Conventionele Explosieven in Zeeland - t Zeeuws Bodemvenster ...

Conventionele Explosieven in Zeeland
Onderzoeksverantwoording
December 2010
Project: P291-03
Kenmerk: 2010607
Foto: Gemeente Tholen

Inhoudsopgave
1. Inleiding ................................................................................................................. 3
2. De Tweede Wereldoorlog in Zeeland in een notendop ............................................. 5
2.1 Hoofdlijnen gebeurtenissen / hoogtepunten .......................................................................................... 5
2.2 Bevrijdingsoperaties ................................................................................................................................ 5
2.3 Gebeurtenissen per regio ........................................................................................................................ 7
2.4 Tijdbalk .................................................................................................................................................... 8
3. Toelichting op de bronnen ....................................................................................... 9
3.1 Experts .................................................................................................................................................... 9
3.2 Literatuur en archieven ......................................................................................................................... 12
3.3 Stafkaarten 1944 ................................................................................................................................... 13
3.4 EOD ....................................................................................................................................................... 14
3.5 Database Wings to Victory .................................................................................................................... 16
3.6 Nederlands Instituut voor Militaire Historie ......................................................................................... 16
3.7 Munitiedumpproject ............................................................................................................................. 16
3.8 Overzicht gebruikte bronnen ................................................................................................................ 17
4. Kaart met gebeurtenissenlijst ................................................................................ 19
4.1 Werkwijze.............................................................................................................................................. 19
4.2 Onnauwkeurigheid ................................................................................................................................ 20
4.3 Beschikbare kaartlagen ......................................................................................................................... 22
5. Ruimingen en bestaande onderzoeken .................................................................. 24
6. Aanbevelingen gebruik van de kaart/ rol van gemeenten ....................................... 26
7. Colofon ................................................................................................................. 28
Bijlage 1 – Tijdbalk Zeeland ............................................................................................... 29
Bijlage 2 – Samenvatting ‘Vrij van explosieven’ .................................................................. 34
Bijlage 3 - Kaarten uit het GIS-systeem ............................................................................. 36
2010607 – Convenionele explosieven in de Zeeuwse bodem
2

1. Inleiding
Het onderwerp van conventionele explosieven (verder CE) in de bodem is actueler dan ooit.
Dat lijkt merkwaardig, omdat de Tweede Wereldoorlog meer dan zestig jaar geleden
plaatsvond, maar nog steeds worden geregeld restanten van explosieven aangetroffen.
Wanneer daarbij ruimtelijke ontwikkelingen vertraging oplopen, ontstaat al snel de vraag of dit
niet voorkomen had kunnen worden en wat de veiligheidsrisico’s zijn. Zeker in de provincie
Zeeland, met een heftig oorlogsverleden, is een inschatting van de risico’s op het aantreffen
van niet gesprongen explosieven daarom gewenst.
Dit wordt nog eens gevoed door jurisprudentie die in loop der jaren is ontstaan, mede naar
aanleiding van de vuurwerkramp in Enschede. Gemeenten moeten zich, zo blijkt hieruit,
vergewissen van veiligheidsrisico’s in hun gebied. Diverse gemeenten in het land hebben de
laatste jaren dan ook initiatieven ondernomen om meer inzicht te krijgen in de wijze waarop
men met risico’s van conventionele explosieven moet omgaan.
Naast veiligheidsrisico’s levert munitie in de bodem ook steeds grotere financiële risico’s voor
gemeenten op. Dit komt door veranderende regelgeving rond CE, nu gemeenten niet langer
een specifieke bijdrage krijgen, maar een vergoeding via het Gemeentefonds.
De provincie Zeeland heeft in het voorjaar van 2009 het initiatief genomen om toe te werken
naar een kaart met aandachtsgebieden wat betreft deze risico’s voor de hele provincie. Een
uniforme benadering van het onderwerp voor de hele provincie was daarbij het streven.
Als start en eerste fase van het project is onder de Zeeuwse gemeenten een peiling gedaan
naar de huidige werkwijze rond CE. Er is in kaart gebracht in welke gemeenten onderzoek is
gedaan naar risicogebieden, welk beleid er rond het onderwerp is geformuleerd en of
behoefte was aan een provinciale aanpak 1 . De uitkomst van de peiling was voldoende positief
om het onderzoek door te zetten. Dit rapport doet verslag van het tweede deel: het
daadwerkelijk komen tot een kaart voor Zeeland.
Het is daarbij belangrijk om te realiseren dat gedurende het project het accent is verschoven
en de aandacht steeds meer is komen te liggen op het bewustmaken van gemeenten van CErisico’s.
De provincie Zeeland blijft hierbij onderkennen dat het formuleren van een
benadering van de risico’s van CE in beginsel bij de lokale overheid ligt. Met dit project wil zij
het uitwisselen van kennis en ervaring tussen de Zeeuwse gemeenten onderling stimuleren.
Dit rapport en de bijbehorende GIS-kaarten bieden een bundeling van gegevens om hiermee
te starten en inspireert hopelijk tot verdere gedachtevorming over het onderwerp.
Nadrukkelijk bevat dit rapport geen risico-analyse; op de schaal van de provincie is dit een
onhaalbare (want kostbare!) stap. In de eerste plaats is het vooral een gebeurtenissenkaart:
een cartografische weergave van belangrijke gebeurtenissen in de Tweede Wereldoorlog in
Zeeland. Daarbij is gebruik gemaakt van diverse (vaak voor de hand liggende) bronnen, soms
zelfs afkomstig van de gemeenten zelf. In die zin is dit onderzoek de eerste stap richting het
doen van een historisch vooronderzoek, zoals dat benoemd wordt in de BRL-OCE richtlijn.
Door de VNG wordt aangemerkt dat het doen van zo’n historisch vooronderzoek, als eerste
stap richting een daadwerkelijke risico-analyse, goed door gemeenten zelf uit te voeren is.
1 2009149 Verslag belronde NGE Provincie Zeeland, 14 april 2009
2010607 – Conventionele explosieven in de Zeeuwse bodem
3

