(2006) Professor Henk van Os - Vereniging Rembrandt

ulletin van de vereniging rembrandt Jaargang 16 no 3 naJaar 2006
p Professor Henk van os: De kunst van het overleven
p De Vereniging rembrandt 1953-1963

Beschermvrouwe H.M. de Koningin
Bestuur
Mr J.M. Boll, voorzitter
Dr M. Sanders, vice-voorzitter
Mevrouw Mr A.A. van Berge,
secretaris
Drs H.B. van Wijk, penningmeester
Mr H.G. Boumeester
Prof. Dr R.E.O. Ekkart
Prof. Dr P.A. Hecht
Prof. Drs R. de Leeuw
Dr J.R. ter Molen
Drs C.O.A. baron Schimmelpenninck
van der Oije
Mevrouw L.C.E. van Tets-van
Tienhoven
Mr J.G. de Vries Robbé
Jhr M.A. van Weede
Bureau (9 – 13 uur)
Drs H.M. Blankenberg, directeur
Contacten Musea/Pr
Mevrouw Drs F.M. Bijl de Vroe-
Verloop
Fondsenwerving
Mevrouw Drs C.S. de Witt Wijnen-
Jansen Schoonhoven
Lange Voorhout 15,
2514 EA Den Haag
T: 070-4271720
F: 070-4271940
E: bureau@verenigingrembrandt.nl
www.verenigingrembrandt.nl
raaD Van aDViseurs
Dr J.N.M. van Adrichem
Prof. dr J. Th. M. Bank
Prof. Dr C. Blotkamp
Mevrouw Prof. Dr C.A. Chavannes-
Mazel
Prof. Dr T.M. Eliëns
Mevrouw Prof. Dr C.W. Fock
J.A. de Gier
Mr E. Groenewald
Mr H.F. Heerkens Thijssen
Drs J.H. van Heijningen Nanninga
Drs B.F. van Ittersum
Prof. Dr C.J.A. Jörg
Mevrouw M. baronesse Lambert
J.M.N. Leighton
Mevrouw Drs D.H.A.C. Lokin
Jhr G.E. Loudon
Drs Ing. C. Maas
Prof. Dr V. Manuth
rekeningen
Bank Mees Pierson, Amsterdam
25 22 00 861 (voor betaling contributie)
Bank Mees Pierson, Amsterdam
21 33 99 385
Postbank 11 71 21
ten name van de Vereniging
Rembrandt, Den Haag
Colofon:
samenstelling en redactie: Marguerite tuijn
ontwerp: van rosmalen & schenk,
amsterdam
Druk: Drukkerij onkenhout BV, almere
Drs H.J.A.T. Meertens
Drs R.C.J. Meijer
P. van Minderhout
Dr D. Overbosch
Mevrouw Dr H.H. Pijzel-Dommisse
Mr L. R. J. ridder van Rappard
Mr S.A. Reinink
M.J.M. van Rooy
Prof. dr P. Schnabel
Drs J.J.Th. Sillevis
Mevrouw Dr M.F. Simon Thomas
Mevrouw Dr N.C. Sluijter-Seijffert
Dr C.B. Smithuijsen
A.L. Stal
A.G.L. Strengers
Drs C. baron van Tuyll van
Serooskerken
K. van Twist
E.W. Veen
Drs M.J.F. Weck
klaCHtenCoMMissie
FonDsenwerVing
Mr S. Royer, voorzitter
Mevrouw Mr A.M.C. Marius-van
Eeghen, secretaris
Mevrouw Mr M.C. Scholten
Dr J.M. de Groot
Mr H. baron van Imhoff
leden van de Vereniging rembrandt
kunnen bij het secretariaat extra
Bulletins bestellen voor € 7,- per stuk
(excl. portokosten).
illustratie omslag:
Koppel ivoren pistolen (detail)
Jacob kosters (ca 1615-1689)
ivoor, verguld messing, ijzer
legermuseum, Delft

De Vereniging rembrandt
is een particuliere organisatie,
opgericht in 1883. Zij heeft
als doel door het beschikbaar
stellen van geldelijke middelen
musea en andere openbare
verzamelingen effectieve hulp
te bieden bij het verwerven
van kunstvoorwerpen.
4
5
28
30
32
34
36
i n h O u d a a n w i n s t e n
voorwoord
Mr Jan Maarten Boll
aanvullend archiefonderzoek
Bert gerlagh
Gemeentearchief Amsterdam.
Portret van een oudere dame door Johannes
Thopas.
Over aanwinsten 1953-1963
Fusien Bijl de Vroe
Belangrijke gebeurtenissen in deze periode
waren de 75ste verjaardag van de vereniging,
gevierd met een feestweek; en de nauwe
samenwerking met het Prins Bernhard Fonds
vanaf 1960.
Ogenblik: de kunst van het overleven
Prof. Dr H.w. van os
Henk van Os bladert met Frans Haks de catalogus door van
een recente tentoonstelling in Parijs en herontdekt de
avantgardisten van zijn jeugd.
nieuws van de vereniging rembrandt
algemeen
aanwinsten 2005
6
9
12
15
18
22
25
MuseuMgouDa, gouDa
de kroning van de heilige maagd
Cornelis schut
MauritsHuis, Den Haag
Oude vrouw en jongen met kaarsen
Peter Paul rubens
legerMuseuM, DelFt
Koppel ivoren pistolen
Jacob kosters
gorCuMs MuseuM, gorinCHeM
vier gezichten op de tuin van martinus
van barnevelt
anoniem, achttiende eeuw
riJksMuseuM, aMsterDaM
Portret van marie Jeanette de lange
Jan toorop
geMeenteMuseuM, Den Haag
vier glas-in-lood ramen
Chris lebeau
CoBra MuseuM Voor MoDerne kunst
Fauna
Constant

VoorwoorD
eerst een nawoord: onze algemene
ledenvergadering op 22 september verliep
perfect. Het kröller-Müller Museum was
een uiterst genereuze gastheer: de nieuwe
inrichting is prachtig, de locatie in de schitterende
beeldentuin was op die herfstdag
op haar allermooist. De vergadering werd
door meer dan 300 leden bezocht en is
daarom door ons als bestuur zeer inspirerend.
Dank in het bijzonder aan directeur
evert van straaten en zijn collegae.
sinds jaar en dag is het Bestuur van de
Vereniging rembrandt samengesteld
uit drie categorieën bestuursleden. in
de eerste plaats zijn er de deskundigen:
eminente, hooggeleerde kunsthistorici.
De tweede categorie wordt gevormd door
personen uit het ‘veld’; veelal museumdirecteuren.
De bestuursleden uit de derde
categorie zijn geen professionals op het
gebied van de kunstgeschiedenis maar
hebben wel een duidelijke affiniteit met
kunst en verzamelen vaak ook zelf.
Bij de besluitvorming wordt steeds gestreefd
naar consensus opdat een breed
draagvlak is gegarandeerd. Het gaat bij
museale aanwinsten niet alleen om de
kunsthistorische betekenis van een werk,
ook het maatschappelijk belang wordt
meegewogen.
4 Vereniging reMBranDt 2006
tijdens de bestuursvergadering van
22 september jl. beleefde het Bestuur een
gevoelige aderlating, toen – als gevolg van
de statutaire leeftijdsgrens van 70 jaar – de
vice-voorzitter, Jhr Mr a.a. loudon – een
vertegenwoordiger van de ‘liefhebbers van
kunst’ –, en Prof. Dr C. Blotkamp – kunsthistoricus
van groot gezag, met specialisatie
twintigste eeuw èn vooraanstaand eigentijds
beeldend kunstenaar, deskundige bij
uitstek – afscheid namen.
aarnout loudon vertegenwoordigde
niet alleen het maatschappelijk belang,
hij betrok ook de maatschappij bij het
belang van het openbaar kunstbezit.
Mede dankzij zijn inzet participeerde het
bedrijfsleven via de stichting nationaal
Fonds kunstbezit in de aankoop van twee
schilderijen van Monet voor het Van
gogh Museum. De bijdragen van Carel
Blotkamp laten zich samenvatten als puntige,
ter zake doende mini-colleges, soms
vanuit een bevlogen betrokkenheid, maar
altijd open voor de dialoog binnen het
bestuur. Beiden hebben een belangrijke
bijdrage aan de vitaliteit van de Vereniging
rembrandt geleverd. wij zien hen dan
ook met leedwezen vertrekken en zijn hen
buitengewoon dankbaar voor hun inzet
ten behoeve van het openbaar kunstbezit.
Carel Blotkamp zal gelukkig nog wel
als lid van de raad van adviseurs bij de
Vereniging rembrandt betrokken blijven.
Met veel genoegen verwelkomen wij de
heren Drs C.o.a. baron schimmelpenninck
van der oije en Mr H.g. Boumeester als
nieuwe leden van ons Bestuur.
De uitdagingen voor Bestuur en Directie,
met de 125ste verjaardag van onze vereniging
(2008) in zicht, zijn misschien minder
hevig dan in 1883 toen de Vereniging
rembrandt werd opgericht om een halt
toe te roepen aan de uittocht van kunstwerken
uit nederland. Maar de strijd om
de gunsten van het particuliere mecenaat
stelt vandaag de dag nieuwe hoge eisen.
wij moeten steeds weer duidelijk maken
waarom openbaar kunstbezit – in de vorm
van nieuwe bijdragen aan de vele openbare
museale collecties – voor iedereen in
nederland van belang is. om van het belang
voor degenen die ons land als toerist
bezoeken nog maar niet te spreken. Juist
daarom is het buitengewoon verheugend
te kunnen constateren dat in de afgelopen
periode liefst drie themafondsen en twee
nieuwe Fondsen op naam het leven zagen.
De initiatiefnemers hiervan hebben duidelijk
gemaakt dat zij steun via de Vereniging
rembrandt aan een bloeiend openbaar
kunstbezit ook in de 21ste eeuw als een
groot maatschappelijk belang beschouwen.
Moge hun voorbeeld van burgerzin navolging
vinden!
tot slot: doe u zelf en degenen met wie
u zich verbonden voelt een plezier.
Blijf enthousiast lid in 2007 en breng veel
nieuwe leden aan. ons doel is meer dan
10.000 rembrandtleden in 2007.
Met alvast dank voor uw steun,
Mr Jan Maarten Boll
Voorzitter van de Vereniging Rembrandt

aanvulling bij het artikel uit het vorige nummer van
dit Bulletin over de tekening van Johannes thopas
uit de collectie van het amsterdams gemeentearchief
N o t e n
1. over Hans Martens zie: oscar
gelderblom, ‘Hans Martens.
een antwerpse ‘cruydenier’
in amsterdam’, in Jaarboek
Oud-Utrecht 2002, pp. 15-
33 en tevens pp. 222-223.
Zie over de familieportretten
(waarin dit portret niet vermeld
wordt) F.g.l.o. van
kretschmar ‘De portretverzameling
Martens van sevenhoven,
een beeldkroniek
van een utrechtse familie’,
in Jaarboek van het Centraal
Bureau voor Genealogie en
het Iconographisch Bureau
32 (1978), pp. 149-233.
2. Met veel dank aan erik
schmitz van het gemeentearchief
amsterdam die met
zijn speurwerk naar de afgebeelde
huizen en de families
Martens en Bacherus de geportretteerde
heeft kunnen
identificeren. tevens heeft
hij mij geattendeerd op de
bestaande literatuur over de
familie Martens.
De oudere dame is waarschijnlijk inderdaad
Maaike Martens (1580-1635).
Er zijn inmiddels meer details bekend
geworden over de families Bacherus en
Martens.
Het grote pand links van de steeg
op de portrettekening was in 1647 in
bezit van Daniël Bacherus (eigenlijk:
Baccher), koopman in drogerijen, die
in 1639 was gehuwd met Catharina
Hooft. Hij was de jongste zoon van de
uit Vlaanderen afkomstige arts en kruidenier
Stephanus Bacherus (ca. 1571-
1636?) en diens vrouw Maaike Martens,
die in 1601 getrouwd waren. Maaike was
de oudste dochter uit het eerste huwelijk
van Hans Martens de Oude (1555-
1613), die in 1581 vanuit Antwerpen
naar Amsterdam gekomen was. Hij had
hier zijn oude beroep van kruidenier
voortgezet en zijn bedrijf tot een van
de belangrijkste van de stad gemaakt.
Na het overlijden van zijn eerste vrouw
Mayken Provoost in 1584 was hij hertrouwd
met Mayken Bacherus. Zij was
een oudere zuster van de al genoemde
Stephanus, die later met haar stiefdochter
zou trouwen. In 1590 of wat later
verhuisde de familie van de Dam naar
huis De Otter op het Damrak, de trapgevel
die rechts op de tekening nog half
te zien is en die in opdracht van Hans
Martens gebouwd moet zijn. Het bedrijf,
na zijn dood in 1613 door een aantal
kinderen voortgezet, ging in 1639 failliet.
Zoon Carel, advocaat van beroep,
was toen al naar Utrecht verhuisd en
van hem stammen alle nakomelingen af
van deze familie die uiteindelijk in 1972
zou uitsterven. Het Centraal Museum
in Utrecht bewaart de omvangrijke collectie
familieportretten, die begint met
de schilderijen die Hans Martens en zijn
tweede vrouw in 1612 hadden laten vervaardigen.
Drie kinderen uit het tweede
huwelijk gaven in de jaren veertig van
de zeventiende eeuw eveneens portretopdrachten.
1 Dit heeft Daniël Bacherus
5 Vereniging reMBranDt naJaar 2006
Portret van een oudere dame, waarschijnlijk maaike martens (1580-1635)
Johannes thopas (voor ca. 1620-na ca. 1682)
Ca. 1650-1660. gouache met sporen van grafiet, 240 x 191 mm
geMeentearCHieF aMsterDaM
wellicht op het idee gebracht alsnog een
portret te laten maken van zijn inmiddels
overleden moeder, die immers de
oudste dochter van Hans Martens was
en wier portret een logische aanvulling
vormt op de toen al bestaande afbeeldingen
van andere leden van deze familie.
Van Daniël zelf, zijn vrouw en zijn
broers, die, als arts of kruidenverkoper,
in het voetspoor van hun vader traden,
zijn geen portretten bekend. 2
De identificatie van de geportretteerde
als iemand die al twee decennia
voor de vervaardiging van de tekening
overleden was, werpt nieuw licht op
de werkwijze van zowel Thopas als zijn
opdrachtgevers. Tevens kan een tot nu
toe onbekend portret worden toegevoegd
aan de iconografie van de familie
Martens en wel uit de relatief korte tijd
dat zij in Amsterdam gevestigd was. Het
illustreert ook iets van de belangrijke rol
die Vlaamse immigranten rond 1600 in
Amsterdam speelden s
Bert gerlagh
Conservator Prenten en tekeningen
Gemeentearchief Amsterdam

