sanering van de Zeeuwse gasfabrieksterreinen - Provincie Zeeland

Blauwe aarde en teer de bodem uit
De sanering van de Zeeuwse gasfabrieksterreinen

Blauwe aarde en teer de bodem uit
De sanering van de Zeeuwse gasfabrieksterreinen
1

2
Blauwe aarde en teer de bodem uit
Overzicht locaties voormalige gasfabrieken in Zeeland

Inhoudsopgave
Voorwoord ...........................................................................................................................................................................................................................................5
1. Inleiding ..............................................................................................................................................................................................................................................7
2. Geschiedenis .....................................................................................................................................................................................................................................9
3. Saneren..............................................................................................................................................................................................................................................11
4. De saneringen ................................................................................................................................................................................................................................13
Middelburg, ijzer bindt cyanide..............................................................................................................................................................................................14
Hulst, verontreinigde waterbodem en munitie ..............................................................................................................................................................15
Domburg, een meevaller ..........................................................................................................................................................................................................17
Oostburg, proef met elektro reclamatie............................................................................................................................................................................18
Goes, thiocyanaat..........................................................................................................................................................................................................................19
Kruiningen, uien sorteren ging gewoon door.................................................................................................................................................................21
Wemeldinge, cyanide in muren van woonhuis ...............................................................................................................................................................22
Tholen, viszilver en ‘onbekende’ verontreiniging ..........................................................................................................................................................23
Krabbendijke, blauwe aarde in tuinen................................................................................................................................................................................25
Brouwershaven, tuinders moesten plaats maken .......................................................................................................................................................26
Zierikzee, oudere fabriek en menselijke resten............................................................................................................................................................27
Aardenburg, archeologisch waardevolle resten ............................................................................................................................................................29
Vlissingen, stankoverlast door veen....................................................................................................................................................................................30
Yerseke, grondwater monitoren ............................................................................................................................................................................................31
Axel, gedempte kreek opgespoord en ontgraven .........................................................................................................................................................32
5. Interviews en terugblikken ......................................................................................................................................................................................................33
6. Financieel overzicht.....................................................................................................................................................................................................................34
7. Organisatieschema .....................................................................................................................................................................................................................36
3

4
Voorwoord
De sanering van de Zeeuwse gasfabrieksterreinen
Veel mensen in Zeeland hebben geen idee meer dat er ooit gasfabrieken
hebben gestaan. Bijna niemand wist meer dat we ooit,
ver voor het aardgastijdperk, ons eigen stadsgas maakten uit
steenkool. Een afgesloten tijdperk leek het. Totdat we ontdekten
dat de bodem haar geschiedenis goed bewaart. De belangstelling
voor de bodemsanering werd door affaires als de
Volgermeer en Lekkerkerk hardhandig tot leven gewekt.
De initiatiefnemers van de jaren negentig van de vorige eeuw om
in één beweging de terreinen van de gasfabrieken te saneren
verdienen een pluim: hen komt veel eer toe nu we de zaak
afronden. Alle vijftien locaties in Zeeland zijn nu gesaneerd. Wij
zijn de eerste provincie die zo ver is.
Wie ooit heeft gezien hoe diepgaand en diepgravend moest worden
gesaneerd, raakt onder de indruk van de hoeveelheid werk
die is verzet. Maar je kunt je ook verbazen over de manier waarop
ons voorgeslacht met afval omsprong. Ze wisten toen waarschijnlijk
niet beter. Die onwetendheid zijn we nu voorbij. Het
succes van deze saneringen is een appèl om toekomstige saneringen
te voorkomen.
Ik wil namens het provinciebestuur iedereen die betrokken is
geweest bij de voorbereiding, de besluitvorming en de uitvoering
bedanken voor de inzet en complimenteren met het resultaat.
Marten Wiersma
Gedeputeerde Economie en Milieu, Provincie Zeeland

Voorwoord
Bij DELTA zeggen we vaak dat we “met beide benen in de
Zeeuwse klei” staan. En dat is natuurlijk zo. Op tal van
manieren is DELTA verweven met de Zeeuwse samenleving.
Als investeerder in bijvoorbeeld de Sloecentrale of
windmolenparken, als water- en energieleverancier, als
sponsor van evenementen, als partner van overheid,
onderwijs en bedrijfsleven, en niet te vergeten als werkgever.
Bij de sanering van de gasfabriekterreinen hebben we
dat “in de klei staan” iets letterlijker genomen, zoals u in
dit boekje kunt lezen.
Wat de afgelopen jaren in Zeeland is gepresteerd, is zeer
bijzonder. Anno 2008 zijn alle voormalige gasfabriekterreinen
schoon! Een hele prestatie, die dankzij de samenwerking
tussen rijk, provincie Zeeland, gemeenten en
bedrijfsleven in hoog tempo geleverd is. In vergelijking met
andere provincies is zowel de betrokkenheid van private
partijen als DELTA, als de enorme inzet en voortvarendheid
waarmee alle betrokkenen aan de slag zijn gegaan,
uitzonderlijk te noemen. Het was bovendien een zeer leerzaam
traject, niet alleen in technisch opzicht, vooral ook
voor wat betreft de wijze van samenwerking tussen overheden
en bedrijfsleven. Vanuit de prettige samenwerking
was eenieder bereid net dat stapje extra te zetten. Door
het commitment van alle betrokken partijen heeft dit project
geleid tot een veiliger en schoner leefomgeving. Ik ben
er trots op, dat DELTA hieraan heeft kunnen bijdragen.
Peter Boerma, algemeen directeur DELTA
Heel lang leek de aanpak van de sanering van de gasfabrieksterreinen
in Nederland op het spel Mikado. Dat spel
kent het motto "wie beweegt, verliest". Maar wie in de binnensteden
de vaak troosteloze plekken zag waar ooit een
gasfabriek had gestaan, of wie wel eens de lucht van de
zware teren op zo'n plek heeft geroken, wist dat er dringend
beweging nodig was. De toverformule bleek de financiële
inzet door de elektriciteitssector, bijdragen door
eigenaren en projectontwikkelaars en het beschikbaar
stellen van (extra) bijdragen door lokale overheden.
Slechts hetgeen daarna nog zou overblijven, zou uit het
rijksbudget gefinancierd moeten worden.
De provincie Zeeland en het energiebedrijf DELTA verdienen
een groot compliment dat zij zeer voortvarend afspraken
hebben gemaakt, waardoor Zeeland nu de eerste provincie
is die kan melden dat de sanering van alle
voormalige gasfabrieksterreinen is afgerond. Een resultaat
om trots op te zijn en een goede reden om het succes
met de inwoners van Zeeland te delen door middel van een
feestelijke bijeenkomst en het uitgeven van dit boekje.
Ruud Cino, Clustermanager Bodemsanering en
Duurzaam gebruik ondergrond, directie Leefomgevingskwaliteit,
Domein Ruimte, Ministerie van VROM
5

6
Blauwe aarde en teer de bodem uit
De sanering van de Zeeuwse gasfabrieksterreinen
Bodemsanering in Zierikzee; in kaart brengen van menselijke resten.