Met de gebeurtenissenkaart en dit rapport bezitten gemeenten een belangrijke bouwsteen in
de richting hiervan en ook tot het formuleren van beleid. Suggesties en aanbevelingen hiertoe
zijn achterin het rapport opgenomen.
De kaarten in dit rapport zijn tot stand gekomen door een combinatie van bronnenonderzoek
en de inzet van een groot aantal lokale experts uit heel Zeeland. Door middel van workshops
en interviews is veel kennis centraal ontsloten. Daarnaast heeft een bijzonder project rond het
traceren van munitiedumps plaatsgevonden. Hier hebben veel inwoners van Zeeland spontaan
aan meegewerkt. Een woord van dank aan iedereen die zich heeft ingezet voor het CE-project,
is op zijn plek!
Het CE-project als onderdeel van het Zeeuws bodemvenster
Het project is uitgevoerd in het kader van de provinciale bodemagenda, die concreet vorm
heeft gekregen in ‘het Zeeuws Bodemvenster’: een brede ontsluiting van allerhande
informatie over de Zeeuwse bodem voor beleidsmakers, professionals en andere
geïnteresseerden via een internetportal, geïnitieerd door de provincie Zeeland. De resultaten
van het CE-onderzoek worden op termijn dan ook opgenomen op de internetpagina’s en
vormen zo één van de lagen waarin gebruikers naar informatie over de Zeeuwse ondergrond
kunnen zoeken. Overigens wordt om veiligheidsredenen maar een beperkt deel van de CEkaart
gepubliceerd. De Zeeuwse gemeenten hebben wel volledig toegang tot alle informatie.
Leeswijzer
Hoofdstuk 2 geeft in een notendop de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog in Zeeland
weer. Hoofdstuk 3 geeft achtergrond en informatie bij alle bronnen die voor het project zijn
gebruikt. Het vierde hoofdstuk geeft een toelichting op de gebeurtenissenkaart. In het
verleden hebben in delen van Zeeland reeds (uitgebreide) CE-onderzoeken plaatsgevonden.
Hoofdstuk 5 biedt hier een overzicht van. Het laatste hoofdstuk doet een eerste aanzet tot het
gebruik van de kaart door gemeenten.
De database, gebeurtenissenkaart en het rapport, vrij ter gebruik als eerste stap richting het
inschatten van risico’s rond conventionele explosieven uit de Tweede Wereldoorlog, heeft
PLAN terra gebaseerd op kennis van lokale experts en beschikbaar archiefmateriaal van
derden (zie hoofdstuk 3). Op basis van deze informatie kan een eventuele aanwezigheid van
explosieven in de Zeeuwse ondergrond, afwijkend van deze informatie, echter niet worden
uitgesloten. PLAN terra BV wijst daarom elke verantwoordelijkheid nadrukkelijk af ten
aanzien van eventuele toekomstige vondsten van explosieven op het Zeeuwse grondgebied,
die strijdig zijn met de in de database, gebeurtenissenkaart en rapport voorgestelde
informatie.
2010607 – Convenionele explosieven in de Zeeuwse bodem
4

2. De Tweede Wereldoorlog in Zeeland in een notendop
De database en gebeurtenissenkaart bevat zo’n 300 punten met beschrijvingen van
oorlogshandelingen, bombardementen en andere gebeurtenissen die in de periode ’40-’45
plaatsvonden. Sommige punten zijn zeer gedetailleerd, andere punten betreffen een groot
gebied en beslaan de hele periode. Voor wie eerst vat wil krijgen op de grote lijnen is dit
hoofdstuk toegevoegd. Het geeft vanuit diverse invalshoeken een kijk op de Tweede
Wereldoorlog in Zeeland: via een korte schets van de belangrijkste gebeurtenissen, via een
beschrijving van de diverse bevrijdingsoperaties, een beschrijving per regio en een tijdbalk. Op
die manier is het een inleiding tot de GIS-database en gebeurtenissenkaart.
De mate van gevechten en andere oorlogshandelingen in Zeeland verschilt sterk van gemeente
tot gemeente. Over het algemeen kan worden gesteld dat de gemeenten aan de Noordzee de
meeste oorlogshandelingen hebben gekend. Toch geldt het als een misvatting om te denken
dat eilanden als Tholen, Noord-Beveland en Schouwen-Duiveland geen noemenswaardig
oorlogsverleden hebben gekend. Ook in deze gebieden zijn locaties aan te duiden waar extra
zorg zou moeten worden betracht. In dit hoofdstuk zijn de grote lijnen uitgezet.
2.1 Hoofdlijnen gebeurtenissen / hoogtepunten
De belangrijkste gebeurtenissen, of die met de meeste impact, vonden in het begin en tegen
het einde van de oorlog (meidagen in 1940 en periode augustus september 1944 tm mei 1945)
plaats.
In mei 1940 vonden grote beschietingen en bombardementen op Middelburg en Vlissingen
plaats. Het centrum van Middelburg werd als gevolg van de beschietingen en brand bijna
volledig verwoest. De dagen eraan voorafgaand werd al veel gevochten bij Kapelle en de
Sloedam. Via dit gebied vluchtten de Nederlandse en Franse legers uit het land, op hun hielen
gezeten door de Duitse bezettingsmacht.
In augustus 1942 is in de duingebieden begonnen met de aanleg van het Zeeuwse deel van de
Atlantik Wall, vaak doel van bombardementen door de geallieerden. Een stad als Vlissingen is
gedurende de oorlog meer dan 80 keer gebombardeerd en zwaar getroffen.
In het najaar van 1944 vond de Slag om de Schelde plaats, om de monding naar de haven van
Antwerpen in handen van de geallieerden te krijgen. Zuid-Beveland kwam in handen van de
geallieerden middels de operaties Vitality I en II. In Zeeuws-Vlaanderen en Walcheren vonden
diverse bevrijdingsoperaties plaats, onder de namen Switchback, No Name en Infatuate I en II.
Walcheren is in oktober 1944 geïnundeerd. Hiertoe zijn diverse dijken, zoals die bij
Westkapelle (gemeente Veere) en Vlissingen (nabij Fort de Nolle) gebombardeerd. Ook op de
Sloedam is zwaar gevochten. Verder hebben de centra van Sluis en Breskens het moeten
ontgelden.
Het westen van Zeeland is dus zowel aan het begin, als tijdens de oorlog en ook rond de
bevrijding intensief strijdtoneel geweest.
2.2 Bevrijdingsoperaties
Wie zich verdiept in de Zeeuwse oorlogsgeschiedenis stuit al snel op de verschillende
bevrijdingsoperaties die aan het einde van de oorlog plaats hebben gevonden. Het is misschien
zelfs gerechtvaardigd te stellen dat de bevrijdingsoperaties de meeste impact gehad hebben
2010607 – Conventionele explosieven in de Zeeuwse bodem
5