museumgouda
Gouda
Gouda kent een rijke stadsgeschiedenis waarin diverse geloofsgenoot
schappen een prominente rol spelen. Deze geschiedenis is zicht baar
in de collectie van de gemeente Gouda, die wordt verzameld, beheerd
en gepresenteerd door de Goudse Stedelijke Musea – tegenwoordig
museumgoudA geheten. Zo worden de altaarstukken van de Sint Janskerk
van voor de beeldenstorm in Het Catharina Gasthuis getoond.
Sinds vorig jaar wordt de restauratie van de kartons van de gebrandschilderde
ramen voor het publiek zichtbaar uitgevoerd in het museum.
Verschillende Goudse geloofsgenootschappen hebben
hun religieuze voorwerpen toevertrouwd aan het museum,
waaronder de Remonstrantse gemeente en de
Oud-katholieke Kerk H. Johannes de Doper. Zo maakt
een belangrijke reeks schilderijen uit deze voormalige
zeventiende-eeuwse schuilkerk, uitgevoerd door de
locale schilder Wouter Crabeth de Jongere (Gouda
1594 - 1644), deel uit van de collectie. Dankzij bijdragen
van het Goudse Catharina Gilde en de Vereniging
Rembrandt was het museum in staat om in 2006 een
belangrijk schilderij van Cornelis Schut te verwerven.
Het doek is hoogstwaarschijnlijk in de zeven tiende eeuw
geschilderd in opdracht van de Goudse jezuïetenstatie.
In ieder geval behoorde het in de negentiende eeuw tot
de collectie van de O.L.V. Hemelvaart te Gouda, de opvolger
van deze statie en toentertijd gevestigd in de voormalige
Gasthuiskapel. Na restauratie zal het zijn vaste
plek krijgen in deze kapel die tegenwoordig onderdeel
is van museum Het Catharina Gasthuis.
de schilder
De Vlaamse schilder Cornelis Schut (1597 -1655) bracht
het begin van zijn loopbaan in Italië door (1623 - 1627).
Teruggekeerd in Vlaanderen bleef hij de uitgangspunten
van de hoogbarok trouw, zoals deze zich ontwikkelde on-
der invloed van schilders als Pietro da Cortona, Caravaggio
en de Carracci. Na zijn terugkeer in zijn geboortestad
Antwerpen eind jaren twintig was hij waarschijnlijk tot
1635 werkzaam in het atelier van Peter Paul Rubens,
maar zijn werk vertoont slechts oppervlakkige verwantschap
met diens stijl. Hij werkte in 1635 mee aan de
decoratiestukken voor de intocht te Antwerpen van de
kardinaalinfant Ferdinand, alsmede als voornaamste
kunstenaar aan die van diens intocht te Gent samen met
kunstenaars als Gaspard de Crayer (Antwerpen 1584 -
6 Vereniging reMBranDt naJaar 2006
de kroning van de heilige maagd
Cornelis schut (antwerpen 1597-1655)
Ca. 1635-1640. olieverf op doek, 229,2 x 203,2 cm
Herkomst: gouda, kerk onze lieve Vrouwe Hemelvaart (tot 1884); veiling ‘De Brakke grond’ C.F. roos &
Co., amsterdam 13-14 mei 1884; aankoop amsterdam, reijntjes (13 mei 1884); amsterdam, collectie F.H.
wente; amsterdam, rijksmuseum, 1898-1911 (bruikleen wente); onbekende nederlandse particuliere collectie,
aangeboden door J. landaal, makelaar, aan Mauritshuis in 1942; wiesbaden, collectie Philipp de Beisac (in ieder
geval in 1968); Duitsland, collectie dr H.C. en Mw. erich g. Henkel (in ieder geval tot 2006).
Gent 1669), Gerard Seghers (Antwerpen 1591 - 1651) en
Theodoor Rombouts (Antwerpen 1597 - 1637). Schut was
tevens verantwoordelijk voor het in prent brengen van
de decoraties van de laatstgenoemde intocht.
Schuts vaardigheid in het weergeven van de thema’s
van de Contrareformatie maakte hem tot een leidinggevende
schilder in het Vlaanderen van na Rubens en Van
Dyck in de jaren 1630 en de vroege jaren 1640. Hij ontving
belangrijke opdrachten van kerken en kloosters, onder
meer in Antwerpen, Brussel en Keulen. Ook zijn opdracht
voor Gouda staat niet op zichzelf. Talrijke Antwerpse schilders
werkten voor Noord-Nederlandse opdrachtgevers.
Men hoeft maar te denken aan de warme belangstelling
die Zuidnederlandse schilders als Antoon van Dyck (Antwerpen
1599 - Blackfriars 1641), Peter Paul Rubens (Siegen
1577 - Antwerpen 1640), Jacob Jordaens (Antwerpen
1593 - 1677), Theodoor van Thulden (’s-Hertogenbosch
1606 - 1669) en de jezuïeten schilder Daniël Seghers
(Antwerpen 1590 - 1661) van het stadhouderlijke hof van
Frederik Hendrik en Amalia van Solms kregen. Met
Seghers heeft Schut overigens veel samengewerkt.
Enigszins analoog aan het werk van de caravaggisten,
wier werk Schut in Rome zeker gezien zal hebben, legde
hij een voorkeur aan de dag voor het hoogtepunt in dramatische
scènes en paste hij graag heftige lichteffecten
toe. Een portret van Schut is waarschijnlijk te zien op een
blad uit een reeks van vijf met daarop de afbeeldingen van
een aantal Bentveughels (Rotterdam, Museum Boijmans
Van Beuningen). Weliswaar is geopperd dat het hier om
een naamgenoot van Cornelis Schut uit Antwerpen zou
gaan, maar in de monografie over de kunstenaar wordt
ondubbelzinnig gesteld dat het wel degelijk de schilder
Cornelis Schut betreft. 1 Op een van de andere bladen
is overigens de Goudse schilder en tijdgenoot Wouter
Crabeth de Jongere weergegeven.
het schilderiJ
In het hier gepresenteerde schilderij worden Maria en
Jezus aanbeden door talrijke uitsluitend vrouwelijke
heiligen. Aangezien dit maar zelden voorkomt, is het
opmerkelijk. Tegelijkertijd wordt Maria gekroond door
twee engelen die temidden van vele andere engelen in
de lucht zweven. Ongewoon in een dergelijke scène is
de H. Jozef, die rechts van Maria het schilderij uit kijkt.
De verschillende heiligen kunnen worden geïdentificeerd
aan hun respectievelijke attributen. Rechts bevindt zich

7 Vereniging reMBranDt naJaar 2006

N o t e n
L i t e r a t u u r
1. Zie guido Jansen en ger Xander van eck, Kunst, twist en
luijten, Italianisanten en devotie. Goudse katholieke
bamboccianten. Het italia - schuilkerken 1572-1795,
ni serend landschap en genre z. pl. [gouda] 1994, pp. 91,
door Nederlandse kunste- 169, 239 noot 33.
naars uit de zeven tiende
eeuw, cat. tent. rot terdam
(Museum Boymans-van
Beuningen) 1988, p. 66 met
afb.; res pec tievelijk wilmers
1996, pp. 14, 252, 421 fig. 1.
Xander van eck, ‘”Haar uitstekend
huis, en hoge kerke.”
enkele gegevens over de
bouw, inrichting en aankleding
van schuilkerken der
jezuïeten in gouda en andere
2. wilmers 1996, p. 101 onder cat. noordnederlandse steden’, in:
no. a38 en p. 282 noot 185. Paul Dirkse (samenstel ling),
de H. Cecilia met een klein portatief orgel. Achter haar
is de H. Dorothea te zien die bloemblaadjes in een
mand vangt. De H. Margaretha knielt op de voorgrond,
terwijl zij een draak aan een riem vasthoudt. Links in de
compositie leunt de H. Catharina op een groot rad, de
H. Agnes hoedt een lam en de H. Catharina van Siena
draagt een doornenkroon. De traditionele kroning van
Maria tot hemelkoningin heeft plaats door God de Vader
of door Jezus Christus of door beide. In een tekening
van Cornelis Schut in de National Gallery of Scotland,
Edinburgh wordt de handeling eveneens verricht door
engelen, al is de Madonna daar omgeven door een grotere
groep, bestaande uit veelal mannelijke heiligen. Voor
de Antwerpse Onze-Lieve-Vrouwekathedraal schilderde
Schut een altaarstuk met de kroning van Maria, dat
als wisselaltaarstuk voor het hoogaltaar werd gebruikt,
alternerend met Rubens’ De wonderen van de H. Ignatius
van Loyola en De kruisafneming van Gerard Seghers. Voor
de koepel van de plaatselijke jezuïetenkerk H. Carolus
Borromeus schilderde Schut eveneens de decoratie.
Volgens biograaf Gertrude Wilmers wijst de techniek
van het Goudse altaarstuk met zijn betrekkelijk brede
penseelstreken, het rijke kleurenpalet en de zachte
8 Vereniging reMBranDt naJaar 2006
anite Haver kamp (red.), cat.
tent. Jezuïeten in Nederland,
utrecht (rijksmuseum Het
Catharijneconvent) 1991,
pp. 41-52, met name pp. 42,
50 noot 16.
J.C. van der loos, ‘Bouwstoffen
voor onze vaderlandsche kerkgeschiedenis.
Viii’, Bijdragen
voor de Geschie denis van
het Bisdom Haarlem, 49
(1932), pp. 412-482, met
name p. 463.
J.C. overvoorde, ‘korte beschrij -
ving der goudsche monumenten’,
Bulletin van den
Nederlandschen Oudheidkundigen
Bond, 2-iii, 1910,
p. 98.
gertrude wilmers, Cornelis
Schut (1597-1655): A
Flemish Painter of the High
Baroque (=Pictura nova.
Studies, 1) turnhout 1996,
p. 100, cat. no. a38,
p. 364 (afb.).
vijfde tekening uit een reeks van vijf,
met portretten van bentveughels.
anoniem ca. 1623
uiterst links: Cornelius scut alias brootsaken.
alle Bentveughels kregen een bijnaam: schut
werd Brootsaken genoemd.
belichting op een datering in de late jaren dertig van de
zeventiende eeuw. Een eigenhandige en contemporaine
herhaling van het schilderij bevindt zich in de kerk van
de H. Nicolaas in Hemiksem bezuiden Antwerpen. Deze
versie heeft evenwel kleinere afmetingen: 200 x 153 cm.
Volgens Wilmers zou het Goudse schilderij echter duidelijk
beter zijn uitgevoerd. Het modellé van de figuren is
vakkundiger, de handen beter vormgegeven en de plooival
van de kleding komt natuurlijker over en is minder stijf. Uit
vergelijking blijkt al direct dat het schilderij te Hemiksen
aan de boven- en vooral de onderzijde groter is. Het
Goudse altaarstuk zal derhalve op enig moment zijn ingekort.
Dit moet hebben plaatsgehad vóór 1884, toen de
huidige afmetingen al werden vermeld. Daarbij is mogelijk
een signatuur verloren gegaan, die bij een dergelijke
belangrijke opdracht verwacht mag worden. Een veel
kleinere variant van het Goudse stuk, waarschijnlijk een
voorstudie in olieverf, werd in 1803 in Amsterdam geveild. 2
Het schilderij van Schut is een belangrijke aanvulling
op de Goudse collectie. Niet alleen is het altaarstuk
afkomstig uit een Goudse kerk en verdient het alleen al
op grond daarvan een plaats in de collectie, het laat ook
zien dat men in Gouda op een meer internationaal netwerk
wist terug te vallen indien noodzakelijk. Blijkbaar
wilde of kon men Wouter Crabeth, op dat moment de
enige historieschilder van naam in Gouda, geen opdracht
verlenen. Mogelijk vond dit zijn oorzaak in diens
werkzaamheid voor de ‘concurrent’, de kerk van Petrus
Purmerent met wie de Goudse jezuïeten regelmatig
in conflict geraakten. Bovendien vielen de jezuïeten
voor de aankleding van hun kerken in het missiegebied
dat de Republiek toentertijd was regelmatig terug op
Antwerpse ateliers.
Werk van Cornelis Schut is vertegenwoordigd in musea
over de gehele wereld. In Nederlandse musea ontbreekt
het veelal, al bezit het Noordbrabants Museum in Den
Bosch een grisaille, een Allegorie op Filips IV, die diende als
voorontwerp van een prent. Voor het overige bevinden
zich enkele tekeningen in de collecties van het Rijksprentenkabinet
en Museum Boijmans Van Beuningen.
De collectie van het laatstgenoemde museum telde ooit
tevens een schilderij van Schut. Het stelde een gezelschap
van Spelende kinderen in een landschap voor. Het is echter
verloren gegaan bij de brand van 1864 s
ewoud Mijnlieff
Conservator oude kunst en kunstnijverheid, museumgoudA

koninklijk kabinet van schilderijen
Mauritshuis, Den Haag
Oude vrouw en jongen
met kaarsen kon worden
aangekocht met steun van
de Bankgiro loterij, de
stichting Vrienden van het
Mauritshuis, de Mondriaan
stichting, de Vereniging
rembrandt (mede dankzij
het Prins Bernhard Cultuur
fonds) en het legaat van
mejuffrouw a.a.w. schröder.
nachtstuK
Het schilderen van nachtstukken vormde voor schilders
van oudsher een uitdaging. Reeds de antieke schrijver
Plinius prees in zijn Naturalis historia kunstenaars die
in staat waren de effecten van een brandende toorts of
kaars op nachtstukken weer te geven. Zijn beschrijving
van een werk met een jongen die in het vuur blaast,
waarbij de weerkaatsing van het licht op zijn gezicht
treffend was weergegeven, heeft heel wat kunstenaars in
de zestiende en zeventiende eeuw geïnspireerd tot het
evenaren van die prestatie.
Een meer directe inspiratiebron voor Rubens zal
zijn verblijf in Italië zijn geweest (1600-1608). In Italië
leerde hij het werk van Caravaggio kennen, dat wordt
gekenmerkt door een sterk contrast tussen licht en
donker, krap in het beeldvlak geplaatste figuren en een
sterk realisme. Het gebruik van een kaars als lichtbron
is overigens niet een vinding van Caravaggio, maar werd
vermoedelijk al eerder toegepast door Adam Elsheimer
(1578-1610) die vanaf 1600 in Rome werkzaam was.
Rubens, een vriend van de Duitse schilder, was zeer onder
de indruk van zijn werk en wist later in Antwerpen vier
van diens schilderijen voor zijn eigen collectie te verwerven.
Een daarvan was De bespotting van Ceres (Madrid,
Museo Nacional del Prado), waarvan de eigenhandigheid
tegenwoordig overigens wordt betwijfeld. Dit schilderij
komt op verscheidene punten overeen met het hier
besproken schilderij van Rubens: het is een nachtstuk en
9 Vereniging reMBranDt naJaar 2006
Oude vrouw en jongen met kaarsen
Peter Paul rubens (siegen 1577- 1640 antwerpen)
Ca. 1616-1617. olieverf op paneel, 79 x 61 cm
Herkomst: kunsthandel otto naumann ltd., new York; 2005
Het Mauritshuis bezit een klein maar indrukwekkend ensemble Vlaamse
zeventiende-eeuwse meesters. Onlangs kon een zeldzaam nachtstuk,
dat Rubens omstreeks 1616-1617 schilderde, aan de collectie worden
toegevoegd. Het schilderij toont een oude vrouw met naast haar een
jongen. Terwijl hij over haar schouder leunt, probeert hij zijn kaars
aan de bijna opgebrande kaars van de vrouw aan te steken. De vrouw
schermt met haar linkerhand het kaarslicht af, waardoor het heldere
licht wordt afgezwakt tot een rossige gloed die slechts de gezichten en
een deel van de kleding van beide figuren verlicht. De rest van de voorstelling
blijft halfduister. Het schilderij ontleent een groot deel van
zijn aantrekkelijkheid aan de fraai geschilderde lichteffecten. Het
plezier waarmee Rubens de weerschijn van het kaarslicht op het doorgroefde
gelaat van de oude vrouw suggereert, is van de uitstekend bewaard
gebleven verflaag af te lezen. Het contrast tussen haar vaalbleke,
ietwat gelige gezicht enerzijds en de meer doorbloede, rode huid van
de jongen anderzijds wordt door de belichting versterkt.
de enige lichtbron is een kaars, die het gezicht van een
oude vrouw belicht.
Rubens begon kort na zijn terugkeer naar Antwerpen
in 1608 ook nachtstukken te schilderen. Een van de
vroegste voorbeelden is het monumentale werk Simson en
Delila (Londen, National Gallery) dat Rubens omstreeks
1609 vervaardigde voor de Antwerpse verzamelaar en
latere burgemeester Nicolaas Rockox. Ongeveer acht
jaar later ontstond het even dramatische schilderij Judith
met het hoofd van Holofernes (Braunschweig, Herzog Anton
Ulrich-Museum). In beide nachtelijke taferelen vallen niet
alleen de sterke tegenstellingen tussen de lichte en donkere
partijen op, maar ook het contrast tussen de zachte,
voluptueuze vormen van de jonge vrouwen (Delila en
Judith) en de uitgedroogde, rimpelige huid van de oude
vrouwen. Die laatste tegenstelling is vergelijkbaar met die
tussen de jongen en de oude vrouw op de aanwinst.
herKOmst
De oude vrouw en de jongen in ons schilderij komen
meerdere keren voor op schilderijen die Rubens omstreeks
1620 vervaardigde. Dit doet vermoeden dat
Rubens dit werk mogelijk als een soort van prototype
behield om het later als uitgangspunt voor andere voorstellingen
te kunnen gebruiken. De vroegste herkomst
van het schilderij lijkt deze gedachte te ondersteunen.
Toen Rubens namelijk op 30 mei 1640 overleed, werd
een inventaris opgesteld van alle schilderijen die zich op
dat moment in zijn huis aan de Wapper in Antwerpen
bevonden. De indrukwekkende lijst bevat maar liefst
314 schilderijen. Onder nummer 125 vinden we Vne
pourtrait d’vne vieille auec vn garçon à la nuict, oftewel een
Portret van een oude vrouw met een jongen, een nachtstuk.
Het is vrijwel zeker dat het hier het zojuist door het
Mauritshuis verworven schilderij betreft.
cOmPlexe drager
Rubens’ Oude vrouw en jongen met kaarsen bestaat voor
een paneel van vrij bescheiden afmetingen uit opmerkelijk
veel planken: drie verticale en een horizontale,
plus vier smalle latten aan alle zijden. Het is onduidelijk
wat de functie is van de vier smalle latten rondom. Ook
ongebruikelijk is dat bij het samenstellen van het paneel
geen rekening is gehouden met de nerfrichting van de
verschillende planken.
Gewoonlijk zou een dergelijk zeventiende-eeuws
paneel uit hoogstens twee planken bestaan, en zou bij
de samenstelling ervan getracht worden de meest

