovendien ook voor interne
ombudsdiensten in psychiatrische ziekenhuizen. Daarom zou het in psychiatrische ziekenhuizen
interessant kunnen zijn om een keuze te maken voor externe ombudsdiensten en hierbij het
percentage middelen vast te leggen dat de psychiatrische ziekenhuizen overmaken aan het
Provinciaal Overlegplatform Geestelijke Gezondheidszorg voor de bemiddelingsfunctie.
Voor de ombudsdiensten van de Provinciale Overlegplatforms is er bovendien duidelijk sprake van
een bevoegdheidsproblematiek. De ombudspersonen van de provinciale overlegplatforms
behandelen in de praktijk bijvoorbeeld ook klachten van de Centra Geestelijke Gezondheidszorg,
alhoewel ze daarvoor niet ‘wettelijk’ bevoegd zijn. Aangezien deze centra wel deel uitmaken van
hun platform is het in de praktijk niet erg werkzaam om hier een opsplitsing te maken op het
niveau van het klachtrecht. Voor klachten ten aanzien van bepaalde individuele
121

eroepsbeoefenaars zouden patiënten zich volgens de wet dan moeten richten tot de Federale
Ombudsdienst Rechten van de Patiënt. Bovendien vallen de beroepsbeoefenaars werkzaam in de
centra geestelijke gezondheidszorg (bijvoorbeeld psychologen en maatschappelijk werkers) vaak
niet onder het toepassingsgebied van de patiëntenrechtenwet.
2.2.8. RECHT OP PIJNBESTRIJDING
In het “jaarverslag 2004” van de Federale Ombudsdienst Rechten van de Patiënt 2 en in een aantal
gesprekken en een interview met één van de beroepsbeoefenaars werd opgemerkt dat het recht
op pijnbestrijding eigenlijk een specificatie is die in zekere mate reeds vervat is in het recht op een
kwaliteitsvolle dienstverstrekking. Naast het recht op pijnbestrijding zijn er nog heel veel andere
ongedekte behoeften. Hierbij kan worden opgemerkt dat het introduceren van een afzonderlijk
recht, dat eigenlijk behoort tot het recht op een kwaliteitsvolle zorgverlening, een uitholling van
het recht op kwaliteisvolle zorgverlening impliceert. Dezelfde bedenking kan worden geformuleerd
inzake de wetswijziging betreffende de continuïteit van zorg, die nu ook ‘palliatieve verzorging en
behandeling van pijn van de patiënt’ omvat.
2.2.9. VERTEGENWOORDIGING VAN DE PATIËNT
2.2.9.1. Minderjarige patiënten
Het ‘rekening houden met de leeftijd en maturiteit’ van een minderjarige en de ‘zelfstandige
uitoefening van de rechten bij een redelijke beoordeling van zijn belangen’ zijn vage
omschrijvingen. Deze vage invulling heeft gevolgen voor het zelfstandig uitoefenen van de
patiëntenrechten door een minderjarige. Het zal van de invulling van dit artikel afhangen of het
kind of de jongere al dan niet zelf zijn rechten zal kunnen uitoefenen. Het is bij een minderjarige
mogelijk dat gezien zijn leeftijd en maturiteit de jongere toch bekwaam is om zijn rechten uit te
oefenen zonder ouders of voogd. Onder andere in het “advies van het Kinderrechtencommissariaat
in verband met de rechten van de minderjarige patiënt” 11 wordt de aandacht gevestigd op het feit
dat het onderscheid tussen minderjarigen met en zonder ‘oordeelsvermogen’ niet enkel per
individu maar ook per situatie zal verschillen. Hierbij spelen onder andere factoren zoals leeftijd,
persoonlijke capaciteiten, karakter, levenservaring, aard van de behandeling, risico’s en de
emotionele, sociale en psychologische ontwikkeling van de minderjarige patiënt een rol.
Een vergelijking van de situatie ten aanzien van minderjarigen in de Belgische en Nederlandse
patiëntenrechtenwetgeving leert ons dat de Nederlandse wetgeving in de praktijk gemakkelijker te
hanteren is dan de Belgische wetgeving. In Nederland moet de zorgverlener gewoon rekening
houden met de leeftijd van de patiënt. In die zin is de Belgische patiëntenrechtenwet minder
eenvoudig omdat hier verwezen wordt naar de maturiteit van de minderjarige. Zowel uit het
122

“advies van het Kinderrechtencommissariaat in verband met de rechten van de minderjarige
patiënt” 11 als uit de voorbereidende gesprekken en interviews met beroepsboefenaars bleek dat
het meestal geen goed idee wordt gevonden om bepaalde leeftijdscategorieën te gaan inbouwen
in de wet, omdat deze op zich steeds heel arbitrair zijn. De beoordeling op basis van maturiteit
bleek wel als een goed principe geaccepteerd te worden, uiteraard op voorwaarde dat dit in de
praktijk goed wordt toegepast. Tijdens voorbereidende gesprekken en tijdens één van de
interviews met beroepsbeoefenaars werd echter wel opgemerkt dat de leeftijdsgrens voor
meerderjarigheid op 18 jaar eigenlijk in de huidige maatschappelijke context wel behoorlijk laat is.
Tijdens één van de voorbereidende gesprekken werd de opmerking geformuleerd dat dit in de
welzijnssector meer emancipatorisch wordt toegepast dan in de gezondheidssector. In het decreet
van 7 mei 2004 betreffende de rechtspositie van de minderjarige in de integrale jeugdhulp
(gemeenschapsaangelegenheid) gaat men er van uit dat minderjarigen in staat zijn tot een
redelijke beoordeling van hun belangen, behalve in drie uitzonderlijke gevallen, met name
toegang tot het dossier, plaatsing of opname in het ziekenhuis en informed consent ten aanzien
van buitengerechtelijke jeugdhulp. In die drie gevallen moet de minderjarige eerst zelf zijn
competentie kunnen bewijzen, tenzij hij 12 jaar of ouder is. Hierbij is twaalf jaar echter geen
absolute, maar wel een richtinggevende leeftijd. Dit geeft een zeer groot verschil voor wat betreft
de bewijslast voor het kind of de jongere, want in de gezondheidszorg moet de minderjarige
steeds zelf kunnen bewijzen dat hij bekwaam is en in de welzijnssector is het eigenlijk net
andersom en dat onttrekt de minderjarige van een hele last.
Uit de voorbereidende gesprekken en de interviews met beroepsbeoefenaars blijkt dat het evident
is dat de bepaling van een wettelijke minimumleeftijd voor het uitoefenen van bepaalde rechten of
plichten geval per geval gebeurt. Hieruit bleek eveneens dat het voor sommige situaties wel
begrijpelijk is dat er een noodzaak bestaat om de leeftijd aan te passen aan het soort recht of
verplichting, maar toch wordt er meerdere keren op gewezen dat hieromtrent momenteel heel wat
verwarring heerst. Door de patiëntenrechtenwet raakte de wetgeving met betrekking tot de
rechtspositie van de minderjarige in de hulpverlening meer versnipperd en bijgevolg onduidelijker
voor de betrokken minderjarigen. Ten aanzien van dit aspect zou kunnen worden gesteld dat er
verder werk dient te worden gemaakt van een éénduidig rechtsstatuut voor minderjarigen in de
hulpverlening en gezondheidssector, met een harmonisering van de leeftijdscriteria waar mogelijk
en wenselijk over sectoren en beleidsbevoegdheden heen.
2.2.9.2. Wilsonbekwame patiënten en psychiatrische patiënten
Eén van de problemen die zich hier voordoen is dat van de invulling van het concept
wilsonbekwaamheid. De patiëntenrechtenwet is zeer vaag over wanneer iemand al dan niet
wilsonbekwaam is. Er is dringend nood aan meer duidelijkheid hieromtrent, dit in het kader van de
123

juridische mogelijkheid dat patiënten worden vertegenwoordigd door een door de wet voorziene
vertegenwoordiger. Ook de situatie van de psychiatrische patiënt is in deze context vaak heel
moeilijk en bijzonder onduidelijk.
In de sector van de geestelijke gezondheidszorg kan zich mogelijk ook een probleem voordoen
met betrekking tot de emancipatorische benadering waar in de patiëntenrechtenwet wordt van
uitgegaan. Daarbij wordt weinig rekening gehouden met het feit dat niet alle patiënten, in het
bijzonder psychiatrische patiënten en patiënten uit de ouderenzorg over voldoende
wilsbekwaamheid beschikken om een verantwoorde keuze te maken. Zoals eerder aangegeven bij
het ‘informed consent’ kan dit met betrekking tot dwang een probleem vormen. De
patiëntenrechtenwet gaat uit van de geïnformeerde toestemming en regelt nergens op expliciete
wijze het gebruik van dwang. Daaruit volgt logischerwijze dat gebruik van dwang principieel
uitgesloten is. Desalniettemin wordt bijvoorbeeld in bepaalde sectoren wel gebruik gemaakt van
fixatie en isolatie. Bovendien kan het zijn dat de vertegenwoordiger van een wilsonbekwame
patiënt toestemt in het gebruik van dwang en bovendien mogen zorgverleners, bij een spoedgeval
waar er geen voorafgaande wilsverklaring is, iedere noodzakelijke tussenkomst in het belang van
de patiënt onmiddellijk uitvoeren.
In deze context zou het zinvol zijn een bepaalde deontologische code of ethische regels te
ontwikkelen ten aanzien van het gebruik van dwang. Hierbij zou het interessant kunnen zijn om
de autonomie van de patiënt niet enkel individualistisch te stellen, maar relationeel op te vatten,
en dus de autonomie te integreren in een overlegmodel.
2.2.9.3. Problemen die zich met betrekking tot vertegenwoordigers kunnen voordoen
Uit het “jaarverslag 2004” van de Federale Ombudsdienst Rechten van de Patiënt 2 blijkt dat zich
met betrekking tot vertegenwoordigers (zowel van minderjarige als meerderjarige wilsonbekwame
patiënten) meerdere problemen kunnen voordoen. Een aantal van de problemen die zich hierbij
manifesteren zijn:
a) de beperkingen van het recht op inzage en afschrift van een vertegenwoordiger vanaf het
moment dat de patiënt overleden is (zeker problematisch bij ouders/voogd van een
minderjarig kind)
Na het overlijden van het minderjarige kind hebben de (ex)wettelijke vertegenwoordigers enkel
nog een onrechtstreeks inzagerecht. Zij kunnen met andere woorden enkel via een
beroepsbeoefenaar inzicht krijgen in het dossier van hun overleden kind. Dit staat in schril
contrast met de rechten die zij op dit vlak hadden vóór het overlijden van het kind. Deze
‘wettelijke hakbijl’, zoals ze in het “jaarverslag 2004” van de Federale Ombudsdienst Rechten van
de Patiënt² toepasselijk wordt genoemd is te abrupt en er zou op dit vlak geen breuklijn (of
alleszins een meer genuanceerde breuklijn) moeten worden ingevoerd. Des te meer daar er in
bepaalde moeilijke of delicate situaties afdoende mogelijkheden bestaan tot bescherming van de
124

privacy, ook in relatie tot nabestaande vertegenwoordigers, door het inschrijven van het
‘onrechtstreekse’ recht op inzage of afschrift van het dossier.
b) toestemming van vertegenwoordigers inzake het stoppen/staken van medisch zinloos
handelen
De afwijking van de beslissingsmacht van de vertegenwoordiger behelst enkel de voortzetting van
de therapie of de behandeling, en bepaalt niets over het stoppen of staken van een bepaalde
behandeling. Ook ten aanzien van de toestemming van de vertegenwoordigers in het stopzetten of
staken van een bepaalde medisch zinloze behandeling dienen richtlijnen te worden uitgewerkt.
c) de wijze waarop de vertegenwoordigingsbevoegdheid wordt uitgeoefend
De vertegenwoordiger heeft een zware verantwoordelijkheid te dragen, aangezien deze eigenlijk
over de lichamelijke en psychische integriteit beschikt van diegene die hij vertegenwoordigt, ook
al probeert men de wilsonbekwame patiënt zoveel als mogelijk te betrekken bij de beslissingen. In
het “jaarverslag 2004” van de Federale Ombudsdienst Rechten van de Patiënt² werd reeds
gewezen op het feit dat er een nood bestaat aan (ethische) richtlijnen omtrent de wijze waarop
vertegenwoordigers hun bevoegdheid kunnen uitoefenen en hoe ze daarin het beste begeleid
kunnen worden. Een betere psychosociale ondersteuning van vertegenwoordigers van
wilsonbekwame patiënten zou hier belangrijk kunnen zijn.
d) het klachtrecht van vertegenwoordigers uit een ondergeschikte lijn (bijvoorbeeld bij
oudere wilsonbekwame patiënten)
Hierbij gaat het bijvoorbeeld over klachten van kinderen wiens wilsonbekwame ouder werd
opgenomen in een RVT of ROB en waarbij de echtgenoot of wettelijk samenwonende partner van
vernoemde wilsonbekwame patiënt de vertegenwoordigingsbevoegdheid in eerste lijn bezit. In
dergelijke situatie voorziet de patiëntenrechtenwet enkel een klachtrecht in hoofde van de eerste
vertegenwoordiger. Zoals ook aangegeven in het “jaarrapport 2004” van de Federale Commissie
Rechten van de Patiënt² zou het in dit kader aanbevolen zijn dat er een ruimer klachtrecht komt of
een begeleidingsrecht van participanten in de zorg van de wilsonbekwame (oudere) patiënt.
2.2.10. WIJZIGENDE EN SLOTBEPALINGEN
2.2.10.1. Aansprakelijkheid en medische fouten
Uit de “Conceptnota Rechten van de Patiënt” 8 blijkt dat volgens de opstellers van de wet er geen
gedetailleerde aansprakelijkheidsregels dienden te worden opgenomen omdat men er voor
geopteerd heeft om afdwingbaarheid te verwezenlijken door een inbedding van de
patiëntenrechten in de bestaande aansprakelijkheidsregels van het burgerlijk recht, het strafrecht
en het tuchtrecht. Het feit dat er geen dergelijke gedetailleerde aansprakelijkheidsregels voorzien
zijn creëert echter voor de patiënt wel heel wat onduidelijkheden en moeilijkheden.
125

Met betrekking tot de aansprakelijkheid van het ziekenhuis bestaat in de wet nog steeds de
mogelijkheid om de centrale aansprakelijkheid uit te sluiten voor wat de beroepsbeoefenaars
betreft die als zelfstandige werken in een ziekenhuis. Deze uitzonderingsregeling kan zeker ook als
een knelpunt in de patiëntenrechtenwet worden beschouwd. In dit kader zou het voor de patiënt
beter zijn dat er een wettelijke bepaling komt inzake de hoofdelijke aansprakelijkheid van de
gezondheidsvoorziening voor alle prestaties geleverd binnen haar werkdomein. Het aannemen van
één centrale ziekenhuisaansprakelijkheid zou duidelijk de meest éénduidige en toegankelijke
oplossing zijn voor de patiënt.
Dit knelpunt omtrent de centrale ziekenhuisaansprakelijkheid hangt ook samen met een ander
knelpunt, met name dat van de medische aansprakelijkheid. Het is van cruciaal belang dat, in
aanvulling op de regelingen in de patiëntenrechtenwet ook het luik van de medische
aansprakelijkheid geregeld wordt. Deze medische aansprakelijkheid is momenteel nog steeds
gebaseerd op de fout-aansprakelijkheid. De patiënt moet nog altijd de fout (en het oorzakelijk
verband tussen de vermeende fout en de geleden schade) bewijzen. Dit betekent een zware
bewijslast voor de patiënt. Dit is het gevolg van de toepassing van de algemene regels van het
aansprakelijkheids- en burgerlijk recht. De patiëntenrechtenwet heeft aan deze moeilijkheid voor
de patiënt niets verholpen. Het is dus ook belangrijk dat er een reglementaire basis zou komen
voor de vaststelling en schadeloosstelling bij tekortkomingen en medische fouten. Er is met
andere woorden duidelijk nood aan een wettelijke omkadering voor medische ongevallen en
fouten.
Met betrekking tot het aspect van de medische aansprakelijkheid ligt de focus van de
patiëntenrechtenwet louter op de relatie beroepsbeoefenaar-patiënt en qua aansprakelijkheid kan
zelden één persoon met de vinger worden gewezen. Klachten in verband met medische fouten
kunnen eveneens instellingsgebonden zijn. Vanuit deze overweging zou een duidelijke regeling
inzake schadeloosstelling moeten kunnen worden uitgewerkt. Klachten in verband met
instellingsgebonden medische fouten zouden vanuit een bredere focus moeten kunnen worden
bestudeerd én bemiddeld, dus rekening houdend met het feit dat medische fouten heel vaak niet
aan één individu gebonden zijn. Bijvoorbeeld in het geval van de ziekenhuisbacterie: welke
beroepsbeoefenaar is hiervoor verantwoordelijk? Het is dus van cruciaal belang dat er een
systeem uitgewerkt wordt waarbij medische schade vergoed zou kunnen worden zonder dat het
slachtoffer de fout van de zorgverlener dient te bewijzen. Uit een studie van het Federaal
Kenniscentrum voor de Gezondheidszorg, met name “Studie naar de mogelijke kosten van een
eventuele wijziging van de rechtsregels inzake medische aansprakelijkheid. Fase II: ontwikkeling
van een actuarieel model en eerste schattingen” 13 , uitgevoerd in opdracht van de federale minister
van Volksgezondheid blijkt dat een systeem zonder aanwijzing van de ‘schuldige’ van de medische
fout het aantal schadeloosstellingen met een factor 9.45 zou kunnen verhogen. Aanwezigheid van
de schade zou dan volstaan voor de patiënt om een schadeloosstelling in te stellen. Bij een
dergelijk systeem wordt verwacht dat de werkingskosten veel lager liggen dan in een klassiek
126

aansprakelijkheidssysteem. Er gaat dan minder geld vloeien naar het juridische kanaal en er zou
zo meer geld overblijven om de slachtoffers te vergoeden.
Uit een persbericht 14 blijkt dat Minister Demotte nu een wetsvoorstel voorbereidt waarin een fonds
wordt opgericht voor slachtoffers van medische fouten. Een publieke instelling zal het fonds
controleren en de slachtoffers vergoeden. De patiënt zou dan de bewijslast niet meer hoeven te
leveren. Dit fonds zou vanaf januari 2007 van start moeten kunnen gaan en dient gefinancierd te
worden door de overdracht van alle premies die momenteel door de ziekenhuizen en artsen aan
privé-verzekeraars worden betaald. Terwijl patiënten voorheen vaker geconfronteerd werden met
een defensieve houding van de beroepsbeoefenaar (vaak op vraag van verzekeraars) waardoor ze
sneller hun probleem formuleren als een ‘harde klacht’, zou de arts nu zijn fout sneller kunnen
toegeven en kan er een beroep worden gedaan op het financieringsfonds.
Tijdens één van de voorbereidende gesprekken en in het “jaarverslag 2004” van de Federale
Ombudsdienst Rechten van de Patiënt² wordt ook expliciet opgemerkt dat de rol van bemiddeling
in zogenaamde aansprakelijkheidsdossiers duidelijker dient te worden omschreven.
Bovendien zou het aangewezen zijn om een centraal meldpunt op te richten voor medische
ongevallen en fouten. Deze zouden hier systematisch en per ziekenhuis kunnen worden
geregistreerd. Dit meldpunt kan een coördinerende rol vervullen en wetenschappelijk onderzoek
voeren naar medische fouten. Op basis van de aldus verkregen informatie zouden dan concrete
preventiemaatregelen kunnen worden uitgewerkt.
2.2.10.2. Relatie ten aanzien van de wet van 25 juni 1992 op de landsverzekeringsovereenkomst
Art. 95 van de wet van 25 juni 1992 op de landsverzekeringsovereenkomst verplichtte de
behandelende arts om alle gezondheidsinformatie van een patiënt aan de verzekeraar te geven in
het kader van een verzekeringsovereenkomst. Door een wijzigende bepaling in de
patiëntenrechtenwet beperken de geneeskundige verklaringen die dienen te worden afgeleverd in
het kader van het uitvoeren of sluiten van een verzekeringsovereenkomst zich nu tot een
beschrijving van de huidige gezondheidstoestand. Bovendien mag aan de verzekeraar geen
informatie worden afgeleverd die niet pertinent is gezien het risico waarvoor de verklaringen
werden opgemaakt en er mag ook geen informatie worden afgeleverd betreffende andere
personen dan de verzekerde. Ook wordt bijvoorbeeld bepaald dat genetische
onderzoekstechnieken gericht op het bepalen van de toekomstige gezondheidstoestand
uitgesloten zijn.
Deze wijzigingen betekenen een belangrijke verbetering voor de patiënt. De behandelende arts
staat hierdoor opnieuw in een positie waarin hij het belangen van zijn patiënt tegenover de
verzekeraar beter kan verdedigen. Deze wetswijziging is op dit vlak redelijk duidelijk, maar uit één
van de gesprekken bleek dat het niet steeds duidelijk is hoe dit in de praktijk wordt toegepast.
127