op Zeeland. Zo is wekenlang gevochten in West Zeeuws-Vlaanderen en is Walcheren geheel
geïnundeerd geweest. Ook in delen van Zeeland die geen heftig oorlogsverleden kennen, zoals
Tholen en Schouwen-Duiveland, is juist tegen het einde van de oorlog behoorlijk gevochten.
Al deze operaties kennen codenamen. Onderstaande kaart geeft een goed beeld van alle
troepenbewegingen. De tabel geeft een korte beschrijving van de diverse operaties.
Kaart 1: Overzicht van bevrijdingsoperaties in Zeeland (bewerkt naar Amphibious Assault:
Manoeuvre from the Sea, T.T.Lovering eds., pp.366. Suffolk: Seafarer Books)
Tabel 1: Bevrijdingsoperaties in Zeeland
Operatie Beschrijving
Switchback Bevrijdingsoperatie in Zeeuws-Vlaanderen (en Noord-België), wekenlange
gevechten door de geallieerden (onder aanvoer van de Canadezen) om
Leopoldkanaal over te steken in oktober en november 1944. Felle gevechten
noordkust Zeeuws-Vlaanderen, bij o.a. Breskens en Fort Frederik Hendrik.
Vitality I Bevrijdingsoperatie geleid door de Canadezen, via Brabant en Kreekrakdam
richting Zuid-Beveland, uiteindelijk gericht op het in handen krijgen van
Walcheren, eind oktober 1944. Gevechten bij Kreekrakdam, kanaal Zuid-
Beveland en Rilland Bath.
Vitality II Amfibische operatie (aanval vanaf het water) om de Zak van Zuid-Beveland bij
Baarland binnen te dringen. Aantal dorpen hevig beschoten, verder relatief
weinig weerstand.
2010607 – Convenionele explosieven in de Zeeuwse bodem
6

Mallard Het maken van de oversteek van de Sloe naar Walcheren, oa mijnenvrij maken.
Succesvol.
No Name Operatie om via de Sloedam Walcheren binnen te dringen; moeizame strijd,
lange gevechten.
Infatuate I Bevrijdingsoperatie Walcheren, aanval via Vlissingen, voorafgaand waren
zeedijken gebombardeerd en het land geïnundeerd. Bewoners gewaarschuwd en
geëvacueerd. November 1944. Felle gevechten bij Vlissingen.
Infatuate II Deel 2 van bevrijdingsoperatie Walcheren november 1944, binnenvallen via
Westkapelle, ook hier vernielde zeedijken. Behoorlijke gevechten bij diverse
kustbatterijen.
In de database (zie volgende hoofdstuk) wordt soms verwezen naar de bevrijdingsoperaties,
bijvoorbeeld als hevige gevechten er het gevolg van waren. Een voorbeeld is het dorp
Ellewoutsdijk dat zwaar getroffen werd tijdens Vitality II. De troepenbewegingen zijn verder
niet als aparte gebeurtenis in de database opgenomen.
2.3 Gebeurtenissen per regio
Het in kaart brengen van de oorlogshandelingen voor een gebied zo groot als de hele provincie
Zeeland is een voortdurende zoektocht naar de juiste mate van detail. Een te globale schets
van de gebeurtenissen geeft te weinig informatie. Vermelding van details wekt een
ogenschijnlijke precisie op, die ook niet terecht is.
Omdat de intensiteit van de oorlogshandelingen per regio behoorlijk verschilde, ontstaat de
neiging op om tot in detail in te gaan op gebeurtenissen in regio’s waar weinig is gevochten
(om toch in elk geval maar iets te noemen) en voor regio’s waar veel is gevochten slechts in te
gaan op de hoofdlijnen (alles noemen zou ondoenlijk zijn).
Telkens is gezocht naar de juiste balans. Om toch recht te doen aan de verschillen per regio,
hieronder een korte schets van de belangrijkste oorlogshandelingen per regio.
Tabel 2 Gebeurtenissen Tweede Wereldoorlog per Zeeuwse regio
Regio Korte schets oorlogshandelingen
Schouwen-Duiveland - behoorlijke gevechten in de nadagen van de oorlog, over en weer tussen
Schouwen-Duiveland en de St.Anna Jacobapolder
- vliegveld Haamstede geregeld doelwit van beschietingen
- diverse bombardementen gedurende de oorlog
- Duits mijnenveld nabij Bruinisse
- relatief rustig tijdens de oorlog
Reimerswaal/ Kapelle - gevechten Bathlinie/ Zanddijkstelling begindagen oorlog
- gedurende de oorlog relatief rustig
- zware gevechten bij Kapelle en Schore in mei 1945
- bevrijdingsoperatie Vitality I
Zuid-Beveland - hevige gevechten bij de Sloedam aan zowel het begin als het einde van de
oorlog
-bevrijdingsoperatie Vitality II; in Zak van Zuid-Beveland met name
2010607 – Conventionele explosieven in de Zeeuwse bodem
7