10 Vereniging reMBranDt naJaar 2006

evenwichtige combinatie van planken te kiezen. Ook
in Rubens’ oeuvre zien we dat zijn paneelmakers deze
zorgvuldigheid in acht namen. De uitzondering daarop
vormen de schilderijen op paneel die hij voor zichzelf
maakte, zoals het monumentale Herfstlandschap met een
gezicht op het Steen van omstreeks 1636 (Londen, National
Gallery). Dit schilderij bestaat uit maar liefst 21 plankjes!
Het is niet zeker wat de reden is voor deze werkwijze.
Een plausibele verklaring, geopperd door Christopher
Brown, is dat Rubens niet al te veel geld wilde uitgeven
aan schilderijen die hij voor zichzelf hield of weggaf aan
vrienden. Daarom zou Rubens de paneelmaker hebben
gevraagd resthout te gebruiken. Rubens en/of de paneelmaker
zullen zich gerealiseerd hebben dat die dragers
extra gevoelig waren, want op sommige van deze panelen
is op de achterzijde een dikke gronderingslaag aangebracht,
vermoedelijk als buffer tegen invloeden van
buitenaf. Deze unieke werkwijze mag nadelen in zich
dragen, zij is echter ook te beschouwen als een persoonlijk
waarmerk van de kunstenaar. Men kan er bij deze
panelen vanuit gaan dat ze geheel eigenhandig zijn.
beteKenis
Als enige van Rubens’ nachtstukken is Oude vrouw en jongen
met kaarsen in prent gebracht. De schilder is bij dat proces,
vermoedelijk uitgevoerd door Paulus Pontius (1603-1658),
nauw betrokken geweest. Mogelijk heeft hij zelf in 1617
de eerste opzet op de plaat gezet. In ieder geval bracht
hij correcties aan op een van de proefdrukken, en voorzag
hij een volgende proef van een tweeregelig onderschrift
in het Latijn. Dit luidt: Quis vetet apposito, lumen
de lumine tolli / Mille licet capiant, deperit inde nihil (Wie zou
verbieden licht te halen van licht dat nabij is, ook al zijn
het er duizend die dat doen, het wordt er niet minder
door). Men heeft wel gemeend dat Rubens met deze tekst
heeft willen verwijzen naar het verspreiden van levenslicht,
of het begrip levenswijsheid heeft willen uitbeelden.
Ook werd gewezen op het bekende spreekwoord ‘Het
schaadt der kaarsen niet, dat een ander van haar licht
ziet’, dat ermee in verband zou staan. Het doorgeven van
licht dat in de voorstelling wordt uitgebeeld zou zelfs, in
combinatie met het handgeschreven motto, kunnen betekenen
dat Rubens dit motief tot persoonlijk devies had
gekozen, het leven in geestelijke zin beschouwend als
een onbeperkt geven en nemen.
Ger Luijten publiceerde in de tentoonstellingscatalogus
Spiegel van alledag: Nederlandse genreprenten 1550-1700
(Amsterdam, Rijksmuseum, 1997) de bron van het
onderschrift en daarmee een nieuw element in de interpretatie
van de voorstelling. Het onderschrift bleek
afkomstig te zijn uit Ovidius’ Ars Amatoria (De kunst van
de liefde), uit een passage die een aanmoediging bevat
tot het benutten van jeugdige schoonheid waar het de
11 Vereniging reMBranDt naJaar 2006
liefde betreft. Ovidius schetst hierin het beeld van een
oude vrouw die in de nacht terugziet op verkeken kansen
in de liefde. Johan van Heemskerck, die in 1622 de tekst
van Ovidius bewerkte, gebruikte de woorden: Als ghy, eer
dat gy ’t weet, geworden een oud wijf, Sultop een eensaem
bed zijn ... Met was-lust in ’t gemoet, met krevel [minneprikkeling]
in de leden ... ’t vel met rimpelen doorploeght. Deze
erotische context sluit wonderwel aan bij het beeld dat
Rubens ons presenteert. De afwezige blik van de vrouw
doet vermoeden dat zij in gedachten is verzonken. Het
doorgeven van het licht aan de jongen kan haar manier
zijn om hem aan te sporen van de liefde te genieten om
later, wanneer hij ook oud en wellicht eenzaam is, niet op
een in dit opzicht onvervuld leven te hoeven terugzien.
een belangriJKe aanvulling
De verwerving van dit topstuk past geheel in het beleid
van het Mauritshuis om de Vlaamse zeventiende-eeuwse
schilderijen meer voor het voetlicht te halen. Oude vrouw
en jongen met kaarsen vormt een belangrijke aanvulling
op deze deelcollectie. Bovendien zal het schilderij een
zinvolle introductie vormen op de schilderijen van
Noord-Nederlandse meesters als Hendrick ter Brugghen
en Gerrit van Honthorst, wier taferelen eveneens onder
invloed van de vernieuwingen in de Italiaanse schilderkunst
zijn ontstaan, slechts enkele jaren na het schilderij
van Rubens. Dit geeft tevens het kunsthistorisch belang
van het schilderij aan: het kan worden beschouwd als
een van de allervroegste caravaggistische schilderijen die
in de Nederlanden zijn vervaardigd s
Peter van der Ploeg
Hoofdconservator Mauritshuis, Den Haag
Oude vrouw en
jongen met kaarsen
Paulus Pontius (1603-1658)
naar Peter Paul rubens
Ca. 1621?. ets (derde
staat), opgewerkt met de
burijn, 24,1 x 19,3 cm
aMsterDaM, riJksMuseuM,
riJksPrentenkaBinet

Foto’s: C. van Bruggen, legermuseum
12 Vereniging reMBranDt naJaar 2006
Het Legermuseum in Delft heeft onlangs een bijzonder
koppel zeventiende-eeuwse ivoren pistolen kunnen
verwerven. Er zijn op de hele wereld slechts vier
vergelijkbare pistolen bekend, waardoor ze tot de
absolute top van de Nederlandse zeventiende-eeuwse
siervuurwapenkunst kunnen worden gerekend. Naast de
Vereniging Rembrandt hebben ook het Ministerie van
Defensie, de Mondriaanstichting en een aantal andere
fondsen bijgedragen aan de verwerving van de collectie
Visser, waartoe de wapens behoorden.

legermuseum
Delft
Koppel ivoren pistolen
Jacob kosters (wetzlar, Duitsland ca 1615 - 1689 Maastricht)
Ca 1650-1675. ivoor, verguld messing beslag, ijzer, totaallengte: 48,9 respectievelijk 49 cm; looplengte 31,5, respectievelijk
31,6 cm; kaliber 13,2, respectievelijk 13,0 cm.
inscriptie: Iacob Kosters a Maestrich op de slotplaat en EIN GROSER HELT en ZIGT INS FELD op de middenplaten.
Herkomst: collectie H.l. Visser, daarvoor in bezit van Dr Charles s. Hendricks. Verdere provenance onbekend.
luxePrOducten
In de zeventiende eeuw was het exotisme op zijn hoogtepunt.
Koloniën werden veroverd en aldaar aangetroffen
bijzondere grondstoffen werden over zee geïmporteerd
in West-Europa. Meubelen met Cubaans wortelnotenhout,
etuis van Aziatische roggenhuid, tabaksdozen van
schildpadfineer en Chinees porselein behoorden tot de
inboedel van ieder welgesteld huishouden. De Republiek
der Verenigde Nederlanden speelde uiteraard een grote
rol bij de import van luxe producten door de eminente
rol die de Verenigde Oost-Indische Compagnie innam
in het wereldverkeer. In het kader van dit exotisme
moeten we ook kijken naar het spectaculaire koppel
pistolen met ivoren lades – het gedeelte van het wapen
dat de loop ondersteunt – dat in het derde kwart van de
zeventiende eeuw in Maastricht is vervaardigd en dat
onlangs door het Legermuseum is verworven. Deze
wapens zijn niet gemaakt om mee te vechten, maar
dienden veeleer voor uiterlijk vertoon; ze toonden de
welvaart aan van de trotse bezitter die zich dergelijke
13 Vereniging reMBranDt naJaar 2006
luxueuze stukken kon veroorloven. Ze behoren tot het
topsegment van wat wapenmakers in de zeventiende
eeuw konden leveren.
De Republiek was tijdens de zeventiende eeuw een
van de belangrijkste Europese centra voor de vervaardiging
en verkoop van vuurwapens. Dat de Verenigde
Nederlanden, en dan Maastricht in het bijzonder, zo’n
grote rol speelden in de vuurwapenfabricage en -handel
had een historische achtergrond. Door de langdurige
strijd tegen de Spanjaarden en de koloniale veroveringsdrift
was er een enorme behoefte aan vuurwapens voor
het eigen leger. Ook buitenlandse vorsten en hande-
laren kregen, geheel volgens de Nederlandse handelsgeest,
volop de gelegenheid om soldaten te werven en
oorlogsmaterieel in de lage landen aan te schaffen.
Zodoende ontstond hier een van de grootste stapel-
markten voor vuurwapens en andere oorlogsbehoeften,
waaraan door enkele grote handelaren zoals bijvoorbeeld
Louis de Geer en de familie Trip grof geld werd
verdiend.

vaKmanschaP
Naast oorlogswapens werden ook volop luxere produkten
voor een rijke clientèle vervaardigd. Deze wapens waren
van een hoge technische kwaliteit en hadden een ontwerp
dat zich kenmerkte door ingetogen luxe. Ook werd hierbij
vaak geëxperimenteerd met technische noviteiten
door de wapens te voorzien van meerdere lopen of door
ze uit te rusten met mechanismes zodat ze van achteren
konden worden geladen. De Nederlandse vuurwapens
waren wereldberoemd door de hoge kwaliteit van het
vakmanschap. In vele vorstelijke wapenkamers komen
we dan ook Nederlandse zeventiende-eeuwse pistolen en
geweren tegen.
Pistolen met ivoren lades – vaak in het kort ook wel
aangeduid als ivoren pistolen – vormden een aparte klasse
binnen het Maastrichtse assortiment. Ze hoorden tot de
absolute top qua ivoorsnijkunst, afwerking en techniek.
De kolven van de pistolen zijn veelal gesneden in de
vorm van hoofden van klassieke krijgers of ramskoppen.
Geen verbazingwekkend thema, gezien het classicisme
dat in het midden van de zeventiende eeuw hoogtij vierde
in de decoratieve kunsten. Omdat grote stukken ivoor
kostbaar waren, werden de lades van dergelijke ivoren
pistolen meestal uit twee delen vervaardigd. Er zijn slechts
zes exemplaren bekend waarbij de kolf en de lade uit
één stuk ivoor zijn gesneden. 1 Het aangekochte koppel
pistolen valt hier ook onder. Dit, in combinatie met het
vergulde beslag, maakt deze pistolen tot de mooiste ivoren
pistolen ter wereld.
details
Als we het koppel pistolen nader beschouwen, zien we dat
de lades en kolven van de pistolen van ivoor zijn, evenals
de pompstokken die in de lade onder de loop zijn gemonteerd.
De lopen zijn octagonaal, naar voren overgaand in
een ronde vorm. Ze zijn voorzien van een Duitstalig opschrift.
De slotplaat is gesigneerd Iacob Kosters a Maestrich.
Op het opschrift op de lopen na, zijn de wapens identiek.
Het belangrijkste deel van deze pistolen is de kolf. Deze
14 Vereniging reMBranDt naJaar 2006
is voorzien van verfijnd driedimensionaal snijwerk in de
vorm van het hoofd van een besnord krijgs haftig manspersoon.
Hij draagt een klassiek aandoende helm met
veren en draken. De kwaliteit van het snijwerk is zeer hoog
en gedetailleerd. Dit blijkt met name uit het verfijnde gezicht
en de helmdecoratie, waar de veren en de draken
als losse elementen op de helm lijken te zijn geplaatst. Wat
ook vermeldenswaardig is bij deze pistolen, is het opschrift
op de lopen. Op de vergulde middenband – die tevens
dienst doet als richtmiddel – bovenop de lopen staat
‘EIN GROSER HELT’ ‘ZIGT INS FELD’ (een grote held gaat ter
velde). Dit zou erop kunnen duiden dat de wapens als
geschenk aan een “grote held” zijn gegeven of dat ze zijn
gedragen door iemand die zichzelf als zodanig zag.
Volgens de voormalige eigenaar zouden deze wapens
door de Pruisische koning Frederik de Grote (1712-
1786) zijn geschonken aan de Duitse veldmaarschalk
Graaf Schwerin. Dit is echter tot op heden een onbevestigd
verhaal. Mogelijk dat onderzoek in de toekomst
hier nog nader uitsluitsel over zou kunnen geven.
Overigens was het geen uitzondering dat oudere luxe
wapens als geschenk werden gebruikt, in plaats van
nieuwe produkten. De hoge kwaliteit maakt de waarde
van dergelijke geschenken tijdloos.
Van Jacob Kosters, de man die het wapen heeft gesigneerd,
is weinig bekend. Hij werd rond 1615 geboren in
Wetzlar (Duitsland) als Jakob Cüster of Köster en moet
in of vlak voor 1651 in Maastricht zijn gaan wonen. Na
een actief leven als koopman overleed hij in 1689. Hij
was een zeer actief handelaar en werd in 1658 lid van
het koopmansgilde. Hoewel meerdere ivoren pistolen
van zijn signatuur zijn voorzien, zou hij nooit als (wapen-
)smid actief zijn; zijn naam moet dan ook veeleer worden
gezien als handelaarsnaam, dan als daadwerkelijk
signatuur van de vervaardiger. Wie de werkelijke makers
van deze wapens waren - de slotenmakers en de lopensmeden
- zal onbekend blijven. Over de ivoorsnijder van
de Maastrichtse vuurwapens, die vrijwel allemaal van dezelfde
hand zijn, is in het verleden wel gespeculeerd,
maar zijn identiteit is helaas nog niet boven water gekomen.
2
De pistolen zijn een toonbeeld van wat de
Nederlandse vuurwapenkunst uit de gouden eeuw vermocht.
Door de hoge kwaliteit behoort de nieuwe aanwinst
tot de spectaculairste stukken kunstnijverheid binnen
de rijkscollectie van het museum. Dit bijzondere
koppel pistolen zal vanaf het najaar te zien zijn in de
permanente expositie te Delft, waar momenteel gewerkt
wordt aan de inrichting van een wapenzaal met ongeveer
700 antieke Nederlandse vuurwapens die zijn verworven
van wijlen de heer H.L. Visser. Door deze aanwinst
heeft het museum in één klap een unieke collectie
antieke wapens verworven waarmee zij nu behoort tot de
top vijf van de wereld op dit gebied s
Matthieu willemsen
Conservator vuurwapens, legermuseum
N o t e n :
1. De andere vier vergelijkbare exemplaren
met een eendelige lade
bevinden zich de collectie van
het rijksmuseum (vervaardigd
door Jean louroux, Maastricht
ca 1665, inventarisnummer ng
2002-2002-23-193) en in het
legermuseum (vervaardigd door
leonard Cleuter, Maastricht ca
1665, inventarisnummer 018948).
Het hier besproken koppel werd
eerder tentoongesteld in de royal
armouries, H.M. tower of london,
van september 1988 tot 1996.
2. Zie: a. Hoff, Dutch Firearms, london
1978, pp. 220 en 221; e.H. van as,
‘Christoph Maucher, ivoorsnijder’,
in: Wapenfeiten 1 (2005), p. 8.