Verder onderzoek ten aanzien van de toepassing van deze wijzigende bepaling in de praktijk kan
dan ook worden aanbevolen.
2.2.11. SECTOR KINDEREN EN JONGEREN
Betreffende het recht op informatie over de gezondheidstoestand wordt onder andere in het
“advies van het Kinderrechtencommissariaat betreffende de rechten van de minderjarige
patiënt” 11 gewezen op het feit dat de communicatie met de patiënt moet worden afgestemd op de
leeftijd, het ontwikkelingsniveau, de persoonlijkheid, de geestelijke toestand, de ervaringen en de
draagkracht van het kind of de jongere. Zoals eerder reeds aangehaald is er dus sprake van een
grote rechtsonzekerheid wanneer het gaat over de beoordeling van het concept ‘maturiteit’.
Bijgevolg is er een grote nood aan bijzondere aandacht en respect voor de eigen inbreng van de
minderjarige patiënt. Hierbij wordt benadrukt dat kinderen en jongeren vaak even goed in staat
zijn om informatie te ontvangen en te verwerken, zolang die informatie hen gebracht wordt op
een wijze die zij aankunnen. De zorgverlener zal hiervoor moeten beschikken over de vereiste
vaardigheden en een kindvriendelijke attitude. Ook uit één van de voorbereidende gesprekken
bleek dat er duidelijk nood is aan meer aandacht en initiatieven om een evolutie naar een meer
kindvriendelijke attitude bij beroepsbeoefenaars in de gezondheidszorg te bewerkstelligen. In de
opleiding van beroepsbeoefenaars zou dan ook voldoende aandacht moeten worden besteed aan
de rechten van minderjarigen.
Het Kinderrechtencommissariaat wijst er bovendien in haar “advies met betrekking tot de rechten
van de minderjarige patiënt” 11 op dat de jonge leeftijd van de minderjarige niet automatisch mag
leiden tot het sneller inroepen van de therapeutische exceptie. De jonge leeftijd van de patiënt
dient eerder aan te zetten tot een zorgvuldiger en aangepaster informeren van de patiënt,
aangezien dit het gevoel van controleverlies, angst en onveiligheid bij de minderjarige weg kan
nemen.
In één van de voorbereidende gesprekken wordt er op gewezen dat betreffende de minderjarige
patiënt nergens het proces van het bekomen van toestemming grondig wordt bekeken. Er dient
nochtans duidelijk te worden in acht genomen dat de competentie van het individu tot het nemen
van beslissingen niet enkel afhangt van de mentale vaardigheden van de minderjarige, maar ook
van de specifieke aard van de beslissing die dient te worden genomen. Ook Van Sweefelt (1998) 15
stelt dat minderjarigen die over voldoende inzicht, intellectuele ontwikkeling en besluitvaardigheid
beschikken, moeten geacht worden zelf volwaardig te kunnen toestemmen in een medische
ingreep. Hij voegt hier echter wel aan toe dat dit moeilijk in abstracto te bepalen is. Om de
beoordelingscapaciteit in te schatten speelt opnieuw niet enkel de leeftijd een rol (doorgaans
vanaf 14 à 16 jaar) maar tevens de individuele mate van inzicht en de aard van de ingreep. In het
“advies met betrekking tot de rechten van de minderjarige patiënt” van het
128

Kinderrechtencommissariaat 11 wordt in deze context ook terecht geformuleerd dat het
oordeelsvermogen niet enkel bepaald wordt door de leeftijd, maar ook door de individuele
ervaringen van de patiënt. Hierbij kan bijvoorbeeld worden gedacht aan langdurig, ernstig of
terminaal zieke minderjarigen die vaak blijk geven van een uiterst doordacht inzicht in de eigen
situatie en besluitvaardigheid.
Zoals eerder reeds aangehaald is er voor wat betreft het recht op inzage en afschrift van de
patiëntendossier sprake van een zekere ‘juridische hakbijl’ voor vertegenwoordigers van een
patiënt die overleden is. Deze vertegenwoordigers hebben dan enkel nog onrechtstreeks
inzagerecht in het dossier. Zeker voor bijvoorbeeld ouders van minderjarige kinderen kan het
problematisch zijn dat hier geen sprake meer is van rechtstreeks inzagerecht. Zoals ook reeds
gesteld bij de bespreking van de problemen die zich kunnen voordoen ten aanzien van
vertegenwoordigers is het belangrijk toch ook hier nog eens te wijzen op het feit dat deze
‘wettelijke hakbijl’, zoals ze in het “jaarverslag 2004” van de Federale Ombudsdienst Rechten van
de Patiënt² toepasselijk wordt genoemd te abrupt is. Er zou op dit vlak geen breuklijn (of alleszins
een meer genuanceerde breuklijn) moeten worden ingevoerd.
Met betrekking tot de toepassing van dit recht op inzage en afschrift werd er door één van de
geïnterviewde beroepsbeoefenaars eveneens op gewezen dat zich in de praktijk voornamelijk
problemen kunnen voordoen ten aanzien van het dossier van kinderen van gescheiden koppels
waarbij er betwisting is over bepaalde zaken tussen partners.
Betreffende het aspect van de vertegenwoordiging van kinderen en jongeren kunnen we
verwijzen naar de uitgebreide bespreking hieromtrent onder de rubriek ‘vertegenwoordiging van
de patiënt’.
Met betrekking tot de bekendmaking van de patiëntenrechtenwet dient te worden benadrukt
dat het ook voor minderjarigen van groot belang is dat zij voldoende worden geïnformeerd over
hun rechten als patiënt. Bij dit alles is het bijgevolg heel belangrijk om na te gaan hoe de wet op
de patiëntenrechten op een verstaanbare manier aan kinderen en jongeren kan worden
overgebracht. Het is vanzelfsprekend dat dit zal moeten gebeuren op een wijze die aangepast is
aan de leeftijd.
Tevens blijkt uit het “jaarverslag 2004” van de Federale Ombudsdienst Rechten van de Patiënt²
dat er naar minderjarigen toe geen of een slechte monitoring is. Dit jaarverslag schetst helemaal
geen beeld over hoe de patiëntenrechtenwet toegepast wordt op vlak van kinderen en jongeren.
In de toekomst zou het dan ook uiterst zinvol zijn om de problematiek zoals ze zich voordoet ten
aanzien van minderjarigen beter te monitoren en op te volgen.
129

In een aantal voorbereidende gesprekken werd eveneens het idee geformuleerd van het oprichten
van een bijzondere werkgroep minderjarigen in de Commissie Rechten van de Patiënt. Een
dergelijke werkgroep zou de specifieke belangen van kinderen en jongeren kunnen opvolgen in
het kader van de toepassing van de wet en desgevallend kan deze werkgroep advies verlenen tot
bijsturing van de wet.
2.2.12. SECTOR GEESTELIJKE GEZONDHEIDSZORG EN ZORG VOOR WILSONBEKWAME
PATIËNTEN
Uit de voorbereidende gesprekken en interviews met beroepsbeoefenaars bleek dat in de
geestelijke gezondheidszorg en in de zorg voor wilsonbekwame patiënten bepaalde
patiëntenrechten moeilijk toepasbaar zijn in de praktijk. Zoals reeds eerder ook in het “jaarverslag
2004” van de Federale Ombudsdienst Rechten van de Patiënt² werd opgemerkt vormt de
patiëntenrechtenwet wel een belangrijke basis voor de rechten van deze patiënten, maar op
bepaalde vlakken is deze wet niet afdoende, onaangepast en te weinig geconcretiseerd. Er bestaat
dus een belangrijke nood aan een grotere verfijning en concretisering van deze wet op het gebied
van de psychiatrische patiënt en diens zorgomgeving. Deze bemerkingen werden eveneens
bevestigd door recent onderzoek van het Vlaams Patiëntenplatform (“Visie van de patiënt op
belangrijke ontwikkelingen in het gezondheidsbeleid” 1 ).
Betreffende het recht op vrije keuze van beroepsbeoefenaar blijken zich in deze sector een
aantal specifieke problemen voor te doen. Naast de mogelijke wettelijke beperking van het
keuzerecht bij een gedwongen opname kan ook de organisatie van een instelling tot gevolg
hebben dat een patiënt helemaal geen keuze heeft. In de zorg voor wilsonbekwame patiënten of
geestelijke gezondheidszorg komt het wel vaker voor dat een patiënt deze vrije keuze niet heeft
en op een afdeling terechtkomt waaraan bepaalde beroepsbeoefenaars verbonden zijn. In de
Memorie van Toelichting van de patiëntenrechtenwet 12 wordt onder meer met de problematiek van
de gedwongen opname geïllustreerd dat het recht op vrije keuze geen absoluut recht is.
Met betrekking tot het recht op informatie over de gezondheidstoestand bleek uit
voorbereidende gesprekken dat patiënten uit de geestelijke gezondheidszorg hierbij soms angst
hebben dat bepaalde informatie hen omwille van een ‘ernstig nadeel’ zal onthouden worden. Dus
ook op dit vlak dienen verdere regelingen te worden uitgewerkt, zodat ook deze patiënten steeds
alle informatie krijgen waar ze recht op hebben.
Uit meerdere voorbereidende gesprekken bleek eveneens onduidelijkheid te bestaan over de mate
van mogelijkheid tot weigering van handelingen in de geestelijke gezondheidszorg. Met
betrekking tot de geïnformeerde toestemming (‘informed consent’) in de geestelijke
gezondheidszorg bestaat bovendien onduidelijkheid over dwangbehandelingen. De voorwaarde
130

voor een weigering is uiteraard dat deze met kennis van zaken gebeurt en dit kan bijvoorbeeld in
de psychiatrie een knelpunt zijn. Ten aanzien van ‘informed consent’ en dwangbehandelingen zou
de Federale Commissie Rechten van de Patiënt eventueel praktische richtlijnen kunnen uitwerken
die voor de praktijk meer duidelijkheid kunnen scheppen.
Uit de voorbereidende gesprekken blijkt dat zich hier ook in verband met het recht op inzage en
afschrift van het patiëntendossier specifieke problemen kunnen voordoen. In de sector van de
geestelijke gezondheidszorg zou men er moeten aan denken een duidelijke procedure uit te
werken die patiënten of cliënten moeten volgen om inzage te krijgen in het patiëntendossier.
Beroepsbeoefenaars kunnen hier bijvoorbeeld argumenteren dat het ten aanzien van
psychiatrische patiënten niet steeds goed is om volledige inzage in het dossier te krijgen. Diverse
uitvoeringsbesluiten in de wet zouden voor diversificatie kunnen zorgen. Het opstellen van deze
uitvoeringsbesluiten is een taak voor de Federale Commissie Rechten van de Patiënt.
Voor de specifieke problemen die zich kunnen voordoen met betrekking tot het recht op
klachtenbemiddeling in de geestelijke gezondheidszorg en de zorg voor wilsonbekwame
patiënten wordt verwezen naar de rubriek ‘recht op klachtenbemiddeling’
Inzake de vertegenwoordiging van meerderjarige wilsonbekwame patiënten verwijzen we naar
de uitgebreide bespreking hiervan onder de rubriek ‘vertegenwoordiging van de patiënt’.
Uit voorgaande blijkt dus duidelijk dat verder onderzoek naar knelpunten en mogelijke
oplossingen dringend en noodzakelijk is. Dit zou zeker een belangrijk taak kunnen zijn voor een
bijzondere werkgroep van de Federale Commissie Rechten van de Patiënt.
131

HOOFDSTUK 5:
CONCLUSIES EN BELEIDSAANBEVELINGEN
1. Vertrouwdheid met de patiëntenrechtenwet en kennis van de
patiëntenrechtenwet
Een ruimere bekendmaking van de patiëntenrechtenwet dringt zich op, zowel naar
patiënten als naar beroepsbeoefenaars
Uit de enquêteresultaten blijkt dat een grote groep beroepsbeoefenaars zich matig vertrouwd voelt
met de patiëntenrechtenwet. Het is hierbij echter wel opvallend dat ook een groot percentage
respondenten aangeeft weinig of niet vertrouwd te zijn met deze wet. Bovendien blijken artsen-
specialisten zich, in vergelijking met verpleegkundigen, vaker zeer goed tot goed vertrouwd te
voelen met de patiëntenrechtenwet, terwijl verpleegkundigen eerder aangeven zich weinig of niet
vertrouwd te voelen met de wet.
Betreffende de mate waarin bepaalde elementen van de wet gekend zijn door beroepsbeoefenaars
kunnen bijvoorbeeld bij artsen-specialisten én verpleegkundigen tekorten worden vastgesteld op
het vlak van kennis van de concepten vertrouwenspersoon en vertegenwoordiger.
Verpleegkundigen hebben bovendien ook te weinig correcte kennis over de wettelijke bepalingen
ten aanzien van inzage en afschrift van het patiëntendossier. Bepaalde aspecten ten aanzien van
de toestemmingsvereiste door de patiënt zijn eveneens in mindere mate gekend.
Uit het “jaarverslag 2004” van de Federale Ombudsdienst Rechten van de Patiënt 2 blijkt dat
beroepsbeoefenaars te weinig op de hoogte zijn van de patiëntenrechtenwet. Daarenboven bleek
uit zowel het rapport “Visie van de patiënt op belangrijke ontwikkelingen in het gezondheidsbeleid”
(Vlaams Patiëntenplatform) 1 als uit het “jaarverslag 2004” van de Federale Ombudsdienst Rechten
van de Patiënt 2 dat ook de patiënt onvoldoende op de hoogte is van zijn rechten. Een ruimere
bekendmaking van de wet dringt zich dan ook op, zowel naar patiënten als naar
beroepsboefenaars. In dit kader zou ook voldoende aandacht moeten worden besteed aan een
goed gestructureerde patiëntenvoorlichting. Het is hierbij van essentieel belang dat
informatiecampagnes met een langere termijn visie mogelijk worden gemaakt, zowel naar
patiënten als naar zorgverleners.
Specifiek voor wat het informeren en begeleiden van patiënten inzake hun rechten betreft zou
daarenboven kunnen worden gedacht aan het oprichten van een ‘patiënteninformatiecentrum’,
132

zoals het eerder in het rapport werd besproken. Bovendien zou men ook kunnen denken aan het
recht op een schriftelijk exemplaar van de patiëntenrechten voor elke patiënt die in een
gezondheidsvoorziening terechtkomt. Het is hierbij belangrijk dat deze informatie wordt
aangeboden in een voor elke patiënt toegankelijke, leesbare en vlot te begrijpen tekst.
Bij het informeren van patiënten over hun rechten dient men in het bijzonder aandacht te
besteden aan bepaalde kwetsbare groepen patiënten, zoals minderjarigen, wilsonbekwame
patiënten, allochtone patiënten, patiënten met een handicap,… Voor het welslagen van een
informatiecampagne gericht op alle patiënten is het van essentieel belang om via gerichte en
aangepaste maatregelen ook deze groepen op een zo optimaal mogelijke manier te bereiken.
2. Naleven van de patiëntenrechtenwet
Slechts een beperkt aantal vragen van de enquête handelden specifiek over de mate waarin
artsen-specialisten en verpleegkundigen de patiëntenrechtenwet naleven. Bijgevolg konden ook
slechts een beperkt aantal elementen hiervan worden getoetst. Het was hier bijvoorbeeld
opvallend dat zowel artsen-specialisten als verpleegkundigen de patiënt weinig informeren over de
kosten van een onderzoek of behandeling en bovendien nemen artsen-specialisten slechts in een
minderheid van de gevallen de naam van de vertrouwenspersoon mee op in het dossier. Deze
verschillende elementen komen verder in deze conclusies bij de desbetreffende thema’s nog aan
bod.
3. Belang van de patiëntenrechtenwet
Uit de enquêteresultaten bleken ruim vier artsen-specialisten op vijf en alle verpleegkundigen het
belangrijk te vinden dat er een patiëntenrechtenwet bestaat. De geïnterviewde artsen-specialisten
wezen er voornamelijk op dat een patiëntenrechtenwet eigenlijk overbodig is indien men in de
praktijk volgt wat deontologisch van een arts verwacht wordt. Tevens wijzen een aantal
geïnterviewden er op dat deze wet de situatie voor artsen-specialisten compliceert. Toch willen we
hierbij nog eens wijzen op het grote belang van het bestaan van een dergelijke wet voor de
patiënt, zeker gezien de aard van de arts-patiënt relatie waarbij de patiënt zich onvermijdelijk
veelal in een afhankelijke positie bevindt ten aanzien van de arts of andere zorgverlener.
4. Bedoelde en onbedoelde effecten van de patiëntenrechtenwet
Het treffen van maatregelen om te vermijden dat de patiëntenrechtenwet de
evolutie naar een meer defensieve geneeskunde bevordert. Hierbij kan bijvoorbeeld
133

