Blik vooruit - Vrije Universiteit Amsterdam

116

Blik vooruit:
de toekomst van
het onderwijs
Hanna Kuijs
en Jos Beishuizen
117
9

Ter afsluiting van dit boek richten we onze blik op de
toekomst. Welke waarde heeft het gedachtegoed van
de onderwijsvisie voor de toekomst van het onderwijs
aan de VU? Docenten, studenten en bestuurders werden
geïnterviewd over de vraag hoe het onderwijs er in de
toekomst uit zou moeten zien. In het eerste deel van
dit hoofdstuk beschrijven we belangrijke thema’s die in
de interviews naar voren kwamen. In het tweede deel
doet Jos Beishuizen, die in 2006 aan de wieg stond van
de Onderwijsvisie VU, naar aanleiding van de interviews
voorstellen voor een actualisering van de onderwijsvisie.
118
De VU spreekt zich uit…
Hoe zou het onderwijs aan de VU er in 2020 uit moeten zien? Deze open vraag stelden we in interviews
aan zeventien mensen uit verschillende geledingen van de VU: bestuurders, directeuren, docenten, docentopleiders
en studenten van diverse faculteiten en diensten. Mensen die nauw betrokken waren bij
het onderwijsvisieproject, of juist helemaal niet. Mensen die positief stonden tegenover de visie, maar
juist ook zij die vraagtekens zetten. We spoorden iedereen aan de gedachten de vrije loop te laten.
Er kwamen heel verschillende invalshoeken, thema’s en ideeën ter sprake. Sterke en zwakke punten
van het huidige onderwijs. Uitdagingen, problemen en oplossingen. Sommige thema’s riepen vragen,
dilemma’s en discussie op. Tegelijkertijd was er op het niveau van de uitgangspunten en doelstellingen
een grote mate van overeenstemming.

Geïnterviewden
Jeroen van Andel (Onderwijscentrum), Femke
den Boer (Marketing en Communicatie), Lex Bouter
(Rector Magnificus), Micha van Eeden (Economie
en Bedrijfswetenschappen), Nellie Harms
(Aard en Levenswetenschappen), Erna Klein Ikkink
(Dienst Studentenzaken), Peter Kerkhof (Sociale
Wetenschappen), Ingmar Leijen (Economie
en Bedrijfswetenschappen), Anja Oskamp (Rechten),
Carmen Peters (Onderwijscentrum), Doret
de Ruyter (Psychologie en Pedagogiek), Sjoerd
Sinke (Onderwijscentrum), Lizeth Sloot (Exacte
Wetenschappen), Taede Sminia (oud Rector Magnificus),
studente (Pedagogiek en Psychologie),
Harmen Verbruggen (Economie en Bedrijfswetenschappen)
en Joris van Wijk (Rechten).
Uitgangspunten: kernwaarden van de VU
Alle geïnterviewden baseren hun ideeën over de
toekomst – expliciet of impliciet – op ideeën over
waar de VU van oudsher voor staat en aspecten
die behouden moeten blijven. Vaak refereerden
ze aan kenmerken die zij ‘typisch VU’ vonden:
maatschappelijke betrokkenheid, aandacht voor
academische vorming en reflectie, focus op diversiteit
en de filosofische, ethische en levensbeschouwelijke
aspecten van onderwijs. Zij zien de
VU als een universiteit die degelijk is en structuur
biedt, die streeft naar persoonlijke aandacht voor
studenten en waar belang wordt gehecht aan discussie
over waarden en normen en het omzien
naar elkaar. Deze aspecten vormen uitgangspunten
voor een blik vooruit. Een bestuurder: ‘De VU
heeft veel sterke kanten en die moeten we vooral
niet kwijtraken.’
Academisch burgerschap als doel
De geïnterviewden dragen academisch burgerschap
als doel van het onderwijs een warm hart
toe. Daarbij denken ze aan het opbouwen van
een kennisbasis, de ontwikkeling van een kritische
geest en analytisch vermogen en het leren
toepassen en ter discussie stellen van kennis.
Maar ook aan de ontwikkeling van creativiteit
en nieuwsgierigheid, die ten grondslag liggen
aan innovatie. Een bestuurder: ‘De maatschappij
heeft mensen nodig die niet langs één lijntje zijn
opgevoed, maar juist geleerd hebben om vragen
te stellen en ook oplossingen te verzinnen. En
niet schromen om creatief te zijn en met wilde
ideeën te komen.’ Academisch burgerschap heeft
naast een intellectueel aspect ook een moreel aspect:
verschillende geïnterviewden spraken over
de maatschappelijke verantwoordelijkheid van
academici; hun morele
verplichting om bij te Een bestuurder: ‘Drie jaar is eigenlijk
dragen aan het verbete- te kort voor de academische vorming
ren van de samenleving. van studenten. Dat is proppen in een
Een bestuurder: ‘Vroe- toch al overvol studieprogramma.
ger noemden we dat no- Waarom breiden we de bachelor niet
blesse oblige: studenten uit naar vier jaar? Dan kan dat ook
moeten begrijpen dat een zelfstandig uitstroommoment
als je de kans krijgt om zijn naar de arbeidsmarkt. En
academische standing te kunnen studenten eerst gaan werken
bereiken, dat niet alleen of nadenken wat ze willen en veel
maar ten eigen voordele gerichter hun master kiezen.’
strekt, maar dat je daarmee
ook een extra maatschappelijke verantwoordelijkheid
op je schouders neemt. Wij moeten studenten
daar sensitief voor maken.’
De geïnterviewden zijn het erover eens dat academische
vorming een kernaspect van het onderwijs
moet zijn om academisch burgerschap te ontwikkelen.
Wel is het de vraag hoe dit praktisch moet
worden ingevuld. Hierbij spelen het type en de
omvang van de opleiding een belangrijke rol. De
academische vorming van een politicoloog dient
anders te worden ingevuld dan die van een scheikundige.
En potentieel waardevolle werkvormen,
119