gorcums Museum
Gorinchem
vier gezichten op de tuin van martinus van barnevelt
anoniem.
Ca. 1760-1770. aquarel op papier. tuin in zuidwestelijk richting: 31,2 x 40,8 cm; tuin in noordoostelijke richting:
32,8 x 48,5 cm; tuin in noordelijke richting: 35,8 x 51 cm; tuin in oostelijke richting: 36,5 x 52,5 cm.
Herkomst: jhr H.C.H. van lennep, aerdenhout.
In 2006 verwierf het Gorcums Museum, met steun van
de Vereniging Rembrandt en het Fonds A.H. Martens
van Sevenhoven, een viertal aquarellen voorstellende de
tuin van Martinus van Barnevelt (1691-1775). Ze vormen
nu onderdeel van de vernieuwde historische presentatie
in het museum.
ParadiJs OP aarde
De aquarellen, waarvan de maker niet bekend is, geven
een indruk van Van Barnevelts lusthof vanuit vier
15 Vereniging reMBranDt naJaar 2006
wind richtingen: vanuit zijn huis op de hoek van de
Torenstraat/Nieuwstad in de richting van Bastion V,
vanaf de andere kant met zicht op het monumentale
huis, de tuin met vijver in noordelijke richting en het
gedeelte in oostelijke richting genaamd ‘het toneel’
of ‘de comedie’. Dankzij de bijzondere aanwinst is het
museum nu in staat om te laten zien hoe de kunstzin ni ge
aangelegde tuin er ooit heeft uitgezien. Want helaas, van
alle kunsten is de tuinkunst de meest vergankelijke en
van Van Barnevelts creatie is, behalve in het museum,
geen spoor meer terug te vinden.

tuinKunst
Tuinieren is in het afgelopen decennium tot een ware
kunst verheven. Tijdens ‘verborgen tuinen dagen’ stellen
trotse tuinbezitters hun aardse paradijs open voor nieuwsgierige
bezoekers. De gemiddelde tuin is tegenwoordig
meer dan een stukje groen, omringd door een heg. De
tuin functioneert als geheugen, als schatkamer van kleuren,
beelden en gebeurtenissen, is een toneel van observatie en
waarneming, plek van het verstrijken van de tijd. Tuinkunst
vormt het meest directe raakvlak tussen natuur en cultuur.
Eeuwen geleden konden alleen welgestelde burgers
zich de bijzondere luxe van een aangelegde tuin veroorloven.
Een van die Gorcumse burgers was Martinus van
Barnevelt. Hij bezat een groot stuk grond, binnen de
vestingwal, ter hoogte van het huidige Wilhelminaplein.
De welgestelde Martinus deed op zijn buitenlandse reizen
inspiratie op voor het ontwerp van een bijzondere,
on-Hollandse tuin. Zijn Frans-classicistisch aangelegde
lusthof bezat lanen met hoge hagen, een kanaal, tuinbeelden,
exotische planten, priëlen, een oranjerie en
een menagerie.
hOrtus cOnclusus
Sinds de vijftiende eeuw kreeg de tuin in de verbeelding
van Nederlandse kunstenaars een vaste plaats. Ook hielden
zij zich bezig met tuinontwerpen. ‘Tuinportretten’
werden ingezet als illustratie bij een tekst of als verbeelding
van een abstract begrip zoals de Lente. Tot het
einde van de achttiende eeuw werd de verbeelding van
de tuin sterk bepaald door bijbelse en klassieke ideeën.
16 Vereniging reMBranDt naJaar 2006
Strakke ordening en beheersing waren sleutelbegrippen.
Rond 1770 veranderde het natuurbesef; de tuin werd
niet langer geregeerd door wiskundige orde maar
volgde de vrije natuur na.
In de middeleeuwse symboliek werd de tuin als ‘hortus
conclusus’ een symbool voor Maria. Ten tijde van de
Republiek Holland maakte men graag gebruik van de
metafoor dat de zeven provinciën samen de ‘Hollandse
Tuin’ vertegenwoordigden, om daarmee de saamhorigheid
ten opzichte van de Spaanse overheersing uit te
drukken.
Van alle omsloten tuinen sprak die van het bijbelse
Paradijs het meest tot de verbeelding. Zozeer zelfs dat
men tot in de zeventiende eeuw trachtte de oorspronkelijke
ligging van het Paradijs te achterhalen. Het Paradijs
heeft zich in de latere verbeelding vastgezet als een ideaal,
een utopie, een plaats van eeuwige lente, waar dood
en zonde niet bekend waren. Overigens was het woord
‘paradijs’ afgeleid van het Oudperzische ‘pairidaeza’,
dat ‘ommuurde tuin’ betekent.
insPiratie
Ter inspiratie keerden tuinontwerpers zich tot de beschrijvingen
van landschappen en tuinen in de werken
van schrijvers uit de klassieke Oudheid. Zij beschreven
Arcadië, een ideaal land van herders en herderinnen,
nimfen en saters, geregeerd door de bosgod Pan. In dit
land heerste vrede en harmonie. In zijn Aeneas bezingt
Vergilius het Elysium, de tuin waar gestorven helden na
hun dood mogen leven. Het landschap is er een locus

amoenus, een lieflijk oord met water, bloemen en bomen.
Ook het rijk van Venus wordt in de oudheid beschreven
als zo’n heerlijke plek.
Over de geschiedenis van de tuinkunst werd al vroeg
geschreven en gepubliceerd. Zo is onder meer bekend
hoe een tuin in Moskou, naar ontwerp van Nicolaas
Bidloo (1673/74-1735), lijfarts van Tsaar Peter de Grote,
er in detail uit zag. Om zijn tuin in beeld te brengen tekende
hij eerst een plattegrond, voorzien van nummers,
die in een legende op hetzelfde blad werden verklaard.
De nummers vinden we terug op een perspectivische afbeelding
van zijn landgoed in vogelvlucht en op verschillende
deeltekeningen. De beschouwer kon zich zo goed
oriënteren op de plaats van details in het grote geheel.
Bidloo kon deze ruimtelijke voorstelling maken door
zijn beheersing van het perspectief. Geometrie, meetkunde
en architectuur stonden hem ten dienste, zowel
bij het bedenken van de aanleg van de tuin als bij de
weergave daarvan op papier.
veiling
De vier aquarellen van de tuin van Van Barnevelt bieden,
doordat ze vanuit de vier windrichtingen zijn gemaakt,
eveneens een goed zicht op het totaal. In 1757 werd
Van Barnevelt, destijds heer van Krimpen aan de Lek,
Noordeloos en Overslingeland, eigenaar van het complex
waarop zijn privéparadijs verrees.
De tuin is aangelegd langs centrale zichtassen, de
opbouw langs de assen is symmetrisch. De lanen worden
geflankeerd door bomen of hagen, waarachter hakhout-
17 Vereniging reMBranDt naJaar 2006
bossen lagen verscholen. De ‘Comedie’, gelegen tussen
de Schuttersgracht en de Nieuwstad ontleende haar
naam aan de coulissen-vorm en de tuinbeelden, geplaatst
voor hoge hagen, hetgeen gelijkenis vertoonde met een
toneel.
Na zijn overlijden in 1775 werd de tuin van Van
Barnevelt ontmanteld en werden onderdelen op een
veiling verkocht. Uit de Catalogus van diverse capitale
marmere en steene beelden, vasen, groepen ... blijkt dat Martinus
zijn lusthof met vele tuinsieraden had verrijkt. De verkoopcatalogus
bevat 65 grote en kleinere tuinbeelden,
18 vazen en bloempotten, een zonnewijzer en een aantal
geschilderde stukken. Deze waren verspreid in de tuin
geplaatst: langs de lanen, in het sterrebos met hakhout,
in de parterre voor het huis, nabij de vijver en bij de
menagerie. De verschillende tuinbeelden stelden onder
meer Bacchus, Neptunus en Diana voor. Een groep
verbeeldde de handel, de landbouw en de bouwkunst
en een Triton bewoonde het bassin bij de menagerie.
De geschilderde stukken verbeeldden de vijf zinnen.
De inboedel van het tuinprieel bestond uit een marmeren
tafelblad op een stenen piedestal en twee houten
geschilderde banken. De catalogus eindigt met de vermelding
van talrijke oranjebomen, laurieren, aloë’s en
granaatappels alsmede een biljart.
Het was goed toeven in de tuin van Martinus van
Barnevelt s
rob kreszner
Conservator Gorcums Museum
B r o n n e n :
erik de Jong, Aardse
paradijzen, de tuin
in de Nederlandse
kunst I, 15e tot 18e
eeuw, noordbrabants
Museum (Den Bosch)/
Frans Halsmuseum
(Haarlem) 1996
a.J. Busch en Carla s.
oldenburger-ebbers,
Lusthoven in Gorcum,
deel 3 in de historische
reeks van de historische
vereniging ‘oud-
gorcum’ 1990

18 Vereniging reMBranDt naJaar 2006

ijksmuseum
Amsterdam
Portret van marie Jeanette de lange
Jan theodoor toorop (Poerworedjo (Java) 1858 - 1928 ’s gravenhage)
1900. olieverf op doek, 70 x 77 cm
gesigneerd en gedateerd, r.o. J. Toorop 1900
Herkomst: familie van de geportretteerde, sinds 1900; veiling Christie’s amsterdam, 29 november 2005, lotnr. 244
Het Rijksmuseum heeft een mooie collectie werk van Jan
Toorop. Deze bestaat vooral uit tekeningen, het grafische
werk en boekbanden, die samen een prachtig beeld geven
van zijn oeuvre, in het bijzonder het symbolistische. De
schilder Toorop was daarentegen tot voor kort minder goed
vertegenwoordigd. Behalve het monumentale schilderij De
Zee uit 1887, waren er slechts twee schetsen in olieverf in de
collectie, Vrouwen aan Zee (ca. 1891) en De Schelpenvisser (1904).
Nu is daar, met steun van de Vereniging Rembrandt, een be-
langrijk schilderij bijgekomen, het Portret van Marie Jeanette
de Lange uit 1900. Toorop de pointillist en Toorop de portrettist
zijn hier beide op fenomenale wijze verenigd. Het portret
is al die tijd in bezit van de familie gebleven en verkeert in
uitstekende, vrijwel ongerepte conditie.
Jan tOOrOP
In februari 1900 schreef Jeanette de Lange (1865-1923)
in haar dagboek: En nu na de derde pose staat kop, hals
en hand al op het doek in volle gelijkenis en in oprechte
menschelijke blankheid. Hij stippelt het portret, diviseeren
heet het, in olieverf op glad blank doek. – “Dit is het”, zegt
hij, “dit is het eenige, dit is de weg dien we allen op moeten
om ware pure kunst te geven. De natuur, zoo getrouw mogelijk
de natuur volgen, zoo voorzichtig en getrouw mogelijk; voel
je het mooi, dan wordt het ook mooi”, zegt hij. Deze poseersessie
had enige voeten in de aarde gehad: Toorop en
Jeanette de Lange, die elkaar kenden uit het Haagse
kunstcircuit, hadden al in de zomer van 1898 gesproken
over een portret, maar Toorop stelde het steeds uit,
opgehouden door ander werk en zijn verhuizing naar
Katwijk in september 1899. De eerste poseersessies
gingen verloren met het positioneren van Jeanette in
haar kamer in de villa Vall’ di Rena in Den Haag, en het
vinden van de juiste plek voor de petroleumlamp, die
prompt omviel en vlam vatte. 1 Uit opnames met infraroodreflectografie
blijkt bovendien dat Toorop enige
moeite had met het tekenen van het hoofd.
Toorop had al eerder in pointillistische stijl gewerkt.
In navolging van wat hij in 1885 bij avantgardistische
kunstenaars in Brussel had gezien, in het bijzonder bij
de schilder Théo van Rijsselberghe, maakte hij een
aantal Hollandse polderlandschappen in deze stijl.
Bloembollenvelden bij Oegstgeest uit 1885 is hiervan een van
de mooiste voorbeelden. Het is meteen duidelijk dat
Toorop zijn eigen opvatting van het pointillisme had,
19 Vereniging reMBranDt naJaar 2006
en het niet zo streng toepaste als bijvoorbeeld de eerste
pointillisten, de Franse schilders Georges Seurat en Paul
Signac. Hij combineerde het pointillé met omtreklijnen,
zoals van de takken van de knotwilgen, en speelde met
de verdichting van de stippen om een meer of minder
gecondenseerd oppervlak weer te geven, zoals in de lucht
linksboven, waar de stippen wijd uiteen staan. Ook bekeerde
hij zich niet exclusief tot deze ene stijl, hoe zeer
ook zijn uitroep tijdens Jeanettes poseersessie dit doet
vermoeden. Naast een vrij monotoon pointillisme, dat
hij in de jaren 1886-1889 toepaste in zijn sociaal-geëngageerde
werk, werkt hij in die periode ook impressionistisch.
Vanaf ongeveer 1890 ontwikkelde hij zijn lineaire,
symbolistische werk en zijn getekende portretten. Pas in
1899 nam hij de draad van het pointillisme weer op, na
zijn verhuizing naar Katwijk, met gezichten op de duinen
en de zee.
In dat jaar begon hij ook aan De prentliefhebber. Portret
van Aegidius Timmerman, dat bijna als een tegenhanger
van het schilderij van het Rijksmuseum gezien kan
worden. In het licht van de leeslamp bestuderen beide
geportretteerden in stille aandacht hun boek of prent.
Maar terwijl mevrouw De Lange naar de beschouwer is
toegekeerd in al haar menschelijke blankheid, is Aegidius
Timmerman van ons afgekeerd. Ook het kleurengamma
is tegengesteld: de blonde pasteltinten van het vrouws-
bloembollenvelden bij Oegstgeest
Jan toorop
1885. olieverf op doek, 65 x 77 cm
geMeenteMuseuM Den Haag

de prentliefhebber. Portret
van aegidius timmerman
Jan toorop
1900. olieverf op doek,
66,5 x 76 cm
MuseuM kröller-Müller,
otterlo
portret tegenover de veel soberder mauve en groene
tinten bij Timmerman. Bij Timmerman zijn hoekige
objecten zoals boeken en een schilderij verdeeld over
de achtergrond, bij De Lange zijn het veelal ronde, in
elkaar overlopende vormen, zoals bloemen en het gedessineerde
behang.
Toorop beschouwde het portret van Jeanette de Lange
als een van zijn beste en vroeg het al snel weer te leen,
zoals voor een expositie van zijn werk bij de Rotterdamse
Kunstkring in 1901 en voor een tentoonstelling van de
kunstenaarsvereniging La Libre Esthétique in Brussel
(1902). Vanaf dan wordt het werk regelmatig ten toon
gesteld tot 1910 en zijn de kritieken vrijwel altijd uiterst
positief. Zo schrijft De Nieuwe Courant in 1909 naar aanleiding
van een expositie bij de Larensche Kunsthandel:
Het portret van Mevrouw Bouman-de Lange is gepointilleerd.
Maar welk een blanke zuiverheid en malschheid is met het
procédé bereikt, zooals men haar met een anderen schildertrant
nauwlijks bereikbaar achten zou. Ook bij de opleving van de
waardering van Toorops werk vanaf de late jaren zeventig
zijn de oordelen unaniem lovend. 2
Jeanette de lange
Zoals gezegd ontmoetten Toorop en Jeanette de Lange
elkaar in Den Haag. Jeanette was daar met haar man Jan
Bouman (1853-1909) omstreeks 1897 komen wonen in het
Van Stolkpark, een mooie villawijk aan de Scheveningse
20 Vereniging reMBranDt naJaar 2006
weg. Zij hadden elkaar leren kennen in Batavia, waar
Jeanette geboren was, en waren daar in 1884 ook getrouwd.
Vanaf ca. 1887 woonden zij in Nederland, eerst
in Almelo, later in Amsterdam.
In Amsterdam hadden de Boumans enige jaren gewoond
aan de 1ste Parkstraat bij het Oosterpark. Daar
was ook het atelier van George Hendrik Breitner, Isaac
Isräels en Willem Witsen, later beroemd geworden als
het Witsenhuis. Mogelijk kende zij deze schilders uit de
buurt, maar het is waarschijnlijker dat zij bij hen geïntroduceerd
werd door een oude vriend uit Almelo, de
schilder Arnold Gorter. Deze kunstenaars kenden elkaar
allemaal door hun lidmaatschap van de kunstenaarsvereniging
Arti et Amicitiae. Met Isaac Israëls hield ze ook
in Den Haag contact. Hij schilderde een aardig kleurig
portretje van Jeanette en haar hond, rustend tijdens een
wandeling in de duinen bij Scheveningen.
Jeanette had zelf ook creatieve aspiraties, zij tekende
en schilderde. Aanvankelijk kreeg zij les van Maurits van
der Valk, daarna van de etser Philippe Zilcken, die aan
meer jonge dames van stand les gaf. Veel verder dan tekenen
en schilderen naar stillevens kwam zij echter niet,
al staan in het dagboek aardige passages waarin ze beschrijft
hoe ze in snelle schetsen mensen op de Haagse
tram natekende, voordat deze het door hadden. Helaas
is van Jeanettes werk niets overgeleverd en heel lang
lijken de schildersaspiraties ook niet stand gehouden te
hebben. Uit correspondentie met Toorop in de jaren rond
1900 blijkt dat ze zich later toelegde op het ontwerpen
van haar eigen meubels. Toorop beval haar zijn eigen
meubelmaker aan, en ze wisselden gedachten uit over
de Engelse Arts and Crafts beweging.
Een andere zaak die zij een warm hart toedroeg was
de emancipatie van de vrouw. In 1898 werd in Den Haag
de tentoonstelling over Vrouwenarbeid gehouden.
Toorop verzorgde het omslag van de catalogus en het
affiche. Jeanette was bij de organisatie betrokken en bezocht
ook een aantal van de bijbehorende congressen,
zoals het ‘dienstmeidencongres’ over de positie van de
dienstbodes en een lezing van Dr Catharina van
Tussenbroek, over de psychische oorzaken van ‘een
tekort aan levensenergie bij meisjes en jonge vrouwen’,
waarvan ze krantenknipsels bewaarde. Een van de resultaten
van de tentoonstelling was de oprichting van de
Vereniging tot verbetering van vrouwenkleding in 1899.
Jeanette werd voorzitter. Deze vereniging pleitte voor
het afschaffen van het corset en voor het dragen van
gezonde, ademende stoffen. Ook Toorop was geïnteresseerd,
zoals uit een van zijn brieven aan Jeanette blijkt:
U moet mij maar lid maken voor die vereeniging van dress
Reforming. Ik ben bezig een zeer hygiënisch-aesthetische
heeren-zomerjas te maken, die gedragen moet worden op een
fietspantalon en wandelcostuum.