worden gedacht aan het invoeren van bepaalde kwaliteitsnormen in de
gezondheidszorg.
Uit de enquêteresultaten kwam naar voren dat de meerderheid van de artsen-specialisten noch
uitgesproken positief noch uitgesproken negatief staat ten aanzien van de wet op de
patiëntenrechten. Toch blijkt uit de resultaten ook dat deze wet bij een vrij omvangrijke groep
artsen-specialisten een aantal weerstanden oproept. Vier artsen-specialisten op tien waren
bijvoorbeeld van mening dat de arts-patiëntrelatie door de patiëntenrechtenwet verzakelijkt is.
Bovendien is ook gebleken dat de meerderheid van de bevraagde artsen-specialisten zich meer is
gaan indekken tegen juridische stappen van patiënten.
Uit het onderzoek bleek dat verpleegkundigen meestal iets vaker een aantal positieve dan
negatieve gevolgen van de toepassing van de patiëntenrechtenwet onderschrijven.
Indien artsen-specialisten en verpleegkundigen op dit vlak worden vergeleken stellen we vast dat
artsen iets meer de negatieve en minder de positieve effecten van de wet onderschrijven.
Met betrekking tot de voorgaande bevindingen werd er in de gesprekken en interviews de
aandacht op gevestigd dat de patiëntenrechtenwet mogelijk de evolutie naar een meer defensieve
gezondheidszorg kan versterken. Om te vermijden dat deze trend zich zou verderzetten, kan men
denken aan het invoeren van bepaalde kwaliteitsnormen in de gezondheidszorg. Bij het bepalen
van deze normen dient men het concept kwaliteit vanuit een breed kader te definiëren. Hierbij
dient niet enkel aandacht te worden besteed aan een definiëring van kwaliteitsvolle zorg vanuit
het perspectief van de beroepsbeoefenaar, maar zeker ook vanuit patiëntenperspectief.
5. Patiëntgerichte communicatie en arts-patiënt relatie
Er is duidelijk nood aan meer patiëntgerichte communicatie tijdens de geneeskunde-
en verpleegkunde-opleidingen. Hierbij dient ook meer aandacht te worden besteed
aan een duidelijke en verstaanbare communicatie bij een aantal kwetsbare
patiëntengroepen, zoals bijvoorbeeld allochtone patiënten, maar zeker ook bij
andere patiëntengroepen zoals laag opgeleide patiënten, wilsonbekwamen,
minderjarigen, (psycho)geriatrische patiënten, …
Zowel artsen-specialisten (71.9%) als verpleegkundigen (50%) wezen in de enquête op een
gebrek aan aandacht voor patiëntgerichte communicatie tijdens de opleiding. Ook recent
afgestudeerde artsen-specialisten en verpleegkundigen antwoordden hier niet significant
verschillend in vergelijking met reeds langer afgestudeerden. Uit de gesprekken en interviews
bleek tevens dat er tijdens de opleidingen nog steeds te veel wordt gewerkt vanuit een
theoretische visie en dat men zich te weinig richt naar de praktijkgerichte communicatie.
Aangezien een patiëntgerichte communicatie in de praktijk dient te worden ingeoefend verdient dit
134

ijgevolg zeker een ruime aandacht tijdens de stages, waar de studenten ook ten aanzien van dit
aspect voldoende moeten worden gecoached.
Tevens blijkt uit de enquêteresultaten dat een behoorlijk aantal artsen-specialisten en
verpleegkundigen in de praktijk problemen ondervindt in de communicatie met patiënten. Zowel
artsen-specialisten als verpleegkundigen hebben het in het bijzonder moeilijk met specifieke
patiëntengroepen, zoals bijvoorbeeld allochtone patiënten, patiënten met een psychische
aandoening, laag opgeleide patiënten en wilsonbekwame patiënten.
Het stimuleren van een mentaliteitsverandering van openheid en toegankelijkheid
om te komen tot een evenwichtige arts-patiëntrelatie
In het kader van het recht op informatie over de gezondheidstoestand is een goede relatie met de
zorgverlener van essentieel belang. Daarom dient in de opleiding, en eventueel ook via bij- en
nascholing voldoende aandacht te worden besteed aan een meer patiëntgerichte attitude en
algemene contactvaardigheden.
6. Het informeren van patiënten
Zorgverleners dienen te worden gewezen op het grote belang van het meer
informeren van de patiënt, ook over bijvoorbeeld mogelijke alternatieven of
gevolgen ingeval van weigering of intrekking van de toesteming.
Het voldoende informeren over de mogelijke financiële kosten voor de patiënt (voor
een behandeling, onderzoek, chirurgische ingreep, …) is een belangrijk knelpunt.
In het kader van het verkrijgen van een ‘informed consent’ worden in de patiëntenrechtenwet een
aantal elementen opgesomd waarover dient te worden geïnformeerd. Uit de antwoorden op de
vragenlijst komt naar voren dat artsen-specialisten hun patiënten altijd of meestal informeren
over de meeste van deze elementen. Hierbij wordt bijvoorbeeld wel wat minder aandacht besteed
aan het informeren over mogelijke alternatieven en mogelijke gevolgen ingeval van weigering of
intrekking van de toestemming. Uiteraard zijn ook dit elementen die een belangrijke rol kunnen
spelen in het proces van beslissingsname door de patiënt. Heel opvallend bij de antwoorden op
deze vraag was het geringe aantal artsen-specialisten (slechts een kwart) dat aangaf altijd of
meestal te informeren over de mogelijke kosten voor de patiënt, terwijl meer dan een kwart van
de respondenten hierover zelden of nooit informeert.
Verpleegkundigen, die duidelijk een andere (complementaire) rol vervullen ten aanzien van het
informeren van de patiënt, blijken voornamelijk te informeren over vereiste nazorg en aard en
doel van een onderzoek of behandeling. Net zoals door artsen-specialisten wordt door
verpleegkundigen weinig geïnformeerd over de gevolgen ingeval van weigering of intrekking van
135

de toestemming of over mogelijke alternatieven. Slechts ongeveer één verpleegkundige op acht
informeert de patiënt altijd of meestal over de kosten.
Er bestaat een grote nood aan voldoende duidelijkheid en transparantie van de
ziekenhuisfacturen
Uit meerdere schriftelijke en mondelinge bronnen bleek bovendien dat ziekenhuisfacturen vaak
onduidelijk en niet transparant zijn voor de patiënt. Daarenboven kwam uit de interviews naar
voren dat artsen-specialisten en verpleegkundigen zelf veel te weinig een idee hebben van de
kostprijs van een consultatie, onderzoek, behandeling of operatie.
Het benadrukken van de rol van de verpleegkundige in het informeren van de patiënt
Uit de in dit rapport besproken literatuur, gesprekken en interviews blijkt dat het voor
ziekenhuispatiënten vaak moeilijk is om informatie van een arts te bekomen. In dit kader dient
ook de rol van de verpleegkundige in het informeren van de patiënt te worden benadrukt. Hierbij
dient echter wel te worden opgemerkt dat de verpleegkundige niet bevoegd is om een diagnose te
stellen en dat het aldus vanzelfsprekend is dat verpleegkundigen geen diagnostische informatie
aan de patiënt kunnen verstrekken.
Aanmoedigen van het schriftelijk bevestigen van mondeling verschafte informatie
aan de patiënt, zeker voor complexe of experimentele onderzoeken, behandelingen
of ingrepen.
Het geven van een schriftelijke bevestiging van mondeling verschafte informatie zou in bepaalde
gevallen een betere bescherming voor de patiënt kunnen bieden.
7. Redenen om informatie niet te vertellen en therapeutische exceptie
Artsen-specialisten en verpleegkundigen werden in de enquête ook gevraagd naar mogelijke
redenen om bepaalde informatie niet te vertellen aan de patiënt. Artsen-specialisten houden
hierbij rekening met meerdere redenen. Een aantal van deze redenen hebben betrekking op
medische aspecten, bijvoorbeeld een erg kleine kans op risico’s of informatie die logisch
voortvloeit uit een eerdere (be)handeling. Andere frequent aangegeven redenen houden eerder
verband met de patiënt zelf, bijvoorbeeld wanneer de patiënt zegt of aangeeft voldoende te
hebben gehoord of wanneer de arts meent dat de patiënt de informatie emotioneel niet zal kunnen
verwerken.
Verpleegkundigen houden voornamelijk rekening met elementen die rechtstreeks verband houden
met de patiënt zelf.
136

Slechts voor één arts op tien en één verpleegkundige op twintig is het werken onder tijdsdruk een
reden om bepaalde informatie achterwege te laten. Gezien de huidige prestatiegerichte
geneeskunde en de grote tijdsdruk die vele zorgverleners ondervinden is dit laatste wel een
positief element om vast te stellen.
Betreffende de therapeutische exceptie kwam uit het onderzoek naar voren dat artsen-specialisten
hier relatief weinig gebruik van maken. De overtuiging dat bepaalde informatie het
genezingsproces negatief kan beïnvloeden en de psychische labiliteit van de patiënt zijn de
voornaamste overwegingen die een rol spelen in de toepassing van de therapeutische exceptie.
Ook een erg angstige, zeer ernstig of ongeneeslijk zieke patiënt en een onzekere prognose worden
relatief vaak als reden voor therapeutische exceptie beschouwd.
Strikt naleven van de wettelijke vereisten voor therapeutische exceptie
De wettelijk vereiste procedures die door de arts dienen te worden toegepast in het geval van
therapeutische exceptie worden in variërende mate nageleefd. Het consulteren van een collega en
het schriftelijk motiveren van de therapeutische exceptie in het patiëntendossier worden het minst
nageleefd. Artsen-specialisten geven wel vaker aan de informatie door te geven aan de
vertrouwenspersoon. Uiteraard is het positief om vast te stellen dat de figuur van de
vertrouwenspersoon hier ook een rol in kan spelen en dat dit blijkbaar ook door de meerderheid
van de artsen-specialisten als dusdanig wordt erkend.
De toepassing van de therapeutische exceptie herleiden tot een absoluut minimum
door het gebruik van aangepaste communicatievaardigheden en psychosociale
ondersteuning.
Gezien het grote belang voor de patiënt om steeds alle informatie betreffende zijn
gezondheidstoestand te ontvangen en gezien het feit dat het (tijdelijk) achterhouden van
informatie in beginsel niet is toegestaan, is het heel belangrijk dat de wettelijk vereiste criteria om
de therapeutische exceptie toe te passen strikt worden nageleefd. Er dient hierbij wel expliciet op
te worden gewezen dat van zodra er geen sprake meer is van het ernstig dreigend nadeel de
informatie alsnog dient te worden verstrekt. Tevens dient te worden benadrukt dat het ook hier
heel belangrijk is dat de arts beschikt over de nodige patiëntgerichte communicatievaardigheden.
In de meeste gevallen kan het (tijdelijk) niet geven van informatie worden vermeden door het
doseren van informatie en deze aan te passen aan de individuele draagkracht van de patiënt. Zo
kan bijvoorbeeld een slechte prognose (die op zichzelf onvoldoende reden is om beroep te doen op
de therapeutische exceptie) wel gefaseerd worden gebracht.
Om situaties waarin artsen-specialisten menen een beroep te moeten doen op de therapeutische
exceptie tot een absoluut minimum te beperken is het aangewezen om voldoende psychosociale
137

ondersteuning en begeleiding te bieden vooor patiënten, zowel in het ziekenhuis als in de
ambulante zorg.
8. Toestemmingsvereiste
Met betrekking tot de toestemmingsvereiste werd in de enquête aan artsen-specialisten en
verpleegkundigen de vraag gesteld wanneer men uitgaat van de veronderstelling dat de patiënt
zijn toestemming heeft gegeven. De belangrijkste overwegingen die hier zowel door artsen-
specialisten als verpleegkundigen werden gegeven zijn: het gaat om een futiele handeling, de
patiënt geeft aan de beslissing liever aan de zorgverlener over te laten of de toestemming kan uit
het gedrag van de patiënt worden afgeleid.
Als patiënt heeft men ook de mogelijkheid om geen toestemming te geven voor een behandeling
of onderzoek zoals het door de arts of verpleegkundige wordt voorgesteld. Bij de totale groep
artsen-specialisten en verpleegkundigen was dit in de drie maanden voorafgaand aan het invullen
van de vragenlijst reeds bij meer dan de helft van de respondenten voorgekomen. Psychologische
redenen werden hiervoor duidelijk het meest aangehaald. Het was hierbij echter opvallend dat
ongeveer één vijfde van de totale groep respondenten aangaf reeds geconfronteerd te zijn
geweest met een weigering van toestemming door de patiënt omwille van financiële redenen. Dit
laatste aspect komt tevens aan bod onder het thema ‘een financieel toegankelijke
gezondheidszorg’.
Het treffen van de nodige sociale maatregelen om financiële problemen van
bepaalde patiëntengroepen te vermijden
Zowel uit bovenstaande enquêteresultaten als uit de reeds eerder besproken informatie uit de
gezondheidsenquête 2004 10 blijken moeilijkheden voor een groot aantal patiënten om de kostprijs
voor zorg te dragen. Deze vaststellingen dienen zeker een aanleiding te vormen tot de verdere
uitbouw en uitbreiding van een aantal sociale maatregelen in de zorgsector.
9. Inzage en afschrift van het patiëntendossier
Uit de antwoorden op de vragenlijst bleek dat artsen-specialisten relatief weinig worden
geconfronteerd met de vraag tot inzage of afschrift van het dossier. Een duidelijke meerderheid
van de artsen-specialisten gaat echter wel in op een verzoek tot inzage. Het feit dat een
vertegenwoordiger niet handelt in het belang van de patiënt of dat er duidelijke aanwijzingen zijn
dat de patiënt onder druk staat van derden worden het meest frequent aangegeven als mogelijke
redenen om inzage in het dossier te weigeren. Het feit dat inzage van de gegevens de belangen
138

van de patiënt of van iemand anders dan de patiënt (bijvoorbeeld een familielid) schaadt wordt
eveneens als mogelijke reden aangegeven.
Het ontwikkelen van duidelijke richtlijnen in verband met een zo laag mogelijke
kostprijs van afschrift (en inzage) van het dossier
Ook de kostprijs voor inzage en afschrift van het dossier werd bevraagd. Uit de resultaten bleek
dat artsen-specialisten (en voornamelijk verpleegkundigen) vaak zelf geen idee hebben of er een
vergoeding voor inzage of afschrift wordt gevraagd in de setting waarin ze zijn tewerkgesteld. Om
deze reden is het ook heel moeilijk om hierover een duidelijk totaalbeeld te krijgen. Voortgaand op
de respondenten die hier wel weet van hebben blijkt dat, indien er een kostprijs wordt gevraagd
(in de minderheid van de gevallen) er een grote variatie bestaat aan prijzen. Voornamelijk voor
wat het afschrift van het dossier betreft kunnen de gevraagde prijzen toch wel hoog oplopen.
Misschien is het daarom nuttig richtlijnen te ontwikkelen inzake een zo laag mogelijke kostprijs
voor de patiënt, aangezien een hoge kostprijs voor inzage of afschrift van het dossier een obstakel
kan betekenen voor de patiënt om dit recht effectief uit te oefenen.
Patiëntendossiers zouden bovendien ook zo dienen te worden aangepast dat inzage ervan zo
weinig mogelijk bijkomende handelingen vergt.
10. Vertrouwenspersoon en vertegenwoordiger
Een betere bekendmaking van de begrippen vertrouwenspersoon en
vertegenwoordiger met hun respectievelijke rol en functie in de begeleiding en
vertegenwoordiging van de patiënt dringt zich op
Zoals eerder reeds bij ‘kennis van de patiëntenrechtenwet’ aan bod kwam bleek uit de
enquêteresultaten zowel bij artsen-specialisten als verpleegkundigen heel wat verwarring te
bestaan tussen de concepten vertrouwenspersoon en vertegenwoordiger. Voornamelijk de
wettelijke bepalingen ten aanzien van de rol van de vertrouwenspersoon blijken zowel door
artsen-specialisten als verpleegkundigen nauwelijks gekend te zijn. Deze vaststellingen zijn tevens
een bevestiging van bevindingen uit de eerder besproken literatuur.
10.1. DE VERTROUWENSPERSOON
Het reëvalueren van de formele regels ten aanzien van de vertrouwenspersoon
Uit de enquêteresultaten werd duidelijk dat de arts-specialist in minder dan de helft van de
gevallen de naam van de vertrouwenspersoon mee opneemt in het dossier. Indien we deze
vaststelling bekijken in het licht van de bedenkingen die tijdens de gesprekken en interviews
139

geformuleerd werden in verband met het feit dat de vertrouwenspersoon steeds schriftelijk moet
worden aangeduid dan zou dit aspect van de wet misschien moeten worden gereëvalueerd.
Mogelijks zou het goed zijn om de formele regels zoals ze nu in de wet zijn ingebouwd te
beperken tot situaties waarin een vertrouwenspersoon alleen het recht op inzage of afschrift
uitoefent of bijvoorbeeld wanneer de vertrouwenspersoon in afwezigheid van de patiënt om
mondelinge informatie verzoekt.
10.2. DE VERTEGENWOORDIGER
Uit de reeds eerder besproken literatuur en voorbereidende gesprekken kunnen met betrekking
tot de figuur van de vertegenwoordiger een aantal bijkomende suggesties worden geformuleerd,
zoals onder andere:
Het aanpassen van de beperkingen van het recht op inzage en afschrift voor een
vertegenwoordiger vanaf het moment dat de patiënt overleden is
Dit betreft hier de reeds eerder in dit rapport besproken “juridische hakbijl”, waarbij bijvoorbeeld
ouders van een minderjarige na het overlijden van het kind enkel nog onrechtstreeks inzagerecht
hebben in het dossier. In dit kader kan worden nagedacht over het afschaffen of alleszins
nuanceren van de huidige breuklijn.
Het ontwikkelen van richtlijnen met betrekking tot de toestemming van
vertegenwoordigers inzake het stoppen/staken van medisch zinloos handelen
Momenteel zijn er enkel bepalingen uitgewerkt met betrekking tot de voortzetting van een
therapie of behandeling. Er zouden ook richtlijnen dienen te worden ontwikkeld met betrekking tot
de toestemming in het stopzetten of staken van een “zinloze” behandeling.
Nood aan richtlijnen omtrent de wijze van uitoefening van de
vertegenwoordigingsbevoegdheid
Gezien de zware verantwoordelijkheid die de vertegenwoordiger te dragen heeft bestaat er zeker
ook een nood aan (ethische) richtlijnen omtrent de wijze waarop vertegenwoordigers hun
bevoegdheid kunnen uitoefenen en hoe ze daarin het beste begeleid kunnen worden. In de
praktijk impliceert dit onder andere dat er een betere psychosociale ondersteuning dient te
worden geboden aan personen die de vertegenwoordiging van een wilsonbekwame patiënt op zich
nemen.
140