1. Inleiding
In de tweede helft van de jaren negentig werd duidelijk dat op
tal van plekken in Nederland forse bodemvervuiling was ontstaan
op de terreinen van voormalige gasfabriekterreinen.
Toenmalig minister Hans Alders drong dan ook aan op het
opstellen van provinciale plannen voor het saneren van deze
terreinen.
Terwijl in andere provincies de strijd losbarstte over de vraag
wie nu eigenlijk aansprakelijk was, wist de toenmalige Zeeuws
gedeputeerde A. Dek (CDA) een dergelijke impasse te voorkomen.
Hij bracht de verschillende partijen bij elkaar aan tafel en
kreeg het bestuur van energiebedrijf Delta Nutsbedrijven (nu
DELTA) zover dat het een bedrag van 17,5 miljoen gulden
beschikbaar stelde.
Voor de sanering van de resterende verontreiniging op
Zeeuwse gasfabrieksterreinen werd een bedrag van vijftig miljoen
gulden begroot. VROM liet daarop weten een bedrag van
24 miljoen gulden beschikbaar te willen stellen. De betrokken
Zeeuwse gemeenten zouden meer dan de verplichte 7,5 procent
van de saneringskosten bijdragen. Zeeland werd daarmee
de eerste provincie waar alle voormalige gasfabrieksterreinen
zouden worden gesaneerd.
Convenant
In 1999 sloten de provincie Zeeland, Delta Nutsbedrijven en het
Rijk (ministerie van VROM) een convenant voor de sanering van
voormalige gasfabrieksterreinen. Financiële bijdragen van
DELTA, de provincie, het Rijk, de gemeenten, het waterschap
Zeeuws-Vlaanderen en enkele terreineigenaren, alsmede
scherp calculeren en de doorvoering van BEVER (beleidsvernieuwing
bodemsanering) in 1997 maakten dit mogelijk. Door
de samenwerking met DELTA kon bovendien een aantal fiscale
voordelen worden geboekt.
Functioneel saneren
Uitgangspunt van BEVER was functioneel saneren.
Saneringsoperaties konden daardoor goedkoper, gemakkelijker
en sneller verlopen. Het doorgaans kostbare multifunctioneel
saneren maakte plaats voor functiegericht en kosteneffectief
saneren. Daarbij staan het toekomstig gebruik van de
grond en de verwijdering van de verontreiniging totdat er geen
gevaar meer voor milieu en volksgezondheid bestaat voorop.
Andere uitgangspunten van BEVER waren programmatisch
werken, het betrekken van meerdere partijen, belangen mobiliseren
en het neerleggen van saneringen bij provincies en
gemeenten.
Grond en grondwater
De uitvoering van de grondsaneringen op voormalige gasfabrieksterreinen
gebeurde, behalve in Axel en Oostburg, in
opdracht van de provincie Zeeland. Voor alle te reinigen gasfabrieksterreinen
geldt dat DELTA de opdracht gaf voor de
grondwatersanering en deze ook begeleidde. Omdat DELTA
eigenaar is van de terreinen in Axel en Oostburg was het
bedrijf hier ook verantwoordelijk voor de grondsanering. Na de
opdeling van DELTA in een waterbedrijf (Evides) en een energiebedrijf
(DELTA) waren bij DELTA geen geschikte technische
mensen meer beschikbaar om zowel de grond- als de
grondwatersaneringen te begeleiden. De provincie heeft
deze taak voor het verdere verloop van de werkzaamheden
overgenomen.
7

8
Blauwe aarde en teer de bodem uit
De sanering van de Zeeuwse gasfabrieksterreinen
Interieur vroegere gasfabriek van Goes.

2. Geschiedenis
‘I met my love at the gasworks croft’, zongen onder meer The
Pogues en The Dubliners in de Ierse traditional ‘Dirty Old
Town’. Gasfabrieken ontstonden tijdens de industriële revolutie
in Europa. Uit steenkool verkregen gas werd aangewend
voor huishoudelijk gebruik en straatverlichting. Daarnaast was
er ook wel sprake van gaswinning uit olie.
De eerste gasfabriek van Nederland werd gebouwd in
Amsterdam in 1825 door een particuliere Engelse maatschappij.
Middelburg volgde als eerste Zeeuwse plaats in 1853.
Zierikzee volgde in 1857, Vlissingen in 1861 en Hulst in 1870.
Daarnaast waren er gasfabrieken in Aardenburg, Axel,
Brouwershaven, Domburg (overslagstation), Goes, Hansweert,
Kruiningen, Krabbendijke, Oostburg, Yerseke, Tholen en
Wemeldinge.
Particulier initiatief
De bouw en exploitatie van de eerste gasfabrieken kwam
veelal voort uit particulier initiatief. Vanwege de slechte kwaliteit,
geringe leveringszekerheid en het publieke belang,
namen de gemeenten ze na verloop van tijd over. Later kwamen
mede uit deze gemeentelijke gasfabrieken de nutsbedrijven
voort.
Zo had men in Hulst aanvankelijk weinig geluk met de exploitatie
van de gasfabriek. De gemeente Hulst was in 1875
eigenaar geworden van de gasfabriek. Door brandschade,
tegenvallende opbrengsten en ondeugdelijke gashouders, leidingen
en meters zag de gemeente zich in 1889 genoodzaakt
de boel te sluiten. De inboedel werd verkocht en Hulst ging
weer over op petroleumlampen als straatverlichting. Pas in
1906 verrees een nieuwe gemeentelijke gasfabriek, die tot
1955 in bedrijf bleef.
Einde
Met de opkomst van aardgas als energiebron, zo’n vijftig jaar
geleden, verdwenen steenkolengasfabrieken geleidelijk uit het
stadsbeeld. Hier en daar zijn nog gebouwen bewaard gebleven
die ooit deel uitmaakten van een groter gasfabriekscomplex.
Soms werden gebouwen van voormalige gasfabriekscomplexen
benut voor nieuwe vormen van bedrijvigheid. Ook werden
wel woningen vlakbij of zelfs op het terrein gebouwd. Dat
maakte een bodemsanering later nogal eens tot een ingewikkelde
zaak.
Giftige stoffen
Steenkolengas was verre van zuiver en bevatte tal van verontreinigingen,
zoals benzeen, ammoniak, teerproducten en zwavelwaterstof.
Door middel van zogeheten natte wassing werden
eerst ammoniak en naftaleen afgescheiden en opgeslagen
in tanks. Daarna werden in een teerafscheider de teerproducten
verwijderd. Deze werden afgevoerd naar verwerkingsbedrijven.
Rond transportleidingen, opslagtanks en teerputten
ontstond door lekkages veel bodemvervuiling.
Vervolgens ging het gas door zuiverkisten om zwavelverbindingen,
cyaanwaterstof en stikstofverbindingen te verwijderen. In
de zuiverkisten zat sterk ijzerhoudende grond. Na dit proces
bleven ijzersulfide, stikstof- en ijzercyanideverbindingen achter
in de ijzeraarde.
De bodem in
Na verloop van tijd werd de ijzeraarde uit de kisten geschept en
over het terrein verspreid. Door contact met zuurstof oxideerden
de zwavel- en stikstofverbindingen en kon de ijzeraarde
opnieuw worden gebruikt. Zodoende kon de ijzeraarde vele
9

10
Blauwe aarde en teer de bodem uit
De sanering van de Zeeuwse gasfabrieksterreinen
malen worden geregenereerd, maar de ijzercyanideverbindingen
bleven achter. Zo ontstonden steeds sterkere concentraties.
Vooral rond het zuiverhuis, waar de zuiverkisten stonden,
en bij de loods waar de regeneratie plaats vond, hoopten zich
zwaar giftige stoffen op. Gemorste ijzeraarde was herkenbaar
door de typerende blauwe verkleuring van de grond, waarbij
echter weer verschillende kleurvarianten herkenbaar waren.
IJzeraarde die niet meer kon worden geregenereerd verdween
nogal eens. Onder meer in Middelburg werden sloten gedempt
met door cyanide verontreinigde ijzeraarde.
In de grond zaten verontreinigingen als benzeen, ammoniak, teerproducten en
zwavelwaterstof.
Ongezond werk
De werkomstandigheden in gasfabrieken waren door de vele
gifstoffen zeer ongezond. Veel arbeiders haalden de veertig
niet eens. Arbeiders werden met mooie beloftes aangetrokken
vanuit het hele land. Eenmaal aan de slag bleken de beloftes
dikwijls loos en werden de mannen afgescheept met een aanzienlijk
lager loon. Willekeur heerste en acties voor meer loon
of betere werkomstandigheden werden dikwijls ‘beloond’ met
ontslag. De eerste vakbondspioniers waren dan ook vaak te
vinden onder gasfabrieksarbeiders.
Zuiverkisten verwijderden zwavel- en stikstofverbindingen en cyaanwaterstof
uit gas.