gevechten bij Kwaaijendamme, Hoedekenskerke en Ellewoutsdijk
- spoorlijn strategisch doel gedurende de gehele oorlog
- Rilland in 1940 volledig platgeschoten
- geregeld bombardementen op diverse plekken, gedurende de oorlog;
geen rustig gebied!
- aantal dumpplaatsen
Walcheren - bombardementen/ beschietingen op Vlissingen en Middelburg
- bevrijdingsoperatie Infatuate I en II; diverse bombardementen op
zeedijken en inundatie van het gehele gebied
- roerig gebied, met uitgebreide oorlogsinfrastructuur
Noord-Beveland - rustig gebied tijdens de oorlog
- incidenteel meldingen van bombardementen en luchtgevechten
Tholen - relatief rustig gebied
- gedurende de oorlog aantal vliegtuigcrashes en Duitse bommenwerpers
neergestort
- in 1944 gevechten rond De Eendracht
- mijnenvelden nabij Stavenisse en kustgebieden
- geïnundeerd in 1944
- St.Philipsland/ Anna Jacobapolder strijdtoneel aan het einde van de oorlog
Zeeuws- Vlaanderen - kunstmestfabriek Sluiskil strategisch doel
- gedurende de oorlog geregeld vliegtuigcrashes
- Oost Zeeuws- Vlaanderen relatief rustig; West Zeeuws-Vlaanderen relatief
zwaar getroffen
- bevrijdingsoperatie Switchback; oprukken West Zeeuws-Vlaanderen
richting Breskens
- gedeeltelijk geïndundeerd
2.4 Tijdbalk
Ter aanvulling op bovenstaande informatie bevat bijlage 1 een (globale) tijdbalk met de
belangrijkste gebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog in Zeeland.
2010607 – Convenionele explosieven in de Zeeuwse bodem
8

3. Toelichting op de bronnen
Dit hoofdstuk bestaat uit een overzicht van de verschillende bronnen die ten grondslag liggen
aan de gebeurtenissenkaart.
De gebeurtenissenkaart is expliciet géén risicokaart. Het is de eerste stap in het doen van
historisch vooronderzoek, zoals beschreven in de BRL-OCE richtlijn. We hebben ons aan deze
richtlijn willen houden en koppelen aan de beschreven gebeurtenissen, gebaseerd op alle
beschreven bronnen in dit hoofdstuk, geen risico’s. Daarom spreken we ook van een
gebeurtenissenkaart, en niet een risicokaart. Het is aan gemeenten zelf te bepalen op welke
wijze de informatie wordt gebruikt. Gedurende het CE-project kwam ook naar voren dat dit
aansluit bij de wens van gemeenten.
Overigens geldt de omgekeerde redenering ook: voor gebieden waarover geen gebeurtenis is
opgenomen geldt eveneens expliciet niet dat risico’s uitgesloten zijn.
Wie een gedetailleerde risico-inschatting wenst kan in de lijn van de database,
gebeurtenissenkaart en dit rapport verder werken, maar zal daarbij voor een werkelijke
interpretatie van de risico’s een BRL-OCE gecertificeerd bedrijf in moeten schakelen. Overigens
is het nooit mogelijk om 100% uit te sluiten dat op onvermoede plekken geen risico wordt
gelopen.
De database, gebeurtenissenkaart en het rapport, vrij ter gebruik als eerste stap richting het
inschatten van risico’s rond conventionele explosieven uit de Tweede Wereldoorlog, heeft
PLAN terra gebaseerd op kennis van lokale experts en beschikbaar archiefmateriaal van
derden . Op basis van deze informatie kan een eventuele aanwezigheid van explosieven in
de Zeeuwse ondergrond, afwijkend van deze informatie, echter niet worden uitgesloten.
PLAN terra BV wijst daarom elke verantwoordelijkheid nadrukkelijk af ten aanzien van
eventuele toekomstige vondsten van explosieven op het Zeeuwse grondgebied, die strijdig
zijn met de in de database, gebeurtenissenkaart en rapport voorgestelde informatie.
3.1 Experts
De geschiedschrijving van Zeeland rust onder andere op de schouders van een grote groep
lokale (amateur) historici, die gespecialiseerd zijn in de loop van de geschiedenis in hun directe
omgeving of de streek waar ze vandaan komen. Ten behoeve van dit project is de kennis van
deze groep ontsloten.
Daartoe heeft half december 2009 een workshop plaats gevonden, waarbij een groep lokale
experts op historische kaarten de gebeurtenissen uit de Tweede Wereldoorlog heeft
ingetekend. Door te putten uit de eigen kennis en door gezamenlijk overleg, ontstond een
fraaie basiskaart om op door te werken.
2010607 – Conventionele explosieven in de Zeeuwse bodem
9