11. Vrije keuze van beroepsbeoefenaar
Uit de onderzoeksresultaten blijkt dat een duidelijke meerderheid van de artsen-specialisten
overtuigd is dat patiënten het recht hebben op vrije keuze van een beroepsbeoefenaar. Voor
verpleegkundigen was dit slechts voor een minderheid van de respondenten het geval. Als reden
voor de beperking van de vrije keuze werd zowel door artsen-specialisten als verpleegkundigen
meestal gewezen op de wijze waarop de instelling is georganiseerd of er was sprake van een
beperkt aantal beroepsbeoefenaars in één discipline. Artsen-specialisten tewerkgesteld in een
psychiatrisch ziekenhuis gaven wel vaker aan dat patiënten in de praktijk niet het recht hadden op
vrije keuze van zorgverlener, terwijl artsen-specialisten tewerkgesteld in een algemeen ziekenhuis
het meest aangaven dat patiënten een vrije keuze van zorgverlener hadden.
De patiënt dient voorafgaandelijk ingelicht te worden over de mogelijkheden en
beperkingen inzake vrije keuze binnen de voorziening
In het kader van het recht op vrije keuze van zorgverlener is het aanbevolen de patiënt (of diens
vertegenwoordiger) steeds, vóór de opname, in te lichten over de mogelijkheden en beperkingen
inzake vrije keuze binnen de voorziening.
12. Klachtenbemiddeling
Betreffende de mogelijkheid tot onafhankelijke werking van de ombudsdienst blijkt uit de
enquêteresultaten dat artsen-specialisten en verpleegkundigen toch wel duidelijk bedenkingen
hebben bij de mogelijkheid tot een onafhankelijke organisatie van de ombudsdienst indien de
ombudspersoon wordt aangesteld door het ziekenhuis. De respondenten uiten nog meer twijfels
over de mogelijkheid tot onafhankelijke werking van de ombudsdienst indien de ombudspersoon
verantwoording dient af leggen aan de directie van het ziekenhuis.
Verpleegkundigen zijn, in vergelijking met artsen-specialisten, vaker van mening dat een
ombudsdienst niet onafhankelijk kan werken indien de ombudspersoon wordt aangesteld door het
ziekenhuis.
Het in dienst nemen van ombudspersonen door een onafhankelijke instantie
In het kader van de onafhankelijke organisatie van het klachtrecht zou kunnen worden gekozen
voor het in dienst nemen van ombudspersonen als werknemer door een onafhankelijke instantie,
zoals bijvoorbeeld de Federale Ombudsdienst Rechten van de Patiënt of een vzw die hier
verantwoordelijk voor zou kunnen worden gesteld. Deze instantie zou dan tevens de
ombudspersonen kunnen opvolgen, evalueren, opleiden of bijscholen.
141

Het voorzien van een opleiding en permanente vorming voor ombudspersonen
Een basisvoorwaarde voor een vlotte werking van de ombudsdiensten is dat ombudspersonen
voldoende opgeleid zijn inzake wetgeving en concrete beroepstechnieken. Een permanente
vorming voor ombudspersonen moet dan ook worden aanbevolen. Het is ook zinvol een specifieke
opleiding te voorzien voor ombudspersonen in de gezondheidszorg.
Het organiseren van een zekere mate van coördinatie, uniforme registratie en
rapportering en het openbaar maken van de klachten
Door een zekere mate van coördinatie zou men kunnen werken aan een optimalisering van het
functioneren van de ombudsdiensten. In het kader van de mogelijkheid tot het structureel
detecteren van eventuele problemen in ziekenhuizen zou daarenboven een regeling kunnen
worden getroffen dat ziekenhuizen jaarlijks openbaar maken wat de klachten waren en wat men
er aan heeft gedaan.
Het oprichten van provinciale of regionale ombudsdiensten (voor klachten uit de
ambulante zorg)
Om tegemoet te komen aan de voor een ombudsdienst essentiële voorwaarde van
laagdrempeligheid zou men kunnen denken aan het oprichten van provinciale of regionale
ombudsdiensten, aangezien uit de eerder besproken literatuur en gesprekken naar voren kwam
dat de drempel om een klacht neer te leggen bij de Federale Ombudsdienst dikwijls te hoog is.
De patiënt voldoende informeren over bestaan en werking van de ombudsdienst
Gezien het cruciale belang van klachtenopvang voor het realiseren van de rechten van de patiënt
is het nodig om de patiënt voldoende te informeren over het bestaan en de werking van de
ombudsdienst. Binnen de ziekenhuissetting zouden alle beschikbare informatiekanalen (zoals
bijvoorbeeld een opnamebrochure, de website en valven van het ziekenhuis, ….) dienen te worden
benut in het kader van het informeren van de patiënt over de taak en functie van de
ombudsdiensten, met contactgegevens van de ombudsdienst en –persoon.
Ontwikkeling van een ontwerp van huishoudelijk reglement door de Federale
Commissie Rechten van de Patiënt
Een ontwerp van huishoudelijk reglement voor de ombudsdienst van het ziekenhuis door
bijvoorbeeld de Federale Commissie Rechten van de Patiënt zou een belangrijke maatregel kunnen
zijn in het nastreven van een meer onafhankelijke en optimaal functionerende ombudsdienst.
142

Nood aan invulling van de ombudsfunctie door een ombudspersoon die zich
onafhankelijk kan opstellen en een bescherming van de ombudspersoon tegen
sancties
Om op korte termijn een grotere onafhankelijkheid van de ombudsdiensten zoals ze nu zijn
georganiseerd te bewerkstelligen kunnen ook een aantal maatregelen worden getroffen. Hierbij
kan bijvoorbeeld worden gedacht aan een bescherming van de ombudspersoon tegen sancties of
ontslag omwille van daden uitgevoerd in functie van de ombudsopdracht.
Een verbod op cumulatie van de ombudsfunctie met een andere functie in het
ziekenhuis
Een andere maatregel die op korte termijn zou kunnen worden gerealiseerd is het instellen van
een verbod op cumulatie van de ombudsfunctie met een andere functie in het ziekenhuis. Dit kan
namelijk ernstige ethische vragen oproepen als een ombudspersoon een klacht ontvangt met
betrekking tot zichzelf in zijn functie van beroepsbeoefenaar of met betrekking tot een collega.
Aandacht voor de praktische organisatie van de ombudsfunctie voor specfieke
kwetsbare patiëntengroepen
Om tegemoet te komen aan de specifieke noden van een aantal kwetsbare categorieën patiënten
zoals kinderen en jongeren, personen met een handicap, (psycho)geriatrische patiënten, … dient
men meer aandacht te besteden aan de praktische organisatie van de ombudsfunctie voor deze
patiënten.
Het regelen van het klachtrecht van nabestaanden
Uit de voorbereidende gesprekken kwam eveneens naar voor dat in de patiëntenrechtenwet geen
regels zijn opgenomen die de patiënt na zijn dood beschermen. Tot hiertoe is het bijvoorbeeld in
de wet niet geregeld wie na het overlijden van de patiënt het klachtrecht kan uitoefenen. Dit
klachtrecht van nabestaanden kan bijvoorbeeld in het kader van medische fouten van groot
belang zijn.
13. Organisatie van de ombudsfunctie in de geestelijke gezondheidszorg
Uit de voorbereidende gesprekken kwamen nog een aantal specifieke suggesties naar voor in
verband met de organisatie van de ombudsfunctie in de geestelijke gezondheidszorg.
143

Externe ombudsdiensten in de sector van de geestelijke gezondheidszorg
Momenteel heeft men in de sector van de geestelijke gezondheidszorg de keuze tussen een
interne en een externe ombudsdienst. Om een onafhankelijk werkende ombudsfunctie te
realiseren is het aan te bevelen enkel te werken met een externe ombudsfunctie.
Het uitwerken van een financiële regeling die een onafhankelijke werking van de
externe ombudsdienst mogelijk maakt
Door het vastleggen van het percentage middelen dat de psychiatrische ziekenhuizen overmaken
aan het Provinciaal Overlegplatform Geestelijke Gezondheidszorg voor de bemiddelingsfunctie zou
een meer onafhankelijke werking kunnen worden mogelijk gemaakt.
Het zoeken van een oplossing voor de bevoegdheidsproblematiek van de
ombudsdiensten in de sector geestelijke gezondheidszorg
Ombudspersonen van de provinciale overlegplatforms zijn bijvoorbeeld niet bevoegd voor de
centra geestelijke gezondheidszorg, die trouwens wel deel uitmaken van hun platform. Om op een
duidelijke wijze te kunnen tegemoetkomen aan het klachtrecht van de patiënt dient er een
geschikte oplossing te worden gevonden voor deze bevoegdheidsproblematiek.
14. Betaalbare gezondheidszorg
Het expliciteren van het recht op een betaalbare, toegankelijke en goede
gezondheidszorg voor iedereen
Uit de enquêteresultaten kan worden geconcludeerd dat bijna alle bevraagde artsen-specialisten
en verpleegkundigen van mening zijn dat een financieel toegankelijke gezondheidszorg ook een
patiëntenrecht is. Dit recht vormt de basis voor elke goede gezondheidszorg. Hoewel dit recht ook
(impliciet) gegarandeerd wordt in andere wetgeving verdient het toch wel een expliciete
vermelding in de wet op de patiëntenrechten.
Het treffen van de nodige sociale maatregelen om een financieel toegankelijke
gezondheidszorg voor alle patiënten te garanderen
Uit de onderzoeksresultaten bleek dat artsen-specialisten en verpleegkundigen een duidelijk
verschillende visie hadden over het feit of de gezondheidszorg in de praktijk voor de grote
meerderheid van de patiënten betaalbaar is. Bijna 9 artsen-specialisten op 10 waren hiervan
overtuigd, terwijl bijna de helft van de verpleegkundigen meende dat de gezondheidszorg zoals
144

deze nu is georganiseerd niet voor de grote meerderheid van de patiënten betaalbaar is. Zoals
eerder in de bespreking van de resultaten reeds werd gesuggereerd, heeft dit vermoedelijk ook te
maken met het feit dat verpleegkundigen (in vergelijking met artsen-specialisten) op een andere
manier met patiënten in contact komen. Deze vaststelling (en dan voornamelijk de visie van de
verpleegkundigen die in de praktijk vaak dichter bij de dagelijkse financiële realiteit van de patiënt
staan) stemt zeker tot nadenken. Deze bevinding dient samen met een aantal andere
enquêteresultaten te worden bekeken. Uit die resultaten bleek dat zowel door artsen-specialisten
als door verpleegkundigen nog steeds veel te weinig wordt geïnformeerd over de kosten voor de
patiënt. Terzelfdertijd geeft één vijfde van de respondenten aan reeds geconfronteerd te zijn
geweest met patiënten die een voorgesteld onderzoek of een behandeling weigeren omwille van
financiële redenen.
Op basis van deze informatie dient nogmaals te worden gewezen op het belang van het voldoende
informeren van de patiënt over de financiële kosten en van het treffen van de nodige sociale
maatregelen om voor alle patiënten een financieel toegankelijke gezondheidszorg te garanderen.
15. Toepassingsgebied van de patiëntenrechtenwet
Uitbreiding van het toepassingsgebied van de patiëntenrechtenwet naar andere
beroepscategorieën
Uit de antwoorden op de vragenlijst kon eveneens worden afgeleid dat de (grote) meerderheid
van de artsen-specialisten en verpleegkundigen van mening is dat de patiëntenrechtenwet ook
van toepassing zou moeten zijn op een aantal andere beroepscategorieën, zoals bijvoorbeeld
psychologen en psychotherapeuten, verzorgenden, maatschappelijk werkers, …. In deze context
kan worden gedacht aan een verdere uitbreiding van de zorgverstrekkers die onder het KB nr. 78
vallen of aan een uitbreiding van het personeel toepassingsgebied van de patiëntenrechtenwet.
Het doortrekken van de wet naar het gemeenschapsniveau of het werken met
intensieve samenwerkingsakkoorden tussen het federale en het
gemeenschapsniveau zou voor de patiënt meer duidelijkheid kunnen scheppen
inzake het toepassingsgebied
Uit de reeds eerder besproken literatuur en voorbereidende gesprekken bleek dat het feit dat de
patiëntenrechtenwet (federale materie) enkel de beroepsgroepen bestrijkt, en niet de instelling,
vaak leidt tot verwarring en onduidelijkheid bij de patiënt.
145

16. Richtlijnen, protocollen en werkafspraken
Stimuleren van ziekenhuizen en instellingen om richtlijnen, protocollen en
werkafspraken te formuleren ten aanzien van de verschillende aspecten van de
rechten van de patiënt
Een groot aantal artsen-specialisten en (vooral) verpleegkundigen hebben vaak geen idee over de
beschikbaarheid van richtlijnen, protocollen en werkafspraken ten aanzien van bepaalde aspecten
die door de patiëntenrechtenwet worden behandeld. Voor de meeste elementen van de wet blijken
deze richtlijnen, protocollen en werkafspraken volgens meer dan de helft van de totale groep
respondenten wel aanwezig te zijn in de setting waarin zij zijn tewerkgesteld. Richtlijnen inzake
het recht op vrije keuze van zorgverlener waren het minst aanwezig.
Bij het stimuleren van ziekenhuizen en instellingen om dergelijke richtlijnen, protocollen en
werkafspraken te formuleren dient voldoende aandacht te worden besteed aan alle actoren die
participeren in de zorg. Inspraak van al deze actoren (ziekenhuis, zorgverleners én patiënten)
biedt de beste garanties om een kwaliteitsvolle gezondheidszorg kunnen garanderen.
17. Minderjarige patiënten
17.1. BEOORDELING VAN DE MATURITEIT
Uit de enquêteresultaten bleek duidelijk dat zowel artsen-specialisten als verpleegkundigen
gebruik maken van een ruim aantal criteria om de maturiteit van een minderjarige te beoordelen.
Zowel artsen-specialisten als verpleegkundigen baseren zich bijvoorbeeld vaak op de mate waarin
de minderjarige de verstrekte informatie duidelijk begrepen heeft, de mate waarin de minderjarige
voor- en nadelen kan afwegen en een voldoende realistisch inzicht heeft in de eigen
gezondheidstoestand.
Met betrekking tot het gebruik van bepaalde procedures ter beoordeling van de maturiteit van een
minderjarige is het opvallend dat artsen-specialisten zich voornamelijk baseren op de eigen
professionele deskundigheid en ervaring, terwijl ze slechts in een minderheid van de gevallen de
ouders of voogd van de minderjarige consulteren. Verpleegkundigen baseren zich duidelijk minder
op de eigen professionele deskundigheid en ervaring, maar gaan vaker de mening van externen
consulteren, zoals bijvoorbeeld ouders of voogd.
Indien expliciet gevraagd wordt naar een richtinggevende leeftijd waarop een jongere als
voldoende rijp en matuur kan worden beschouwd om de eigen rechten zelfstandig uit te oefenen
wordt zowel door artsen-specialisten als verpleegkundigen de leeftijd van 16 jaar aangegeven.
Heel vaak wordt echter wel opgemerkt dat het, gezien de grote individuele verschillen tussen
jongeren, heel moeilijk is om een richtinggevende leeftijd aan te geven.
146

17.2. INFORMEREN VAN MINDERJARIGEN
Ouders van minderjarigen dienen beter te worden geïnformeerd over de kostprijs
van de behandeling
Kinderen en jongeren worden door artsen-specialisten voornamelijk geïnformeerd over de aard en
het doel van een onderzoek of behandeling. Over een groot aantal andere aspecten die nodig zijn
om de geïnformeerde toestemming te kunnen geven wordt veel minder geïnformeerd. Jongeren
blijken door artsen-specialisten wel systematisch meer geïnformeerd te worden dan kinderen.
Opvallend was dat in ruim één vijfde van de gevallen noch de ouders noch het kind of de jongere
werden geïnformeerd over de mogelijke financiële kosten van de behandeling.
Aspecten waarover verpleegkundigen kinderen en jongeren vaak informeren zijn bijvoorbeeld aard
en doel van een onderzoek of behandeling, duur en/of frequentie van een onderzoek of
behandeling en de vereiste nazorg. Door de helft van de verpleegkundigen die deze vraag
beantwoordden werden noch de ouders noch het kind of de jongere geïnformeerd over de
mogelijke financiële kosten van de behandeling. Bij dit belangrijk knelpunt gelden dezelfde
bemerkingen die reeds eerder werden geformuleerd bij het informeren van patiënten in het
algemeen.
17.3. SPECIFIEKE PROBLEMEN MET BETREKKING TOT DE PATIËNTENRECHTEN VAN
MINDERJARIGEN
Oprichten van een werkgroep minderjarigen in de Federale Commissie Rechten van
de Patiënt
In de context van de hiervoor besproken problemen werd in een aantal van de voorbereidende
gesprekken ook het idee geformuleerd om een bijzondere werkgroep minderjarigen in de schoot
van de Federale Commissie Rechten van de Patiënt op te richten.
18. Meerderjarige wilsonbekwame patiënten
18.1. BEOORDELING VAN DE WILSONBEKWAAMHEID VAN EEN PATIËNT
Er is nood aan meer duidelijkheid over de invulling van het begrip
wilsonbekwaamheid
147

