Informatiemap over democratie, burgerzin en politiek

De
Kracht van
je Stem
Informatiemap over democratie, burgerzin en politiek
De Kracht
van
je Stem!
DE EDUCATIEVE DIENST
VAN HET VLAAMS PARLEMENT

3
1
Module 1
Mensenrechten en kinderrechten

Inhoudstafel Module 1
1. Geschiedenis van de mensenrechten .............................................................6
Eerste ontwikkelingen van het recht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6
Onderdanen eisen zelf hun rechten op . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .8
Het volk is soeverein en de mensenrechten zijn universeel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
De mondialisering van de mensenrechten in de twintigste eeuw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
Mensenrechten als een internationale verkeerscode? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
Mensenrechten als de meest voor de hand liggende norm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Druk van de publieke wereldopinie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Wereldwijde institutionalisering van de mensenrechten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
2. Hoe universeel zijn de mensenrechten. ..........................................................18
Universeel of nationaal? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
Universeel of relatief? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
Vrouwen zijn ook mensen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
Minderheden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
Kinderen zijn ook mensen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
3. Mensenrechten nader bepaald ..................................................................22
Drie generaties mensenrechten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
Classificaties van mensenrechten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
Civiele of burgerlijke rechten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
Politieke rechten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
Economische rechten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
Sociale rechten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
Culturele rechten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
De drie P’s . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
Wie is bij de naleving betrokken? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
Het instrumentarium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
4. Kinderrechten zijn mensenrechten ..............................................................30
De geschiedenis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
Het kind tot het einde van de middeleeuwen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
De verlichting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
De 20e eeuw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
Het competentiedebat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
Kinderen in het mensenrechteninstrumentarium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
Inspraak- en participatiemogelijkheden van jongeren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
Beleidsinitiatieven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
Zelforganisatie van jongeren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
Belangenbehartiging van kinderen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
Module 1: Mensenrechten en kinderrechten 5

6
1
1. Geschiedenis van de mensenrechten
Eerste ontwikkelingen van het recht
Waar mensen samenleven, groeien geschreven en ongeschreven regels . Elke gemeenschap
heeft regels of wetten nodig om zichzelf in stand te houden . Wetten regelen immers wat de
leden van die gemeenschap al dan niet mogen en moeten doen . Dat geheel van wetten vormt
het recht . Ook in prehistorische gemeenschappen golden al bepaalde regels . Over die regels,
hoe ze tot stand kwamen en wie voor de naleving ervan verantwoordelijk was, weten we zo
goed als niets . Welke wet de oudste is en waar zij is ontstaan, blijft eveneens een geheim van
de geschiedenis .
Wetten waren oorspronkelijk een onderdeel van de traditie van de stam en werden mondeling
overgeleverd . Omstreeks 3500 v .Chr . werd in het Nabije Oosten het schrift uitgevonden . Daardoor
werd het mogelijk om wetten schriftelijk vast te leggen . Zo konden de wetten vlugger
en over een grote afstand bekend worden gemaakt . Dat was belangrijk omdat zich toen in het
Nabije Oosten staten vormden en omdat de heersers ervan het belangrijk vonden dat hun onderdanen,
in heel hun rijk, de wetten kenden . Van het Mesopotamische Rijk zijn bijvoorbeeld
heel wat in kleitabletten of op steen gegraveerde wetten uit de periode tussen 2100 en 1700
v .Chr . bewaard . Een beroemd voorbeeld daarvan is de zuil met het wetboek van koning Hammoerabi
(omstreeks 1780 v .Chr .) .
De Stele van Susa is een basalten zuil van 2,2 meter hoog waarin
de Babylonische koning Hammoerabi omstreeks 1780 v .Chr . de
basiswetten van zijn rijk liet beitelen . Op het bovenste gedeelte
liet hij ook zichzelf afbeelden terwijl hij uit de handen van de zonnegod
Shamash een ring en een staf in ontvangst neemt . Deze
twee attributen symboliseerden de macht om wetten uit te vaardigen
. Zo wilde Hammoerabi duidelijk maken dat de wetten in
zijn rijk rechtstreeks van de goden kwamen . Ongehoorzaamheid
aan die wetten moest dan ook als een belediging van de goden
worden beschouwd .
Eeuwenlang werd aangenomen dat het recht van goddelijke oorsprong was . Misschien is het
juister om te stellen dat farao’s, koningen, keizers, tsaren, sultans en dergelijken hun onderdanen
voorhielden dat zij hun macht rechtstreeks van de goden hadden ontvangen . Het recht
was toen iets dat de onderdanen van een hogere instantie kregen . Het maakte niet uit of dat
recht van een bovenaards wezen of van de vorst kwam . In elk geval was het ondenkbaar dat
de mensen zelf zouden bepalen wat hun rechten waren .
Aanvankelijk hield het recht tijdens de oudheid niets meer in dan een stel gedragsregels en
strafbepalingen . In feite schreef de vorst voor hoe zijn onderdanen met elkaar moesten omgaan
. Dat veranderde in het Romeinse Rijk . De Romeinen maakten van het recht een echte

wetenschap . Het Romeinse recht ontwikkelde zich tussen de vijfde eeuw v .Chr . en de vijfde
eeuw n .Chr . tot een rechtssysteem dat ook vandaag nog invloed uitoefent . De Romeinse wetten
werden al vrij vroeg schriftelijk vastgelegd . In de vijfde eeuw v .Chr . konden de plebejers,
een sociale klasse die onder meer uit de ambachtslieden, de kleine boeren en de handelaars
bestond, druk uitoefenen om het ongeschreven Romeinse gewoonterecht te laten optekenen .
Zo kwam omstreeks 450 v .Chr . de Twaalftafelenwet tot stand . Die wet vormde het begin van
een eeuwenlange ontwikkeling van het Romeinse recht .
Het Romeinse recht bevatte heel wat principes en procedures die nu nog worden toegepast .
Elke Romein genoot in principe dezelfde rechten, tenzij hij een slaaf was . Betwistingen werden
voorgelegd aan een onafhankelijke rechtbank . De bewijslast lag bij de aanklager . Advocaten
en bewijsstukken speelden een belangrijke rol in de processen . Beklaagden hadden het recht
om te zwijgen . Rechters en juryleden spraken een oordeel uit . Het Romeinse recht regelde
bijvoorbeeld de onderlinge verhoudingen tussen de Romeinen, de aangelegenheden betreffende
hun bezit en de verhouding tussen de Romeinse burgers en de staat . Zij kenden tevens
het begrip volkenrecht, dat in onze tijd zo belangrijk is geworden .
In 534 n .Chr . liet de Oost-Romeinse keizer Justinianus de bestaande Romeinse wetten verzamelen
in een codex, een wetboek . Die Codex Justinianus vormde het eindpunt van de evolutie
van het Romeinse recht en was eeuwenlang een voorbeeld voor andere wetboeken . Ook het
in 1804 door Napoleon uitgevaardigde burgerlijk wetboek is erdoor geïnspireerd . De Code Napoléon
vormt op zijn beurt nog steeds de ruggengraat van menig ander burgerlijk wetboek .
Ulpianus, een Romeins rechtsgeleerde uit de derde eeuw
Iedereen die recht (ius) wil studeren, moet weten waar dit woord vandaan komt . Het komt van
rechtvaardigheid (iustitia) . Volgens de geleerde Celsus is het recht de kunst van het eerlijke
en het goede . Rechtvaardigheid is bijgevolg niets anders dan het streven om iedereen zijn
rechten toe te kennen .
Uit de Institutiones (Justinianus)
Het natuurrecht is wat de natuur aan alle levende wezens heeft geleerd . Dit recht is niet enkel
eigen aan het menselijk geslacht, maar aan alle dieren die in de lucht, op de aarde of in de zee
leven .
Het recht dat elk volk voor zichzelf instelt, is slechts eigen aan zijn staat en wordt het burgerlijk
recht genoemd .
Wat de natuurlijke rede voor alle mensen vaststelt, wordt bij alle volkeren gelijk in acht genomen
en wordt het volkenrecht genoemd .
In de vijfde eeuw n .Chr . gaven de Germanen de doodsteek aan het West-Romeinse Rijk . Daardoor
verdwenen ook de Romeinse wetboeken onder het stof . De Germaanse stammen die
zich in West-Europa vestigden en er koninkrijken stichtten, hadden hun eigen, mondeling
overgeleverde recht . Gedurende duizend jaar werd het recht in Europa door een algemene
versnippering gekenmerkt . Tijdens de middeleeuwen had elke streek en elke stad immers een
eigen rechtssysteem . Het recht verschilde tevens per bevolkingsgroep . Zo viel de adel onder
het feodale recht en de geestelijkheid onder het canonieke recht . Voor de vrije lieden op het
Module 1: Mensenrechten en kinderrechten 7

8
1
platteland gold het landrecht . Voor de onvrijen, ook wel laten of horigen genoemd, gold het
latenrecht .
Toch was het Romeinse recht tijdens de middeleeuwen niet helemaal verdwenen . Het canonieke
recht, het recht van de christelijke kerk, ontstond vanaf de vierde eeuw in het Romeinse
Rijk en dus op basis van Romeinse rechtsregels . Het oefende ook invloed uit op sommige wereldlijke
aangelegenheden, aangezien bepaalde onderdelen van het wereldlijke leven onder
kerkelijke invloed stonden en dus afhankelijk van het canonieke recht waren . Dat was bijvoorbeeld
het geval voor het huwelijksrecht, het erfrecht en een deel van het strafrecht . Bovendien
kreeg men in West-Europa vanaf omstreeks 1100 geleidelijk weer belangstelling voor het
Romeinse recht . Romeinse wetboeken werden opnieuw bestudeerd en het juridisch denken
geraakte onder invloed van het Romeinse rechtssysteem . Stilaan werden Romeinse wetten
weer opgenomen in het westerse recht .
Vanaf de 14e eeuw begon men in heel wat landen met het optekenen van het gewoonterecht,
wat tot meer rechtszekerheid leidde . Tijdens de volgende eeuwen slaagden sommige vorsten
er geleidelijk in om hun macht uit te breiden en de eenheid van het rechtssysteem in hun rijk
te bevorderen . Lodewijk XIV (1638-1715) is het voorbeeld bij uitstek van de absolute vorst die
beweerde dat zijn wil wet was .
Toen Napoleon tussen 1799 en 1814 eerste consul en nadien keizer van Frankrijk was, kwam
een systematische codificatie van het recht tot stand . Dat hield in dat de Franse wetten in één
wetboek werden samengebracht . Aangezien Frankrijk op dat ogenblik grote delen van Europa
onderworpen had, gold de Code Napoléon ook buiten Frankrijk . Ook na de val van Napoleon
(1814-1815) bleef dat wetboek in Frankrijk van kracht . In heel wat andere landen, waaronder
België en Nederland, werd de Code Napoléon overgenomen . Ten gevolge van de kolonisatie
oefende de Code Napoléon ook buiten Europa een grote invloed uit .
Onderdanen eisen zelf hun rechten op
Mensenrechten staan tegenwoordig sterk in de belangstelling . Dat is een relatief nieuw gegeven
. In de meeste samenlevingen waren de onderdanen in de eerste plaats aan de heerser en
aan het staatsgezag onderworpen en werd over mensenrechten niet gesproken . Het concept
van de mensenrechten is een hedendaags concept, een product van het rationalisme en van
de verlichting . Het ontstond in de westerse wereld en verspreidde zich, vooral na de Tweede
Wereldoorlog, over de wereld . Het is dan ook niet verwonderlijk dat veel mensen vinden dat
een gedurende eeuwen in Europa gegroeid concept niet zomaar overal ter wereld kan worden
ingepast .
Vanaf omstreeks 1100 ondergingen de Europese samenlevingen grondige veranderingen .
Door de heropleving van de handel en de bloei van de steden ontwikkelden zich nieuwe sociale
groepen in de samenleving . Hun belangen botsten dikwijls met die van hun vorsten . De
conflicten die daardoor veroorzaakt werden, hadden grondige verschuivingen tot gevolg in
de samenleving, onder meer in de politiek en in het rechtssysteem .

Opstanden ontstonden dikwijls als gevolg van de buitensporige belastingeisen of de oorlogspolitiek
van de koning, die de bevolking tot te zware offers dwongen . In Engeland grepen de
adel, de geestelijkheid en de bewoners van Londen in 1215 naar de wapens . Zij namen het niet
dat hun koning, Jan zonder Land, na een militaire nederlaag tegen Frankrijk alweer zware belastingen
wilde heffen . Deze belastingen zinden heel wat Engelse baronnen niet . Zij hadden
immers al zwaar voor het mislukte militaire avontuur van de koning moeten betalen . Zij dwongen
Jan zonder Land een document te ondertekenen dat de Magna Carta werd genoemd .
Magna Carta is middeleeuws Latijn voor Groot Charter . In dat charter zijn onder meer een
aantal rechten van de onderdanen van de Engelse koning opgenomen . Zo kon een vrij man
bijvoorbeeld niet zonder wettig vonnis in zijn eigendom worden aangetast of gestraft . Handelaars
mochten zonder beperkingen door het hele land reizen . Verder bepaalde de Magna
Carta dat de koning zijn Raad moest consulteren indien hij nog belastingen wilde heffen . Op
die manier werd de vorst gedwongen formeel rekening te houden met de wensen van een
deel van zijn onderdanen . Er werd trouwens een commissie van 25 baronnen ingesteld om
toezicht op de naleving van de Magna Carta uit te oefenen . Vanaf dit ogenblik speelde het
recht zich niet langer louter boven de hoofden van de mensen af .
Alhoewel de Magna Carta enkele concrete bepalingen bevat die thans onder de mensenrechten
vallen, werd in 1215 nog niet over mensenrechten gesproken . Niet iedereen genoot de
in de Magna Carta opgesomde rechten . De invoering van de Magna Carta hield dus voor de
Engelsen absoluut nog geen soevereiniteit en universele mensenrechten in . Aangezien de
Magna Carta in vrij algemene termen was opgesteld, zouden er in de loop van de geschiedenis
ook meer bevolkingsgroepen een beroep op kunnen doen .
De Magna Carta verwierf in de loop van de geschiedenis een grote symbolische betekenis .
Ze betekende een overwinning op het onbeperkte koningschap en werd beschouwd als de
basis van de vrijheden van de Engelsen en van hun deelname aan het bestuur van het land . De
strijd van de onderdanen tegen hun vorst om hun rechten te verkrijgen, werd nog gedurende
eeuwen voortgezet .
Een ander hoogtepunt was de Glorious Revolution, ook wel de Bloodless Revolution genoemd,
die in 1688 in Engeland plaatsvond . Eens te meer was er in Engeland een conflict tussen het
parlement en de koning ontstaan . Jacob II werd van de troon gestoten ten voordele van Maria,
zijn oudste dochter . Maria was gehuwd met Willem III van Oranje, stadhouder van de Verenigde
Provinciën . Na de vlucht van Jacob II naar Frankrijk in 1688 kon het nieuwe Engelse koningspaar
de troon zonder bloedvergieten verwerven . In 1689 werden ze echter gedwongen
de Bill of Rights te erkennen . Deze tekst bevatte het principe van de scheiding der machten
(zie ook module II) . De Bill of Rights betekende zo voor Engeland het einde van het absolute
koningschap volgens goddelijk recht en wordt daarom als het begin van het grondwettelijke
koningschap beschouwd .
Ook buiten Engeland werd de strijd van onderdanen tegen hun vorst gevoerd . In onze
gewesten konden de Brabanders de Blijde Inkomst in 1356 afdwingen van hertogin Johanna
van Brabant en haar echtgenoot Wenceslas van Luxemburg .
Module 1: Mensenrechten en kinderrechten 9

10
1
De Blijde Inkomst
In januari 1356 moest hertogin Johanna van Brabant aan haar onderdanen een aantal rechten
toekennen . Dat gebeurde op een moment dat die onderdanen sterk genoeg waren om het
gezag van hun vorstin te betwisten .
Omdat Johanna gehuwd was met Wenceslas van Luxemburg, eisten de Brabantse steden
waarborgen van de ‘buitenlandse’ overheerser . Ze werden daarin gesteund door
de adel en de geestelijkheid . Gezamenlijk slaagden ze erin om naar aanleiding van
de plechtige intrede van de nieuwe vorsten een charter af te dwingen, dat de Blijde
Inkomst werd genoemd .
Vanaf 1406 moesten alle vorsten die over Brabant heersten, een Blijde Inkomst aan de Brabanders
verlenen . Deze traditie bleef tot in de 18e eeuw van kracht . Sedert de huldiging van Filips
II in 1549 kreeg ze een vaste vorm . Zo was Brabant gedurende die periode het enige gebied
in de Nederlanden dat een soort contract – sommigen spreken van een ‘grondwet’ – tussen
vorst en volk bezat . Toen de Oostenrijkse keizer Jozef II de Blijde Inkomst in 1789 introk, was
dat de aanleiding van de Brabantse Omwenteling, de opstand van de Oostenrijkse Nederlanden
tegen hun keizer .
Het volk is soeverein en de mensenrechten
zijn universeel
In 1776 verklaarden 13 Noord-Amerikaanse kolonies zich onafhankelijk van Groot-Brittannië .
Een van hun belangrijkste argumenten luidde ‘No Taxation without Representation’: iedereen
die belastingen betaalt, moet inspraak hebben in wat er met dat geld gebeurt . Volkssoevereiniteit
en mensenrechten waren voor de Noord-Amerikanen geen geschenken van bovenaf,
maar rechten . De ondernemers, die vonden dat ze tot een sociale groep behoorden die met
zijn ondernemingszin en arbeid tot het algemeen welzijn bijdroeg, oefenden een grote invloed
uit . Naarmate de invloed van de handeldrijvende en, wat later, van de industriële burgerij
belangrijker werd, werden ideeën als de volkssoevereiniteit en de mensenrechten niet
toevallig leidende principes . De burgerij rekende wel enkel zichzelf tot het volk . In haar ogen
was dat gerechtvaardigd omdat iedereen de kans had om tot de burgerij te behoren, aanzien
te verwerven en rijk te worden .

De Amerikaanse onafhankelijkheidsverklaring
Toen de Amerikanen in 1776 hun onafhankelijkheid uitriepen, bevestigden zij hun rechten
in hun onafhankelijkheidsverklaring . Het is opvallend dat zij nog altijd naar de goddelijke
oorsprong van de mensenrechten verwezen . In de Amerikaanse onafhankelijkheidsverklaring
van 4 juli 1776 staat het als volgt verwoord: “De volgende waarheden houden wij voor
vanzelfsprekend: dat alle mensen gelijk geschapen zijn, dat zij door hun Schepper begiftigd
zijn met onvervreemdbare rechten ( . . .) . Dat om die rechten te vrijwaren, regeringen gevormd
worden ( . . .) die hun rechtmatig gezag afleiden van de instemming van de onderdanen ( . . .) .
Daarom doen wij, vertegenwoordigers van de Verenigde Staten van Amerika, een beroep op
de Hoogste Rechter van de wereld voor de rechtvaardiging van onze opvattingen en verklaren
plechtig in naam en bij gezag van het goede volk ( . . .) .”
De Amerikaanse opstandelingen maakten van hun onafhankelijkheidsstrijd gebruik om te bevestigen
waarop ze recht meenden te hebben . In 1774 werd op een congres in Philadelphia de
Verklaring van de Rechten van de Mens opgesteld . De opstandige kolonisten waren daarvoor
te rade gegaan bij de verlichtingsfilosofen van de 18e eeuw . Deze filosofen trachtten al een
hele tijd de politieke en de maatschappelijke ideeën van de burgerij onder woorden te brengen
. Vaak keerden ze zich hierbij tegen de absolute macht van de vorsten en benadrukten ze
het belang van bepaalde rechten voor de onderdanen . Ook in de Amerikaanse onafhankelijkheidsverklaring
van 4 juli 1776 werden die ideeën benadrukt . De strijd van de Amerikaanse
kolonies zou echter nog een hele tijd duren . Pas in 1783 verwierven ze de onafhankelijkheid . In
1787 werd een democratische grondwet uitgevaardigd .
Een aantal jaren later verfijnden de Fransen de formulering van de mensenrechten . In 1789 brak
de Franse Revolutie uit en werd de Franse koning Lodewijk XVI tot toegevingen gedwongen .
Nog hetzelfde jaar werd de ‘Déclaration des Droits de l’Homme et du Citoyen’ uitgevaardigd .
Zoals de naam duidelijk maakt, betrof die verklaring niet langer enkel de mensenrechten en
de volkssoevereiniteit . Elke Fransman was nu ook een ‘burger’ geworden . Daarmee bedoelde
men niet noodzakelijk iemand die tot de maatschappelijke stand van de burgerij behoorde .
Integendeel, de Franse Revolutie erkende principieel geen standen meer . Vrijheid, gelijkheid
en broederschap waren voor iedereen geldende principes . Met het begrip burger verwees
men naar de vrije en gelijke mens die soeverein deelneemt aan het landsbestuur, kortom naar
de staatsburger .
Soevereiniteit en mensenrechten kwamen volgens de Franse revolutionairen niet van een hogere
macht . Ze behoren tot de natuur van de mens . Het recht op eigendom is niet toevallig
een van de vier basisrechten . Tussen de verheven principes door, kan men ook lezen dat de
rijke burgerij, die in de Franse Revolutie een heel belangrijke rol speelde, haar belangen veilig
wilde stellen . De eerste Franse grondwet bevatte bepalingen die het in feite enkel de rijken
mogelijk maakten om politieke macht uit te oefenen .
De rijke burgerij zag zichzelf dus als de maakster en behoedster van een succesvolle samen-
Module 1: Mensenrechten en kinderrechten 11

12
1
leving . Door hard te werken en door risico’s te nemen, had ze kolonies veroverd en bloeiende
ondernemingen gecreëerd . In een samenleving waar iedereen vrij en gelijk was, kon iedereen
in het leven slagen . Hoe iemand in die maatschappelijke jungle succes moest hebben, was
volgens de burgerij een even individuele aangelegenheid als het uitoefenen van burgerrechten
en van politieke rechten . Pas in de loop van de 19e eeuw realiseerden velen zich dat die
individuele burgerrechten en politieke rechten niet volstaan . De grote meerderheid van de
mensen bleef immers maatschappelijk in de kou staan . Boeren, landarbeiders en handwerklieden
werden het slachtoffer van de industriële revolutie en daarnaast was er de groeiende
massa fabrieksarbeiders .
In de 19e eeuw vestigden het opkomende socialisme en Karl Marx (1818-1883) de aandacht op
een ander soort mensenrechten, namelijk de economische, de sociale en de culturele rechten .
In tegenstelling tot de rechten die in de Verklaring van de Rechten van de Mens en van de
Burger zijn opgenomen, zijn dat geen rechten waarover elk individu zelf vrij kan beschikken .
Integendeel, de staat moet voor die tweede generatie van rechten zorgen . Zo wordt bijvoorbeeld
de vrijheid van onderwijs het recht op onderwijs .
Tijdens de Russische Revolutie (1917) zijn dergelijke grondrechten voor het eerst in regels omgezet,
meer bepaald in de Verklaring van de Rechten van het Werkende en het Uitgebuite Volk .
In 1918 zijn ze in de Russische grondwet opgenomen .
De mondialisering van de mensenrechten
in de twintigste eeuw
Mensenrechten als een internationale verkeerscode?
Tijdens de vorige eeuw hebben de maatschappelijke problemen en de daaruit voortvloeiende
conflicten een mondiale dimensie gekregen . De meest uiteenlopende oorzaken, van hongersnoden,
vluchtelingenstromen, mensen- en drugshandel, klimatologische en ecologische
evenwichtsverstoringen tot de twee wereldoorlogen en de ontelbare daaropvolgende regionale
conflicten, hebben telkens weer geleid tot bedreigingen of schendingen van de mensenrechten
.
Het gaat daarbij om een heel rauwe realiteit . Bedreigingen of overtredingen van de mensenrechten
volstaan niet om er tegen op te treden . Stappen worden pas ondernomen indien de
belangen van machtige groepen, zoals een drietal eeuwen geleden de belangen van de Europese
stedelijke burgerij, op het spel staan . Sinds de Tweede Wereldoorlog hebben de mogendheden
begrepen dat een verstoring van de zeer wankelbare economische en politieke
evenwichten regelrecht tot een catastrofe kan leiden . Sindsdien proberen ze problemen meer
en meer door middel van internationale reglementering op te lossen . De wereld had als het
ware dringend behoefte aan een ‘internationaal verkeersreglement’ .

Mensenrechten als de meest voor de hand liggende norm
Een internationaal aanvaarde norm die als basis kon dienen voor internationale reglementering
vond men in de mensenrechten . Zij werden na de tweede wereldoorlog neergeschreven
in de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (1948) .
Mensen die onderdrukt worden en die met onrecht geconfronteerd worden, zijn een bron
van spanningen en conflicten . Die spanningen en conflicten bedreigen de veiligheid en de
vrede in de wereld en brengen de zo moeizaam opgebouwde evenwichten in gevaar . Door de
mensenrechten wereldwijd toe te passen, valt alvast een belangrijke oorzaak van conflicten
en spanningen weg . Het gaat hier eerder om een nuchtere, zakelijke overweging dan om een
bevlogen bezorgdheid voor de mensenrechten .
Niettemin heeft die zakelijke overweging de mensenrechten tot een belangrijke maatstaf gemaakt
bij het beoordelen en het oplossen van conflicten en problemen . Bij conflicten als die
in Bosnië, Somalië, Rwanda, Vietnam en Afghanistan, of ten aanzien van problemen zoals de
apartheid, het neerslaan van de studentenrevolte op het Tiananmenplein in Beijing of de verdwijning
van politieke tegenstanders in Chili en Argentinië, heeft de internationale gemeenschap
zich stelselmatig op de rechten van de mens beroepen om tussenbeide te komen .
Druk van de publieke wereldopinie
Hoewel we soms de indruk krijgen dat de mensenrechten louter woorden zijn, voelen de beleidsverantwoordelijken
zich steeds meer verplicht om hun handelingen op z’n minst in overeenstemming
met hun retoriek te brengen .
Daar is een verklaring voor . De internationale gemeenschap is niet meer louter een optelsom
van grote en kleine mogendheden die stuk voor stuk enkel in de eigen belangen geïnteresseerd
zijn . De publieke opinie in al die landen bekommert zich veel minder om de raison d’état 1 .
Vroeg of laat reageren en handelen burgers volgens hun elementaire rechtvaardigheidsgevoel
.
Beleidsverantwoordelijken en machtige groepen, zoals financiële instellingen of industriële
holdings, kunnen het zich daarom niet langer veroorloven om de publieke opinie zomaar te
negeren . Zelfs autoritaire regimes moeten tegenwoordig rekening houden met hun bevolking,
ook al proberen ze die te muilkorven, te manipuleren of te indoctrineren . Dat lukt hun
steeds minder, omdat de publieke opinie langs een hele reeks moeilijk te controleren kanalen
wordt geïnformeerd . Zo heeft de Iraanse overheid geprobeerd om het gebruik van schotelantennes
en internet te verbieden en gebruiken Chinese dissidenten het internet om de buitenwereld
te informeren .
Meer dan ooit wordt de publieke opinie met informatie bestookt . Soms is die informatie weliswaar
zo overvloedig dat velen er niet langer in slagen ze te structureren, laat staan te duiden .
1. Raison d’état: het abstracte
belang van de staat, zonder
dat daarbij rekening wordt
gehouden met de reële
belangen van de
individuele burgers.
Module 1: Mensenrechten en kinderrechten 13

14
1
Bovendien bewegen de media zich heel vaak op de grens tussen informatie en manipulatie en
zelfs vermaak (het zogenaamde infotainment) . Ondanks de soms twijfelachtige kwaliteit van
die stortvloed van informatie, is de publieke opinie veel waakzamer dan vroeger, ook al duurt
die waakzaamheid soms maar heel kort en is ze vlug afgeleid . De toename van de informatie
maakt het bovendien veel makkelijker om de publieke opinie te mobiliseren en om debatten
te lanceren .
De publieke opinie is trouwens geen optelsom van de meningen van individuele, geïsoleerde
burgers . Tussen de machthebbers en de burgers is een middenveld gegroeid van organisaties
die de mensen proberen te organiseren, te mobiliseren en die op het beleid drukken . Een aantal
voorbeelden zijn Amnesty International, Human Rights Watch en African Rights Watch . De
Belgische vzw Liga voor Mensenrechten houdt zich zeer uitdrukkelijk bezig met het toezicht
op de eerbiediging van de mensenrechten in eigen land .
Wereldwijde institutionalisering van de mensenrechten
De mondialisering van het mensenrechtenproject wordt weerspiegeld in een hele reeks internationale
instellingen . (Voor een overzicht van de werking en de structuur van de belangrijkste
internationale instellingen verwijzen we naar Module IV .)
A. Op mondiaal vlak
Na de Eerste Wereldoorlog hebben de geallieerden de Volkenbond opgericht . De Volkenbond
moest de mogendheden in staat stellen om elkaar te ontmoeten om overleg te plegen over
vredes- en veiligheidsproblemen .
De oprichting van de Verenigde Naties (vooral bekend onder de afkortingen VN en UNO) in
1945, vlak na de Tweede Wereldoorlog, betekende een ware doorbraak . Op 10 december 1948
keurde de Algemene Vergadering van de VN de Universele Verklaring van de Rechten van de
Mens (UVRM) goed .
In principe moet elke VN-lidstaat de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens ondertekenen
. Op zich biedt een dergelijke handtekening natuurlijk geen waarborgen . De formulering
van de mensenrechten laat doorgaans heel wat ruimte voor interpretatie . Zelfs in het
geval van een flagrante schending van de mensenrechten door een lidstaat beschikken de VN
over niet veel mogelijkheden om daadwerkelijk in te grijpen . De VN werden in eerste instantie
niet als de hoeder van de mensenrechten opgericht . Net zoals ten tijde van de Volkenbond,
was het vooral de bedoeling om de mogendheden een permanent overlegorgaan te bieden .
De Volkenbond sloot landen die de regels niet respecteerden, uit . Dat maakte verder overleg
onmogelijk . De VN stellen zich veel soepeler op . Zelfs al worden de mensenrechten geschonden
of de VN-resoluties niet uitgevoerd, dan is het beter te blijven praten .
Op zich is een document zoals de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens veeleer
een morele code . Het gaat om een verklaring en niet om een verdrag . Aan de UVRM zijn
evenwel vier teksten met een juridisch bindend karakter toegevoegd . Die teksten zijn het In-

ternationaal Verdrag inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten en het Verdrag inzake
Burgerrechten en Politieke Rechten (1966) . Aan dat laatste verdrag zijn nog twee facultatieve
protocollen toegevoegd . De staten die die protocollen hebben geratificeerd, moeten de meest
uitgebreide reeks mensenrechten uit de geschiedenis erkennen . Samen met de Universele
Verklaring van de Rechten van de Mens vormen die teksten het Internationaal Statuut voor de
Rechten van de Mens .
De uitvoering van die verdragen verloopt niet altijd vlot . Zo is er bij klachten van een staat
tegen een andere staat wel een commissie gemachtigd om een onderzoek in te stellen, maar
het probleem is dat staten zich steeds op hun soevereiniteit beroepen om zich aan lastige
onderzoeken te onttrekken . Niet-inmenging in binnenlandse aangelegenheden is misschien
geen mensenrecht, maar in elk geval wel een volkenrecht . Een van de twee facultatieve protocollen
die aan het Verdrag inzake de Burgerrechten en de Politieke Rechten zijn toegevoegd,
geeft ook individuen het recht om bij die commissie een klacht in te dienen . België heeft dat
protocol geratificeerd .
De Verenigde Naties hebben ook een Hoge Commissaris voor de Rechten van de Mens 2 . Hij
coördineert alle werkzaamheden van de VN in verband met de mensenrechten 3 . Hij stelt onderzoeken
in en probeert met regeringen in dialoog te treden . Hij kan een commissie of een
afgevaardigde sturen naar landen waar de mensenrechten bedreigd zijn . Enkele jaren geleden
hebben de VN een commissie naar de Democratische Republiek Congo (DRCongo) gestuurd
om de massale moordpartijen in de streek rond het Kivumeer te onderzoeken . Een commissie
van de VN kan echter alleen iets ondernemen als het betrokken land zijn medewerking verleent
. Wat de DRCongo betreft, was dat niet het geval .
Internationale rechtbanken
Een belangrijke realisatie is de oprichting in 1993 door de VN van het Joegoslaviëtribunaal in
Den Haag . Dat tribunaal is opgericht om de schendingen van de mensenrechten tijdens de
oorlog in Bosnië te onderzoeken en te beoordelen . Na een tamelijk moeizame start heeft het
tribunaal zeer verdienstelijk werk geleverd .
De VN hebben in 1994 een soortgelijk tribunaal opgericht voor de in Rwanda gepleegde misdaden
tegen de menselijkheid . Het Rwandatribunaal is gevestigd in Arusha, Tanzania .
De VN blijven het verwijt krijgen dat hun bezorgdheid voor de mensenrechten vrij selectief is .
Niet voor alle schendingen wordt een hof van justitie opgericht . Enkel wanneer oorlogen en
andere problemen de belangen van de grote mogendheden in het gedrang brengen of wanneer
de publieke wereldopinie voldoende in beroering is gebracht, blijken de VN effectief iets
voor de mensenrechten te doen .
Dat heeft te maken met de samenstelling van de VN . De VN zijn geen wereldparlement, maar
een vergadering van soevereine lidstaten waar nationale en diplomatieke belangen de doorslag
geven .
Wat als een historische realisatie beschouwd kan worden, is de oprichting in 2002 van het
Internationaal Strafhof in Den Haag . Daarmee kreeg de internationale gemeenschap voor het
eerst in de geschiedenis een strafhof dat permanent is . De vier voorlopers – het Neurenberg-
2. Meer informatie over de
werkzaamheden van de Hoge
Commissaris voor de Rechten
van de Mens vindt u via http://
www.ohchr.org/EN/AboutUs/Pages/WhoWeAre.aspx
(24-03-2009)
3. Een overzicht van alle
werkzaamheden en organen
van de VN in verband met de
mensenrechten vindt u via
deze link http://www.ohchr.
org/EN/HRBodies/Pages/
HumanRightsBodies.aspx
(24-03-2009)
Een overzicht van alle fundamentele
VN-documenten die
verband houden met de mensenrechten
vindt u via http://
www2.ohchr.org/english/law/
(24-03-2009)
Module 1: Mensenrechten en kinderrechten 15

16
1
4. Een gedetailleerde
omschrijving (in het Engels)
van die misdaden vindt u
via http://www2.ohchr.org/
english/law/criminalcourt.htm
(24-03-2009)
en Tokyotribunaal na WO II, het Joegoslaviëtribunaal en het Rwandatribunaal – werden slechts
ad hoc opgericht en kregen slechts een tijdelijk statuut . Het Internationaal Strafhof is een onafhankelijke
instelling die wel nauw samenwerkt met de VN .
Het Internationaal Strafhof behandelt alleen aanklachten tegen personen die verdacht worden
van misdaden die door de internationale gemeenschap als de meest ernstige misdaden worden
beschouwd: oorlogsmisdaden, genocide en misdaden tegen de menselijkheid . 4 Het hof
heeft ook enkel rechtsmacht voor landen die het verdrag geratificeerd hebben . Bovendien behandelt
het slechts aanklachten indien de nationale rechtbanken niet bij machte of niet bereid
zijn om een aanklacht te behandelen .
Internationaal Gerechtshof
Het Internationaal Strafhof mag niet verward worden met het Internationaal Gerechtshof,
dat ook in Den Haag gevestigd is. Als belangrijkste rechtsorgaan van de VN behandelt
het Internationaal Gerechtshof alleen rechtsgeschillen tussen staten. Het Internationaal
Gerechtshof is met zijn werkzaamheden gestart in 1946.
B. Op regionaal vlak
Ook op regionaal vlak bestaan verklaringen en verdragen met betrekking tot de mensenrechten
. Een goed voorbeeld is het in 1950 afgesloten Europees Verdrag inzake de Rechten van
de Mens en de Fundamentele Vrijheden, meestal als het EVRM afgekort . Alle leden van de
Raad van Europa, een organisatie die niet met de Europese Unie mag worden verward, worden
geacht zich naar dat verdrag te schikken . Dat dit geen evidentie is, blijkt uit de recente
geschiedenis . Zo heeft Griekenland een tijd onder vuur gelegen . Na de militaire putsch van
1967 zijn de mensenrechten er gedurende zes jaar op grote schaal geschonden . Ook Turkije
wordt aangemaand om een aantal wijzigingen in zijn wetgeving door te voeren om aan de
bepalingen van het verdrag te voldoen . Uit het EVRM is de oprichting van het Europees Hof
voor de Rechten van de Mens voortgekomen . Dat hof is gevestigd in Straatsburg . Individuele
burgers kunnen zich tot dat hof wenden indien ze in hun eigen land alle bestaande rechtsmiddelen
hebben uitgeput . De uitspraken van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens zijn
enkel bindend indien de betrokken lidstaat zich uitdrukkelijk heeft geëngageerd om aan die
uitspraken gevolg te geven . De overgrote meerderheid van de 46 lidstaten van de Raad van
Europa heeft dat gedaan .
België heeft het Europees Verdrag inzake de Rechten van de Mens en de Fundamentele Vrijheden
geratificeerd . Ons land is al diverse malen veroordeeld door het Europees Hof voor de
Rechten van de Mens vanwege de traagheid van het juridische apparaat . Zo werd de Belgische
staat in 2003 veroordeeld tot het betalen van een schadevergoeding aan een rechtzoekende
uit Waals-Brabant . Die had in 1993 een eis ingediend bij de rechtbank van eerste aanleg van
Nijvel; het arrest in beroep viel pas op 29 juli 2001 . Het Europees Hof heeft er ook op aangedrongen
dat slachtoffers in België zelf terechtkunnen voor schadevergoeding voor onrechtmatige
overheidsdaden . Dat heeft dan weer tot heel wat processen geleid tegen de Belgische
staat .