3. Saneren
Vanwege de ernstige bodemverontreiniging en gevaren voor
milieu en volksgezondheid moesten alle Zeeuwse gasfabrieksterreinen
worden gesaneerd. In de meeste gevallen is gekozen
voor functioneel saneren. Dat betekende gedeeltelijke verwijdering
van de verontreiniging uit bodem en grondwater, totdat een
niveau wordt bereikt waarbij geen gevaar meer voor milieu en
volksgezondheid bestond en verspreiding van giftige stoffen in de
omgeving werd gestopt. Behandeling van grondwater gebeurde
volgens het principe ‘pump and treat’. Bij functionele bodemsanering
stond het toekomstig gebruik van de grond voorop.
Oriënterend onderzoek
Als eerste volgde een oriënterend onderzoek, om vast te stellen
of er sprake was van bodemverontreiniging. Onderdeel
hiervan was onder meer een historisch onderzoek. Aan de
hand van dossieronderzoek werd nagegaan welke potentiële
bronnen van verontreiniging aanwezig zouden zijn. Achteraf
bleek dat dergelijk historisch onderzoek vaak te beperkt was
gebleven, zodat nogal eens op onaangename verrassingen
werd gestoten.
Teer werd onveranderlijk aangetroffen, met name op de plek
waar gashouders hadden gestaan. Daarnaast was teervervuiling
te vinden op en rond de plekken waar de leidingen liepen.
De teerleidingen bestonden uit gresbuizen die veelvuldig lekten,
vooral bij de koppelingen. Funderingen van de gashouders
en betonnen of gemetselde teerputten waren vaak nog aanwezig
in de bodem. Omdat deze altijd zwaar waren verontreinigd,
moesten ze worden verwijderd. Een factor van betekenis was
de bodemsamenstelling, omdat die mede bepalend is voor de
verspreiding van de verontreiniging.
Nader onderzoek
Nader onderzoek wees uit welke gifstoffen aanwezig waren in
de bodem en hoever deze waren verspreid. De geconstateerde
verontreiniging werd in kaart gebracht. Bij de vaststelling van
de verontreiniging werd een aanvullende onderverdeling
gemaakt. Schoon betekende onder de streefwaarden. Boven
de interventiewaarden betekende zwaar verontreinigd. Bij tussenwaarde
was sprake van een gemiddelde waarboven nader
onderzoek noodzakelijk werd geacht. Meer dan 25 kubieke
meter grond of 100 kubieke meter grondwater, met een hoeveelheid
die boven de interventiewaarden lag, werd beschouwd
als ernstig verontreinigd. De urgentie werd bepaald op basis
van de risico’s als mens of milieu in contact komt met de verontreiniging.
Sanering teer uit voormalige kreek in Axel.
11

12
Blauwe aarde en teer de bodem uit
De sanering van de Zeeuwse gasfabrieksterreinen
Voor een bodemsanering moest doorgaans tot meters diepte verontreinigde
grond worden ontgraven.
Saneringsonderzoek
Het saneringsonderzoek richtte zich op de afwegingen tussen
verschillende saneringsvarianten. Bij de meeste Zeeuwse gasfabrieksterreinen
viel de keuze op de variant: verontreinigde
grond afgraven en verontreinigd grondwater oppompen en zuiveren.
Wanneer er bijvoorbeeld woningbouw zou komen op een
terrein hoefde de aanwezigheid van verontreinigd grondwater
geen probleem te zijn. Wel moesten er dan maatregelen worden
genomen om uitdamping te voorkomen. Grond en grondwater
die boven de interventiewaarden verontreinigd waren,
werden verwijderd en naar stortlocaties gebracht voor zover
dat kosteneffectief kon.
Saneringsplan
Het saneringsplan voorzag in een volledige beschrijving van de
technische uitvoering en de formele afwikkeling van de gekozen
saneringsvariant. Soms moesten gebouwen worden
gesloopt of bomen verwijderd. Een groot aantal vergunningen
was nodig voordat een sanering van start kon gaan. Denk daarbij
aan vergunningen op grond van de Wet Verontreiniging
Oppervlaktewateren en de Wet Milieubeheer, een grondwateronttrekkingsvergunning
en sloop-, bouw- en kapvergunningen.
Uitvoering
De uitvoering van een dergelijke sanering werd aanbesteed.
Een aannemer voerde het grondwerk uit, maar alle saneringen
werden begeleid door een milieuadviesbureau. De provincie
was opdrachtgever voor de grondsaneringen en DELTA voor
de grondwatersaneringen.
Met van alles moest rekening worden gehouden. Schone en
verontreinigde grond moesten plaatselijk in depots worden
opgeslagen. Voor diepe ontgravingen moesten bronbemalingen
en damwanden worden geplaatst. Als grond niet elders in
het werk of ter plaatse kon worden hergebruikt, moest ze worden
gereinigd. Grond die verontreinigd was onder de gevaarlijke
afvalgrens kon binnen de provincie naar de stortlocaties.
Voor niet-reinigbare grond boven de BAGA-grens (gevaarlijk
afval) was Zeeland aangewezen op stortlocaties buiten de provincie.
Reinigen van verontreinigde grond gebeurde door verhitting in
speciale installaties of door wassing met water. In Oostburg
werd met -te weinig- succes geëxperimenteerd met elektro
reclamatie. Bedoeling was om grond ter plaatse te reinigen
zonder ontgraven. Na de grondsanering volgde de grondwatersanering,
die doorgaans meerdere jaren in beslag nam en in
verschillende gevallen medio 2008 nog loopt.

4. De saneringen
Hierna volgen beschrijvingen van de saneringen die zijn uitgevoerd
in het kader van het convenant. Eerdere saneringen vallen
buiten het kader van dit boekje. Elke sanering van een gasfabrieksterrein
was anders. Op de ene plek was sprake van
wijd verspreide verontreiniging, op de andere plek werden
Het afgraven van de voormalige kreek in Axel.
onbekende stoffen aangetroffen. Weer ergens anders moest
rekening worden gehouden met de aanwezigheid van archeologische
resten of bestaande bedrijvigheid. Deze saneringen
boden dan ook veel leermomenten.
13

14
Blauwe aarde en teer de bodem uit
De sanering van de Zeeuwse gasfabrieksterreinen
Middelburg
IJzer bindt de cyanide
De gasfabriek van Middelburg bevond zich aan het Molenwater.
In 1953 werd hier de productie van steenkolengas beëindigd.
Nadien werden op dit terrein een wasserij en een school
ondergebracht. Ook bevonden zich hier een gebouw van energiebedrijf
DELTA en in de directe nabijheid het gebouw van de
West Indische Compagnie. In de jaren tachtig was al een deel
Onder woningen in de omgeving werd blauwzuurgas gemeten, veroorzaakt door
cyanide. Naast het voormalige gasfabrieksterrein staat het gebouw van de vroegere
West Indische Compagnie.
van dit terrein gesaneerd, maar deze sanering viel buiten het
convenant. Op deze plek stond de bouw van 49 appartementen
en 27 woonhuizen gepland.
De grondsanering startte hier in 1999 en duurde tot en met
2002. Tijdens deze sanering bleef de Janneke Dierikxschool
zoveel mogelijk in functie, terwijl er onder het schoolgebouw
werd gegraven met ademluchtbescherming. Soms was de
stankoverlast te erg en moest het lesgeven even wachten.
Meerdere vloeren
Onder het voormalige gasfabrieksgebouw bleken meerdere
vloeren aanwezig. De aangetroffen verontreiniging bestond
hier vooral uit cyanide. De bij de werkzaamheden ontstane zes
meter diepe gaten werden opgevuld met zeezand. Een mooie
bijkomstigheid was de binding van de cyanide aan in het zeezand
aanwezige ijzer. Daardoor kon de grondwatersanering
eerder worden beëindigd.
Onder woningen in de omgeving werd uit grondwater afkomstig
blauwzuurgas gemeten. Dit werd veroorzaakt door de aanwezigheid
van cyanide. Om dit grondwater af te voeren, werden
drainages aangebracht die dit water naar het riool afvoerden.
Bij opstelling van het convenant geraamde kosten: 1.417.000 euro. Werkelijke kosten: 550.000 euro.