Foto van het atelier van Philippe Zilcken,
met Zilcken achterin en middenvoor,
achter de ezel, Jeanette Bouman-de lange
anoniem
PartiCuliere ColleCtie
Later zette Jeanette de Lange zich behalve voor betere
vrouwenkleding ook in voor de geneeswijze van dr Johann
Georg Mezger. Net als de Toorops brachten de Boumans
een aantal zomers in Domburg door en leerden daar
deze arts kennen. 3 Domburg was zijn zomerresidentie,
waar hij patiënten van stand voor verstuikingen, maag-
en darmstoornissen behandelde door een methode van
zelfmassage met een speciale hamer. Het echtpaar
Bouman propageerde actief Mezgers systeem: Jeanette
gaf in 1901 veelbesproken lezingen over Mezger en zijn
hamer, die men bij haar ook bestellen kon. Met haar belangstelling
voor de creatieve en spirituele kant van het
leven en haar nieuwsgierigheid naar en betrokkenheid
bij initiatieven voor maatschappelijke verbetering, kan
zij met recht een moderne vrouw worden genoemd.
Het Portret van Marie Jeanette de Lange biedt de toekomstige
bezoeker van het Rijksmuseum dus veel: een van de twee
pointillistische portretten van Toorop en de fascinerende
persoonlijkheid van Jeanette de Lange. Schilder en geportretteerde
zullen daarom in het nieuwe Rijksmuseum,
waar kunst en geschiedenis zij aan zij gaan, een vanzelfsprekende
plek innemen s
Jenny reynaerts
Conservator negentiende- en twintigste-eeuwse
schilderijen Rijksmuseum Amsterdam
21 Vereniging reMBranDt naJaar 2006
ontwerp voor de omslag van de
catalogus van de tentoonstelling
van Vrouwenarbeid
Jan toorop
1898. lithografie
riJksMuseuM aMsterDaM
N o t e n
1. De dagboeken van Jeanette Bouman-de
lange en haar briefwisseling met Jan
toorop en anderen bevinden zich in een
particuliere collectie. Het familie-archief
De lange bevindt zich in het regionaal
archief, alkmaar.
2. J. th. toorop, De jaren 1885 tot 1910,
Museum kröller Müller 1978-’79;
V. Hefting, Jan Toorop. Een kennismaking,
amsterdam 1989; P. van der Coelen,
k. van lieverloo (red.), Jan Toorop.
Portrettist, Zwolle/nijmegen 2003.
3. Francisca van Vloten, ‘Dromen van weleer.
kunstenaars in Domburg 1898-1928’, in:
i. spaander en P. van der Velde (red.),
Reünie op ’t Duin. Mondriaan en
zijn tijdgenoten in Zeeland, Zwolle,
Middelburg 1994, pp. 11-72.

gemeentemuseum Den Haag
22 Vereniging reMBranDt naJaar 2006
Den Haag
vier glas-in-lood ramen
Chris lebeau (amsterdam 1878 - 1945 Dachau)
1917-1920. glas-in-lood, grootste afmeting 33 x 29 cm.
Herkomst: erven H. liefkes, Den Haag

Het Gemeentemuseum Den Haag heeft een viertal proeframen
naar ontwerp van Chris Lebeau kunnen aankopen, dankzij het Jaap
en Joanna van der Lee-Boersfonds. De doelstelling van dit fonds op
naam van de Vereniging Rembrandt, dat op 20 december 2000 werd
ingesteld, is het verlenen van financiële steun voor de aankoop van
voorwerpen van glaskunst ten behoeve van openbare kunstcollecties
in Nederland, met name het Gemeentemuseum Den Haag.
van batiKKunstenaar tOt decOrOntwerPer
De sierkunstenaar Chris Lebeau geldt als een van de
meest veelzijdige Nederlandse ontwerpers van de eerste
helft van de 20ste eeuw. Zijn grootste bekendheid heeft
Lebeau te danken aan de geraffineerde unica die naar
zijn ontwerp in 1925 bij de Glasfabriek Leerdam werden
uitgevoerd en aan de meer dan 1500 unica die in de
periode 1926-1929 werden gerealiseerd bij de Boheemse
glasfabriek van L. Moser & Söhne in het voormalige
Tsjechoslowakije. Deze huzarenstukjes in glas, die zonder
onderscheid van een ongeëvenaarde kwaliteit zijn, behoren
tot de beste voorbeelden van de vrije glaskunst uit het
interbellum. Daarnaast is Lebeau een van de belangrijkste
beoefenaren van de zogeheten batiktechniek geweest.
Deze uit Indonesië afkomstige techniek voor het versieren
van stoffen houdt in dat die delen van de drager die niet
geverfd mogen worden, worden bedekt met was, een
procédé dat kan worden herhaald afhankelijk van de verschillende
kleuren verf die het decoratiepatroon vereist.
Direct na zijn opleiding werkte Lebeau korte tijd in het
batikatelier van de Haagse firma Arts & Crafts om vervolgens
in 1901 met zijn vrouw Anna Baars-Leverington
(1871-1954) in Haarlem een eigen atelier op te richten.
Hier werden gebruiksvoorwerpen gebatikt als theemutsen,
tafellinnen, kussenovertrekken en boekenleggers die eerst
via het Amsterdamse verkooplokaal voor vernieuwende
kunstnijverheid ’t Binnenhuis en later via de Amster damse
firma De Woning werden verkocht.
In 1914 vestigde Lebeau zich in Den Haag waar hij
de huisontwerper werd van het toneelgezelschap Die
Haghespelers van de beroemde acteur Eduard Verkade
(1878-1961). Drie jaar zou Lebeau aan dit gezelschap
verbonden blijven, gedurende welke periode hij thuis
raakte in het Haagse culturele leven. Hoewel hij zich na
zijn vertrek bij Die Haghespelers steeds meer als beeldend
kunstenaar profileerde, bleef hij onverminderd actief
op het gebied van de kunstnijverheid.
het astatheater
Een van de weinige ‘totaalopdrachten’ die Lebeau heeft
gerealiseerd, betreft de aankleding van het Astatheater
aan het Spui in Den Haag. Voor deze bioscoop, een ontwerp
van de Haagse architect J.W. van der Weele, ontwierp
23 Vereniging reMBranDt naJaar 2006

affiche voor het
astatheater, den haag
ontwerp Chris lebeau,
uitvoering drukkerij Luctor
et Emergo, Den Haag
1921. rood gekleurde litho,
126 x 89 cm
geMeenteMuseuM Den Haag
de voetballers
ontwerp Chris lebeau, uitvoering atelier
Agathe Wegerif-Gravestein, apeldoorn
1921. Batik op fluweel, ieder 212 x 125 cm
geMeenteMuseuM Den Haag
Lebeau in 1920-1921 decoratieve onderdelen als wandbespanningen,
tapijtwerk, verlichtingselementen, glasin-loodramen
en bouwsculptuur. Jammer genoeg is er
van zijn ontwerpen nagenoeg niets bewaard gebleven,
omdat al tien jaar na de opening het gehele interieur
werd vernieuwd. Ook het exterieur van het gebouw, dat
de naam draagt van de in die tijd zo beroemde Zweedse
actrice Asta Nielsen (1881-1972), herinnert op geen enkele
wijze meer aan de vele ontwerpen van Lebeau die de
bioscoop ooit de bijnaam ‘Museum Lebeau’ bezorgden.
Vandaar dat het Gemeentemuseum Den Haag bijzonder
gelukkig is met de recente aankoop van een viertal
proeframen die dankzij het Jaap en Joanna van der
Lee-Boersfonds kon worden gerealiseerd. De raampjes
zijn vervaardigd door het Haagse glazeniersbedrijf van
H. Liefkes via wiens nazaten de proeframen uiteindelijk
in het Gemeentemuseum terechtkwamen. Het spreekt
voor zich dat de firma Liefkes de uitvoering van de glasin-loodramen
van het Astatheater werd gegund, omdat
zij op dat moment tot de belangrijkste Haagse glasateliers
behoorde. Het bedrijf hield zich niet alleen bezig
met de vervaardiging van het zogenaamde confectiewerk,
maar heeft evenzeer de ontwerpen uitgevoerd van
kunstenaars als Pieter Hofman (1885-1965), Max Nauta
(1896-1957) en Henri van der Stok (1870-1946).
Het ontwerp van de vier proefraampjes stelt een sterk
geabstraheerde, symbolische figuur voor die is opgebouwd
uit een kubistisch spel van gekleurde stukken glas. Ze
zijn exemplarisch voor de ontwerpstijl van de verloren
24 Vereniging reMBranDt naJaar 2006
gegane ramen die alle een allegorische betekenis hadden.
Zo bevond zich boven de ingangsdeuren van de bioscoop
een driedelig raam met als thema De aanbidding van het
gouden kalf. Andere ramen verbeeldden thema’s als
Moederweelde, Vrouw in verschillende levensomstandigheden,
Industriearbeider en Arbeiders in diverse beroepen. Het trappenhuis
was beglaasd met ramen die in leeftijd opklimmende
Menstypen voorstelden.
Deze moralistische onderwerpen lijken weinig
adequaat voor de versiering van een mondaine uitgaansgelegenheid
als een bioscoopgebouw, waarvoor zij dan
ook niet waren bedoeld. De ramen waren namelijk
oorspronkelijk ontworpen voor het Volksgebouw van de
Sociaal-Democratische Arbeiders Partij (S.D.A.P.) dat
rond 1917 aan de Haagse Prinsegracht gerealiseerd had
moeten worden.
De vier proeframen vormen een waardevolle aanvulling
op de andere ontwerpen van Lebeau voor het Astatheater
die de collectie van het Gemeentemuseum Den Haag
rijk is. Zo kent de verzameling een tweetal batiks voor de
bioscoopzaal die na een omzwerving via de vlooienmarkt
(!) uiteindelijk in het Gemeentemuseum terechtkwamen.
De gebatikte, fluwelen panelen stellen De fluitspeler en
De dood voor. Dankzij een particuliere schenking konden
deze batiks enige jaren geleden worden aangevuld met
een tweetal andere ontwerpen. Deze batiks, De voetballers,
hebben hoogstwaarschijnlijk eveneens deel uitgemaakt
van het interieur van het Astatheater. Niet alleen omdat
zij een vergelijkbare maatverhouding hebben en eenzelfde
materiaalkeuze kennen, maar ook omdat zij verwant zijn
vormgegeven. De krachtig gemodelleerde figuren van
de voetballers zijn op meesterlijke wijze in het langwerpige
paneel gevat.
Afgezien van deze ontwerpen bewaart het Gemeentemuseum
een gelithografeerd affiche dat Lebeau in deze
zelfde periode ontwierp. Het in rode inkt uitgevoerde
ontwerp bestaat uit een typografisch spel van meanderende
vormen die het woord Asta verbeelden. Het affiche
lijkt geïnspireerd te zijn op de voorgevel van het gebouw
waarvoor Lebeau het beeldhouwwerk had ontworpen.
De glas-in-loodramen, de batiks en het affiche vormen
de schaarse, maar sterke getuigen van het rijke decoratieve
programma dat Chris Lebeau voor het Astatheater
heeft ontwikkeld s
titus M. eliëns
Hoofd collecties Gemeentemuseum Den Haag

Het schilderij Fauna van
Constant is aangekocht met
steun van het titusfonds van
de Vereniging rembrandt.
Deze aankoop past bij de
doelstelling van het titus
Fonds, namelijk het ondersteunen
van met name
moderne en hedendaagse
kunst. Het titusfonds is ingesteld
door de titus Cirkel,
een groep kunstliefhebbers
onder de vijftig jaar die de
doelstellingen van de
Vereniging rembrandt een
warm hart toedragen.
Cobra Museum voor Moderne kunst
Amstelveen
De collectie van het Cobra Museum voor Moderne Kunst is verrijkt
met een buitengewoon spontaan, brutaal en fantasierijk schilderij
van Constant. Mede dankzij de genereuze steun van de Vereniging
Rembrandt, de Mondriaan Stichting, het VSB Fonds en de BankGiro
Loterij is het doek Fauna uit 1949 verworven voor de Collectie
Nederland. Na een langdurig verblijf in de privé-collectie van een
verzamelaarsechtpaar keert het schilderij naar Nederland terug om
permanent tentoon te worden gesteld in het Cobra Museum.
Portret constant
1949
Foto door k.o. götz
experimentele groep in
holland [rechts]
De leden bijeen op de
zolder van karel appel,
amsterdam 1948
v.l.n.r.: appel, elburg,
kouwenaar, wolvecamp,
Corneille, Constant,
J. nieuwenhuys, Brands,
rooskens.
Fotograaf onbekend
het exPeriment
Constant was een van de medeoprichters van CoBrA
(Copenhagen-Brussel-Amsterdam), de kunstenaarsgroep
die tussen 1948 en 1951 het experiment in de kunst voorop
stelde en daarmee aan de wieg stond van een omwenteling
in het nationale en internationale kunstklimaat.
Zowel binnen de CoBrA-groep als haar Nederlandse
voorganger, de Experimentele groep in Holland, nam
Constant de rol van theoreticus op zich. 1 Hij was de
aanjager van de ontwikkeling en verwoording van een
revolutionaire opvatting over de aard van hedendaagse
kunst en de maatschappelijke rol van de kunstenaar.
In het manifest ter gelegenheid van de oprichting van
de Experimentele Groep in Holland zette hij zijn denkbeelden
uiteen. 2 Een schilderij moest niet beoordeeld
worden op zijn formele kwaliteiten, zoals lijnvoering en
kleurgebruik, maar gezien worden in het licht van een
natuurlijke drang naar expressie. De kunstenaar had de
verantwoordelijke taak om de scheppende instincten
die onbewust in ieder mens sluimerden tot ontwaken te
brengen. De weg die leidde tot de bevrijding van de kunst
was die van het experiment met uitdrukkingswijzen en
materialen.
Fauna kan in het licht van deze standpunten van
Constant worden beschouwd. Ondanks het relatief bescheiden
formaat van het schilderij valt bij een eerste
kennismaking de sterke zeggingskracht van de voorstelling
onmiddellijk op. Pas in een later stadium verplaatst
de aandacht zich naar de manier waarop Constant de
compositie heeft opgebouwd, de heldere kleuren en de
spontane lijnvoering. Deze primaire, welhaast universele
impact is precies wat Constant nastreefde met zijn werk.
Hij wilde de glorie van de schilderkunst tonen, in al haar
opstandigheid, agressiviteit en bevrijdende kracht.
Fauna is opgebouwd uit een beeldvullende voorstelling
van een drietal fantasiewezens en een vorm die op
een bloem of een plant lijkt. Als gevolg van de transparante
en lichte achtergrond treden de vormen prominent
25 Vereniging reMBranDt naJaar 2006
Fauna
Constant (anton nieuwenhuys) (amsterdam 1920-2005 utrecht)
1949. verf op waterbasis op doek, 70 x 85 cm.
Herkomst: collectie Hans en alice de Jong, Zwitserland
op de voorgrond. Het stralende middelpunt van het
schilderij is een heldere zon, getooid met een enkel oog
en een mond, opgezet in een felle geel-groene kleur.
Rechts van de zon bevindt zich een figuur die associaties
oproept met een libelle. Het insect is hoofdzakelijk neergezet
in blauwe tinten, afgewisseld met zacht roze en geel.
In het onderste vlak van het doek bevindt zich een langgerekt
dier in zwart en wit dat volledig ontsproten lijkt
aan de fantasie van de kunstenaar. Kenmerkend voor de
schilderwijze van Constant tijdens deze jaren is een sterke,
op het eerste gezicht slordige lijnvoering. Als gevolg
hiervan ervaart de beschouwer de voorstelling als bijzonder
levendig en spontaan. De libelle lijkt ieder moment
van het doek af te kunnen vliegen en de vibraties van de
stralende zon zijn bijna voelbaar. Al met al een vrolijk tafereel.
Maar er wringt iets. Bij nadere beschouwing oogt
het fantasiedier boosaardig. En de zon heeft met haar
sliertige stralen en grijnzende blik iets weg van een
hippie die in hogere sferen verkeert. 3 De combinatie van
agressie, brutaliteit en vrolijkheid in Fauna is bij uitstek
een voorbeeld van de experimentele schilderkunst van
Constant gedurende de CoBrA-periode.
herKOmst
In de jaren tijdens en na CoBrA verliep de receptie van
het werk van de naoorlogse nieuwe generatie kunstenaars
op zijn zachtst gezegd problematisch. Recensenten
reageerden met krachttermen als geklieder, rotzooi en
kinderachtig. Men voelde zich in het algemeen in het ootje