Het Europees Verdrag inzake de Rechten van de Mens en de Fundamentele Vrijheden doet
erg denken aan het protocol bij het Verdrag inzake Burgerrechten en Politieke Rechten van
de Verenigde Naties . Het Europese verdrag is evenwel veel explicieter, veel uitvoeriger en veel
beter aangepast aan de specifieke Europese omstandigheden . Voor een Europeaan heeft het
dan ook geen zin om zich met zijn klachten tot de Verenigde Naties te wenden .
Algemeen gezien zijn regionale verdragen geschikter dan universele verklaringen om de mensenrechten
nauwkeuriger en gedetailleerder in te vullen . Zoals eerder al werd vermeld, blijft
de formulering van universele verklaringen nu en dan vrij vaag . De meest diverse landen en de
meest diverse culturen en politieke systemen moeten er zich immers in kunnen vinden . Sinds
1969 bestaat er een Amerikaans Verdrag inzake de Rechten van de Mens en sinds 1981 een
Afrikaans Charter van de Rechten van de Mens en de Volkeren .
©ZAK
Module 1: Mensenrechten en kinderrechten 17

18
1
2. Hoe universeel zijn de
mensenrechten?
De eenzijdige manier waarop de Franse burgerij het begrip mensenrechten tijdens de 18e
eeuw heeft ingevuld, is uit haar overheersende maatschappelijke positie voortgevloeid . In de
Verenigde Staten van Amerika is aanvankelijk hetzelfde gebeurd . In 1776 hebben de Amerikanen
geproclameerd dat ‘alle mensen gelijk geschapen zijn’ . De slavernij is evenwel pas in 1863
afgeschaft, na een verscheurende burgeroorlog .
De vraag is hoe universeel al die rechten zijn . Zijn ze eigenlijk wel universeel? Gelden ze overal
ter wereld en te allen tijde? Reeds in de 19e eeuw heeft de arbeidersbeweging opgemerkt
dat bepaalde universele rechten niet in de ‘Déclaration des Droits de l’Homme et du Citoyen’
(Verklaring van de Rechten van de Mens en van de Burger) van 1789 waren opgenomen . Misschien
zijn een aantal mensenrechten wel typisch Europese, op maat van Europeanen gesneden
bedenksels . Die rechten hebben steeds wonderwel in de opvattingen van de Europese
burgerij gepast . Maar wat betekent het recht op eigendom, als sommigen het maatschappelijk
zo slecht hebben dat ze niet eens in staat zijn om eigendom te verwerven? Wat betekent de
vrijheid om deel te nemen aan de totstandkoming van wetten als sommige mensen nooit
hebben leren lezen? Hoe belangrijk is het leven van één individu vergeleken met de hele gemeenschap?
Mogen mensen die de samenhang en misschien zelfs het bestaan van de groep
in gevaar brengen, worden uitgesloten omdat ze niet volgens de traditionele opvattingen van
de groep wensen te leven?
Universeel of nationaal?
In de ‘Déclaration des Droits de l’Homme et du Citoyen’ van 1789 is voor het eerst een ernstige
tegenstrijdigheid aan de oppervlakte gekomen . De rechten van de mensen en van de
burger heten universeel te zijn . Terzelfder tijd blijkt burgerschap nauw of zelfs uitsluitend met
de natie verbonden te zijn . De burgerrechten gelden wereldwijd, maar er zijn Franse, Engelse,
Amerikaanse, Belgische, Italiaanse, Duitse, . . . burgers .
Het harmoniseren van het principe van de universaliteit en de beperking van het burgerschap
tot een natie vormt een probleem . Volgens de ‘Déclaration des Droits de l’Homme et du Citoyen’
impliceren het burgerschap en de daaraan verbonden rechten dat iemand deel van
een natie uitmaakt . Wat een natie precies is, valt niet in een paar woorden te omschrijven .
Het betekent in ieder geval niet dat alle mensen tot een enkele natie behoren . De ene natie is
duidelijk de andere niet . De belangen van naties kunnen met elkaar botsen . Een natie kan zelfs
de vijand van een andere natie zijn .
Het hoeft overigens niet eens om zogenaamde vijanden te gaan . Wie niet over een staatsburgerschap
beschikt, beschikt eigenlijk ook niet over echt universele rechten . Die mensen
zijn uitgesloten van deelname aan de politieke besluitvorming en kunnen niet vrij in het land

van hun keuze gaan wonen . Zo heeft iemand die geen Belgisch staatsburger is, niet evenveel
rechten als Belgen in ons land .
Universeel of relatief?
Uit de voorgaande paragrafen blijkt dat begrippen samen met de geschiedenis en dus samen
met de samenleving zelf evolueren . We mogen bijgevolg aannemen dat onze opvattingen
over de universele mensenrechten en over hun verhouding tot begrippen als ‘burgerschap’ en
‘natie’ zich aan een voortdurend veranderende wereld zullen moeten aanpassen .
Het is uiteraard moeilijk voldoende afstand te nemen om correct over de evolutie van onze
huidige wereld te oordelen . Het is in ieder geval duidelijk dat de universele rechten van de
mens een Europese of toch zeker een westerse uitvinding zijn . Westerlingen hoeven daarom
nog geen hoge borst op te zetten . Dat de mensenrechten een Europees bedenksel zijn, hangt
immers uitsluitend samen met historische omstandigheden . De rechten van burgers zijn niet
uitgerekend in Europa afgekondigd omdat ze zogezegd goed, edel of zedelijk hoogstaand
zouden zijn . Ze zijn afgekondigd omdat ze met de concrete belangen van de opkomende
stedelijke burgerij strookten . Vooral omdat de burgerij op bepaalde ogenblikken in de geschiedenis
haar macht en haar invloed voldoende kon laten doorwegen, hebben haar ideeën
getriomfeerd . Toen de arbeiders, de vrouwen en de gekoloniseerde of onderdrukte volkeren
in naam van diezelfde universele rechten medezeggenschap eisten of zelf hun lot wilden bepalen,
bleek een deel van de burgerij plots niet meer zo bereid om de rechten van de mens en
van de burger universeel te interpreteren .
De mensen die menen dat de mensenrechten echt universeel zijn, beschikken desondanks
over een aantal argumenten . Ongeveer alle staten hebben de Universele Verklaring van de
Rechten van de Mens ondertekend . Die verklaring vormt voor alle lidstaten een uitnodiging
om de opgesomde rechten na te leven . De regels worden pas bindend indien ze in een verdrag
worden gegoten waarin staten formeel zijn overeengekomen om zich aan de verdragsbepalingen
te houden . Verdragen definiëren de universele rechten nauwkeuriger . Het ratificeren
van een verdrag behelst het aangaan van een internationale verbintenis . De betrokken staten
verplichten zich ertoe de bepalingen van een verdrag daadwerkelijk na te leven . Dat betekent
dat een staat alle nodige maatregelen moet nemen, ook op wetgevend en administratief vlak .
Een ander argument is dat de mensenrechten uit de natuur van de mens zelf voortvloeien .
Mensen hebben overal ter wereld dezelfde natuur . Ze hebben die natuur altijd gehad en ze
zullen die altijd hebben . De vraag blijft evenwel of het mogelijk is de menselijke aard te kennen
. Tot slot hanteren de aanhangers van de universaliteit van de mensenrechten een antropologisch
argument . De basisverhoudingen in alle samenlevingen steunen op gelijksoortige
basisbehoeften . Daardoor vertonen ze gemeenschappelijke trekken en kampen ze met identieke
samenlevingsproblemen .
In de praktijk zijn de betrokkenen die controverse soms uit de weg gegaan . Bij het opstellen
van internationale verdragen over de mensenrechten worden bepaalde begrippen soms vaag
omschreven . Indien niet in voldoende interpretatieruimte zou worden voorzien, zouden veel
internationale verdragen en pacten niet eens tot stand komen . Zo stelt artikel 7 van het in
Module 1: Mensenrechten en kinderrechten 19

20
1
1966 opgestelde Internationaal Verdrag inzake de Burgerrechten en de Politieke Rechten dat
folteren verboden is . Het artikel bevat evenwel geen duidelijke definitie van folteringen . Het is
bijvoorbeeld niet duidelijk of dit artikel ook op lijfstraffen slaat . Volgens artikel 8 van hetzelfde
verdrag is slavernij verboden . Over kinderarbeid wordt echter niet gesproken .
Le 28 juillet 1830 : la Liberté guidant le peuple - Delacroix Eugène (1798-1863)
Vrouwen zijn ook mensen
De meeste mensen gaan er, al dan niet stilzwijgend, van uit dat de mensenrechten effectief voor
alle mensen gelden . In die zin gaat het om universele rechten . In de realiteit heeft echter meer
dan de helft van de mensheid er gedurende lange tijd geen aanspraak op kunnen maken .
Op het beroemde schilderij van Eugène Delacroix wordt de Vrijheid voorgesteld als een vrouw
die de barricades beklimt . Hoewel het volk dat de Bastille bestormde in belangrijke mate uit
vrouwen bestond, bleek al snel dat de revolutionairen de deelname van vrouwen aan staatszaken
niet erg op prijs stelden . In 1791 heeft Olympe de Gouges een Verklaring van de Rechten
van de Vrouw en van de Burgeres gepubliceerd . De nieuwe machthebbers hebben daar snel
op gereageerd . In 1793 werden alle vrouwenverenigingen verboden . Olympe de Gouges is op
het schavot geëindigd .
In het Burgerlijk Wetboek van Napoleon wordt de vrouw uitdrukkelijk gediscrimineerd . In die
periode bleef een vrouw met betrekking tot het straf-, het handels-, het erfenis- of het huwelijksrecht
altijd afhankelijk van haar man of van haar vader . Pas diep in de twintigste eeuw
hebben vrouwen in een aantal ‘moderne’ landen dezelfde rechten als mannen gekregen . In
1893 heeft Nieuw-Zeeland als eerste land vrouwen stemrecht verleend . België is pas in 1948
gevolgd .

Mogen of moeten stemmen is natuurlijk belangrijk voor het uitoefenen van de eigen rechten .
Het stemrecht verleent evenwel niet automatisch alle rechten . In 1974 heeft de Belgische wetgeving
vrouwen dezelfde ouderlijke bevoegdheden als mannen verleend . Pas in 1976 hebben
gehuwde vrouwen gelijke rechten over gemeenschappelijke huwelijksgoederen verkregen en
konden ze een eigen bankrekening openen .
Minderheden
Aanvankelijk vonden slechts weinigen dat de mensenrechten ook voor groepen als daklozen,
jongeren, migranten, kansarmen of personen met een mentale handicap gelden . In de wetgeving
werden die groepen vooral beschouwd als probleemgevallen waartegen de samenleving
moest worden beschermd . De samenleving werd daarbij steeds als een homogeen geheel
voorgesteld . Die voorstelling werd vervolgens als norm gehanteerd . Wie niet aan de norm
voldeed, moest zich goedschiks of kwaadschiks aanpassen . Individuen of groepen die van de
norm afweken, hadden weinig rechten . Ze moesten door middel van rechtsbepalingen worden
gecontroleerd . Door bedelarij en landloperij in het strafrecht op te nemen, werd armoede
in feite een misdrijf .
De voorbije decennia is die visie geëvolueerd . Nu worden leden van de bovenstaande groepen
als volwaardige mensen en dus ook als volwaardige rechtspersonen beschouwd . Net als
alle andere leden van de samenleving, kunnen ze aanspraak maken op politieke, sociale en
economische rechten . De rechtstheorie spreekt niet langer over aanpassing en controle, maar
over rechtsbescherming en emancipatie .
Om dat te illustreren twee voorbeelden . In 1993 heeft België de bedelarij en de landloperij
uit het strafrecht gehaald . Sindsdien worden bedelaars en landlopers via het OCMW naar de
sociale hulpverlening verwezen . Vroeger werden de kinderen van kansarmen haast automatisch
uit hun gezin gehaald en door de jeugdrechter in een instelling of bij een pleeggezin
geplaatst . Velen waren ervan overtuigd dat kansarme ouders hun kinderen verwaarloosden .
Nu groeit stilaan een consensus dat de samenleving kansarme gezinnen moet ondersteunen
en de kans moet bieden zelf hun kinderen op te voeden . Een dergelijke ondersteuning vergt
een goed uitgewerkte sociale politiek en een aangepast hulpverleningsaanbod .
Kinderen zijn ook mensen
Hetzelfde geldt min of meer ook voor kinderen . Lange tijd vond zowat iedereen het vanzelfsprekend
dat kinderen geen aanspraak konden maken op rechten . De achterliggende idee
was dat kinderen als toekomstige volwassenen nog geen volwaardige mensen konden zijn .
Het idee dat kinderen in staat zijn hun rechten zelfstandig uit te oefenen, vindt tegenwoordig
evenwel steeds meer ingang .
Kinderen hebben in ieder geval een plaats gekregen in het na de Tweede Wereldoorlog ontwikkelde
mensenrechteninstrumentarium (zie verder hoofdstuk 4) .
Module 1: Mensenrechten en kinderrechten 21

22
1
3. Mensenrechten nader bepaald
Drie generaties mensenrechten
Hoewel principieel alle mensenrechten samenhangen, kan men vanuit historisch oogpunt als
het ware drie generaties mensenrechten onderscheiden .
De eerste generatie dateert uit de 18e eeuw en omvat de sinds 1789 klassieke burgerrechten
en politieke rechten: het recht op leven, het recht op vrije meningsuiting, de persvrijheid, de
vrijheid om te vergaderen enzovoort . Zij vormden het eerste verzetswapen tegen de soevereine
vorst .
Een tweede generatie mensenrechten gaat over de economische, sociale en culturele mensenrechten,
zoals het recht op een minimuminkomen, op werk, op gezondheidszorg, op onderwijs,
op vrije tijd enzovoort . Vooral het opkomende socialisme en Karl Marx vestigden daarop
in de 19e eeuw de aandacht . Wil dat soort van mensenrechten effectief zijn, dan moet de staat
zijn verantwoordelijkheid nemen .
In de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens vinden we die eerste twee generaties
mensenrechten terug .
Vandaag spreekt men ook al over een derde generatie mensenrechten: de volkenrechten . Dat
zijn de zogenaamde solidariteitsrechten zoals recht op vrede, op een gezond leefmilieu, op
eigen cultuuruitingen, op zelfbestuur enzovoort . Zo werd er in 1997 onder auspiciën van de
VN een topconferentie georganiseerd in Kyoto (Japan) over het milieu . Die conferentie was op
haar beurt de voortzetting van de milieutop in Rio de Janeiro (Brazilië), waar de deelnemers in
1992 de Verklaring van Rio de Janeiro inzake Milieu en Ontwikkeling ondertekenden .
Classificaties van mensenrechten
Verklaringen en verdragen over de mensenrechten bevatten tientallen bepalingen en voorschriften
. Om het wat overzichtelijk te maken, kan men mensenrechten opdelen in soorten
of rubrieken . Dat is dan wel een louter pragmatische indeling . Mensenrechten zijn immers
ondeelbaar en onderling afhankelijk . Wie ze als afzonderlijke categorieën beschouwt, zondigt
in feite tegen de geest ervan . De mensenrechten zoals vastgelegd in de Universele Verklaring
van de Rechten van de Mens en ook de rechten van het kind zoals vastgelegd in het Internationaal
Verdrag inzake de Rechten van het Kind, kunnen geclassificeerd worden via de vijf
onderstaande rubrieken .

Civiele of burgerlijke rechten
Tot de groep van civiele of burgerlijke rechten behoren onder meer het recht op leven, het
recht op een naam, op een identiteit en een nationaliteit, het non-discriminatiebeginsel, het
recht op eigendom, het recht op een eerlijk proces en het recht op juridische bijstand . Ook de
zogenaamde integriteitsrechten vallen onder die rubriek: bijvoorbeeld het recht op persoonlijke
vrijheid, het recht op eerbiediging van het privéleven en het gezinsleven, het recht op bescherming
tegen fysiek geweld, tegen foltering en tegen een onmenselijke of vernederende
behandeling of straf, het recht op bescherming tegen een willekeurige arrestatie .
Politieke rechten
Met politieke rechten worden de politieke vrijheids- en gelijkheidsrechten bedoeld: de vrijheid
van mening en meningsuiting, de vrijheid van drukpers, de vrijheid van vreedzame vereniging
en vergadering, de vrijheid van godsdienst en geweten, de vrijheid van toegang tot informatie
en het recht verzoekschriften in te dienen bij overheden op nationaal en internationaal niveau .
Die rechten vinden we zowel terug in de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens als
in het Internationaal Verdrag inzake de Rechten van het Kind . In de Universele Verklaring van
de Rechten van de Mens omvatten de politieke rechten ook het recht op participatie aan de
democratische besluitvorming door middel van het actief en passief kiesrecht .
Economische rechten
Onder economische rechten vallen het recht op arbeid, dus ook beroepsbegeleiding en -opleiding,
het recht op bescherming in de arbeidsomgeving . Dat laatste betekent onder meer
ook het recht op billijke arbeidsvoorwaarden en een billijke vergoeding, wat dan weer de gelijkwaardigheid
van mannen en vrouwen veronderstelt .
Verder zijn er het recht op bescherming tegen uitbuiting, het recht vakverenigingen op te
richten en er zich bij aan te sluiten, het stakingsrecht, het recht op speciale bescherming voor
bepaalde categorieën van arbeiders zoals kinderen en jongeren, vrouwen, mensen met een
handicap en migranten . In het Internationaal Verdrag inzake de Rechten van het Kind worden
onder economische rechten o .a . het recht op vrijwaring tegen uitbuiting begrepen .
Sociale rechten
Onder sociale rechten vallen het recht op sociale zekerheid, het recht op gezondheid, het recht
op medische en sociale bijstand, het recht op een behoorlijke levensstandaard .
Culturele rechten
De culturele rechten bevatten het recht om deel te nemen aan het culturele leven, het recht
op onderwijs, het recht om de voordelen te genieten van de wetenschappelijke vooruitgang
en de toepassingen daarvan . Specifiek voor kinderen is er het recht op spel .
Module 1: Mensenrechten en kinderrechten 23

24
1
De drie P’s
Mensenrechten kun je ook indelen volgens het doorgaans in het Engels geformuleerde
schema van de drie P’s: provision (voorzieningen), protection (bescherming) en participation
(deelname) .
Provision: de basisrechten op leven en voeding en de rechten die toegang verlenen tot bepaalde
basisgoederen en -diensten zoals onderwijs, gezondheidszorg, mobiliteit enzovoort .
Protection: het recht op bescherming tegen mishandeling, uitbuiting, foltering enzovoort .
Participation: het recht op zelfbeschikking en de zelfstandige uitoefening van rechten en
vanzelfsprekend de rechten die deelname aan de democratische besluitvorming garanderen .
Wie is bij de naleving betrokken?
Een staat die een verdrag ratificeert, verbindt zich ertoe de bepalingen van dat verdrag na
te leven . Wanneer het om mensenrechten gaat, ligt het voor de hand dat staten het nodige
doen om die binnen hun eigen grenzen te respecteren . Bovendien moeten staten de vooruitgang
die zij boeken op het gebied van mensenrechten aan de VN rapporteren . Maar staten
kunnen natuurlijk ook andere staten aansporen of desnoods dwingen om de mensenrechten
na te leven . Ze kunnen diplomatieke stappen zetten, politieke druk uitoefenen, dreigen met
economische sancties, of zelfs militaire middelen inzetten . Staten treden wel eens zelf op om
de mensenrechten te doen eerbiedigen . Soms doen ze dat op eigen houtje, zoals Frankrijk of
België in Rwanda deden ten tijde van de burgeroorlog in dat land . Terecht rijst dan de vraag
of daaraan geen andere motieven ten grondslag liggen . In 1997, toen de situatie in Albanië uit
de hand liep, stuurde Italië militairen om te waken over de veiligheid van de burgerbevolking .
In hetzelfde jaar en met hetzelfde doel stuurde Nigeria troepen naar Sierra Leone, waar een
staatsgreep had plaatsgevonden . In beide gevallen verkregen die mogendheden de goedkeuring
van een internationale organisatie . Italië werd gedekt door de Verenigde Naties, Nigeria
door de Organisatie voor Afrikaanse Eenheid . Toen in maart 2003 een coalitie van strijdkrachten
van de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk Irak binnenvielen, was de directe aanleiding
het niet nakomen van een resolutie van de VN (resolutie 1441) . Een formeel mandaat
van de VN-Veiligheidsraad was er echter niet .
Soms gebeurt een interventie uitdrukkelijk in opdracht van de VN . De militaire operatie in
2006 om de vrede in Libanon te handhaven of de controle op de verkiezingen in Congo zijn
daar voorbeelden van . Het internationale embargo tegen Irak ten tijde van Saddam Hoessein
of tegen het toenmalige apartheidsregime in Zuid-Afrika zijn twee andere voorbeelden . Maar
zelfs als dergelijke acties plaatshebben in het kader van een internationale organisatie, blijft
de vraag of er geen andere belangen dan alleen de vrijwaring van de mensenrechten mee zijn

gemoeid . Men mag niet vergeten dat de grote mogendheden, waaronder vooral de VS, maar
ook Rusland, China, Frankrijk of Groot-Brittannië erg veel invloed kunnen doen gelden in de
openbare vergaderingen en in de wandelgangen van de VN .
De internationale omgangsvormen zijn dermate geëvolueerd dat de staten in de meeste gevallen
opereren in het kader van een actie die door een internationale organisatie werd beslist
of goedgekeurd . Het aantal internationale instellingen dat toeziet op de naleving van de mensenrechten
is dan ook groot .
Op wereldniveau gebeurt dat hoofdzakelijk door de Verenigde Naties, of beter door instellingen
die binnen de VN opereren: de Algemene Vergadering, de Veiligheidsraad en de speciale
VN-Mensenrechtenraad . De Mensenrechtenraad volgde medio 2006 de verguisde Commissie
Mensenrechten op . De voornaamste verwijten aan het adres van de commissie betroffen de
toenemende politisering, selectiviteit in het aan de kaak stellen van landen en het lidmaatschap
(en zelfs voorzitterschap) van landen die het niet zo nauw nemen met de mensenrechten .
Het Internationaal Strafhof in Den Haag kwam al aan bod .
In de Algemene Vergadering hebben alle lidstaten (192 in 2008) van de Verenigde Naties zitting
. De Algemene Vergadering is het centrale orgaan van de VN . Internationale VN-Verdragen
worden er formeel aangenomen, waarna ze aan de VN-lidstaten worden voorgelegd ter
ondertekening en ratificatie .
De Economische en Sociale Raad (ECOSOC) is belast met de economische, sociale, culturele
en humanitaire samenwerking . Die Raad is ook belast met de bevordering van de mensenrechten
.
ECOSOC doet daaromtrent aanbevelingen aan de Algemene Vergadering en stelt verdragsontwerpen
op die hij voorlegt aan de Algemene Vergadering; binnen zijn bevoegdheden
kan ECOSOC eveneens internationale conferenties samenroepen . Daarnaast heeft hij ook de
bevoegdheid om bijzondere commissies op te richten . Die commissies bestaan uit afgevaardigden
van de regeringen, die zich jaarlijks buigen over o .a . de schendingen van de rechten
van de mens en de fundamentele vrijheden in verschillende landen en gebieden . Daarnaast
coördineert ECOSOC de werking van de gespecialiseerde organisaties van de VN . Dat zijn de
organisaties die zelf bij verdrag zijn ontstaan en juridisch autonoom zijn . Voorbeelden zijn de
UNESCO en de ILO (International Labour Organisation) .
De ILO (of IAB: Internationaal Arbeidsbureau) formuleert beleidslijnen en programma’s om
levens- en werkomstandigheden van werkende mensen te verbeteren . De organisatie stelt
internationale arbeidsstandaarden op die dienen als richtlijn voor de nationale autoriteiten
bij het ten uitvoer leggen van die beleidslijnen . Ze voert een uitgebreid programma van technische
samenwerking uit om regeringen te helpen die beleidsvoering in de praktijk doeltreffend
te maken . Ze houdt zich eveneens bezig met opleiding, onderwijs en onderzoek om dat
streven te ondersteunen .
UNESCO (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organisation) heeft als voornaamste
doelstelling bij te dragen tot de vrede en veiligheid in de wereld door de samenwerking
tussen de naties te bevorderen via onderwijs, wetenschap, cultuur en communicatie .
Module 1: Mensenrechten en kinderrechten 25

26
1
Beide organisaties moeten rapporteren bij ECOSOC en maken financieel deel uit van de VN .
Ze zijn niet te verwarren met de Autonome Organen van de VN, zoals UNICEF en UNCTAD,
die niet onder de bevoegdheid vallen van ECOSOC . Het hoofddoel van UNICEF (United Nations
Children Emergency Fund) bestond aanvankelijk uit hulp bieden aan kinderen in het naoorlogse
Europa . Nu koppelt het Kinderfonds van de Verenigde Naties humanitaire hulp aan
ontwikkelingsdoeleinden en werkt samen met ontwikkelingslanden in hun inspanningen om
hun kinderen te beschermen en hen de gelegenheid te geven hun mogelijkheden volledig te
ontwikkelen . UNICEF heeft bijvoorbeeld als organisatie meegewerkt aan de totstandkoming
van het Verdrag inzake de Rechten van het Kind, maar dat verdrag zelf is een ontwerp van de
Commissie Mensenrechten van ECOSOC .
De VN-Mensenrechtenraad werkt in werkgroepen, waar uitzonderlijk ook niet-gouvernementele
organisaties aan kunnen deelnemen .
VN-verdragen worden dus vooral door ECOSOC, of een van zijn ondergeschikten, voorbereid
en aan de Algemene Vergadering ter goedkeuring voorgelegd . Materieel werk gebeurt door
vele deelgroepen (commissies) . De Algemene Vergadering geeft dan de formele goedkeuring
aan wat de ECOSOC-sluis is gepasseerd .
Het instrumentarium
Ondanks de toegenomen druk van de publieke opinie op het beleid, blijft misschien de indruk
bestaan dat de internationale regelgeving inzake mensenrechten weinig effectief is . Het is inderdaad
moeilijk om een staat te verplichten de mensenrechten te respecteren . Zeker als het
om een wereldmogendheid gaat, zal een veroordeling door bijvoorbeeld de VN of de Raad
van Europa niet veel indruk maken . Het belang van dergelijke instellingen en van de resoluties
of verdragen die ze opstellen, ligt elders . Wat al aan bod kwam over de bindende kracht van
een overeenkomst binnen het Internationaal Arbeidsbureau (IAB of ILO), geldt natuurlijk voor
elke internationale organisatie . Internationale verdragen, resoluties of afspraken bezorgen de
politici, bewegingen zoals Amnesty International of de ontelbare niet-gouvernementele organisaties
(NGO’s) en de publieke opinie in het algemeen een legitimatie, een morele basis om
actie te voeren, om hun regeringen te interpelleren . Dat dwingt de beleidvoerders er op z’n
minst toe zich te rechtvaardigen en uitleg te verschaffen . Het probleem is dat daarvoor een
open politiek systeem nodig is . Het beleid ter verantwoording roepen is maar mogelijk in een
systeem waar mensen of organisaties niet het risico lopen dat ze voor hun kritiek vervolgd
worden . Maar zoals gezegd: mensen krijgen hun rechten niet, ze moeten ze nemen .
Ook wie meent dat het cynisme en het machiavellisme van de mogendheden en van de beleidmakers
een echte mensenrechtenpolitiek onmogelijk maken, zal moeten toegeven dat de
internationale gemeenschap een indrukwekkende activiteit ontplooit inzake mensenrechten .
In een goede halve eeuw is een uitgebreid instrumentarium uitgebouwd . De jongste decennia
zijn allerlei opvattingen, inzichten en betrachtingen wel degelijk vanuit de publieke opinie
doorgestroomd naar het beleid .
Hierna volgt een overzicht van het instrumentarium inzake mensenrechten . Het is verre van

volledig, maar het geeft toch een idee van wat er op internationaal niveau is gerealiseerd .
1948 Universele Verklaring van de Rechten van de Mens
1950 Europees Verdrag van de Rechten van de Mens
1951 Verdrag betreffende de Status van Vluchtelingen
1952 Verdrag over de Politieke Rechten van de Vrouw
1954 Verdrag betreffende de Status van Staatlozen
1959 Verklaring van de Rechten van het Kind
1961 Europees Sociaal Handvest
1965 Internationaal Verdrag inzake het Uitbannen van alle Vormen van Rassendiscriminatie
1966 Internationaal Verdrag inzake Burgerrechten en Politieke Rechten
Internationaal Verdrag inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten
1967 Europees Verdrag inzake Adoptie van Kinderen
1969 Amerikaans Verdrag van de Rechten van de Mens
1970 Verklaring van de Rechten van Geestelijke Onvolwaardigen
1973 Internationaal Verdrag inzake de Afschaffing en de Bestraffing van de Misdaad van
Apartheid
1975 Slotakte van Helsinki (Conferentie over Veiligheid en Samenwerking in Europa)
1979 Verdrag inzake de Uitbanning van alle Vormen van Discriminatie van de Vrouw
1981 Afrikaans Charter van de Rechten van de Mens en de Volkeren
1983 Islamitische Verklaring van de Rechten van de Mens
(afgekondigd door de Islamitische Raad)
1984 Internationaal Verdrag inzake de Preventie van Foltering en Inhumane of Vernederende
Behandeling of Straf
1985 Internationale Verklaring inzake Basisrechten van Slachtoffers van Misdrijven en
Machtsmisbruik
1985 VN-minimumregels inzake Jeugdbeschermingsbeleid (bekend als: de ‘Bejing Rules’,
een modelcode voor nationale wetgevers inzake rechten van minderjarigen die naar
de rechtbank worden verwezen)
1987 Aanbeveling (door de Raad van Europa) inzake Hulp aan Slachtoffers van Misdrijven
en inzake Preventie van Victimisering
Europees Verdrag inzake de Preventie van Marteling en Inhumane of Vernederende
Behandeling of Straf
1989 Verdrag inzake de Rechten van het Kind
1990 Internationaal Verdrag inzake de Bescherming van de Rechten van Alle Migranten
Werknemers en hun Familie
1992 Resolutie (van het Europees Parlement) inzake een Europees Charter voor de rechten
van het kind
1992 Verklaring van Rio de Janeiro inzake Milieu en Ontwikkeling
1996 Europees Verdrag over de Uitoefening van de Rechten van Kinderen
Aanbeveling (Raad van Europa) voor een Europese Strategie voor Kinderen
1998 Verdrag van Rome inzake het Internationaal Strafhof
2006 Oprichtingsresolutie VN-Mensenrechtenraad
Module 1: Mensenrechten en kinderrechten 27

28
1
!
De universele verklaring van de rechten
van de mens: een samenvatting
1 Alle mensen worden vrij geboren en moeten op dezelfde manier worden behandeld.
2 Je hebt recht op alle rechten, ongeacht of je jong of oud, man of vrouw bent, welke
huidskleur je hebt, welke godsdienst je belijdt of welke taal je spreekt.
3 Je hebt recht op leven in vrijheid en in veiligheid.
4 Slavernij is verboden.
5 Je mag niemand martelen.
6 Je hebt recht op dezelfde bescherming als iedereen.
7 De wet moet voor iedereen hetzelfde zijn; iedereen moet volgens de wet op dezelfde
manier behandeld worden.
8 Je hebt het recht om hulp van een rechter te vragen, als je vindt dat je volgens de
wetten van je land niet goed wordt behandeld.
9 Niemand heeft het recht om je zonder goede reden gevangen te zetten of het land
uit te sturen.
10 Als je terecht moet staan, moet dat in het openbaar gebeuren. De mensen die je berechten,
mogen zich niet door anderen laten beïnvloeden.
11 Je bent onschuldig tot je schuld bewezen is; je hebt het recht om je te verdedigen
tegen beschuldigingen.
12 Je hebt recht op privacy: op bescherming als iemand je lastigvalt, je brieven opent of
kwaad van je spreekt.
13 Je hebt het recht om te gaan en staan waar je wilt, in eigen land en in het buitenland.
14 Als je slachtoffer wordt van mensenrechtenschendingen, heb je het recht om naar
een ander land te gaan en dat land te vragen jou te beschermen.
15 Je hebt recht op een eigen nationaliteit.
16 Je hebt het recht om te trouwen en een gezin te stichten.
17 Je hebt recht op eigendom en niemand mag je bezittingen zonder goede reden afnemen.

18 Je hebt recht op vrijheid van gedachte, geweten en godsdienst.
19 Je hebt recht op een mening en recht van meningsuiting.
20 Je hebt het recht om te vergaderen als je dat wilt.
21 Je hebt het recht om deel te nemen aan de politiek van je land.
22 Je hebt recht op maatschappelijke zekerheid en het recht om jezelf te ontwikkelen.
23 Je hebt recht op werk in het beroep dat je zelf kiest. Je hebt ook recht op een rechtvaardig
loon voor je werk. Mannen en vrouwen moeten voor hetzelfde werk evenveel
betaald krijgen.
24 Je hebt recht op vrije tijd en vakantie.
25 Je hebt recht op alles wat nodig is om ervoor te zorgen dat je niet ziek wordt, dat je
geen honger hebt en dat je een dak boven je hoofd hebt. Moeder en kind hebben
recht op bijzondere zorg en bijstand.
26 Je hebt recht op onderwijs dat gericht is op de volle ontwikkeling van de menselijke
persoonlijkheid en op de versterking van de eerbied voor de rechten van de mens en
de fundamentele vrijheden.
27 Je hebt het recht om te genieten van wat kunst en wetenschappen voortbrengen.
28 De overheid in je land moet ervoor zorgen dat er een “orde” is die al deze rechten
beschermt.
29 Je hebt ook plichten tegenover de mensen om je heen, zodat ook hun mensenrechten
kunnen worden beschermd. De wetten in je land mogen niet ingaan tegen deze
mensenrechten.
30 Geen enkel land en geen enkel mens mag proberen om de rechten te vernietigen die
in deze Verklaring staan.
Module 1: Mensenrechten en kinderrechten 29

30
1
4. Kinderrechten zijn mensenrechten
De geschiedenis
Het spreekt vanzelf dat net zoals de hele samenleving, de specifieke omstandigheden waarin
kinderen leven, voortdurend veranderen . De manier waarop men kinderen bekijkt, evolueert
daarom ook . Het zijn dus niet zozeer de kinderen die veranderen, maar wel de opvattingen
en verwachtingen van de samenleving ten aanzien van kinderen . Onze opvattingen over kinderen
evolueren in de tijd en verschillen naar gelang van de cultuur waarin wij, volwassenen,
leven . Voor wat volgt, baseren we ons op het werk van prof . dr . Eugeen Verhellen van de Universiteit
Gent (Verdrag inzake Rechten van het Kind, Leuven 1997) .
Het kind tot het einde van de middeleeuwen
Tot aan het einde van de middeleeuwen stond de maatschappij tamelijk onverschillig tegenover
kinderen . Dat leiden historici af uit getuigenissen van praktijken op kinderen die in onze
ogen ronduit afschrikwekkend zijn . Kinderen werden vermoord of achtergelaten als aas voor
de dieren, omdat ze gebrekkig waren of niet van het juiste geslacht . In vele gevallen werd de
geboorte van een meisje als een groot ongeluk beschouwd . Kinderen werden om rituele redenen
geofferd of werden gewoon verstoten omdat ze te veel huilden . Kinderen werden ook uit
de weg geruimd om politieke redenen .
Als ze overleefden, hadden kinderen het tijdens hun jonge jaren niet gemakkelijk . Sommige
opvoedingspraktijken versterken het beeld van onverschilligheid aanzienlijk . Zo werden heel
wat kinderen van de moeder weggehaald om te worden toevertrouwd aan een voedster .
Verder zijn de hardhandige opvoedings- en remediëringsmethoden legio: het inbinden van
kinderen, het verbranden met een heet strijkijzer om vallende ziekte te voorkomen, het onderdompelen
in ijskoud water om hen te harden of te dopen . De hoge kindersterfte als gevolg
van ziekte en onhygiënische leefomstandigheden vormde een even grote bedreiging . Tot in
de 17e eeuw stierf de helft tot twee derde van de kinderen voordat ze de leeftijd van twintig
jaar bereikt hadden .
Heel wat historici menen dat die hoge kindersterfte de belangrijkste oorzaak was van de onverschilligheid
tegenover kinderen: het was wellicht het beste wapen tegen de verschrikking
van de hoge kindersterfte . Of werd de kindersterfte juist veroorzaakt door die onverschilligheid?
In ieder geval was het kenmerkend dat kinderen weinig of geen belangstelling genoten . Tot
het einde van de middeleeuwen zou er geen maatschappelijk bewustzijn van een afzonderlijke
jeugdperiode hebben bestaan . Kinderen jonger dan zes of zeven jaar waren niet van tel .
Wanneer ze die leeftijd hadden bereikt, werden ze wel meegeteld en als een miniatuurvolwassene
behandeld . Dat had als gevolg dat ze bij alle aspecten van het leven betrokken werden:
werken, ontspanning, seksualiteit, leven en dood . Als ze een opleiding kregen, gebeurde dat

ij hun leermeester thuis of in het landbouwbedrijf van het gezin . Hoe dan ook leefden ze in
veel grotere gemeenschappen dan het huidige kerngezin .
Het middeleeuwse recht weerspiegelt die situatie . In rechte bestond het kind gewoonweg
niet, tenzij als privébezit van de vader . Van beschermingsrechten was nauwelijks sprake, evenmin
als van recht op onderwijs of andere sociale voorzieningen . Kinderen namen volop deel
aan het sociale leven, maar hadden - net zoals de meeste volwassenen toen – geen inspraak
in de besluitvorming .
De verlichting
Pas vanaf de 16e eeuw krijgt men belangstelling voor het kind . Door de moralisten werd het
kind als ‘slecht’ gezien . De opvoeding, waarbij men vooral dacht aan discipline en training,
moest het kind ‘goed’ maken . De moralisten legden zeer sterk de nadruk op de rol van het gezin
en de school . Daartegenover beschouwden romantici als Goethe en Rousseau (18e eeuw)
het kind als fundamenteel goed . In beide gevallen is er dus sprake van aparte aandacht voor
kinderen .
Ook tijdens de verlichting – in de tweede helft van de 18e eeuw – worden kinderen als een
aparte groep behandeld . Zij worden als de toekomstige vormgevers van de samenleving gezien
. Kinderen zijn nu dragers van de vooruitgang en van de maatschappelijke rijkdom . Hun
belangrijkste kwalificatie is het ‘nog niet’: zij weten nog niet, zij kunnen nog niet, zij zijn nog
niet enz . In het licht van de nieuwe maatschappelijke en culturele opvattingen schrijft men
kinderen specifieke psychische eigenschappen toe .
Steeds minder beschouwt men kinderen als privé-eigendom van hun ouders . Zeker vanaf de
19e eeuw worden ze ‘ingelijfd’ in een maatschappelijk project . Men ziet de samenleving als
iets dat mee evolueert met de algemene vooruitgang en kinderen zijn de werkkrachten en de
makers van die toekomstige, betere samenleving . De staat heeft dus als taak erover te waken
dat de kinderen bijvoorbeeld goed opgevoed worden, dat ze de normen van de samenleving
leren respecteren, dat ze onderwijs krijgen . Het gezin is niet meer alleen de hoeder van de kinderen
. Zo krijgen we rond 1900 kinderbeschermingswetten en leerplichtwetten . De eerste zijn
op sociale controle gericht: gedragen de ouders, de werkgevers en natuurlijk ook de kinderen
zich zoals het hoort? De tweede soort wetten beoogt de socialisering, dus de geleidelijke inlijving
in de samenleving en het economische leven . Kinderen worden buiten de volwassenenwereld
gehouden en opgesloten in een eigen wereld, een soort wachtkamer waar ze zich op
het echte leven kunnen voorbereiden .
De 20e eeuw
In de 20e eeuw wordt de duur van dat ‘nog-niet-volwassen-zijn’ aanvankelijk nog verlengd . Let
op een aantal nieuwe woorden die verwijzen naar die verlengde kindertijd, zoals vroeg- en laatadolescenten
of jongvolwassenen . De almaar latere intrede op de arbeidsmarkt beschouwt
men als een maatregel die uiterst gunstig is voor de jongeren . Zo heeft men de leerplicht
Module 1: Mensenrechten en kinderrechten 31

32
1
verlengd en is er een consensus gegroeid over de relatie tussen een goede opleiding en succes
op de arbeidsmarkt .
Maar de kindertijd is niet langer meer de overgangsfase vol blijde verwachtingen die uitzicht
geeft op een latere, boeiende levensperiode . Integendeel, meer en meer ervaart men de kindertijd
als perspectiefloos . Denk daarbij aan de hoge jeugdwerkloosheid . Bovendien verloopt
de kindertijd zelf ook vaak problematisch, bijvoorbeeld in geval van kindermishandeling . Geen
wonder dat de status van kind-zijn steeds meer als een probleem wordt ervaren . Wat men wel
eens de ‘kinderrechtenbeweging’ noemt, moet daarmee in verband worden gebracht .
In de meeste nationale wetgevingen en internationale regelgevingen zijn kinderen en jongeren
rechtsobjecten . Ze zijn met andere woorden het onmondige en willoze voorwerp van
die wet- of regelgeving . Tot aan hun burgerrechtelijke meerderjarigheid beschouwt men de
jongeren als onvolwassen . De Verklaring van Genève (1924) en in mindere mate ook de Verklaring
van de Rechten van het Kind (1959) zien het kind niet als een subject . Het kind is geen
zelfstandig handelend wezen .
Sinds enkele decennia is daar verandering in gekomen . Men begint kinderen nu ook te beschouwen
als dragers van alle mensenrechten . Bovendien moeten ze die rechten ook zelfstandig
kunnen uitoefenen . Ze moeten kunnen participeren, zoals dat heet . De huidige situatie is
nogal verwarrend . Aan de ene kant blijft het vroegere beeld van het onmondige, passieve kind
dat ‘nog niet’ is, vrij dominant . Aan de andere kant komt er een beweging op gang die het kind
erkent als subject, als drager van rechten die het zelf moet kunnen uitoefenen . In het Verdrag
inzake de Rechten van het Kind (1989) komt die laatste strekking heel goed tot uiting .
Het competentiedebat
Zijn kinderen ‘bekwaam’ – in staat – om zelfstandig hun rechten uit te oefenen? Tot voor enkele
decennia was dat geen punt van discussie . Kinderen, vond men toen, zijn niet in staat om
rationeel beslissingen te nemen . Ze zijn fysiek, intellectueel en emotioneel onrijp . Bovendien
missen ze de ervaring om te beoordelen waar hun belang ligt . Merk op dat dat vroeger ook
over vrouwen werd gezegd .
Vandaag vindt een groeiende groep deskundigen dat kinderen wel degelijk competent zijn . Je
kunt drie stromingen in die opvattingen onderscheiden . Er is de reformistische stroming . Die
vindt dat het onbekwaamheidsargument in principe geldig blijft . Alleen gelooft ze dat de samenleving
de competentie van kinderen sterk onderschat . Kinderen worden geleidelijk competent
en dat proces begint veel vroeger dan men aanvankelijk dacht . De reformisten pleiten
er daarom voor om de meerderjarigheidsgrens te verlagen . Kinderen moeten geleidelijk hun
rechten kunnen opnemen . Zo hebben jongeren in België vanaf veertien jaar patiëntenrechten .
Dat is belangrijk als een kind bijvoorbeeld een dringende medische ingreep moet ondergaan
en de ouders er zich tegen zouden verzetten op grond van hun religieuze overtuiging .
In het seksueel strafrecht bijvoorbeeld worden jongeren vanaf hun zestiende bekwaam geacht
om toe te stemmen tot het stellen of ondergaan van seksuele handelingen .

