Untitled - Holland Historisch Tijdschrift

De Rijnlandse morgenboeken
len land van het ambacht. Het college van Rijnland heeft er steeds naar gestreefd dat de ambachtsbesturen
hiervoor beschikten over de meest betrouwbare gegevens. Daarnaast vaardigde
het keuren uit en sprak recht (in oude zin) in waterschapszaken.
Het artikel is ingedeeld in paragrafen die voor de duidelijkheid zijn genummerd. Na enkele
opmerkingen over de inhoud van de morgenboeken (1) wordt uiteengezet hoe ze tot stand
kwamen (2). Om de gegevens uit de leggers beter te begrijpen volgt dan onder (3) een overzicht
van de verschillende grondlasten. De morgenboeken dienden aanvankelijk alleen als
hulpmiddel om de waterschapslasten om te slaan. Later vormden zij ook de grondslag voor
dat deel van de gewestelijke belasting (de verponding) dat over de grond werd geheven. Hoe
taxaties die mede de hoogte van de grondbelastingen bepaalden, werden verwerkt in de leggers
vindt u onder (4) en (5). Een bladzijde uit een morgenboek van Wassenaar illustreert
hoe de administratie van de grondeigendom werd gevoerd (6). De controle op de financiële
administratie en de belastingheffing van de ambachten (7) geeft een aanwijzing over de
vindplaats van grondbeschrijvingen buiten de gemeentelijke archieven, de aangegeven bewaarplaats
van de ons resterende morgenboeken (8). Tot slot volgen enkele opmerkingen
over de betrouwbaarheid van de gegevens uit de morgenboeken (9) en over onderzoek naar
het platteland van Rijnland (10).
1. De inhoud
Per ambacht geven de morgenboeken of leggers een genummerde opsomming van de percelen
met vermelding van de namen van de eigenaars en de eventuele pachters. Slaan we de
morgenboeken open dan zien we niet veel anders dan persoonsnamen en getallen (oppervlaktematen
en geldbedragen), onderbroken door enige geografische gegevens. Afb. 1 toont
een folio uit zo'n morgenboek, namelijk de legger die van 1603 tot 1634 in Wassenaar in gebruik
was. 4
In bijlage 1 vindt u een transcriptie van deze bladzijde die de omschrijving van
drie percelen bevat: 1, 2 en 3 van het elfde bon dat De Lageveen werd genoemd. In de bovengenoemde
periode wisselden de percelen 2 en 3 van eigenaar en van pachter. We zien dat
de namen van nieuwe eigenaars en gebruikers onder die van hun voorgangers werden genoteerd
met de datum van het transport. Hoewel de percelen in de morgenboeken waren genummerd,
gebruikte men deze nummers niet om een perceel in (transport)akten te omschrijven,
zoals thans, na de invoering van het rijkskadaster, gebruikelijk is. De secretaris
van het ambacht hanteerde ze alleen voor de interne administratie. Over de afmetingen en
getallen die op deze bladzijde van de legger voorkomen, vindt u een toelichting in §6.
Behalve de naam van de eigenaar werd ook de naam van de pachter vermeld. Dat was
van belang voor de inning van de belasting, omdat de pachter van de landerijen meestal de
daarop rustende belastingen betaalde of voorschoot. Veel land werd namelijk 'vrij gelts' verpacht,
dat wil zeggen dat de pachter zich bij het sluiten van de pachtovereenkomst verbond
alle grondlasten, die men veelzeggend ongelden noemde, op te brengen. Van deze gang van
zaken werd slechts afgeweken indien door calamiteiten de lasten ver boven het normale stegen,
bij voorbeeld omdat in een molenpolder de molen afbrandde of wanneer een sluis wegdreef.
Dan moest ook de eigenaar meebetalen of korting op de pacht gedogen. 5
Bij 'vrij gelts'
verpachting kon wegens nalatige betaling van de belastingen beslag worden gelegd op de
4 Oude Archieven van de gemeente Wassenaar, inv.nr 109 fol. 64 vs.
88