26 Vereniging reMBranDt naJaar 2006

genomen door deze expressieve en fantasierijke kunst.
Maar niet Hans en Alice de Jong. Gedreven door een
aangeboren nieuwsgierigheid oriënteerde dit echtpaar
zich naar hartelust op de nieuwste ontwikkelingen in de
hedendaagse kunst. Van 1930 tot 1968 was Hans de Jong
directeur van De Jong en Van Dam NV te Hengelo, beter
bekend als Jovanda. In deze hoedanigheid verkeerde hij
volop in de gelegenheid om tijdens zakenreizen naar het
buitenland kennis te nemen van al het interessants dat
de eigentijdse kunst te bieden had. Zijn vrouw deelde
zijn interesse en samen brachten zij vanaf 1946 menig
bezoek aan galeries en musea in binnen- en buitenland.
In 1954 verwierven zij hun eerste werk van een oud
CoBrA-lid, het schilderij Astre et animal van Corneille.
Op basis van de vele ontmoetingen met bevriende
adviseurs en kunstenaars ontstond een collectie die een
onderkomen vond in de privé-woning van het echtpaar
De Jong, eerst in Hengelo en later in Ascona, Zwitserland.
Bij hun keuze om werk te kopen van relatief onbekende
kunstenaars werden Hans en Alice de Jong overigens
met argusogen door hun omgeving gevolgd. In de jaren
van wederopbouw vond men het over het algemeen ongepast
om geld aan hedendaagse, laat staan experimentele
kunst te spenderen.
Bij de aankoop van nieuw werk voor de collectie hanteerde
de heer De Jong een uitstekend criterium: alvorens
hij en zijn vrouw tot de koop overgingen wilden zij
de kunstenaar in kwestie persoonlijk en intensief leren
kennen. Of het nu Karel Appel, Asger Jorn, Jean
Dubuffet of Willem de Kooning betrof, aan iedere aanwinst
ging een heel traject van ontmoetingen, discussies
en wikken en wegen vooraf. Zo raakte het echtpaar bevriend
met de meeste kunstenaars van wie ze werk verzamelden,
waaronder Theo Wolvecamp en Karel Appel.
In 1958 vond na bemiddeling van wederzijdse vrienden
de eerste ontmoeting tussen Constant en Hans de
Jong plaats. De laatste bracht een bezoek aan de woning
van Constant, gelegen aan de Henri Polaklaan te
Amsterdam. In de herinnering van De Jong ontspon
zich meteen een ingewikkelde discussie over de rol van
de kunstenaar in de maatschappij en het ontwaken van
de creatieve mens. 4 Constant hield zich op dat moment
voornamelijk bezig met vlakke constructies, de voorlopers
van zijn project Nieuw Babylon; een ‘hyperarchitectuur’
voor de spelende mens. Maar de interesse van
De Jong ging voornamelijk uit naar de CoBrA-periode.
Op zijn vraag of Constant nog werk uit die tijd had reageerde
deze verbaasd: Cobra? Vind je daar wat aan?. Hij
27 Vereniging reMBranDt naJaar 2006
was echter bereid om een aantal doeken te laten zien en
de keuze van Hans de Jong viel op twee schilderijen. In
1959 volgde de aankoop van Fauna. Het feit dat privéverzamelaars
als Hans en Alice de Jong reeds vanaf de
vroege jaren vijftig de kwaliteit van CoBrA-werk hebben
onderkend is van groot belang geweest voor de waardering
van de beweging. Nederlandse en buitenlandse
musea hadden in deze periode immers weinig tot geen
interesse in het actief verwerven van CoBrA-werk.
een verriJKing van de cOllectie
Na zevenenveertig jaar deel te hebben uitgemaakt van
de collectie van De Jong verruilt het schilderij Fauna de
privé-sfeer van de verzamelaar voor het publieke domein
van het museum. Het werk werd weliswaar in de loop der
jaren diverse malen geselecteerd voor belangwekkende
tentoonstellingen, maar het grootste deel van de tijd
hing het achter gesloten deuren.
De verwerving van dit schilderij betekent niet alleen
een verrijking van de collectie van het Cobra Museum.
De aankoop is tevens van belang voor de Collectie
Nederland. Vergelijkbaar sterk werk van Constant uit
de CoBrA-periode bevindt zich hoofdzakelijk in buitenlandse
collecties zoals die van Musée National d’Art
Moderne te Parijs en de Tate Collection in Londen, en
in besloten verzamelingen.
Het Cobra Museum bezit een aantal sleutelwerken
uit het oeuvre van Constant, waaronder De redenaar uit
1949 en De rode vuist uit 1952. Fauna is echter door de
kernachtige combinatie van boosaardige, brutale en
fantasievolle elementen een absolute aanvulling voor de
collectie van het museum. De verwerving ervan komt in
een bijzonder daglicht te staan door het overlijden van
Constant in augustus 2005. De permanente opstelling
van Fauna is een hommage aan deze kunstenaar wiens
betekenis voor de naoorlogse kunst springlevend is.
Het Cobra Museum is de Vereniging Rembrandt
buitengewoon erkentelijk voor de genereuze bijdrage
ter ondersteuning van de kapitale aankoop van Fauna s
katja weitering
Conservator Cobra Museum voor Moderne Kunst
interieur familie De Jong,
ascona, Zwitserland
foto: J. de Jong
N o t e n :
1. De experimentele groep in Holland werd
in 1948 in amsterdam opge richt door
karel appel, Corneille en Constant. later
werden ook theo wolvecamp, anton
rooskens, eugène Brand en Jan
nieuwenhuys, de broer van Constant, lid.
2. Manifest, september 1948 gepubliceerd
in Reflex i, orgaan van de experimentele
groep in Holland.
3. Deze vergelijking is afkomstig van
Dr willemijn stokvis.
4. Zie de uitspraken van Hans de Jong in de
catalogus Oog in oog met Hans en Alice
de Jong behorende bij de gelijknamige
tentoonstelling die van 28 juni tot en met
6 september 1970 plaatsvond in het
arnhems gemeentemuseum, het huidige
Museum voor Moderne kunst arnhem.

O V E R A A N W I N S T E N
18 8 3 – 18 9 3 – 19 0 3 – 191 3 – 19 2 3 – 19 3 3 – 19 4 3 – 19 5 3 – 19 6 3 – 19 7 3 – 19 8 3 – 19 9 3 – 2 0 0 3 – 2 0 0 8
FuSIEN BIjl dE VROE
‘Het stemt tot verheugenis en
dankbaarheid, dat het de vereniging
mogelijk is geweest thans reeds gedurende
driekwart eeuw mede te werken aan
behoud en vermeerdering van nederlands
kunstbezit en niet minder, dat haar
financiële positie zodanig is, dat zij – naar
het zich laat aanzien – nog lange tijd
daarmede zal kunnen voortgaan’, zo opent
het verslag over de jaren 1956 en 1957.
‘Maar’, zo schreef Hans redeker naar
aanleiding van dit 75-jarig bestaan,
‘aan de vanzelfsprekendheid, waarmee
het volk en de museumbezoeker de in
besloten bescheidenheid door de
Vereniging rembrandt verrichte
wonderen van culturele weldaad aanvaard,
aan die vanzelfsprekendheid moet door
de wijzigingen in onze samenleving en
cultuur een einde komen. De taak van
Rembrandt kan in de wereld van nu
niet meer door een elite worden vervuld
maar wacht op ons gehele volk […]’
28 Vereniging reMBranDt naJaar 2006
Hoe u een moderne
en vrije toegang tot 30 musea krijgt
grOte belangstelling vOOr Kunst
‘uitgestrooid over alle contreien van ons
land staan de musea en behoeden hun
aandeel in een onvervangbare erfenis’, zo
schrijft redeker verder. ‘[…] Zij betekenen
meer dan een plechtig verheven tijdverdrijf
voor een culturele elite. Met de dag immers
groeit de erkenning, dat kunst, speels of
ernstig, oud of jong, een ontmoeting is
met onszelf, ons als mens toespreekt en
verandert omdat zij wezenskernen van ons
eigen leven in geconcentreerde, verhevigde
of gezuiverde vorm voor ons stelt. Musea
zijn daarbij onmisbare behuizingen, waar
kunstwerken het veiligst en voor heel het
volk toegankelijk zijn. Minder algemeen,
zelfs nauwelijks nog ontwaakt is de bezorgdheid
om hun inhoud, nu en in de
toe komst, de vraag naar het ontstaan en
voortbestaan van wat wij ons nationaal
kunstbezit noemen als gold het een vanzelfsprekende
grootheid. in werkelijkheid
bestaat er een ontwikkeling, niet alleen van
het museum als instelling maar ook van de
inhoud van ons openbaar kunstbezit.’ 1
‘De grote belangstelling voor kunst wordt
bewezen door het succes van Openbaar
Kunstbezit. 2 wat aan deze belangstelling
ontbreekt is een echte, eigen verantwoordelijkheid
voor dit bezit, de behoefte
persoonlijk deel te nemen aan behoud en
uitbreiding, zelf aandeel te hebben in wat
wij de trots van onze musea noemen. De
Vereniging rembrandt vormt daarvan het
instrument!’
geheel in overeenstemming met deze
woorden werd ook een folder uitgegeven
met als wervende tekst: HOE U EEN
MODERNE MAECENAS WORDT EN VRIJE
TOEGANG TOT 30 MUSEA KRIJGT, om na
de opsomming van een aantal belangrijke
aankopen te eindigen HOE DEZE LIJST ER
OVER WEER 70 JAAR ZAL UITZIEN HANGT
OOK VAN U AF.
in de eerste 75 jaar van haar bestaan was
de positie van de vereniging al flink verstevigd.
in 1958 werd door het bestuur besloten
‘door de stijging van het ledental en
aangezien mede door een aantal genereuze
giften het vermogen van de vereniging
– nog afgezien van het nationaal Fonds –
thans de ƒ1.000.000,- is gepasseerd’, om
de boeken der vereniging voortaan door
een accountant te laten controleren.
sinds de oprichting van de vereniging werd
565 keer steun verleend aan 46 musea.
in totaal werd een bedrag van ƒ 1.054.739
geschonken en een bedrag van ƒ 3.275.919
aan renteloze voorschotten verstrekt; ruim
30 musea stelden inmiddels hun deuren
gratis open voor de rembrandtleden.
“vereeniging rembrandt weeK”
aanvankelijk bedacht het bestuur het
75-jarig bestaan te vieren met een overzichtstentoonstelling
maar het zag daarvan
af omdat het de musea ‘[…] niet gaarne,
zelfs niet tijdelijk – van deze topstukken
wilde beroven’. Het bestuur vroeg alle tot
dan toe gesteunde musea mee te werken
aan een “Vereeniging rembrandt week”.
alle musea werd gevraagd in de week van
11 tot 18 oktober aandacht te geven aan
de gesteunde werken en daarbij ook
aandacht van pers, radio en wellicht ook
televisie voor de vereniging te vragen. De
meeste musea zegden hun medewerking
toe, waarbij het eigenbelang soms duidelijk
was. Zo voegde de directeur van het Frans
Hals Museum in zijn brief toe: ‘ik hoop van
harte dat ik op dat tijdstip ook de aankoop
van het Poppenhuis in verband zal kunnen
brengen met de zegenrijke activiteiten van
de jubilerende Vereniging.’ een hoop die
ook uitkwam!
in een radiorede riep de heer Mr F.P.th.
rohling van het Ministerie van onderwijs,
kunsten en wetenschappen, ook niet
geheel vrij van eigenbelang, de luisteraar
op de Vereniging rembrandt te steunen:
‘iedereen weet dat in nederland veel
verenigingen bestaan die van de overheid
subsidies ontvangen. Maar weinig mensen
weten dat er een vereniging bestaat welke
aan de overheid subsidies geeft. in dit opzicht
is de Vereniging uniek. De Vereniging

maecenas wordt
komt de overheid, met haar ontoereikende
aankoopbudgetten, te hulp met aanzienlijke
giften of met belangrijke voorschotten.’
aanwinsten
in de jaren 1953-1963 steunde de Vereniging
rembrandt 121 aankopen, verdeeld
over 38 musea uit tien van de toen elf
provincies van nederland; alleen Drenthe
ontbrak. ter vergelijking: in de eerste tien
jaar van haar bestaan, van 1883 tot 1893,
steunde de Vereniging 25 aankopen,
waarvan 20 voor het rijksmuseum en het
rijksprentenkabinet, twee voor het
Provinciaal Museum assen en drie voor
respectievelijk het Frans Hals Museum, het
groninger Museum en het Fries Museum
in leeuwarden.
Bij de gesteunde aankopen ging het soms
niet om één kunstwerk maar ook om
29 Vereniging reMBranDt naJaar 2006
meerdere werken tegelijk. Zo kreeg het
Prentenkabinet van de universiteit van
leiden steun bij de aankoop van vijf tekeningen
uit de serie Scheppingsdagen van
H. goltzius, werd het museum de amstelkring
in staat gesteld 22 penningen met
amsterdamse personen aan te kopen.
Het Haags gemeentemuseum kon zeven
stuks Venetiaans glas uit de zestiende en
zeventiende eeuw, alsook een collectie
kantonees porselein uit de veertiende,
zeventiende en achttiende eeuw aan haar
collectie toevoegen, dankzij de Vereniging
rembrandt.
cOllectie lieFtincK
De grootste collectie in de periode 1953-
1963 toegevoegd aan het openbaar kunstbezit
betrof de aankoop van de collectie
F. lieftinck: voor het Museum voor Volken-
kunde, leiden, 3000 Japanse tekeningen,
schetsen, ontwerpen en albumbladen, en
voor het rijksprentenkabinet 4125 losse
bladen en 236 Japanse prenten. De verzamelaar
Ferdinandus lieftinck (1879-1959)
was oorspronkelijk geïnteresseerd in de
Haagse school en in de schilder Hoytema,
waarvan hij veel werk verzameld had.
wellicht was het zijn contact met Hoytema
dat zijn interesse wekte voor Japanse houtsneden.
in 1938 besloot lieftinck, mede
geïnspireerd door de tentoonstelling Oude
Japansche Prentkunst in het gemeentemuseum
Den Haag in 1938 een uitgelezen
collectie van Japanse houtsneden van topkwaliteit
bijeen te brengen. in de jaren
hierna breidde hij zijn collectie uit tot 236
stuks.
toen hij in 1956 besloot zijn inmiddels tot
ver over de grenzen bekende verzameling
over te willen doen aan het rijk maakte de
ruime steun van de Vereniging rembrandt
dit ook mogelijk. ‘Het aesthetisch genoegen
om in een rustige omgeving Japanse
prenten te bekijken was tot voor kort de
talrijke bezoekers van de studiezaal van
het Prentenkabinet ontzegd’, zo schreef de
toenmalige conservator k.g. Boon in het
Portret van een courtisane
kitagawa utamaro (1754-1806)
kleurenhoutsnede, papier, 37,6 x 24,6 cm
VoorMalige ColleCtie lieFtinCk, nu ColleCtie
riJksPrentenkaBinet aMsterDaM
een courtisane van de ibarakiya houdt
een voorbijganger staande
suzuki Harunobu (1725-1770)
kleurenhoutsnede, papier, 27,2 x 19,8 cm
VoorMalige ColleCtie lieFtinCk, nu ColleCtie
riJksPrentenkaBinet aMsterDaM