Wat je de ‘radicale kinderbevrijdingsbeweging’ zou kunnen noemen, betwist de geldigheid
van het onbekwaamheidsargument op ethische gronden . Alle mensen zijn gelijk, is hun stelling
. Kinderen zijn mensen en bijgevolg moeten ze alle mensen- en burgerrechten genieten .
Moreel kan geen enkele vorm van discriminatie geduld worden, dus ook geen discriminatie op
grond van leeftijd .
De pragmatische stroming wil kinderen alle burgerrechten verlenen, ook het recht om ze zelfstandig
uit te oefenen, tenzij men voor bepaalde rechten hun incompetentie kan aantonen en
daarover een maatschappelijke consensus bestaat .
Kinderen in het mensenrechteninstrumentarium
Aangezien kinderen mensen zijn, zouden in principe alle mensenrechteninstrumenten ook
moeten gelden voor kinderen . Sommige mensenrechteninstrumenten bevatten bepalingen
die uitdrukkelijk over kinderen gaan . Een specifiek instrumentarium voor kinderen zou in feite
onnodig moeten zijn . Het VN-Verdrag van 1989 inzake de rechten van het kind heeft wel de
verdienste dat het de drie generaties mensenrechten in één geheel heeft ondergebracht . Het
stelt ze bovendien voor als ondeelbaar en onderling afhankelijk .
Dat verdrag heeft een aantal voorlopers . Het oudste internationale mensenrechteninstrument
inzake de rechten van het kind is de Verklaring van Genève (1924) . Van echte kinderrechten
was daarin eigenlijk geen sprake . De verklaring wees vooral op de plichten van volwassenen
tegenover kinderen . Ze behandelt overwegend de sociale en economische behoeften van kinderen
. Van de klassieke burgerrechten en politieke rechten is er geen spoor .
In 1959 namen de VN een Verklaring van de Rechten van het Kind aan . Daar staat flink wat
meer in dan in de Verklaring van Genève . Het recht op een naam en op een nationaliteit werd
erin opgenomen, naast het recht op gratis basisonderwijs . Kinderarbeid werd verboden . In die
verklaring is het kind meer dan een object: het is een eerste aanzet om van het kind ook een
rechtssubject te maken . Toch gaat de verklaring niet zo ver dat ze het kind in staat acht om zijn
rechten zelf uit te oefenen . Bovendien is ze juridisch niet-bindend .
Het Internationaal Verdrag inzake de Rechten van het Kind (1989) kent voor het eerst in de
geschiedenis een aantal fundamentele mensenrechten aan kinderen toe . Het IVRK is geen verklaring
zoals de vorige instrumenten maar een verdrag . Het is bindend en kan als juridische
toetssteen worden gebruikt .
De opvattingen over kinderen zijn nu duidelijk geëvolueerd . Kinderen zijn volwaardige dragers
van mensenrechten en niet alleen van specifieke kinderrechten .
Module 1: Mensenrechten en kinderrechten 33

34
1
Inspraak- en participatiemogelijkheden
van jongeren
Het Internationaal Verdrag inzake de Rechten van het Kind erkent kinderen als volwaardige
medeburgers . Ze hebben “het recht om hun mening kenbaar te maken in alle zaken die hun
aanbelangen, waarbij aan die mening passend belang wordt gehecht .” Dat verdrag verleent
kinderen, jonger dan achttien jaar, een aantal participatierechten . Zo hebben ze het recht om
mee te praten over zaken die hunzelf en hun omgeving aangaan (art .12) . Ze hebben vrijheid
van meningsuiting (art .13), van godsdienst (art .14), van vereniging (art .15) en recht op informatie
(art .17) .
In de Belgische Grondwet staat dat elke Belg het recht heeft vrij zijn mening te uiten . Maar zelfs
als jongeren bij het beleid worden betrokken, wil dat nog niet zeggen dat ze er ook volwaardig
aan participeren . De Amerikaanse psycholoog Roger Hart heeft een handig lijstje opgesteld
om te toetsen in welke mate beleidsmakers jongeren daadwerkelijk laten participeren . In dalende
lijn geeft dat de volgende graden van participatie:
8 Jongeren nemen het initiatief en nemen beslissingen samen met
volwassenen (die uiteindelijk wel verantwoordelijk moeten blijven)
7 Het initiatief en de leiding liggen bij jongeren
6 Volwassenen nemen het initiatief en beslissen samen met jongeren
5 Jongeren worden geraadpleegd en geïnformeerd
4 Jongeren worden aangeduid en geïnformeerd
3 Jongeren worden als symbool gebruikt
2 Jongeren worden als decoratie gebruikt
1 Jongeren worden gemanipuleerd
Roger Hart, Children’s Participation: From Tokenism to Citizenship, 1992 .
Activiteiten die overeenkomen met de laagste drie sporten van de ladder, kunnen niet
echt als participatief beschouwd worden.
Er is sprake van manipulatie wanneer jongeren instructies van volwassenen moeten
volgen, zonder inzicht te krijgen in de inhoud of de draagwijdte ervan. Jongeren worden
hierbij soms wel uitgenodigd om hun ideeën te geven, maar volwassenen gebruiken
enkel die aspecten die ze goed achten voor hun zaak.
Wanneer jongeren gebruikt worden als decoratie nemen ze deel aan een activiteit via
zang, dans of een voordracht ten behoeve van het imago van een volwassenenzaak.

Jongeren kunnen ook gebruikt worden als symbolen wanneer aan hen gevraagd wordt
hun mening te geven zonder dat ze invloed hebben op de draag- of reikwijdte van de
vragen of de communicatiestijl.
De volgende vijf sporten van de ladder geven een stijgende graad van participatie aan.
Aangeduid, maar geïnformeerd betekent dat jongeren een betekenisvolle maar beperkte
inbreng hebben in een activiteit en zicht hebben op wie die inbreng bepaalde
en waarom.
Bij activiteiten waarbij jongen geraadpleegd en geïnformeerd worden, wordt de visie
van jongeren ernstig genomen, niettegenstaande het project ontworpen en geleid
wordt door volwassenen.
In projecten die geïnitieerd worden door volwassenen, waarbij de beslissingen samen
met jongeren worden genomen, hebben jongeren niet langer een adviserende stem,
maar nemen ze volledig deel aan de besluitvorming.
In projecten die door jongeren geïnitieerd en gecoördineerd worden, komt het oorspronkelijke
idee van het project en de implementatie ervan van de jongeren zelf.
Bij projecten waar jongeren het initiatief nemen en beslissingen nemen samen met volwassenen
zijn jongeren de aanreikers van een idee; de uitvoering (= implementatie) en
de besluitvorming gebeurt samen met volwassenen, die als gelijkwaardige partners
worden beschouwd en betrokken.
Vaak gebruikt men de participatie van jongeren vanuit het idee dat participatie hun burgerschapsvorming
ten goede komt . Kinderen zouden toch de volwassenen, de burgers van morgen
zijn . Maar kinderen zijn al effectief burgers . Hun participatie steunt nu juist op dat burgerschap
– hier en nu .
© G. Puttemans
Module 1: Mensenrechten en kinderrechten 35

36
1
Beleidsinitiatieven
Zowel de Raad van Europa, als de Europese Unie en de Verenigde Naties hebben beleidsteksten
over de participatie van jongeren . Meer concreet subsidieert de Europese Commissie lokale,
regionale, nationale en Europese initiatieven . De keuze van de thema’s laat men volledig
aan de jongeren zelf over . Jongeren of hun organisaties kunnen daarvoor contact opnemen
met JINT vzw (Gétrystraat 26, 1000 Brussel, tel . 02 209 07 20, www .jint .be) .
Ook in de federale en Vlaamse wetgeving zijn waarborgen opgenomen m .b .t . de participatie
van jongeren bij beslissingen die voor hen van belang zijn . Bij adoptie bijvoorbeeld vraagt de
rechter jongeren vanaf de leeftijd van 12 jaar om hun instemming . De gemeenten en provincies
moeten inspraakprocedures vastleggen om de participatie van jongeren te garanderen .
In de praktijk verloopt de inspraak gewoonlijk via de jeugdraad . Jongeren of hun organisaties
kunnen natuurlijk ook zelf het initiatief nemen om bij hun gemeentebestuur aan te dringen
om geïnformeerd en geconsulteerd te worden over allerlei plannen waarvan ze vinden dat die
voor hen van belang zijn . De openbaarheid van bestuur geeft trouwens iedereen het recht om
bepaalde bestuursdocumenten in te zien en er een kopie van te krijgen .
Het Vlaamse jeugd- en kinderrechtenbeleid wordt geregeld in het decreet van 18 juli 2008 .
Het decreet regelt alle mogelijke initiatieven voor de jeugd, zowel vanuit de gemeenten als
de verenigingen . Zo regelt het onder andere de erkenning en subsidiëring van de Vlaamse
Jeugdraad, de subsidiëring van de Vlaamse instellingen voor het jeugd- of kinderrechtenbeleid,
de erkenning van de landelijk georganiseerde jeugdverenigingen en de toekenning van
werkings- en projectsubsidies . Het jeugdbeleid beklemtoont bovendien dat overleg, participatie
en inspraak belangrijk zijn .
Op de site jeugdbeleid staat een overzicht van alle regelgeving in het kader van het Vlaamse
jeugdbeleid, op basis waarvan overheden, verenigingen en jongeren subsidies kunnen ontvangen:
www .cjsm .vlaanderen .be/jeugdbeleid (24-03-2009)
Zelforganisatie van jongeren
Jongeren kunnen natuurlijk ook zelf initiatieven tot inspraak en participatie nemen .
In een aantal landen bestaan lokale en nationale scholierencomités . Zo heeft Vlaanderen een
Vlaamse Scholierenkoepel (VSK), die de bestaande en nog op te richten leerlingenraden in het
secundair onderwijs wil overkoepelen . De VSK komt op voor de belangen van de leerlingen
in het secundair onderwijs . Hij wil onder meer hun rechtspositie onderzoeken en eventueel
verbeteren . De VSK ijvert voor kwaliteit in het onderwijs . Hij wil verder een ruggensteun zijn
voor scholieren die actief zijn in leerlingenraden . De VSK is in vijf provinciale afdelingen gestructureerd
.

Belangenbehartiging van kinderen
Er bestaat een heel systeem van belangenbehartiging . Het wil de kinderen de toegang doen
vinden tot diensten en hen gebruik laten maken van alle mogelijkheden waar ze als burgers
recht op hebben .
Sinds 1997 bestaat er een Vlaams decreet dat de benoeming regelt van een kinderrechtencommissaris
en dat een Kinderrechtencommissariaat bij het Vlaams Parlement opricht . De kinderrechtencommissaris
moet de beleidsverantwoordelijken in de diverse domeinen stimuleren
om systematisch rekening te houden met de rechten van kinderen . De commissaris kan ook
problemen onderzoeken, beoordelen en aankaarten . Eventueel bemiddelt hij . Ten slotte kijkt
de commissaris toe op de relaties tussen de overheid, de kinderen en de ouders en probeert hij
die relaties eventueel te verbeteren .
In 1997 werd ook het decreet over het kindeffectrapport goedgekeurd . De bedoeling daarvan
is dat de Vlaamse overheid voorafgaand aan haar beleidsbeslissingen en regelgeving, nagaat of
er geen negatieve gevolgen zijn voor kinderen en jongeren .
Verder heb je Kinderrechtswinkels waar kinderen terechtkunnen voor juridische problemen,
zoals die kunnen rijzen bij een scheiding, voogdij of bij conflicten op school .
Heel wat informatie die jongeren aanbelangt, is te vinden bij In Petto (www .inpetto-jeugddienst
.be) en via de site www .jongereninformatie .be . Wie met kinderen en jongeren werkt,
vindt praktische informatie over hun rechten via de Nieuwsbrief Jeugdrecht en op de website
www .jeugdrecht .be . Jongeren kunnen ook naar een Jongeren Advies Centrum (JAC) gaan .
Voor jongeren die met de bijzondere jeugdbijstand te maken krijgen, heeft de Vlaamse overheid
de (gratis) JO-Lijn (0800/900 33): de luister- en klachtenlijn van Jongerenwelzijn .
Er zijn niet-gouvernementele organisaties (ngo’s) die proberen om de kinderrechten op de
agenda van regeringen en supranationale organisaties te plaatsen . Op Europees niveau bestaat
er bijvoorbeeld EURONET (the European Children’s Network) . EURONET is een coalitie
van netwerken en organisaties die pleit voor een kinderrechtenbeleid binnen de Europese
Unie, overeenkomstig het Kinderrechtenverdrag . Lid van EURONET is de Kinderrechtencoalitie
Vlaanderen (www .kinderrechtencoalitie .be/content .aspx) . Dat is een netwerk van 28 niet-gouvernementele
kinderrechtenorganisaties in Vlaanderen die zich inzetten voor de belangen van
kinderen . EURONET streeft ernaar dat in de programma’s, het beleid en de wetgeving van de
EU rekening wordt gehouden met de rechten van het kind . Zo wilde EURONET in het Verdrag
van Maastricht bepalingen over kinderen laten opnemen . EURONET wil dat de Europese Unie
kinderen uitdrukkelijk erkent als ‘legal beings’ met specifieke rechten . Mede onder impuls van
EURONET werd er in het in 2004 aangenomen ontwerp van grondwet van de EU ook verwezen
naar de rechten van het kind .
Nog binnen de Europese Unie is er het Europees Jeugdforum . Daarin zijn jeugdcomités en internationale
jeugdorganisaties vertegenwoordigd . Dat Forum brengt uiteraard jongerenthema’s
onder de aandacht van de leidende instanties van de Europese Unie en de Raad van Europa . Het
Jeugdforum is gevestigd in de Jozef II-straat 120, 1000 Brussel .
Module 1: Mensenrechten en kinderrechten 37

38
1
!
Het Internationaal Verdrag inzake de
Rechten van het Kind: een samenvatting
Het verdrag omschrijft een kind als “iedere persoon jonger dan 18 jaar, tenzij de nationale
wetgeving de meerderjarigheid op vroegere leeftijd toekent” (art. 1).
Alle in het verdrag omschreven rechten staan ter beschikking van alle kinderen ongeacht
hun ras, huidskleur, geslacht, moedertaal, geloofsovertuiging, politieke of andere
opvattingen, nationale, etnische of maatschappelijke afkomst, mogelijkheden, gebreken,
geboorte of andere status (art. 2 of het non-discriminatiebeginsel).
Alle acties die betrekking hebben op het kind moeten in zijn belang genomen worden
(art. 3).
De staten moeten het verdrag in werkelijkheid omzetten (art. 4).
De staten moeten eerbied tonen voor de rechten en verantwoordelijkheden van de ouders
om te voorzien in een passende begeleiding van het kind (art. 5).
Elk kind heeft:
• recht op leven (art. 6)
• recht op een naam en nationaliteit en, voor zover mogelijk, het recht zijn ouders te
kennen en door hen te worden verzorgd (art. 7)
• recht op bescherming van zijn nationaliteit door de staat (art. 8)
• het recht om bij zijn ouders te leven, tenzij dat niet in het belang van het kind zou zijn
(art. 9)
• het recht om in persoonlijk contact te blijven met beide ouders wanneer het van één
of beide gescheiden leeft (art. 9)
• het recht om zijn land vrij te betreden of te verlaten, of een ander land te betreden
om zich met zijn gezinsleden te herenigen en de ouder-kindrelatie te onderhouden
(art. 10)
• recht op bescherming van de staat wanneer het door een van zijn ouders onrechtmatig
naar het buitenland wordt meegenomen (art. 11)
• het recht zijn mening te vormen en die vrijelijk te uiten in alle aangelegenheden die
het kind betreffen (art. 12)
• het recht om zijn mening vrij te uiten en de vrijheid om inlichtingen en denkbeelden
te vergaren, te ontvangen en door te geven (art. 13)

• recht op vrijheid van gedachte, geweten en godsdienst (art. 14)
• het recht om met andere kinderen samen te komen en verenigingen te vormen
(art. 15)
• recht op bescherming tegen willekeurige of onrechtmatige inmenging in zijn privéleven,
gezinsleven of briefwisseling alsook tegen elke onrechtmatige aantasting van
zijn eer en goede naam (art. 16)
• recht op toegang tot informatie en materiaal uit verscheidene bronnen alsook de
bescherming tegen informatie die en materiaal dat schadelijk is voor zijn welzijn
(art. 17)
• recht op bijstand en voorzieningen voor de ouders of wettige voogden (art. 18)
• recht op bescherming tegen mishandeling door ouders of voogd (art. 19)
• recht op bescherming wanneer het tijdelijk of permanent buiten het gezin verblijft
met erkenning van zijn culturele achtergrond (art. 20)
• recht op het uitvoeren van een adoptie in zijn eigen belang (art. 21)
• recht op een specifieke bescherming voor vluchtelingen (art. 22)
• als het gehandicapt is, recht op een aangepaste verzorging en onderwijs om een volwaardig
en behoorlijk leven te kunnen leiden in omstandigheden die zijn waardigheid
garanderen, zijn zelfstandigheid bevorderen en zijn actieve deelname aan het
gemeenschapsleven vergemakkelijken (art. 23)
• recht op de hoogste graad van gezondheid en medische verzorging (art. 24)
• recht op een periodieke evaluatie van zijn toestand indien het uit huis is geplaatst ter
verzorging, bescherming of behandeling (art. 25)
• recht op het genot van sociale zekerheid (art. 26)
• recht op een levensstandaard die toereikend is voor zijn lichamelijke, geestelijke, intellectuele,
zedelijke en sociale ontwikkeling (art. 27)
• recht op onderwijs en gratis basisonderwijs. De handhaving van de discipline op
school moet verenigbaar zijn met de menselijke waardigheid en in overeenstemming
verlopen met het verdrag (art. 28)
• recht op onderwijs dat het voorbereidt op een actief, verantwoordelijk leven als volwassene
in een vrije samenleving met respect voor anderen en de omgeving (art. 29)
• het recht om zijn eigen cultuur en godsdienst te beleven en zijn eigen taal te spreken
(art. 30)
• recht op rust en vrije tijd, op deelname aan spel en het culturele en artistieke leven
(art. 31)
Module 1: Mensenrechten en kinderrechten 39

40
1
• recht op bescherming tegen economische uitbuiting en tegen werk dat gevaarlijk is
of zijn opvoeding zal hinderen of schadelijk zal zijn voor de gezondheid en voor zijn
fysieke, mentale, geestelijke, zedelijke en sociale ontwikkeling (art. 32)
• het recht om beschermd te worden tegen het gebruik van verdovende middelen of betrokken
te worden in de verkoop of productie van die middelen (art. 33)
• recht op bescherming tegen seksuele uitbuiting of misbruik (art. 34)
• recht op bescherming tegen ontvoering of de verkoop van of handel in kinderen
(art. 35)
• recht op bescherming tegen elke vorm van uitbuiting (art. 36)
• het recht niet te worden onderworpen aan foltering of aan een andere onmenselijke
behandeling of bestraffing. In gevangenschap wordt het kind gescheiden gehouden
van volwassenen. Het kan niet ter dood veroordeeld of levenslang opgesloten worden
en beschikt over het recht op juridische bijstand en contact met familieleden (art. 37)
• het recht om, indien jonger dan 15 jaar, niet in het leger ingelijfd te worden of rechtstreeks
deel te nemen aan de vijandelijkheden (art. 38)
• recht op lichamelijke en geestelijke verzorging en herintegratie in de maatschappij,
indien het slachtoffer is van gewapende conflicten, foltering, verwaarlozing, mishandeling
of uitbuiting (art. 39)
• indien het beschuldigd wordt van een misdrijf, recht op een behandeling die aangepast
is aan zijn leeftijd en waardigheid en die zijn herintegratie in de maatschappij bevordert
(art. 40)
• het recht om geïnformeerd te worden over die beginselen en voorzieningen in het land
waarin het leeft (art. 41).

©ZAK
Module 1: Mensenrechten en kinderrechten 41

42
1

2
Module 2
Democratie en rechtsstaat

Inhoudstafel Module 2
De noodzaak van regels . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .46
1 . Democratie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .46
Ontstaan van de democratie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
Democratie en rechtsstaat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
De meerderheid beslist . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
De oppositie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
Directe democratie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
De scheiding der machten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
Dictatuur of totalitarisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
2 . De Grondwet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .58
De Belgische Grondwet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
De Grondwet en de deelstaten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
3 . De drie grondwettelijke machten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .60
De wetgevende macht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
De uitvoerende macht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
De rechterlijke macht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
De koning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
In de realiteit: raakpunten tussen de drie machten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
Parlementen keuren niet alleen wetten of decreten goed . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
De feitelijke macht van de regering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
De machten buiten het parlement . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
De principiële onafhankelijkheid van de rechterlijke macht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
De gemeenschappen en de gewesten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
4 . Het gerecht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .67
Rechtvaardige rechters . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
De organisatie van de rechterlijke macht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
De Hoge Raad voor de Justitie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
Hoe verloopt een rechtszaak? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
De burgerlijke procedure . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
De strafprocedure . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
Het proces . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
Enkele typische termen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
5 . De werking van overheidsdiensten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .76
De publieke functie van overheidsdiensten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
De overheidsdiensten op federaal niveau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
Een overzicht van de FOD’s . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
De Vlaamse overheidsdiensten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
Een transparante en klantvriendelijke overheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
Openbaarheid van bestuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
Klachten over de Vlaamse overheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
6 . De media . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .82
Geen democratie zonder persvrijheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
De vierde macht? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
De taak van de pers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
Duiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
Waakhond . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
Agendasetting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
Onbeperkte persvrijheid? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
7 . Drukkingsgroepen en lobby’s . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .86
Het middenveld . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
Institutionalisering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
Verzuiling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
Lobby’s . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
Pro en contra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
Module 2: Democratie en rechtsstaat 45

46
2
De noodzaak van regels
In elke vorm van samenleven maken mensen afspraken en zijn er uitgesproken of onuitgesproken
regels . Tussen partners gelden afspraken over de verdeling van taken, in een
gezin gelden regels over televisie kijken of bedtijd, in een vriendengroep gelden regels
over hoe die vrienden met elkaar omgaan . Ook in de samenleving moeten er regels gemaakt
worden, maar daarbij komt een haast eindeloze reeks vragen op . Welke doelen
streven de mensen na? Wat moet er in de regels worden opgenomen? Wie stelt de regels
op? Gelden de regels voor iedereen? Wat moet een samenleving doen met mensen die
de regels niet volgen?
Regels zijn bovendien niet eeuwigdurend . In de samenleving worden permanent regels
opgesteld en bijgeschaafd . De samenleving evolueert, er ontstaan nieuwe omgangsvormen
en problemen en er is voortdurend discussie over de regels . In een ideale situatie
zouden alle leden van een samenleving de regels billijk en rechtvaardig moeten vinden,
maar dat is in de realiteit niet zo . Wel is er in de loop van de 20e eeuw wereldwijd een
consensus over een aantal fundamentele mensenrechten (ook een vorm van regels) gegroeid
. Dat nagenoeg alle landen van de wereld de Universele Verklaring van de Rechten
van de Mens hebben ondertekend, betekent evenwel niet dat ze die rechten op dezelfde
manier interpreteren of toepassen . Voortdurend ontstaan meningsverschillen en zelfs
conflicten over de interpretatie van de regels .
1. Democratie
Ontstaan van de democratie
Democratie betekent dat het volk (demos) de macht (kratia) uitoefent . Maar de invulling van
beide begrippen heeft in de loop der tijden een verschuiving ondergaan . Samenlevingen evolueren
immers .
De Atheense democraten uit de klassieke oudheid meenden dat politieke participatie van alle
burgers een wezenskenmerk van de democratie vormde . Een burger die niet deelnam aan de
politiek werd door zijn medeburgers beschouwd als een nietsnut . Maar de stadstaat Athene
was een kleine en homogene samenleving die functioneerde bij gratie van uitsluiting: vreemdelingen,
vrouwen en slaven werden niet als burger beschouwd . De Griekse demos werd
kunstmatig homogeen gehouden .
In de loop van de geschiedenis kwamen nieuwe sociale groepen aan de macht . In de klassieke
oudheid was dat onder meer de aristocratie van militairen, ambtenaren en priesters . In de middeleeuwen
regeerden de adel en de geestelijkheid . In de 19e eeuw overheerste de industri-

ele burgerij . Al die dominante groepen hadden hun eigen specifieke belangen . Ze stelden de
regels dan ook zo op of pasten die zo aan dat die met hun eigen belangen samenvielen . Dat
geheel van regels maakt deel uit van het politieke systeem .
De ontwikkeling van de politieke systemen is niet altijd geleidelijk gebeurd . In de loop van
de geschiedenis zijn er voorbeelden van ingrijpende en schoksgewijze veranderingen; soms
hebben revolutionaire veranderingen aanleiding tot geweld gegeven . Een vroeger zeer belangrijke
maatschappelijke groep, de adel, is in de loop van dat historische proces zelfs zo goed
als uitgeschakeld .
Het Griekse model was een model van directe democratie . Toch ligt hier niet de oorsprong van
onze moderne representatieve democratische instellingen .
In de middeleeuwen ontstond er een regionale vertegenwoordiging van de drie standen:
adel, geestelijken en stedelijke burgers . Die instellingen werden door de vorst samengeroepen
wanneer hij hun steun nodig had, bijvoorbeeld wanneer hij oorlog wilde voeren en belastingen
moest kunnen heffen . In oorsprong is de vertegenwoordiging dus ontstaan vanuit
de noodzaak om een centrale belastingheffing te kunnen doorvoeren . ‘Begroting’ is nu nog
steeds een essentiële opdracht van het parlement .
De democratische bewegingen in de 18e en 19e eeuw eisten een verbreding en een verdieping
van de vertegenwoordiging . Meer mensen moesten stemrecht krijgen door de invoering
van algemeen stemrecht en de vertegenwoordiging moest meer zeggenschap in staatszaken
krijgen . Een regering van het volk werd de politieke theorie die in de 18e eeuw opkwam . Politieke
macht moest niet alleen steunen op de instemming van het volk maar moest uitgeoefend
worden namens het volk en zo veel mogelijk door het volk .
Module 2: Democratie en rechtsstaat 47

48
2
Vandaag betekent democratie dat (nagenoeg) iedereen aan de besluitvorming kan deelnemen,
maar dat betekent zeker niet dat het volk met één stem spreekt . Wel integendeel, pluralisme,
meningsverschil en conflict zijn nadrukkelijk aanwezig in de democratie .
We kunnen in dit hoofdstuk geen eenduidige definitie van democratie geven . Er is geen consensus
over wat democratie precies inhoudt en hoe je het democratische gehalte van een
samenleving kunt meten . Maar er bestaat wel een consensus over de principes waaraan een
democratie op z’n minst moet voldoen om zich te onderscheiden van een autoritair regime .
Die principes kunnen als volgt geformuleerd worden:
• in een democratie is de macht tijdelijk en is hij verdeeld over verschillende groepen,
• in een democratie wordt de macht verleend door de bevolking zelf, aan vertegenwoordigers
die verkozen worden in vrije en eerlijke verkiezingen,
• in een democratie wordt de macht uitgeoefend op basis van een meerderheid,
• in een democratie wordt een reeks fundamentele rechten formeel erkend en
beschermd, zoals vrije meningsuiting en het recht om zich te verenigen .
Die principes omzetten in een politiek systeem, kan op vele verschillende manieren . De macht
van het volk en zijn vertegenwoordigers moet een plaats krijgen in instellingen, in regels en
procedures, in grondwettelijke fundamenten, in rechten en vrijheden . In een democratie moeten
beslissingen genomen kunnen worden die opgelegd en afgedwongen kunnen worden,
maar tegelijk moeten de tegenstanders luidop hun standpunt kunnen blijven verkondigen .
Een democratie kan niet zonder een rechtsstaat .
Democratie en rechtsstaat
Hoewel rechtsstaat en democratie geen synoniemen zijn, horen ze samen . Een democratie
die geen rechtsstaat is, kan men zich even moeilijk voorstellen als een rechtsstaat die geen
democratie is .
Een democratische rechtsstaat is een bestuursvorm met instellingen die een verscheiden groep
gelijkwaardige burgers in staat stellen om samen te handelen.
Een democratische rechtsstaat moet aan een aantal minimale voorwaarden voldoen, om de
democratische principes gestalte te geven .
• In een democratische rechtsstaat moet elke burger erop kunnen vertrouwen dat de
regels altijd zullen worden toegepast . Er kunnen geen uitzonderingen worden toegestaan
.
• Een democratische rechtsstaat kan geen discriminatie dulden . Iedereen is gelijk voor de
wet . Ook de wetgever zelf moet zich houden aan de wet .
• De politieke en burgerlijke vrijheden worden gerespecteerd . Dat houdt respect in voor
de mensenrechten, de wettelijke bescherming van minderheden en een eerlijke rechtsgang
via onafhankelijke en onpartijdige rechtbanken .
• Tot slot is een maximale openbaarheid en vrijheid van meningsuiting absoluut noodzakelijk
. Iedereen moet zich kunnen informeren over alles wat de besluitvorming betreft .
Zonder die maximale openbaarheid kunnen de burgers niet controleren of de regels

worden toegepast en kunnen ze niet op de hoogte zijn van voorstellen om regels te veranderen
of toe te voegen . Zonder openbaarheid en vrije meningsuiting kunnen geen
debatten worden gevoerd . Debatten zijn noodzakelijk om verschillende meningen aan
elkaar te toetsen . Die toetsing is noodzakelijk om de meerderheid haar betekenis te
geven .
In de loop van de voorbije twee eeuwen is in de meeste westers georiënteerde landen een
consensus over die principes gegroeid . Ze zijn op een of andere manier in de grondwet van al
die landen terug te vinden . Hieruit blijkt eens te meer dat de begrippen democratie en rechtsstaat
naar elkaar verwijzen . Of al die principes consequent worden toegepast, is een heel andere
zaak . Wie gedurende een paar weken de commentaren en de lezersbrieven in de pers
volgt, zal vaststellen dat velen hieraan twijfelen . Maar discussies in de pers wijzen wel op openbaarheid
en op de mogelijkheid debatten te voeren .
In een parlementair systeem verkiezen de burgers op geregelde tijdstippen hun vertegenwoordigers
. De verkiezingen zijn vrij . Om discriminatie op basis van een keuze te voorkomen,
zijn de verkiezingen tevens geheim . In principe kan elke burger zich kandidaat stellen . In de
praktijk zijn het meestal partijen die hun lijsten met kandidaten voorleggen aan de kiezer .
De verkozenen zetelen in het parlement . 1 Ze hebben daar een opdracht en een mandaat .
Ze moeten de wetten goedkeuren die volgens hen nodig zijn om het land te besturen . Een
dergelijk systeem wordt een representatieve of vertegenwoordigende democratie genoemd .
Verkozen mandatarissen kunnen niet zonder meer naar eigen goeddunken handelen . Volgens
de geest van de representatieve democratie, worden ze geacht in naam van het volk te handelen
. In de Belgische Grondwet staat letterlijk dat alle macht bij de natie, oftewel bij het volk,
berust .
Tijdens de verkiezingen kan de kiezer een oordeel vellen over de manier waarop zijn vertegenwoordigers
hun mandaat hebben uitgeoefend . In theorie is dat de macht van het volk . In
de praktijk is evenwel gebleken dat de partijen en vooral de partijleiders, steeds meer macht
hebben verworven . Het zijn de partijleidingen die de politiek uitstippelen en de parlementsleden
die die politiek uitvoeren in het parlement . Vandaar dat er soms discussies ontstaan over
het mandaat van volksvertegenwoordigers . Is dat een mandaat van de kiezers of een mandaat
van de partij?
Het gebeurt immers wel eens dat een verkozene van partij verandert . De betrokken partij is
meestal van mening dat de verkozene zijn mandaat weer ter beschikking van zijn oude partij
moet stellen . Dat biedt de partij immers de mogelijkheid de oude mandataris door een opvolger
te vervangen . De verkozene beweert meestal dat hij zijn mandaat van de kiezer heeft
gekregen en dat hij bijgevolg tot aan de volgende verkiezingen mag aanblijven .
1. Niet enkel in het parlement
zitten verkozenen. Ook in de
gemeente- en de provincie-
raden zitten verkozen
vertegenwoordigers.
Module 2: Democratie en rechtsstaat 49