120
zoals dilemma gestuurd onderwijs, zijn bij grootschalige
opleidingen soms lastiger te realiseren.
Er zijn echter ook uitdagingen waar alle opleidingen
mee te maken hebben. Drie hiervan werden
in verschillende interviews genoemd:
1 de voorbereiding van studenten op zowel wetenschap
als praktijk;
2 de connectie maken tussen wetenschap en samenleving;
3 het versterken van interdisciplinariteit en de samenhang
van het programma.
We bespreken deze drie aandachtspunten hier
achtereenvolgens.
Voorbereiding op wetenschap en praktijk
De VU leidt studenten op voor zowel wetenschappelijke
functies als de (academische) beroepspraktijk.
Er is overeenstemming over dat beide
takken een plek moeten krijgen in het onderwijs
en dat studenten het pad moeten kunnen kiezen
dat het best aansluit bij hun ambities en talenten.
Een docent: ‘In het onderwijs moet zowel aandacht
zijn voor wetenschappelijke als voor maatschappelijke
vragen.’
Dit brengt echter een aantal dilemma’s met zich
mee voor de invulling van het onderwijs. Beide
richtingen vragen om verschillende competenties
- en dus verschillend onderwijs. Welke doelen
moet de VU centraal stellen? Geïnterviewden geven
aan dat een grote meerderheid van de studenten
niet kiest voor een carrière in het wetenschappelijk
onderzoek (dat kan ook niet gezien
de plaatsen die er zijn), maar dat de VU toch wetenschappelijke
opleidingen wil en moet blijven
bieden. Ook studenten die niet de wetenschap in
gaan moeten onderzoek kunnen begrijpen, beoordelen
en gebruiken. Zoals een bestuurder het
verwoordde: ‘Onderzoek is een manier van kijken,
die iedere academicus nodig heeft.’ Boven-
dien moet de VU zich blijven onderscheiden van
het hbo. Een docent: ‘Het hbo klopt aan de poort.
De VU moet nadruk leggen op het academische
en wetenschappelijke van haar opleidingen, laten
zien wat ze meer biedt dan het hbo.’ Onderzoek
moet daarom een centraal element van elke opleiding
blijven.
Connectie tussen onderwijs en samenleving
vormgeven
Verschillende geïnterviewden wijzen erop dat de
VU de samenleving meer moet betrekken bij haar
onderwijs. Als de VU streeft naar academische,
maatschappelijk betrokken burgers moeten studenten
tijdens hun opleiding in contact komen
met de maatschappij, zo is de redenering. We
moeten studenten voorbereiden op hun latere beroepspraktijk.
Een docent: ‘Ze moeten weten wat
er leeft in de samenleving om met innovatieve
ideeën te komen en maatschappelijke bijdragen
te kunnen leveren.’
De VU moet daarom een breder en sterker netwerk
vormen met de overheid, bedrijven en
maatschappelijke organisaties waar studenten
bijvoorbeeld praktijkopdrachten kunnen doen of
stage kunnen lopen. De locatie van de VU op de
Zuidas en in Amsterdam biedt hiervoor veel mogelijkheden.
‘Als je streeft naar academische professionals,
maar vooral ook burgers, dan moeten
die mensen ook wel tussen de burgers en in de
samenleving zijn en daar rondlopen. Je hebt Amsterdam,
dat is echt een heel bijzondere stad,
daar kun je zoveel mee doen. Je hebt een Zuidas
met advocatenkantoren en met banken. Studenten
kunnen veel leren door daar bezig te zijn.’
Versterken interdisciplinariteit en samenhang
In verschillende interviews kwam naar voren dat
de academische beroepspraktijk een interdisci-

plinaire blik vergt. Academische burgers moeten
over de grenzen van hun eigen vakgebied heen
kunnen kijken om praktische en maatschappelijke
kwesties aan te kunnen. ‘We moeten minder verkokerd
kijken naar het eigen vakgebied, anders
mis je veel van wat er buiten gebeurt, bijvoorbeeld
op het gebied van innovatie. Je wilt toch dat
studenten daarmee in aanraking komen?’
De VU moet daarom interdisciplinariteit versterken:
een combinatie van perspectieven is goed
voor verbinding en verbreding. Dit betekent onder
andere dat er meer samenwerking moet komen
binnen faculteiten, zodat studenten in aanraking
komen met verschillende disciplines en
invalshoeken. Ook moeten studenten, meer dan
nu het geval is, gestimuleerd en gefaciliteerd worden
om vakken te volgen bij andere faculteiten.
Tegelijkertijd is het voor de academische vorming
belangrijk dat er meer aandacht komt voor samenhang
in het studieprogramma. Studenten hebben
nu soms nog het gevoel dat hun opleiding bestaat
uit een verzameling losse vakken. Een student:
‘Zorg dat een bachelor meer is dan dertig losse
vakken, want zo voelde het voor mij wel...’
Uitdagend, activerend en kleinschalig
onderwijs
Uit verschillende geledingen klinken geluiden dat
het onderwijs aan de VU meer uitdagend en activerend
moet zijn. ‘Ik kom naar de VU om uitgedaagd
te worden, om het beste uit mezelf te
halen. Daar word ik nu echt in teleurgesteld’, aldus
een student. Docenten moeten zich inzetten
om studenten te prikkelen en te betrekken bij het
onderwijs. Als studenten actief met de stof aan
de slag gaan, wordt hun nieuwsgierigheid geprikkeld
en leren ze creatief en kritisch denken. De
geïnterviewden leggen de nadruk op de rol van
de docent: docenten moeten hun studenten betrekken
en activeren, ook al zijn studenten uit
zichzelf niet altijd gemotiveerd. Een docentopleider:
‘Je kunt als docent niet denken ‘die studenten
zijn ongemotiveerd, daar kan ik niets mee’. Je
hebt als docent altijd de middelen in handen, jij
moet actie ondernemen om te zorgen dat die studenten
anders gaan reageren. En als jij je onderwijs
zo maakt dat studenten daar betrokken bij
zijn, gemotiveerd, dan heb je het goed gedaan.’
Er zijn meer werkvormen nodig dan alleen het
hoorcollege om uitdagend en activerend onderwijs
te realiseren. Hoewel men het hoorcollege nog
steeds waardevol vindt
voor de overdracht van
kennis, is er behoefte aan
meer intensieve lesvormen,
zoals kleinschalige
werkgroepen. ‘Hoorcolleges
voldoen niet om kennis
kritisch te leren toepassen
en creatief te leren
denken. Hiervoor zijn
echt intensievere, meer
activerende werkvormen
nodig’, zo zegt een docent.
Een docent: ‘Waarom maken we het
studiejaar niet korter en intensiever?
Ik heb in Engeland gezien dat
door een intensieve werkwijze er
meer een communitygevoel onder
studenten en docenten ontstaat. Dit
is belangrijk voor de ontwikkeling
van academisch burgerschap.
Bovendien houden docenten op
deze manier meer tijd vrij voor
onderzoek.’
Men vindt het bovendien belangrijk dat er persoonlijke
aandacht is voor studenten. Studenten willen
zich gezien en gekend voelen. Dit is nu, vooral bij
grootschalige studies, te weinig het geval.
Zoals een student van een grote opleiding aangaf:
‘Nu zie je docenten alleen in de verte, en zij zien
jou in de verte. Je kent elkaar niet, en je stapt
daarom ook minder makkelijk met een vraag of
probleem naar de docent.’
Een probleem bij het streven naar kleinschalige
werkvormen is dat dit bij grote opleidingen (met
name in de eerste studiejaren) slechts beperkt te
realiseren is.
121