Foto 1: De workshop met experts op 16 december 2009
De keuze voor het benaderen van experts is enerzijds een tijdtechnische, anderzijds een
inhoudelijke. Het naspeuren van alle boeken die over de Tweede Wereldoorlog in Zeeland zijn
geschreven en het doorgraven van archieven op zowel provincie- als gemeenteniveau, bleek
onhaalbaar. De schaal van de provincie en de mate waarin de oorlog zijn sporen heeft
nagelaten is simpelweg te omvangrijk voor de doel van dit project. Bovendien wil dit
onderzoek vooral de bewustwording van het onderwerp CE-risico’s bij Zeeuwse gemeenten
vergroten.
Inhoudelijk valt ook veel te zeggen voor de alternatieve route die is gevolgd. Juist lokale
experts komen met verhalen die nergens zozeer geschreven staan, maar die wel nog
voortleven onder de mensen.
Een overzicht met alle lokale experts, aanwezig op de bijeenkomst, is op de volgende pagina
weergegeven.
Tabel 3: Overzicht van lokale experts
Naam Expertise
Dhr.A.M.van Kemseke Auteur Het Land van Hulst en Koewacht tijdens de Tweede
Wereldoorlog
Dhr. F.de Klerk Gemeentearchivaris Goes en Kapellen; lid Heemkundige kring
Dhr. H. Sakkers Auteur van diverse boeken over de Tweede Wereldoorlog in
Zeeland, bijv. over de Atlantikwall (Atlantikwall in Zeeland en
Vlaanderen) ; oprichter Stichting Bunkerbehoud
Dhr. J.de Ruiter Plaatselijke historicus Borsele en omgeving
Dhr. C.Traas Oprichter en directeur Bevrijdingsmuseum Zeeland te
Nieuwdorp
Dhr.L. Bakker Lid Wings to Victory, regio Schouwen Duiveland
2010607 – Convenionele explosieven in de Zeeuwse bodem
10

Dhr.J. Geensen Lid Wings to Victory, regio Zeeuws-Vlaanderen
Mevr. I.van den Broek Gemeente-archivaris Schouwen-Duiveland
Dhr.J.van Wijck Gemeente-archivaris Terneuzen
Een goed voorbeeld van een anekdote uit deze groep komt van Cees Traas, oprichter en
directeur van het Bevrijdingsmuseum Zeeland. Hij vertelde over wat in de volksmond de
‘Munitiedijk’ is gaan heten; de Kattendijksedijk nabij Goes is een dumpplaats voor munitie
geweest. Munitie, dat in de maanden na de bevrijding werd gevonden, werd naar deze dijk
gebracht. De plek werd destijds bewaakt. Als tijdverdrijf, zo verhaalde Traas, werden er wel
‘spelletjes’ gedaan, zoals mortieren op de kop in de grond steken, er een handgranaat
bovenop leggen en die met mitrailleur eraf schieten. Het mortier werd dan als gevolg van de
explosie van de (hand)granaat met een rotklap naar beneden geschoten. Niemand weet hoe
diep ze zijn gekomen, het werd toen gezien als een leuk 'spelletje' en is veelvuldig gespeeld. Er
lag immers genoeg! Uiteindelijk is de munitie geruimd.
Gedurende het onderzoek kwamen meer van dit type verhalen op ons pad. Een ander
voorbeeld ervan is het verhaal van Dhr. Bimmel. Bimmel was in 1945 circa 20 jaar en heeft zich
vrijwillig aangemeld voor munitieruimingen. Na een korte opleiding in Turnhout en Knokke
heeft hij drie jaar voornamelijk mijnen geruimd in Zeeland, en dan in het bijzonder Walcheren.
Hij heeft zelf geruimd in de beginperiode, totdat er krijgsgevangenen waren. Deze werden dan
te werk gesteld in deze velden. Dhr. Bimmel was in deze tijd onderofficier.
Mijnenvelden werden door de Duiters goed gedocumenteerd aangelegd. Er zat een bepaald
verband in, dhr. Bimmel kon dit zo uitleggen. Vaak lagen er 4 rijen dik om de ca. 4 m een mijn,
over een lengte van al snel 100 m. Met paaltjes was e.e.a. vaak aangegeven. In de periode dat
de Duitse krijgsgevangen meehielpen, waren ook de kaarten beschikbaar. Alles was tot in
detail gedocumenteerd. Na een geruimd veld moesten de Duitsers over het veld marcheren,
geen een keer is er een mijn ontploft. Geruimde velden leken ook echt geruimd.
Uitzondering hierop vormen de duinen, waar mijnenvelden zijn blijven liggen die onbereikbaar
waren geworden door zandverstuivingen. Een vondst van circa 70 mijnen in Cadzand in het
najaar van 2010 bevestigt dit. Overigens zitten deze mijnenvelden vaak vele meters diep onder
het maaiveld.
Het gesprek met dhr. Bimmel is een voorbeeld van een ervaringsverhaal dat geholpen heeft
een beeld te vormen van de periode 1940-1945 en daarna.
Overigens wordt het vergaan van mijnen door anderen hevig betwijfeld. Daarom is het zinvol
geweest veel mensen in te schakelen: elkaar aanvullend en corrigerend ontstaat een rode
draad.
2010607 – Conventionele explosieven in de Zeeuwse bodem
11