50
2
De meerderheid beslist
In een democratie is er plaats voor meningsverschil en debat . Ons parlementaire systeem blijkt
daarbij een werkbare methode om belangenconflicten te regelen en te beheersen . Na debat
neemt de meerderheid de beslissingen . Het begrip ‘meerderheid’ moet in dat geval letterlijk
worden opgevat . Het gaat om meer dan de helft van de betrokkenen .
In het gewone politieke taalgebruik wordt met ‘de meerderheid’ vaak iets anders bedoeld,
namelijk de partijen die hebben afgesproken de regering in het parlement te steunen . De partijen
die niet tot de meerderheid behoren, vormen de oppositie .
Een stemming in het parlement verloopt niet altijd meerderheid tegen oppositie . Partijen of
afzonderlijke vertegenwoordigers van de oppositie stemmen wel eens mee met de meerderheid
. Soms gaat het zelfs om een wisselmeerderheid . In dat geval stemt een deel van de meerderheidspartijen
met de oppositie mee en omgekeerd . In het Belgische parlement is dat onder
meer bij de goedkeuring van de abortuswetgeving gebeurd .
In België en de meeste andere westerse landen komt een parlementaire meerderheid haast
altijd door coalitievorming tot stand .
U .K . House of Commons
De VS en Groot-Brittannië vormen de opvallendste uitzonderingen . In die landen wisselen
twee partijen elkaar af aan de macht . Het lijkt wel of de meerderheid van de kiezers zich beurtelings
voor een van beide partijen uitspreekt . In de praktijk blijken de meeste kiezers, voor
zover ze al aan de verkiezingen deelnemen, jarenlang trouw voor dezelfde partij te stemmen .
Slechts een minderheid van de kiezers, vaak niet meer dan zo’n tien procent, kiest regelmatig

voor een andere partij . Politicologen noemen die groepen ‘de vlottende kiezers’ .
Sommige commentatoren hebben hun bedenkingen bij de vlottende kiezers . Zij vinden dat
een minderheid van vlottende, wispelturige kiezers beslist wie over de meerderheid kan beschikken
. Andere commentatoren zijn dan weer van mening dat die minderheid net heel bewust
stemt en telkens opnieuw wikt en weegt . Die standpunten vallen moeilijk te bewijzen .
Een trouwe kiezer die steeds voor eenzelfde partij stemt, is niet noodzakelijk een onnadenkende
gewoontestemmer . Hij kan evengoed uit overtuiging trouw blijven .
Het verschijnsel van de vlottende kiezer speelt trouwens ook in landen als België een rol . Aangezien
in dit land veel partijen naar de gunst van de kiezer dingen, kan een verschuiving van
een paar procent in de onderlinge machtsverhoudingen een andere coalitie opleveren . Een
partij die enkele procenten vooruitgang heeft geboekt, spreekt in die omstandigheden dan
ook vrij snel over een verkiezingsoverwinning .
Volgens recente onderzoeken zou het aantal vlottende kiezers in België de afgelopen jaren tot
30 procent zijn gestegen . Als die groep volledig uit bewuste kiezers bestaat, is er geen reden
om aan onze democratie te twijfelen .
De oppositie
Beslissingen worden in het parlement soms met eenparigheid van stemmen genomen . Als
een beslissing evenwel door een meerderheid wordt genomen, moet er automatisch ook een
minderheid zijn . Die minderheid wordt de oppositie genoemd .
Aangezien iedereen de beslissingen van de meerderheid moet eerbiedigen, kunnen de spanningen
tussen de minderheid en de meerderheid soms hoog oplopen . Dat was onder meer
het geval in de jaren 50, toen een meerderheid van bijna 57 procent van de Belgen zich voor
de terugkeer van Leopold III had uitgesproken . De anti-Leopoldistische minderheid verzette
zich toen bijzonder heftig . Enkele jaren later wilde een meerderheid van socialisten en liberalen
een nieuwe onderwijswetgeving invoeren . Even leek het of het land aan de rand van een
burgeroorlog balanceerde . De aanhangers van het vrij onderwijs voelden zich door het wetsontwerp
benadeeld en trokken de straat op .
Dergelijke onlusten ontstaan telkens wanneer een minderheid zich zozeer in haar fundamentele
rechten gekrenkt voelt dat ze zich niet bij een beslissing kan neerleggen . Dat is een van de
redenen waarom met betrekking tot delicate materies vaak voor een gekwalificeerde meerderheid
wordt geopteerd . Voor kwesties die in de gemeenschappen gevoelig liggen, is in dit land
een tweederdemeerderheid en een gewone meerderheid in beide taalgroepen nodig . Ook
om de Grondwet te wijzigen, is een tweederde meerderheid vereist . De meerderheidsvereiste
moet de stabiliteit van het politieke systeem waarborgen .
De rechten van de minderheid vormen een belangrijk democratisch principe . In sommige
gevallen geniet een minderheid zelfs een speciale bescherming . Godsdienstige of levensbeschouwelijke
minderheden, zoals de moslims, de protestanten of de vrijzinnigen, hebben in
België dezelfde rechten als de katholieken . Volgens de taalwetgeving heeft de Vlaamse min-
Module 2: Democratie en rechtsstaat 51

52
2
derheid in Brussel dezelfde rechten als de Franstaligen . Wettelijk gezien, staan het Nederlands
en het Frans in het Brusselse Hoofdstedelijke Gewest op gelijke voet . Hoewel slechts 40 procent
van de Belgische bevolking Franstalig is, staat in de Grondwet dat de federale regering
evenveel Franstalige als Nederlandstalige ministers moet tellen . In zes rond Brussel gelegen
Vlaamse gemeenten en in een aantal gemeenten langs de taalgrens, genieten de Franstalige
inwoners bepaalde faciliteiten . Dat betekent dat ze op het vlak van het taalgebruik over speciale
rechten beschikken .
Dat een minderheid zich bij de beslissingen van de meerderheid moet neerleggen, betekent
uiteraard niet dat die minderheid niet langer voor haar standpunten kan blijven ijveren . Het
staat elke minderheid immers vrij te trachten de meerderheid te verwerven en genomen beslissingen
weer ongedaan te maken . In België gebeurt het niet zo vaak dat een nieuwe meerderheid
de maatregelen van de vorige meerderheid systematisch terugschroeft . Aangezien de
Belgische politieke partijen haast altijd een coalitie moeten aangaan om een meerderheid te
vormen, leiden de spanningen tussen minderheid en meerderheid in dit land zelden tot echte
breuken . Daardoor blijven de politieke verschillen tussen de elkaar opvolgende meerderheden
beperkt . De hierboven aangehaalde conflicten, de koningskwestie en de schoolstrijd, vormen
uitzonderingen op die regel .
Directe democratie
De vertegenwoordigende democratie is niet de enige mogelijke
vorm voor een democratische rechtstaat . Een democratie
kan de burgers ook rechtstreeks laten deelnemen aan
de besluitvorming .
In een paar Zwitserse kantons bestaat een zeer directe vorm
van democratie . De bevolking wordt op een plein samengeroepen
en moet bij handopsteking stemmen . Het is evident
dat een zo vergaande vorm van directe democratie tot praktische
problemen leidt wanneer de schaal groter wordt .
Een andere methode voor directe democratie is het referendum.
Een referendum is een vrij eenvoudig en direct middel om
na te gaan of de meerderheid van de bevolking achter een
beleidsvoorstel staat . De bevolking krijgt de vraag om zich
voor of tegen een voorstel uit te spreken . Als het een bindend
referendum betreft, gaat het om een zeer directe
vorm van democratie . Het voorstel is meteen definitief verworpen
of aangenomen .
Het referendum biedt de burger de mogelijkheid zich rechtstreeks
uit te spreken . De tussenschakel van de volksvertegenwoordiging
en het parlementaire debat is opgeheven .
Het noodzakelijke debat wordt, onder meer via de media,
in de samenleving gevoerd .

De mogelijkheid om beleidsopties aan een referendum te onderwerpen, bestaat in verscheidene
landen . Italië en Zwitserland maken hier regelmatig gebruik van . In die landen kunnen de
burgers trouwens zelf het initiatief nemen . Indien ze voldoende handtekeningen verzamelen,
kunnen ze zelf een referendum afdwingen . Veel Europese regeringen, onder meer die van Denemarken,
Noorwegen, Ierland, Zweden, Finland, Frankrijk, Oostenrijk en Zwitserland, hebben
hun bevolking over het lidmaatschap van de Europese Unie geconsulteerd .
Een referendum heeft ook heel wat nadelen . Een niet onbelangrijk probleem is de manier
waarop de vraag wordt geformuleerd . Hoewel de burger met ja of neen hoort te antwoorden,
gaat het bij referenda vaak over ingewikkelde, moeilijk in een paar regels te vatten materies . In
2005 spraken de Nederlanders en de Fransen zich in een referendum uit tegen een Europese
Grondwet, of het “Verdrag tot vaststelling van een Grondwet voor Europa” . De referendumvraag
in Nederland was: Bent u voor of tegen instemming door Nederland met het Verdrag tot
vaststelling van een Grondwet voor Europa? Op het stembiljet stonden vervolgens de antwoordmogelijkheden
‘voor’ en ‘tegen’ . Maar de inhoud van die Europese Grondwet stond uiteraard
niet op het stembiljet .
Strikt genomen, kent de Belgische Grondwet geen referenda . Tijdens de koningskwestie is wel
een volksraadpleging gehouden . 2 De regering was niet verplicht met de resultaten rekening te
houden . Maar het is natuurlijk moeilijk voor een regering om eerst de bevolking te raadplegen
en daarna de resultaten van die bevraging vlotjes te negeren .
Onze gemeenten kunnen ook hun inwoners raadplegen . Maar de burger is niet verplicht aan
een dergelijke raadpleging deel te nemen en het gemeentebestuur is niet verplicht met de
uitslag rekening te houden . Volksraadplegingen hebben dus een zuiver adviserende functie .
Als minder dan 40 procent van de kiesgerechtigde gemeentebewoners aan de raadpleging
deelneemt, is de gemeente ook niet verplicht de stemmen te tellen .
De inwoners van een gemeente kunnen hun gemeentebestuur echter ook verplichten een
raadpleging te organiseren . Minstens 10 procent van de kiesgerechtigde inwoners moet de
aanvraag ondertekenen . Bovendien kan een dergelijke raadpleging enkel op een gemeentelijke
bevoegdheid betrekking hebben .
De scheiding der machten
In een democratie moet de macht verdeeld worden over verschillende instellingen . Dat kan
soms inefficiënt en tijdrovend lijken, maar een concentratie van macht binnen één instelling of
bij een kleine groep personen leidt tot dictatuur .
In het Ancien Régime nam de absolute vorst alle beslissingen . Bovendien voerde de koning
de beslissingen zelf uit via de ministers die hij zelf aanstelde en naar goeddunken ontsloeg, en
vertelde hij de rechters welke vonnissen ze moesten vellen tegen de mensen die zich niet aan
de koninklijke beslissingen onderwierpen . Controle op het beleid van de vorst was zo goed als
onmogelijk . Behalve in Engeland, heerste in alle Europese landen een absolute bestuurlijke en
gerechtelijke willekeur .
2. In 1950 is de Belgische
bevolking gevraagd
zich voor of tegen de
terugkeer op de troon
van koning Leopold III
uit te spreken. Zijn
houding tijdens de
Tweede Wereldoorlog
had namelijk tot een
controverse geleid.
Module 2: Democratie en rechtsstaat 53

54
2
!
De verlichtingsfilosoof Charles de Montesquieu had in Engeland geleerd dat een scheiding
van de verschillende machten willekeur kon vermijden . De wetgevende, de uitvoerende en
de rechterlijke macht moest aan drie verschillende, onafhankelijk van elkaar functionerende
instanties worden toebedeeld . Het parlement heeft de wetgevende macht . In het parlement
komen de bestuursregels en de algemene beslissingen tot stand . De regering vormt de uitvoerende
macht en stelt de nodige concrete bestuursdaden om de door het parlement ingevoerde
regels en genomen beslissingen uit te voeren . De hoven en rechtbanken vormen de
rechterlijke macht en beoordelen eventuele overtredingen en geschillen .
Arrestatie van Voltaire
Lettres de cachet
De lettres de cachet waren ten tijde van Lodewijk XIV en andere Franse vorsten
besluiten van de koning of de regering die met het koninklijke zegel
(cachet) gesloten werden . Tegen zo’n besluit was geen beroep mogelijk .
De lettres de cachet werden voor diverse doelen gebruikt, maar zijn het
meest bekend van de veroordeling van personen zonder mogelijkheid van
verdediging en beroep . De Franse koningen Lodewijk XIV en Lodewijk XV
misbruikten hun macht om lettres de cachet uit te vaardigen tegen filosofen
die kritiek durfden uit te brengen op het vorstelijke absolutisme .
“Wanneer de uitoefening van de wetgevende macht en van de uitvoerende
macht aan één persoon of aan één instantie toebehoort, dan is er geen
vrijheid, omdat men kan vrezen dat de alleenheerser of de instantie naar
willekeur wetten kunnen geven die zij naar willekeur kunnen uitvoeren .
Evenmin bestaat er vrijheid waar de rechterlijke macht niet gescheiden
is van de wetgevende en de uitvoerende macht . Als de rechterlijke macht
met de wetgevende macht verbonden zou zijn, dan zou daarmee een onbeperkte
macht opgericht worden over leven en vrijheid van de burgers,
want een rechter zou zelf wetten kunnen opstellen . Als de rechterlijke
macht met de uitvoerende macht verbonden zou zijn, zou de rechter zijn
besluiten met de macht van een onderdrukker kunnen uitvoeren .”
(Charles de Montesquieu in ‘De l’esprit des lois’, 1748)
De scheiding der machten behoort tot de basisbeginselen van de democratische rechtsstaat .
In de praktijk zijn de drie machten evenwel nooit volledig gelijkwaardig . Bovendien is men er
nooit in geslaagd de scheiding der machten strikt in de hand te houden .
Dictatuur of totalitarisme
Vele staten passen de democratische principes niet toe . Dergelijke regimes worden meestal
dictatoriaal, autoritair of totalitair genoemd . In dergelijke gevallen berust de macht bij één persoon
en bij de kleine groep rond hem . Op het eerste gezicht lijkt een dictatuur op de oude absolutistische
koninkrijken van het ancien régime of op de rijken uit het oude Midden-Oosten .

Er is echter een historisch verschil . In de oude samenlevingen was een democratisch systeem
gewoon ondenkbaar . De Atheense democratie was een uitzondering die zich tot de stad
Athene beperkte en die minder dan twee eeuwen duurde . Bovendien kan Athene bezwaarlijk
een echte democratie worden genoemd . De vrouwen, de zeer talrijke niet-Atheense inwoners
en de slaven, die nog talrijker in aantal waren, mochten niet aan het democratische bestuur
deelnemen . In de pre-industriële samenlevingen waren de sociale verschillen tussen de verschillende
bevolkingsgroepen zo groot dat niemand er ooit aan dacht al die mensen vrij of
elkaars gelijken te noemen . Iedereen was immers diep van de hiërarchische maatschappelijke
verhoudingen doordrongen . Die verhoudingen werden bevestigd door de priesterkaste van
het enige toegestane geloof, de vertolkers van het officiële denken .
Een totalitair systeem is iets heel anders . De democratische staatsvorm en de mensenrechten
worden vandaag als een verworvenheid en zelfs als een universele norm beschouwd . Net om
die reden gebruiken dictaturen vaak aan de democratie ontleende elementen . Die elementen
hebben evenwel geen democratische inhoud . De dictators gebruiken ze enkel als een alibi
voor hun totalitaire regime . Ze organiseren geregeld verkiezingen, maar ze zorgen er tegelijkertijd
voor dat het niet om vrije verkiezingen gaat . Ze laten slechts één enkele partij toe, ze
maken het de kiezer onmogelijk zijn stem in het geheim uit te brengen of ze knoeien met de
uitslag . Dictaturen beschikken vaak over een schijnparlement . In dat parlement zetelen uitsluitend
of hoofdzakelijk marionetten van de dictator of van zijn clan . Dictaturen beschikken
meestal ook over een grondwet . Aangezien dictators zich het principe van de scheiding der
machten niet aantrekken, wordt die grondwet zeer rekbaar of helemaal niet toegepast .
Een totalitair regime onderwerpt het openbare leven of zelfs de hele maatschappij inclusief de
privéverhoudingen tussen gezinsleden, aan een dwingende levensbeschouwing of ideologie .
Soms moet die ideologie de verregaande greep op het alledaagse leven opsmukken . Soms gebruikt
een tiran een ideologie als dekmantel om zijn totalitaire greep te verstevigen, te handhaven
of te verdoezelen . In sommige gevallen is de ideologie van de dictator uit een oprechte
zorg voor de belangen van het volk en van de hele samenleving voortgekomen . Aangezien
de scheiding der machten niet is doorgevoerd, wordt de toepassing van de ideologie niet op
misbruiken gecontroleerd . Aangezien de meningsuiting niet vrij is, kunnen verschillende belangen
niet kenbaar worden gemaakt of tegen elkaar worden afgewogen . De verkiezingen zijn
niet vrij . Dat houdt in dat het volk niet kan beslissen . Niemand kan de machthebbers beletten
hun macht te misbruiken, ook al was dat oorspronkelijk niet hun bedoeling .
Het probleem met autoritaire regimes is dat er ongeveer evenveel tussenvormen als ondemocratische
staten zijn . Het is niet altijd even duidelijk of een staat democratisch of autoritair
wordt geleid . Indien de plaatselijke sterke man ten gevolge van correcte verkiezingen aan de
macht komt, wordt het pas echt lastig . We mogen immers niet vergeten dat Adolf Hitler na
democratische verkiezingen kanselier van Duitsland is geworden . Zijn partij heeft toen wel
het hoogste percentage van de stemmen maar niet de absolute meerderheid behaald . Hoe
democratisch of autoritair worden landen als Turkije, Zuid-Korea of Iran bestuurd?
Module 2: Democratie en rechtsstaat 55

56
2
!
Is België een democratie?
Is België een democratie? Is België democratischer dan zijn buurlanden? Wat is het
meest democratische land in de wereld? En welk land staat helemaal onderaan? Hoe
democratisch zijn landen als bijvoorbeeld Pakistan, Rusland, Haïti en de Democratische
Republiek Congo? Geen eenvoudige vragen, want hoe ga je het democratische
gehalte van een land bepalen, en hoe kun je democratieën met elkaar vergelijken?
De Economist Intelligence Unit (EIU), een Brits onderzoekscentrum, heeft in 2006 een
grootschalig onderzoek uitgevoerd naar democratie in zowat alle landen van de wereld
. De EIU gaat uit van het standpunt dat onderzoeksmethodes die alleen maar de
mate van politieke en burgerlijke vrijheden in een land weergeven, een veel te beperkt
beeld geven van democratie . Bepaalde kwalitatieve aspecten van democratie moeten
ook in beeld gebracht worden . Daarom stelde de EIU voor zijn onderzoek 60 indicatoren
op die gegroepeerd werden in de volgende 5 categorieën:
1. Het verloop van de verkiezingen en de reële aanwezigheid van politiek
pluralisme
Er wordt nagegaan in welke mate zowel nationale, regionale als lokale verkiezingen
vrij en eerlijk verlopen, of de stemming geheim is en of de veiligheid van de kiezers
gegarandeerd is, of de kiezers de keuze hebben tussen verschillende partijen en kandidaten,
of alle partijen gelijke kansen hebben om campagne te voeren enzovoort .
2. Respect voor de burgerlijke vrijheden
Dit houdt respect voor de mensenrechten in zoals opgesteld in de belangrijkste internationale
verdragen, inclusief de wettelijke bescherming van minderheden . Een ander
aspect daarvan is de mogelijkheid van een eerlijke rechtsgang via onafhankelijke en
onpartijdige rechtbanken .
3. Het functioneren van het staatsbestuur
In een democratie zijn politieke beslissingen gebaseerd op het meerderheidsbeginsel .
Maar als democratisch genomen beslissingen niet uitgevoerd (kunnen) worden, is democratie
een lege huls .
4. De politieke cultuur
Democratie is meer dan de som van alle democratische instellingen . Een cultuur van
passiviteit en apathie, en een te gedweeë bevolking gaan niet samen met een gezonde
democratische politieke cultuur . Een gezonde democratische politieke cultuur houdt
ook in dat de verliezende partijen en hun aanhangers zich neerleggen bij het oordeel
van de kiezers (als de verkiezingen althans eerlijk zijn verlopen), en een vreedzame
machtsoverdracht mogelijk maken .

5. Politieke participatie
Eén aspect van politieke participatie is deelnemen aan verkiezingen . Maar een verkozen
staatsbestuur is slechts een onderdeel van een breder sociaal weefsel van instellingen,
politieke organisaties en verenigingen waarin burgers hun stem kunnen laten
horen en zich actief inzetten . Democratieën bloeien wanneer burgers uit alle lagen van
de bevolking deelnemen aan het openbare debat, lid worden van politieke partijen,
mandatarissen kiezen enzovoort . Zonder die brede, ondersteunende participatie is democratie
slechts een zaak van een kleine elite .
Het onderzoek leverde verrassende en interessante resultaten op . De EIU kwam tot een
indeling van de landen in vier soorten regimes:
1 . volwaardige democratieën
2 . onvolkomen (of mank lopende ) democratieën
3 . gemengde regimes
4 . autoritaire regimes
Bijna de helft van alle landen kan als een democratie beschouwd worden, maar slechts
28 landen vallen onder de noemer ‘volwaardige democratie’ . België valt daar ook onder,
maar staat slechts op de 20e plaats, een plaats die het deelt met Japan . Het meest
democratische land is Zweden, gevolgd door IJsland, Nederland, Noorwegen en Denemarken
.
Helemaal onderaan staat Noord-Korea, voorafgegaan door de Centraal-Afrikaanse Republiek,
Tsjaad, Togo en Myanmar uit een lijst van 55 autoritaire regimes .
Tot de onvolkomen democratieën (54 landen) behoren bijvoorbeeld Zuid-Afrika, Italië (!),
India, Brazilië en Indonesië .
Gemengde regimes (30 landen) zijn bijvoorbeeld Albanië, Turkije, Thailand, Mozambique
en Rusland .
Gedetailleerde informatie (in het Engels) over het onderzoek vindt u via www .economist
.com/media/pdf/DEMOCRACY_INDEX_2007_v3 .pdf (30-03-2009)
Module 2: Democratie en rechtsstaat 57

58
2
2. De Grondwet
De Belgische Grondwet
De basisprincipes van onze democratische rechtsstaat zijn vastgelegd in de Grondwet . De
Grondwet behandelt de grondrechten van de burgers, legt vast hoe onze instellingen werken
en hoe de macht verdeeld is . In de democratie is de Grondwet de basistekst voor alle wetten .
De Grondwet mag daarom niet te makkelijk te wijzigen zijn, daar moet goed over nagedacht
worden . Voor een grondwetswijziging is dan ook een speciale procedure uitgewerkt . Om de
Grondwet te wijzigen is een tweederdemeerderheid nodig en de Grondwet wijzigen werd in
onze rechtsstaat opgedragen aan twee parlementen .
• Het eerste parlement (de pre-constituante) moet bepalen welke artikels van de Grondwet
er gewijzigd kunnen worden na verkiezingen . Dit parlement kan dus zelf geen artikels
van de Grondwet wijzigen, maar moet het eens worden over welke artikels er gewijzigd
kunnen worden .
Wanneer de pre-constituante artikels van de Grondwet voor herziening vatbaar verklaart,
dan wil dat ook meteen zeggen dat dat parlement zich ontbindt en dat er 40
dagen later verkiezingen gehouden moeten worden .
• Na de verkiezingen wordt er een nieuw parlement gevormd volgens de uitslag van de
verkiezingen . Dit parlement mag dan wijzigingen aanbrengen aan de Grondwet, maar
alleen aan die artikels die door het vorige parlement voor herziening vatbaar werden
verklaard .
De bedoeling van die procedure over twee parlementen is de stabiliteit van de Grondwet te
garanderen . Doordat het wijzigen van de Grondwet over twee legislaturen wordt gespreid,
zullen de wijzigingen een thema in de verkiezingen worden . De kiezers kunnen zich tijdens de
verkiezingen uitspreken over de hervormingen die ze al dan niet wensen .
“Constitution de la patrie” (allegorie): te bewonderen in de senaat © FVD

België is een grondwettelijke, parlementaire en erfelijke monarchie . De Grondwet werd na de
onafhankelijkheid in 1830 opgesteld .
Onmiddellijk na de opstand tegen de Nederlandse vorst heeft een aantal vooraanstaande burgers
zich als ‘vertegenwoordigers van de natie’ opgeworpen . Bij het opstellen van de Grondwet
hebben die heren zich laten inspireren door principes die terug te vinden zijn in de Brabantse
Blijde Intrede (1356), in de Brabantse Omwenteling (1789) en in de Amerikaanse ‘Declaration
of Independence’ (1776) .
De Belgische Grondwet is gedurende 140 jaar nagenoeg ongewijzigd gebleven . De huidige
Grondwet is echter het resultaat van heel wat herzieningen . Het land is van een unitaire naar
een federale staatsstructuur geëvolueerd . Wat de fundamentele democratische principes betreft,
verschilt de huidige Grondwet echter weinig van de in 1831 opgestelde tekst . Dat zegt
veel over het scherpe inzicht van de toenmalige opstellers en over de duurzaamheid van het
parlementaire systeem .
Volgens de Belgische Grondwet gaat alle macht uit van de natie of, met andere woorden, van
het volk . In 1830 beschikte echter slechts één procent van de bevolking over stemrecht . Enkel
de mensen die voldoende belastingen betaalden, mochten een stem uitbrengen . De welgestelde
burgers die de Grondwet hebben opgesteld, zagen hierin helemaal geen tegenstrijdigheid
. Wie stemrecht wilde, moest er gewoon voor zorgen een voldoende hoge belastingaanslag
te krijgen . De redenering luidde dat iedereen in een vrije en gelijke samenleving daarvoor
voldoende kansen kreeg .
De Grondwet en de deelstaten
De recente grondwetsherzieningen slaan nagenoeg allemaal op de staatsstructuur . Vanaf
1970 is België geleidelijk tot een federale staat omgebouwd . Vlaanderen en Wallonië vormen
de deelstaten van die federale staat . Het Brusselse Hoofdstedelijke Gewest heeft niet helemaal
het statuut van een volwaardige deelstaat . (zie ook module 4)
De deelstaten hebben geen eigen grondwet . De Belgische Grondwet geldt ook op regionaal
niveau als de hoogste rechtsnorm . De deelstaten moeten er steeds voor waken dat hun eigen
regelgeving niet in strijd is met de Belgische Grondwet . Een regionaal parlement heeft niet de
bevoegdheid de Grondwet te wijzigen .
Module 2: Democratie en rechtsstaat 59

60
2
3. Naargelang het parlement
spreken we over
wetten (federale parlement),
decreten (Vlaams
Parlement, Waals parlement,
parlement van de Franse
Gemeenschap, parlement
van de Duitstalige Gemeenschap)
of ordonnanties
(Brussels Hoofdstedelijk
Parlement)
3. De drie grondwettelijke machten
De scheiding der machten moet voorkomen dat teveel macht aan één instantie toebehoort
en moet ervoor zorgen dat de machten elkaar controleren . In de praktijk zijn de
machten echter niet volledig gescheiden en zijn ze ook niet volledig gelijkwaardig .
De wetgevende macht
De wetgevende macht wordt door een parlement uitgeoefend 3 . Parlementsleden kunnen
voorstellen indienen en over ontwerpen van de eigen regering debatteren . Regeringen nemen
zelf het wetgevende initiatief en dienen wetsontwerpen in . Ze doen dus ook een deel van het
werk van de wetgevende macht .
Als een parlement eenmaal een voorstel of een ontwerp heeft goedgekeurd, moet het ook
nog worden bekrachtigd . Op het federale niveau bekrachtigt de koning de goedgekeurde
wetsvoorstellen of -ontwerpen . Op die manier behoort de koning ook gedeeltelijk tot de wetgevende
macht . Naast de handtekening van de koning staat steeds de handtekening van een
minister ‘die daardoor alleen reeds ervoor verantwoordelijk wordt’, zoals in artikel 106 van de
Grondwet te lezen staat . De bevoegdheden van de koning gelden enkel voor het federale niveau
. Decreten of ordonnanties worden door de respectieve regeringen bekrachtigd .
Wetten, decreten en ordonnanties moeten tot slot ook worden bekendgemaakt . Pas wanneer
ze in het Belgisch Staatsblad zijn gepubliceerd, worden ze van kracht en worden ze bindend .
Aangezien een parlement wetten, decreten of ordonnanties goedkeurt, moeten de verschillende
parlementen ook kunnen controleren of hun beslissingen behoorlijk worden uitgevoerd .
De uitvoering is de taak van de regering . De controle op de werking van die regering is een
belangrijke taak van een parlement .
De uitvoerende macht
De uitvoerende macht moet de beslissingen van de wetgevende macht uitvoeren . Volgens de
Grondwet berust de uitvoerende macht op het federale niveau bij de koning en bij de regering .
De federale regering voert de wetten uit door middel van koninklijke besluiten (KB’s) . Ook de
KB’s worden door één of meer ministers en door de koning ondertekend .
Op het Vlaamse niveau wordt de uitvoerende macht door de Vlaamse Regering uitgeoefend
en door het Vlaams Parlement gecontroleerd . Hier zijn geen KB’s maar Besluiten van de Vlaamse
Regering .

De rechterlijke macht
De rechterlijke macht moet bij het beoordelen van geschillen, misdrijven en misdaden de wetten
toepassen en recht spreken . De rechterlijke macht wordt door de hoven en de rechtbanken
uitgeoefend . Het principe van de scheiding der machten indachtig, zijn de hoven en rechtbanken
onafhankelijk van de beide andere machten . Om die reden worden rechters voor het leven
benoemd en kunnen ze enkel na het doorlopen van een lange en ingewikkelde procedure
worden afgezet .
Aangezien ze niet in dienst van de uitvoerende macht staan, zijn rechters geen ambtenaren .
Er is een minister van Justitie, maar die mag zich niet met de rechtspraak bemoeien . Hij kan
geen rechtszaken blokkeren . Hij kan rechters evenmin vragen op een geveld vonnis terug te
komen . Hij kan de magistratuur enkel algemene richtlijnen opleggen . De strafvervolging is
voor de minister van Justitie absoluut verboden terrein . Voor de strafuitvoering is de minister
van Justitie wel verantwoordelijk .
Aangezien België enkel rechtbanken en hoven op het federale niveau kent, oefenen de regionale
overheden geen eigen rechterlijke macht uit .
Parlementaire immuniteiten
De parlementaire immuniteit (het onttrokken zijn aan de normaal geldende rechtsregels of
gezagsuitoefening) is voor alle overheden in ons land op dezelfde manier geregeld . Tijdens
hun mandaat hebben de volksvertegenwoordigers parlementaire onverantwoordelijkheid en
onschendbaarheid .
Parlementaire onverantwoordelijkheid
Parlementsleden kunnen niet gerechtelijk worden vervolgd voor een mening die ze als volksvertegenwoordiger
hebben geuit, ook niet na afloop van hun mandaat . Met het principe van
de parlementaire onverantwoordelijkheid wil de grondwetgever voorkomen dat parlementsleden
door de inmenging van andere overheden (bv . de rechterlijke macht) niet vrij zouden
zijn om een politieke mening te verkondigen . Het is een middel om de onafhankelijkheid van
het parlement te garanderen . Een parlementslid moet de mogelijkheid hebben om zijn functie
uit te uitoefenen en zijn mening te uiten zonder vrees om te worden vervolgd . Het moet
dan wel gaan om een mening en bijvoorbeeld niet om gewelddaden om die mening kracht
bij te zetten . De onverantwoordelijkheid blijft ook beperkt tot het uitoefenen van het ambt en
geldt niet voor het optreden als privé-persoon .
Ook de ministers kunnen niet worden vervolgd of aan een onderzoek onderworpen voor een
mening die ze kenbaar hebben gemaakt in de uitoefening van hun ambt .
Module 2: Democratie en rechtsstaat 61

62
2
Parlementaire onschendbaarheid
Parlementsleden kunnen maar worden aangehouden of voor een rechtbank gebracht, als het
parlement daartoe de toestemming geeft of als ze op heterdaad worden betrapt . De parlementaire
onschendbaarheid geldt alleen in strafzaken en niet voor burgerrechtelijke zaken .
De grondwetgever heeft willen vermijden dat de werking van de wetgevende macht zou worden
gehinderd door lichtzinnige of politiek geïnspireerde acties ten aanzien van volksvertegenwoordigers
. De parlementaire onschendbaarheid betekent niet dat volksvertegenwoordigers
strafrechtelijk immuun zouden zijn . Ze kunnen zoals iedereen vervolgd worden, maar
er moeten aanvullende procedureregels worden nageleefd . Zo zijn onderzoeksmaatregelen
mogelijk, maar voor een huiszoeking bijvoorbeeld is de aanwezigheid van de parlementsvoorzitter
of een door hem aangewezen volksvertegenwoordiger vereist .
Ministers die zich schuldig maken aan strafrechtelijke feiten bij de uitoefening van hun ambt
of daarbuiten, worden berecht voor het hof van beroep . Het parlement moet wel voorafgaand
de toestemming geven voor de dagvaarding en de aanhouding van de ministers .
De koning
Volgens de letter van de Grondwet is de koning het staatshoofd . Hij neemt deel aan de wetgevende
macht, doordat hij de wetten ondertekent . Als het hoofd van de uitvoerende macht
benoemt en ontslaat hij ministers (artikel 96 van de Grondwet) . Hij heeft de leiding over de
buitenlandse betrekkingen, hij voert het bevel over het leger en hij stelt het begin en het einde
van de oorlogstoestand vast (artikel 167 van de Grondwet) . Hij sluit internationale verdragen
af . Hij beschikt over een genaderecht . Hij heeft het recht om munten te slaan en om adellijke
titels en militaire ordes toe te kennen .
Nog steeds volgens de Grondwet heeft de koning geen persoonlijke macht . Dit staat duidelijk
vermeld in artikel 106 van de Grondwet . Hij kan nooit alleen handelen . De leden van de
regering zijn in feite verantwoordelijk voor de handelingen van de koning . De persoon van de
koning moet buiten de parlementaire debatten worden gehouden . In dat verband wordt vaak
gezegd dat ‘de kroon niet mag worden ontbloot’ . Dat principe geldt enkel voor de koning als
staatshoofd en als hoofd van de uitvoerende macht . Het geldt niet voor de koning als privépersoon
.
De bevoegdheden van de koning hebben al meer dan eens tot problemen geleid . Artikel 106
van de Grondwet stelt dat de handtekening van de koning vereist is om een wet rechtsgeldig
te maken . In artikel 33 van de Grondwet staat: “Alle machten gaan uit van de Natie” en in artikel
42 van de Grondwet staat te lezen: “de leden van beide kamers vertegenwoordigen de Natie” .
In artikel 36 van de Grondwet staat dan weer: “De federale wetgevende macht wordt gezamenlijk
uitgeoefend door de Koning, de Kamer van Volksvertegenwoordigers en de Senaat” .
Betekent dit dat de koning verplicht is om een door het parlement goedgekeurde wet te tekenen?
Kan de koning weigeren indien hij het met de voorliggende wet niet eens is? In 1990

heeft het parlement de wet betreffende abortus goedgekeurd . Koning Boudewijn heeft geweigerd
die wet te ondertekenen . Ze strookte immers niet met zijn geloofsovertuiging . Die
weigering heeft een kortstondige grondwettelijke crisis veroorzaakt . De regering heeft aangevoerd
dat de koning tijdelijk in de onmogelijkheid verkeerde te regeren en heeft de wet alleen
ondertekend .
Ook in de verhouding van de koning met de uitvoerende macht zijn er al problemen gerezen
. In de negentiende eeuw hebben de Belgische koningen de bevoegdheden die de Grondwet
hun verleende, zeer ruim geïnterpreteerd . Maar ook het zelfstandig optreden van koning
Leopold III in de Tweede Wereldoorlog heeft een zware crisis veroorzaakt . Die heeft uiteindelijk
in 1950 geleid tot zijn troonsafstand .
In de realiteit: raakpunten tussen de drie
machten
De bevoegdheden van de drie machten zijn in de Grondwet niet scherp afgelijnd . Bovendien
staan die bevoegdheden niet los van elkaar . De scheiding der machten betekent evenmin dat
de drie machten evenwaardig zijn . We schetsen hieronder waar en hoe de drie machten mekaar
raken of overlappen .
Parlementen keuren niet alleen wetten of decreten goed
Wat hieronder volgt, is van toepassing op alle parlementen van het land 4 . Wat geldt voor een
wet, geldt dus ook voor een decreet .
Het parlement keurt niet alleen wetten goed, maar controleert ook of die wetten behoorlijk
worden uitgevoerd . Zo kunnen de parlementsleden de regeringsleden interpelleren en vragen
stellen . Het is het parlement dat de regering het vertrouwen schenkt of ontneemt . Tot slot
heeft het ook de belangrijke taak om de begroting goed te keuren .
Op het federale niveau is het de Kamer van volksvertegenwoordigers die deze taken vervult .
Bij een interpellatie wordt een minister ter verantwoording geroepen over een aspect van zijn
of haar beleid . Als dat antwoord niet voldoet, kunnen de parlementsleden een motie van wantrouwen
tegen de regering indienen . Keurt de meerderheid die goed, dan moet de regering
aftreden . Meestal zorgt de regering of de partij van de betrokken minister er wel voor dat het
niet zo ver komt dat de regering moet aftreden . Er zal dan druk worden uitgeoefend op de
betrokken minister om ‘spontaan’ ontslag te nemen . In het Vlaams Parlement is een motie
van wantrouwen alleen ontvankelijk wanneer het een opvolger voorstelt . Men noemt dat een
constructieve motie van wantrouwen .
Het parlement kan dus de regering het vertrouwen ontnemen, maar doet dat nagenoeg nooit .
Het parlement ligt zelden of nooit aan de basis van een regeringscrisis . Partijen regelen problemen
het liefst buiten het parlement, onder partijleiders .
Het parlement kan ook rechterlijke bevoegdheden uitoefenen . Het kan namelijk speciale
4. De rol van parlementen is
bij uitbreiding van toepassing
op alle verkozen vergaderingen:
dus ook gemeente- en
provincieraden, regionale en
nationale parlementen.
Module 2: Democratie en rechtsstaat 63

64
2
parlementaire onderzoekscommissies oprichten . Zo’n onderzoekscommissie mag geen vonnissen
vellen . Ze kan echter alle onderzoeksdaden stellen die ze nodig acht om achter de waarheid
te komen, net zoals een onderzoeksrechter . Ze kan bijvoorbeeld getuigen en deskundigen
onder ede verhoren . Een getuige kan wel weigeren om een verklaring af te leggen . Zo
hebben we federale onderzoekscommissies gehad over de zaak Dutroux, over de bende van
Nijvel, de gebeurtenissen in Rwanda, de vrouwenhandel, de Fortiscommissie en in Vlaanderen
over de Kempische Steenkoolmijnen .
De feitelijke macht van de regering
(Ook dit deel is van toepassing op de verschillende regeringen van het land .)
Anders dan het uit de Grondwet blijkt, is het parlement niet de machtigste instelling in onze
democratische rechtsstaat . Al vanaf het ontstaan van België heeft het parlement een flink stuk
macht moeten afstaan aan de regering . Vandaag heerst er een feitelijk overwicht van de uitvoerende
macht - de regering - op het parlement .
Een regering treedt aan met een regeringsprogramma . Wil ze dat programma uitvoeren dan
moet ze in het parlement daarvoor de nodige decreten laten goedkeuren . Met andere woorden:
het wetgevende initiatief komt in het grootste deel van de gevallen van de regering .
Aangezien de meerderheid in het parlement het vertrouwen aan de regering heeft geschonken,
keurt het bijna altijd de wetsontwerpen van de regering goed . Wel brengt het vaak nog
wijzigingen aan .
Men spreekt in dat verband wel eens van een automatische meerderheid . Aangezien de partijen
van de meerderheid per definitie achter de regering staan, is de zelfstandigheid van het
gewone parlementslid erg beperkt . Zolang de partijen van de regeringsmeerderheid tevreden
zijn over het werk van de regering, geven ze hun parlementsleden instructies om die regering
te steunen . Aldus controleert het parlement de regering niet zozeer, maar schraagt ze haar .
Soms gaat de regering verder dan het nemen van wetgevende initiatieven . Het gebeurt dat zij snel wil
werken en geen tijd wil verliezen in een parlementair debat . De regering kan dan bijzondere-machtenwetten
aan het parlement vragen . Daarmee staat het parlement een deel van zijn macht aan de regering
af . Die hoeft dan niet meer elke nieuwe maatregel aan het parlement ter goedkeuring voor te leggen .
De toegenomen macht van de partijen is echter niet de enige verklaring voor het toegenomen
gewicht van de regering . Een land besturen wordt steeds ingewikkelder en vraagt steeds meer
specialisatie . Elke minister beschikt over een kabinet met persoonlijke medewerkers die hem
informeren en adviseren . Hij staat ook aan het hoofd van een uitgebreide administratie, namelijk
de ambtenaren van het ministerie (of departement) dat hij beheert . De minister kan dus op
een sterke dossierkennis steunen en hij kan rekenen op medewerkers die hem bijstaan .
Parlementsleden beschikken weliswaar over fractiemedewerkers en hebben soms zelfs een
persoonlijke medewerker in dienst, maar dat is veelal niet voldoende om echt weerwerk te
bieden . Bovendien blijft er weinig ruimte voor een kritische opstelling van de leden van de
meerderheid omdat elke coalitie uiteindelijk het resultaat is van een ingewikkelde evenwichtsoefening
. Die omstandigheden belemmeren de parlementaire controle op de regering .

