enkele pagina's uit het boek - Van Gogh Museum

selecte en invloedrijke groep cultureel onderlegde mannen en vrouwen in
Duitsland en Oostenrijk die de meer avontuurlijke ontwikkelingen in de
moderne kunst steunden. Zij reisden door Europa om de allernieuwste
tentoonstellingen, toneelstukken en concerten bij te wonen; zij onderkenden
de cruciale rol van Parijs en hadden een afkeer van de benauwde,
chauvinistische kijk op de Duitse cultuur zoals die werd voorgestaan door
de keizer en diens metgezellen.
In Berlijn was het kunsthandelaar Paul Cassirer (afb. rechts) die samen
met Theo van Goghs weduwe Johanna van Gogh-Bonger (Jo) probeerde
Van Goghs werk ingang te doen vinden bij het Duitse publiek en zijn
naam te vestigen. Cassirer wist de steun te verwerven van bankiers en
industriëlen die rijk waren geworden tijdens de economische bloeitijd na
de Frans-Duitse oorlog in het nieuwe keizerrijk. Van de belangrijkste verzamelaars
van moderne kunst in Berlijn waren de meesten joods en velen
van hen stierven tijdens de holocaust. Aan het begin van de twintigste
eeuw breidden grote verzamelaars als Julius Stern (directeur van de nationale
bank) en leden van de bankdynastieën Mendelssohn en Oppenheim
hun activiteiten over heel Europa uit. Met hun upper-class, kosmopolitische achtergrond
trokken ze zich weinig aan van de nationalistische sentimenten: zij kochten de allernieuwste
– tot dan toe nog niet erkende – kunst van de Franse buren. Daarmee maakten ze zich
niet echt populair in het nieuwe Duitse keizerrijk, dat nog worstelde met de eigen identiteit
en dat werd bestuurd door opperchauvinist Wilhelm II. In deze periode zijn enorme
rijkdommen vergaard en het verzamelen van kunst werd beschouwd als middel tot sociale
distinctie. Een overzicht van de belangrijkste collecties toont aan dat omstreeks 1910
naast Van Gogh en Cézanne de Franse impressionisten werden beschouwd als het nec
plus ultra van elke Berlijnse kunstcollectie. Van Gogh was inmiddels hét symbool geworden
van goede smaak. Schrijver Kurt Hiller merkte daarover op: ‘Je hebt van die geciviliseerde
heren die alleen maar de naam Van Gogh noemen… en zichzelf als uiterst beschaafd
beschouwen.’ 4 In 1900 bevond zich slechts een handjevol schilderijen van Van
Gogh in privécollecties, in 1914 was dat aantal opgelopen tot 120 schilderijen en zesendertig
tekeningen, het grootste aantal werken buiten Nederland. De Franse impressionisten
en postimpressionisten waren het meest geliefd, slechts een klein aantal verzamelaars
had belangstelling voor de generatie expressionistische schilders die volgde. Verzamelaars
die wel werk van expressionisten en tevens van Van Gogh in hun collectie hadden, waren
de kunstenaar Curt Hermann, de industrieel Bernhard Koehler (oom van Elizabeth, de
echtgenote van August Macke) en arrondissementsrechter Gustav Schiefler.
In die zin had Van Gogh een positie tussen de sociaal geaccepteerde impressionisten
en het nog onontgonnen terrein van de vernieuwende eigentijdse kunst.
Enkele van Duitslands invloedrijkste museumdirecteuren, zoals Hugo von Tschudi,
directeur van de Nationalgalerie in Berlijn, onderkenden de betekenis van Van Gogh,
14
Paul Cassirer, rond 1910
Cézanne en de Franse impressionisten en kochten gretig werk aan voor hun collecties.
Dat leidde tot verhitte debatten over het belang van ‘nationale’ versus ‘internationale’
kunst. Hugo von Tschudi was van begin af aan wars van wat hij beschouwde als het
provincialisme van de keizer en werkte aan de opbouw van een internationale collectie.
Hij maakte voor zijn aankopen geen gebruik van museumgelden maar haalde verzamelaars
als Ernst en Robert von Mendelssohn en Hugo Oppenheim over om geld te steken
in Franse schilderijen, die zij vervolgens aan de Nationalgalerie schonken. In 1899, toen
in het Pruisische parlement al diverse keren was gesproken over de ‘buitenlandse werken
in de Nationalgalerie’, sprak Wilhelm II zijn veto uit over de schenkingen. Zo werd het
voor Tschudi steeds moeilijker om Frans werk in de museale collectie te krijgen.
Toch bleef Tschudi een van de eerste en belangrijkste verzamelaars van het werk van
Van Gogh in Duitsland. In 1903 kocht hij twee schilderijen van de Münchener Secession.
Het jaar daarop verwierf hij nog eens drie schilderijen van Paul Cassirer, waaronder Zonnebloemen
(afb. p. 16) en De grote platanen (afb. p. 17). Tschudi deed zijn best om nog
meer verzamelaars over te halen om zijn aankopen te financieren en Van Goghs schilderijen
aan het museum te schenken, maar vond eerst geen geschikte kandidaten. De grote
impressionistenverzamelaars durfden hun geld nog niet in te zetten op Van Gogh. Binnen
een paar jaar veranderde de situatie volkomen, maar toen was Tschudi niet meer in Berlijn.
In 1908 bereikte het conflict met de keizer een hoogtepunt naar aanleiding van de
aankoop van een paar vrij kleurloze Franse landschappen uit de Barbizon-school. Tschudi
werd ontslagen en aanvaardde kort daarna een post als directeur van de Neue Pinakothek
in München. Hij nam zijn Van Goghs mee naar München, waar ze werden bewonderd
door de expressionisten van Der Blaue Reiter. Pas in 1912, Tschudi was toen al overleden,
werd er een mecenas bereid gevonden om Van Goghs Zonnebloemen aan het museum te
schenken.
De affaire-Tschudi was slechts een voorproefje van de heftige controverses over de
aankoop van de schilderijen van Van Gogh door Duitse musea die nog zouden volgen. De
dreiging van de Eerste Wereldoorlog in Europa zette de tegenstellingen tussen het nationalistische
en internationalistische kamp op scherp. Maar Van Gogh, die al een middenpositie
had ingenomen tussen het acceptabele gezicht van het modernisme en haar wildere extremen,
speelde ook een bemiddelende rol in de debatten rondom de nationale identiteit.
Hij had in Frankrijk weliswaar gewerkt met postimpressionisten als Paul Gauguin en Emile
Bernard, maar bleef een Nederlander, geworteld in tradities en een cultuur waarvan men
meende dat die veel dichter bij de Duitse ziel lag dan de Franse. De Van Gogh-receptie in
de Duitstalige wereld bereikte, voor de uitbraak van de Eerste Wereldoorlog, in 1912 een
climax: toen werden 108 van zijn schilderijen getoond op de internationale Sonderbundtentoonstelling
in Keulen, een gigantische overzichtstentoonstelling met werk uit heel
Europa. Van Gogh speelde een centrale rol: er waren vijf vertrekken aan zijn werk gewijd,
vier daarvan gelegen op de centrale as van het gebouw, als onbeweeglijk middelpunt
waar de rest van de moderne kunst omheen wentelde (afb. p. 18). De vijfde ruimte met
15