3.2 Literatuur en archieven
Als aanvulling op de kennis die lokale experts met ons hebben gedeeld, is gebruik gemaakt van
een aantal papieren bronnen.
Daarbij is niet getracht om zoveel mogelijk bronnen te raadplegen en alle mogelijke archieven
door te spitten, maar is geconcentreerd op een klein aantal overzichtswerken, aangevuld met
enkele websites. De literatuur die is gebruikt moet worden gezien als een aanvulling op de
kennis die door experts is aangedragen. Op deze manier vormt dit onderzoek een goede basis
om op door te gaan en kan het worden gezien als prima opmaat voor een (eigen) historisch
vooronderzoek.
De volgende bronnen zijn gebruikt.
Tabel 4: Overzicht gebruikte bronnen
Bron Omschrijving
Bree, L.W. de (1979), Zeeland 1940-1945,
deel 1. Middelburg: Den Boer Uitgevers.
Farfor, J.(2007), Walcheren, Operation
Infatuate II, November 1944. In: Amphibious
Assault: Manoeuvre from the Sea, T.T.Lovering
eds., pp.365-377. Suffolk: Seafarer Books
Standaardwerk over Zeeland gedurende de
Tweede Wereldoorlog, deel 1
Uitgebreid artikel over operatie Infatuate II,
met veel aandacht voor de bijzondere
omstandigheid dat de aanval vanaf het
water plaatsvond
Go2war2.nl Uitgebreide website, door Stichting
Informatie Wereldoorlog Twee
Goossens, A.B.J. & J.N.Houterman (1993),
West Zeeuws Vlaanderen 1939-1945.
Goossens.
Ham, G.van der (1989), Zeeland 1940-1945,
deel 2. Waanders Uitgevers
Hoebeke, R.E. (2002), Slagveld Sloedam.
Nieuw en Sint Joosland: R.E.Hoebeke.
Kemseke, T.van (2009), Het land van Hulst en
Koewacht tijdens de Tweede Wereldoorlog.
Sint-Jansteen: in eigen beheer.
Koning, K.de & W.Blaas (2005), Gevallen en
gebroken. Tholen: Heemkundekring Stad en
lande van Tholen
De Tweede Wereldoorlog in West- Zeeuws
Vlaanderen
Standaardwerk over Zeeland gedurende de
Tweede Wereldoorlog, deel 2
Detailoverzicht gebeurtenissen Tweede
Wereldoorlog Sloe/ Sloedam
Beschrijving van de gebeurtenissen in de
Tweede Wereldoorlog in Oost-Zeeuws-
Vlaanderen
Overzichtswerk van oorlogsgebeurtenissen
in Tholen, met nadruk op noemen van alle
slachtoffers
2010607 – Convenionele explosieven in de Zeeuwse bodem
12

Platteeuw, J.L. (1972), Vijf woelige jaren 1940-
1945. Terneuzen: van Aken
Overzicht gebeurtenissen Tweede
Wereldoorlog regio Zeeuws-Vlaanderen/
omgeving Terneuzen
www.axel.nl Website van liefhebber van Axel en
omgeving
www.geschiedeniszeeland.nl Website die op een toegankelijke en
beknopte manier kennis over de
geschiedenis van Zeeland bevat
Huurman, C. (2001), Het spoorwegbedrijf in
oorlogstijd, 1939-’45. Den Bosch: Uquilair
Woensel, J. van (2004), Vrij van explosieven.
Instituut voor Militaite Geschiedenis
Naslagwerk voor het Nederlandse
spoorwegbedrijf in de oorlogsjaren
Geschiedenis van EOCKL en voorgangers
Daarnaast bleek een aantal gemeentearchieven zeer waardevol. Zo leverde speurwerk van de
gemeentearchivaris van Schouwen- Duiveland een waardevolle lijst met locaties op,
grotendeels gebaseerd op de archieven van de Luchtbeschermingsdienst (LBD) ter plaatse. In
navolging hiervan zijn ook de archieven van Tholen en Noord-Beveland doorgenomen; te meer
omdat voor deze gebieden geen expert gevonden is. Het betreft allemaal regio’s waar het
tijdens de Tweede Wereldoorlog relatief rustig bleef. Toch is via het nodige uit
archiefonderzoek boven water gekomen. In Goes en Terneuzen is de geschiedenis roeriger
geweest; toch zijn ook deze archieven extra bezocht. De reden hiervoor is dat de opbrengst uit
de workshop voor deze gemeenten bescheiden was en we graag nog aanvullingen wilden.
3.3 Stafkaarten 1944
Vanuit het Bevrijdingsmuseum Zeeland is een serie stafkaarten van de geallieerden uit 1944
van Walcheren en de Bevelanden ter beschikking gesteld. Deze kaarten bevatten waardevolle
informatie over de locaties van artillerie, stellingen, mijnenvelden en alle andere
oorlogsinfrastructuur.
Ten behoeve van het CE-onderzoek zijn de belangrijkste en meest waardevolle kaarten
geogerefereerd en als kaartlaag in het GIS-systeem beschikbaar. Verder zijn de belangrijkste
gegevens op de kaarten op een gegeneraliseerde manier overgenomen in de database. Hoe
hierbij te werk is gegaan is toegelicht in het volgende hoofdstuk. Uiteraard zijn er grote
overeenkomsten met plekken waar oorlogshandelingen plaats hebben gevonden, zoals die
naar voren zijn gekomen in de workshop en uit literatuur.
2010607 – Conventionele explosieven in de Zeeuwse bodem
13