De machten buiten het parlement
Buitenparlementaire machtsgroepen vormen een tegengewicht voor de macht van het parlement
en die van de regering: het gaat om werkgeversorganisaties, vakbonden, middenstands-
en landbouworganisaties, ziekenfondsen, artsensyndicaten, allerhande actie- en lobbygroepen
.
Een groot deel van de besluitvorming komt tot stand aan de onderhandelingstafel . De regering
onderhandelt met de sociale partners - de werkgevers, de vakbonden, de middenstand
- over de werkduur, het loonpeil, de arbeidsflexibiliteit, de sociale zekerheid, de concurrentienormen
enzovoort . Of zij overlegt met technocraten over allerlei oplossingen voor – ogenschijnlijk
technische – problemen, zoals het tracé van een spoorlijn of de uitbreiding van de
haven . Ook overeenkomsten tussen ziekenfondsen en artsengroeperingen gebeuren buiten
het parlement om . Zelden mengt het parlement zich daarin . Een nationaal afgesloten Collectieve
Arbeidsovereenkomst (CAO) tussen werkgevers en werknemers hoeft niet door het
parlement te worden goedgekeurd, ze heeft voor de ondertekenende partijen kracht van wet
zonder dat het parlement zich erover uitspreekt . Verder ontsnappen almaar grotere segmenten
van het maatschappelijk leven aan de controle van de verkozen politicus . In economische
aangelegenheden zoals de mondialisering van de economie, de verhuizing van bedrijven naar
lagelonenlanden, de overname van het ene bedrijf door het andere of de kapitaalstromen,
hebben onze regeringen nauwelijks een beslissende stem en het parlement helemaal geen .
Dat geldt ook voor kwesties zoals de wereldwijde uitbreiding van de informatietechnologie,
de mondiale milieuproblemen - stuk voor stuk evoluties die het uiterlijk voorkomen van onze
samenleving diepgaand beïnvloeden . Ook het beleid van internationale instellingen zoals de
Europese Centrale Bank (ECB), het Internationaal Monetair Fonds (IMF) of de Wereldhandelsorganisatie
(WTO) ontsnapt bijna volledig aan de controle van de verkozenen van het volk .
De principiële onafhankelijkheid van de rechterlijke macht
Alleen een rechterlijke macht die volledig onafhankelijk is, kan objectief en onpartijdig rechtspreken
. Alleen dan is de burger beschermd tegen andere burgers en tegen de eventuele
willekeur of kwade wil van het staatsgezag .
Maar de rechterlijke macht komt wel eens op het terrein van de wetgevende macht . Ze moet
namelijk voortdurend wetten, decreten, ordonnanties en besluiten interpreteren . Op die manier
beslist de rechterlijke macht in feite wat de wetgever met een wet bedoeld heeft en hoe
die wet moet worden uitgelegd, terwijl dat strikt genomen de taak van die wetgever zelf is .
Hoe duidelijker een wet geformuleerd wordt, hoe minder interpretatieruimte er is . Maar toch
blijft er altijd een interpretatiemarge voor de rechter .
Module 2: Democratie en rechtsstaat 65

66
2
De gemeenschappen en de gewesten
Vanzelfsprekend geldt het principe van de scheiding der machten ook op het niveau van de
gemeenschappen en de gewesten, dus ook op het niveau van de Vlaamse overheid . Maar er is
een belangrijk verschil . De gemeenschappen en de gewesten hebben geen eigen rechterlijke
macht . Er zijn alleen hoven en rechtbanken op federaal niveau . In de gewesten en de gemeenschappen
wordt de uitvoerende macht uitgeoefend door de gewest- en gemeenschapsregeringen
en gecontroleerd door hun respectieve parlementen, die uiteraard de wetgevende - in
dit geval de decretale – macht uitoefenen . Het parlement van het Brusselse Hoofdstedelijke
Gewest vaardigt ordonnanties uit . Aangezien de bevoegdheden van de koning alleen gelden
op het federale vlak, bekrachtigt hij geen decreten of ordonnanties . Dat doen de gewest- en
gemeenschapsregeringen .

4. Het gerecht
De rechterlijke macht spreekt recht . Zij past dus het recht toe: zij doet uitspraak bij geschillen
tussen burgers onderling en tussen burgers en de overheid en zij past het strafrecht toe op
personen die een misdrijf hebben gepleegd . De belangrijkste taak van de rechtspraak is niet
het veroordelen of straffen van burgers, maar bescherming en verdediging bieden wanneer
de rechten van burgers geschonden of bedreigd worden .
Anders dan de wetgevende macht (de parlementen) en de uitvoerende macht (de regeringen)
volgt de rechterlijke macht de federale staatsstructuur niet . De inrichting van hoven en rechtbanken
is enkel een federale bevoegdheid .
Rechtvaardige rechters
Voor het spreken van recht, baseren rechters zich niet alleen op de wetten die door de parlementen
worden goedgekeurd . Zij houden ook rekening met andere geschreven en ongeschreven
regels, met algemene rechtsbeginselen die vaak gebaseerd zijn op gebruiken door
de tijd heen, met de rechtspraak die door hoven en rechtbanken werd gedaan, met inzichten
uit de rechtsleer en met de billijkheid, los van de geldende wetteksten . Steeds belangrijker
wordt ook het internationaal recht, zoals de verordeningen en richtlijnen van de Europese
Unie, het Europees Verdrag tot Bescherming van de Rechten van de Mens en de Fundamentele
Vrijheden en talrijke internationale verdragen .
Een beslissing van een rechter kan sterk ingrijpen in het leven van mensen . Daarom is het belangrijk
dat mensen die betrokken zijn in een rechtszaak, de garantie hebben dat die op een
eerlijke manier verloopt . De rechter moet dan ook een aantal fundamentele regels en algemene
rechtsbeginselen volgen, die het recht op een eerlijk proces moeten garanderen .
Die algemene rechtsbeginselen zijn:
1 . Iedereen heeft recht op toegang tot de rechter en niemand mag recht geweigerd worden
(het zogenaamde verbod van rechtsweigering) . Dat wil zeggen dat het gerecht niet
mag weigeren om uitspraak te doen over een geschil .
2 . De terechtzitting en de uitspraak moeten openbaar zijn . Elke burger heeft het recht om
een zitting van de rechtbank mee te maken en na te gaan of de rechter nauwgezet zijn
taak vervult . Alleen wanneer de openbaarheid van een zitting een gevaar zou opleveren
voor de openbare orde of voor de goede zeden, kan de rechter beslissen het proces
achter gesloten deuren te houden . Op de openbaarheid van de uitspraak van de rechter
kunnen geen uitzonderingen gemaakt worden .
3 . De uitspraak van de rechter moet gemotiveerd worden . De rechter moet in die motivatie
een antwoord geven op alle argumenten die door de partijen in de rechtszaak
werden ingeroepen .
De Rechtvaardige Rechters, paneel uit het
Lam Gods van de gebroeders Van Eyck
Module 2: Democratie en rechtsstaat 67

68
2
4 . De rechter is onafhankelijk en onpartijdig . Onafhankelijk betekent dat niemand de rechter
mag beïnvloeden . De wetgevende of de uitvoerende macht kan een rechter nooit
verplichten om een bepaalde uitspraak te doen . Om de onafhankelijkheid van de rechters
te waarborgen hebben zij een bijzonder statuut: ze zijn benoemd voor het leven
en ze kunnen nooit door de wetgevende of de uitvoerende macht afgezet worden . De
rechter mag ook niet partijdig zijn of de schijn van partijdigheid wekken . Hij mag zich
enkel laten leiden door argumenten die de partijen zelf aanbrengen in een rechtszaak
en bijvoorbeeld niet door argumenten uit de media .
5 . Er moet een uitspraak binnen een redelijke termijn zijn . Dit beginsel staat in het Europees
Verdrag tot Bescherming van de Rechten van de Mens en de Fundamentele Vrijheden
.
De organisatie van de rechterlijke macht
Er zijn verschillende niveaus van rechtspraak . Die structuur heeft drie doelstellingen:
• hoven en rechtbanken zijn gespecialiseerd naargelang het soort geschil;
• tegen een uitspraak van een rechtbank kan men in beroep gaan bij een hogere rechtbank
(één uitzondering: tegen een uitspraak van het hof van assisen kan men niet in
hoger beroep, men kan wel naar het Hof van Cassatie gaan, zie verder);
• men wil hoven en rechtbanken zo dicht mogelijk bij de mensen brengen die er hun
problemen willen regelen .
Er zijn in België 187 gerechtelijke kantons, die allemaal een vredegerecht hebben . Een gerechtelijk
kanton valt samen met het grondgebied van één of meer gemeenten .
Er zijn 27 gerechtelijke arrondissementen, met een rechtbank van eerste aanleg, een arrondissementsrechtbank,
een arbeidsrechtbank en een rechtbank van koophandel . In de hoofdplaats
van elk gerechtelijk arrondissement is er ook een politierechtbank, met nog extra politierechtbanken
in Vilvoorde, Sint-Niklaas, Aalst en Halle .
Er zijn 5 hoven van beroep, met een eigen rechtsgebied: in Brussel, Luik, Bergen, Gent en
Antwerpen . In deze 5 rechtsgebieden is er ook een arbeidshof .
Er zijn 11 hoven van assisen, namelijk in elke provincie en in het administratief arrondissement
Brussel-Hoofdstad . Het hof van assisen is een gerecht dat wordt samengesteld telkens wanneer
beschuldigden ernaar worden verwezen . Het is geen permanent hof .
Er is voor heel België maar één Hof van Cassatie, één Raad van State en één Grondwettelijk
Hof .

eroepsprocedure
uitsluitend strafzaken
uitsluitend burgerlijke zaken
strafzaken + burgerlijke zaken
correctionelerechtbanken
(per gerechtelijkarrondissement)
hoven van
assisen
rechtbanken van
eerste aanleg
jeugdrechtbanken
burgerlijkerechtbanken
politierechtbanken
Alle geschillen i.v.m. verkeersongevallen
en overtredingen
Hof van Cassatie
hoven van
beroep
arbeidshoven
rechtbanken van
koophandel
(per gerechtelijk
arrondissement)
arbeidsrechtbanken
vredegerechten
geschillen tot 1860 euro
geschillen i.v.m. huur en pacht
dringende voorlopige maatregelen
in gezinscrisissituaties
Het vredegerecht: het vredegerecht behandelt alle zaken met een waarde van minder dan
1 .860 euro en betwistingen over huur, familiezaken, onteigeningen, erfdienstbaarheden, landbouwzaken
en geesteszieken .
De politierechtbank: er zijn 31 politierechtbanken met een burgerlijke en een strafrechtelijke
kamer .
• De burgerlijke kamers behandelen vorderingen voor vergoeding van schade, geleden
bij verkeersongevallen .
• De strafrechtelijke kamers zorgen voor de bestraffing van overtredingen op de verkeersreglementering
en de bestraffing van de lichte misdrijven zoals nachtlawaai, opzettelijke
beschadiging van goederen enzovoort . Steeds meer kunnen gemeenten zulke
overtredingen ook administratief bestraffen met een administratieve boete .
De rechtbank van eerste aanleg: er zijn 27 rechtbanken met drie kamers .
• Burgerlijke kamers: de gewone rechtbank van eerste aanleg met een algemene bevoegdheid,
voor alle rechtszaken die niet exclusief toegekend zijn aan andere rechtbanken
.
• Correctionele kamers of de correctionele rechtbank: misdrijven die niet aan de politierechtbank
of het hof van assisen zijn toevertrouwd .
• De jeugdkamers of jeugdrechtbanken spreken zich uit over beschermingsmaatregelen
ten aanzien van minderjarigen of nemen repressieve maatregelen tegen delinquente
jongeren .
De voorzitter van de rechtbank van eerste aanleg kan ook in kortgeding uitspraak doen over
dringende zaken, waarvoor een behandeling voor de rechtbank zelf te lang zou duren .
Raad van State
Grondwettelijk Hof
Module 2: Democratie en rechtsstaat 69

70
2
!
De rechtbank van koophandel: 23 rechtbanken behandelen handelsgeschillen met een
waarde van meer dan 1 .860 euro, geschillen over handelspraktijken, oneerlijke mededinging
en bescherming van verbruikers . De voorzitter van de rechtbank van koophandel kan ook in
kortgeding uitspraak doen over dringende zaken .
De arbeidsrechtbank: 21 rechtbanken beslechten geschillen inzake individuele arbeidscontracten,
arbeidsongevallen, sociale uitkeringen enzovoort .
Het hof van beroep: de beroepsinstanties voor de rechtbanken in de arrondissementen van
hun rechtsgebied (5 hoven: in Antwerpen, Brussel, Gent, Luik en Bergen) .
Het arbeidshof: 5 hoven voor hoger beroep tegen vonnissen van de arbeidsrechtbanken .
Het hof van assisen kan zetelen in elke provincie en oordeelt over de zwaarste misdrijven
in het Strafwetboek, namelijk de misdaden (hoofdzakelijk moord en opzettelijke doodslag) .
Het hof van assisen bestaat uit drie rechters en twaalf juryleden . De jury beslist alleen over de
schuld van de beschuldigde, en stelt daarna met de drie rechters de straf vast . Tegen een uitspraak
van het hof van assisen is geen hoger beroep mogelijk, enkel het Hof van Cassatie kan
nog een uitspraak doen over de procedure .
Het Hof van Cassatie is het hoogste rechtscollege . Het waakt over de juiste toepassing van de
wetten door de hoven en rechtbanken . Een geschil kan slechts bij het Hof van Cassatie terechtkomen
nadat het reeds door een eerste rechter en een rechter in beroep werd beoordeeld .
Het Hof van Cassatie onderzoekt niet de grond van de zaak, enkel de wettelijkheid van de
procedure . Wanneer het Hof van Cassatie oordeelt dat er iets niet volgens de wet is verlopen,
verbreekt het Hof de beslissing . Men begint dan de rechtszaak van voren af aan, bij een andere
rechtbank met dezelfde bevoegdheid .
Zetelende en staande magistratuur
In de hoven en rechtbanken maakt men een onderscheid tussen de zetelende magistratuur
en de staande magistratuur .
De zetelende magistratuur zijn de rechters en raadsheren .
De staande magistratuur is het openbaar ministerie . Dat is de verzamelnaam van alle
magistraten die verbonden zijn aan het parket bij de rechtbanken en hoven . Het openbaar
ministerie vertegenwoordigt het belang van de samenleving . Het heeft een dubbele
taak:
• het opsporen en onderzoeken van misdrijven, de vervolging van de daders en
het vorderen van de bestraffing van de daders . Dat is veruit de belangrijkste
taak . Wanneer die magistraten voor de rechtbanken een straf vragen, doen zij
dat al rechtstaande, daarom spreekt men van de staande magistratuur . In de
uitoefening van die taak handelen de magistraten van het openbaar ministerie
niet onafhankelijk maar staan zij onder het toezicht van de minister van Justitie
.
• de rechter bijstaan met advies over de toepassing van de wet op het voorgelegde
geschil .

De Hoge Raad voor de Justitie
De Hoge Raad voor de Justitie werd opgericht om de werking van het gerecht te verbeteren
en is operationeel sinds 2000 . Na de zaak-Dutroux en het parlementaire onderzoek naar de
werking van het gerecht dat daarop volgde, was gebleken dat er een aantal veranderingen
dringend nodig waren:
• Ten eerste moest de Raad een einde maken aan de politisering en zorgen voor objectieve
benoemingen binnen de magistratuur via examens . In het verleden hield men bij
de benoeming van rechters rekening met de ideologische achtergrond van een kandidaat-rechter
. Concreet konden politieke partijen rechters helpen benoemen, in evenredigheid
tot hun partijsterkte . Dat behoort nu tot het verleden . De Hoge Raad is ook
verantwoordelijk voor de vorming van de rechters .
• Ten tweede wenste men een grotere transparantie van het juridische systeem . Elke burger
kan met zijn klachten bij de Hoge Raad terecht en hij wordt altijd geïnformeerd over
het verdere verloop van zijn klacht . In de eerste drie werkjaren van de Hoge Raad registreerde
men er 1493 klachten over de gebrekkige werking van het gerecht . Daarvan waren
er slechts 104 die ontvankelijk en gegrond bleken . Het totale aantal klachten over de
werking van het gerecht ligt echter veel hoger . De federale overheidsdienst Justitie zou
jaarlijks 5000 tot 6000 klachten ontvangen . Duizenden andere klachten komen terecht
bij het kabinet van de minister van Justitie, de parketten, de voorzitters van rechtbanken
en parlementsleden . De klachten hebben hoofdzakelijk betrekking op de traagheid van
de gerechtelijke procedures .
• Tot slot kan de Hoge Raad adviezen geven aan het parlement over wetsvoorstellen en
wetsontwerpen .
Hoe verloopt een rechtszaak?
Er is een onderscheid tussen een burgerlijke procedure en een strafprocedure .
De burgerlijke procedure
Een burgerlijke procedure is een procedure over een geschil dat enkel betrekking heeft op
een relatie tussen particulieren (bijvoorbeeld tussen werknemer en werkgever, tussen man en
vrouw, huurder en verhuurder) . Er staan enkel privébelangen op het spel, die geen weerslag
hebben op de belangen van de maatschappij .
De procedure start met het oproepen van de tegenpartij voor de rechtbank (meestal met een
dagvaarding), en een inleiding van de zaak voor de rechtbank . Daarna kunnen de partijen een
schriftelijke verdediging opstellen en bewijsstukken bijbrengen .
Als het schriftelijke deel van de procedure beëindigd is, wordt de zaak mondeling voor de
rechtbank toegelicht in het pleidooi . Na het pleidooi neemt de rechtbank de zaak in beraad en
spreekt na enkele weken een vonnis uit .
Tegen dat vonnis kan beroep aangetekend worden bij een hogere rechtbank . Bij die rechtbank
wordt er een nieuwe schriftelijke verdediging opgesteld en wordt er gepleit . Daarna wordt het
vonnis (arrest) in beroep uitgesproken .
Module 2: Democratie en rechtsstaat 71

72
2
!
Tegen het vonnis (arrest) in beroep is enkel een voorziening bij het Hof van Cassatie mogelijk .
Indien het Hof van Cassatie het vonnis bevestigt, eindigt de procedure . Wordt het vonnis verbroken,
dan verzendt het Hof de zaak naar een andere rechtbank in beroep om de procedure
in beroep over te doen .
Belangrijk in een burgerlijke procedure is het tegensprekelijke debat . De rechter hoort beide
partijen die elk hun argumenten kunnen inbrengen . Een uitzondering hierop is het eenzijdig
verzoekschrift, dat slechts kan worden gebruikt om een zaak aanhangig te maken wanneer er
hoogdringendheid en volstrekte noodzakelijkheid is . Bij een eenzijdig verzoekschrift komt er
maar één partij aan het woord .
De strafprocedure
Bepaalde gedragingen worden beschouwd als strafbare feiten . De wet wordt overtreden en
de belangen van de maatschappij worden geschonden . Naargelang de ernst van de inbreuk
en de zwaarte van de straf, worden de inbreuken onderverdeeld in overtredingen, wanbedrijven
en misdaden .
Op overtredingen staan politiestraffen, op wanbedrijven correctionele straffen en op misdaden
criminele straffen .
Een overtreding (bijvoorbeeld het vernielen van andermans eigendommen) is strafbaar met
een gevangenisstraf van 1 tot 7 dagen, een werkstraf van 20 tot 45 uur en een geldboete van
ten hoogste 25 euro (te vermenigvuldigen met de opdeciemen) . De politierechtbank doet in
principe uitspraak over overtredingen .
Een wanbedrijf (bijvoorbeeld een diefstal) is strafbaar met een gevangenisstraf van 8 dagen
tot 5 jaar, een werkstraf van 46 tot 300 uur en een geldboete van tenminste 26 euro (te vermenigvuldigen
met de opdeciemen) . De correctionele rechtbank doet in principe uitspraak over
wanbedrijven .
Een misdaad (bijvoorbeeld een moord) is strafbaar met een vrijheidsstraf van meer dan 5
jaar en een geldboete van 26 euro en meer (te vermenigvuldigen met de opdeciemen) .
Het hof van assisen doet in principe uitspraak over misdaden .
Hoeveel bedraagt de boete?
In het systeem van de opdeciemen wordt een geldboete verhoogd met een in de wet
vastgelegde coëfficiënt die regelmatig wordt aangepast aan de huidige waarde van het
geld . Het bedrag van de geldboete moet momenteel met 5,5 vermenigvuldigd worden
om te komen tot het werkelijk te betalen bedrag van de boete . Bedragen van boetes
die nog in Belgische frank in de strafwetgeving staan, worden gelezen met hetzelfde
bedrag in euro vermenigvuldigd met 5,5 . Een geldboete van 100 Belgische frank is dus
in werkelijkheid een boete van 100 euro x 5,5 = 550 euro .

Het doel van een strafrechtelijke procedure is volkomen anders dan dat van een burgerlijke
procedure .
Een strafrechtelijke procedure heeft tot doel om misdrijven op te sporen en de daders ervan
te vervolgen en te bestraffen . Het openbaar ministerie verdedigt daarin de belangen van de
maatschappij en waakt over de toepassing van de strafwet .
Wanneer een inbreuk wordt gepleegd, wordt dat door de ordediensten vastgesteld en wordt
er een proces-verbaal opgesteld . Dat wordt aan de procureur des Konings (van het openbaar
ministerie) bezorgd . Hij onderzoekt het dossier en kan een onderzoek instellen . Hij kan het
dossier ook zonder gevolg laten, d .i . het dossier seponeren .
Als er een onderzoek komt, zijn er twee scenario’s mogelijk: een opsporingsonderzoek of een
gerechtelijk onderzoek .
1 . Het opsporingsonderzoek
In dit onderzoek voert de procureur des Konings zelf het onderzoek met behulp van de politiediensten
.
Als het onderzoek is afgerond, kan hij de dader voor de politierechtbank of correctionele
rechtbank dagvaarden . Als de inbreuk niet te ernstig is, kan de procureur aan de dader ook
een minnelijke schikking aanbieden .
2 . Het gerechtelijk onderzoek
In dit onderzoek vraagt de procureur des Konings een onderzoeksrechter om het onderzoek
te leiden .
Dat onderzoek is verplicht bij de zwaarste misdrijven . De onderzoeksrechter moet met behulp
van de politiediensten alle elementen ten voordele en ten nadele van de verdachte opsporen
(bewijzen à charge en bewijzen à décharge) . Hij kan vrij zijn onderzoeksmethode kiezen: verhoren,
confrontatie, reconstructie .
In de loop van een gerechtelijk onderzoek kan de verdachte in voorlopige hechtenis genomen
worden wanneer de onderzoeksrechter een aanhoudingsbevel uitvaardigt . Dat kan niet zomaar,
het is een bijzondere raadkamer in de rechtbank van eerste aanleg die daarover beslist .
Het gerechtelijk onderzoek wordt steeds afgesloten met een beslissing van de raadkamer . De
verdachte kan door die beslissing naar de correctionele rechtbank of het hof van assisen verwezen
worden om berecht te worden . De raadkamer kan de verdachte ook buiten vervolging
stellen als er onvoldoende bezwaren zijn . Tegen elke beslissing van de raadkamer is beroep
mogelijk .
Het proces
Een verdachte kan enkel door een rechtbank worden bestraft . Een verdachte moet voor de
strafrechter verschijnen nadat hij daartoe is opgeroepen door een dagvaarding, hem betekend
door een gerechtsdeurwaarder .
Voor de strafrechter zal het openbaar ministerie (of het parket) in naam van de samenleving
een veroordeling vragen van de verdachte . Het openbaar ministerie moet daartoe bewijzen
dat de verdachte een misdrijf heeft begaan . De verdachte zelf krijgt als laatste het woord om
zijn verdediging te voeren . Nadien neemt de rechtbank de zaak in beraad en spreekt op een
latere datum zijn vonnis uit . Tegen dat vonnis kan beroep aangetekend worden bij een hogere
Module 2: Democratie en rechtsstaat 73

74
2
rechtbank . Bij die rechtbank zal de zaak opnieuw worden behandeld alvorens het vonnis in beroep
wordt uitgesproken . Tegen een vonnis in beroep is enkel een voorziening bij het Hof van
Cassatie mogelijk . Als het Hof van Cassatie het vonnis bevestigt, eindigt de procedure . Wordt
het vonnis verbroken, dan verzendt het Hof de zaak naar een andere rechtbank in beroep om
de procedure in beroep over te doen .
Het proces voor de zwaarste misdrijven wordt gevoerd voor een hof van assisen . Hier oordeelt
een jury van 12 burgers over de schuld van de verdachte . De juryleden worden door loting uit
de bevolking aangewezen . Wie Belg is, tussen de 30 en de 60 jaar is en nog nooit een veroordeling
heeft opgelopen, komt in aanmerking als jurylid .
De juryleden moeten oordelen of een beschuldigde al dan niet schuldig is . Ze beslissen bij
stemming en hun beslissing kan genuanceerd zijn . Ze kunnen bijvoorbeeld verzachtende omstandigheden
erkennen . Vervolgens bepalen de juryleden samen met de rechters de straf .
Tegen een uitspraak van het hof van assisen is geen beroep mogelijk, enkel een voorziening
bij het Hof van Cassatie .

Enkele typische termen
Beklaagde: de persoon die verdacht wordt van een strafbaar feit en zich daarvoor moet verantwoorden
.
Burgerlijke vordering: vordering waarbij de benadeelde of zijn rechthebbenden schadevergoeding
eist van de persoon die de schade heeft berokkend . Een eis om schadevergoeding
kan ingeleid worden voor een burgerlijke rechtbank .
Dagvaarding: een officieel document waarbij de gedagvaarde wordt aangemaand om voor
een rechtbank te verschijnen .
Het openbaar ministerie of het parket: dat deel van de rechterlijke macht dat over de toepassing
van de strafwet waakt en de belangen van de maatschappij verdedigt .
Dat kan door een verdachte te vervolgen en voor de rechter te brengen . Aan het hoofd van het
openbaar ministerie staat per hof van beroep een procureur-generaal; op het niveau van het
arrondissement bevinden zich de procureurs des Konings .
Proces-verbaal: geschrift waarin de politie alle nuttige inlichtingen in verband met het misdrijf
opneemt en dat wordt bezorgd aan het parket .
Strafvordering: vordering waarbij het parket, naar aanleiding van een misdrijf, bij de strafrechter
de toepassing van de strafwet eist .
Strafrechter, vonnisgerecht: de strafrechter zetelt in een vonnisgerecht en spreekt zich uit
over de grond van de zaak . Hij kan de dader veroordelen tot een straf en aan de burgerlijke
partij een schadevergoeding toekennen . Hij kan de dader ook vrijspreken, bijvoorbeeld wanneer
hij de feiten niet bewezen acht .
Extra informatie
De federale overheidsdienst Justitie heeft heel wat brochures
die u wegwijs in het domein Justitie maken:
www .just .fgov .be/index_nl .htm (30-03-2009)
Secretariaat-Generaal, Informatiedienst
Waterloolaan 115
1000 Brussel
Tel: 02/ 542 .65 .11
Ga ook een kijkje nemen op de website van de orde van Vlaamse Balies www .advocaat .be en
de website van de Hoge Raad voor Justitie www .csj .be
Module 2: Democratie en rechtsstaat 75

76
2
5. De werking van de
overheidsdiensten
De publieke functie van overheidsdiensten
Een regering voert een beleid en heeft een administratie nodig die dat beleid voorbereidt en
uitvoert .
Het overheidsapparaat ontwikkelde zich sterk in de loop van de voorbije eeuw . De samenleving
werd complexer en van de overheid werd steeds meer gevraagd . Toekijken op de gezondheidszorg,
de jongeren- en bejaardenopvang mogelijk maken, het milieu schoon houden, de
steden leefbaar maken, ervoor zorgen dat het verkeer niet in het honderd loopt, de wegen
onderhouden, iedereen onderwijs verschaffen, de vraag naar cultuur, sport en ontspanning
in goede banen leiden, zorgen voor de veiligheid, zorgen voor werkgelegenheid: al die zaken
werden als vanzelfsprekende overheidstaken beschouwd . Het optreden van de overheid werd
daarbij getoetst aan drie principes: de rechtmatigheid, de rechtszekerheid en de rechtsgelijkheid
van alle burgers .
De overheid werd aldus een zeer grote organisatie, met naar schatting 800 .000 mensen die in
openbare dienst werken . Daar zijn dan wel alle diensten in meegerekend, van de gemeenten,
de provincies, de gewesten en gemeenschappen, tot de federale diensten, de spoorwegen,
het gerecht enzovoort .
Gedurende de laatste decennia worden de overheden in binnen- en buitenland geconfronteerd
met de tijdsgeest waarin markt en concurrentie nastrevenswaardig zijn . De veelvuldige
taken van de overheid worden ter discussie gesteld . Wat moet de overheid zelf doen en wat
kan ook door de private sector gedaan worden? Sinds de jaren negentig worden steeds meer
overheidstaken afgestoten, worden overheidsbedrijven geprivatiseerd en worden taken die
de overheid voorheen zelf en centraal uitvoerde, uitbesteed aan private of externe organisaties
. De Europese Unie moedigt de privatisering van overheidstaken sterk aan en dwingt de
lidstaten tot het opheffen van overheidsmonopolies ten gunste van de liberalisering van de
markt . Sommige diensten die vroeger uitsluitend het domein waren van de overheid, werden
en worden in snel tempo geheel of gedeeltelijk geprivatiseerd, onder andere de telecomsector,
de energiebevoorrading, het transport en de post .
De breuk met de naoorlogse periode is groot: toen beschouwde men openbaar eigendom en
staatsinterventie als de sleutels van ontwikkeling en welvaart . Openbare dienstverlening werd
vaak door de overheid georganiseerd omdat de markt faalde: zo waren trein en post oorspronkelijk
– tijdens de eerste industrialisatie – privé-initiatieven maar doordat de investeringen in
een dure en uitgebreide infrastructuur zo groot waren, slaagden de private bedrijven er niet in
ze uit te bouwen . De overheid kon wel voorzien in de nodige middelen voor de grootschalige
infrastructuur .
Wanneer diensten niet meer door de overheid worden verleend, rijzen er uiteraard nieuwe
vragen . Wat met de dienstverlening aan àlle burgers? (en niet alleen aan kapitaalkrachtige

urgers) . Wat als de markt geen interesse heeft voor een bepaalde dienstverlening, omdat ze
bijvoorbeeld niet winstgevend genoeg is? Welke diensten zijn voor een samenleving zo essentieel
dat ze een verantwoordelijkheid van de overheid moeten zijn? Hoe kan de overheid
basisdiensten zoals energie, water, communicatie, transport, gezondheidszorg en onderwijs
garanderen aan iedereen?
De discussie over die vragen is nog volop aan de gang . In elk geval is het al dan niet afstoten
van overheidstaken, de zorg om verdelende solidariteit en het bewaken van het algemeen
belang een verhaal van waarden en van politieke keuzes .
Samen met de discussie over essentiële en minder essentiële overheidstaken, werd ook de
manier van werken van de overheid sinds enkele decennia ter discussie gesteld . Vanuit hun
publieke functie dienen de overheidsdiensten het algemeen belang en daardoor moeten ze
zich aan andere regels houden dan aan de regels die gelden in het bedrijfsleven . Alle burgers
moeten door de overheid op een gelijke manier behandeld worden, ambtenaren moeten
loyaal en neutraal uitvoeren wat door de politiek beslist werd, de dienstverlening is aan zorgvuldige
procedures en strikte regels gebonden . Daartegenover staat de vraag naar een meer
efficiënte, effectieve en transparante overheid .
In de jaren negentig maakte het idee van het nieuwe overheidsmanagement (New Public
Management) opgang . Aan het overheidsmanagement werden bedrijfseconomische normen
opgelegd met een sterke nadruk op efficiëntie en effectiviteit en een sterk toegenomen aandacht
voor allerlei managementtechnieken en de verzelfstandiging van onderdelen van de
organisatie .
De overheidsdiensten op federaal niveau en op Vlaams niveau werden gereorganiseerd volgens
een meer bedrijfsmatige logica .
De overheidsdiensten op federaal niveau 5
Bij de federale overheid is de administratie opgedeeld in federale overheidsdiensten (FOD’s)
en programmatorische overheidsdiensten (POD’s) .
De taken van de FOD’s komen overeen met die van de vroegere ministeries . Het Ministerie van
Defensie bleef zijn oude naam behouden . Een federale overheidsdienst ondersteunt nog altijd
een minister, al ligt de nadruk nu veel sterker op de dienstverlening aan de burger .
De federale overheidsdiensten worden tijdelijk aangevuld met een aantal programmatorische
overheidsdiensten die werken rond belangrijke maatschappelijke thema’s die verscheidene
federale overheidsdiensten doorkruisen, zoals gelijkekansenbeleid, consumentenzaken of
duurzame ontwikkeling .
Een overzicht van de FOD’s
De FOD Kanselarij van de Eerste Minister ondersteunt de eerste minister bij het leiden en coördineren
van het regeringsbeleid . De FOD geeft inhoudelijke, administratieve, juridische, logistieke
en communicatieve ondersteuning . De FOD vormt tevens het aanknopingspunt met de
deelstaten enerzijds en de Europese Unie anderzijds .
5. Een gedetailleerd overzicht
van alle federale overheidsdiensten
vindt u via
de portaalsite: http://www.
belgium.be (30-03-2009)
Module 2: Democratie en rechtsstaat 77

78
2
Zoals elke organisatie voert ook de overheid een personeelsbeleid voor haar ambtenaren en
medewerkers . De FOD Personeel en Organisatie houdt zich onder andere bezig met opleiding,
rekrutering en bezolding van de 85 .000 medewerkers in federale overheidsdienst . De FOD
Budget en Beheerscontrole staat de regering bij in de uitwerking, voortgangscontrole en uitvoering
van het begrotingsbeleid . Fedict (Federale Overheidsdienst Informatie- en Communicatietechnologie)
initieert, ontwikkelt en begeleidt e-governmentprojecten voor de federale
overheid .
De FOD Buitenlandse Zaken, Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking heeft als
actieterrein de buitenlandse betrekkingen van België . Dat omvat zo’n 130 ambassades, consulaten
en vertegenwoordigingen in het buitenland en in België, die vanuit het hoofdbestuur in
Brussel worden aangestuurd .
De Federale Overheidsdienst Binnenlandse Zaken voert het beleid uit van de federale minister
van Binnenlandse Zaken: politionele en civiele veiligheid, crisisbeheer, vreemdelingenbeleid,
registratie en identificatie van natuurlijke personen, de organisatie van verkiezingen .
De FOD Financiën int en beheert jaarlijks ongeveer 70 miljard euro aan belastingen . Daarmee
wordt het grootste deel van de overheidsuitgaven betaald .
De FOD Mobiliteit en Vervoer voert het verkeersbeleid uit en concentreert zich daarbij op veiligheid,
leefomgeving, concurrentie, maatschappelijke behoeften en een optimale integratie
van alle transportmodi .
De FOD Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg garandeert het evenwicht tussen werknemers
en werkgevers in hun arbeidsverhouding . De FOD voert ook het beleid uit voor de
bescherming en promotie van het welzijn en de diversiteit op het werk .
De FOD Sociale Zekerheid voert het beleid inzake de sociale zekerheid uit . Dat heeft betrekking
op de vervangingsinkomens bij verlies van inkomen uit arbeid (door werkloosheid, pensionering
of arbeidsongeschiktheid), de aanvullingen op het inkomen door bepaalde lasten
zoals het opvoeden van kinderen of ziektekosten, en tot slot de bijstandsuitkeringen voor wie
onvrijwillig niet over een beroepsinkomen beschikt . Daarnaast beheert de FOD Sociale Zekerheid
ook een aantal sociale uitkeringen .
De FOD Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu is belast met onder
andere de financiering van verzorgingsinstellingen, de organisatie van gezondheidszorgberoepen,
dringende medische hulp en de organisatie van het overleg over de volksgezondheid .
De FOD voert ook het beleid uit met betrekking tot de voedselveiligheid en de bescherming
van de volksgezondheid en het leefmilieu . Hieronder vallen bijvoorbeeld de controle van cosmetica
en tabak, het welzijn van dieren, de duurzame productie en consumptie .
De FOD Justitie heeft opdrachten als rechtskundig adviseur, als ondersteunende factor van
het gerechtelijk apparaat en bij de uitvoering van straffen (onder andere de gevangenissen) .