• O G E N B L I K •
de kunst van het overleven
P r O f. d r H . W . va N O s
samen met Frans haks blader ik door de ca talogus van de tentoonstelling L’Envolée
lyrique. Paris 1945-1956. van 26 april tot 6 augustus van dit jaar werden in het
musée du luxem bourg in Parijs de schilders van wat ooit de ‘ecole de Paris’ heette
opnieuw getoond. nicolas de staël, Jean Fautrier, alfred manessier, Pierre soulages,
wols, Jean bazaine, roger bissière, hans hartung, serge Poliakoff en al die andere
avant-gardisten van onze jeugd, ze mochten weer worden gezien, vaak na decennia
van schaam teloze verwaarlozing. want de voort durende zoektocht naar de dernier
cri maakte, dat wat gisteren in de smaak viel, vandaag wordt vergeten en verguisd.
in nederland heeft vooral het van abbe museum ooit een prachtige collectie schilderijen
van deze kunstenaars aangelegd. alom werd hun werk hier bewonderd.
alfred manessier kreeg in nederland vrienden en nam hier zelfs een huis. maar toen
was opeens new York in en Parijs uit. de verzamelaars hielden de Parijse meesters
voor gezien en reisden af naar new York om bij te dragen aan de nieuwe mythologie
van het amerikaanse abstract expressionisme. manessier verdween uit neder land,
teleurgesteld in zijn vrienden van vroeger, die hem nu niet meer wilden kennen.
Wat maakten ze prachtige schilderijen, roepen Frans en ik om beurten uit,
terwijl we de afbeeldingen in de catalogus bekijken. nu ze niet meer de helden van
gisteren zijn, maar de meesters van eergisteren, nu willen we ze weer zien! Zo werkt
nu eenmaal het herkauwingsmechanisme van de geschiedenis van kunst. dit spijsverteringsproces
kent pijnlijke bijverschijnselen. bijna alle kunstenaars van de ‘ecole
de Paris’ zijn inmiddels overleden. velen van hen zwaar gedesillusioneerd. maar
ook heel veel van hun werk is verdwenen. alleen kunst die de moeite waard wordt
gevonden, heeft immers kans op overleven. we herinneren ons de schilders van ‘de
Ploeg’ in groningen, van wie we indertijd de werken bij vuilnisbakken of uit garages
weg moesten halen. nu zijn ze de meesters van eergisteren en hun werken zijn vaak
zo duur geworden, dat het zelfs de moeite loont om ze te vervalsen! hoeveel is er
in de tussentijd niet verloren gegaan?!
maar er is nog iets anders, waardoor we worden gefrappeerd. in de catalogus komt
een flink aantal hele goede schilders voor, van wie we de namen niet eens kennen.
Zo heb ik bijvoorbeeld nooit gehoord van gérard schneider, marie raymond,
Jacques doucet, Pierre dmitrienko en louis armand nallard, kunstenaars die absoluut
niet onder doen voor degenen, wier werken toen overal in europa te zien waren.
die tentoonstelling in het musée du luxembourg deed dus iets heel bijzonders: niet
alleen de helden van eergisteren opnieuw laten zien, maar ook de schilders die toen
al ten onrechte werden overgeslagen en nu geheel en al vergeten zijn. waarom
vergeten? Omdat de één niet de goede relaties had, de ander onmogelijk was of
onhandig of de weg in Parijs niet wist of omdat zij niet een hij was of omdat hij te
vroeg overleed. in elk geval ligt het bijna nooit aan zijn of haar artistieke kwaliteiten,
dat kan je nu door vergelijken heel goed onderkennen. Zo ging het en zo gaat
het en zo zal het altijd gaan. daar helpt geen moraliseren aan. Je kunt alleen wensen,
dat onze vereniging bij al die aanvragen voor financiële steun bij aankopen van
kunst van vandaag, gisteren en eergisteren zich bewust is van deze metabolismen
van de kunstgeschiedenis.
• O G E N B L I K •
jaarverslag van de Vereniging. ‘De strenge
conceptie van de negentiende-eeuwse prentliefhebbers,
die de prent alleen om haar zwart
en wit bewonderden, keurde de frivole Japanse
houtsneekunst geen plaats waardig in haar
heiligdom. De opvattingen veranderden toen
De toulouse-lautrec met zijn kleuren-litho’s
kwam, die zo sterk door de Japanse voorbeelden
geïnspireerd waren. Maar amsterdam
bleef bij de klassieke opvatting. De oorlog veranderde
veel in de waardering van de prentkunst.
De kleurenprent kwam nog sterker dan
vroeger op de voorgrond en de gehele belangstelling
voor de grafiek herleefde op een
andere basis. niet langer mocht thans die kunst
ontbreken, die europa in het laatste kwart van
de negentiende eeuw zo sterk heeft helpen
bevrijden van al te dodende schema’s en een
te veel aan reproducerende kunst.’
na de aankoop van de lieftinck-collectie is de
verzameling Japanse prenten van het
rijksprentenkabinet steeds verder uitgebreid,
waarbij zijn criterium alleen de hoogste kwaliteit
aan te kopen ook altijd het uitgangspunt is
gebleven.
Prins bernhard FOnds
in het jaar 1960 opende zich ook een belangrijk
nieuw perspectief, ‘[...] doordat het Prins
Bernhard Fonds heeft besloten gelden (uit de
opbrengst voetbalpool-gelden) ter beschikking
van de Vereniging rembrandt te stellen voor
de aankoop van beeldende kunst. Met het
Prins Bernhard Fonds is nu een regeling getroffen
krachtens welke alle aanvragen om steun
voor beeldende kunst worden verwezen naar
de Vereniging rembrandt, die de aanvragen
beoordeelt en het Prins Bernhard Fonds over
de toewijzing adviseert. naar het zich laat aanzien
zal dit een belangrijke uitbreiding van de
mogelijkheden der vereniging betekenen, terwijl
de vereniging – meer dan tot dusver – haar
zorgen ook zal uitstrekken over de moderne
kunst.’ Hoewel deze regeling pas begin 1961
definitief in werking trad, werden in 1960 al
drie objecten aangekocht met een schenking
van ƒ 40.000,- uit de Prins Bernhard Fondsgelden.

het poppenhuis van sara
rothé, ca, 1740
Frans Hals MuseuM, HaarleM
De directeur van het Prins Bernhard Fonds,
de heer siedenburg, verzocht het bestuur, in
afwachting van een meer definitieve regeling
voor de toekomst, op zeer korte termijn reeds
een voorstel te doen voor de besteding van de
nog dit jaar beschikbaar komende gelden.
‘ofschoon wij in verband met de grote spoed
die betracht moest worden, niet in staat waren
de gebruikelijke procedure te volgen’, zo
schreef de secretaris van de Vereniging aan de
heer siedenburg op 20 december 1960, ‘hebben
wij – teneinde aan uw wens tegemoet te
komen – onderzocht welke mogelijkheden zich
voordeden’. Voorstel werd gedaan voor het
rijksprentenkabinet de aankoop van een aantal
schetsbladen door Jan van goyen en voor het
Mauritshuis een Vanitasstilleven door Pieter
Claesz. te ondersteunen.
De derde aanvraag die gehonoreerd kon worden
met deze nieuwe bron van inkomsten was de
31 Vereniging reMBranDt naJaar 2006
aankoop van een schilderij van eugène Delacroix
voor Museum Boijmans-Van Beuningen.
De toenmalige directeur van Boijmans-Van
Beuningen J.C. ebbinge wubben schreef hierover
aan de Vereniging: ‘onder de kunstwerken
die ons museum op het oog heeft, maar
waarvan ik de aankoop tot nu toe niet heb kunnen
verwezenlijken door gebrek aan middelen,
bevindt zich een zeer expressief en karakteristiek
schilderij van eugène Delacroix. Dit paneel,
37 x 25 cm, is de voorstudie van het grote stuk
in de walters art gallery te Baltimore, dat 1846
gedateerd is. Het treffende van de kleinere en
eerdere studie is de directheid en de kracht van
het sentiment, naast de grote picturale qualiteiten.
De onloochenbare en evidente samenhang
met rubens maakt de waarde van dit werk van
Delacroix voor onze verzameling, die zo veel
olieverfschetsen van rubens bevat, waaronder
zijn Drie Kruisen, des te groter. Mede gezien
het feit dat Delacroix in de verzamelingen in
ons land niet rijk is vertegenwoordigd, zou hier
geloof ik inderdaad van een verrijking van het
nationale kunstbezit kunnen worden gesproken.
De prijs van dit stukje is, in vergelijking tot
de huidige prijzen op veilingen, bijzonder redelijk.
De huidige eigenaar, de kunsthandelaar
Dr Vitale Bloch, is bereid dit aan het museum af
te staan voor ƒ 30.000,-.’
‘nu het vooroverleg met de heer siedenburg
reeds tot een voorstel heeft geleid, dat naar alle
waarschijnlijkheid bij het bestuur van het fonds
in goede aarde zou vallen, stel ik voor dat wij in
dit uitzonderingsgeval maar niet meer over dit
onderwerp vergaderen en de kunstwerken ook
niet meer bezichtigen, doch meteen de knoop
doorhakken. wij krijgen door bemiddeling van
het Prins Bernhardfonds zulke ruime middelen,
dat ik het fonds gaarne tegemoet kom in zijn
wens op zeer korte termijn een voorstel van

christus aan het kruis
eugène Delacroix
(1798-1863)
1846. olieverfschets op
paneel, 37 x 25 cm
BoiJMans Van
Beuningen, rotterDaM
ons te ontvangen’, zo schreef de secretaris
tegelijkertijd aan zijn bestuur. Het bestuur was
het eens met zijn secretaris, het Prins Bernhard
Fonds ging akkoord met bovenstaand voorstel
en zo openden deze drie aankopen de lange
reeks van werken die de Vereniging
rembrandt, mede met steun van het Prins
Bernhard Fonds, heeft verworven voor het
openbaar kunstbezit s
N o t e n
1. archief Vereniging rembrandt, gemeente archief amsterdam.
2. Openbaar Kunstbezit werd opgericht in 1957. Het waren besprekingen
op de radio van telkens een kunstwerk in een nederlandse
openbare collectie, die vervolgens in gedrukte vorm
werden uitgegeven.
32 Vereniging reMBranDt naJaar 2006
n i e u w s
daan cevat Fonds
Mevrouw e.t.r. Cevat-spijker nam ter nagedachtenis
aan haar overleden echtgenoot, de kunsthandelaar en
verzamelaar Daan Cevat, het initiatief tot het instellen van het Daan
Cevat Fonds bij de Vereniging rembrandt. Het fonds is bestemd voor het
verlenen van financiële steun aan de aankoop van werken van rembrandt
en van kunstenaars die rembrandt hebben beïnvloed of die door rembrandt
zijn beïnvloed, dan wel door hem werden geïnspireerd.
onze vereniging is mevrouw Cevat bijzonder dankbaar voor dit initiatief.
ina van doormaal Fonds
uit een legaat van de heer ir Piet M. van Doormaal kon het Ina van
Doormaal Fonds bij de Vereniging rembrandt worden ingesteld. Het
fonds is bestemd voor steun aan aankopen van werken uit de school van
Barbizon.
een nieuw themafonds: Prenten en tekeningen
in Bulletin nummer 1 van dit jaar konden wij de oprichting van ons
themafonds Zilver aankondigen, mogelijk gemaakt door de nalatenschap
van mevrouw l.l. sjoer.
een van onze leden heeft, door dit initiatief geïnspireerd, laten weten
graag de eerste aanzet te willen geven tot een themafonds Prenten en
tekeningen. Door middel van een notariële akte is die aanzet inmiddels
gerealiseerd. wij kunnen nu dus met trots melding maken van ons tweede
themafonds en hopen natuurlijk dat velen er aan zullen bijdragen. uit de
nalatenschap van de heer a.J.C. Molster, die een groot liefhebber en
verzamelaar van tekeningen was, kon al meteen een substantieel bedrag
aan het nieuwe fonds worden toegevoegd.
nóg een nieuw themafonds: glas
Het fenomeen themafonds werkt aanstekelijk. een van onze leden, wier
ouders afkomstig zijn uit de glasstad leerdam, besloot een themafonds
Glas bij de Vereniging rembrandt in te stellen. wij juichen dit initiatief
vanzelfsprekend ten zeerste toe.
algemene ledenvergadering in het
Kröller-müller museum
op zaterdag 30 september vond de algemene
ledenvergadering plaats in het kröller-Müller
Museum in otterlo. De belangstelling van de leden
voor deze bijeenkomst was zo groot dat op een bepaald
moment een registratiestop moest worden ingevoerd. Daardoor
moesten tientallen leden worden teleurgesteld. wij doen ons best om
geschikte locaties te vinden met een grote capaciteit maar in combinatie
met een aantrekkelijke expositie is dat niet altijd eenvoudig. De ruim 350
leden die wel aanwezig konden zijn bezochten na de officiële vergadering
en het welkomstwoord door de directeur van het kröller-Müller
Museum Dr evert van straaten de prachtig gerenoveerde Van de Veldevleugel
en de tentoonstelling Living Art - on the Edge of Europe, over
levende kunst van oost-europese kunstenaars uit de jaren ‘60/‘70.