122
Begin vanaf het begin
Opvallend is dat de geïnterviewden benadrukken
dat het eerste jaar cruciaal is voor de academische
vorming van studenten. Er moet daarom
hoog worden ingezet om studenten direct te activeren
en te betrekken bij de opleiding, en hen zo
snel mogelijk te laten ontdekken of ze de juiste
studiekeuze hebben gemaakt.
Studenten komen binnen met een zeer wisselende
motivatie en inzet. Geïnterviewden vinden
het daarom belangrijk om te werken aan de houding
van studenten: er moet expliciet aandacht
besteed worden aan wat we in een academische
omgeving van studenten verwachten. ‘Je moet
studenten wakker schudden en luiheid zo snel
mogelijk afleren’, aldus een student. Docenten
moeten zich inzetten om studenten in de juiste
studiemodus te laten komen, door hen uit te dagen
en eisen te stellen, maar ook door waar nodig
begeleiding te bieden.
Om studenten snel bij de voor hen juiste opleiding
te krijgen en te motiveren, moet het eerste jaar
een dwarsdoorsnede van de opleiding bieden en
studenten in contact brengen met professionals.
Studenten krijgen zo snel een beeld van de opleiding
en wat ze ermee kunnen, en ontdekken of ze
de juiste studie gekozen hebben. Een docent: ‘Je
moet meteen aansluiten bij wat studenten motiveert
om überhaupt naar de VU te komen.’ Dit is
nu vaak onvoldoende het geval: opleidingen starten
met algemene vakken, die studenten onvoldoende
motiveren en geen representatief beeld
geven van de opleiding.
Verschillende geïnterviewden wijzen erop dat studenten,
meer dan nu het geval is, direct serieus
genomen moeten worden. Een docent: ‘Vanaf dag
één moet je studenten zien als toekomstige academische
collega’s, die moet je serieus nemen.
Dan moet je gelijk hoog inzetten.’
Een bestuurder deelt die mening: ‘Veel studenten
komen binnen met talent en zin om te leren.
Zij moeten vanaf het begin het idee krijgen dat
ze onderdeel uitmaken van de academische gemeenschap.’
Men vindt dat er vanaf het begin van
de studie aandacht moet zijn voor wetenschappelijk
onderzoek en de wetenschappelijke attitude.
Studenten moeten bijvoorbeeld al meteen kritisch
leren kijken en worden uitgedaagd om kennis ter
discussie te stellen. Niet alleen kunnen studenten
hiervan leren, het komt ook docenten ten goede.
Een bestuurder: ‘Studenten zitten nog niet vastgebakken
in een discipline. Ze hebben daardoor
een frisheid en creativiteit waar docenten van
kunnen en moeten profiteren!’
Een belangrijke kanttekening bij investering in
het eerste jaar is de grote uitval, met name bij
grootschalige opleidingen zoals Rechten. Hier
wordt in het eerste jaar vooral gewerkt met massale
colleges. Een docent: ‘De studie zou interessanter
worden als het onderwijs meer activerend
en kleinschaliger zou zijn en als vanaf dag één
grote vragen centraal stonden. Maar dit vraagt
een investering die de moeite bijna niet waard is,
omdat er zoveel studenten afvallen.’ De VU moet
hierin afwegingen maken.
Community of learners in het eerste jaar?
Een belangrijke vraag in het kader van de onderwijsvisie
is of de community of learners een plaats
kan en moet krijgen in het eerste jaar. De meningen
hierover lopen uiteen. Critici wijzen erop dat
het studenten in het eerste jaar nog ontbreekt
aan kennis en vaardigheden om onderzoek te
doen naar vragen die voor onderzoekers relevant
zijn. Zij vinden de community of learners meer
iets voor latere studiefases. Een bestuurder: ‘In
het begin is er nog geen sprake van gelijkwaardigheid
tussen studenten en docenten, de basis