De taak van de FOD Economie, KMO, Middenstand en Energie kan men kort samenvatten: de
economie bevorderen .
Het Ministerie van Defensie organiseert de landsverdediging (het leger), de deelname aan internationale
militaire missies van het leger en internationale humanitaire opdrachten .
De Vlaamse overheidsdiensten 6
In 2006 kreeg de Vlaamse overheid met het project ‘Beter Bestuurlijk Beleid’ een nieuwe structuur
. ‘Beter Bestuurlijk Beleid’ was een grootscheeps vernieuwingsproject dat de Vlaamse
overheid transparanter en slagvaardiger moest maken .
Elke Vlaamse minister heeft een kabinet met een woordvoerder, een kabinetschef en verschillende
kabinetsmedewerkers die hem ondersteunen en adviseren bij de uitoefening van zijn
functie . Een minister heeft verder een uitgebreide administratie die het beleid voorbereidt
en uitvoert . De Vlaamse overheidsdiensten zijn ingedeeld in 13 beleidsdomeinen, die elk een
departement en een aantal verzelfstandigde agentschappen bevatten:
• Diensten voor het Algemeen Regeringsbeleid
• Bestuurszaken
• Internationaal Vlaanderen (met onder andere Toerisme Vlaanderen)
• Financiën en Begroting
• Onderwijs en Vorming
• Economie, Wetenschap en Innovatie
• Cultuur, Jeugd, Sport en Media (met onder andere Bloso)
• Welzijn, Volksgezondheid en Gezin (met onder andere Kind en Gezin, de gemeenschapsinstellingen
voor jongeren, het psychiatrisch zorgcentrum in Geel en Rekem enzovoort)
• Landbouw en Visserij
• Werk en Sociale Economie ( met onder andere de VDAB)
6. Portaalsite van de
Vlaamse overheid:
http://www.vlaanderen.be
(30-03-2009)
Module 2: Democratie en rechtsstaat 79

80
2
7. Decreet betreffende
de openbaarheid van
bestuur van 26 maart 2004,
gepubliceerd in het Belgisch
Staatsblad van 1 juli 2004
en omzendbrief Vlaamse
Regering 2004/26 (Belgisch
Staatsblad van 1 juli 2004)
• Mobiliteit en Openbare Werken (waaronder De Lijn)
• Leefmilieu, Natuur en Energie (waaronder OVAM en de VREG)
• Ruimtelijke Ordening, Woonbeleid en Onroerend erfgoed
Een transparante en klantvriendelijke
overheid
Openbaarheid van bestuur
Elke overheid in Vlaanderen is verplicht om haar burgers zo goed mogelijk te informeren . De
Vlaamse overheid, de provincies, gemeentebesturen, OCMW’s en andere besturen moeten de
burgers duidelijke informatie geven over hun beleid en over hun dienstverlening . Ze doen dat
bijvoorbeeld via een infoblad, via brieven, tijdens informatievergaderingen, aan de telefoon of
aan het loket . Ook op het internet is er steeds meer informatie van overheden te vinden . Krijgt
u een brief van een overheid, dan moet daar steeds de naam en het telefoonnummer op staan
van de persoon die uw dossier behandelt .
De Vlaamse overheid heeft ook een gratis infolijn (1700) waar burgers terecht kunnen met vragen
over de overheid . 1700 verwijst dan door naar de juiste instantie of persoon .
Overheidsdiensten zijn ook verplicht om bestuursdocumenten openbaar te maken door inzage
te geven in de documenten, er uitleg over te geven en er een kopie van te geven . Bestuursdocumenten
worden in de ruimst mogelijke zin geïnterpreteerd: schriftelijke stukken,
databankuittreksels, geluids- en beeldopnamen, notulen, statistieken, contracten, foto’s, enzovoort
. De overheid mag wel een aantal uitzonderingen inroepen om een document niet
openbaar te maken, bijvoorbeeld wegens geheimhoudingsverplichtingen of de bescherming
van de persoonlijke levenssfeer .
De openbaarheid wordt voor zowat elke overheid in Vlaanderen (het Vlaams Parlement, de
Vlaamse overheidsdiensten, verenigingen die onder toezicht staan van een Vlaamse overheidsdienst,
provincies, gemeenten, de OCMW’s enzovoort) geregeld door een decreet en een
omzendbrief . 7

Klachten over de Vlaamse overheid
Wanneer burgers ontevreden zijn over een dienst van de Vlaamse overheid, kunnen ze ook een
klacht indienen . Die klachten mogen zowel mondeling (bijvoorbeeld telefonisch) als schriftelijk
(per brief of per mail) ingediend worden bij de ‘klachtenmanager’ van de dienst . De klachtenmanager
zal de klacht registreren en de klacht onderzoeken . Burgers die niet tevreden zijn
met het antwoord van de dienst, kunnen ook terecht bij de Vlaamse Ombudsdienst . 8
Naast die klachtenbehandeling, bestaat er ook een verzoekschriftenprocedure 9 bij het Vlaams
Parlement . Die procedure biedt burgers de mogelijkheid om het parlement te vragen het beleid
of de wetgeving aan te passen . Eén of meer burgers kunnen verzoekschriften richten aan
het Vlaams Parlement . Dat is het grondwettelijk gewaarborgde petitierecht .
8. Zie ook Module 4.
9. Meer informatie vindt u via
www.vlaamsparlement.be/vp/
informatie/begrippenlijst/
verzoekschrift.html
(30-03-2009)
Module 2: Democratie en rechtsstaat 81

82
2
6. De media
Geen democratie zonder persvrijheid
Een democratie kan alleen overleven als bepaalde basisrechten en -plichten zorgvuldig gerespecteerd
worden . Die rechten en plichten staan opgesomd in de Grondwet en in een aantal
internationale verdragen . Een essentiële pijler van onze democratie is de vrijheid van meningsuiting
en de daarvan afgeleide persvrijheid .
België is een democratische staat waar er persvrijheid heerst, maar in heel wat landen is er
geen of slechts een gedeeltelijke persvrijheid . Journalisten worden daar bedreigd of vervolgd
omdat ze er andere ideeën op na houden dan die van de machthebbers .
Vrijheid van meningsuiting werd een politiek thema door de denkers van de verlichting, die
de controle en inmenging van kerk en staat op alles wat gezegd en geschreven werd als een
inbreuk op hun vrijheidsideaal zagen . De verlichting keerde het principe om: de vrijheid van
meningsuiting moest de regel worden, beperking van meningsuiting de uitzondering . Dat
concept vond ingang in de grondwetten van het midden van de 19e eeuw, met de Belgische
Grondwet als een van de voorlopers . De Belgische Grondwet behandelt de vrijheid van meningsuiting
met veel garanties .
Een overheid heeft er alle belang bij om zelf informatie te verspreiden . Autoritaire regimes
weten dat maar al te goed . Zij overspoelen hun burgers met propaganda, censureren elke vrije
informatie en smoren elk openbaar debat . Democratische overheden pakken het rustiger en
bescheidener aan . Zij publiceren hun wetten, decreten, ordonnanties en besluiten . De overheid
geeft zelf folders en brochures uit en plaatst advertenties in de pers om de bevolking over
haar beleid te informeren . Soms richt ze zich ook via radio en televisie tot de burger . Dergelijke
informatie is ongetwijfeld nuttig en nodig, maar daarmee heb je nog altijd geen democratie .
Hoewel men zich steeds meer van het probleem bewust wordt, hebben overheden het vaak
nog moeilijk om op een verstaanbare manier met de burger te communiceren . Ook wetten,
ministeriële omzendbrieven, koninklijke besluiten enzovoort blijken soms zo moeilijk te verstaan
dat zelfs specialisten er problemen mee hebben .
Bovendien zal een overheid, hoe democratisch en publieksvriendelijk ze ook is, selectief
omspringen met haar informatie . Ze benadrukt populaire initiatieven of noodzakelijke beslissingen,
maar zal minder aantrekkelijke aspecten van haar beleid liever niet belichten . Daarom
heeft een democratie absoluut behoefte aan vrije nieuwsgaring en aan media die ongecontroleerd
de samenleving voorzien van alle mogelijke informatie en commentaren . De vrijheid
van ‘drukpers’ - waarmee alle media worden bedoeld - is dan ook een grondwettelijk recht
(art .25) .

De vierde macht?
Hoewel er volgens de Grondwet maar drie machten bestaan, noemt men de pers wel eens de
vierde macht . Dat is eerder een boutade . Toch oefenen de media wel degelijk een aanzienlijke
invloed uit in de moderne democratieën . Met media bedoelen we zowel de schrijvende pers
– kranten en tijdschriften – als radio en televisie en de internetmedia . Over de mate waarin die
invloed een rol speelt, en over de orde van grootte ervan wordt heel wat onderzoek verricht .
Bedrijven en ook de overheid besteden hun communicatiebudgetten voor een groot deel aan
mediareclame .
Communicatiewetenschappers zijn het er doorgaans over eens dat de media een belangrijke
rol spelen bij de vorming van wat genoemd wordt de ‘heersende opvattingen’ . Wat de mensen
over de dingen denken, halen zij grotendeels uit de media . Soms houden die hun heel
expliciet voor wat goed of slecht, mooi of lelijk is, wat hoort en wat niet hoort . Vaak wordt dat
alleen maar gesuggereerd . Doorgaans bevestigen de media de mensen in hun meningen en
vooroordelen . Mensen zullen immers zelden een krant of een weekblad kopen als die botst
met hun diepste overtuigingen of gevoelens . Tv-programma’s die dat zouden doen, worden
gewoon weggezapt . De media in het algemeen spelen een niet te onderschatten rol . Op politiek
vlak oefenen ze zelfs een feitelijke macht uit . Vandaar de uitdrukking: de vierde macht . Er
bestaat zeker een verband tussen wat de media onthullen en de loop van de politieke gebeurtenissen,
maar het is zelden aanwijsbaar . Zo schreef socioloog Stefaan Walgrave over de Witte
Mars van 20 oktober 1996 (Samenleving en Politiek, nr .9, 1996): “Je kunt rustig stellen dat ze
(de media) de mobiliserende functies van de organisaties bijna volledig hebben overgenomen
. ( . . .) Als België de laatste week voor de Witte Mars geteisterd zou zijn geweest door een
algemene panne in het teledistributienet, dan zou het aantal betogers ongetwijfeld vele, vele
malen kleiner zijn geweest .”
De taak van de pers
Media berichten lang niet alleen over de politiek . De hoofdbrok van het dagelijkse nieuws gaat
over sport, over spectaculaire gebeurtenissen zoals rampen en ongevallen, over gerechtszaken,
over het leven van beroemde personen . In veel mindere mate brengen de media ook nog
informatie over politiek of over financiële en sociaaleconomische zaken . Bovendien doen de
media meer dan louter berichten over wat er gebeurt .
Duiding
Media bieden duiding . Vooral de schrijvende pers doet dat . Dat wil zeggen dat ze uitleg en
achtergrondinformatie verschaft over hoe je de berichtgeving moet begrijpen . Ze becommentarieert
de gebeurtenissen . Radio en tv zijn daar terughoudender in . De openbare omroep
is terughoudender omdat hij gebonden is aan heel strikte regels van objectiviteit, de commerciële
zenders zijn terughoudender omdat ze hun publiek niet willen verliezen door het
Module 2: Democratie en rechtsstaat 83

84
2
met commentaar voor het hoofd te stoten of te vervelen . Maar ook kranten en tijdschriften
zijn eigendom van commerciële bedrijven voor wie oplagecijfers essentieel zijn . Een ‘scoop’
of primeur brengen is belangrijk voor kijk- of oplagecijfers, wat soms ten koste gaat van een
gedubbelcheckte berichtgeving .
De ruimte voor een beargumenteerde opinie is erg beperkt geworden in heel wat media,
waardoor beeldvorming overmatig aan belang wint . Een kort tv-optreden van een politicus
in een praatshow of een spelprogramma heeft meer invloed dan een schitterend verwoord
commentaarstuk in de krant . Zelfs meer dan een pakkende krantenkop .
Waakhond
En toch blijft de pers een belangrijke rol vervullen in een democratie . Ze kan aan onthullings-
of onderzoeksjournalistiek doen . Een journalist moet dan wel de tijd krijgen om op onderzoek
uit te gaan, om de verborgen of verzwegen kantjes van een zaak op te spitten . Men spreekt
in dat verband van de waakhondfunctie van de media . Zij hebben daarmee een stukje controletaak
van het parlement overgenomen . Maar in tegenstelling tot het parlement vertegenwoordigen
ze niet het volk . Het volk heeft ze niet verkozen . Kranten blijven bedrijven die een
product moeten verkopen en die elkaar daarvoor beconcurreren . Radio- en televisiezenders
moeten zo hoog mogelijke luister- en kijkcijfers halen . Onderzoeksjournalistiek lijdt ook onder
die concurrentie . Op zichzelf hoeft die concurrentie trouwens geen slechte zaak te zijn . Maar
ze kan ontaarden in haastige sensatiejacht . Dat gevaar bestaat wanneer de media proberen
sneller en opwindender nieuws te brengen dan de concurrent, wanneer de ‘scoop’ of primeur
belangrijker wordt dan de belangrijkste regel van de journalistiek: checken en dubbelchecken
van berichten .
Agendasetting
Ook de politieke agenda wordt door de media beïnvloed . Agendasetting noemt men dat . De
berichtgeving over bepaalde onderwerpen en de commotie die erover door de media wordt
veroorzaakt, zorgen ervoor dat de politici niet altijd meer vrij zijn om te oordelen welke punten
ze prioritair zullen behandelen . Voor de zaak-Dutroux hebben de media de sluizen wijd open
gezet . Een dossier zoals het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen daarentegen, nochtans heel
belangrijk voor de ruimtelijke ontwikkeling in Vlaanderen, heeft in dezelfde periode nauwelijks
aandacht gekregen .

Maar ook het omgekeerde gebeurt . Politici gebruiken de media vaak om zelf aan agendasetting
te doen . Een zogenaamd perslek of een goed getimede primeur kunnen in dat verband
wonderen doen . De politicus doet het uitschijnen alsof wat hij de krant toevertrouwt heel
exclusief en geheim is (perslek) of dat de krant de eerste is om het nieuws te vernemen (primeur
of scoop) . Hij rekent erop dat de krant of de omroep die zogenaamde exclusieve informatie
met de nodige nadruk in het nieuws zal brengen . De concurrerende media zien zich dan
genoodzaakt om op dat nieuws in te gaan . Vervolgens reageren andere politici of organisaties .
Uiteindelijk is iedereen ervan overtuigd dat het om iets heel belangrijks gaat .
Ook andere maatschappelijke groepen proberen de media te gebruiken voor hun agendasetting:
werkgeversorganisaties bijvoorbeeld, vakbonden, milieugroeperingen, culturele organisaties,
kortom de drukkingsgroepen uit het middenveld .
Wie dus spreekt over de media als over de vierde macht, moet goed beseffen dat achter die
macht soms weer andere machten schuilgaan . Hoe dan ook, de pers neemt in elk geval aan
het openbare debat deel .
Onbeperkte persvrijheid?
Terwijl de pers nauwlettend de grondwettelijke instellingen in de gaten houdt, is er geen enkele
instantie die de pers controleert . Dat is nu eenmaal het paradoxale gevolg van het fundamentele
mensenrecht dat de persvrijheid is .
Maar er is wel degelijk een probleem . Zoals we al hebben gezegd, kan de ongebreidelde concurrentie
de media er soms toe brengen overhaast te werk te gaan . Je krijgt dan een berichtgeving
die niet of slecht door feiten onderbouwd is . Het wordt moeilijk voor de argeloze lezer
om veronderstellingen en vermoedens te onderscheiden van feiten . Berichtgeving wordt dan
stemmingmakerij . Wanneer hebben we te maken met een georkestreerde perscampagne? En
wie orkestreert ze? Zijn het de media zelf die bepaalde doelstellingen nastreven en dan inderdaad
een vierde en niet verkozen macht vormen?
Over de grenzen waarbinnen de journalistiek en de media zich moeten bewegen, bestaat
er nogal wat discussie . Enerzijds pleiten sommigen voor het vastleggen van basisnormen,
bijvoorbeeld inzake privacy en zorgvuldigheid . Media of journalisten die zich daar niet aan
houden, zouden dan ter verantwoording moeten worden geroepen . Anderzijds zijn er in ons
recht al bepalingen opgenomen die de vrije nieuwsgaring tot op zekere hoogte regelen . Er is
bijvoorbeeld het recht van antwoord . Iemand die zich onheus behandeld voelt, kan naar de
rechter stappen . Er bestaat ook een deontologische raad binnen de Algemene Vereniging van
Beroepsjournalisten in België . In alle democratieën is men zeer gevoelig voor alles wat maar
enigszins lijkt op controle van de pers .
Module 2: Democratie en rechtsstaat 85

86
2
7. Drukkingsgroepen en lobby’s
Het middenveld
Vaak vinden maatschappelijke groepen dat ze niet aan hun trekken komen binnen de grondwettelijke
instellingen zoals het parlement en de regering . Het gevolg is dat er in de loop der
jaren naast die officiële instellingen een heel netwerk van organisaties is ontstaan . Werkgevers,
vakbonden, artsengroeperingen, ziekenfondsen, milieuactiegroepen, vrouwenbeweging, gepensioneerden,
consumentenorganisaties enzovoort laten van zich horen en proberen via
onderhandelingen of overleg met de regering of andere gezagsorganen of via informele contacten
hun gelijk te halen . Ze oefenen druk uit op het beleid .
De vele verenigingen en organisaties die de individuele burgers organiseren, maar die geen
deel van de overheid uitmaken, noemen we het middenveld . Tussen de burger en de overheid
vormt dat middenveld een soort tussenniveau . Het bemiddelt als het ware tussen de individuele
burger en de overheid . De middenveldorganisaties zorgen ervoor dat de politici in contact
komen met de eisen, verzuchtingen en belangen van de bevolking .
Sommige drukkingsgroepen nemen deel aan het formele overleg met de overheid of zetelen
in officiële adviesorganen, zoals de Vlaamse Onderwijsraad (Vlor), de Sociaal-Economische
Raad van Vlaanderen (SERV) of de Nationale Arbeidsraad (NAR) . Over dergelijke onderhandelingen
worden officiële rapporten gepubliceerd .
Minder formeel, maar zeker zo sterk als drukkingsmiddel is het mobiliseren van de burgers,
bijvoorbeeld in een betoging . Drukkingsgroepen kunnen verder tal van actiemiddelen gebruiken,
zoals het uitdelen van pamfletten, internetpetities rondsturen, ludieke acties voeren
enzovoort .
Universiteit Gent

Institutionalisering
Vooral na de Tweede Wereldoorlog heeft de overheid heel wat drukkingsgroepen officieel
erkend . Zij maken zo goed als deel uit van onze instellingen . Sociologen zeggen dat ze geïnstitutionaliseerd
zijn . Ze behoren tot het establishment, zou je ook kunnen zeggen . Het zijn er
nogal wat:
• de vakbonden: het Algemeen Christelijk Vakverbond (ACV), het Algemeen Belgisch Vakverbond
(ABVV, socialistisch), de Algemene Centrale der Liberale Vakbonden van België
(ACLVB);
• de werkgeversorganisaties: het Verbond van Belgische Ondernemingen (VBO) en het
Vlaams netwerk van ondernemingen (Voka);
• de middenstandsorganisatie Unie van Zelfstandige Ondernemers (UNIZO);
• de christelijke, socialistische, liberale en onafhankelijke ziekenfondsen;
• artsenverenigingen zoals de Belgische Vereniging van Artsensyndicaten (BVAS);
• de landbouwersorganisaties (onder andere de Boerenbond) .
Die gevestigde drukkingsgroepen worden door de overheid erkend als gesprekspartners . Het
zijn die drukkingsgroepen die afgevaardigden sturen naar allerlei instellingen zoals de al genoemde
Vlor, SERV en NAR of het Overlegcomité artsen-ziekenfondsen, de Centrale Raad voor
het Bedrijfsleven (CRB) enzovoort . Aan de resultaten van de onderhandelingen in die overlegstructuren
wordt nadien nog maar weinig veranderd, niet door de regering en nog minder
door het parlement .
Module 2: Democratie en rechtsstaat 87

88
2
Verzuiling
Veel middenveldgroepen behoren tot een of andere politieke of levensbeschouwelijke zuil . De
zuilen zijn netwerken of goed gestructureerde groeperingen van particuliere organisaties die
alle tot dezelfde politieke of levensbeschouwelijke strekking behoren . België kent drie grote
zuilen . In dalende volgorde van omvang zijn dat de christelijke, de socialistische en de liberale
zuil . Die drie grote zuilen bestrijken bijna alle aspecten van het maatschappelijke leven . Zeker
voor de grootste zuil, die van de christelijke strekking, is dat het geval . De zuilen omvatten vakbonden,
ziekenfondsen, jeugdverenigingen, scholen, culturele verenigingen, ziekenhuizen,
verzorgingsinstellingen, coöperatieven, sportbonden, vrouwenorganisaties, gepensioneerdenbonden,
vakantiewerking enzovoort .
De zuilen bieden hun leden vooral allerlei vormen van dienstverlening en belangenbehartiging
. Van de wieg tot aan het graf kan men zijn leven binnen dezelfde zuil organiseren . Wie
binnen een zuil leeft, ontvangt bijna wekelijks allerlei publicaties, want al die organisaties richten
zich natuurlijk tot hun aangeslotenen via een ledenblad . Precies omdat de zuilen aanleunen
bij een politieke partij, kunnen ze de politieke besluitvorming beïnvloeden . Dat doen ze
via politici die zelf vaak uit die zuil komen of er een leidinggevende functie uitoefenen .
Sinds de jaren zeventig (1970) echter constateert men een ontzuiling . De burger wordt zelfstandiger
en kiest zijn ziekenfonds, vakbond of school à la carte . Toch blijven de zuilen machtig
omdat ze nog altijd erkend worden als spreekbuis van de burgers . Bovendien hebben ze al
sinds zovele jaren vertegenwoordigers op alle niveaus van het openbare leven en in alle mogelijke
politieke en administratieve structuren .
Lobby’s
Vaak gebeurt de beïnvloeding ook zeer informeel, achter de schermen . Op allerlei gelegenheden
zoals zakendiners, toevallige ontmoetingen op recepties, officiële plechtigheden of
exclusieve society-evenementen, leggen invloedrijke personen persoonlijke contacten met
beleidsmensen of andere leidinggevende figuren . Zo trachten ze een of andere beslissing erdoor
te drukken of tegen te houden . Die vorm van beïnvloeding heet lobbyen . Om te lobbyen
heb je niet echt een drukkingsgroep nodig aangezien lobbyen juist betekent dat je die
machtige figuren rechtstreeks bij de arm neemt . Je kunt lobbyen voor je hoogst persoonlijke
eigenbelang, maar de meeste lobbying gebeurt toch door groepen: in de VS heb je bijvoorbeeld
de lobby van de wapenfabrikanten, de Europarlementariërs worden bestookt door de
tabakslobby en wanneer men iets aan de belastingwetgeving wil veranderen, krijgt men te
maken met allerlei financiële lobby’s .
Een lobby zou je kunnen definiëren als een persoon of een groep die buiten de officiële structuren
om het beleid tracht te beïnvloeden in naam van particuliere belangen . Maar het onderscheid
tussen een drukkingsgroep en een lobby is niet altijd duidelijk . Als een werkgeversorganisatie
zoals het VBO overleg pleegt met de vakbonden, spreken we over drukkingsgroepen .
Als de voorzitter van het VBO een vertrouwelijk telefoongesprek voert met een minister, zitten
we in de sfeer van de lobbying . Een drukkingsgroep opereert altijd min of meer in de sfeer van

de openbaarheid, terwijl de lobby eerder achter de schermen bezig is . Om die reden hebben
lobby’s hier geen goede naam . In een poging om het verschijnsel wat meer in de openbaarheid
te halen, eist het Europees Parlement dat zogenaamde lobbyisten zich laten registreren .
Pro en contra
Maar ook de drukkingsgroepen worden dikwijls negatief beoordeeld . Tegenstanders ervan
vinden dat ze net als lobby’s een staat binnen de staat vormen . Ze oefenen macht uit maar ze
hoeven zich niet voor de kiezer te verantwoorden . Verder beraadslagen ze ook vaak in besloten
bijeenkomsten en beheren ze soms aanzienlijke geldstromen . De begroting van de grootste
drukkingsgroepen en zuilorganisaties loopt in de honderden miljoenen euro per jaar .
Toch vervullen drukkingsgroepen een aantal belangrijke politieke en maatschappelijke functies
. Als de burgers zich alleen maar konden uitspreken via hun stem, dan zou hun politieke
invloed heel beperkt zijn . Door één keer om de vier of vijf jaar voor iemand of voor een lijst
te stemmen, kun je onmogelijk duidelijk maken hoe je over de ontelbare maatschappelijke
problemen denkt en wat je verzuchtingen zijn . Als patiënt, als werknemer, als zelfstandige,
als vrouw, als werkloze, als jongere, als cultureel geïnteresseerde, als ouder, als deelnemer aan
het verkeer enzovoort hebben burgers een oneindig aantal specifieke belangen . Voor de verkozenen
is het ondoenbaar om zich daar allemaal met de nodige kennis van zaken grondig
in te verdiepen . Voor drukkingsgroepen komt het erop aan hun thema’s begrijpelijk voor te
stellen en ze op de politieke agenda te krijgen . Ideaal zou zijn dat dat het resultaat is van een
wisselwerking, van een dialoog tussen representatieve drukkingsgroepen en onafhankelijke
verkozenen .
Maar dat blijft al om minstens één reden een ideaal . Voor nogal wat mensen bestaat er gewoon
geen drukkingsgroep . Meestal gaat het om minderheden of maatschappelijk zwakkeren: daklozen,
mensen met een weinig voorkomende ziekte, armen, psychiatrische patiënten, politieke
vluchtelingen, alleenstaanden, woonwagenbewoners, slachtoffers van rampen, gedupeerden
van moeilijk op te sporen commerciële wanpraktijken enzovoort . De rij is eindeloos, en wat
meer is, iedereen kan er vroeg of laat in terechtkomen .
Moeten we nu drukkingsgroepen en lobby’s als een vijfde macht beschouwen? Macht hebben
ze in elk geval . Daarom moet men ook zeer kritisch nagaan in hoeverre ze beantwoorden aan
de democratische vereisten .
Module 2: Democratie en rechtsstaat 89

90
2

3
Module 3
Verkiezingen en partijen

Inhoudstafel Module 3
1. Geen democratie zonder verkiezingen. ..........................................................94
2. Het stemrecht ..................................................................................96
Wie mag stemmen? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
Het algemeen stemrecht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
Stemrecht of opkomstplicht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
3. Kiesstelsels ...................................................................................102
Het Belgische kiesstelsel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .102
Andere kiesstelsels . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .105
Het Verenigd Koninkrijk: meerderheidsstelsel met één zetel per kieskring . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .105
Frankrijk: meerderheidsstelsel met twee ronden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .105
Duitsland: combinatie van meerderheidsstelsel en evenredige vertegenwoordiging en kiesdrempel . .106
Nederland: bijna de absolute evenredigheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .107
De Verenigde Staten: presidentieel regime . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .107
4. Onze parlementsverkiezingen in de praktijk ....................................................112
Kandidatenlijsten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .112
Een kandidatenlijst opstellen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .113
De verkiezingscampagne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .113
In het stembureau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .114
Zetelverdeling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .115
5. Politieke partijen. .............................................................................119
Democratie en debat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .119
Ideologieën . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .120
Links – rechts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .121
Tegenstelling tussen kerk en staat: de eerste breuklijn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .122
De sociale kwestie: de tweede breuklijn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .122
De taalkwestie en de communautaire tegenstellingen: de derde breuklijn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .123
Nieuwe breuklijnen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .123
De politieke partijen in vlaanderen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .124
Christendemocratisch & Vlaams (CD&V) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .124
Groen! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .125
Lijst Dedecker . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .126
Nieuw-Vlaamse Alliantie (N-VA) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .127
Socialistische Partij anders (sp .a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .129
Vlaams Belang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .130
De Vlaamse Liberalen en Democraten (Open Vld) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .131
Andere politieke partijen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .132
De kritiek op politieke partijen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .133
De dubbele rol van politieke partijen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .134
De interne werking van partijen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .134
De financiering van partijen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .135
Dringen in het centrum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .135
Module 3: Verkiezingen en partijen 93

94
3
1. Bron: gastrede van prof.
dr. Kris Deschouwer ter gelegenheid
van de opening van
het academiejaar 2005-2006
aan de VUB.
1. Geen democratie zonder
verkiezingen
In het oude Athene werd door lottrekking bepaald wie zou gaan besturen . Elke Atheense burger
(niet de vrouwen, de slaven en de niet-Atheners) had dus evenveel kans om geselecteerd
te worden . In ons democratisch systeem wijzen we onze politici en bestuurders aan door verkiezingen
. Verkiezingen zijn met andere woorden een methode om te selecteren wie een rol
zal spelen bij het besturen van de samenleving . We organiseren verkiezingen omdat we het
belangrijk vinden om legitieme afgevaardigden te kunnen aanwijzen die in onze naam zullen
spreken, handelen, wetten zullen maken en opleggen . Door de afgevaardigden te verkiezen,
geven we hun met andere woorden de toestemming om dwingende regels te maken . 1
Verkiezingen zijn niet de enige methode om invloed uit te oefenen op het bestuur van de samenleving
. Als burger beschik je in een democratie nog over heel wat mogelijkheden om op
de besluitvorming te wegen . Maar zelden kun je dat echt rechtstreeks . Meestal gaat dat via de
talrijke organisaties waarvan je lid bent . Het begrip ‘burger’ is echter vrij vaag . In de praktijk beschouw
je jezelf nu eens als werknemer, dan weer als ouder, als buurtbewoner, als sportbeoefenaar,
als automobilist, als patiënt enzovoort . Je kunt geen deelaspect van je dagelijks leven
bedenken of er bestaat wel een of andere organisatie voor: een vakbond, oudervereniging,
sportclub, automobielbond, ziekenfonds enzovoort . Sociologen noemen al die organisaties
soms het middenveld omdat ze als het ware een schakel of een doorgeefluik vormen tussen
de individuele burger en de overheid . In een levende, open samenleving ontstaat dat middenveld
als het ware vanzelf .
Zelfs al bestaat er een sterk en invloedrijk middenveld, in theorie beschouwt men de democratie
nog altijd als een exclusieve zaak tussen de individuele burger en zijn overheid . Dat is te
verklaren door de oorsprong van de democratie . In de achttiende en negentiende eeuw, toen
in het Westen de eerste parlementaire stelsels ontstonden, was de liberaal denkende burgerij
de leidende klasse . Volgens haar was elke mens per definitie vrij en gelijk . Meer was niet nodig .
Als vrij en gelijk individu beschikte je over alle nodige kansen om op eigen kracht een plaats
in de samenleving te verwerven . Je moest natuurlijk wel rekening houden met al die andere
vrije en gelijke individuen . Ze waren je concurrenten . Op dezelfde manier moest die samenleving
worden bestuurd . Als burger was je vrij en gelijk . Je beschikte over één stem en je was
vrij om die uit te brengen op degene die jij de beste achtte . De politieke vrije concurrentie
tussen al die gelijke kandidaten en tussen al die vrije en gelijke stemmen zou er dan wel voor
zorgen dat er uiteindelijk een vergadering werd verkozen die een soort staalkaart was van de
meest representatieve politieke opvattingen . Die verkozenen konden dan op hun beurt met
elkaar concurreren over het te voeren beleid . Door regelmatig verkiezingen te houden, werd
de macht van politici bovendien beperkt .
Tegenover bovengenoemde liberale burgeridee staat de republikeinse burgeridee, die niet de
individuele burger en zijn relatie tot de staat centraal stelt, maar die uitgaat van een algemeen
belang dat door de staat moet worden behartigd .

De verschillende ideeën over democratie en verkiezingen nemen niet weg dat verkiezingen
steeds een belangrijk politiek moment vormen . Drukkingsgroepen kunnen soms heel machtig
zijn en lobby’s bijzonder invloedrijk, maar in een democratie blijft de basis van elke politiek
hoe dan ook de meerderheid in het parlement . Alleen al uit puur democratische overwegingen
is dat zo . Maar het is gewoon ook een technische of een praktische kwestie . Regeringen
die geen verkozen meerderheid achter zich hebben staan, zijn niet zeker dat de bevolking hen
steunt . Ze hebben geen legitimering .
Verkiezingen zijn dus een onmisbaar instrument . Verkiezingen zijn de best werkzame methode
om op regelmatige tijdstippen de mening en de wil van de burgers over het te voeren
beleid tot uitdrukking te brengen .
De kern van de moderne democratie
“Dit is – in een veel te kleine notendop – de kern van de moderne democratie: verkiezing en
vertegenwoordiging om een dialoog van informatie en toestemming te organiseren tussen de
gehele bevolking en diegenen die de samenleving sturen, en politieke partijen die aan deze
uitwisseling een inhoudelijke invulling geven, die mobiliseren en besturen, die toestemming
vragen en verantwoording afleggen op basis van een visie op hoe de samenleving er zou moeten
uitzien en hoe ze er het best niet zou uitzien .” 2
2. 2005, prof. dr. Kris Deschouwer.
Module 3: Verkiezingen en partijen 95

96
3
2. Het stemrecht
Wie mag stemmen?
Wie mag stemmen, beschikt over actief stemrecht . In België bezitten de burgers stemrecht of
kiesrecht voor de parlementsverkiezingen als ze:
• de Belgische nationaliteit bezitten . De niet-Belgen uit de EU kunnen sinds 1994 aan de
verkiezingen voor het Europees Parlement deelnemen;
• 18 jaar zijn op de dag van de verkiezingen;
• ingeschreven zijn in het bevolkingsregister van een gemeente van het kiesgebied;
• niet uitgesloten zijn wegens criminele feiten, of onbekwaam zijn verklaard .
Wie veroordeeld is tot een criminele straf (doodstraf, dwangarbeid, hechtenis of opsluiting) is
uitgesloten van het stemrecht (dus definitief) .
Wie geschorst is, kan tijdelijk zijn stemrecht niet uitoefenen . Geschorst zijn: mensen met een
veroordeling tot een gevangenisstraf van ten minste vier maanden, behalve in geval van inbreuk
op de artikelen 419 en 420 Strafwetboek (onvrijwillige slagen en verwondingen) of onbekwaamheid
.
Wie op de dag van de verkiezingen niet in vrijheid is, maar ook niet is geschorst of uitgesloten,
kan een andere kiezer volmacht geven om in zijn naam te stemmen . De directie van de inrichting
waar de betrokkene zich bevindt, moet schriftelijk bevestigen dat de kiezer in kwestie op
de dag van de verkiezing van zijn vrijheid is beroofd .
Voor de gemeenteraadsverkiezingen kunnen mensen die niet de Belgische nationaliteit
bezitten, onder bepaalde voorwaarden ook stemmen:
• Niet-Belgen uit de EU kunnen aan de gemeenteraadsverkiezingen deelnemen . Ze moeten
zich daarvoor laten inschrijven op de kiezerslijst bij de gemeente waar ze wonen . De
gemeenten moeten de formulieren met een aanvraag tot inschrijving op de kiezerslijst
ter beschikking stellen . Zij moeten ook de inschrijvingen regelen .
• Niet-Belgen van buiten de EU kunnen sinds 2006 deelnemen aan de gemeenteraadsverkiezingen,
op voorwaarde dat ze ingeschreven zijn in de bevolkingsregisters of het
vreemdelingenregister van de gemeente waar ze hun aanvraag ingediend hebben . Zij
moeten vijf jaar ononderbroken wettelijk verblijven in België . Dat kan aangetoond worden
met verschillende formulieren (bv . verblijfsdocumenten) . Ten slotte moet de niet-
EU-burger bij de aanvraag een verklaring afleggen “waarin hij zich ertoe verbindt de
Grondwet, de wetten van het Belgische volk en het Verdrag tot bescherming van de
rechten van de mens en de fundamentele vrijheden na te leven” . Verder gelden uiteraard
de voorwaarden voor stemrecht zoals voor Belgen . De verantwoordelijkheid om
niet-EU-burgers informatie te geven over hoe ze zich kunnen inschrijven, ligt bij de gemeenten
. Zij moeten dat via affiches of een ander middel bekendmaken .

Het algemeen stemrecht
Algemeen stemrecht kan vanzelfsprekend lijken, maar het bestaat in België nog maar sinds
1948 . In 1830, bij de oprichting van België, mochten alleen diegenen stemmen die minstens
een bepaald minimum aan belastingen (cijns) betaalden . Op de 4,3 miljoen Belgen waren er
toen maar 46 .000 cijnskiezers, nauwelijks iets meer dan één procent dus . In de loop van de
negentiende eeuw werd de minimumcijns weliswaar verlaagd, maar dat verleende toch nog
altijd maar stemrecht aan twee procent van de Belgen . Bovendien mochten alleen mannen
kiezen .
Foto AMSAB-Instituut voor Sociale Geschiedenis
Optocht voor algemeen stemrecht, Gent, 1899
Optocht voor algemeen stemrecht, Gent, 1899, foto AMSAB .
Onder druk van onder meer de socialisten en de progressieve liberalen werd in 1893 het algemeen
meervoudig stemrecht voor mannen ingevoerd . Elke man van minstens 25 jaar kreeg
één stem . Als je een bepaalde cijns betaalde, gezinshoofd was of een erkend diploma had behaald,
kreeg je een tweede en soms zelfs een derde stem . Aangezien in die tijd alleen wie rijk
was cijns betaalde en een diploma kon behalen, bleef de rijke burgerij nog altijd bevoordeeld .
En nog altijd mochten alleen mannen stemmen . De socialisten en de progressieve liberalen
wilden het gewone enkelvoudige stemrecht invoeren: één man, één stem . Ze ondervonden
echter te veel weerstand en ze hadden daarvoor geen meerderheid in het parlement . Ze bleven
er wel verder voor strijden .
Na de Eerste Wereldoorlog kon men nog moeilijk anders dan het enkelvoudig stemrecht invoeren:
elke mannelijke Belg één stem . De regering kon niet met goed fatsoen van de gewone
Belg eisen dat hij gedurende vier jaar in de verschrikkelijkste omstandigheden het land zou
verdedigen, en dan van hem verwachten dat hij genoegen zou nemen met een stem die twee
tot drie keer minder waard was dan die van de beter gesitueerden die de oorlog veilig waren
doorgekomen .
Module 3: Verkiezingen en partijen 97

98
3
In 1919 keurde het parlement dus het algemeen stemrecht voor mannen vanaf 21 jaar goed .
Toen waren het de socialisten en de liberalen die zich verzetten tegen het stemrecht voor
vrouwen . Ze vreesden dat vrouwen veel traditioneler zouden stemmen en dus voor de katholieken
zouden kiezen . Alleen oorlogsweduwen en moeders van gesneuvelde soldaten kregen
stemrecht . Voor de gemeenteraadsverkiezingen kregen de vrouwen wel stemrecht en mochten
ze zich ook verkiesbaar stellen .
Stemrecht voor vrouwen
Pas in 1948 werd het algemeen enkelvoudig stemrecht ingevoerd: vrouwen kregen nu ook
stemrecht op alle niveaus .
Vrouwenbetoging in Gent op 13 juni 1949 naar aanleiding van de parlementsverkiezingen van 26 juni 1949,
de eerste parlementsverkiezingen waar vrouwen aan deelnamen, foto AMSAB .
Dat vrouwen vandaag zowel actief stemrecht (het recht om te stemmen) als passief stemrecht
(het recht om zich verkiesbaar te stellen) hebben, heeft echter nog niet met zich meegebracht
dat ze net zo talrijk in de parlementen, provincieraden en gemeenteraden vertegenwoordigd
zijn als mannen .
Nieuwe regelgeving om meer vrouwelijke verkozenen te krijgen, volgde elkaar snel op: vanaf
1 juni 1996 bepaalde een wet dat een vierde van de plaatsen op de kandidatenlijsten moest
worden toegestaan aan vrouwen . Vanaf 1 januari 1999 werd dat een derde .
Voor de verkiezingen van het Europees Parlement werd in de wet van 17 juni 2002 vastgelegd
dat op de eerste twee plaatsen personen van verschillend geslacht moeten staan . Als
overgangsmaatregel werd voor de eerstvolgende verkiezingen (in 2004) toegestaan dat op de
eerste drie plaatsen van de lijst personen van verschillend geslacht moeten staan .