Uit de enquêteresultaten bleek duidelijk dat artsen-specialisten en verpleegkundigen gebruik
maken van een ruim aantal criteria om de wilsonbekwaamheid van een patiënt te beoordelen.
Zowel artsen-specialisten als verpleegkundigen baseren zich bijvoorbeeld vaak op de mate waarin
een patiënt inzicht heeft in de aard en gevolgen van een beslissing, een voldoende realistisch
inzicht heeft in de eigen gezondheidstoestand en de verstrekte informatie duidelijk begrepen
heeft.
Voor het beoordelen van de wilsonbekwaamheid van een patiënt baseert iets minder dan de helft
van de artsen-specialisten zich op de eigen professionele deskundigheid en ervaring, terwijl dit
slechts voor minder dan een kwart van de verpleegkundigen het geval is. Door artsen-specialisten
en verpleegkundigen die hier andere procedures gebruiken wordt voornamelijk gekozen voor het
consulteren van de partner en/of familie van de patiënt, het gebruik van testen of het consulteren
van een collega. Uit de gesprekken en interviews met beroepsbeoefenaars kwam bovendien naar
voor dat er omtrent de criteria voor het bepalen van de wilsonbekwaamheid van een patiënt heel
veel onduidelijkheid heerst. Ook de situatie van de psychiatrische patiënt is in deze context vaak
heel moeilijk en onduidelijk.
Rond de eventueel te hanteren criteria dient dringend meer duidelijkheid te komen, vooral met het
oog op de juridische mogelijkheid dat patiënten worden vertegenwoordigd.
18.2. HET BETREKKEN VAN EEN VERTEGENWOORDIGER BIJ DE BEHANDELING
De vertegenwoordiger dient steeds, in de mate van het mogelijke, te worden
betrokken bij de behandeling van de wilsonbekwame patiënt
Uit de resultaten van de vragenlijst blijkt dat de meerderheid van de artsen-specialisten en
verpleegkundigen de vertegenwoordiger betrekken bij de behandeling van de patiënt. De
meerderheid van de artsen-specialisten geeft echter aan de vertegenwoordiger enkel te betrekken
bij ingrijpende (be)handelingen. Het feit dat beroepsbeoefenaars de vertegenwoordiger betrekken
bij de behandeling van de wilsonbekwame patiënt is uiteraard positief om vast te stellen, maar
tevens bleek dat er slechts iets minder dan een derde van de artsen-specialisten en
verpleegkundigen was die de vertegenwoordiger bij elke (be)handeling betrekt. In de mate van
het praktisch haalbare dienen zorgverleners te worden gestimuleerd om voldoende ruimte te laten
voor de inbreng van de vertegenwoordiger in de behandeling van de wilsonbekwame patiënt.
De wettelijke vereiste van het schriftelijk motiveren in het dossier wanneer wordt afgeweken van
de wil van de vertegenwoordiger wordt door bijna drie kwart van de bevraagde artsen-specialisten
nageleefd.
Indien artsen-specialisten of verpleegkundigen worden geconfronteerd met het verzet van een
handelings- of wilsonbekwame patiënt tegen een (be)handeling waarvoor men van de
vertegenwoordiger toestemming heeft gekregen wordt meestal overlegd tot er onderlinge
148

overeenstemming is bereikt of er wordt gevolgd wat men medisch het beste acht.
Verpleegkundigen volgen bovendien ook vaak de wil van de patiënt.
Uitwerken van meer concrete richtlijnen ten aanzien van de situatie van
wilsonbekwame patiënten en de rol van de vertegenwoordiger
Ten aanzien van de hierboven besproken problematiek en de situatie van wilsonbekwame en
psychiatrische patiënten in het algemeen zou het interessant zijn om, bijvoorbeeld in een
werkgroep binnen de Federale Commissie Rechten van de Patiënt, verdere richtlijnen en specifieke
regelingen te voorzien. We denken hier onder meer aan de problematiek van dwang in de zorg.
19. Toepassing van de patiëntenrechtenwet en definiëring van de patiënt
De problematieken van de verschillende patiëntengroepen (die vaak bijzonder divers
zijn) leiden ertoe dat een diversiteit van uitvoeringsbesluiten vereist is
De patiëntenrechtenwet regelt de belangrijkste rechten van dé patiënt, maar hierbij dient te
worden opgemerkt dat er vaak een heel groot verschil bestaat tussen patiënten. Men dient er zich
voldoende van bewust te zijn dat niet elke patiënt in staat is om vlot en zelfstandig voor zijn eigen
rechten op te komen.
20. Aansprakelijkheid en medische fouten
Het opnemen van één centrale ziekenhuisaansprakelijkheid
Het zou voor de patiënt een betere, meer éénduidige en toegankelijke oplossing zijn mocht er een
wettelijke bepaling komen in verband met de hoofdelijke aansprakelijkheid van de
gezondheidsvoorziening voor alle prestaties geleverd binnen haar muren.
Een duidelijke regeling van het luik van de medische aansprakelijkheid is absoluut
vereist
Er is duidelijk nood aan een reglementaire basis voor de vaststelling en schadeloosstelling bij
tekortkomingen en medische fouten.
Hierbij dient een systeem te worden uitgewerkt waarbij medische schade vergoed zou kunnen
worden zonder dat het slachtoffer de fout van de zorgverlener dient te bewijzen. Dit is zeker ook
van groot belang in het geval van instellingsgebonden medische fouten.
149

Het oprichten van een centraal meldpunt voor medische ongevallen en fouten
In een dergelijk meldpunt kunnen medische ongevallen en fouten op een systematische wijze en
per ziekenhuis worden geregistreerd. Dit centraal meldpunt zou een coördinerende rol kunnen
vervullen en wetenschappelijk onderzoek kunnen voeren naar medische fouten. Op basis van de
aldus verkregen informatie kunnen concrete preventiemaatregelen worden uitgewerkt.
21. Recht op een kwaliteitsvolle dienstverlening
Behoefte aan een duidelijke definiëring van een kwaliteitsvolle dienstverlening
In deze context dient te worden opgemerkt dat er een dringende nood bestaat aan het definiëren
van een goede en kwaliteitsvolle praktijkvoering. Gezien de aard van de problemen die zich in dit
kader kunnen voordoen dient dit het best te gebeuren in overleg met de regionale overheden.
150

REFERENTIES
1. Visie van de patiënt op belangrijke ontwikkelingen in het gezondheidsbeleid. De wet op de
rechten van de patiënt – De patiënt als expert. Psychiatrisch Centrum Ziekeren, Sint-
Truiden i.s.m. het Vlaams Patiëntenplatform, december 2004
2. Federale Ombudsdienst “Rechten van de Patiënt”. Nederlandstalig ombudspersoon,
Jaarverslag 2004. H.W. Dijkhoffz. Federale Overheidsdienst Volksgezondheid, Veiligheid
van de Voedselketen en Leefmilieu.
3. Evaluatie van de wet op de Geneeskundige Behandelingsovereenkomst. Dute, J.C.J. e.a.,
Utrecht: Nivel, 2000.
4. Legemaate, J. (1997). Evaluatie van de wetgeving in de gezondheidszorg. Sociaal Recht,
9, 251-256.
5. Brouwer de Koning, J. (1999). Altijd op zoek naar een weerwoord. Mediator, 10, 1-4.
6. Graaf, H. van de & Hoppe, R. (1989). Beleid en politiek. Een inleiding tot de
beleidswetenschap en de beleidskunde. Muiderberg: Coutinho.
7. Veerman, G.J. (1991). De paradox van de wetsevaluatie. Justitiële verkenningen, 17(5),
8-31.
8. Conceptnota Rechten van de patiënt – Kabinet van de Minister van Consumentenzaken,
Volksgezondheid en Leefmilieu, Magda Aelvoet, december 2000.
9. De patiënt als consument – Noden en wensen van chronisch zieke patiënten. Psychiatrisch
ziekenhuis St. Jan de Deo, Gent i.s.m. het Vlaams Patiëntenplatform, november 2001.
10. Synthese – Gezondheidsenquête 2004. IPH/EPI REPORTS N° 2006-37. Wetenschappelijk
Instituut Volksgezondheid, afdeling epidemiologie (2006).
11. De rechten van de minderjarige patiënt. Advies voor de Commissie van Volksgezondheid,
Leefmilieu en Maatschappelijke Hernieuwing, te raadplegen op:
http://www.kinderrechtencommissariaat.be/IUSR/adviezen/Adviezen/2000-
2001_4_Rechten_van_de_minderjarige_patient.doc . Kinderrechtencommissariaat, 2001.
12. Memorie van Toelichting, Wet betreffende de rechten van de patiënt. Parl. St. Kamer
2001-02, 50-1642/001.
13. Studie naar de mogelijke kosten van de rechtsregels inzake medische aansprakelijkheid.
Fase II: ontwikkeling van een actuarieel model en eerste schattingen. KCE Rapporten, Vol.
16B, ref.D/2004/10.273/16. Federaal Kenniscentrum voor de Volksgezondheid, Brussel,
juli 2005.
14. Serneels, K. (28.05.2005). Schadevergoeding voor medische blunders op komst. De
Morgen, p. 5.
15. Van Sweefelt, T. (1998). De rechtspositie van de minderjarige in het gezondheidsrecht, in
het bijzonder in het licht van het VN-verdrag inzake de rechten van het kind.
KInderrechtengiDS, Gent, Mys en Breesch, losbladig, deel 1-1.6, 8-24.
151

Boeken en tijdschriften
OVERZICHT VAN DE GEBRUIKTE LITERATUUR
- Graaf, H. van de & Hoppe, R. (1989). Beleid en politiek. Een inleiding tot de
beleidswetenschap en de beleidskunde. Muiderberg: Coutinho.
- Legemaate, J. (1997). Evaluatie van de wetgeving in de gezondheidszorg. Sociaal Recht,
9, 251-256.
- Van Sweefelt, T. (1998). De rechtspositie van de minderjarige in het gezondheidsrecht, in
het bijzonder in het licht van het VN-verdrag inzake de rechten van het kind.
KInderrechtengiDS, Gent: Mys en Breesch, losbladig, deel 1-1.6, 8-24.
- Veerman, G.J. (1991). De paradox van de wetsevaluatie. Justitiële verkenningen, 17(5),
Wetgeving
8-31.
- Basiswet van 12 januari 2005 betreffende het gevangeniswezen en de rechtspositie van de
gedetineerde
- Civielrechtelijke aansprakelijkheid (art. 1382 e.v. BW) en verjaring (art. 2262bis BW)
- De Nederlandse wet patiëntenrechten: de Wet op de Geneeskundige
Behandelingsovereenkomst (WGBO)
- Decreet van 7 mei 2004 betreffende de rechtspositie van de minderjarige in de integrale
jeugdhulp
- EU-richtlijn van 4 april 2001: klinische proeven op de mens
- KB nr. 78 van 10 november 1967: uitoefening gezondheidszorgberoepen
- KB van 7 augustus 1987: ziekenhuiswet
- KB van 3 mei 1999: het Algemeen Medisch Dossier
- KB van 3 mei 1999: minimumvoorwaarden Medisch Dossier
- Strafrechtelijke aansprakelijkheid (art. 193 e.v. en 392 e.v. Sw.)
- Wet van 13 juni 1986: orgaantransplantatie
- Wet van 26 juni 1990: bescherming van de persoon van de geesteszieke
- Wet van 25 juni 1992 op de landsverzekeringsovereenkomst
- Wet van 8 december 1992: Wet verwerking Persoonsgegevens
- Wet van 29 april 1999: niet-conventionele praktijken
- Wet van 13 juni 1999: controlegeneeskunde
- Wet van 22 augustus 2002 betreffende de rechten van de patiënt, B.S. 26 september
2002
- Wet van 28 januari 2003 betreffende de medische onderzoeken die binnen het kader van
de arbeidsverhoudingen worden uitgevoerd
- Wet van 7 mei 2004 inzake experimenten op de menselijke persoon
152

Beleidsdocumenten
- Memorie van Toelichting, Wet betreffende de rechten van de patiënt. Parl. St. Kamer
2001-02, 50-1642/001
- Conceptnota rechten van de patiënt – Kabinet van de Minister van Consumentenzaken,
Volksgezondheid en Leefmilieu, Magda Aelvoet, december 2000.
Rapporten en jaarverslagen
- De patiënt als consument – Noden en wensen van chronisch zieke patiënten. Psychiatrisch
ziekenhuis St. Jan de Deo, Gent i.s.m. het Vlaams Patiëntenplatform, november 2001.
- De rechten van de minderjarige patiënt. Advies voor de Commissie van Volksgezondheid,
Leefmilieu en Maatschappelijke Hernieuwing, te raadplegen op:
http://www.kinderrechtencommissariaat.be/IUSR/adviezen/Adviezen/2000-
2001_4_Rechten_van_de_minderjarige_patient.doc . Kinderrechtencommissariaat, 2001.
- Een visie op patiëntenparticipatie en de mogelijke rol van een koepelvereniging van
patiëntenbewegingen in onze maatschappij. Christophe Vanroelen & Kristel Vansteenkiste,
promotor: Prof. Dr. Fred Louckx, maart 2005.
- Evaluatie van de Wet op de Geneeskundige Behandelingsovereenkomst. Dute, J.C.J. e.a.,
Utrecht: Nivel, 2000.
- Federale Ombudsdienst “Rechten van de Patiënt”. Nederlandstalig Ombudspersoon,
Jaarverslag 2004. H.W. Dijkhoffz. Federale Overheidsdienst Volksgezondheid, Veiligheid
van de Voedselketen en Leefmilieu.
- Jaarverslag Externe Ombudsfunctie Geestelijke Gezondheidszorg Vlaanderen. Patrick
Claeys, i.s.m. alle externe ombudspersonen GGZ Vlaanderen, 2004.
- Kinderrechtenforum: rechten van minderjarigen in de gezondheidszorg.
Kinderrechtencoalitie Vlaanderen vzw, Gent (1 e jaargang, nr. 2, 2004).
- Klachtenbemiddeling van patiënten in ziekenhuizen. Een onderzoeksopdracht van het
Vlaams Patiëntenplatform. Mark Leys, promotor: Prof. Dr. Fred Louckx, juni 2001.
- Studie naar de mogelijke kosten van de rechtsregels inzake medische aansprakelijkheid.
Fase II: ontwikkeling van een actuarieel model en eerste schattingen. KCE Rapporten, Vol.
16B, ref.D/2004/10.273/16. Federaal Kenniscentrum voor de Volksgezondheid, Brussel,
juli 2005.
- Synthese – Gezondheidsenquête 2004. IPH/EPI REPORTS N° 2006-37. Wetenschappelijk
Instituut Volksgezondheid, afdeling epidemiologie (2006).
- Visie van de patiënt op belangrijke ontwikkelingen in het gezondheidsbeleid. De wet op de
rechten van de patiënt – De patiënt als expert. Psychiatrisch Centrum Ziekeren, Sint-
Truiden i.s.m. het Vlaams Patiëntenplatform, december 2004.
153

Brochures
- De wet op de patiëntenrechten. Samenwerken aan een gezondheidszorg op maat.
Federale Overheidsdienst Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu.
Brussel, 2003.
Kranten en vakbladen
- Brouwer de Koning, J. (1999). Altijd op zoek naar een weerwoord. Mediator, 10, 1-4.
- Ceulemans, F. (20.10.2005). Spirit: “Ziekenhuizen verstoppen ombudsdienst”. De
Huisarts, nr. 755.
- Gielen, G. (26.06.2003). Jurist Herman Nys over patiëntenrechten: “er zullen altijd
shoppende patiënten en paternalistische artsen zijn”. Campuskrant, p. 12.
- Serneels, K. (28.05.2005). Schadevergoeding voor medische blunders op komst. De
Morgen, p. 5.
- Verrijken, G. (20.10.2005). Patiëntenrechten remmen consumentisme af. De Huisarts, nr.
755.
- Verrijken, G. (20.10.2005). Pijnbestrijding voortaan patiëntenrecht. De Huisarts, nr. 755.
154

BIJLAGE 1
WETTEKST
Wet betreffende de rechten van de patiënt
22 augustus 2002
155

ALBERT II, Koning der Belgen,
22 AUGUSTUS 2002.
Wet betreffende de rechten van de patiënt
Aan allen die nu zijn en hierna wezen zullen, Onze Groet.
De Kamers hebben aangenomen en Wij bekrachtigen hetgeen volgt :
HOOFDSTUK I. - Algemene bepaling
Artikel 1. Deze wet regelt een aangelegenheid als bedoeld in artikel 78 van de Grondwet.
HOOFDSTUK II. - Definities en toepassingsgebied
Art. 2. Voor de toepassing van deze wet moet worden verstaan onder :
1° patiënt : de natuurlijke persoon aan wie gezondheidszorg wordt verstrekt, al dan niet op eigen
verzoek;
2° gezondheidszorg : diensten verstrekt door een beroepsbeoefenaar met het oog op het
bevorderen, vaststellen, behouden, herstellen of verbeteren van de gezondheidstoestand van een
patiënt of om de patiënt bij het sterven te begeleiden;
3° beroepsbeoefenaar : de beoefenaar bedoeld in het koninklijk besluit nr. 78 van 10 november
1967 betreffende de uitoefening van de gezondheidszorgberoepen alsmede de beroepsbeoefenaar
van een niet-conventionele praktijk bedoeld in de wet van 29 april 1999 betreffende de niet-
conventionele praktijken inzake de geneeskunde, de artsenijbereidkunde, de kinesitherapie, de
verpleegkunde en de paramedische beroepen.
Art. 3. § 1. Deze wet is van toepassing op privaatrechtelijke en publiekrechtelijke
rechtsverhoudingen inzake gezondheidszorg verstrekt door een beroepsbeoefenaar aan een
patiënt.
§ 2. Bij een besluit vastgesteld na overleg in de Ministerraad en na advies van de in artikel 16
bedoelde commissie kan de Koning nadere regels bepalen inzake de toepassing van de wet op
door Hem te omschrijven in § 1 bedoelde rechtsverhoudingen, teneinde rekening te houden met
de nood aan specifieke bescherming.
Art. 4. In de mate waarin de patiënt hieraan zijn medewerking verleent, leeft de
beroepsbeoefenaar de bepalingen van deze wet na binnen de perken van de hem door of
krachtens de wet toegewezen bevoegdheden. In het belang van de patiënt pleegt hij desgevallend
multidisciplinair overleg
156

HOOFDSTUK III. - Rechten van de patiënt
Art. 5. De patiënt heeft, met eerbiediging van zijn menselijke waardigheid en zijn zelfbeschikking
en zonder enig onderscheid op welke grond ook, tegenover de beroepsbeoefenaar recht op
kwaliteitsvolle dienstverstrekking die beantwoordt aan zijn behoeften.
Art. 6. De patiënt heeft recht op vrije keuze van de beroepsbeoefenaar en recht op wijziging van
deze keuze behoudens, in beide gevallen, beperkingen opgelegd krachtens de wet.
Art. 7. § 1. De patiënt heeft tegenover de beroepsbeoefenaar recht op alle hem betreffende
informatie die nodig is om inzicht te krijgen in zijn gezondheidstoestand en de vermoedelijke
evolutie ervan.
§ 2. De communicatie met de patiënt geschiedt in een duidelijke taal.
De patiënt kan erom verzoeken dat de informatie hem schriftelijk wordt bevestigd.
Op schriftelijk verzoek van de patiënt kan de informatie worden meegedeeld aan een door hem
aangewezen vertrouwenspersoon. Dit verzoek van de patiënt en de identiteit van deze
vertrouwenspersoon worden opgetekend in of toegevoegd aan het patiëntendossier.
§ 3. De informatie wordt niet aan de patiënt verstrekt indien deze hierom uitdrukkelijk verzoekt
tenzij het niet meedelen ervan klaarblijkelijk ernstig nadeel voor de gezondheid van de patiënt of
derden oplevert en mits de beroepsbeoefenaar hierover voorafgaandelijk een andere
beroepsbeoefenaar heeft geraadpleegd en de desgevallend aangewezen vertrouwenspersoon,
bedoeld in § 2, derde lid, heeft gehoord.
Het verzoek van de patiënt wordt opgetekend in of toegevoegd aan het patiëntendossier.
§ 4. De beroepsbeoefenaar mag de in § 1 bedoelde informatie uitzonderlijk onthouden aan de
patiënt, voorzover het meedelen ervan klaarblijkelijk ernstig nadeel voor de gezondheid van de
patiënt zou meebrengen en mits de beroepsbeoefenaar hierover een andere beroepsbeoefenaar
heeft geraadpleegd.
In dergelijk geval voegt de beroepsbeoefenaar een schriftelijke motivering toe aan het
patiëntendossier en licht hij de desgevallend aangewezen vertrouwenspersoon bedoeld in § 2,
derde lid, in.
Zodra het meedelen van de informatie niet langer het in het eerste lid bedoelde nadeel oplevert,
moet de beroepsbeoefenaar de informatie alsnog meedelen.
Art. 8. § 1. De patiënt heeft het recht om geïnformeerd, voorafgaandelijk en vrij toe te stemmen
in iedere tussenkomst van de beroepsbeoefenaar.
Deze toestemming wordt uitdrukkelijk gegeven behalve wanneer de beroepsbeoefenaar, na de
patiënt voldoende te hebben geïnformeerd, uit de gedragingen van de patiënt redelijkerwijze diens
toestemming kan afleiden.
157