v a n d e v e r e n i g i n g
bestuur en raad van adviseurs
De algemene ledenvergadering van 30 september jl. is akkoord gegaan
met de volgende mutaties in het Bestuur en de raad van adviseurs van
de Vereniging rembrandt.
Bestuur
Jhr Mr a.a. loudon, vice-voorzitter en Prof. Dr C. Blotkamp traden
terug uit het Bestuur.
Dr M. sanders werd benoemd tot vice-voorzitter en de heren Mr H.g.
Boumeester en Drs C.o.a. baron schimmelpenninck van der oije tot lid
van het bestuur.
De heren Drs H.B. van wijk ra, Prof. Dr P.a. Hecht en Mr J.g. de Vries
robbé werden in het Bestuur herbenoemd.
Raad van Adviseurs
De heren Mr Drs l.C. Brinkman, Drs r.H. Fuchs en Mr r. groenink traden
terug uit de raad van adviseurs.
Mevrouw Dr H.H. Pijzel-Dommisse en de heren Dr J.n.M. van adrichem,
Prof. Dr C. Blotkamp, Mr H.g. Boumeester, Mr H.F. Heerkens thijssen,
Prof. Dr V. Manuth en a.g.l. strengers werden benoemd in de raad
van adviseurs.
De heer Boumeester werd aansluitend benoemd tot lid van het Bestuur
en maakt daarom geen deel meer uit van de raad van adviseurs.
Herbenoemd in de Raad van Adviseurs werden:
Mevrouw Prof. Dr C.a. Chavannes-Mazel en de heren Prof. Dr J.th.M.
Bank, Drs J.H. Heijningen nanninga, Drs ing. C. Maas, Mr l.J.r. ridder
van rappard, Mr s.a. reinink en a.l.stal.
alle benoemingen gelden voor maximaal vier jaar. Voor een volledig
overzicht van het Bestuur en de raad van adviseurs verwijzen wij naar
pagina 2 van dit Bulletin.
Het Bestuur dankt de teruggetreden Bestuursleden en adviseurs zeer
voor hun inzet ten behoeve van het openbaar kunstbezit gedurende vele
jaren.
bijeenkomst in de westerkerk
ter gelegenheid van het rembrandtjaar
2006 organiseerde de westerkerk, waar
rembrandt begraven ligt, in samenwerking
met het rijksmuseum, het
rembrandthuis en de Vereniging
rembrandt, op 15 oktober jl. een bijeenkomst
met muziek uit rembrandts
tijd en een lezing door taco Dibbits,
hoofd schilderijen van het rijksmuseum,
over rembrandts leven in de Jordaan.
De activiteiten in het kader van het rembrandtjaar zijn volgens gegevens
van het nederlands Bureau voor toerisme buitengewoon succesvol
gebleken. Vooral de diverse aan rembrandt gewijde tentoonstellingen
konden op grote bijval van een zeer breed publiek rekenen.
33 Vereniging reMBranDt naJaar 2006
titus cirkel
De leden van de titus Cirkel werd op 25 september jl. op uitnodiging
van de bekende fotograaf/verzamelaar willem Diepraam en het
rijksmuseum ontvangen bij willem Diepraam thuis. De gastheer zelf en
het hoofd van het rijksprentenkabinet ger luijten gaven, mede aan de
hand van een gedeelte van de collectie Diepraam, een boeiende toelichting
op het fenomeen fotoverzamelingen.
op 12 november waren de titusleden met hun kinderen te gast in
het nationaal Museum van speelklok tot Pierement te utrecht voor een
muzikale rondleiding en aansluitende lunch.
vereniging rembrandt op de pan
Van 19 tot 26 november 2006 zal de Vereniging
rembrandt weer acte-de-présence geven op de
pan kunst- en antiekbeurs in amsterdam. onze
vereniging zal leden en kandidaat-leden graag
ontvangen in de gecombineerde stand van de
Vereniging rembrandt en de Collectorsgroup.
Degene die zich op de pan als lid van de
Vereniging rembrandt aanmeldt ontvangt gratis
de fraaie rembrandtagenda 2007. Dit geldt ook
voor degene die een nieuw lid aanbrengt.
ledenaanbieding: rembrandt agenda 2007
naar aanleiding van het rembrandtjaar stelt de Collectors group een
speciale rembrandt agenda samen. in deze agenda worden alle werken
van rembrandt opgenomen die verworven zijn met steun van de
Vereniging rembrandt.
De rembrandt agenda bevat, naast vele kleurrijke illustraties, ook het
verhaal hoe de aankoop destijds tot stand is gekomen, waardoor de
aandacht wordt gevestigd op het belang van particuliere schenkingen
aan het openbaar kunstbezit.
De fraai uitgevoerde agenda (157 pagina’s; 19,7 x 24 cm) heeft een hard
cover, goud op snee en wordt geleverd in een bijpassende verzenddoos.
leden van de Vereniging rembrandt betalen de speciale prijs van
€ 34,95 (normale prijs: € 39,50)

algemeen
De Vereniging rembrandt
werd onder de naam
Vereeniging Rembrandt tot
behoud in Nederland van
kunstschatten opgericht op
24 september 1883.
Het doel van de vereniging is het behouden
en uitbreiden van kunstschatten voor nederland,
en het verrijken van het openbare bezit
aan kunstschatten in nederland, het daartoe
vergroten van de publieke belangstelling voor
en het verhogen van de kennis van het roerend
cultureel erfgoed, in het bijzonder in nederlandse
openbare collecties. De vereniging is
ingeschreven bij de kamer van koophandel te
amsterdam, no. V40531186.
Op welke wijze levert uw schenking meer op?
p een gift is een schenking uit vrijgevigheid
zonder dat daar op geld waardeerbare aanspraken
tegen over staan. De Vereniging rembrandt is
gebaat bij elke gift. De gift kan in geld of natura
(w.o. kunstvoorwerpen) geschieden en als
eenmalige of peri o -dieke schenking gedaan
worden. Fiscaal is het het aantrekkelijkst voor u
om de schenking in vijf of meer vaste termijnen
te voldoen. Voor een dergelijke gift is, evenals bij
erfstellingen of legaten, het inschakelen van een
notaris nodig. De Vere ni ging rembrandt is bereid
de notariële kosten voor haar rekening te nemen
bij periodieke giften vanaf € 200,- per termijn.
p Door erfstelling of legaat kunt u uw vermogen,
een bedrag en/of kunstvoorwerpen nalaten aan
de Vereniging rembrandt. De bestemming van
de kunstvoorwerpen kan worden bepaald in
overleg met de Vereniging rembrandt. Hiervoor
geldt onder bepaalde voorwaarden de genoemde
vrijstelling van successierechten.
p ten slotte noemen wij de bijzondere mogelijkheid
dat erfgenamen het successierecht gedeelte-
34 Vereniging reMBranDt naJaar 2006
lidmaatschaP
ingevolge besluit van de algemene leden ver -
ga dering 2005 zijn de contributies met ingang
van 2006 als volgt vastgesteld:
p gewoon lidmaatschap:
(tenminste) € 60,- per jaar
p echtpaar/partners lidmaatschap (twee personen):
(tenminste) € 85,- per jaar
p jongerenlidmaatschap (t/m 25 jaar):
(tenminste) € 20,- per jaar
p lidmaatschap voor het leven:
vanaf € 1.200,- (eenmalig)
p partnerlidmaatschap voor het leven:
vanaf € 2.000,- (eenmalig)
p bedrijfslidmaatschap:
(tenminste) € 1.000,- per jaar
lijk voldoen door overdracht van kunstvoorwerpen
aan de staat. u kunt ons hierover raadplegen.
waaraan draagt u bij?
u draagt bij aan de realisatie van de algemene
doelstelling van de Vereniging rembrandt: verrij -
king van ons openbaar kunstbezit in algemene zin,
of aan de verwerving van kunstwerken op een
bepaald verzamelgebied. nieuwe mogelijkheden
zijn: een rembrandtfonds op naam of een
themafonds.
wat is een rembrandtfonds op naam?
een persoonlijke manier van schenken of nalaten.
Het is een apart fonds, waarvan de oprichter in
samenspraak met de Vereniging rembrandt de
naam bepaalt (bijvoorbeeld de naam van de
stichter[s]), de doelstelling en de wijze van
besteding. Voor een rembrandtfonds op naam
geldt een minimum bedrag van € 75.000.
wat is een themafonds?
Deze fondsen worden in het leven geroepen voor
leden die in aanvulling op de contributie een
gift van (tenminste) € 250,- doen, kunnen
voor dat jaar de status van Donateur verkrijgen.
De leden hebben op vertoon van hun lidmaatschapskaart
gratis toegang tot de permanente
collecties van de ruim honderd musea waaraan
de Vereniging rembrandt steun heeft verleend,
alsmede tot de ledenvergaderingen en de bijzondere
ledenbijeenkomsten. Voorts ontvangen
de leden het Bulletin met actuele informatie en
beschouwingen door experts en fraaie afbeeldingen
van de kunstwerken die met steun van
de Vereniging rembrandt zijn verworven (echtpaar/partnersleden
ontvangen één Bulletin).
Voor nadere informatie kunt u contact opnemen
met het bureau van de Vereniging rembrandt.
g e v e n O m K u n s t ? d e K u n s t v a n h e t g e v e n !
De Vereniging rembrandt steunt kunstaankopen van musea
ten behoeve van ons openbaar kunstbezit. Van overheidswege
wordt dit particulier initiatief fiscaal ondersteund. Voor giften
van particulieren gelden onder bepaalde voorwaarden aftrek-
mogelijkheden voor de inkomsten- en successiebelasting.
De Vereniging rembrandt is geheel vrijgesteld van schenkings-
en successierechten. Zo kan zij optimaal profiteren van uw
gift tijdens uw leven of bij erfstelling.
degenen die geïnteresseerd zijn in een
bepaald verzamelgebied. u kunt bijdragen aan
een afzonderlijk themafonds, bedoeld om
bepaalde onderdelen van de openbare collecties
te steunen, bijvoorbeeld 17de-eeuwse schilderkunst,
religieuze kunst, prenten en tekeningen,
beeldhouwkunst, kunstnijverheid of moderne
kunst. op deze wijze kunt u daadwerkelijk
bijdragen aan kunstaankopen in bepaalde
richtingen. in een themafonds kunt u participeren
vanaf € 5.000. in 2005 is bijvoorbeeld
uit de nalatenschap van mevrouw l.l. sjoer het
‘Zilverfonds’ gesticht.
nadere informatie
wij geven u graag nadere informatie over de
vermelde mogelijkheden. Hiervoor is een speciale
brochure geven om kunst? De kunst van het
geven samengesteld, die wij u desgevraagd
toezenden. wij nodigen u uit om hierover
contact op te nemen met het Bureau (Drs
H.M. Blankenberg, telefoon 070-427 17 20,
e-mail: blankenberg@verenigingrembrandt.nl).

de leden van de vereniging rembrandt hebben op vertoon van het bewijs van lidmaatschap vrije toegang tot de vaste collecties van de
musea die sinds de oprichting van de vereniging in 1883 zijn gesteund bij de aankoop van kunstwerken. dit zijn:
alKmaar • stedelijk Museum
amerOngen • kasteel amerongen
amersFOOrt • Museum Flehite
amstelveen • Cobra Museum
amsterdam • allard Pierson Museum
• amsterdams Historisch Museum
• Bijbels Museum
• Joods Historisch Museum
• Museum amstelkring
• Museum het rembrandthuis
• Museum willet-Holt huysen
• nederlands scheep vaartmuseum
• Pijpenkabinet & smokania
• rijksmuseum
• stedelijk Museum
• stedelijk Museum Bureau
amsterdam
• tropenmuseum
• Van gogh Museum
aPeldOOrn • Paleis Het loo-nationaal Museum
aPPingedam • Museum stad appingedam
arnhem • gemeentemusea
assen • Drents Museum
asten • Beiaard- en natuurmuseum asten
berg en dal • afrika Museum
bergen OP ZOOm • Het Markiezenhof
beverwiJK • Museum kennemerland
breda • Breda’s Museum
brielle • Historisch Museum Den Briel
delFt • Museum lambert van Meerten
• legermuseum
• stedelijk Museum Het Prinsen hof
• Volkenkundig Museum nusan ta r a
deventer • gemeentemusea
dOrdrecht • Dordrechts Museum
• Museum Mr. simon van gijn
eindhOven • Museum kempenland
• stedelijk Van abbemuseum
enKhuiZen • stg rijksmuseum Zuiderzeemuseum
enschede • rijksmuseum twenthe
gOrinchem • gorcums Museum
gOuda • museumgouda
’s-gravenhage • gemeentemuseum Den Haag
• Haags Historisch Museum
• koninklijk kabinet van
35 Vereniging reMBranDt naJaar 2006
schilderijen Mauritshuis
• Museum Meermanno
• Museum Mesdag
grOningen • groninger Museum
haarlem • Frans Halsmuseum
• teylers Museum
hattem • Voerman Museum
’s-heerenberg • kasteel Huis Bergh
helmond • gemeentemuseum Helmond
’s-hertOgenbOsch • sM’s
• noordbrabants Museum
heusden a/d maas • Het gouverneurshuis
hilversum • goois Museum
hOOrn • westfries Museum
KatwiJK • katwijks Museum
laren • singer Museum
leeK • nationaal rijtuigenmuseum
leens • Borg Verhildersum
leerdam • nationaal glasmuseum
leeuwarden • Fries Museum
• Museum Het Princessehof
nationaal keramiekmuseum
leiden • Museum Boerhaave
• Prenten ka binet der rijks-
univer si teit
• rijksmuseum Het koninklijk
Penningkabinet
• rijksmuseum van oudheden
• rijksmuseum voor Volken kunde
• stedelijk Museum De lakenhal
lOOsdrecht • kasteel-Museum sypesteyn
maarssen • slot Zuylen
maastricht • Bonnefantenmuseum
marKen • Marker Museum
middelburg • Zeeuws Museum
niJmegen • Museum Het Valkhof
OtterlO • kröller-Müller Museum
• nederlands tegelmuseum
Purmerend • Purmerends Museum
ridderKerK • Huys ten Donck (alleen de tuinen)
rOermOnd • stedelijk Museum roermond
rOtterdam • atlas van stolk/Het schielandhuis
(Historisch Museum rotterdam)
• Maritiem Museum rotterdam
• Museum Boijmans Van Beuningen
• wereldmuseum rotterdam/
Museum voor Volkenkunde
• nai nederlands architec tuur-
in sti tuut
rOZendaal • kasteel rosendael
de riJP • rijper Museum in ‘t Houten Huis
riJswiJK (Zh) • Museum Het tollenshuis
schiedam • stedelijk Museum
schOOnhOven • goud-, Zilver-, en klokkenmuseum
sluis • oudheidkundige Verzameling
Belfort sluis
sneeK • Fries scheepvaart Museum
tiel • streekmuseum De groote
sociëteit
tilburg • De Pont, stichting voor
hedendaagse kunst
• textielmuseum
uden • Museum voor religieuze kunst
uithuiZen • Menkemaborg
utrecht • Centraal Museum
• nationaal Museum van
speelklok tot Pierement
• Museum Catharijneconvent
vaassen • kasteel de Cannenburch
velsen-Zuid • Museum Beeckestijn
vlissingen • Zeeuws maritiem muZeeum
vOOrburg • Museum swaensteyn
vOOrschOten • kasteel Duivenvoorde
weesP • gemeentemuseum
wiJhe • Museum de Fundatie/kasteel
Het nijenhuis
wOerden • stadsmuseum woerden.
Zaandam • Museum van het nederlandse
uurwerk
ZaltbOmmel • Maarten van rossummuseum
ZieriKZee • Maritiem Museum Zierikzee
• stadhuismuseum
ZutPhen • Museum Henriëtte Polak in
De wildeman
• stedelijk Museum
zwolle • Museum de Fundatie/Paleis aan
de Blijmarkt
• stedelijk Museum

in 2005 met steun van de vereniging rembrandt aangekochte werken:
aMsterDaM
allard Pierson Museum
veldheer te paard van
terracotta,
ca 300 voor Chr.
aMsterDaM
rembrandthuis
athalia verdreven uit
de tenpel door Jojada,
ca 1610-1620
rombout van uylenburgh
aMsterDaM
rembrandthuis
de ontmoeting van Jacob
en rachel
bij de bron
Jan tengnagel
aMsterDaM
rijksmuseum
Portret van een
afrikaanse man,
ca 1525-1530
Jan Mostaert
aMsterDaM
rijksmuseum
Zilveren kandelaar,
1687
adam loofs
aMsterDaM
rijksmuseum
Kabinet, vervaardigd
voor amalia van solms,
1650-1660
wilhelm de rots
aMsterDaM
rijksmuseum
Portret van mevrouw
de lange, 1900
Jan toorop
aPelDoorn
Museum Paleis Het loo
vivat Oraenge, ca 1670
Jan Davidsz de Heem
asten
nationaal Beiaard
Museum
aardewerken
Pien chung
DelFt
legermuseum
Koppel ivoren
pistolen, 1675-1680
Jacob kosters
Den Haag
gemeentemuseum
vier glas-in-lood
ramen, 1917-1920
Chris lebeau
Den Haag
Mauritshuis
Oude vrouw en
jongen met kaarsen,
ca 1616-1617
Peter Paul rubens
Den Haag
Mauritshuis
gezicht op kasteel
bentheim,
ca 1652-1654
Jacob van ruisdael
DorDreCHt
Dordrechts Museum
stilleven met bloemen
en vruchten en een
dode haas,
ca 1750-1780
Joris Ponse
DorDreCHt
Dordrechts Museum
serie van vijf
behangsels, ca 1800
Jacob en abraham
van strij
leeuwarDen
Fries Museum
amo te ama me, 1881
lourens alma tadema
leiDen
stedelijk Museum
De lakenhal
collectie amphora
keramiek,
ca 1890-1920
tilBurg
nederlands textiel
Museum
dubbelportret van de
heren van den bergh,
1954
Carel willink
utreCHt
nationaal Museum van
speelklok tot Pierement
staande klok,
ca 1785
David roentgen en
Peter kinzing