3.4 EOD
De Explosieven Opruimingen Dienst (EOD )beschikt over lijsten met meldingen van geruimde
explosieven vanaf het jaar 1971. Natuurlijk is voor die tijd reeds veel munitie aangetroffen en
geruimd, alleen werd dit toen nergens centraal geregistreerd. De lijst van ná 1971 is
desalniettemin een indicator voor gevoelige plekken. We zijn de EOD erkentelijk dat zij hem ter
beschikking heeft gesteld voor dit onderzoek.
Het gaat om ruim 7100 punten-in een eventueel vervolgonderzoek zouden deze aanvullend op
de GIS-kaart ingetekend kunnen worden. Alle incidenten op deze lijst hebben een nummer 2 .
Dit nummer is op te zoeken in een papieren archief bij de EOD in Culemborg. Daarin staat
gespecificeerd om welk incident het gaat. De locatie en nog enkele andere administratieve
gegevens, zoals door de dienstdoende politieagent genoteerd, zijn aangegeven. Tevens is er
een papieren archief met meldingsrapporten/ruimingsrapporten, ook weer gesorteerd op
incidentnummer. Hierin is te precies te vinden welke munitie is gevonden en geruimd.
De Excellijst is een prima database om een globaal beeld te vormen. Zo blijkt uit tabel 1 op de
volgende bladzijde dat voor Sluis en Veere verreweg de meeste meldingen binnen zijn
gekomen. Sluis is een gemeente met een groot grondgebied en resultaat van diverse
samenvoegingen van gemeenten, maar het bevestigt wel het beeld dat hier stevig gevochten is
en het verbaast niet dat Sluis zelf al goed in beeld heeft voor welke gebieden risico’s gelden.
Maar ook voor een gemeente als Tholen, die als relatief rustig beschouwd kan worden, is toch
een lijst van ruim 125 meldingen bekend.
Tabel 5 Aantal meldingen EOD vanaf 1971 per gemeente
Gemeente Aantal
meldingen
Borsele 222
Goes 370
Hulst 134
Kapelle 72
Middelburg 415
Noord-Beveland 98
Reimerswaal 245
Schouwen-Duiveland 438
Sluis 2467
Terneuzen 636
Tholen 127
Veere 1248
Vlissingen 680
Overig 3
Eindtotaal 7155
Wie tot op detailniveau de meldingen in kaart wil brengen, kan een bezoek aan de EOD
brengen.
DE EOD beschikt tevens over overzichtskaarten met alle mijnenvelden die door de Duitsers en
de geallieerden ten tijde van de Tweede Wereldoorlog zijn aangelegd. Daarbij gaat het om
geplande mijnenvelden, niet de velden die provisorisch tijdens operaties zijn aangelegd. Bij de
portfolio’s met kaarten horen uitgebreide dossiers met detailinformatie over de betreffende
2 Bron lijst en beschrijving: Kapitein Meijers, EOD
2010607 – Convenionele explosieven in de Zeeuwse bodem
14

mijnenvelden, zoals om welke munitie het gaat, door wie de mijnen zijn aangelegd en wanneer
ruimingen plaats hebben gevonden. Er kan van worden uitgegaan dat alle aangegeven
mijnenvelden (soms zelfs meerdere keren) geruimd zijn. Juist de gebieden rondom een
mijnenveld kunnen nog gevaarlijk zijn. Geregeld is gevonden munitie op een plek nabij het
mijnenveld verzameld, zonder dat ooit tot definitieve vernietiging is overgegaan.
Een voorbeeld van een ruim-en legrapport is hieronder weergegeven.
Illustratie 1 Voorbeeld van een ruim- en legrapport (EOD)
De mijnenvelden worden door de EOD momenteel gedigitaliseerd als kaartlaag in een (eigen)
GIS-systeem. Helaas is deze GIS-laag (nog) niet te integreren met deze rapportage.
2010607 – Conventionele explosieven in de Zeeuwse bodem
15