Op verzoek van de patiënt of van de beroepsbeoefenaar en met de instemming van de
beroepsbeoefenaar of van de patiënt, wordt de toestemming schriftelijk vastgelegd en toegevoegd
aan het patiëntendossier.
§ 2. De inlichtingen die aan de patiënt verstrekt worden, met het oog op het verlenen van diens
toestemming bedoeld in § 1, hebben betrekking op het doel, de aard, de graad van urgentie, de
duur, de frequentie, de voor de patiënt relevante tegenaanwijzingen, nevenwerkingen en risico's
verbonden aan de tussenkomst, de nazorg, de mogelijke alternatieven en de financiële gevolgen.
Ze betreffen bovendien de mogelijke gevolgen ingeval van weigering of intrekking van de
toestemming, en andere door de patiënt of de beroepsbeoefenaar relevant geachte
verduidelijkingen, desgevallend met inbegrip van de wettelijke bepalingen die met betrekking tot
een tussenkomst dienen te worden nageleefd.
§ 3. De in § 1 bedoelde informatie wordt voorafgaandelijk en tijdig verstrekt en onder de
voorwaarden en volgens de modaliteiten voorzien in § 2 en § 3 van artikel 7.
§ 4. De patiënt heeft het recht om de in § 1 bedoelde toestemming voor een tussenkomst te
weigeren of in te trekken.
Op verzoek van de patiënt of de beroepsbeoefenaar wordt de weigering of intrekking van de
toestemming schriftelijk vastgelegd en toegevoegd aan het patiëntendossier.
De weigering of intrekking van de toestemming heeft niet tot gevolg dat het in artikel 5 bedoelde
recht op kwaliteitsvolle dienstverstrekking jegens de beroepsbeoefenaar ophoudt te bestaan.
Indien de patiënt toen hij nog in staat was de rechten zoals vastgelegd in deze wet uit te oefenen,
schriftelijk te kennen heeft gegeven zijn toestemming tot een welomschreven tussenkomst van de
beroepsbeoefenaar te weigeren, dient deze weigering te worden geëerbiedigd zolang de patiënt ze
niet herroept op een moment dat hij in staat is om zijn rechten zelf uit te oefenen.
§ 5. Wanneer in een spoedgeval geen duidelijkheid aanwezig is omtrent de al dan niet
voorafgaande wilsuitdrukking van de patiënt of zijn vertegenwoordiger zoals bedoeld in hoofdstuk
IV, gebeurt iedere noodzakelijke tussenkomst van de beroepsbeoefenaar onmiddellijk in het
belang van de gezondheid van de patiënt. De beroepsbeoefenaar maakt hiervan melding in het in
artikel 9 bedoelde patiëntendossier en handelt van zodra dit mogelijk is overeenkomstig de
bepalingen van de voorgaande paragrafen.
Art. 9. § 1. De patiënt heeft ten opzichte van de beroepsbeoefenaar recht op een zorgvuldig
bijgehouden en veilig bewaard patiëntendossier.
Op verzoek van de patiënt voegt de beroepsbeoefenaar door de patiënt verstrekte documenten
toe aan het hem betreffende patiëntendossier.
§ 2. De patiënt heeft recht op inzage in het hem betreffend patiëntendossier.
Aan het verzoek van de patiënt tot inzage in het hem betreffend patiëntendossier wordt onverwijld
en ten laatste binnen 15 dagen na ontvangst ervan gevolg gegeven.
De persoonlijke notities van een beroepsbeoefenaar en gegevens die betrekking hebben op derden
zijn van het recht op inzage uitgesloten.
158

Op zijn verzoek kan de patiënt zich laten bijstaan door of zijn inzagerecht uitoefenen via een door
hem aangewezen vertrouwenspersoon. Indien deze laatste een beroepsbeoefenaar is, heeft hij
ook inzage in de in het derde lid bedoelde persoonlijke notities.
Indien het patiëntendossier een schriftelijke motivering bevat zoals bedoeld in artikel 7, § 4,
tweede lid, die nog steeds van toepassing is, oefent de patiënt zijn inzagerecht uit via een door
hem aangewezen beroepsbeoefenaar, die ook inzage heeft in de in het derde lid, bedoelde
persoonlijke notities.
§ 3. De patiënt heeft recht op afschrift van het geheel of een gedeelte van het hem betreffend
patiëntendossier, tegen kostprijs, overeenkomstig de in § 2 bepaalde regels. Ieder afschrift
vermeldt dat het strikt persoonlijk en vertrouwelijk is.
De beroepsbeoefenaar weigert dit afschrift indien hij over duidelijke aanwijzigingen beschikt dat
de patiënt onder druk wordt gezet om een afschrift van zijn dossier aan derden mee te delen.
§ 4. Na het overlijden van de patiënt hebben de echtgenoot, de wettelijk samenwonende partner,
de partner en de bloedverwanten tot en met de tweede graad van de patiënt, via een door de
verzoeker aangewezen beroepsbeoefenaar, het in § 2 bedoelde recht op inzage voorzover hun
verzoek voldoende gemotiveerd en gespecifieerd is en de patiënt zich hiertegen niet uitdrukkelijk
heeft verzet. De aangewezen beroepsbeoefenaar heeft ook inzage in de in § 2, derde lid, bedoelde
persoonlijke notities.
Art. 10. § 1. De patiënt heeft recht op bescherming van zijn persoonlijke levenssfeer bij iedere
tussenkomst van de beroepsbeoefenaar en inzonderheid betreffende de informatie die verband
houdt met zijn gezondheid.
De patiënt heeft recht op respect voor zijn intimiteit. Behoudens akkoord van de patiënt, kunnen
enkel de personen waarvan de aanwezigheid is verantwoord in het kader van de
dienstverstrekking van de beroepsbeoefenaar, aanwezig zijn bij de zorg, de onderzoeken en de
behandelingen.
§ 2. Geen inmenging is toegestaan met betrekking tot de uitoefening van dit recht dan voor zover
het bij wet is voorzien en nodig is voor de bescherming van de volksgezondheid of voor de
bescherming van de rechten en de vrijheden van anderen.
Art. 11. § 1. De patiënt heeft het recht een klacht in verband met de uitoefening van zijn rechten
toegekend door deze wet neer te leggen bij de bevoegde ombudsfunctie.
§ 2. De ombudsfunctie heeft volgende opdrachten :
1° het voorkomen van vragen en klachten door de communicatie tussen de patiënt en de
beroepsbeoefenaar te bevorderen;
2° het bemiddelen bij de in § 1 bedoelde klachten met het oog op het bereiken van een oplossing;
3° het inlichten van de patiënt inzake de mogelijkheden voor de afhandeling van zijn klacht bij
gebrek aan het bereiken van een in 2° bedoelde oplossing;
159

4° het verstrekken van informatie over de organisatie, de werking en de procedureregels van de
ombudsfunctie;
5° het formuleren van aanbevelingen ter voorkoming van herhaling van tekortkomingen die
aanleiding kunnen geven tot een in § 1 bedoelde klacht.
§ 3. Bij een besluit vastgesteld na overleg in de Ministerraad regelt de Koning de voorwaarden
waaraan de ombudsfunctie dient te voldoen wat betreft de onafhankelijkheid, het beroepsgeheim,
de deskundigheid, de juridische bescherming, de organisatie, de werking, de financiering, de
procedureregeling en de gebiedsomschrijving.
HOOFDSTUK IV. - Vertegenwoordiging van de patiënt
Art. 12. § 1. Bij een patiënt die minderjarig is, worden de rechten zoals vastgesteld door deze
wet uitgeoefend door de ouders die het gezag over de minderjarige uitoefenen of door zijn voogd.
§ 2. De patiënt wordt betrokken bij de uitoefening van zijn rechten rekening houdend met zijn
leeftijd en maturiteit. De in deze wet opgesomde rechten kunnen door de minderjarige patiënt die
tot een redelijke beoordeling van zijn belangen in staat kan worden geacht, zelfstandig worden
uitgeoefend.
Art. 13. § 1. Bij een meerderjarige patiënt die valt onder het statuut van verlengde
minderjarigheid of onbekwaamverklaring worden de rechten zoals vastgesteld door deze wet
uitgeoefend door zijn ouders of door zijn voogd.
§ 2. De patiënt wordt zoveel als mogelijk en in verhouding tot zijn begripsvermogen betrokken bij
de uitoefening van zijn rechten.
Art. 14. § 1. Bij een meerderjarige patiënt die niet valt onder één van de in artikel 13 bedoelde
statuten, worden de rechten zoals vastgesteld in deze wet uitgeoefend door een persoon die door
de patiënt voorafgaandelijk is aangewezen om in zijn plaats op te treden, indien en zolang als de
patiënt niet in staat is deze rechten zelf uit te oefenen.
De aanwijzing van de in het eerste lid bedoelde persoon, verder « de door de patiënt benoemde
vertegenwoordiger » genoemd, geschiedt bij een gedagtekend en door de patiënt en deze persoon
ondertekend bijzonder schriftelijk mandaat waaruit de toestemming van laatstgenoemde blijkt. Dit
mandaat kan door de patiënt of door de door hem benoemde vertegenwoordiger via een
gedagtekend en ondertekend geschrift worden herroepen.
§ 2. Heeft de patiënt geen vertegenwoordiger benoemd of treedt de door de patiënt benoemde
vertegenwoordiger niet op dan worden de rechten zoals vastgesteld in deze wet uitgeoefend door
de samenwonende echtgenoot, de wettelijk samenwonende partner of feitelijk samenwonende
partner.
160

Indien deze persoon dat niet wenst te doen of ontbreekt, worden de rechten in dalende volgorde
uitgeoefend door een meerderjarig kind, een ouder, een meerderjarige broer of zus van de
patiënt.
Indien ook een dergelijke persoon dat niet wenst te doen of ontbreekt, behartigt de betrokken
beroepsbeoefenaar, in voorkomend geval in multidisciplinair overleg, de belangen van de patiënt.
Dit is eveneens het geval bij conflict tussen twee of meer van de in deze paragraaf genoemde
personen.
§ 3. De patiënt wordt zoveel als mogelijk en in verhouding tot zijn begripsvermogen betrokken bij
de uitoefening van zijn rechten.
Art. 15. § 1. Met het oog op de bescherming van de persoonlijke levenssfeer van de patiënt zoals
bedoeld in artikel 10, kan de betrokken beroepsbeoefenaar het verzoek van de in artikel 12, 13 en
14 bedoelde persoon om inzage of afschrift zoals bedoeld in artikel 9, § 2, of § 3, geheel of
gedeeltelijk weigeren. In dergelijk geval wordt het recht op inzage of afschrift uitgeoefend door
een door de vertegenwoordiger aangewezen beroepsbeoefenaar.
§ 2. In het belang van de patiënt en teneinde een bedreiging van diens leven of een ernstige
aantasting van diens gezondheid af te wenden, wijkt de betrokken beroepsbeoefenaar, in
voorkomend geval in multidisciplinair overleg, af van de beslissing genomen door de in artikel 12,
13 en 14, § 2, bedoelde persoon. Indien de beslissing genomen werd door een in artikel 14, § 1,
bedoelde persoon, wijkt de beroepsbeoefenaar hiervan slechts af voor zover die persoon zich niet
kan beroepen op de uitdrukkelijke wil van de patiënt.
§ 3. In de gevallen van § 1, en § 2, voegt de beroepsbeoefenaar een schriftelijke motivering toe
aan het patiëntendossier.
HOOFDSTUK V. - Federale commissie « Rechten van de patiënt »
Art. 16. § 1. Bij het Ministerie van Sociale Zaken, Volksgezondheid en Leefmilieu wordt een
Federale commissie « Rechten van de patiënt » opgericht.
§ 2. Bedoelde commissie heeft tot taak :
1° verzamelen en verwerken van nationale en internationale informatie met betrekking tot
patiëntenrechtelijke aangelegenheden;
2° op verzoek of op eigen initiatief adviseren van de minister bevoegd voor de Volksgezondheid
met betrekking tot rechten en plichten van patiënten en beroepsbeoefenaars;
3° evalueren van de toepassing van de rechten bepaald in deze wet;
4° evalueren van de werking van de ombudsfuncties;
5° behandelen van klachten omtrent de werking van een ombudsfunctie.
§ 3. Bij de commissie wordt een ombudsdienst opgericht. Deze is bevoegd om een klacht van een
patiënt in verband met de uitoefening van zijn rechten toegekend door deze wet, door te
161

verwijzen naar de bevoegde ombudsfunctie of bij ontstentenis hiervan, deze zelf te behandelen,
zoals bedoeld in artikel 11, § 2, 2°, en 3°.
§ 4. De Koning bepaalt nadere regelen inzake de samenstelling en de werking van de Federale
commissie « Rechten van de patiënt ». In de samenstelling wordt een evenwichtige verhouding
gewaarborgd tussen vertegenwoordigers van de patiënten, van de beroepsbeoefenaars, de
ziekenhuizen en verzekeringsinstellingen zoals bedoeld in artikel 2, i, van de gecoördineerde wet
van 14 juli 1994 betreffende de verplichte verzekering voor geneeskundige verzorging en
uitkeringen. Als leden met raadgevende stem kunnen eveneens ambtenaren van betrokken
ministeriële departementen of overheidsdiensten worden voorzien.
§ 5. Het secretariaat van de commissie wordt waargenomen door de ambtenaar-generaal
aangeduid door de minister bevoegd voor de Volksgezondheid.
HOOFDSTUK VI. - Wijzigende- en slotbepalingen
Art. 17. In de wet op de ziekenhuizen, gecoördineerd op 7 augustus 1987, worden de volgende
wijzigingen aangebracht :
1° In titel 1 wordt een hoofdstuk V (nieuw) ingevoegd, luidend als volgt :
« HOOFDSTUK V. - Naleving van de rechten van de patiënt. »;
2° Er wordt een artikel 17novies ingevoegd, luidend als volgt :
Art. 17novies. Ieder ziekenhuis leeft, binnen zijn wettelijke mogelijkheden, de bepalingen na van
de wet van 22 augustus 2002 betreffende de rechten van de patiënt wat betreft de medische,
verpleegkundige en andere gezondheidszorgberoepsmatige aspecten in zijn rechtsverhoudingen
jegens de patiënt. Bovendien waakt ieder ziekenhuis erover dat ook de beroepsbeoefenaars die er
niet op basis van een arbeidsovereenkomst of een statutaire benoeming werkzaam zijn, de
rechten van de patiënt eerbiedigen.
Ieder ziekenhuis waakt erover dat alle klachten in verband met de naleving van het vorig lid,
kunnen worden neergelegd bij de in artikel 70quater bedoelde ombudsfunctie om er te worden
behandeld.
Op zijn verzoek heeft de patiënt het recht om uitdrukkelijk en voorafgaandelijk informatie inzake
de in het eerste lid bedoelde rechtsverhoudingen te ontvangen die door de Koning wordt bepaald
na advies van de in artikel 16 van de wet van 22 augustus 2002 betreffende de rechten van de
patiënt bedoelde commissie.
Het ziekenhuis is aansprakelijk voor de tekortkomingen, begaan door de er werkzame
beroepsbeoefenaars, in verband met de eerbiediging van de in deze wet bepaalde rechten van de
patiënt, met uitzondering van de tekortkomingen begaan door beroepsbeoefenaars ten aanzien
van wie in de in het vorige lid bedoelde informatie uitdrukkelijk anders is bepaald. »;
3° Er wordt een artikel 70quater ingevoegd, luidend als volgt :
« Art. 70quater. Om te worden erkend moet ieder ziekenhuis beschikken over een ombudsfunctie
zoals bedoeld in artikel 11, § 1, van de wet van 22 augustus 2002 betreffende de rechten van de
162

patiënt met dien verstande dat de Koning de voorwaarden kan omschrijven waaronder bedoelde
ombudsfunctie via een samenwerkingsakkoord tussen ziekenhuizen mag worden uitgeoefend. »
Art. 18. § 1. Het eerste lid van artikel 10, § 2, van de wet van 8 december 1992 tot bescherming
van de persoonlijke levenssfeer ten opzichte van de verwerking van persoonsgegevens, zoals
gewijzigd door de wet van 11 december 1998 wordt als volgt gewijzigd :
« Onverminderd hetgeen is bepaald in artikel 9, § 2, van de wet van 22 augustus 2002
betreffende de rechten van de patiënt, heeft elke persoon het recht om hetzij op rechtstreekse
wijze hetzij met behulp van een beroepsbeoefenaar in de gezondheidszorg kennis te krijgen van
de persoonsgegevens die betreffende zijn gezondheid worden verwerkt. »
§ 2. Het tweede lid van artikel 10, § 2, van dezelfde wet, wordt als volgt gewijzigd :
« Onverminderd het bepaalde in artikel 9, § 2, van voornoemde wet, kan op verzoek van de
verantwoordelijke van de verwerking of op verzoek van de betrokkene, de mededeling gebeuren
door tussenkomst van een door de betrokkene gekozen beroepsbeoefenaar in de
gezondheidszorg. »
Art. 19. Artikel 95 van de wet van 25 juni 1992 op de landverzekeringsovereenkomst wordt
vervangen door de volgende bepaling :
« Art. 95. - Medische informatie - De door de verzekerde gekozen arts kan de verzekerde die
erom verzoekt de geneeskundige verklaringen afleveren die voor het sluiten of het uitvoeren van
de overeenkomst nodig zijn. Deze verklaringen beperken zich tot een beschrijving van de huidige
gezondheidstoestand.
Deze verklaringen mogen uitsluitend aan de adviserend arts van de verzekeraar worden bezorgd.
Deze mag de verzekeraar geen informatie geven die niet-pertinent is gezien het risico waarvoor
de verklaringen werden opgemaakt of betreffende andere personen dan de verzekerde.
Het medisch onderzoek, noodzakelijk voor het sluiten en het uitvoeren van de overeenkomst, kan
slechts steunen op de voorgeschiedenis van de huidige gezondheidstoestand van de kandidaat-
verzekerde en niet op technieken van genetisch onderzoek die dienen om de toekomstige
gezondheidstoestand te bepalen.
Mits de verzekeraar aantoont de voorafgaande toestemming van de verzekerde te bezitten, geeft
de arts van de verzekerde aan de adviserend arts van de verzekeraar een verklaring af over de
doodsoorzaak.
Wanneer er geen risico meer bestaat voor de verzekeraar, bezorgt de adviserend arts de
geneeskundige verklaringen, op hun verzoek, terug aan de verzekerde of, in geval van overlijden,
aan zijn rechthebbenden.
Kondigen deze wet af, bevelen dat zij met's Lands zegel zal worden bekleed en door het Belgisch
Staatsblad zal worden bekendgemaakt.
163