voor een community ontbreekt. Pas als je verder
komt in het onderwijs kan de community of learners
een plek krijgen.’
Hoe iemand tegen de toepasbaarheid van communities
of learners in het eerste jaar aankijkt, blijkt
veel te maken te hebben met de interpretatie van
het concept. De kanttekeningen van critici worden
breed erkend, maar sommige geïnterviewden
zien toch mogelijkheden, bijvoorbeeld door
de community of learners vorm te geven als een
meester-gezel systeem, of door aanpassing in de
onderzoeksvragen die centraal staan. ‘De vragen
kunnen in eerste instantie liggen op het grensvlak
van de kennis van de student. Van daaruit kun je
steeds verder opschuiven naar het grensvlak van
de kennis van de wetenschap’, zo meent een docent.
Een andere docent wijst erop dat een community
of learners ook vorm kan krijgen doordat
de docent in colleges zijn of haar eigen onderzoek
bespreekt en vragen en dilemma’s hierbij ter
discussie stelt: ‘Laat de docent voorbeeldmatig
werken. Studenten kunnen op hun eigen niveau
meedenken. Dit is leerzaam voor studenten, maar
biedt de docent ook de mogelijkheid om te reflecteren
op zijn werk.’
De interpretatie en inzetbaarheid die geïnterviewden
aan de community of learners toedichten, blijken
onder andere afhankelijk van de omvang van
de opleiding in kwestie. Zoals eerder genoemd
is het bij grote studentenaantallen moeilijk om
kleinschalig onderwijs vorm te geven. Bij grote
studies worden de groepen kleiner naarmate de
studie vordert. Een bestuurder: ‘Pas dan kun je
echt iets doen met het idee van de community.’
Excellentie en differentiatie
Wanneer de geïnterviewden spreken over de toekomst
van het onderwijs aan de VU komt het
thema excellentie vaak naar voren. Geïnterviewden
interpreteren excellentie hierbij niet alleen in
termen van talent, maar vooral ook in termen van
motivatie en instelling.
Een directeur noemt dat excellentie als een mentaliteit:
’Het gaat erom dat studenten het beste
uit zichzelf halen, dat ze proberen boven zichzelf
uit te stijgen.’
De VU moet studenten hiertoe motiveren en eisen
stellen, maar ook de nodige begeleiding bieden.
Als een student bijzonder gemotiveerd is, moet
de VU daarop inspelen. Bijvoorbeeld door extra
werkgroepen of onderzoeksprojecten te bieden.
Als de motivatie bij de
student ontbreekt, moet
de VU proberen deze op
te wekken of aan te wakkeren.
Een student: ‘Er
wordt te veel uitgegaan
van de intrinsieke motivatie
van de student. Je
moet studenten echt het
gevoel geven dat ze het
ergens voor doen.’
Een bestuurder: ‘De VU zou meer
een beroep moeten doen op
studenten om elkaar te helpen: Je
ziet in het eerste jaar al vrij snel
welke studenten het zeker gaan
halen. Waarom daag je die nou
niet uit om hun medestudenten
– die dat willen – gewoon te
laten helpen? En dat moet je
dan op een of andere manier
stimuleren, waarderen, benoemen,
je moet er iets voor teruggeven.
Zo stimuleer je studenten om
medeverantwoordelijkheid te nemen
voor hun medestudenten en breng
je mensen bij elkaar.’
Men is het erover eens
dat de VU studenten
moet helpen een pad te
kiezen dat aansluit bij
hun interesses en capaciteiten.
Veel geïnterviewden
delen de studenten (expliciet of impliciet)
onder in twee groepen: een grote groep gemiddelde
studenten, die voornamelijk studeert om
een diploma te halen en weinig betrokkenheid
voelt bij de VU (de ‘grote bulk’) en een kleine
groep betrokken, gemotiveerde studenten.
Dit onderscheid leidt tot een fundamentele vraag:
op wie moet het onderwijs aan de VU gericht zijn?
Gaat de VU voor de grote bulk of richt ze zich
123

124
op de gemotiveerde groep – met het risico dat
een grote groep studenten dan zal afhaken? Verschillende
geïnterviewden geven aan dat de VU
zich vooral moet richten op de grote massa. Een
bestuurder: ‘Je moet de massa proberen te motiveren
het beste uit zichzelf te halen door hen uit
te dagen en eisen te stellen.’ Dit betekent dat de
VU zich niet alleen moet richten op topstudenten,
maar juist ook aandacht moet hebben voor de gemiddelde
student.
Men benadrukt dat de VU hierbij wel een minimumniveau
moet bewaken: als een student het
academische niveau niet aankan of zich niet
voldoende wil inzetten is hij niet op zijn plaats
aan de VU. In verschillende interviews kwamen
twijfels naar voren over of de huidige studenten
aan het gewenste niveau voldoen. ‘Hiermee degradeer
je het onderwijs’, aldus een student. Ook
moet de excellente student niet uit het oog worden
verloren: ‘Gemotiveerde studenten worden in
het huidige onderwijs teleurgesteld. De lat ligt te
laag, uitdaging ontbreekt.’
Men wijst op differentiatie als middel om het onderwijs
zo goed mogelijk aan te laten sluiten bij
verschillende groepen studenten. Een docent: ‘Je
moet studenten uitdagen en begeleiden op het
niveau waar ze op dat moment aan toe zijn.’ Differentiatie
is hiermee enerzijds een manier om
excellentie een plaats te geven (bijvoorbeeld in
extra werkgroepen, honoursprogramma’s en selectieve
masters), maar biedt anderzijds ook mogelijkheden
voor de ondersteuning van studenten
die dat nodig hebben.
Kwaliteit van de docent
Docenten spelen een centrale rol in onderwijskwaliteit,
zo benadrukken velen. Als de VU haar
onderwijs wil verbeteren, moet de focus liggen
op de docent. Uit alle geledingen klinkt een roep
om meer aandacht voor de kwaliteit, scholing en
waardering van docenten.
Selectie kan de kwaliteit van docenten direct beinvloeden.
Geïnterviewden benadrukken dat een
goed onderzoeker niet vanzelfsprekend een goed
docent is. Een docent: ‘Onderwijs geven is echt
een vak, een moeilijk vak.’ Niet iedereen ambieert
een rol als docent en niet iedere medewerker is
hiervoor even geschikt. Hier zou meer rekening
mee gehouden moeten worden bij de interne
taakverdeling.
Docenten worden niet of zeer beperkt voorbereid
op hun onderwijstaken. Men gaat er te makkelijk
vanuit dat mensen met kennis van zaken ook in
staat zijn goed onderwijs te geven. Een docentopleider:
‘Veel mensen gaan voor een groep staan
zonder dat ze enige pedagogische of didactische
bagage hebben. Dan grijp je al snel terug op wat
je weet en wat je eerder hebt gezien. We komen
uit een cultuur van overdracht. Daar blijven docenten
dan ook vaak in hangen.’ Professionalisering
is nodig om het repertoire van docenten te
verbreden en hen voor te bereiden op het geven
van uitdagend en activerend onderwijs.