4. De saneringen
Hulst
Verontreinigde waterbodem en munitie
De sanering van het gasfabrieksterrein aan het Oranje Bolwerk
en de eveneens verontreinigde waterbodem van de veste in
Hulst liep van 1999 tot en met 2001 en bleek een gecompliceerde
aangelegenheid. Het ging hier om sanering van een landbodem,
net als bij de andere Zeeuwse gasfabrieksterreinen, maar
ook om sanering van een waterbodem. De fabriek loosde gedurende
de Tweede Wereldoorlog teerwater op de veste. Ook is
een stuk van de veste gedempt met ijzeraarde. Uit het relaas
van oudere Hulstenaren was naar voren gekomen dat het water
in de tijd dat de fabriek nog in bedrijf was, stonk en dat de modder
er blauw kleurde. Deze sanering werd uitgevoerd in combinatie
met het herstel van het stuk gedempte veste.
Asbest in waterbodem
De waterbodemsanering ging met veel tegenslag gepaard. Om
te beginnen werd tijdens het baggeren een sleuf in de bodem
van de veste ontdekt. Deze is in de Tweede Wereldoorlog
gebruikt om teer in de veste te lozen. Met een kraan op een
ponton werd de bodem tot vier meter diepte uitgegraven.
Vervolgens werd asbest ontdekt in de waterbodem, afkomstig
van daken van de voormalige gasfabriek. Eén en ander betekende
dat er onder asbestcondities verder moest worden
gewerkt.
Alsof dat nog niet genoeg was, werd er ook nog munitie uit de
Tweede Wereldoorlog in de veste gevonden. Om een dergelijke
sanering verder te kunnen uitvoeren, was een ‘munitieaannemer’
nodig. Het ging om een van de weinige gespecialiseerde
bedrijven die door het ministerie van Binnenlandse Zaken
gecertificeerd zijn om onder dergelijke condities te mogen
werken. Dat betekende dat de oorspronkelijke aannemer
moest worden uitgekocht én het karwei opnieuw moest worden
aanbesteed.
De veste in Hulst bleek zwaar verontreinigd met teer. Ook werden er asbest en
munitie gevonden.
Bij opstelling van het convenant geraamde kosten: 4.992.000 euro. Werkelijke kosten: 7.600.000 euro.
15

16
Blauwe aarde en teer de bodem uit
De sanering van de Zeeuwse gasfabrieksterreinen
Munitie verwijderen
Baggermaatschappij Van den Herik uit Sliedrecht kreeg de
opdracht. Dit hield in dat het bedrijf zowel de opsporing en
Ron Beute was als explosievendeskundige van Van den
Herik aanwezig bij deze sanering. ‘We zoeken in zulke
gevallen met computerondersteunde detectieapparatuur
vierkante meter na vierkante meter de waterbodem
af, op zoek naar metalen die op munitie kunnen duiden.
Helaas kunnen we van tevoren niet zien of er sprake is
van munitie of van een oude fiets. Delen van de veste met
’verstoringen’ hebben we gebaggerd. Het slib is via een
’leesband’ vervolgens van munitie ontdaan.’
verwijdering van eventuele munitie als de eigenlijke sanering
uitvoerde. Om de veiligheid van omwonenden te kunnen waarborgen,
moest een groot deel van de omgeving worden afgezet.
De baggerspecie uit de gehele veste moest tot op een
bepaalde diepte worden verwijderd. Door een kleilaag op de
bodem aan te brengen, zorgde het bedrijf ervoor dat er voldoende
water in de veste bleef staan. Met kleine beunbakjes
werd slib naar een speciaal ingerichte zeeflocatie ter plekke
vervoerd. Daar ging de specie door magnetische zeven, om de
munitie te verwijderen. Het verontreinigde baggerslib dat overbleef
ging naar een verwerkingslocatie in Noord-Holland.
Uiteindelijk kwamen tientallen geweerkogels en diverse soorten
granaten boven water. Ook werden kanonskogels uit de
middeleeuwen gevonden.
Na verwijdering van de munitie voerde Van den Herik de eigenlijke
waterbodem sanering uit onder zogeheten munitieomstandigheden.

4. De saneringen
Domburg
Een meevaller
De grondsanering in Domburg vond plaats in 1999. Hier bleek
helemaal geen sprake te zijn van een gasfabriek maar slechts
van een gasdepot. Onderzoek bracht aan het licht dat er twee
gashouderfundaties aanwezig waren. In deze fundaties waren
puin en andere rommel van de sloop met teerresten gestort.
Probleem was hier dat één gashouder zich in de achtertuin van
een twee-onder-een-kap woning bevond en de andere deels
onder een van de woningen zelf. De woning was gedeeltelijk
gefundeerd op de fundering van de gashouder. Door de
beperkte ruimte moest hier worden gewerkt met klein materieel.
De hoeveelheid verontreiniging die hier werd gevonden viel
uiteindelijk mee.
Provinciaal projectleider Peter Brand: ‘Het bleek dat bij
het plaatsen van de peilbuizen precies in de gashouderfundatie
was geboord, waarbij direct op teerverontreiniging
was gestoten. De gevonden hoeveelheid verontreiniging
was zodoende niet representatief voor de gehele
locatie. Een meevaller dus.’
Tijdens het opstellen van het convenant waren voor deze locatie
weinig feitelijke onderzoeksgegevens beschikbaar. Een
raming van de kosten was niet goed mogelijk. Dit verklaart
waarom de werkelijke kosten, ondanks de meevaller, toch
hoger waren dan de aanvankelijk geraamde kosten.
In Domburg bleek sprake van een gasdepot. Een van de gashouderfundaties
bevond zich deels onder een woning.
Bij opstelling van het convenant geraamde kosten: 45.000 euro. Werkelijke kosten: 115.000 euro.
17

18
Blauwe aarde en teer de bodem uit
De sanering van de Zeeuwse gasfabrieksterreinen
Oostburg
Proef met elektro reclamatie
Op het voormalige gasfabrieksterrein van Oostburg zit een
gasverdeelstation van DELTA, dat nog in bedrijf is. Daarnaast
zat een bandenhandel in het gebouw van de voormalige gasfabriek,
dat moest worden gesloopt om de sanering uit te kunnen
voeren. Dit bedrijf is uitgekocht. Al voor het convenant is
hier een deelsanering uitgevoerd. Vanwege de aanwezigheid
van kabels in de grond was toen slechts gedeeltelijke verwijdering
van de verontreiniging mogelijk.
De grondsanering werd hier uitgevoerd in de vorm van twee
deelsaneringen in 2001 en 2003. Deze sanering was om weer
andere redenen opmerkelijk. In 2000 zijn hier proeven gedaan
met elektro reclamatie. Het betreft een elektronkinetische verwijdering
van elektrisch geladen verontreinigingen. Dit is een
techniek waarbij verontreiniging in de bodem door anodes en
kathodes ‘aan de wandel’ wordt gebracht. Met deze methode
lukte het echter niet om zowel de cyanides als de pak’s (polycyclische
aromatische koolwaterstoffen) te verwijderen. De
grondsanering moest daardoor toch door ontgraven van de
bodem gebeuren. De grondwatersanering verliep problematisch
door het ziltige karakter van de ondergrond.
Boringen voor aanvullend onderzoek ten behoeve van de grondwatersanering.
Daarom werd hier een proef gedaan met zogeheten chemische
oxidatie. Door een overmaat aan zuurstofatomen wordt de verontreiniging
in het grondwater geoxideerd. De grondwatersanering
liep nog bij het verschijnen van dit overzicht. Voorts is
een bedrag gereserveerd om de grond onder het gasverdeelstation
te saneren zodra dit station wordt ontmanteld.
Bij opstelling van het convenant geraamde kosten: 3.403.000 euro. Verwachte kosten: 1.650.000 euro.