Gegeven te Châteauneuf-de-Grasse, 22 augustus 2002.
ALBERT
Van Koningswege :
De Minister van Consumentenzaken, Volksgezondheid en Leefmilieu,
Mevr. M. AELVOET
Met 's Lands zegel gezegeld :
De Minister van Justitie,
M. VERWILGHEN
164

BIJLAGE 2
Vragenlijst voor artsen
165

1. Wat is uw geboortejaar? ……………
2. Wat is uw geslacht? man
vrouw
Vragenlijst voor Artsen :
Wet betreffende de rechten van de patiënt
Persoonsgegevens
Indien u niet meer werkzaam bent als arts wilt u de vragenlijst dan toch – met de vermelding “niet meer
werkzaam als arts” – terugsturen ? Hartelijk dank voor uw medewerking.
3. Gelieve hier het specialisme aan te duiden waarin u werkzaam bent:
heelkunde
plastische heelkunde
neurochirurgie
gynaecologie
orthopedie
inwendige geneeskunde
pneumologie
gastro-enterologie
cardiologie
kindergeneeskunde
4. Waar bent u als arts werkzaam? (meerdere antwoorden mogelijk)
In een academisch ziekenhuis
In een algemeen ziekenhuis
In een PAAZ
In een PZ
In een CGG
In een zelfstandige praktijk – vrij gevestigd:
solo
andere
Andere, namelijk …………………………….
Algemene informatie
5. Hoeveel jaren praktijkervaring heeft u in uw huidige beroep? Plusminus ………. jaar
6. Hoeveel patiënten heeft u de laatste maand behandeld? Ongeveer ………. patiënten
psychiatrie
neuro-psychiatrie
neurologie
andere, namelijk ………….
7. Vindt u dat er tijdens uw opleiding voldoende aandacht werd besteed aan patiëntgerichte communicatie
(luistervaardigheden, dialoog, duidelijk taalgebruik, …)?
ja
nee
8. In welke mate bent u vertrouwd met de patiëntenrechtenwet?
zeer goed goed matig weinig niet
9. Via welke kanalen bent u bekend met de patiëntenrechtenwet? (meerdere antwoorden mogelijk)
opleiding
bijscholing
ziekenhuis of instelling waarin tewerkgesteld
beroepsvereniging
media (internet, tijdschriften, ….)
via andere kanalen, namelijk …
166

10. Vindt u het belangrijk dat er een patiëntenrechtenwet bestaat ?
ja
nee
11. Wilt u per vraag aangeven of u akkoord gaat met de geformuleerde uitspraken?
Door de toepassing van de patiëntenrechtenwet akkoord niet akkoord
krijgen de patiënten duidelijker informatie
weet ik beter welke informatie ik moet verschaffen
ben ik te veel tijd kwijt aan het informeren van patiënten
is de arts-patiëntrelatie verzakelijkt
is de samenwerking met mijn patiënten verbeterd
weet ik beter wanneer ik toestemming voor de (be)handeling aan de
patiënt moet vragen
ben ik mij meer gaan indekken tegen juridische stappen van patiënten
In de volgende vragen peilen we naar uw kennis en attitude ten aanzien van de patiëntenrechtenwet en
de manier waarop deze in uw beroepspraktijk wordt toegepast.
Het geven van informatie aan patiënten
1. Bij onderstaande vragen stelt u zich een wilsbekwame patiënt voor.
Informeert u patiënten in het algemeen over altijd of soms zelden
het doel van een onderzoek of (be)handeling (tussenkomst met diagnostisch
meestal
of nooit
of therapeutisch karakter)
de aard van een onderzoek of (be)handeling (pijnlijk, invasief, …)
de graad van urgentie
de duur en/of frequentie van onderzoek of (be)handeling
relevante tegenaanwijzingen, nevenwerkingen en risico’s
vereiste nazorg
mogelijke kosten voor de patiënt
mogelijke gevolgen ingeval van weigering / intrekking van de toestemming
verschillende alternatieven voor onderzoek / (be)handeling
2. De wet voorziet dat de informatie moet verstrekt worden in een voor de patiënt duidelijke taal.
Heeft u hierbij reeds problemen ondervonden in de
ja nee niet van
communicatie met
toepassing
patiënten in het algemeen
allochtone patiënten
personen met een handicap (bijvoorbeeld auditief)
patiënten met een psychische aandoening
laag opgeleide patiënten
ouderen
kinderen
jongeren (-18 jaar)
wilsonbekwame patiënten
ouders/vertegenwoordigers van wilsonbekwamen
167

3. Er kunnen redenen zijn om bepaalde informatie over aard en doel of risico’s en gevolgen van een
onderzoek of behandeling niet te vertellen. Kunt u akkoord gaan met onderstaande redenen om bepaalde
informatie achterwege te laten?
akkoord niet akkoord
Als de informatie logisch voortvloeit uit een eerdere (be)handeling
Als de risico’s algemeen bekend zijn
Als de kans op deze risico’s en gevolgen heel klein is
Als de patiënt dan waarschijnlijk afziet van de voor hem noodzakelijke
(be)handeling
Als de patiënt hier zelf niet om vraagt
Als een patiënt zegt of aangeeft voldoende te hebben gehoord
Als ik het te druk heb
Als ik denk dat de patiënt de informatie niet begrijpt
Als ik denk dat de patiënt de informatie emotioneel niet kan verwerken
De wet geeft de mogelijkheid om de patiënt inlichtingen te onthouden als hij daar kennelijk ernstig nadeel zou
van ondervinden. Dit is de zogenaamde therapeutische exceptie.
4. Hoe vaak heeft u de afgelopen drie maanden gebruik gemaakt van de therapeutische exceptie?
nooit 1 maal 2 of 3 maal vaker
5. Spelen de volgende overwegingen voor u een rol bij het toepassen van de therapeutische exceptie?
ja soms nee
De patiënt verkeert in een psychisch labiele situatie
Bepaalde informatie kan het genezingsproces negatief beïnvloeden
De prognose is onzeker
De patiënt geeft aan erg angstig te zijn
Anderen zeggen dat de patiënt het niet wil weten
De patiënt is zeer ernstig ziek
De patiënt is ongeneeslijk ziek
6. Indien u de patiënt informatie onthoudt in het geval van ernstig nadeel:
altijd of soms zelden
meestal
of nooit
Consulteert u dan eerst een andere hulpverlener?
Voegt u dan een schriftelijke motivering toe aan het patiëntendossier?
Geeft u dan de informatie door aan de vertrouwenspersoon (indien
aangeduid/beschikbaar) van de patiënt?
Het verkrijgen van toestemming van patiënten voor diagnostiek en/of
(be)handeling
7. Heeft u volgens de patiëntenrechtenwet toestemming nodig van de wilsbekwame patiënt voor de volgende
zaken:
ja nee geen idee
het toedienen van medicatie
onderzoek (bijvoorbeeld echografie, scan, …)
het starten van een (be)handeling
een (be)handeling in dringende gevallen
de stopzetting van een (be)handeling
de uitvoering van een operatie
168

8. Wanneer vindt u dat toestemming van de patiënt verondersteld mag worden? (meerdere antwoorden mogelijk)
Als ik uit het gedrag van de patiënt kan opmaken dat hij toestemt
Als de patiënt toch geen keuze heeft
Als het om een futiele handeling gaat (bv. bloeddruk meten, …)
Als de patiënt aangeeft dat hij de beslissing liever aan mij overlaat
9. Is het de afgelopen drie maanden voorgekomen dat een patiënt geen toestemming gaf voor een voorgesteld
onderzoek en/of voorgestelde (be)handeling die u nodig achtte? (meerdere antwoorden mogelijk)
ja
Indien ja, wat was of waren de reden(en) hiervoor ?
psychologische factoren (bijvoorbeeld angst, depressie, …)
religieuze overtuigingen
cultuurverschillen
financiële redenen
andere : …………………………………
nee
Recht op inzage en afschrift van het patiëntendossier
Volgens de patiëntenrechtenwet heeft de patiënt het recht op een zorgvuldig bijgehouden en veilig bewaard
patiëntendossier.
10. Heeft de patiënt volgens de patiëntenrechtenwet het recht op:
ja, van het hele ja, maar niet van nee geen idee
dossier bepaalde onderdelen
inzage van het patiëntendossier
afschrift van het patiëntendossier
11. In de volgende vraag willen we nagaan of u gedurende het voorgaande jaar een aantal verzoeken heeft
gekregen van de patiënt en/of vertegenwoordiger met betrekking tot inzage en afschrift van het dossier en of
u daar al dan niet bent op ingegaan.
Aantal verzoeken Bent u op dat verzoek
ingegaan? (indien
reeds voorgekomen)
geen 1 of 2 meer altijd soms nooit
Verzoek om een door de patiënt afgegeven
verklaring in het dossier op te nemen
Verzoek tot vernietiging van (bepaalde delen van)
het dossier
Vraag tot inzage van het dossier
Vraag tot afschrift van (delen van) het dossier
12. Zijn onderstaande argumenten voor u een reden om een verzoek van een patiënt of vertegenwoordiger te
weigeren om diens gezondheidsgegevens in te zien? (meerdere antwoorden mogelijk)
een patiënt kan de gegevens niet objectief beoordelen
er staat niets belangrijks in het dossier
de patiënt is jonger dan 18 jaar
inzage van de gegevens schaadt de belangen van de patiënt
inzage van de gegevens schaadt de belangen van een ander dan de patiënt
er zijn duidelijke aanwijzingen dat de patiënt onder druk staat van derden (werkgever, verzekeraar, …)
de vertegenwoordiger handelt niet in het belang van de patiënt
andere, namelijk: ……………………………….
169

13. In de volgende vraag willen we nagaan of er in uw instelling of werkverband een bepaalde kostprijs wordt
gevraagd voor de inzage en/of het afschrift van (delen van) het patiëntendossier. Gelieve de eventuele
kostprijs aan te duiden zowel voor de inzage als voor het afschrift van het dossier.
inzage van het dossier
afschrift van het
dossier
Er wordt meestal geen vergoeding gevraagd
Meestal wordt de prijs van een consultatie aangerekend
Meestal wordt ………. euro aangerekend
Er wordt meestal een vergoeding gevraagd, maar ik heb
geen idee hoeveel
Geen idee of er een vergoeding wordt gevraagd
Vertrouwenspersoon en vertegenwoordiger
14. Bij deze vraag leggen we u een aantal stellingen voor. Hierbij duidt u aan of deze van toepassing zijn op de
vertrouwenspersoon en/of wettelijke vertegenwoordiger van de patiënt (voor beide gevallen: indien geen
beroepsbeoefenaar)
vertrouwenspersoon vertegenwoordiger
ja nee geen ja nee geen
idee
idee
Mag aanwezig zijn bij elke consultatie
Waakt over de rechten van de patiënt wanneer
hij/zij dit zelf niet meer kan
Moet een partner of familielid zijn van de patiënt
Heeft recht op dezelfde informatie als de patiënt
Moet schriftelijk en officieel aangeduid worden
15. Neemt u de naam van de vertrouwenspersoon van de patiënt steeds op in het dossier?
ja
nee
Vrije keuze beroepsbeoefenaar.
van
16. Indirect impliceert deze wet ook dat de patiënt het recht heeft op een ‘second opinion’. Wijst u patiënten in
uw medische praktijk op de mogelijkheid tot het vragen van een second opinion?
vaak soms nooit
17. Bent u van mening dat, in de setting of instelling waarin u tewerkgesteld bent, patiënten over het algemeen
een vrije keuze van beroepsbeoefenaar hebben? (indien meerdere plaatsen, voornaamste plaats van
tewerkstelling, namelijk …………………………………..)
ja
nee
mogelijke beperkingen in de vrije keuze van beroepsbeoefenaar zijn te wijten aan:
de manier waarop de instelling is georganiseerd
beperkt aantal beroepsbeoefenaars in één discipline
andere, namelijk …………………………
niet van toepassing, wegens zelfstandige praktijk
170

Doelgroepen
De minderjarige patiënt
18. Behandelde u de afgelopen drie maanden minderjarige patiënten?
ja
nee -> ga naar vraag 24
Met betrekking tot de minderjarige patiënt stelt de patiëntenrechtenwet dat de patiënt wordt betrokken bij de
uitoefening van zijn rechten rekening houdend met zijn leeftijd en maturiteit.
19. Maakt u gebruik van volgende criteria bij beoordeling van de maturiteit van de minderjarige?
De mate waarin een minderjarige: Dit criterium gebruik ik
in grote in zekere niet
mate mate
een zeer afwijkend of vreemd besluit wil nemen
zijn wens duidelijk kenbaar maakt
de verstrekte informatie duidelijk begrepen heeft
op rationele gronden tot een besluit komt
voor- en nadelen kan afwegen
inzicht heeft in de aard en gevolgen van een beslissing
beschikt over voldoende onafhankelijkheid om zelfstandig (dus los van de
ouders of voogd) tot een beslissing te komen
een voldoende realistisch inzicht heeft in de eigen gezondheidstoestand
20. Gebruikt u in de praktijk bepaalde procedures voor het beoordelen van de maturiteit van een minderjarige
patiënt? (meerdere antwoorden mogelijk)
nee, ik vertrouw op mijn professionele deskundigheid en ervaring
ja, ik consulteer een collega
ja, ik consulteer de ouders of voogd van de minderjarige
ja, anders ………………………………….
21. Vanaf welke leeftijd vindt u het meestal aanvaardbaar dat een minderjarige als voldoende rijp en matuur kan
worden beschouwd om zelfstandig zijn/haar rechten te kunnen uitoefenen?
Ongeveer ………. jaar (< 18 jaar)
In de volgende stellingen maken we een onderscheid tussen twee categorieën minderjarigen. Hiermee willen we
duidelijk maken dat er in de groep van minderjarigen duidelijk verschillen bestaan qua rijpheid en maturiteit. Als
grens tussen beide groepen hanteert u de leeftijd die u in vraag 21 zelf heeft aangegeven. Als kinderen
beschouwt u die groep minderjarigen die jonger is dan de leeftijd die u hiervoor heeft opgegeven en als jongeren
–18 jaar beschouwt u die groep minderjarigen die ouder is dan die leeftijd.
171

22. Informeert u een minderjarige over:
ja, meestal
ja, soms
kinderen jongeren (-18 jaar)
nee, ik
informeer alleen
ouders of voogd
nee, ik
informeer geen
van beiden
ja, meestal
ja, soms
nee, ik
informeer alleen
ouders of voogd
nee, ik
informeer geen
van beiden
het doel van een onderzoek of (be)handeling
(tussenkomst met diagnostisch of therapeutisch
karakter)
de aard van een onderzoek of (be)handeling
(pijnlijk, invasief)
relevante tegenaanwijzingen, nevenwerkingen
en risico’s
verschillende alternatieven voor onderzoek of
(be)handeling
mogelijke gevolgen ingeval van weigering of
intrekking van toestemming
de graad van urgentie
de duur en/of frequentie van een onderzoek of
(be)handeling
mogelijke financiële kosten
vereiste nazorg
23. Wat doet u als er tussen ouders/voogd en een minderjarige patiënt een verschil van mening bestaat over de
behandeling? Gelieve telkens voor kinderen en jongeren aan te duiden.
kinderen jongeren
(-18 jaar)
Ik heb hier nog niet mee te maken gehad
Ik volg de wens van de ouders/voogd
Ik volg de wens van de patiënt
Ik overleg net zolang tot er onderlinge overeenstemming is bereikt
Ik consulteer een collega
Ik volg wat ik medisch het beste acht
De meerderjarige wilsonbekwame patiënt
24. Heeft u de afgelopen drie maanden wilsonbekwame patiënten behandeld?
Ja, ongeveer ………. patiënten
Nee -> ga naar vraag 31
25. Maakt u gebruik van volgende criteria bij het beoordelen van de wilsonbekwaamheid van een patiënt?
De mate waarin een patiënt
Dit criterium gebruik ik
in grote mate in zekere mate niet
een zeer afwijkend of vreemd besluit wil nemen
zijn wens duidelijk kenbaar maakt
de verstrekte informatie duidelijk begrepen heeft
op rationele gronden tot een besluit komt
voor- en nadelen kan afwegen
inzicht heeft in de aard en gevolgen van een
beslissing
een voldoende realistisch inzicht heeft in de eigen
gezondheidstoestand
172

26. Gebruikt u in de praktijk bepaalde procedures voor het beoordelen van de wilsonbekwaamheid van een
patiënt? (meerdere antwoorden mogelijk)
nee, ik vertrouw op mijn professionele deskundigheid en ervaring
ja, ik consulteer een collega
ja, ik consulteer de partner en/of familie van de patiënt
ja, ik maak gebruik van testen, namelijk: …………………………
ja, andere: ………………………..
De belangen van de wilsonbekwame patiënt kunnen worden behartigd door een vertegenwoordiger.
27. Wanneer betrekt u de vertegenwoordiger van een handelings- of wilsonbekwame patiënt bij de
(be)handeling (informeren over diagnostiek en voorgestelde (be)handeling en het vragen van toestemming)?
Bij elke (be)handeling
Alleen bij ingrijpende (be)handelingen
Alleen als de vertegenwoordiger heeft aangegeven bij de (be)handeling betrokken te willen zijn.
28. Is het bij u de afgelopen drie maanden wel eens voorgekomen dat u de wilsuiting van de vertegenwoordiger
niet opvolgde omdat dit niet verenigbaar was met de zorg van een goed hulpverlener?
nooit 1 of 2 maal vaker
29. Indien u afwijkt van de wil van de vertegenwoordiger, motiveert u dat dan schriftelijk in het patiëntendossier?
ja soms nee
30. Indien een handelings- of wilsonbekwame patiënt zich verzet tegen (be)handeling waarvoor u toestemming
heeft gekregen van de vertegenwoordiger, wat doet u dan?
Ik heb hier nog niet mee te maken gehad
De wil van de patiënt primeert meestal
De wil van de vertegenwoordiger primeert meestal
Ik overleg net zolang tot er onderlinge overeenstemming is bereikt
Ik consulteer een collega
Ik volg wat ik medisch het beste acht
Klachtenbemiddeling
31. Kan een ombudsdienst volgens u voldoende onafhankelijk werken indien:
ja nee
de ombudspersoon wordt aangesteld door een ziekenhuis
de ombudspersoon verantwoording aflegt aan de directie van het ziekenhuis
de onafhankelijkheid gegarandeerd wordt in het huishoudelijk reglement van de
omdbudsdienst van het ziekenhuis
173