Naast aandacht voor selectie en professionalisering
is ook de waardering van docenten van belang.
Geïnterviewden zetten vraagtekens bij de
huidige situatie, waarin de onderzoeksrol van medewerkers
centraal staat en onderwijs geven veelal
iets is wat ze ernaast doen. Docenten zijn voor hun
beoordeling en carrière (vrijwel) volledig afhankelijk
van onderzoeksprestaties. Docenten die zich
willen richten op onderwijs hebben weinig carrièremogelijkheden.
Daarnaast worden hun prestaties
op onderwijsgebied onvoldoende beloond.
‘Onderwijs moet geen minderwaardige keuze zijn’,
aldus een bestuurder.
Een terugkerend thema in de discussie over onderwijs-
en docentkwaliteit is de verhouding tussen
onderwijs- en onderzoekstaken van medewerkers.
Moet een docent per definitie ook actief
zijn als onderzoeker om goed academisch onderwijs
te kunnen geven? Enerzijds wijzen mensen
erop dat de meerwaarde van een universiteit zit
in de koppeling van onderwijs en onderzoek. Een
docent: ‘Docenten moeten die koppeling ook in
hun onderwijs kunnen maken.’ Een strikte scheiding
tussen beide is daarom niet wenselijk: men
is het erover eens dat iedere docent een basis
moet hebben in onderzoek en deze moet onderhouden.
Dit betekent volgens veel geïnterviewden
echter niet perse dat een docent actief moet
zijn als onderzoeker. Een docent: ‘Betrokkenheid
bij onderzoek kan bijvoorbeeld ook betekenen
dat de docent de literatuur intensief bijhoudt en
deelneemt aan discussies binnen de vakgroep.’
Een docent moet vooral de kennis en vaardigheden
die horen bij het doen van onderzoek goed
kunnen overbrengen.
Het belang van een VU visie op onderwijs
Hoewel de ideeën over goed onderwijs en invulling
van de onderwijsvisie verschillen, is men het
erover eens dat de VU prioriteit moet geven aan
onderwijskwaliteit. ‘Onderwijs is de kurk waar we
op drijven. Ons bestaans-
recht is erop gebaseerd’,
aldus een bestuurder. De
VU moet keuzes durven
maken en zich sterker
profileren ten opzichte
van andere universiteiten
en hogescholen. Een
andere bestuurder: ‘Stu-
Een bestuurder: ‘De VU moet
haar kwaliteit zichtbaar maken
in gebouwen, infrastructuur en
faciliteiten. Dit draagt bij aan een
beeld dat gevoed wordt door de
inhoud. Laat zien dat je onderwijs
belangrijk vindt!’
denten zullen steeds bewuster gaan kiezen voor
een universiteit en hogere eisen gaan stellen, zeker
als ze meer gaan betalen voor hun studie.’
Een duidelijke visie op onderwijs draagt bij aan
het onderscheidende karakter van de VU. Geïnterviewden
benadrukken dat de VU moet vasthouden
aan sterke punten in haar visie en (nog)
concreter moet maken hoe het onderwijs daadwerkelijk
in die richting ontwikkeld kan worden.
En de VU moet minder bescheiden zijn. Of zoals
een bestuurder het zegt: ‘We schreeuwen niet
hard genoeg. We zijn goed, maar we moeten die
kwaliteit ook durven uitdragen.’
125

126
Jos Beishuizen blikt vooruit
Jos Beishuizen stond in 2006, samen met James Kennedy, aan de wieg van de onderwijsvisie van de VU.
Geïnspireerd door de interviews hierboven, geeft hij zijn blik op de toekomst van de onderwijsvisie. Hij
richt zich hierbij met name op het eerste studiejaar van de bachelor. Dat is niet voor niets: het eerste
opleidingsjaar blijkt doorslaggevend te zijn voor studiesucces in de bachelor als geheel (Onderwijsraad,
2008). In het eerste jaar moeten we, zoals de geïnterviewden aangaven, de academische toon
direct zetten en werken aan academische vorming.
Actualisering van kernwaarden
Het beeld van de VU dat uit de interviews naar
voren komt, weerspiegelt breed gedragen ideeen
over waar de VU voor staat: een instelling die
academische vorming hoog in het vaandel heeft
staan met aandacht voor filosofische, ethische en
levensbeschouwelijke vragen. De VU als instelling
die veel waarde toekent aan maatschappelijke betrokkenheid.
Een instelling die zijn plaats in de
moderne samenleving met al zijn culturele diversiteit
kent. Waar begrippen als structuur, degelijkheid
en persoonlijke aandacht voor studenten
nog steeds op waarde worden geschat. De VU als
academisch rustpunt in een samenleving waarvan
het maatschappelijk middenveld steeds meer lijkt
te verdwijnen. Het zou mijns inziens goed zijn om
die klassieke waarden met elkaar nog eens goed
te onderstrepen, in plaats van steeds te zoeken
naar nieuwe slogans en kenmerken.
In de interviews worden ook nieuwe accenten gelegd
en aandachtspunten aangehaald. Men onderstreept
de waarde van de voorbereiding op de
academische beroepspraktijk met meer verve dan
vroeger het geval was. We moeten meer inhoud
geven aan onze connectie met de samenleving.
Bredere en sterkere netwerken met de overheid,
bedrijven, maatschappelijke organisaties en de
Zuidas. Onze rector Lex Bouter vat het bondig
samen: ‘Die maatschappelijke problemen, die vormen
ons kompas.’ Verder wordt steeds meer waarde
toegekend aan interdisciplinariteit. De academische
beroepspraktijk vergt een interdisciplinaire
blik. Daarom moet er meer samenhang komen in
het studieprogramma, met een focus op big ideas
en meer samenwerking tussen studenten. Tenslotte
legt men nadruk op excellentie als mentaliteit.
Dat is een benadering die het ‘streven omhoog
voor alle studenten’ positief waardeert, passend
bij de oude emancipatiegedachte van de VU. Samengevat
onderscheid ik deze drie accenten:
1 belang van voorbereiding op de academische
beroepspraktijk;
2 interdisciplinariteit;
3 excellentie als mentaliteit.
Deze accenten kunnen we beschouwen als een
hedendaagse vertaling van de kernwaarden die
de VU vanouds hebben getypeerd. Geen breuk
met het verleden, maar wel een actualisering.
Actualisering van de onderwijsvisie
Wat betekent actualisering van de kernwaarden
van de VU voor de onderwijsvisie? De geïnterviewden
scherpen de visie aan:
• De hoofdvragen en kernbegrippen van het vakgebied
blijven leidend, maar met aandacht voor
interdisciplinariteit en integratieve opdrachten.