4. De saneringen
Goes
Thiocyanaat in bodem
De Goese gasfabriek was gevestigd aan de Westhavendijk. Het
enige nu nog zichtbare spoor van dit complex is het klassieke
huisje dat bij de weegbrug hoorde. Om deze sanering uit te
kunnen voeren, moest eerst een garagebedrijf worden uitgekocht.
Deze grondsanering werd uitgevoerd in 2001 en bleek geen eenvoudige
zaak. De eerste drie meter grond op het onderzochte
terrein bestond uit ophoogzand. Pas daaronder bevond zich het
oorspronkelijke maaiveld. Gevolg was dat de verontreiniging
veel omvangrijker was dan van tevoren was aangenomen.
Bij de grondwatersanering werd een tot dan toe niet door analyses
aangetoonde stof aangetroffen, te weten thiocyanaat. De
gebruikte analysemethode NEN had de aanwezigheid hiervan
niet aan het licht gebracht. In combinatie met een andere analysemethode,
EPA, lukte dit wel. Probleem van thiocyanaat is
dat het zich zeer gemakkelijk verspreidt via grondwater en zich
weinig bindt met de bodem. Cyanideverbindingen in de bodem
kunnen vele vormen en kleuren aannemen, zoals blauwe, rode
en witte verschijningsvormen.
Gevolg was dat de vlek verontreinigd grondwater 340.000
kubieke meter groot was, in plaats van de 40.000 kubieke
meter die bij het eerdere onderzoek was vastgesteld.
Reinigen van vervuild grondwater op locatie zou hier een zeer
kostbare aangelegenheid worden. Door de grote hoeveelheid
sulfaat in het af te voeren grondwater zou zwavelzuurvorming
in het betonnen rioleringsstelsel kunnen ontstaan.
DELTA ging in overleg met waterschap Zeeuwse Eilanden. Zij
kwamen overeen om het verontreinigde water via een aan te
leggen persleiding rechtstreeks naar het riool persgemaal in
De voormalige gasfabriek aan de Westhavendijk in Goes.
Bij opstelling van het convenant geraamde kosten: 1.180.000 euro. Verwachte kosten: 3.100.000 euro.
19

20
Blauwe aarde en teer de bodem uit
De sanering van de Zeeuwse gasfabrieksterreinen
Goes-West af te voeren. Grondwaterreiniging op de locatie zelf
kon hierbij worden voorkomen. De zuivering van het waterschap
heeft de grondwaterzuivering uitgevoerd.
Op de locatie zijn in Goes wel proeven genomen om cyanidehoudend
grondwater te zuiveren, onder meer door elektrochemische
behandeling met een zogeheten Envirocel. Tevens
werd een proefveld ingericht waar de biologische afbraak van
De bakstenen funderingen van de gashouders waren nog in de bodem aanwezig.
verontreinigingen met behulp van een koolstofbron werd gestimuleerd.
Uit de proeven bleek dat bruinkool de thiocyanaat
goed uit het grondwater kan verwijderen. Een relatief goedkope
methode die niet verder in praktijk is gebracht. De aanleg
van een afvoerleiding bleek financieel voordeliger te zijn.
Op het moment van de verschijning van dit overzicht liep de
grondwatersanering nog. De verwachting is deze in 2009 af te
ronden.
Het voormalige gasfabrieksterrein in Goes. De grondverontreiniging bleek hier
veel dieper te zitten dan van tevoren was aangenomen.

4. De saneringen
Kruiningen
Uien sorteren ging gewoon door
In het gebouw van de voormalige gasfabriek van Kruiningen zit
de uienhandel Fa. J. Jansen & Zn. Deze grondsanering vond
plaats in 2001 en 2002 en is uitgevoerd in en buiten het
gebouw, terwijl het sorteren van de uien gewoon doorging. In
2007 is er toch een geheel nieuw gebouw geplaatst.
‘Professioneel’
De Fa. Jansen & Zn. had milieuadviseur Herman Souër
in de arm genomen. Deze trad op als intermediair tussen
de bij de sanering betrokken partijen en het bedrijf.
Eerder had Souër al de nodige ervaring opgedaan bij de
sanering van het gasfabrieksterrein van Goes. ‘Als ingehuurde
adviseur had ik oog voor de belangen van beide
partijen’, vertelt Souër. ‘Soms moest de ondernemer
overtuigd worden van de noodzaak van een bepaalde
ingreep. Andersom moest de overheid ook wel eens
worden overtuigd van de belangen van de ondernemer
en moesten alternatieven serieus worden bekeken.’
Al met al is de samenwerking zeer naar wens verlopen,
stelt hij nadrukkelijk. ‘De partijen hadden goed oog voor
elkaars belangen. Naar mijn idee is deze sanering zeer
professioneel, soepel en kosteneffectief verlopen.’
De sanering viel samen met het uienseizoen. Het bedrijf moest
gewoon kunnen doordraaien. Door deze samenloop werd het
een vrij complexe sanering. Zo moesten de nodige bouwkundige
aanpassingen worden uitgevoerd om veilig vloeren te kunnen
verwijderen. Het dak moest worden gestut en er kwam een
separatie tussen het saneringsgedeelte en het gedeelte waar
productie plaats had. De betonvloer moest worden verwijderd
om de verontreiniging te kunnen bereiken. Deze had echter ook
een belangrijke functie in de constructie van het gebouw.
Nadien werd het stuk betonvloer teruggeplaatst.
In het gebouw van de vroegere gasfabriek van Kruiningen zat een uienhandel.
Om vloeren veilig te kunnen verwijderen moesten bouwkundige aanpassingen
worden uitgevoerd.
Bij opstelling van het convenant geraamde kosten: 318.000 euro. Werkelijke kosten: 380.000 euro.
21

22
Blauwe aarde en teer de bodem uit
De sanering van de Zeeuwse gasfabrieksterreinen
Wemeldinge
Cyanide in muren woonhuis
De gasfabriek van Wemeldinge aan de Oranjeboomstraat is
van 1914 tot en met 1933 in bedrijf geweest. Een deel van de
gebouwen is tijdens de Tweede Wereldoorlog afgebrand. Veel
resterende gebouwen zijn nadien gesloopt.
Deze locatie is reeds eind jaren tachtig grotendeels gesaneerd.
In het kader van het convenant is in 2004 nog een resterend
deel gesaneerd. Een deel van het voormalige fabrieksgebouw
was in gebruik als woning. In de muren zat cyanide, een ongezonde
situatie. Cyanide veroorzaakt blauwzuurgas. Bij inademing
van een hoge dosis kan de ademhaling blokkeren.
Vermoedelijk hebben er hopen cyanidehoudende grond tegen
Onder het huis bevond zich de oude meet- en regelkamer van de gasfabriek.
de muren gelegen. De zouten op de muren kleurden blauw.
Een deel van het huis stond bovenop de oude meet- en regelkamer
en het zuiverhuis van de fabriek.
Lastig was dat tekeningen van de oude gasfabriek ontbraken.
Via via werd echter duidelijk dat in Yerseke hetzelfde type gasfabriek
had gestaan en daarvan waren nog wel tekeningen
bewaard gebleven. Zo kon worden nagegaan waar de leidingen
liepen en waar zich de teerkelder bevond. De woning moest
worden gesloopt. Op deze locatie is na de sanering een nieuw
woonhuis gebouwd.
Een deel van de oude gasfabriek in Wemeldinge was in gebruik als woning. In de
muren van de woning zat cyanide, een ongezonde situatie.
Bij opstelling van het convenant geraamde kosten: 91.000 euro. Werkelijke kosten: 260.000 euro.