Betaalbare gezondheidszorg
32. Toegang tot een voor iedereen betaalbare gezondheidszorg
Is volgens uw mening een financieel toegankelijke gezondheidszorg ook een
patiëntenrecht?
Bent u van mening dat gezondheidszorg in de praktijk voor de grote
meerderheid van de patiënten betaalbaar is?
Toepassingsgebied
ja nee
33. Bent u van mening dat de patiëntenrechtenwet ook van toepassing zou moeten zijn op volgende
beroepscategorieën:
ja nee geen mening
Psychologen
Psychotherapeuten
(ortho)pedagogen
maatschappelijk werkers
Verzorgenden
Seksuologen
Gerontologen
beoefenaars van de alternatieve geneeskunde (homeopathie,
chiropraxie, accupunctuur en ostheopathie)
andere, namelijk : …………………………
Richtlijnen/protocollen
34. Bestaan er in uw instelling of werkverband richtlijnen, protocollen of werkafspraken ten aanzien van …
ja nee geen idee
recht op kwaliteitsvolle dienstverlening
recht op vrije keuze van zorgverlener
recht op informatie over de gezondheidstoestand
recht op toestemming
recht op inzage van het patiëntendossier
recht op afschrift van het patiëntendossier
recht op bescherming van de persoonlijke levenssfeer
recht op klachtenbemiddeling
vertegenwoordiging van de patiënt
(wij zouden het bijzonder appreciëren wanneer u een exemplaar van uw richtlijnen, protocollen of werkafspraken
zou willen bijsluiten)
Indien u nog opmerkingen heeft omtrent de onderwerpen in deze vragenlijst, gelieve ze dan hier te noteren
…………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
dank voor uw medewerking aan dit onde Hartelijk dank voor uw medewerking aan dit onde Hartelijk dank voor uw medewerking aan dit onde Hartelijk dank voor uw medewerking aan dit onderzoek rzoek
Hartelijk
174

BIJLAGE 3
Vragenlijst voor verpleegkundigen
175

1. Wat is uw geboortejaar? ……….
2. Wat is uw geslacht? man
vrouw
Vragenlijst voor Verpleegkundigen :
Wet betreffende de rechten van de patiënt
Persoonsgegevens
Indien u niet meer werkzaam bent als verpleegkundige wilt u de vragenlijst dan toch – met de vermelding
“niet meer werkzaam als verpleegkundige” – terugsturen ? Hartelijk dank voor uw medewerking.
3. Waar bent u werkzaam als verpleegkundige? (meerdere antwoorden mogelijk)
In een academisch ziekenhuis
Afdeling: ………………………………….
In een algemeen ziekenhuis
Afdeling: ………………………………….
In een RVT of ROB
Als thuisverpleegkundige:
zelfstandig
als werknemer
Andere, namelijk: ………………………..
Algemene informatie
4. Hoeveel jaren praktijkervaring heeft u in uw huidige beroep? Plusminus ………. jaar
5. Hoeveel patiënten heeft u de laatste maand behandeld? Ongeveer ………. patiënten
6. Vindt u dat er tijdens uw opleiding voldoende aandacht werd besteed aan patiëntgerichte communicatie
(luistervaardigheden, dialoog, duidelijk taalgebruik, …)?
ja
nee
7. In welke mate bent u vertrouwd met de patiëntenrechtenwet?
zeer goed goed matig weinig niet
8. Via welke kanalen bent u bekend met de patiëntenrechtenwet? (meerdere antwoorden mogelijk)
opleiding
bijscholing
ziekenhuis of instelling waarin tewerkgesteld
beroepsvereniging
media (internet, tijdschriften, ….)
via andere kanalen, namelijk: …………………………
9. Vindt u het belangrijk dat er een patiëntenrechtenwet bestaat ?
ja
nee
176

10. Wilt u per vraag aangeven of u akkoord gaat met de geformuleerde uitspraken?
Door de toepassing van de patiëntenrechtenwet akkoord niet akkoord
krijgen de patiënten duidelijker informatie
weet ik beter welke informatie ik moet verschaffen
ben ik te veel tijd kwijt aan het informeren van patiënten
is de arts-patiëntrelatie verzakelijkt
is de samenwerking met mijn patiënten verbeterd
weet ik beter wanneer ik toestemming voor de (be)handeling aan de
patiënt moet vragen
ben ik mij meer gaan indekken tegen juridische stappen van patiënten
In de volgende vragen peilen we naar uw kennis en attitude ten aanzien van de patiëntenrechtenwet en
de manier waarop deze in uw beroepspraktijk wordt toegepast.
Het geven van informatie aan patiënten
Met betrekking tot het informeren van patiënten bent u als verpleegkundige niet bevoegd voor het stellen van
een medische diagnose. Het is dan ook vanzelfsprekend dat u geen diagnostische informatie aan de patiënt kan
verstrekken. Met het geven van informatie aan patiënten bedoelen wij hier de informatie die u, binnen uw
bevoegdheid als verpleegkundige wel vrij aan de patiënt kunt geven.
1. Bij onderstaande vragen stelt u zich een wilsbekwame patiënt voor.
Informeert u patiënten in het algemeen over altijd of soms zelden
meestal
of nooit
het doel van een onderzoek of (be)handeling
de aard van een onderzoek of (be)handeling (pijnlijk, invasief, …)
de graad van urgentie
de duur en/of frequentie van onderzoek of (be)handeling
relevante tegenaanwijzingen, nevenwerkingen en risico’s
vereiste nazorg
mogelijke kosten voor de patiënt
mogelijke gevolgen ingeval van weigering / intrekking van de toestemming
verschillende alternatieven voor onderzoek / (be)handeling
2. De wet voorziet dat de informatie moet verstrekt worden in een voor de patiënt duidelijke taal.
Heeft u hierbij reeds problemen ondervonden in de
ja nee niet van
communicatie met
toepassing
patiënten in het algemeen
allochtone patiënten
personen met een handicap (bijvoorbeeld auditief)
patiënten met een psychische aandoening
laag opgeleide patiënten
ouderen
kinderen
jongeren (-18 jaar)
wilsonbekwame patiënten
ouders/vertegenwoordigers van wilsonbekwamen
177

3. Er kunnen redenen zijn om bepaalde informatie over aard en doel of risico’s en gevolgen van een
onderzoek of behandeling niet te vertellen. Kunt u akkoord gaan met onderstaande redenen om bepaalde
informatie achterwege te laten?
akkoord niet akkoord
Als de informatie logisch voortvloeit uit een eerdere (be)handeling
Als de risico’s algemeen bekend zijn
Als de kans op deze risico’s en gevolgen heel klein is
Als de patiënt dan waarschijnlijk afziet van de voor hem noodzakelijke
(be)handeling
Als de patiënt hier zelf niet om vraagt
Als een patiënt zegt of aangeeft voldoende te hebben gehoord
Als ik het te druk heb
Als ik denk dat de patiënt de informatie niet begrijpt
Als ik denk dat de patiënt de informatie emotioneel niet kan verwerken
Het verkrijgen van toestemming van patiënten voor diagnostiek en/of
Bij deze vragen gaan wij ervan uit dat u als verpleegkundige een aantal (be)handelingen uitvoert in opdracht van
een arts. Wij willen hierbij graag de verhouding tussen u als verpleegkundige en de patiënt evalueren, uitgaande
van het feit dat u in de praktijk slechts een beperkt aantal (be)handelingen op eigen initiatief mag uitvoeren.
(be)handeling.
4. Heeft u volgens de patiëntenrechtenwet toestemming nodig van de wilsbekwame patiënt voor de volgende
zaken?
ja nee geen idee
Het toedienen van medicatie
Onderzoek (bijvoorbeeld echografie, scan, …)
Een (be)handeling in dringende gevallen
5. Wanneer vindt u dat toestemming van de patiënt verondersteld mag worden? (meerdere antwoorden mogelijk)
als ik uit het gedrag van de patiënt kan opmaken dat hij toestemt
als de patiënt toch geen keuze heeft
als het om een futiele handeling gaat (bv. bloeddruk meten, …)
als de patiënt aangeeft dat hij de beslissing liever aan mij overlaat
6. Is het de afgelopen drie maanden voorgekomen dat een patiënt geen toestemming gaf voor een voorgesteld
onderzoek en/of voorgestelde (be)handeling die u nodig achtte? (meerdere antwoorden mogelijk)
ja
indien ja, wat was of waren de reden(en) hiervoor ?
psychologische factoren (bijvoorbeeld angst, depressie, …)
religieuze overtuigingen
cultuurverschillen
financiële redenen
andere : …………………………………
nee
178

Recht op inzage en afschrift van het patiëntendossier
Volgens de patiëntenrechtenwet heeft de patiënt het recht op een zorgvuldig bijgehouden en veilig bewaard
patiëntendossier.
7. Heeft de patiënt volgens de patiëntenrechtenwet het recht op:
ja, van het hele ja, maar niet van nee geen idee
dossier bepaalde onderdelen
inzage van het patiëntendossier
afschrift van het patiëntendossier
8. In de volgende vraag willen we nagaan of er in uw instelling of werkverband een bepaalde kostprijs wordt
gevraagd voor de inzage en/of het afschrift van (delen van) het patiëntendossier. Gelieve de eventuele
kostprijs aan te duiden zowel voor de inzage als voor het afschrift van het dossier.
inzage van het dossier
afschrift van het
dossier
Er wordt meestal geen vergoeding gevraagd
Meestal wordt de prijs van een consultatie aangerekend
Meestal wordt ………. euro aangerekend
Er wordt meestal een vergoeding gevraagd, maar ik heb
geen idee hoeveel
Geen idee of er een vergoeding wordt gevraagd
Vertrouwenspersoon en vertegenwoordiger
9. Bij deze vraag leggen we u een aantal stellingen voor. Hierbij duidt u aan of deze van toepassing zijn op de
vertrouwenspersoon en/of wettelijke vertegenwoordiger van de patiënt (voor beide gevallen: indien geen
beroepsbeoefenaar)
vertrouwenspersoon vertegenwoordiger
ja nee geen ja nee geen
idee
idee
mag aanwezig zijn bij elke consultatie
waakt over de rechten van de patiënt wanneer
hij/zij dit zelf niet meer kan
moet een partner of familielid zijn van de patiënt
heeft recht op dezelfde informatie als de patiënt
moet schriftelijk en officieel aangeduid worden
Vrije keuze beroepsbeoefenaar.
van
10. Indirect impliceert deze wet ook dat de patiënt het recht heeft op een ‘second opinion’. Wijst u patiënten in op
de mogelijkheid tot het vragen van een second opinion?
vaak soms nooit
179

11. Bent u van mening dat, in de setting of instelling waarin u tewerkgesteld bent, patiënten over het algemeen
een vrije keuze van beroepsbeoefenaar hebben? (indien meerdere plaatsen, voornaamste plaats van
tewerkstelling, namelijk …………………………………………..)
Ja
Nee
Mogelijke beperkingen in de vrije keuze van beroepsbeoefenaar zijn te wijten aan:
de manier waarop de instelling is georganiseerd
beperkt aantal beroepsbeoefenaars in één discipline
andere, namelijk: …………………………
Niet van toepassing, wegens zelfstandige beroepsuitoefening
Doelgroepen
De minderjarige patiënt
12. Behandelde u de afgelopen drie maanden minderjarige patiënten?
Ja
Nee -> ga naar vraag 18
Met betrekking tot de minderjarige patiënt stelt de patiëntenrechtenwet dat de patiënt wordt betrokken bij de
uitoefening van zijn rechten rekening houdend met zijn leeftijd en maturiteit.
13. Maakt u gebruik van volgende criteria bij beoordeling van de maturiteit van de minderjarige?
De mate waarin een minderjarige Dit criterium gebruik ik
in grote in zekere niet
mate mate
een zeer afwijkend of vreemd besluit wil nemen
zijn wens duidelijk kenbaar maakt
de verstrekte informatie duidelijk begrepen heeft
op rationele gronden tot een besluit komt
voor- en nadelen kan afwegen
inzicht heeft in de aard en gevolgen van een beslissing
beschikt over voldoende onafhankelijkheid om zelfstandig (dus los van de
ouders of voogd) tot een beslissing te komen
een voldoende realistisch inzicht heeft in de eigen gezondheidstoestand
14. Gebruikt u in de praktijk bepaalde procedures voor het beoordelen van de maturiteit van een minderjarige
patiënt? (meerdere antwoorden mogelijk)
nee, ik vertrouw op mijn professionele deskundigheid en ervaring
ja, ik consulteer een collega
ja, ik consulteer de ouders of voogd van de minderjarige
ja, anders...
15. Vanaf welke leeftijd vindt u het meestal aanvaardbaar dat een minderjarige als voldoende rijp en matuur kan
worden beschouwd om zelfstandig zijn/haar rechten te kunnen uitoefenen?
Ongeveer ………. jaar (< 18 jaar)
180

In de volgende stellingen maken we een onderscheid tussen twee categorieën minderjarigen. Hiermee willen we
duidelijk maken dat er in de groep van minderjarigen duidelijk verschillen bestaan qua rijpheid en maturiteit. Als
grens tussen beide groepen hanteert u de leeftijd die u in vraag 15 zelf heeft aangegeven. Als kinderen
beschouwt u die groep minderjarigen die jonger is dan de leeftijd die u hiervoor heeft opgegeven en als jongeren
–18 jaar beschouwt u die groep minderjarigen die ouder is dan die leeftijd.
16. Informeert u een minderjarige over:
ja, meestal
ja, soms
kinderen jongeren (-18 jaar)
nee, ik
informeer alleen
ouders of voogd
nee, ik
informeer geen
van beiden
ja, meestal
ja, soms
nee, ik
informeer alleen
ouders of voogd
nee, ik
informeer geen
van beiden
het doel van een onderzoek of (be)handeling
de aard van een onderzoek of (be)handeling
(pijnlijk, invasief)
relevante tegenaanwijzingen, nevenwerkingen
en risico’s
verschillende alternatieven voor onderzoek of
(be)handeling
mogelijke gevolgen ingeval van weigering of
intrekking van toestemming
de graad van urgentie
de duur en/of frequentie van een onderzoek of
(be)handeling
mogelijke financiële kosten
vereiste nazorg
17. Wat doet u als er tussen ouders/voogd en een minderjarige patiënt een verschil van mening bestaat over de
behandeling? Gelieve telkens voor kinderen en jongeren aan te duiden.
kinderen jongeren
(-18 jaar)
Ik heb hier nog niet mee te maken gehad
Ik volg de wens van de ouders/voogd
Ik volg de wens van de patiënt
Ik overleg net zolang tot er onderlinge overeenstemming is bereikt
Ik consulteer een collega
Ik volg wat ik medisch het beste acht
De meerderjarige wilsonbekwame patiënt
18. Heeft u de afgelopen drie maanden wilsonbekwame patiënten behandeld?
Ja, ongeveer ………. patiënten
Nee -> ga naar vraag 23
181

19. Maakt u gebruik van volgende criteria bij het beoordelen van de wilsonbekwaamheid van een patiënt?
De mate waarin een patiënt
Dit criterium gebruik ik
in grote mate in zekere mate niet
een zeer afwijkend of vreemd besluit wil nemen
zijn wens duidelijk kenbaar maakt
de verstrekte informatie duidelijk begrepen heeft
op rationele gronden tot een besluit komt
voor- en nadelen kan afwegen
inzicht heeft in de aard en gevolgen van een
beslissing
een voldoende realistisch inzicht heeft in de eigen
gezondheidstoestand
20. Gebruikt u in de praktijk bepaalde procedures voor het beoordelen van de wilsonbekwaamheid van een
patiënt? (meerdere antwoorden mogelijk)
nee, ik vertrouw op mijn professionele deskundigheid en ervaring
ja, ik consulteer een collega
ja, ik consulteer de partner en/of familie van de patiënt
ja, ik maak gebruik van testen, namelijk: ……………………………
ja, andere: ……………………………..
De belangen van de wilsonbekwame patiënt kunnen worden behartigd door een vertegenwoordiger.
21. Wanneer betrekt u de vertegenwoordiger van een handelings- of wilsonbekwame patiënt bij de
(be)handeling (informeren over (be)handeling en het vragen van toestemming)?
Bij elke (be)handeling
Alleen bij ingrijpende (be)handelingen
Alleen als de vertegenwoordiger heeft aangegeven bij de (be)handeling betrokken te willen zijn.
22. Indien een handelings- of wilsonbekwame patiënt zich verzet tegen (be)handeling waarvoor u toestemming
heeft gekregen van de vertegenwoordiger, wat doet u dan?
Ik heb hier nog niet mee te maken gehad
De wil van de patiënt primeert meestal
De wil van de vertegenwoordiger primeert meestal
Ik overleg net zolang tot er onderlinge overeenstemming is bereikt
Ik consulteer een collega
Ik volg wat ik medisch het beste acht
Klachtenbemiddeling
23. Kan een ombudsdienst volgens u voldoende onafhankelijk werken indien:
ja nee
de ombudspersoon wordt aangesteld door een ziekenhuis
de ombudspersoon verantwoording aflegt aan de directie van het ziekenhuis
de onafhankelijkheid gegarandeerd wordt in het huishoudelijk reglement van de
omdbudsdienst van het ziekenhuis
182

Betaalbare gezondheidszorg
24. Toegang tot een voor iedereen betaalbare gezondheidszorg
Is volgens uw mening een financieel toegankelijke gezondheidszorg ook een
patiëntenrecht?
Bent u van mening dat gezondheidszorg in de praktijk voor de grote
meerderheid van de patiënten betaalbaar is?
Toepassingsgebied
ja nee
25. Bent u van mening dat de patiëntenrechtenwet ook van toepassing zou moeten zijn op volgende
beroepscategorieën:
ja nee geen mening
psychologen
psychotherapeuten
(ortho)pedagogen
maatschappelijk werkers
verzorgenden
seksuologen
gerontologen
beoefenaars van de alternatieve geneeskunde (homeopathie,
chiropraxie, accupunctuur en ostheopathie)
andere, namelijk : …………………………….
Richtlijnen/protocollen
26. Bestaan er in uw instelling of werkverband richtlijnen, protocollen of werkafspraken ten aanzien van …
ja nee geen idee
recht op kwaliteitsvolle dienstverlening
recht op vrije keuze van zorgverlener
recht op informatie over de gezondheidstoestand
recht op toestemming
recht op inzage van het patiëntendossier
recht op afschrift van het patiëntendossier
recht op bescherming van de persoonlijke levenssfeer
recht op klachtenbemiddeling
vertegenwoordiging van de patiënt
(wij zouden het bijzonder appreciëren wanneer u een exemplaar van uw richtlijnen, protocollen of werkafspraken
zou willen bijsluiten)
Indien u nog opmerkingen heeft omtrent de onderwerpen in deze vragenlijst, gelieve ze dan hier te noteren
………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
Hartelijk dank voor uw medewerking aan dit onderzoek
183