• Het is belangrijk dat studenten vertrouwd raken
met onderzoek en werken als academisch
professional. Men ziet een onderzoekende houding
daarbij als basishouding. Maar er moet
meer aandacht zijn voor de academische beroepspraktijk
buiten het wetenschappelijk onderzoek.
Het is belangrijk om verbindingen te
leggen met die beroepspraktijk door studenten
ook in de bachelorfase in een leermeester-gezel
model al te laten werken aan authentieke problemen.
• Reflectie, dialoog en zelfstandig oordelen blijven
behoren tot het visitekaartje van de VU.
• Talent en ambities worden belangrijk gevonden,
maar dan vooral in een streven om excellentie
als mentaliteit te stimuleren, en daarbij
de kansen te benutten die de diversiteit van
culturen op onze campus biedt.
Eigenlijk presenteren de geïnterviewden een
optimistisch beeld, dat leidt tot een verdere accentuering
in de onderwijsvisie: vanuit de onderzoekende
houding meer aandacht voor een interdisciplinaire
benadering van problemen uit de
academische beroepspraktijk. De geactualiseerde
onderwijsvisie zou je in één zin als volgt kunnen
samenvatten: Op VU als academische gemeenschap
ontmoeten studenten vanuit uiteenlopende
culturen en disciplines elkaar, werken ze samen
met ambitie als mentaliteit en ontwikkelen ze onder
leiding van inspirerende docenten kennis en
vaardigheden om in wetenschap en maatschappij
problemen op te lossen.
Uitvoerbaarheid van de onderwijsvisie in het
financiële klimaat
De harde realiteit van de bezuinigingen waarmee
we in 2010 worden geconfronteerd lijkt de optimistische
visie van de geïnterviewden in de weg
te staan. Het draait momenteel primair om kos-
teneffectiviteit, efficiënter onderwijs en rendementsverhoging.
Een zwartkijker zou de conclusie
kunnen trekken dat de VU elke poging om een
onderwijsvisie te realiseren heeft afgezworen.
Constructiever is het om ons af te vragen hoe we
onze hierboven aangescherpte ambitie om een
academische gemeenschap te worden, gaan realiseren
onder dit ongunstige gesternte.
Ik wil daaraan graag een bijdrage leveren door
een eerste aanzet te doen met vijf voorstellen:
• Zorg voor adequate voorbereiding op de studie
via het aansluitingsprogramma vwo-VU en een
summer university voor alle studenten die dat
nodig hebben. Breng in dit traject excellentie
als mentaliteit aan.
• Begin het eerste jaar met academische verkenningen.
Grijp de studenten meteen bij hun lurven.
• Bied na de eerste academische verkenningen
onderwijs in twee intensiteiten aan: de reguliere
opleiding en de intensieve opleiding.
• Selecteer niet alleen studenten maar ook docenten
voor de intensieve opleiding.
• Richt begeleiding op een juist studieadvies
(stoppen of doorgaan) uiterlijk aan het eind van
het eerste jaar.
De vijf voorstellen vormen samen een keten van
oriëntatie, begeleiding en selectie in het eerste
bachelorjaar, die uitmondt in het bindend studieadvies.
Een eerste uitwerking
voor de toekomst
Zorg voor adequate voorbereiding op de
studie
De voorbereiding op een universitaire studie begint
voor de meeste studenten in het vwo. Het
127

128
Aansluitingsprogramma vwo-VU biedt studenten
de gelegenheid om zich te oriënteren op de academische
studie.
We bieden oriëntatie en ondersteuning van het
keuzeproces voor vwo-leerlingen van de zogenoemde
kernscholen van de VU. Dit zijn scholen
waarmee we in het kader van de universitaire
lerarenopleidingen banden hebben en scholen
waarvan vanouds veel leerlingen aan de VU gaan
studeren. We bieden ook ondersteuning voor iedereen
die de VU via de website of langs andere
wegen benadert om zich te oriënteren op een
vervolgstudie. Met deze geselecteerde groep van
studenten voeren we studiekeuzegesprekken om
de keuze zowel voor de leerling als voor de instelling
zo goed mogelijk te laten verlopen.
De volgende schakel is de summer university: tot
nu toe bedoeld voor studenten van wie de ouders
geen hoger onderwijs hebben genoten, maar
wellicht een nuttige eerste trede op de academische
ladder voor alle eerstejaars studenten. Als
dat laatste het geval is, dan neemt de summer
university de plaats in van de huidige kennismakingsweek.
Belangrijke onderwerpen, die in de
experimentele summercourse van 2010 centraal
stonden:
• de persoonlijke levensgeschiedenis;
• de empirische cyclus als basis voor academisch
onderzoek en academische reflectie;
• de ontmoeting met de universiteit en met medestudenten.
Daar kunnen we de ontmoeting met de eigen studierichting
aan toevoegen. In de summercourse
moet ambitie als mentaliteit een eerste krachtige
impuls krijgen.
Begin met academische verkenningen
Uit de interviews blijkt dat veel waarde wordt gehecht
aan een goed begin van de bacheloroplei-
ding. Laat studenten vanaf dag één ervaren dat
het menens is met de academische vorming. Het
is goed om studenten meteen te betrekken bij de
kern van onze primaire processen: kennisontwikkeling
volgens academische mores. Daarom krijgen
studenten gedurende het eerste semester
een intensieve cursus Academische verkenningen,
vergelijkbaar met de cursus die nu bij de Faculteit
Bewegingswetenschappen aan een kleine 300 eerstejaars
wordt gegeven, en waarvan de opbrengst
zorgvuldig wordt onderzocht (zie ook hoofdstuk 7
van dit boek). Het gaat in deze cursus om:
1 kennismaking met het vakgebied; zowel het onderzoek
als de beroepspraktijk;
2 kennismaking met de wetenschap; zowel academische
mores als academische oordeelsvorming;
3 begeleiding in groepen van ongeveer 10 studenten.
De cursus eindigt aan het eind van het eerste semester.
Het belang van een goed begin is duidelijk:
de academische toon wordt gezet, de kennismaking
is persoonlijk en intensief en alle studenten
ervaren wat intensief onderwijs van hen vraagt qua
tijdsbesteding en intellectueel niveau.
De ontmoeting tussen culturen wordt meteen bij
het begin van de bacheloropleiding ingezet. Het
gaat dan zowel om de ontmoeting met de diversiteit
aan culturen van de eerstejaars studenten als
de ontmoeting met de academische cultuur.
Onderwijs in twee intensiteiten
Een studieonderdeel als het Innovatieproject Energie
(zie hoofdstuk 2 van dit boek) is misschien
een prototypisch voorbeeld van de implementatie
van de onderwijsvisie waarover dit boek verslag
uitbrengt, maar het kan vanwege de hoge kosten
per studiepunt geen prototype van het onderwijs
aan de VU zijn. En dat is ook niet wenselijk. Vari-