4. De saneringen
Tholen
Viszilver en ‘onbekende’ verontreiniging
De gasfabriek van Tholen was op het bolwerk gesitueerd.
Naast de gasfabriek was een viszilverfabriek gevestigd, waar
uit visschubben parelmoer werd geproduceerd. Daarbij werden
onder andere organische chloorverbindingen gebruikt.
Beide bedrijven loosden op de veste. Het slib van de veste werd
zodoende ernstig verontreinigd met teer, chloorverbindingen
en visolie. Tijdens een eerdere sanering die buiten het convenant
viel, was al een deel van het slib in de veste gesaneerd.
Zodoende moest hier met name het grondwater nog worden
gesaneerd. Deze sanering, in het kader van het convenant,
vond plaats in 2004.
De in de bodem aanwezige chloor- en koolstofverbindingen
bleken elkaar toevallig langs biologische weg ‘op te vreten’.
Een eveneens in de grond voorkomende bacterie speelde bij
dit proces een rol.
Twee hele zware verontreinigingen hielpen elkaar zo bij de biologische
afbraak in de bodem. Momenteel wordt hier een soort
melasse in de bodem geïnjecteerd om het restant van de
chloorverbindingen van koolstof te voorzien. In deze zaak is
zelfs DNA-onderzoek van de betreffende bacterie gedaan. De
kostenbesparing door deze samenloop van omstandigheden
was aanzienlijk.
Nieuwe stof?
Op deze locatie werd ook een ‘nieuwe’ stof aangetroffen;
n-butyl-benzeen-sulfonamide. Aangezien de concentraties van
deze stof zeer hoog waren, werd onderzoek gedaan hoe deze
verontreiniging het beste kon worden verwijderd. Dat kostte
het nodige detectivewerk. De vragen hier waren: ‘hoe komt het
in de grond, hoe gedraagt het zich, wie maakt het en wie
In de bodem onder het voormalige gasfabrieksterrein van Tholen werden zowel
verontreinigingen van de gasfabriek zelf als van de vroegere viszilverfabriek
gevonden.
Bij opstelling van het convenant geraamde kosten: 1.180.000 euro. Verwachte kosten: 380.000 euro.
23

24
Blauwe aarde en teer de bodem uit
De sanering van de Zeeuwse gasfabrieksterreinen
gebruikt het.’ Naspeuringen leidden uiteindelijk naar een
firma voor fijnchemicaliën in Oostende, die op verzoek een
monster opstuurde. De zuivere stof werd vervolgens door het
eigen lab van DELTA en een onafhankelijk laboratorium
gebruikt als standaard bij de grondwateranalyses.
Uiteindelijk kwam aan het licht dat de n-butyl-benzeen-sulfonamide
een weekmaker was die afkomstig was van een
bepaalde serie gebruikte peilbuizen. Dat verklaarde de daar
voorkomende hoge concentraties. Bij het ter perse gaan van
dit overzicht was nog sprake van een in-situ sanering van het
grondwater met behulp van bacteriën.
Tijdens een eerdere sanering was al een deel van het slib in de veste gesaneerd.

4. De saneringen
Krabbendijke
Blauwe aarde in tuinen
Op het gasfabrieksterrein van Krabbendijke was al in midden
jaren negentig een gedeeltelijke sanering uitgevoerd, vanwege
de vondst van cyanide in een voortuin. Deze was ter plekke duidelijk
zichtbaar in de vorm van de bekende blauwe aarde. De
bodem van de voormalige gasfabriek en omringende percelen
waren matig tot ernstig verontreinigd met cyanide en polycyclische
aromaten. Het grondwater bleek verontreinigd met aromaten
en arseen.
Uit mondelinge mededelingen van omwonenden kwam naar
voren dat sloten rondom het terrein destijds gedempt waren
met ijzeraarde. Tijdens het ontgraven van de tuin bleek dat het
om een met ijzeraarde gedempte sloot ging. Uiteindelijk is niet
één voortuin ontgraven, maar een heel slootprofiel over vier
tuinen. De waterleiding ter plaatse raakte inwendig verontreinigd
met cyanide! Deze leiding is vervangen.
De in 2005 in het kader van het convenant uitgevoerde sanering
had betrekking op het gasfabrieksterrein zelf. In een van
de andere gebouwen zat een bouwmaterialenhandel. Om de
sanering te kunnen uitvoeren, moest deze laatste worden verplaatst.
Op de locatie in Krabbendijke is sprake van een veenlaag,
waardoor een deel van de restverontreiniging in het grondwater
niet verwijderd kon worden. Er is echter sprake van een
stabiele eindsituatie. Dit betekent dat er geen verdere verspreiding
van de verontreiniging in de omgeving meer kan
optreden.
Een deel van de voormalige gasfabriek van Krabbendijke.
Het grondwater bleek hier verontreinigd met aromaten en arseen.
Bij opstelling van het convenant geraamde kosten: 1.815.000 euro. Verwachte kosten: 1.850.000 euro.
25

26
Blauwe aarde en teer de bodem uit
De sanering van de Zeeuwse gasfabrieksterreinen
Brouwershaven
Tuinders moesten plaatsmaken
De gasfabriek van Brouwershaven was even buiten de
bebouwde kom van deze voormalige smalstad gelegen. Het
betreffende terrein was ten tijde van de sanering in gebruik bij
volkstuinders. Hoewel het een sanering van beperkte omvang
betrof, betekende een en ander wel dat er met de volkstuinders
moest worden onderhandeld. Op het terrein bevonden
zich schuurtjes en andere bezittingen van de volkstuinders.
Daarnaast kregen de onderhandelaars te maken met opmerkingen
als: ‘ja, maar dan heb ik daar net m’n prei staan’. Dat
het terrein een keer gesaneerd zou worden, was echter al
In Brouwershaven werden onbekende gashouderfunderingen gevonden.
jaren bekend. Gezondheidsrisico’s hebben de volkstuinders
echter nooit gelopen. Daarvoor zat de bodemverontreiniging te
diep. De grondsanering vond plaats in 2005.
Al vrij snel werden gashouderfunderingen aangetroffen, maar
wel andere dan de funderingen die bekend waren. De hoeveelheid
verontreiniging was ook vele malen groter dan van tevoren
was aangenomen. Desalniettemin was de grondwatersanering
in een klein jaar afgerond, wat als een zeer voorspoedig
verloop mag worden beschouwd.
Het inmiddels gesaneerde poldertje blijkt nog wel erg nat,
doordat de grond ter plaatse water niet goed afvoert. Daarom
wordt er werk gemaakt van een goede drainage.
Op het voormalige gasfabrieksterrein bevonden zich volkstuintjes.
Bij opstelling van het convenant geraamde kosten: 136.000 euro. Werkelijke kosten: 290.000 euro.