De bijzondere wet van 18 juli 2002 voerde twee nieuwe bepalingen in voor de verkiezing van
de deelstaatparlementen: op de kandidatenlijsten moeten evenveel mannelijke als vrouwelijke
kandidaten staan, en de eerste twee plaatsen van de lijst moeten bezet worden door kandidaten
van verschillend geslacht . Net zoals voor de verkiezingen van het Europees Parlement
werd die laatste vereiste voor de eerstvolgende verkiezingen (in 2004), afgezwakt tot het verbod
om op de eerste drie plaatsen van de lijst kandidaten van hetzelfde geslacht te zetten .
De verplichting om één vrouw op een van de eerste twee plaatsen te zetten, treedt dus pas in
werking vanaf de verkiezingen van 2009 .
De verplichting dat er evenveel mannen als vrouwen op de kandidatenlijsten moeten staan en
dat er op de eerste twee plaatsen een vrouw en een man moeten staan, werd ook ingevoerd
voor de verkiezingen van de Kamer en Senaat (wet van 13 december 2002) . Bij de verkiezingen
van 2003 voor de Kamer werd daardoor 34,7 procent vrouwen verkozen, tegenover 19 procent
in 1999 . Voor de Senaat werd 37,5 procent vrouwen verkozen tegenover 30 procent in 1999 .
Die sterke stijging zette zich echter niet door bij de federale verkiezingen in 2007 . Voor de
Kamer werd 36,7 procent vrouwen verkozen, dus slechts een stijging met 2 procent tegenover
2003 . Voor de Senaat werd 30 procent vrouwen verkozen, dus een daling met 7,5 procent tegenover
2003 .
Een studie van de K .U .Leuven 3 verklaart de beperkte stijging in 2007 (van de Vlaamse verkozen
vrouwen) uit de analyse van de kandidatenlijsten . Slechts 20 procent van de lijsttrekkers was
een vrouw, en slechts 42,9 procent van de eerste opvolgers was een vrouw . Als alle verkiesbare
plaatsen samen genomen worden, blijkt dat slechts 42,6 procent voor vrouwen gereserveerd
was .
Voor de gemeente- en provincieraadsverkiezingen van 2006 had het Vlaams Parlement in het
decreet van 10 februari 2006 de kieswetgeving aangepast aan de quotawet van 2003, behalve
dan wat de bepaling betreft die betrekking heeft op de eerste twee plaatsen op de kandidatenlijsten
. Voor die verkiezingen geldt nog steeds de regeling dat op de eerste drie plaatsen
personen van verschillend geslacht moeten staan . Voor de gemeenten werd 33 procent vrouwen
verkozen en voor de provincies 37 procent . 4
Stemrecht of opkomstplicht
Samen met het meervoudig algemeen stemrecht werd in 1893 ook de opkomstplicht ingevoerd
. Opkomstplicht betekent dat iedere stemgerechtigde burger zich op de dag van de verkiezingen
in een stembureau moet aanmelden . De stemming is geheim .
Opkomstplicht was vooral een idee van de socialisten . Die vreesden namelijk dat de rijke burgerij,
als werkgever, wel eens druk zou kunnen uitoefenen op haar ondergeschikten om niet
te gaan stemmen . De socialisten gingen er immers van uit dat ze hun stemmen in de eerste
plaats zouden halen bij de arbeiders . Maar er speelden ook andere overwegingen mee . Tot
dan daagde gemiddeld 25 tot 30 procent van de kiezers niet op . Velen vonden dat zo’n groot
absenteïsme de legitimiteit van de verkiezingen aantastte .
3. Het profiel van de kandidaten
op de lijsten voor de federale
verkiezingen van 10 juni
2007, K. Weekers, B. Maddens,
I. Vanlangenakker en S. Fiers,
Centrum voor Politicologie,
KULeuven, 2007
4. www.binnenland.vlaanderen.be/verkiezingen/verkiezingen2006
(22 april 2009)
Module 3: Verkiezingen en partijen 99

100
3
Vandaag staat de opkomstplicht ter discussie . De verschillende politieke partijen hebben over
stemrecht of opkomstplicht een uiteenlopende mening . Hierna volgen eerst enkele feiten en
daarna een overzicht van de belangrijkste argumenten voor het behoud en voor de afschaffing
van de opkomstplicht .
Enkele onderzoeksgegevens
• In België komt ongeveer 91 procent van de ingeschreven kiezers stemmen .
• In democratieën met stemrecht komt de helft tot drie kwart van de kiezers stemmen .
• In de landen van de EU is er alleen in België, Cyprus, Luxemburg en Griekenland opkomstplicht
.
• In landen met opkomstplicht is er rond de 7 procent ongeldige stemmen . In landen
met stemrecht is er rond de 1 procent of minder ongeldige stemmen .
• Het percentage van ongeldige en blanco stemmen blijkt in ons land vrij stabiel te
blijven: een klein half miljoen . Het aantal kiesgerechtigden dat niet komt opdagen,
bedraagt ook ongeveer een half miljoen . In 1995 was dat samen 15,6 procent en in
2004 ongeveer 16 procent van de kiesgerechtigden . (In 2004: 6 .489 .991 geldige stemmen
op 7 .552 .240 kiesbrieven) .
• In landen met stemrecht schommelt de deelname van de kiezers naargelang van hun
betrokkenheid . Ze maken vooral gebruik van hun stemrecht als ze het gevoel hebben
dat hun stem daadwerkelijk gewicht in de schaal legt of als het om belangrijke kwesties
gaat . Zo ligt de opkomst bij de Europese verkiezingen traditioneel heel laag, zeker
in vergelijking met de nationale parlementsverkiezingen . Toen de Denen echter bij
referendum geraadpleegd werden over het Verdrag van Maastricht en de invoering
van de euro, was de opkomst zeer hoog . Ook bij een referendum in Frankrijk over de
Europese Grondwet in 2005 was er een bijzonder hoge opkomst van 70 procent .
• Uit onderzoek weet men dat 28 procent tot 30 procent van de kiezers in België nooit
meer zou gaan stemmen indien de opkomstplicht zou worden afgeschaft .
• De thuisblijvers zijn vooral lagergeschoolden . Bijna de helft van de lagergeschoolde
mannen en vrouwen zou nooit gaan stemmen . Bij de hogergeschoolden zou maar
één op tien nooit gaan stemmen .
• De thuisblijvers zijn ook vooral kiezers met weinig politieke kennis en politieke belangstelling
en met een wantrouwen tegenover de politiek .
• Afschaffing van de opkomstplicht zou weinig veranderen aan de machtsverhoudingen
tussen de partijen . De verschillende partijen zouden ongeveer even sterk blijven
ten opzichte van elkaar . Elke partij heeft kiezers in zowat alle lagen van de bevolking,
elke partij maakt ongeveer evenveel kans om kiezers te verliezen bij de afschaffing
van de opkomstplicht .
(Bron: Opkomstplicht of vrijheid om al of niet te gaan stemmen? Jaak Billiet, ISPO-Bulletin 2001/44)

In de discussie over het behoud of de afschaffing van de opkomstplicht worden gewoonlijk de
volgende argumenten naar voren gebracht:
Argumenten voor het behoud van de
opkomstplicht:
• Deelnemen aan verkiezingen is een burgerplicht
. Burgers hebben niet alleen
rechten maar ook plichten (zoals belastingen
betalen, de wet naleven, en ook deelnemen
aan verkiezingen) .
• Een parlement dat maar verkozen wordt
door een beperkt aantal kiezers, is niet democratisch
. Dat parlement vertegenwoordigt
niet meer de hele bevolking .
• Door de opkomstplicht zijn de politici verplicht
met alle bevolkingsgroepen rekening
te houden .
• Door de opkomstplicht weten we wat er
leeft bij de bevolking .
• Opkomstplicht is niet hetzelfde als stemplicht,
je kunt immers nog altijd een
blanco stem uitbrengen in het stemhokje .
Opkomstplicht beperkt de vrijheid van de
burger dus niet .
• De opkomstplicht afschaffen zou weinig
veranderen aan de machtsverhoudingen
tussen de partijen .
• De opkomstplicht afschaffen zou betekenen
dat vooral laaggeschoolden en vrouwen
minder vertegenwoordigd zijn .
Argumenten voor de afschaffing van de
opkomstplicht:
• De opkomstplicht beperkt onze vrijheden .
We hebben als burger niet meer het recht
om ons afzijdig te houden van verkiezingen
.
• De opkomstplicht verdoezelt de politieke
apathie van de burgers .
• Afschaffing van de opkomstplicht zou de
partijen verplichten om de burgers veel
meer te sensibiliseren voor hun programma
.
• Afschaffing van de opkomstplicht zou
meer beweging brengen in het beleid .
• Door afschaffing van de opkomstplicht
zouden alleen bewuste kiezers gaan stemmen
en zouden mensen minder om domme
redenen gaan stemmen of hun stem
uitbrengen op scherts- of antipartijen .
• Er zal altijd een groep burgers bestaan die
niet geïnteresseerd is in de politiek . Het is
beter dat die mensen niet wegen op het
verkiezingsresultaat .
Module 3: Verkiezingen en partijen 101

102
3
3. Kiesstelsels
Net zoals democratie in vele gedaanten voorkomt, verloopt ook de stembusgang in de
democratische landen op verschillende manieren. Er bestaan heel wat kiesstelsels die
elk op hun manier gestalte geven aan de democratie. Een kiesstelsel is geen vrijblijvend
gegeven maar heeft een grote invloed op het democratisch functioneren, de samenstelling
van het parlement en het politieke systeem in het algemeen.
Het Belgische kiesstelsel
In ons land hebben we het evenredigheidsstelsel . Dat betekent dat alle partijen verkozenen
krijgen in verhouding tot het aantal stemmen dat ze hebben behaald . Kleine partijen krijgen
daardoor een redelijke kans om verkozenen te hebben . Dat evenredigheidssysteem wordt
echter iets afgezwakt ten voordele van de grote partijen door de berekeningswijze bij de zetelverdeling
.
Bovendien voerde de wet in 2003 een kiesdrempel van vijf procent in . De zetels worden uitsluitend
verdeeld onder de lijsten die in hun kieskring vijf procent van de geldig uitgebrachte
stemmen behaald hebben . Het is de bedoeling op die manier een versplintering van het politieke
landschap tegen te gaan .
Voor de verkiezingen van de verschillende parlementen – ook voor het Europees Parlement
– wordt het grondgebied ingedeeld in kieskringen . In elke kieskring is er een aantal zetels te
verdelen, in principe volgens het aantal inwoners . Zuiver mathematisch is die verdeling niet .
Opdat bijvoorbeeld de Waalse bevolking in de federale Kamer van volksvertegenwoordigers
niet al te zeer in de minderheid zou zijn, krijgen sommige Waalse kieskringen in verhouding
tot hun bevolking een wat groter aantal zetels toebedeeld . Voorts steunt die verdeling, zoals
gezegd, op het inwonersaantal en niet op het aantal stemgerechtigden . Daardoor hebben
kieskringen met veel inwoners die geen Belg zijn, relatief meer zetels dan kieskringen met
weinig niet-Belgen . Dat is zeker zo voor Brussel .
Zes kieskringen voor het Vlaams Parlement
Voor het Vlaams Parlement is Vlaanderen opgedeeld in vijf Vlaamse provinciale kieskringen en
in het Brusselse Hoofdstedelijke Gewest (zesde kieskring) . Er zijn 118 zetels te verdelen in de
vijf Vlaamse kieskringen en zes zetels in de zesde kieskring .
Brussel

Elf kieskringen voor de Kamer
In de Kamer van Volksvertegenwoordigers zijn er 150 zetels te verdelen over elf kieskringen .
De wet van 13 december 2002 voerde voor de Kamer provinciale kieskringen in . Dat betekent
dat partijen per provincie één lijst kunnen indienen . Vlaams-Brabant en Brussel wijken enigszins
van die regeling af . In Vlaams-Brabant kunnen partijen enerzijds een lijst indienen voor de
kieskring Leuven . Anderzijds is er de kieskring Brussel-Halle-Vilvoorde, waar de partijen ook
een lijst kunnen indienen voor heel het Brusselse Gewest en Halle-Vilvoorde samen . Dat betekent
dat alle kiezers van Brussel en Halle-Vilvoorde voor dezelfde lijsten kunnen stemmen .
De kwestie Brussel-Halle-Vilvoorde
De kieskring Brussel-Halle-Vilvoorde bestaat uit de 35 gemeenten van Halle-Vilvoorde die in
het eentalige Vlaamse Gewest gelegen zijn, en uit de 19 gemeenten van Brussel die het tweetalige
Brusselse Hoofdstedelijke Gewest vormen . Aangezien het om één kieskring gaat, kunnen
Franstaligen die bijvoorbeeld in het Vlaams-Brabantse Gooik, Lennik of Meise wonen, dus
ook stemmen op kandidaten van de PS, de MR of de FDF uit Brussel . Daartegenover kunnen
de Vlaamse partijen in Brussel steun krijgen van kiezers uit bijvoorbeeld Kapelle-op-den-Bos,
Asse of Ternat, die in Vlaams-Brabant liggen .
In de kieskring BHV gelden dus andere regels bij verkiezingen dan in de andere kieskringen .
“Door de kieskring Brussel-Halle-Vilvoorde te handhaven, behandelt de wetgever de kandidaten
van de provincie Vlaams-Brabant op een andere wijze dan de kandidaten van de andere provincies”,
stelt het Grondwettelijk Hof in zijn arrest van 26 mei 2003.
Kandidaten in Halle-Vilvoorde worden gediscrimineerd omdat ze moeten concurreren met
kandidaten die ook buiten de provincie Vlaams-Brabant opkomen (met name in Brussel) en
omdat ze geen stemmen kunnen halen in een ander deel van de provincie Vlaams-Brabant
(met name in het arrondissement Leuven) .
Die regeling heeft ook tot gevolg dat de kandidaten in de kieskring Leuven niet op dezelfde
manier behandeld worden als de kandidaten in de kieskring Brussel-Halle-Vilvoorde .
Module 3: Verkiezingen en partijen 103

104
3
Drie gewestelijke kieskringen voor de Senaat
Voor de Senaat zijn er 40 rechtstreeks te verkiezen zetels te verdelen over drie kiesdistricten:
Vlaanderen, Wallonië en Brussel . In een kieskring met een klein aantal te verdelen zetels zouden
kleine partijen het moeilijk hebben om iemand verkozen te krijgen . Onder meer daarom
zijn er voor de Senaat maar drie kieskringen .
In totaal zijn er 71 senatoren . Van dat aantal worden 40 senatoren rechtstreeks verkozen, 21
worden aangewezen door de gemeenschapsparlementen en 10 worden gecoöpteerd . Daarnaast
zijn er ook nog de senatoren van rechtswege . Dat zijn de kinderen van de koning die 18
jaar oud zijn (of, indien die er niet zijn, “de Belgische nakomelingen van de tot regeren gerechtigde
tak van het koninklijke huis”) .
De Vlaamse kieskring voor de Senaat stemt niet overeen met het grondgebied van het Vlaamse
Gewest . Halle-Vilvoorde vormt namelijk ook voor de Senaat één kieskring met Brussel .
Vier kieskringen voor het Europees Parlement
Voor de zittingsperiode 2004-2009 had België in het Europees Parlement 24 zetels op een totaal
van 785 . Voor 2009-2014 wordt het aantal zetels voor België verminderd tot 22 en het
totale aantal tot 736 .
Voor het Europees Parlement heeft België vier kieskringen: de Vlaamse, de Waalse, de Brusselse
en de Duitstalige kieskring . Ook hier behoort Halle-Vilvoorde tot de Brusselse kieskring .
De Duitstalige kieskring – die voor de federale parlementsverkiezingen tot het Waalse Gewest
behoort – staat hier dus apart: de Duitstalige kieskring heeft recht op één zetel . De Nederlandstalige
kiezers krijgen 13 zetels, de Franstaligen 8 .

Andere kiesstelsels
Het Verenigd Koninkrijk: meerderheidsstelsel met één
zetel per kieskring
In het Verenigd Koningrijk bestaat een meerderheidsstelsel met één zetel per district . Wie in
een district de meeste stemmen haalt, is verkozen . Daarvoor hoeft men niet eens de absolute
meerderheid te behalen . Als twee kandidaten elk 33 procent halen en één kandidaat haalt 34
procent, dan is die laatste verkozen . Dat systeem noemt men ook wel ‘first-past-the-post’ .
Het komt er voor een partij dus niet op aan om in het hele land de meerderheid te halen . Als
ze in de meerderheid van de kiesdistricten gewoon de meeste stemmen haalt, dan heeft ze
meteen ook de meerderheid in het parlement . Strikt genomen zou ze zelfs in de andere kiesdistricten
geen enkele stem hoeven te behalen . Dat is natuurlijk maar theorie . Toch maakte dat
systeem het mogelijk dat Labour in 1951 de meerderheid van de stemmen verkreeg terwijl de
Conservatieven de meeste zetels in de wacht sleepten . Hetzelfde gebeurde in 1974, maar dan
ten voordele van Labour .
Een dergelijk systeem vormt een handicap voor een partij die over het hele land een behoorlijk
aantal stemmen haalt, maar in slechts weinig kiesdistricten de meeste . De Liberaal-Democraten
behaalden in 2005 wel 22 procent van de stemmen, maar ze kregen daarvoor slechts 62
zetels van de 646 of ongeveer 10 procent . Labour haalde toen met 35,2 procent van de stemmen
356 zetels of 56 procent van het aantal zetels .
Het Britse kiesstelsel sluit kleine partijen uit . Milieupartijen of uiterst rechtse partijen maken
er weinig kans . Het belangrijkste nadeel van zo’n meerderheidsstelsel is dus dat een deel van
de publieke opinie niet is vertegenwoordigd . In de praktijk krijg je op die manier een feitelijk
tweepartijenstelsel . Twee partijen wisselen elkaar af aan de macht . Het voordeel is dat dat
duidelijkheid schept . Het stelt de partij die de meerderheid haalde, in staat om haar kiesprogramma
uit te voeren en normaal gezien weten de kiezers dat . Door dit systeem hoeft de regering
maar op één partij te steunen . In tegenstelling tot coalitieregeringen zijn zulke homogene
regeringen meestal stabieler, tenminste als er binnen de meerderheidspartij eensgezindheid
heerst .
Aangezien de leider van de meerderheidspartij ook automatisch door de koning(in) wordt
aangewezen om de regering te vormen, kiezen de Britten de facto ook zo goed als rechtstreeks
hun eerste minister .
Frankrijk: meerderheidsstelsel met twee ronden
Frankrijk kent ook het meerderheidssysteem . Frankrijk is onderverdeeld in 577 districten . Per
district wordt één parlementslid gekozen . Wel moet in de eerste ronde een kandidaat de absolute
meerderheid (= meer dan 50 procent) van de uitgebrachte stemmen behalen om verkozen
te zijn . Heeft in een kiesdistrict geen enkele kandidaat in de eerste ronde de absolute
Module 3: Verkiezingen en partijen 105

106
3
meerderheid, dan volgt een week later een tweede stemronde . Alleen kandidaten die de eerste
keer minstens 12,5 procent behaalden, mogen aan die tweede ronde deelnemen . Voor
die tweede ronde is er geen absolute meerderheid meer nodig . Het is dan voldoende om de
meeste stemmen te halen .
In bijna driekwart van de gevallen is er een tweede ronde nodig . Meestal maken de partijen die
tot verwante politieke stromingen behoren dan tactische afspraken met elkaar . De ene partij
trekt in dat geval haar kandidaat terug ten voordele van een andere, die in de eerste ronde meer
stemmen heeft behaald . Zo krijg je in de praktijk geen twee partijen die tegenover elkaar staan,
maar veeleer twee blokken: een blok van linkse partijen en een blok van rechtse partijen .
De Franse president
De Franse president heeft aanzienlijk meer macht dan de meeste andere Europese staatshoofden
. Onder zijn bevoegdheid vallen ook de buitenlandse politiek en defensie . Hij wijst de eerste
minister aan, die op zijn beurt de regering moet samenstellen . Die regering oefent weliswaar
samen met de president de uitvoerende macht uit, maar ze moet wel over een meerderheid
in het parlement beschikken . De president en het parlement worden afzonderlijk verkozen en
vroeger zelfs op totaal verschillende momenten: in andere jaren . Het kon dan ook gebeuren
dat de president tot een andere partij behoorde dan de meerderheid in het parlement . In dat
geval moest de president een eerste minister aanwijzen die uit een andere partij dan de zijne
kwam . Dat bracht mee dat de eerste minister in zo’n geval een ander beleid wilde volgen dan
het beleid dat de president voor ogen had . De Fransen noemen dat de cohabitation . Een dergelijke
situatie veroorzaakte vaak politieke spanningen .
De zittingstermijn voor de Franse president is sinds 2002 vijf jaar (daarvoor was dat zeven jaar) .
De parlementsverkiezingen waren altijd al om de vijf jaar . De president wordt verkozen volgens
een meerderheidssysteem dat lijkt op het systeem dat voor de parlementsverkiezingen
wordt toegepast . Haalt geen van de kandidaten de absolute meerderheid, dan vindt twee weken
later een twee ronde plaats tussen de twee kandidaten die de meeste stemmen hebben
gekregen . Doordat het parlement nu kort na de presidentsverkiezingen wordt verkozen, is de
kans groter dat de president en de regering van dezelfde politieke signatuur zullen zijn .
Duitsland: combinatie van meerderheidsstelsel,
evenredige vertegenwoordiging en kiesdrempel
Duitsland combineert het meerderheidsstelsel met het stelsel van de evenredige vertegenwoordiging
. Daarom krijgt de kiezer twee stemmen . Met de ene stem kiest hij de helft van de
kandidaten volgens het meerderheidsstelsel en met de tweede stem de andere helft, maar
dan volgens het stelsel van de evenredige vertegenwoordiging .
Maar het kiesstelsel voor de Bondsdag, een van de twee kamers van het federale parlement,
heeft nog een ander opvallend kenmerk . Pas wanneer een partij over heel het land minstens
vijf procent van de stemmen haalt, komt ze in aanmerking voor parlementszetels volgens de
evenredige vertegenwoordiging . Heeft die partij echter al drie zetels volgens het meerderheidsstelsel
behaald, dan hoeft ze die drempel van vijf procent niet te halen .

Voorstanders vinden dat dit systeem de versnippering afremt . Het heeft tot nog toe ook belet
dat extremistische partijen in het parlement komen . Die partijen zijn immers allemaal kleine
partijen . Daardoor krijg je ook meestal duidelijke meerderheden, wat het vormen van een regering
vergemakkelijkt . Toch steunen de regeringen in Duitsland de laatste decennia altijd op
een coalitie van meerdere partijen . Alleen zijn de combinatiemogelijkheden beperkt . Duitsland
had tot voor kort twee grote partijen: de christendemocraten en de sociaaldemocraten,
en twee kleinere die de facto voor regeringsdeelname in aanmerking kwamen: de groenen en
de liberalen . De recente vorming van Die Linke door de afgescheurde linkervleugel van de sociaaldemocraten
en de erfgenamen van de Oost-Duitse communisten, maakt coalitievorming
minder eenvoudig .
Tegenstanders van dit systeem beweren dat nieuwe partijen met zo’n systeem geen faire kans
krijgen . De liberale FDP en de groenen worstelen met dit systeem .
Een groot verschil met ons land is ook dat de Duitse partijen al vóór de verkiezingen duidelijk
zeggen met welke andere partij ze een coalitie wensen aan te gaan en onder welke kanselier
(eerste minister) . Daardoor krijgen de Bondsdagverkiezingen, net zoals in Groot-Brittannië, de
allure van regeringsverkiezingen .
Nederland: bijna de absolute evenredigheid
Nederland is niet onderverdeeld in districten . Het hele land is één kiesdistrict . In Nederland
worden de 150 leden van de Tweede Kamer (onze Kamer van Volksvertegenwoordigers) verkozen
volgens een stelsel dat bijna een volmaakte evenredige vertegenwoordiging oplevert .
Een partij die bijvoorbeeld vijf of tien procent van de stemmen behaalt, krijgt zo goed als zeker
ook vijf of tien procent van de parlementszetels . Bij het verdelen van de zetels over de lijsten
geldt een kiesdrempel van 0 .66 procent van het aantal uitgebrachte stemmen .
In een dergelijk stelsel behalen de kleine partijen gemakkelijk een zetel . Nederland kent dan
ook heel veel kleine partijtjes met slechts één of twee zetels in het parlement, wat de Nederlandse
politiek echter nooit heeft gedestabiliseerd .
De Verenigde Staten: presidentieel regime
Elk van de vijftig staten van de VS heeft een eigen kiesstelsel . Natuurlijk moeten die verschillende
systemen rekening houden met de Amerikaanse grondwet . Daardoor gelden in al die
deelstaten toch min of meer dezelfde basisregels . Zo bestaat er in de VS geen opkomstplicht .
In verreweg de meeste staten beschikt de burger niet eens automatisch over stemrecht . Wie
18 jaar is en wil kiezen, moet zich in die staten eerst laten registreren als kiezer . Nauwelijks de
helft van de bevolking doet dat .
Men kan zich laten registreren als lid van een partij of als onafhankelijke . Wie als partijlid is geregistreerd,
heeft meteen ook toegang tot de voorverkiezingen van zijn of haar partij . Daarin
maken de partijen uit welke kandidaten zij zullen voordragen . Die voorverkiezingen zijn dus
Module 3: Verkiezingen en partijen 107

108
3
geen officiële verkiezingen . Ze worden door de twee grote partijen georganiseerd en zijn een
interne partijaangelegenheid . Maar in sommige staten kunnen ook niet-partijleden aan de
voorverkiezingen van één partij deelnemen .
In de VS worden ook sommige rechters, officieren van justitie (onze procureurs) politiebeambten
en sommige schoolbesturen verkozen .
De president van de VS
In de meeste Europese landen wordt de uitvoerende macht uitgeoefend door een hele regeringsploeg
samen met een president of een grondwettelijke vorst . De regeringen in Europa
worden gevormd op basis van een meerderheid in het parlement . Bijvoorbeeld in Frankrijk,
waar de president nochtans rechtstreeks wordt verkozen, moet de regering zelf op een parlementaire
meerderheid steunen .
De VS hebben daarentegen een heel ander systeem . De president bekleedt er de belangrijkste
politieke functie . Hij belichaamt op zijn eentje de uitvoerende macht en hij is bovendien
militair opperbevelhebber . Een regering zoals wij die in Europa kennen, bestaat daar niet . Wel
benoemt de president een aantal ministers – Secretary genoemd - die belast worden met bevoegdheden
zoals financiën, buitenlandse zaken (Secretary of State), defensie, justitie enzovoort
. In tegenstelling tot de Europese ministers, hoeft een Secretary geen enkele verantwoording
aan het parlement af te leggen . Wel moet de Senaat hun benoeming goedkeuren . Als
de president oordeelt dat een van hen zijn werk niet goed doet, kan hij hem of haar ontslaan,
zonder goedkeuring van de Senaat .
Ook de president hoeft zich niet echt voor het federale parlement (het Congres, zie volgende
paragraaf) te verantwoorden . Wel verschijnt hij jaarlijks voor het parlement om zijn beleid toe
te lichten (The State of the Union) of om het parlement te verzoeken de nodige wetten goed
te keuren om dat beleid uit te kunnen voeren . Op die manier heeft het parlement toch een
zekere controle op de president . Het parlement kan echter in geen geval de president via een
motie van wantrouwen doen vallen, zoals dat in Europa met een regering mogelijk is . Wel kan
het parlement de president afzetten als hij een ernstige misdaad zou hebben begaan (‘high
crimes and misdemeanors’) .
Die afzettingsprocedure heet ‘impeachment’ . In de hele geschiedenis van de VS is ze slechts
tegen twee presidenten, Andrew Johnson (1865-1869) en Bill Clinton, ingezet; in beide gevallen
zonder succes . Wel trad in 1974 President Nixon voortijdig af, naar aanleiding van het zogenaamde
Watergateschandaal, omdat hij inzag dat een impeachmentprocedure onvermijdelijk
werd en voorzag dat hij zou worden afgezet . Die vernedering wilde hij ontlopen . De enorme
macht van de Amerikaanse president wordt in zekere mate beperkt doordat hij maar voor een
relatief korte periode wordt verkozen . Zijn ambtstermijn bedraagt vier jaar en hij kan zich maar
één keer opnieuw laten verkiezen .
Een ander element van de “checks and balances” (zo noemen de Amerikanen hun systeem
waarbij de verschillende machten elkaar matigen en in evenwicht houden) is de verschillende
verkiezingskalender . De uitvoerende macht (de president) en de wetgevende macht (het Con-

gres) volgen een eigen verkiezingsritme . Zo wordt het Huis van Afgevaardigden om de twee
jaar volledig vernieuwd en de Senaat wordt om de twee jaar voor een derde vernieuwd . Voor
de president gaan de geregistreerde kiezers om de vier jaar naar de stembus . Daardoor gebeurt
het herhaaldelijk dat de president niet op een meerderheid in het parlement kan rekenen
. Ook dat beperkt in aanzienlijke mate de macht van de president .
Het Amerikaanse Congres
Het Congres is het parlement van de Amerikaanse federale overheid en bestaat uit twee kamers:
de Senaat en het Huis van Afgevaardigden .
De Senaat
De Senaat telt 100 zetels, twee voor elke Amerikaanse staat . De vicepresident van de VS is de
voorzitter van de Senaat .
De senatoren worden rechtstreeks door de bevolking verkozen voor een termijn van zes jaar .
Maar de Senaat wordt niet in één keer in zijn geheel verkozen . Om de twee jaar wordt slechts
een derde van de senatoren verkozen . De Senaat is namelijk ingedeeld in drie groepen (Senate
Classes) . Elke twee jaar zijn er telkens voor één Senate Class (dus één ‘lichting’ van senatoren)
verkiezingen .
Het Huis van Afgevaardigden
Het Huis van Afgevaardigden wordt vaak het lagerhuis van het Amerikaanse Congres genoemd
. Het telt 435 leden . De voorzitter (de speaker) behoort tot de partij die de meerderheid
heeft in het Huis van Afgevaardigden . Het is een belangrijke figuur in de Amerikaanse politiek
. Na de vicepresident is hij de tweede in lijn van opvolging van de president . Wanneer de
president en de voorzitter niet tot dezelfde partij behoren, wordt de voorzitter vaak gezien als
oppositieleider .
Het Huis van Afgevaardigden wordt elke twee jaar in zijn geheel verkozen, tegelijk met een
derde van de senatoren . Door die korte zittingstermijn leven de afgevaardigden in een vrijwel
constante verkiezingscampagne en zijn ze verplicht voortdurend hun relaties met hun kiesdistrict
te verzorgen .
Alle Congresleden kunnen wetsvoorstellen indienen . De traditie wil echter dat alleen het Huis
van Afgevaardigden financiële voorstellen en belastingvoorstellen indient . De Senaat heeft
een aantal exclusieve bevoegdheden: zonder de instemming van de Senaat kan de president
bepaalde internationale verdragen niet sluiten . Ook moet de Senaat instemmen met belangrijke
benoemingen (leden van de administratie, de hogere rechtbanken, inclusief het Hooggerechtshof
en ambassadeurs) .
Om wet te kunnen worden, moet een wetsvoorstel door zowel het Huis van Afgevaardigden
als de Senaat worden goedgekeurd en door de president ondertekend . De president heeft
echter een vetorecht, maar dat kan weer ongedaan gemaakt worden door een tweederde
meerderheid van het Congres .
Module 3: Verkiezingen en partijen 109

110
3
5. Alle 100 senatoren plus de
435 afgevaardigden plus 3
kiesmannen uit het District of
Columbia geeft een totaal
van 538 kiesmannen.
Presidentsverkiezingen in verschillende fasen
De presidentsverkiezingen zijn veruit de belangrijkste politieke gebeurtenis in de VS . Die verkiezingen
verlopen als volgt .
In een eerste fase organiseren alle partijen (maar de facto zijn alleen de twee grote partijen –
de Republikeinen en de Democraten – van belang) voorverkiezingen om hun presidentskandidaat
aan te wijzen . De voorverkiezingen zijn vaak een bikkelharde strijd tussen kandidaten
van dezelfde partij, die het tegen elkaar opnemen om uiteindelijk de kandidaat van hun partij
te kunnen worden .
Daarna organiseren de twee partijen een nationale conventie, waar de partijafgevaardigden
(delegates) van alle staten de presidentskandidaat aanwijzen . Die kiest op zijn beurt zijn running
mate, de kandidaat-vicepresident .
Tijdens de nationale verkiezingen wordt de president gekozen . In de praktijk is dat dus altijd
een democraat of een republikein . De kleine partijen die ook een kandidaat hebben aangewezen,
maken in de praktijk nooit een kans . Ze kunnen hoogstens stemmen wegsnoepen van de
kandidaten van de grote partijen .
Kiesmannen
De eigenlijke presidentsverkiezingen verlopen ook weer getrapt en staat per staat . Op de dag
van de presidentsverkiezingen brengen de kiezers een stem uit voor een van de presidentskandidaten
. Daardoor kiezen ze ook de zogenaamde ‘kiesmannen’ . Hun namen staan meestal
op het stembiljet onder de naam van de presidentskandidaten en hun ‘running mates’, de
kandidaten-vicepresident . Het zijn die kiesmannen die daarna de president zullen aanwijzen .
Voor elke staat is er een aantal kiesmannen, dat overeenkomt met het aantal senatoren (altijd
twee per staat) plus het aantal afgevaardigden van die staat (gebaseerd op het inwonersaantal)
. Kleinere staten zoals Alaska, Delaware en Montana hebben 3 kiesmannen, grotere staten
zoals Texas en Californië hebben respectievelijk 34 en 55 kiesmannen . In totaal zijn er 538 kiesmannen
5 .
Ook de manier waarop de kiesmannen geselecteerd worden, varieert per staat . Gewoonlijk
stellen de politieke partijen op hun nationale conventie kandidaten aan, of kiest het centraal
comité van de partijen in elke staat de kandidaat-kiesmannen . Vaak worden ze geselecteerd
wegens hun jarenlange inzet voor hun partij, of omdat ze een persoonlijke of politieke band
hebben met een presidentskandidaat . Het mogen geen federale verkozenen zijn (senator of
afgevaardigde) . Het mogen wel verkozenen zijn van de staatparlementen .
In 48 van de 50 staten geldt het principe ‘the winner-takes-all’: de presidentskandidaat die de
‘popular vote’ heeft gewonnen (m .a .w . op wie de meeste kiezers hebben gestemd), krijgt alle
kiesmannen van die staat . Bijvoorbeeld: in Californië gaan alle 55 stemmen naar de winnaar
van die staat, ook al is de overwinningsmarge slechts 50,1 tegen 49,9 procent .
Nadat de kiezers hun stem hebben uitgebracht, komen in elke staat de kiesmannen samen
om op hun beurt een stem uit te brengen voor een presidentskandidaat . In 25 staten zijn de
kiesmannen verplicht om te stemmen op de presidentskandidaat die in hun staat de meeste

stemmen heeft behaald . Voor de 25 andere staten geldt die verplichting niet . Zij kunnen,
mochten ze dat willen, de stembusuitslag naast zich neerleggen, en dat is al een aantal keren
gebeurd . Maar in de regel volgen de kiesmannen de uitslag van hun staat .
De presidentskandidaat die een meerderheid haalt van minimum 270 van de 538 kiesmannen,
heeft de verkiezingen gewonnen .
Aangezien de kiesmannen doorgaans rekening houden met de verkiezingsuitslag in hun staat,
concentreren de kandidaten zich dan ook op staten en niet op landelijke percentages als ze
hun verkiezingsstrategie bepalen .
Door dit verkiezingssysteem is het mogelijk dat de kandidaat die in heel de Verenigde Saten
de meeste stemmen heeft behaald, toch niet de nieuwe president wordt . Dat gebeurde
bijvoorbeeld tijdens de presidentsverkiezingen van 2000: ondanks een meerderheid van de
stemmen in alle staten samen, verloor Al Gore toch van Georges W . Bush . Doorslaggevend was
de uitkomst van de verkiezingen in Florida, waar er nog 25 kiesmannen beschikbaar waren .
Beide kandidaten hadden die nodig om de verkiezingen te kunnen winnen . Na verschillende
hertellingen en een uitspraak van het Hooggerechtshof dat de hertellingen liet stoppen, werd
bepaald dat in Florida Bush de meeste stemmen had behaald . Dat betekende dat de 25 kiesmannen
hem werden toegewezen . Daardoor stond over heel de VS een meerderheid van de
kiesmannen achter hem .
Amerikaanse presidentsverkiezingen 2008
= staten met Republikeinse meerderheid
= staten met Democratische meerderheid
Module 3: Verkiezingen en partijen 111

112
3
4. Onze parlementsverkiezingen
in de praktijk
De regels voor de verkiezingen van het federale parlement en die van het Vlaams
Parlement zijn in grote lijnen dezelfde.
Kandidatenlijsten
Ten laatste vijf weken voor de verkiezingsdag moeten de partijen hun kandidatenlijsten per
kieskring hebben ingediend . Op elke lijst mogen maar net zoveel kandidaten (of ook minder)
staan als er zetels te verdelen zijn . Elke lijst moet ook nog eens vergezeld gaan van een lijst met
kandidaat-opvolgers . Die nemen de plaats in van een verkozene als die ontslag zou nemen of
zou overlijden . Ook als een verkozene minister wordt, neemt de opvolger zijn of haar plaats in
het parlement in .
De volgorde van de kandidaten op de lijst bepaalt in grote mate hun verkiesbaarheid . Dat
komt omdat de kiezer zowel voor de lijst in haar geheel mag kiezen als voor een kandidaat
afzonderlijk . In het eerste geval brengt hij een lijststem of kopstem uit . In het tweede geval
spreekt men van een naamstem of voorkeurstem . Voorkeurstem én lijststem mag ook .
Doordat ongeveer de helft van de kiezers een voorkeurstem uitbrengt en die bovendien
meestal uitbrengt op de eerstgeplaatsten op de lijst, maken de eerstgeplaatsten de meeste
kans om verkozen te worden . Dat betekent meteen ook dat het grotendeels de politieke partijen
zijn die bepalen wie wordt verkozen . Het zijn immers de partijen die de lijsten opstellen . Logischerwijze
staan de bekendste en populairste kandidaten vooraan op de lijst . Precies omdat
ze populair of bekend zijn, krijgen zij ook nog eens de meeste voorkeurstemmen . Het gevolg
is dat de combinatie van een goede plaats op de lijst en een groot aantal voorkeurstemmen de
kans om verkozen te worden nog eens groter maakt .
Kandidaten die minder geschikt worden geacht, zet men niet op verkiesbare plaatsen . Ook
minder populaire kandidaten zet men liever niet vooraan, tenzij men hen met het oog op hun
bekwaamheid toch wil laten verkiezen . Dat ligt echter iets anders voor de laatste plaats, die
van lijstduwer . Traditioneel beschouwt men de plaats van lijstduwer als een soort ereplaats . De
kans om verkozen te worden is klein, maar de naam op die laatste plaats trekt wel de aandacht,
in elk geval meer dan een naam ergens midden op de lijst . Daarom wordt op die plaats dikwijls
een bekende of prestigieuze persoon gezet, bijvoorbeeld een vedette of een populaire politicus
die aan het eind van zijn carrière gekomen is . De lijstduwer is dus in de eerste plaats een
stemmentrekker .