atie in onderwijsvormen, afgestemd op de doelen
van het curriculum, komt het beste tegemoet aan
de diversiteit in studiegewoonten van studenten.
Maar misschien is het mogelijk om de huidige
praktijk van grote bacheloropleidingen te verbreden,
zoals nu gebeurt in de bacheloropleiding
Rechten. Laat studenten kiezen voor regulier of
intensief onderwijs. Het reguliere onderwijs vindt
plaats in grote eenheden met beperkte aandacht
per student maar met volledig uitzicht op een bachelordiploma
en met zoveel uitdaging en inspiratie
als in grote groepen mogelijk is. Studenten
die meer willen, kunnen kiezen voor intensief onderwijs:
in kleine groepen, met extra uitdagende
opdrachten en mogelijkheden voor de ontwikkeling
van talent. Studenten maken in eerste instantie
zelf een keuze tussen beide onderwijsvormen.
Voor toegang tot de intensieve vorm vindt daarnaast
selectie plaats. Faculteiten kunnen met de
beschikbare bekostigingsmodellen precies uitrekenen
hoeveel intensief onderwijs ze voor hoeveel
studenten kunnen realiseren.
Selecteer docenten voor het intensieve
onderwijs
Niet alleen studenten maar ook docenten moeten
geselecteerd worden om deel te nemen aan
het intensieve onderwijs. Het vergt ook van docenten
een ambitieuze houding om in intensief
onderwijs een goede rol te spelen. Selectie moet
plaatsvinden op basis van bewezen didactische
kwaliteiten en motivatie om een actieve en activerende
bijdrage aan het intensieve onderwijs
te leveren. Docenten die zich willen toeleggen
op intensief onderwijs, maar nog niet beschikken
over voldoende didactische bagage, krijgen
de mogelijkheid om zich hierin te professionaliseren.
Door het creëren van intensief onderwijs
naast het reguliere onderwijs ontstaat voor docenten
de mogelijkheid om zich te onderscheiden
op onderwijsgebied, wat reliëf geeft aan hun onderwijscarrière.
Richt begeleiding op een juist studieadvies
uiterlijk aan het eind van het eerste jaar
De vijfde aanbeveling vormt de laatste schakel in
de keten. Begeleiding in het eerste jaar is nodig
om tot een goed bindend studieadvies te komen.
Deze begeleiding kan mooi gekoppeld worden
aan de hierboven beschreven module Academische
verkenningen. Al voor 1 februari moet een
eerste advies worden gegeven, zodat studenten
eventueel nog kunnen overstappen naar een andere
studierichting - zonder verlies van studiefinanciering.
De resultaten van de academische
verkenningen en de prestaties van de student op
toetsen en tentamens vormen hiervoor de primaire
informatiebronnen.
Begeleiding is erop gericht te komen tot een beslissing
waarbij zo min mogelijk studenten ten
onrechte worden afgewezen voor of toegelaten
tot het tweede jaar. Ouderejaars studenten worden
ingezet bij deze begeleiding, maar de verantwoordelijkheid
blijft berusten bij de faculteit.
Tot slot
Met deze aanbevelingen kunnen we een begin
maken met een nieuwe fase van de onderwijsvisie
van de VU. Een fase waarin het niet alleen gaat om
idealen, maar ook om de realiteit van kosten en
baten van het onderwijs. De idealen staan echter
overeind, ook in deze periode van zwaar weer, zo
bleek uit de interviews. Binnen de VU leven sterke
ideeën over waarvoor wij studenten opleiden
en hoe het onderwijs eruit moet zien. De ideeën
hebben bijgedragen aan een actualisering van de
onderwijsvisie waar we mee verder kunnen. De
onderwijsvisie moet volgens mij het vertrekpunt
blijven voor keuzes over de inhoud en vorm van
129

130
het onderwijs. Wij verwachten veel van onze studenten,
en zij verwachten veel van ons. Voor mij
is de ideale universiteit een plaats waar studenten
en docenten elkaar ontmoeten en uitdagen, waar
de inhoud van het vak en het toekomstige beroep
centraal staan en waarin we dit alles voortdurend
verder ontwikkelen.
Dankwoord
Met dank aan alle geïnterviewden. Speciale dank
aan Hester Radstake, Gusta Tavecchio en Chiel
van der Veen van het Onderwijscentrum VU voor
de uitvoering van de interviews.
Referentie
Onderwijsraad (2008). Een succesvolle start in het
hoger onderwijs. Den Haag: Onderwijsraad.

131

132
Nawoord
De Onderwijsvisie VU die in 2006 werd vastgesteld,
kwam niet uit het niets. De visie bouwt
voort op jarenlange onderwijservaring en de historische
kernwaarden van de VU, waarvan vrije
wetenschapsbeoefening de belangrijkste is. De
visie moest de essentie en de onderscheidende
kenmerken van het onderwijs op de VU optekenen.
Het was de hoogste tijd om ons met zo’n onderwijsvisie
binnen en buiten de VU te profileren.
Van 2007 tot 2011 stelde het College van Bestuur
middelen beschikbaar om de implementatie
van de onderwijsvisie te stimuleren. Hiervoor
formeerde het onder andere een projectgroep
Onderwijsvisie VU dat bij de afdeling Hoger Onderwijs
van het Onderwijscentrum werd ondergebracht.
Als manager van die afdeling ben ik al die
jaren nauw betrokken geweest bij de onderwijsvisie
VU. Met plezier grijp ik deze gelegenheid aan
om terug te blikken op de ontwikkelingen in deze
jaren en om de mensen die hierin een cruciale rol
speelden te bedanken.
Op de eerste plaats veel dank aan Taede Sminia,
van 1997 - 2006 rector magnificus van de VU, voor
zijn visionaire daadkracht. Hij legde de opdracht
om een onderwijsvisie op te stellen neer bij twee
hoogleraren. Later stelde hij ook de eerste budgetten
beschikbaar voor de implementatie.
Het eerste concept van de onderwijsvisie werd
uitgewerkt door Jos Beishuizen, hoogleraar directeur
van het Onderwijscentrum en James Kennedy,
hoogleraar contemporaine geschiedenis
(destijds verbonden aan de Faculteit Letteren van
de VU). De wordingsgeschiedenis tot aan de eerste
publieke versie nam ruim een jaar in beslag.
In dat jaar is veel nagedacht, besproken en bij-
gesteld. We danken Jos Beishuizen en James Kennedy
voor de toewijding waarmee zij werkten aan
de totstandkoming van de onderwijsvisie VU. Het
leverde een notitie op die het begin vormde van
een zoektocht, of eigenlijk van meerdere zoektochten.
De zoektocht naar het wat: wat is onze onderwijsvisie
eigenlijk?
Een divers gezelschap van sleutelfiguren besprak
de eerste versie van de onderwijsvisie in een strategiegroep
onder leiding van de twee bedenkers
van de onderwijsvisie. Mathieu Weggeman, hoogleraar
organisatiekunde (TU Eindhoven), nam deel
als extern adviseur. Meerdere mensen uit de strategiegroep
bleven lange tijd betrokken bij het bijschaven
en het verder brengen van de onderwijsvisie
en traden op als ambassadeur. We danken
hen voor hun vasthoudende betrokkenheid: Erna
Klein Ikkink (destijds lid van de Bestuursstaf),
Ilonka Omta (student), Ronnie van Diemen (Geneeskunde),
Frances Brazier (Informatica), Peter
Sneep (Economie) en Erik Boer (Communicatie).
De zoektocht naar het hoe: hoe breng je de
onderwijsvisie tot leven?
Bij de zoektocht naar het hoe kreeg het project de
wind in de rug. Naast denkers zijn er op de VU gelukkig
ook veel doeners. De doeners zijn in dit geval
de docenten die soms al jaren vormen wisten
te vinden om studenten te inspireren en samen
met hen aan onderzoeksvragen te werken. Toen
medewerkers van de projectgroep onderwijsvisie
op zoek gingen naar good practices kwam er een
grote variëteit aan uitwerkingen en interpretaties
van de onderwijsvisie aan het licht. De bredere
bekendmaking van deze good practices alleen al
stimuleerde andere docenten aan de VU om ook
met de onderwijsvisie aan de slag te gaan. De
beschrijvingen van de good practices (te vinden