4. De saneringen
Zierikzee
Oudere fabriek en menselijke resten
De grondsanering vond hier plaats in 2005. De Zierikzeese
gasfabriek lag bij de Noordhavenpoort en aan het kanaal, dat
onderhevig is aan het getijde. In overleg met de gemeente
werd een damwand geplaatst, zodat de kade kon worden gesaneerd.
Nadien is de damwand afgewerkt tot een mooie ligplaats
voor schepen.
Het vooronderzoek heeft jaren in beslag genomen. In die
periode werd ook bekend dat na de sanering op het achterterrein
woningbouw zou plaatsvinden. Er was veel overleg met
de projectontwikkelaar. Zo werd in samenspraak besloten de
put voor de sanering nog niet te vullen, omdat er bij de woningbouw
ook een bouwput zou ontstaan.
Vier vloeren
De sanering bleek al snel geen eenvoudige klus te worden.
Onder de bekende gasfabriek werden delen van een oudere
gasfabriek aangetroffen. Deze stammen waarschijnlijk van
omstreeks 1880. Zodoende kwamen vier vloeren tevoorschijn,
met iedere keer een laag verontreinigd zand eronder. De fundaties
van de fabriek waren zeer degelijk gebouwd, waarbij via
houten palen en kespen de teer tot negen meter onder het
maaiveld was gezakt. Zodoende moest de verontreinigde
grond tot op grote diepte worden afgegraven.
Tijdens de onderzoeksfase, die vele jaren heeft geduurd, was
al aangekondigd dat aan de kade woningbouw zou worden
gepleegd. Bij de bouwwerkzaamheden werd indertijd een laag
cyanide aangetroffen. Besloten werd om die af te dekken met
een laag beton. Omdat de aanwezigheid van deze cyanide de
grondwatersanering zou bemoeilijken en vanwege mogelijke
gezondheidsrisico’s, werd besloten deze verontreiniging onder
de nieuwe woningen te verwijderen.
Bij de sanering van het gasfabrieksterrein moest ook bodemverontreiniging
onder nieuwe woningen worden verwijderd.
Bij opstelling van het convenant geraamde kosten: 4.992.000 euro. Werkelijke kosten: 3.960.000 euro.
27

28
Blauwe aarde en teer de bodem uit
De sanering van de Zeeuwse gasfabrieksterreinen
Geraamtes
Opmerkelijk detail is de vondst van drie menselijke geraamtes.
De gasfabriek stond buiten de stadsvesten. Op deze plek had
eerder ook een kerkje gestaan. De archeologen reageerden
zeer enthousiast; het zou om een leprakerkhof kunnen gaan.
Nader onderzoek wees uit dat het om skeletten van jonge
mensen ging. Lepraslachtoffers waren doorgaans echter
ouder. Daarom wordt vermoed dat het slachtoffers van de pest
betreft en dat was minder bijzonder.
De met teer verontreinigde grond moest tot op grote diepte worden afgegraven.
In Zierikzee werden naast delen van een nog oudere gasfabriek, menselijke
resten uit de middeleeuwen gevonden.

4. De saneringen
Aardenburg
Archeologisch waardevolle resten gevonden
De grondsanering werd hier uitgevoerd in 2006. Het West-
Zeeuws-Vlaamse stadje Aardenburg is een van de oudste plaatsen
van ons land, met een verleden dat teruggaat tot in de
Romeinse tijd. De locatie van de voormalige gasfabriek was
gesitueerd op het plaatselijke bolwerk, nabij oude Romeinse
wallen.
Voor dit karwei was daarom een archeologisch bureau
ingehuurd. Op een deel van het te saneren gasfabrieksterrein
werden Romeinse en middeleeuwse bewoningssporen aangetroffen.
Het betreffende gedeelte van de locatie is daarom
aangewezen als monument met de daarvoor geldende
beperkingen waar het gaat om grondwerkzaamheden.
Vanwege deze archeologische resten verliep de sanering hier
soms moeizaam.
Op deze locatie hebben een nonnenklooster en een kerk
gestaan. Tijdens de sanering werden ook diverse oude graven
blootgelegd.
Om zaken nog ingewikkelder te maken, geldt het gebied als
verblijfplaats van de in Nederland uiterst zeldzame boomkikker.
Tijdens een voorlichtingsavond voor omwonenden kwamen
de beperkingen die de aanwezigheid van deze minieme
amfibie met zich meebrengt aan bod. De meeste aanwezige
Aardenburgers bleken nog nooit een boomkikker in levende
lijve te hebben gezien. Een hoogbejaarde heer in het gezelschap
wist echter te vertellen dat hij ze meermaals in zijn bed
had aangetroffen.
Door de aanwezigheid van de archeologische resten mocht hier
op sommige plekken niet dieper dan 2,5 meter worden gegraven.
Met als gevolg dat een zeer klein deel van de verontreiniging
helaas niet kon worden verwijderd en is achtergebleven.
Op de voormalige gasfabriekslocatie in Aardenburg werden Romeinse en
middeleeuwse bewoningssporen aangetroffen.
Bij opstelling van het convenant geraamde kosten: 45.000 euro. Werkelijke kosten: 550.000 euro.
29

30
Blauwe aarde en teer de bodem uit
De sanering van de Zeeuwse gasfabrieksterreinen
Vlissingen
Stankoverlast door veen
De gasfabriek aan de Vlissingse Binnenhaven was reeds grotendeels
gesaneerd in de jaren tachtig. Rond het voormalige
gasfabrieksterrein lag een oudere woonwijk en na de sanering
zijn er woningen bijgebouwd. Op het terrein zelf staat een bunker
en verder is er een speeltuin gesitueerd. Bij de eerdere
sanering was verontreiniging achtergebleven, onder meer
benzeen. In combinatie met de sulfaatrijke veenbodem ter
plaatse zorgde dat voor flinke stankoverlast. De grondwatersanering
verliep hierdoor moeizaam.
Het gasfabrieksterrein in Vlissingen was al eerder grotendeels gesaneerd in de
jaren tachtig. Achtergebleven verontreiniging zorgde samen met de veenbodem
voor stankoverlast.
De huizen in de directe omgeving zijn slechts gefundeerd op
staal. Alle huizen werden van tevoren technisch gekeurd. Met
zogeheten divers werd de grondwaterstand constant gemonitord.
Zodra de grondwaterstand op een bepaald minimumniveau
komt, wordt de onttrekking automatisch stilgelegd. Op
het moment van het verschijnen van dit overzicht lopen hier
nog maatregelen voor grondwaterbeheersing. Vanwege stankoverlast
wordt zelfs overlegd over een andere saneringsaanpak
of stoppen.
Het terrein is tegenwoordig in gebruik als speeltuin.
Bij opstelling van het convenant geraamde kosten: 1.134.000 euro. Verwachte kosten: 1.250.000 euro.

4. De saneringen
Yerseke
Grondwater monitoren
De grond van het voormalige gasfabrieksterrein van Yerseke is
reeds in de jaren tachtig gesaneerd. Deze sanering viel
zodoende buiten het convenant. Belangrijk is dat verontreinigd
grondwater niet richting mosselverwerkende bedrijven verplaatst,
omdat die gebruik maken van dit water bij hun productieproces.
Binnen het kader van het convenant wordt nu
slechts het grondwater gemonitord. Bij het verschijnen van dit
overzicht liep dit nog.
Op de voormalige gasfabriekslocatie in Yerseke wordt nu nog slechts het grondwater
gemonitord.
Bij opstelling van het convenant geraamde kosten: 318.000 euro. Verwachte kosten: 70.000 euro.
31

32
Blauwe aarde en teer de bodem uit
De sanering van de Zeeuwse gasfabrieksterreinen
Axel
Gedempte kreek opgespoord en ontgraven
De grondsanering vond hier plaats in 2008. Op het voormalige
gasfabrieksterrein van Axel zitten een gasverdeelstation van
DELTA en het bedrijf Cito dat vrachtwagens verlengt en van
hydrauliek voorziet. Over het gehele terrein werden in de
bodem kooldeeltjes, cyanides en een teer aangetroffen.
Doordat er ook een benzine- en dieselpomp had gestaan was
er ook minerale olie in de bodem gelekt. Deze stoffen waren
ook aanwezig in het grondwater.
Op het voormalige gasfabrieksterrein van Axel zitten een gasverdeelstation van
DELTA en het bedrijf Cito. Op het gehele terrein werden in de bodem kooldeeltjes,
cyanides en teer aangetroffen.
De grondsanering is hier in drie fasen verlopen. Om te beginnen
moest een voormalige kreek worden ontgraven. De gasfabriek
had hier teerwater op geloosd. Na het beëindigen van de
productie van kolengas had de eigenaar de kreek gedempt. De
kreek is opgezocht met behulp van een luchtfoto. Naast de
voormalige kreek werd een diepdrainage geplaatst van vier
meter onder het maaiveld, zodat de kreek droog kon worden
ontgraven. Daarna werd twintigduizend kubieke meter zwaar
met teer verontreinigde grond afgevoerd.
Een volgende fase betrof sanering van een deel van het terrein
naast de voormalige gasfabriek. Zodra deze fase was afgerond,
konden nieuwe gasleidingen worden aangebracht, op de
plaats van een nog aan te leggen weg voor een nieuwe woonwijk.
Na aanleg van de nieuwe gastransportleidingen kon de
laatste fase worden opgestart. Hier stond een gasverdeelstation
van DELTA, dat om een andere reden moest worden afgebroken.
Bij het verschijnen van dit overzicht was hier sprake
van afronding van de grondwatersanering.
‘Grote plof’
‘Bij het graven van proefsleuven maakte de machinist van
de graafkraan nog even een hoekje schoon’, vertelt Peter
Brand. ‘Daarop hoorden we een grote plof. Het bleek dat
er een gasleiding was geraakt. Half Zeeuws-Vlaanderen
zat enige uren zonder gas.’
Bij opstelling van het convenant geraamde kosten: 1.134.000 euro. Verwachte kosten: 1.550.000 euro.