Een kandidatenlijst opstellen
Hoe zo’n kandidatenlijst tot stand moet komen, staat niet in de wet . Elke partij doet dat volgens
eigen inzicht . Vroeger organiseerde een partij soms een poll . Men riep dan de partijleden van
de betrokken kieskring op om via een soort voorverkiezing zelf een lijst op te stellen . Meestal
stelt het partijbestuur een kandidatenlijst voor, waarover de leden zich mogen uitspreken . Die
wordt doorgaans goedgekeurd, soms met kleine wijzigingen . In andere partijen beslist het
plaatselijke partijbestuur of de nationale leiding soms hoe die lijst er moet uitzien .
De verkiezingscampagne
Enkele weken voor de verkiezingen krijgen de grote partijen een bepaald lijstnummer . Die
nummers worden geloot . In alle kieskringen draagt hun lijst dan hetzelfde nummer . Kleine
partijen die zich niet overal presenteren, krijgen een nummer per kieskring .
Zodra het duidelijk is dat er verkiezingen in aantocht zijn, beginnen de partijen aan hun campagne
. Vooral de laatste twee, drie weken bereikt die campagne haar hoogtepunt . Verkiezingscampagnes
kosten heel veel geld . In de jaren zeventig ontstond er een ware uitgavenwedloop
onder de partijen . Veel partijen kwamen daardoor in geldnood en keken iets minder nauw toe
op de herkomst van het geld . Zo ontstond er een grijze zone waarin het niet meer zo duidelijk
was of het nu om giften ging dan wel om mogelijke corruptie .
In 1989 keurde het federale parlement een wet 6 goed om de verkiezingsuitgaven te beperken
en te controleren . Die wet bepaalt onder meer welke financieringskanalen al dan niet geoorloofd
zijn . De partijen krijgen ook geld van de overheid . Om daarvoor in aanmerking te komen
moet een partij minstens één verkozene hebben in de Kamer of in de Senaat . De partijen
moeten hun verkiezingsuitgaven laten controleren . De verkiezingscampagnes zijn namelijk
ook aan regels onderworpen . Zo zijn 20m 2 -borden verboden, mag men geen gadgets meer
uitdelen en is de totale som die men aan een verkiezingscampagne mag besteden, begrensd
tot 1 miljoen euro .
De partijen en de kandidaten moeten bekend maken hoeveel zij aan hun campagne hebben
besteed . Zij moeten daarvoor een financieel verslag aan een parlementaire controlecommissie
voorleggen . Critici hebben al aangevoerd dat op die manier de politici zichzelf controleren .
Ook giften aan partijen zijn gereglementeerd . Ze zijn niet meer fiscaal aftrekbaar en voor bedrijven
zijn ze verboden .
Toch blijven verkiezingscampagnes vrij dure aangelegenheden, hoewel dat minder het geval
is als diverse verkiezingen samenvallen . De campagne van 1999 waarbij de verkiezingen voor
de Kamer, de Senaat, het Brusselse, het Europees en het Vlaams Parlement samenvielen, kostte
in totaal 16 .915 .247 euro . De twee campagnes van 2003, voor Kamer en Senaat, en 2004, voor
het Brusselse, het Vlaams en het Europees Parlement, kostten samen 24 .000 .730 euro: dat is
een verschil van niet minder dan 7 .085 .483 euro . Het is dan ook een publiek geheim dat de
6. De wet betreffende de
verkiezingsuitgaven en de
partijfinanciering vindt u op
http://www.dekamer.be/
FLWB/PDF/51/3115/51K3115001.
pdf (22 april 2009)
Module 3: Verkiezingen en partijen 113

114
3
7. Sinds 1991 wordt in diverse
gemeenten met computers
gewerkt om zowel de stemmen
op te nemen als om de
gegevens te verwerken. In
ongeveer de helft van de gemeenten
in Vlaanderen werd
in 2007 elektronisch gestemd.
hoge kostprijs van de verkiezingen een van de redenen is waarom sommige partijen de regionale
en de federale verkiezingen opnieuw willen laten samenvallen .
In het stembureau
De voorzitter van een stembureau wordt aangewezen . In principe kan dat elke stemgerechtigde
burger zijn . De voorzitter krijgt een lijst met de namen van een aantal burgers waaruit
hij zijn bureau moet samenstellen: zijn bijzitters . De voorzitter en zijn bijzitters moeten ervoor
zorgen dat de stemverrichtingen ordelijk verlopen en dat er geen fraude wordt gepleegd . Partijen
hebben het recht om kiesgetuigen naar de stembureaus te sturen om daar mee op toe
te zien .
Om geldig te stemmen moet de kiezer met het rode potlood dat zich in het stemhokje bevindt
de nodige bolletjes inkleuren, of met de stemcomputer zijn stem uitbrengen 7 .
Geldig stemmen kan als volgt:
1 . Bovenaan een lijst . Dat is dan een lijststem of kopstem . De kiezer geeft daarmee te kennen
dat hij voor die lijst stemt en dat hij akkoord gaat met de volgorde van de kandidaten op die
lijst . Een lijststem op twee verschillende lijsten uitbrengen, is ongeldig .
2 . Bij de naam van één of meerdere kandidaten en/of plaatsvervangers van dezelfde lijst . Dat
is een voorkeurstem of naamstem . Om geldig te stemmen moet je in elk geval binnen één
lijst blijven .

Wie op zijn stembrief schrijft of er iets op aanbrengt, heeft zijn stem ongeldig gemaakt . Wie
een niet-ingevulde stembrief in de stembus stopt, stemt blanco . Met de computer kun je niet
ongeldig stemmen, wel blanco . Een blanco stem is niet ongeldig, maar ze telt uiteraard niet
mee . Blanco en ongeldige stemmen tellen niet mee bij de zetelverdeling . Wie gestemd heeft,
krijgt een stempel op zijn oproepingsbrief, waarmee de kiezer kan bewijzen dat hij is gaan
stemmen . Hij kan dus ook geen tweede maal gaan stemmen .
Volmacht geven
Sommige kiezers die onmogelijk persoonlijk kunnen gaan stemmen wegens bijvoorbeeld
ziekte, of omdat ze die dag moeten werken of in het buitenland verblijven, kunnen hun stem
uitbrengen door een volmacht te geven aan een andere kiezer . De kiezer die de volmacht
verleent, wordt ‘volmachtgever’ genoemd en de ‘volmachtdrager’ is de kiezer die de volmacht
aanvaardt . De volmachtdrager stemt dus in plaats van de volmachtgever .
Wie op de dag van de verkiezingen zonder rechtsgeldige reden niet op het stembureau komt
opdagen, riskeert in elk geval een boete . De vervolgingen en de straffen waaraan de kiezers
die niet aan de stemming hebben deelgenomen, zich blootstellen, worden voorgeschreven in
artikel 209 en 210 van het Algemeen Kieswetboek .
Een eerste, niet-gewettigde afwezigheid wordt, naargelang van de omstandigheden, gestraft
met een berisping of met een geldboete van 5 euro tot 10 euro; bij herhaling is de geldboete 10
euro tot 25 euro (telkens vermenigvuldigd met de wettelijke opdeciemen of met een factor 5) .
Indien de niet-gewettigde afwezigheid ten minste vier maal voorkomt binnen vijftien jaar, wordt
de kiezer voor tien jaar van de kiezerslijsten geschrapt en kan hij gedurende die tijd geen benoeming,
bevordering of onderscheiding krijgen van een overheid .
Zoals reeds gezegd werd, bestaat in België de opkomstplicht . Wie op de dag van de verkiezingen
ziek is, in het buitenland verblijft of moet werken, kan bij volmacht stemmen .
Zetelverdeling
Tot 1899 gold voor de zetelverdeling het meerderheidsstelsel, waarbij per kieskring de kandidaten
met de meeste stemmen, die ook de absolute meerderheid hadden, verkozen werden .
In 1899 werd het evenredigheidsstelsel (systeem-D’Hondt) ingevoerd . Dat houdt in dat de zetels
over de partijen worden verdeeld in verhouding tot de behaalde resultaten . De zetelverdeling
geeft aan hoeveel zetels iedere partij krijgt in het parlement . Het systeem-D’Hondt wordt
toegepast voor de Vlaamse en Europese verkiezingen .
Sinds 13 juni 2004 wordt het systeem D’Hondt gecombineerd met een kiesdrempel van 5 procent
in elke provinciale kieskring . Dat wil dus zeggen dat een partij minstens 5 procent van de
geldige stemmen moet behalen om te kunnen meedingen naar een zetel .
De kiesdeler is een getal dat aangeeft hoeveel stemmen je moet hebben voor één zetel .
Module 3: Verkiezingen en partijen 115

116
3
Om het systeem-D’Hondt duidelijk te maken volgt hierna een voorbeeld van een berekening
van de zetelverdeling in een fictieve kieskring:
Zetelverdeling
Stap 1:
In een kieskring zijn 11 zetels te behalen .
5 lijsten hebben aan de verkiezingen deelgenomen .
In totaal werden er 130 .000 geldige stembiljetten in de stembus gestopt . De blanco en ongeldige
stemmen tellen niet mee voor de zetelverdeling .
Stap 2: Er wordt geteld hoeveel geldige stembiljetten er voor elke partij zijn uitgebracht .
Voor lijst 1 hebben 54 .000 kiezers een geldig stembiljet in de stembus gestopt (met een lijststem
of verscheidene voorkeurstemmen) . Er zijn dus 54 .000 stembiljetten voor lijst 1 .
Voor lijst 2 zijn er 40 .000 geldige stembiljetten .
Voor lijst 3 zijn er 21 .000 geldige stembiljetten .
Voor lijst 4 zijn er 9 .800 geldige stembiljetten .
Voor lijst 5 zijn er 5 .200 geldige stembiljetten .
Stap 3: hier volgt de berekeningswijze van het systeem-D’Hondt:
je deelt het totale aantal stembiljetten voor elke lijst door achtereenvolgens de noemer 1 – 2
– 3 – 4 – 5 –6- enzovoort . Het resultaat van die delingen zijn quotiënten:
Lijstnummer Lijst 1 Lijst 2 Lijst 3 Lijst 4 Lijst 5
Aantal geldige
stembiljetten
54 .000 40 .000 21 .000 9 .800 5 .200
Noemer: Quotiënten:
1 54 .000 40 .000 21 .000 9 .800 5 .200
2 27 .000 20 .000 10 .500 4 .900
3 18 .000 13 .333 7 .000
4 13 .500 10 .000
5 10 .800 8 .000
6 9 .000 6 .666
7 7 .714

Stap 4: je zet nu alle quotiënten in volgorde van groot naar klein, en verdeelt dan de zetels tot
er geen meer over zijn (in dit voorbeeld zijn er 11 zetels) . Je krijgt nu de volgende reeks:
Quotiënt te verdelen zetels Lijstnummer
54 .000 Zetel 1 gaat naar lijst 1
40 .000 Zetel 2 gaat naar lijst 2
27 .000 Zetel 3 gaat naar lijst 1
21 .000 Zetel 4 gaat naar lijst 3
20 .000 Zetel 5 gaat naar lijst 2
18 .000 Zetel6 gaat naar lijst 1
13 .500 Zetel 7 gaat naar lijst 1
13 .333 Zetel 8 gaat naar lijst 2
10 .800 Zetel 9 gaat naar lijst 1
10 .500 Zetel 10 gaat naar lijst 3
10 .000 Zetel 11 gaat naar lijst 2
9 .800 Geen zetel
Het laatste quotiënt dat recht geeft op een zetel (in dit voorbeeld dus 10 .000) wordt de kiesdeler
genoemd . Nu zijn alle zetels verdeeld . Het resultaat is:
Lijst 1 5 zetels
Lijst 2 4 zetels
Lijst 3 2 zetels
De lijsten 4 en 5 hadden niet genoeg stemmen om aan de kiesdeler te komen en hebben dus
geen zetel behaald .
In dit voorbeeld had je dus 10 .000 stemmen nodig op een totaal van 130 .000 geldige stembiljetten
. Dat wil dus zeggen dat je 7,69% van de stemmen moest hebben om een zetel te
behalen .
Welke kandidaten werden verkozen?
Als de stemmen zijn geteld, en de zetels verdeeld, moet nog worden nagegaan welke kandidaten
de zetels mogen innemen . In principe krijgen de kandidaten met de meeste stemmen
de zetels . Maar heel wat kiezers geven enkel een lijststem, waarmee ze aangeven dat ze akkoord
gaan met de volgorde van de lijst . Die stemmen worden natuurlijk ook meegerekend
om te bepalen wie er echt verkozen werd . Wanneer men én een lijststem én een of meer voorkeurstemmen
(ook naamstemmen genoemd) heeft uitgebracht, vervalt de lijststem .
Module 3: Verkiezingen en partijen 117

118
3
Voorbeeld
In totaal waren er voor partij X 72 .000 geldige stembiljetten .
33 .000 kiezers hebben enkel een lijststem uitgebracht .
39 .000 kiezers hebben een of meer voorkeurstemmen uitgebracht (let op, op één lijst mogen
meer voorkeurstemmen worden uitgebracht, het totale aantal voorkeurstemmen zal dan ook
groter zijn dan het aantal stembiljetten met voorkeurstemmen
Stel dat partij X 4 zetels heeft behaald . Wie wordt dan volksvertegenwoordiger?
Dat wordt als volgt berekend:
het verkiesbaarheidcijfer = het aantal geldige stembiljetten = 72 .000 = 14 .400
het aantal behaalde zetels + 1 4 + 1
De helft van de lijststemmen (33 .000 : 2 = 16 .500 ) wordt overgedragen op de kandidaten,
volgens hun volgorde op de lijst en tot ze het verkiesbaarheidcijfer van 14 .400 halen:
Kandidaten
op de lijst
Aantal
voorkeurstemmen
Overdracht
van lijststemmen
De opvolgers worden op dezelfde manier aangewezen .
Totale aantal
(voorkeurstemmen
+ lijststemmen)
verkozenen
1 . Lies 9 .600 + 4 .800 = 14 .400 3e verkozene
2 . Jan 2 .100 + 11 .700 = 14 .400 4e verkozene
3 . Saida 7 .700 - 7 .700
4 . Sam 8 .400 - 8 .400
5 . Katrin 17 .300 - 17 .300 1e verkozene
6 . Ruben 9 .700 - 9 .700
7 . Emma 16 .000 -
16.500
(= de helft van
het aantal lijststemmen)
16 .000 2e verkozene

5. Politieke partijen
Dit hoofdstuk werd geschreven door prof . dr . Kris Deschouwer, VUB .
Democratie en debat
Politieke partijen spelen een hoofdrol in de politiek van vandaag . Zij horen op een haast natuurlijke
wijze bij de democratie . En dat komt omdat democratische politiek grootschalig is .
Als democratie een bestuursvorm is die probeert rekening te houden met de wensen en verwachtingen
van de bevolking, dan moet er een manier zijn om die wensen en verwachtingen
te meten en te lezen . Dat gebeurt door verkiezingen . Maar aan die verkiezingen kunnen – als
ze echt democratisch zijn – zeer veel mensen deelnemen . Zelfs in een klein land als België heb
je al zo’n 7,5 miljoen kiezers .
Politieke partijen zorgen er voor dat de dialoog tussen burgers en verkozenen een structuur
krijgt . Kiezen heeft immers alleen maar betekenis als je weet waarvoor je kiest . Politieke partijen
bundelen de ontelbare en gevarieerde vragen en betrachtingen van al die Belgen samen
in pakketten die al wat meer hanteerbaar zijn . Zij geven met hun programma’s en ideologieën
(zie verder) een antwoord op vele grote en kleine vragen . In de loop van de Belgische geschiedenis
zijn er aldus diverse politieke partijen ontstaan, die allemaal standpunten innemen over
de grote keuzen die in onze samenlevingen gemaakt moeten worden . Op welke wijze moet
de economie worden georganiseerd? In hoeverre kan of moet de godsdienst de normen van
onze samenleving bepalen? Hoe moet het taalgebruik in dit meertalige land geregeld worden?
Recenter kwamen daar nog nieuwe partijen bij, die inspelen op nieuwe vragen . Welke
kwaliteit moet het leven en het milieu hebben in deze almaar groeiende economie? Kunnen
we verschillende culturen met elkaar laten samenleven of bedreigt de multiculturele samenleving
onze identiteit?
Democratie maakt het voor de burgers mogelijk dat ze – alleen of georganiseerd – hun mening
uiten, dat ze zeggen wat hun verwachtingen zijn, dat ze proberen anderen van hun visie
te overtuigen . In democratische politiek is er daarom altijd debat, onenigheid, verschil van
mening . Dat debat is ontzettend belangrijk . Wie deelneemt aan het debat, bepaalt mee hoe
het probleem eventueel kan worden aangepakt . Wie deelneemt aan het debat, bepaalt ook
mee de toon ervan . Een maatschappelijk probleem kan immers op diverse manieren bekeken
worden . Verkeersveiligheid wordt algemeen aanvaard als een van de problemen van onze
tijd, maar de ene ziet dat als een zaak die een mentaliteitswijziging vergt en dus maatregelen
die betrekking hebben op het onderwijs . Anderen menen dat dit eerder een probleem is van
respect voor de verkeersregels, en die wensen dus strengere controle en strengere straffen .
Belangengroepen spelen in die verwoording een rol . Media spelen daarin een rol . Bekende
personen die het ene of het andere standpunt innemen, wegen mee op het debat .
Maar er zijn ook de politieke partijen . Zij zijn het die de politici leveren die de nodige beleidsmaatregelen
moeten nemen en daarover het debat zullen moeten aangaan . Wie het meeste
op dat debat weegt, is moeilijk uit te maken . Zijn het de belangengroepen? Zijn het de media?
Module 3: Verkiezingen en partijen 119

120
3
De partijen? Behalve wanneer een burger heel bekend is, kan zij of hij nagenoeg alleen via
een partij of een belangengroep aan het debat deelnemen . Vrije tribunes of lezersbrieven in
de pers voeden weliswaar ook het debat, maar het is de vraag hoeveel die opwegen tegen
georganiseerde partijen .
Partijen spelen dus een hoofdrol . Van hen wordt verwacht dat ze inspelen op wat er in de
samenleving gebeurt . Soms antwoorden ze op vragen of gebeurtenissen, soms lanceren ze
zelf het debat . Uiteraard bekijkt elke partij een probleem op haar specifieke manier . Omdat er
maar een beperkt aantal partijen zijn, wordt daardoor al het aantal manieren waarop je een
probleem kunt bekijken, beperkt . Dat vergemakkelijkt het praten erover, en het vergemakkelijkt
de oplossing van die problemen . Die beperking en structurering van het maatschappelijk
debat is een belangrijke functie van de partijen . Zij zorgen ervoor dat we weten waarvoor we
kiezen .
Verkiezingen zijn voor partijen dan ook altijd een heel belangrijke gebeurtenis . Op dat moment
komen ze immers te weten – en de hele samenleving met hen – welke algemene visies
op mens en maatschappij de grootste steun genieten . Met hun programma’s en voorstellen
voeren ze campagne . De concrete thema’s van zo’n verkiezingscampagne kunnen zeer verschillend
zijn . Soms gaat het over de sociale zekerheid, een andere keer over veiligheid, of over
internationale politiek . Partijen interpreteren die concrete dingen vanuit hun eigen ideologie .
Na de verkiezingen spelen de partijen een andere, en nog altijd heel belangrijke rol . Kandidaten
die op de kieslijsten van de partijen stonden, hebben nu de taak om te besturen, om
beslissingen te nemen, om keuzes te maken . Dat is niet zo makkelijk . Tijdens de campagne
kunnen de partijen heel duidelijke taal spreken en zeggen wat volgens hen de juiste aanpak
is van de maatschappelijke problemen . Maar als geen enkele partij groot genoeg is om helemaal
alleen te besturen (wat in vele landen – ook het onze – meestal het geval is), moeten ze
proberen coalities te vormen, moeten een aantal partijen met elkaar samenwerken . Terwijl ze
tijdens de campagne heel sterk hun onderlinge verschillen in de verf zetten, moeten ze na de
verkiezingen op zoek naar gelijkenissen en overeenkomsten, moeten ze proberen akkoorden
en compromissen te sluiten . Zij onderhandelen over het regeerprogramma . Zij verdelen onderling
ook de portefeuilles, de bevoegdheden van de verschillende leden van de regering .
Ook dat is trouwens het voorwerp van een debat .
Ideologieën
Politieke partijen nemen deel aan het maatschappelijk debat, als vertolkers van de verlangens
en belangen van de mensen . Mensen willen rechtvaardig behandeld worden . Ze vragen respect
voor wat ze zelf belangrijk vinden . Zo koesteren ze een aantal waarden, bijvoorbeeld solidariteit,
hun geloof, eerlijkheid enzovoort . Ze hebben ook heel concrete belangen: veel geld
verdienen, een baan, veilig op straat kunnen lopen, hun zaak leefbaar houden .
Mensen die tot eenzelfde maatschappelijke groep behoren, hebben in het algemeen gelijklopende
belangen en verlangens . Dat maakt dat hun kijk op de wereld (wereldbeeld) dezelfde
is . Ze houden er met andere woorden dezelfde ideologie op na . Zelfstandigen zullen bijvoorbeeld
vinden dat ze harder moeten werken dan iemand in loondienst . Ze zullen daarom al

gauw wat meer toegeeflijkheid van de fiscus verlangen . Loontrekkenden denken misschien
net het omgekeerde . Een ideologie is een geheel van opvattingen, een manier om over de samenleving
na te denken, een manier om belangrijke van minder belangrijke dingen te onderscheiden,
een visie . Die helpt– door dingen te vereenvoudigen en grote lijnen te trekken – om
de wereld te bekijken en te begrijpen . Daardoor is een ideologie ook een beperking . Sommige
dingen zie je niet . Soms besef je niet meer dat zaken ook anders bekeken en geïnterpreteerd
kunnen worden . Een ideologie helpt om dingen te zien, maar een ideologie maakt tegelijk een
beetje blind . Een ideologie werkt als een bril én als een stel oogkleppen .
Links – rechts
Om de posities van de verschillende deelnemers aan het politieke debat te beschrijven, gebruikt
men vaak de termen links en rechts . Die ontstonden na de Franse Revolutie . Zij verwijzen
naar de plaats die de eerste rechtstreeks verkozen volksvertegenwoordigers innamen op
1 oktober 1791 in de Wetgevende Vergadering . De verkozenen die een radicale verandering
wilden, zaten links in het halfrond, en diegenen die het ancien régime van de Franse koning
best wel wilden behouden, zaten rechts . De gematigden zaten er tussenin . En sindsdien gebruiken
we die opdeling in twee kanten om een onderscheid te maken tussen diegenen die
de bestaande samenleving veeleer willen veranderen (links of progressief) en diegenen die ze
veeleer willen behouden (rechts of conservatief) .
Dat is een handige maar wel zeer algemene manier om het politieke debat te beschrijven en
te begrijpen . Links en rechts kan immers betrekking hebben op verschillende thema’s . Wie
behoudsgezind is in één debat, kan progressief zijn in een ander . Toen in België het debat over
de invloed van de kerk in de politiek in de 19e eeuw losbarstte, werd de liberale partij als links
beschouwd (zij wilde de macht van de kerk indijken) en de katholieke partij als rechts . Maar als
het ging om de vraag hoe de economie georganiseerd moest worden, stonden de liberalen
aan de rechterkant . Zij wilden immers de vrijemarkteconomie verdedigen en behouden, terwijl
de socialisten die stevig aan banden wilden leggen . De socialisten waren in dat debat dus
de linksen, de voorstanders van verandering .
Er zijn in essentie twee invullingen van links en rechts . De eerste is de economische invulling,
die socialisten en liberalen tegen elkaar afzet, met christendemocraten op een gematigde positie
in het centrum . De tweede invulling gaat oorspronkelijk terug tot die tegenstelling tussen
kerk en staat, en heeft vandaag vooral betrekking op een aantal ethische kwesties . Het linkse
standpunt zegt dat individuen vrij moeten zijn, zelf moeten kunnen kiezen en bepalen hoe
zij hun morele standpunten innemen en hoe zij die vertalen in hun levenskeuzes . Het rechtse
standpunt verdedigt het behoud van traditionele waarden en normen (vaak religieus geïnspireerd),
die de mensen een duidelijk houvast geven .
Er wordt wel eens beweerd dat die indeling in links en rechts voorbijgestreefd is, dat die ons
niet meer in staat stelt om partijen en bewegingen goed te duiden . Anderen beweren dan
weer dat die tegenstelling tussen links en rechts meer dan ooit levend is, zowel in de nationale
als in de internationale politiek . In elk geval is spreken in termen van links en rechts sowieso
niets anders dan een manier van spreken, een manier om zeer complexe debatten een beetje
te vereenvoudigen, en eventueel om zelf daarin een kant te kiezen .
Module 3: Verkiezingen en partijen 121

122
3
Grote tegenstellingen die leiden tot fundamentele politieke debatten over de toekomst van de
samenleving, worden meestal breuklijnen genoemd . De term komt uit de aardrijkskunde, en
verwijst inderdaad naar diepe en blijvende barsten . Die breuklijnen liggen aan de oorsprong
van de politieke partijen . We kunnen daarbij een onderscheid maken tussen de klassieke
breuklijnen enerzijds en nieuwere breuklijnen anderzijds . De klassieke breuklijnen gaan terug
tot de 19e eeuw, tot het prille begin van de moderne democratie . De grote tegenstellingen die
de samenleving toen verdeelden, leidden tot de eerste politieke partijen . Later – na de Tweede
Wereldoorlog – komen een aantal nieuwe breuklijnen tot stand en ontstaan er nieuwe politieke
bewegingen en partijen . In de volgende paragraaf gaan we aan de hand van die grote
breuklijnen op zoek naar de origine van de Belgische (en later Vlaamse) politieke partijen .
Tegenstelling tussen kerk en staat: de eerste breuklijn
Over deze eerste breuklijn hebben we het daarnet al even gehad . Al vóór het ontstaan van
België waren de meningen verdeeld over de rol die de kerk en het geloof in de samenleving
moesten of mochten spelen . De politieke leiders waren verdeeld in conservatieve katholieken
en progressieve liberalen . De eersten vonden dat het beleid in zeer grote mate rekening moest
houden met de principes zoals die werden verkondigd door de kerk en het geloof . Voor de
liberalen daarentegen moest de staat geseculariseerd zijn, dus totaal los staan van elke kerkelijke
invloed of inspraak . Naarmate de burgers meer aan de politiek mochten deelnemen,
werden ook zij gemobiliseerd om een kant te kiezen in dat debat .
In de praktijk gaf die breuklijn onder meer aanleiding tot een ongemeen harde strijd tussen
katholieken en liberalen over onderwijskwesties . De katholieken steunden het vrije – katholieke
– onderwijs, de liberalen het officiële, neutrale onderwijs . Die breuklijn is (net zomin als
de andere) typisch voor België . Ook in vele andere landen dook dat conflict op .
In 1846 ontstond aldus de Liberale Partij . Haar opponent in de Belgische politiek was de Katholieke
Partij . Die werd pas in 1884 officieel opgericht, maar bestond dus al wel langer als
politieke beweging die zich afzette tegen de Liberale Partij . Zij is de voorloper van de latere
christendemocratische partij (zie verder) .
De sociale kwestie: de tweede breuklijn
De tweede breuklijn – die ook in de andere landen voorkomt – heeft betrekking op de vraag
hoe de economie georganiseerd moet worden . In de loop van de 19e eeuw werd de oude
landbouweconomie immers langzaam vervangen door een industriële economie . Daarin botsen
de belangen van de werkgevers op die van de arbeiders . Die tegenstelling is in de 19e
eeuw bijzonder scherp . Stilaan kristalliseerde het probleem zich rond de kwestie van de rol die
de overheid in de economie en in de verhoudingen tussen arbeiders en patroons moest spelen
. Volgens de socialisten moet de overheid daarin heel regelend optreden . De liberalen zijn
voor zo weinig mogelijk staatsinterventie . De katholieken nemen een middenpositie in .
Uit deze breuklijn is in 1885 de socialistische partij ontstaan . Die heette oorspronkelijk de Belgische
Werkliedenpartij (BWP) . Zoals gezegd, was haar opponent op deze breuklijn de liberale
partij . De BWP was echter de medestander van de liberale partij op de eerste breuklijn .

De taalkwestie en de communautaire tegenstellingen:
de derde breuklijn
De derde grote tegenstelling die vorm gegeven heeft aan het partijpolitieke landschap in
België, is de zogenaamde communautaire breuklijn . Die heeft betrekking op de verhouding
tussen de twee grote taalgemeenschappen in het land . Bijna onmiddellijk na de Belgische
onafhankelijkheid ontstond onder de Nederlandssprekende meerderheid in het noorden van
het land ongenoegen over de overheersing van het Frans . Zowel in het bestuur en de administratie
als in het onderwijs, de rechtspraak en het leger was het Frans toen de facto de officiële
taal .
Na de Eerste Wereldoorlog – toen het algemeen stemrecht (voor mannen) ingevoerd werd –
leidde ook die derde breuklijn tot de oprichting van politieke partijen . Sindsdien zijn er altijd
Vlaams-nationale partijen geweest die streefden naar een of andere vorm van autonomie voor
het Nederlandstalige deel van het land . Toch is die problematiek pas vanaf de jaren zestig van
de 20e eeuw echt op de voorgrond getreden . Er ontstond op dat moment ook een Waalsnationale
partij (het Rassemblement Wallon), die gedurende een paar jaar ook deelnam aan
de Belgische regering, maar die inmiddels verdwenen is . In 1964 werd ook een partij opgericht
die opkomt voor de belangen van de Franstaligen in en rond Brussel: het Front Démocratique
des Francophones (FDF) .
De tegenstellingen tussen Noord en Zuid in het land leidden niet alleen tot nieuwe politieke
partijen die specifiek rond die communautaire breuklijn mobiliseerden . Een ander gevolg van
de spanning was het uiteenvallen van de drie zogenaamde traditionele politieke partijen – liberalen,
socialisten en christendemocraten – in elk twee afzonderlijke eentalige politieke partijen
. Dat leidt tot een heel bijzondere situatie . Wanneer er verkiezingen zijn voor het federale
(dus het Belgische nationale) parlement, komen in de kieskringen in het noorden van het land
alleen de Nederlandstalige partijen op, en in het zuiden de Franstalige . Als Vlaming kun je
dus alleen maar voor Vlaamse partijen stemmen . Dat heeft tot gevolg dat partijen van de ene
taal zich niets hoeven aan te trekken van wat de Belgen van de andere taal over hen denken .
Nochtans moeten die partijen in het federale (=nationale) parlement mee de wetten maken
voor alle Belgen en kunnen ze deel uitmaken van de federale regering die over heel het land
regeert . Die opsplitsing van het partijlandschap in twee afzonderlijke stukken, die eigenlijk
niet met elkaar de strijd aangaan voor de gunst van alle kiezers van het land, is echt wel een
heel bijzondere en typisch Belgische situatie . In andere federale landen bestaan er wèl partijen
die op het hele grondgebied actief zijn .
Nieuwe breuklijnen
De oude of klassieke breuklijnen hebben dus allemaal betrekking op tegenstellingen die al in
de 19e eeuw bestonden . Terwijl (sommige van) die oude tegenstellingen stilaan wat minder
belangrijk worden of toch minder op het scherp van de snee worden uitgevochten, komen er
in onze samenleving nieuwe tegenstellingen aan het licht . Die worden heel zichtbaar vanaf de
jaren 1960 . Dan ontstaat er een hele reeks nieuwe sociale bewegingen, die aandacht vragen
Module 3: Verkiezingen en partijen 123

124
3
voor milieuproblemen, voor wereldvrede, voor ontwikkelingslanden, voor meer en betere democratie
en participatie in alle geledingen van de samenleving . Het zijn die nieuwe sociale
bewegingen die aan de oorsprong liggen van een nieuwe politieke stroming: de groene of
ecologische partijen . In België slagen aldus in 1981 twee nieuwe partijen erin om in het parlement
vertegenwoordigd te worden: een Vlaamse en een Franstalige ‘groene’ partij . Die heetten
oorspronkelijk Agalev en Ecolo .
Nog recenter – de jaren 1990 – zien we in diverse Europese landen nog een nieuwe soort partij
ontstaan . Die vraagt aandacht voor de spanningen die opduiken als gevolg van immigratie
van mensen met een andere culturele achtergrond . In de loop van de voorbije decennia waren
immers werkkrachten aangetrokken uit Noord-Afrikaanse landen (in België vooral uit Marokko)
en uit Turkije, en die maken langzaam maar zeker deel uit van onze samenleving . Over
de vraag hoe met die nieuwe situatie omgegaan moet worden, nemen de rechts-populistische
partijen een radicaal standpunt in . Zij menen dat het samenleven van verschillende culturen
(in een multiculturele samenleving) niet mogelijk is, en pleiten voor het behoud van de oude,
monoculturele samenleving . In Vlaanderen is het Vlaams Belang (oorspronkelijk Vlaams Blok)
een typische vertegenwoordiger van dat soort partijen . Het Vlaams Belang is tegelijk ook een
Vlaams-nationale partij .
De politieke partijen in Vlaanderen
Door te kijken naar de grote tegenstellingen in een samenleving, kun je dus vrij makkelijk begrijpen
waar de politieke partijen vandaan komen . Je hebt meteen ook een idee van de standpunten
die ze verdedigen . In de volgende paragrafen bekijken we systematisch de Vlaamse
politieke partijen en hun visies op mens en maatschappij .
Christendemocratisch & Vlaams (CD&V)
CD&V is een christendemocratische partij . Haar historische wortels liggen bij de katholieke
partij van de 19e eeuw, maar zij is uiteraard sindsdien heel sterk geëvolueerd . Toch blijven we
ook hier de fundamenten uit het verleden terugvinden . Dat wil zeggen dat CD&V een partij is
die een christelijke inspiratie heeft . De christelijke waarden – zoals bijvoorbeeld zorgzaamheid
en solidariteit – zijn een belangrijke bron van inspiratie . Uit die christelijke inspiratie haalt CD&V
ook de waarden en principes inzake ethische kwesties zoals abortus, euthanasie of beleid inzake
druggebruik . Op dit punt is CD&V meestal geen voorstander van het idee dat elke mens
zelf mag en kan bepalen welke de waarden zijn die het leven moeten oriënteren en duiden .
De oorspronkelijke katholieke partij was een klerikale partij, een partij van en voor de kerk .
Dat is vandaag al lang niet meer het geval . Toen in 1945 de CVP (Christelijke Volkspartij) werd
opgericht, zei ze al dat ze wilde openstaan voor iedereen . De banden met de katholieke kerk

waren er toen nog wel, maar die verdwenen in de loop van de daaropvolgende decennia heel
snel .
Bij die oprichting van de CVP na de Tweede Wereldoorlog, werd in het programma heel duidelijk
gesteld dat het personalisme de kern was van het gedachtegoed . Het personalisme stelt
dat elke mens uniek is, en in al zijn facetten bekeken en gewaardeerd moet worden . Het stelt
ook dat mensen het best tot hun recht komen in gemeenschappen zoals het gezin, de familie,
de buurt, de vereniging, de school, het bedrijf enzovoort . Gemeenschappen maken de samenleving
warmer omdat ze mensen geborgenheid en zekerheid bieden . Niet de vrije individuele
mens staat hier dus centraal, maar de mens in verbondenheid met anderen . “Wij kiezen niet
voor ‘de burger’, ook niet voor ‘de staat’ maar voor mensen, verbonden met elkaar in de samenleving”
.
Die visie zien we ook vertaald in de sociaal-economische standpunten van CD&V . CD&V is niet
zomaar een voorstander van de vrijemarkteconomie en ook niet van een al te actief sturende
overheid . Heel typisch voor de christendemocratie is de centrumpositie die ingenomen wordt
tussen liberalisme en socialisme . Het economische beleid moet gebaseerd zijn op overleg en
niet op confrontatie . CD&V verdedigt uitdrukkelijk een socialemarkteconomie . Dat wil zeggen
dat de vrije markt zeker een goede vorm van sturing is, maar dat er vanuit sociale overwegingen
– geïnspireerd op het personalisme – altijd aandacht moet zijn voor de mogelijk negatieve
gevolgen ervan .
CD&V verdedigt daarentegen wel het vrije initiatief in de zogenaamde non-profitsector . Diensten
zoals onderwijs of gezondheidszorg moeten vanuit het idee van de solidariteit door de
overheid gefinancierd worden, maar de instellingen zelf moeten vrij zijn om die diensten op
hun eigen wijze in te vullen . Op die manier verdedigt CD&V de specificiteit van de dienstverlening
door christelijke instellingen . Voor het onderwijs is dat standpunt – de verdediging van
het vrij onderwijs – van oudsher een van de pijlers van de partij .
De christendemocratische partij was de eerste die als gevolg van de talentegenstellingen gesplitst