op: www.vu.nl/onderwijsvisie en in verschillende
hoofdstukken in dit boek) bevatten vele aanknopingspunten
voor collega-docenten. Ze zullen nog
lange tijd een bron van inspiratie zijn. Dank aan
alle docenten die hun onderwijspraktijken hebben
willen delen met de hele VU-gemeenschap.
De zoektocht naar sturing: hoe houdt de VU de
regie over de onderwijsvisie?
Over deze vraag hebben de stuurgroep onderwijsvisie
en de regiegroep onderwijsvisie zich
gebogen. Zij beoordeelden op grote lijnen de
voortgang en de richting van het project. De leden
waren kritisch en veeleisend, en dat is maar
goed ook met zo’n groot, langdurig en complex
project. Ook deze personen wil ik bedanken voor
hun scherpte en constructief kritische noten:
voorzitters van de stuurgroep Taede Sminia (tot
september 2006) en Lex Bouter (van 2006 tot heden)
en de leden: Jos Beishuizen, Erik Boer, Frances
Brazier, Ronnie van Diemen, Ruud Frambach,
Mike Hannay, James Kennedy, Erna Klein Ikkink,
Anja Oskamp en Ad Verkleij. De inbreng van de
studentleden - achtereenvolgens Ilonka Omta,
Tamarah Andriessen, Marijn Koopman en Lizeth
Sloot - is van grote meerwaarde geweest. Zij hielden
scherp in de gaten of de onderwijsvisie ook
daadwerkelijk in de praktijk werd gebracht en uitgedragen.
De projectgroep onderwijsvisie van het Onderwijscentrum
werkte in de periode van ruim vier jaar
samen met docenten en opleidingsmanagers aan
onderwijsontwikkeling, ontwierp een thermometer
waarmee opleidingen kunnen vaststellen in
hoeverre hun opleiding is vormgegeven in lijn met
de onderwijsvisie, beschreef en verfilmde good
practices en maakte een website over de onderwijsvisie.
Een mooi resultaat is ook de rubriek ‘veel
gestelde vragen’ op
de website, waarin
oplossingsrichtingen
staan beschreven
voor vragen die de
projectgroep in de Carmen Peters
loop der jaren regelmatig
ter ore kwamen. En niet te vergeten het boek
dat voor u ligt. Ik heb met veel plezier meegewerkt
met de projectgroep onderwijsvisie VU. Joyce Aalberts,
Jeanine Baltzer, Rob Boschhuizen, Hester
Glasbeek, Judith Kaandorp, Hanna Kuijs, Thea van
Lankveld, Gert-Jan Los, Sanne Meeder, Janke Poortinga,
Lumine van Uden, Chiel van der Veen en Joris
Veenhoven: zeer veel dank voor jullie expertise en
‘fingerspitzengefühl’!
De projectgroep werd bij het voorbereiden van
publicaties en andere publiciteitsactiviteiten bijgestaan
door de communicatiemedewerkers. Hartelijk
dank daarvoor Gerrie Buijze, Birgitte Dinklo,
Tjitske Meester en Esther Wijnker. Het project
bracht veel financiële administratie met zich mee.
Marcel Blom, bedankt voor het op orde houden en
inzichtelijk maken daarvan.
De drie opeenvolgende projectleiders voor de implementatie
van de onderwijsvisie hebben bij elkaar
meerdere mensjaren aan het project gewerkt.
Zij hebben de vaart erin gehouden. Zij riepen de
werkgroepen weer bij elkaar, duwden bijeenkomsten
en regiegroepen over dooie punten, maakten
plannen, hielden de planning bij, bedachten
en organiseerden een reeks onderwijsdebatten
en bedachten creatieve wegen om de onderwijsvisie
op faculteiten levend te krijgen en houden.
De projectleiders hebben de worsteling doorleefd
van de 15 kenmerken van de onderwijsvisie, naar
de 6 kenmerken, naar de 2 pijlers, naar de 5 ken-
133

134
merken van nu. Ik bedank Gert-Jan Los, Yolande
Spoelder en Hester Radstake voor hun energieke
inzet, inspiratie en de plezierige samenwerking.
Met hun inzet is dit onderwijsvisieproject tot
stand gebracht, en hebben we nu een tastbaar
resultaat in boekvorm dat iedereen op de VU kan
inspireren om met de onderwijsvisie aan de slag
te blijven.
Tot slot wil ik Jos Beishuizen hier speciaal bedanken.
Het is niet altijd makkelijk geweest om de
personificatie van de onderwijsvisie van de VU te
zijn. Zeker niet als je de overtuiging aanhangt dat
de docenten de dragers van die onderwijsvisie
moeten zijn. Jos, ik wil je bedanken voor het doen
ontvlammen van de eerste vonk. En het steeds
weer aanblazen van het vuur in de onderwijsvisie:
het concept van de community of learners. Ik kan
gelukkig concluderen dat de vonk op veel docenten
binnen de VU is overgeslagen.
Het is aan ons allen om dit vuur brandend te
houden.
Carmen Peters
Hoofd afdeling Hoger Onderwijs
Onderwijscentrum VU

135

136

itisch O derzoek D wikkeling Reflectie Zelfstandig oorde
el Talent Ambitie Kritisch Onderzoe e Zelfstandig oordeel Talent
ional Wet
el Talent mbitie Kr