5. Interviews en terugblikken
‘Ontgraven toch de oplossing’
Peter Brand was als projectleider bij de afdeling Ruimte,
Milieu en Water van de provincie Zeeland vanaf het begin bij
alle saneringen van Zeeuwse gasfabrieksterreinen betrokken.
Hij was als ‘techneut’ verantwoordelijk voor de technische uitvoering.
Collega Eugène Janse was verantwoordelijk voor de
financiële kanten van het project.
Peter had naast zijn activiteiten als provinciaal projectleider
ook zitting in de landelijke projectgroep rond de behandeling
van thiocyanaat in de bodems van voormalige gasfabrieksterreinen.
Brand: ‘Terugkijkend stel ik vast dat ontgraven van
bodemverontreiniging in veruit de meeste gevallen de oplossing
bleef. Proeven met afbraak van verontreiniging door bacteriën
en chemische oxidatie hebben tot nu toe onvoldoende
resultaat opgeleverd.’
‘Gezamenlijk onze nek uitgestoken’
Hans Paardekooper was namens de afdeling bijzondere projecten
van DELTA betrokken bij de meeste grondwatersaneringen.
Nu werkt hij als senior technoloog bij waterbedrijf Evides,
waarin de (drink)watertak van DELTA is opgegaan.
‘De meerwaarde van de samenwerking tussen provincie,
gemeenten, DELTA, waterschappen en het Rijk zit hem in het
feit dat de partijen gezamenlijk hun nek hebben uitgestoken
om de sanering van de Zeeuwse gasfabrieksterreinen van de
grond te krijgen’, zegt Paardekooper. ‘De samenwerking was
zeer intensief. Projectleiders van DELTA en van de provincie
hadden elk hun groepjes te saneren gasfabrieksterreinen,
maar dikwijls gingen ze ook mee in overleg bij de andere saneringen.
Qua kennis rond de sanering van gasfabrieksterreinen
is er in Zeeland een enorme stap voorwaarts gezet, vinden de
betrokken partijen. Bijvoorbeeld bij de behandeling en analyse
van cyanideverontreiniging. Mijn bijdrage bestond er ook met
name uit om al die partijen bij elkaar te krijgen.’
‘Kijk naar Zeeland, het werkt’
Paul Oude Boerrigter, werkzaam bij Grontmij, was van 1999 tot
2002 betrokken bij het convenant als regiocoördinator namens
VROM. ‘Rondom de opstart van de saneringen van de Zeeuwse
gasfabrieksterreinen heb ik intensief contact gehad met de
provincie en andere betrokken partijen. Dat in Zeeland de
saneringen zo voortvarend werden opgepakt, kwam doordat de
provincie er echt heel hard aan heeft getrokken. Ook de actieve
bijdrage van DELTA en het feit dat het bedrijf bereid was een
forse financiële bijdrage te leveren, hebben een belangrijke rol
gespeeld. VROM heeft in die tijd tegen andere provincies
gezegd: ”Kijk naar Zeeland, daar werkt het. Probeer het ook zo
aan te pakken”. In andere provincies ging het soms echt een
stuk moeizamer.’
33

34
6. Financieel overzicht
De sanering van de Zeeuwse gasfabrieksterreinen
Overzicht van de aanvankelijk geraamde en uiteindelijke kosten van de in het kader van het convenant uitgevoerde
saneringen van gasfabrieksterreinen in Zeeland.
Locatie Start Geraamde Gemaakte of te Reden
sanering kosten verwachten kosten verschil
Middelburg 1999 1.417.000 euro 550.000 euro Minder kosten in stand houden van
het grondwaterbeheerssysteem
Hulst 1999 4.992.000 euro 7.600.000 euro Meer grond afgegraven en verwerkt +
kosten voor stilleggen waterbodemsanering
i.v.m. vondst munitie
Domburg 1999 45.000 euro 115.000 euro Meer grond ontgraven en verwerkt
Oostburg 2000 3.403.000 euro 1.650.000 euro Minder schadevergoeding
Goes 2001 1.180.000 euro 3.100.000 euro Hogere schadevergoeding, meer
verontreinigde grond
Kruiningen 2001 318.000 euro 380.000 euro Meer grond ontgraven, hogere
schadevergoeding en meer
kosten voor inpandig saneren
Wemeldinge 2004, al 91.000 euro 260.000 euro Meer verontreinigde grond
eerder
grotendeels
gesaneerd

6. Financieel overzicht
Locatie Start Geraamde Gemaakte of te Reden
sanering kosten verwachten kosten verschil
Tholen 2004 1.180.000 euro 380.000 euro Winst door toepassing in-situ
saneringstechnieken
Krabbendijke 2005 1.815.000 euro 1.850.000 euro -
Brouwershaven 2005 136.000 euro 290.000 euro Meer verontreinigde grond
Zierikzee 2005 4.992.000 euro 3.960.000 euro Minder af te voeren grond
Aardenburg 2006 45.000 euro 550.000 euro Meer verontreinigde grond
Vlissingen (alleen 1.134.000 euro 1.250.000 euro Langere doorlooptijd grondwatersanering
grondwatersanering)
Yerseke (alleen 318.000 euro 70.000 euro Weinig verontreiniging;
lopende geen grondwatersanering nodig
grondwatersanering)
Axel 2008 1.134.000 euro 1.550.000 euro Meer verontreinigde grond
Totale kosten 22.200.000 euro 23.555.000 euro
35

36
Blauwe aarde en teer de bodem uit
De sanering van de Zeeuwse gasfabrieksterreinen
De stuurgroep bij het convenant voor de sanering van voormalige gasfabrieksterreinen Zeeland bestond uit:
DELTA: de heren H. de Kraa en P. de Boks
Provincie Zeeland: de heren C. Meijler en E.M. Janse.
De projectgroep bestond uit:
DELTA: de heren P. de Boks, H. Paardekooper en G. Speelman, later de heren C. Lauwereijs en F. Van Mullem.
Provincie Zeeland: de heren E.M. Janse, P. Brand en tijdelijk J.D. Hattink en later J. Olijslager.
Het ministerie van VROM werd jaarlijks op de hoogte gehouden van de stand van zaken.

COLOFON
Uitgave
Provincie Zeeland, november 2008
Directie Ruimte, Milieu en Water,
afdeling Milieuhygiëne
Teksten
Peter Urbanus, m.m.v.
Peter Brand, Eugène Janse,
Hans Paardekoper
Fotografie
Peter Brand, Mechteld Jansen,
Hans Paardekoper,
ABO Milieuconsult,
Gemeentearchief Goes,
Gemeentearchief Tholen
Afbeelding omslag
H.J. van Lummel
Eindredactie
Provincie Zeeland,
Afdeling Communicatie
Prepress
Provincie Zeeland,
Afdeling I&D
Druk
LnO, Zierikzee