In het kader van het munitieonderzoek van de provincie Zeeland screenden we verder het
boek Vrij van Explosieven, over de geschiedenis van de EOD. Een samenvatting met de voor
Zeeland relevante informatie is als bijlage opgenomen.
3.5 Database Wings to Victory
De stichting Wings to Victory houdt zich bezig met vliegtuigcrashes die plaats hebben
gevonden in de Tweede Wereldoorlog. Zij houden bij waar vliegtuigen zijn neergestort,
inclusief gegevens van bemanning en andere details. De database beslaat heel Zeeland. Bij de
vondst van vliegtuigwrakken horen vele verhalen, die geregeld teruggaan op getuigen uit de
tijd van toen.
3.6 Nederlands Instituut voor Militaire Historie
Een andere bron voor een overzicht van vliegtuigcrashes in de Tweede Wereldoorlog is
samengesteld door het Nederlands Instituut voor Militaire Historie. Voor elk oorlogsjaar zijn
zogenaamde verliesregisters beschikbaar via het internet. De link ten tijde van het schrijven
van dit rapport is: http://www.defensie.nl/nimh/collecties/documentatie onderaan de pagina.
De verliesregisters beslaan heel Nederland. Wie specifieke informatie voor Zeeland zoekt, zal
de lijsten nog moeten filteren.
3.7 Munitiedumpproject
Veel mensen denken bij het onderwerp van CE aan NGE/CE aan blindgangers, granaten en
dergelijke, maar juist dumpplaatsen zijn notoir voor hun gevaar. Daarbij is het opmerkelijk dat
direct na de Tweede Wereldoorlog al veel is geruimd en ‘tijdelijk’ opgeslagen op inmiddels
vergeten plekken. Vlak na de bevrijding en tijdens de wederopbouw is veel ongebruikte
munitie in kisten in greppels, putten, bomkraters en waterlopen gedumpt. Het dumpen van
afval is tot de jaren ‘70 een geaccepteerde manier geweest om van materialen af te komen die
niet meer bruikbaar waren.
Dumpplaatsen van munitie zijn niet geregistreerd en zijn dus niet archieven, boeken of andere
schriftelijke bronnen terug te vinden. Deze informatie is nog wel bekend bij de Zeeuwen die
destijds werkten en woonden in de gebieden waar veel gevochten is. Juist in deze gebieden
was veel munitie op het veld aanwezig, na het einde van de strijd. Burgers liepen letterlijk
tegen deze munitie aan. Naar verwachting is veel van deze munitie destijds naar goed gebruik
in die tijd in putten, laagtes en wateren gedumpt. Het gaat hierbij om blindgangers, maar ook
om restanten van voorraden die her en der in het veld lagen.
Ook is bekend dat de Nederlandse en Franse strijdmachten bij het dreigende verlies in 1940 en
Duitse strijdmachten bij het naderende verlies in oktober 1944 munitie gedumpt hebben. Dit
om te zorgen dat het niet in handen van de tegenstanders zou komen.
In april en mei 2010 is in de Zeeuwse media aandacht gevraagd voor deze munitiedumps.
Mensen die uit eigen ervaring weten waar munitie is gedumpt, danwel er van hebben horen
zeggen is gevraagd deze informatie en kennis bij de provincie te melden.
Om de oproep onder de aandacht van het Zeeuwse publiek te brengen zijn de volgende acties
gedaan:
• Er is een poster gemaakt met de oproep
• In de tv- en radionieuwsuitzendingen van 15 april 2010 van Omroep Zeeland is een
oproep gedaan
2010607 – Convenionele explosieven in de Zeeuwse bodem
16

• In de PZC heeft begin april 2010 groot artikel met de oproep gestaan
• De poster is toegestuurd aan plaatsen waar ouderen veel komen, zoals
huisartsenpraktijken, fysiotherapeuten, verzorgingstehuizen en wachtkamers van
ziekenhuizen. In totaal zijn ongeveer 500 posters verstuurd.
• In diverse bladen voor ouderen is de oproep overgenomen. Deze bladen hebben bij
elkaar een oplage van enkele duizenden
• De oproep heeft enkele maanden op de
hoofdpagina van de provincie Zeeland
gestaan
Deze actie heeft circa 30 bruikbare meldingen
opgeleverd. Deze zijn verwerkt op de GIS kaart en
de database.
Een ander uitvloeisel van deze oproep is
voortgekomen uit de contacten met medewerkers
van enkele verzorgingstehuizen. Meerdere
contactpersonen (vaak medewerkers welzijn en
activiteitenbegeleiding van de tehuizen) gaven
aan dat het onderwerp zich uitstekend leent om
ouderen in verzorgingstehuizen over te bevragen.
Vaak vinden ze het zelfs fijn om over het verleden
te vertellen en weten ze er ook veel van. De
verwachting is dan ook dat door gesprekken of
bijeenkomsten bruikbare informatie wordt
achterhaald. Samen met de afdeling
communicatie van de provincie Zeeland zijn daarom in de periode oktober 2010-februari 2011
alle 38 verzorgingstehuizen in Zeeland, ondergebracht in 11 organisaties, benaderd. Bij het
samenstellen van dit rapport zijn de precieze resultaten nog niet bekend. Wel is al gebleken
dat via de korte een-op-eengesprekken die plaatsvinden met ouderen die reageren op de
oproep, de lijst met 30 punten nog verder kan worden aangevuld.
Alle punten die worden gevonden worden in de loop van 2011 toegevoegd aan het GISsysteem.
3.8 Overzicht gebruikte bronnen
Tabel 6 geeft in kort bestek weer welke bronnen momenteel zijn verwerkt in de database en
gebeurtenissenkaart.
Tabel 6 Overzicht bronnen voor database en gebeurtenissenkaart
Bron Status
Experts Alle verzamelde punten volledig opgenomen in database en
gebeurtenissenkaart
Literatuur en archieven Alle verzamelde punten volledig opgenomen in database en
gebeurtenissenkaart
Stafkaarten 1944 Stafkaarten als ‘fotolaag’ opgenomen in GIS; punten op de
kaarten gedeeltelijk (gegeneraliseerd) opgenomen in
gebeurtenissenkaart
EOD (Nog) niet opgenomen in database en gebeurtenissenkaart
2010607 – Conventionele explosieven in de Zeeuwse bodem
17

Database Wings to Victory (Nog) niet opgenomen in database en gebeurtenissenkaart,
is nog te verwachten in 2011
Nederlands Instituut voor Niet opgenomen in database en gebeurtenissenkaart
Militaire Historie
Munitiedumpproject De verzamelde punten zijn gedeeltelijk opgenomen in de
database en als aparte kaartlaag in het GIS- systeem.
Aanvullingen volgen in de loop van 2011.
2010607 – Convenionele explosieven in de Zeeuwse bodem
18

4. Kaart met gebeurtenissenlijst
De gebeurtenissenkaart vormt het hart van het onderzoek. Hierin komen alle gegevens uit de
diverse bronnen die in het vorige hoofdstuk zijn gebruikt, samen. De kaart is via de Zeeuwse
gemeenten of de provincie raadpleegbaar. Daarnaast wordt op het Zeeuws Bodemvenster (het
internetportaal dat allerlei bodemthema’s voor Zeeland ontsluit) dit onderzoek en de
rapportage gepresenteerd. In dit hoofdstuk volgt een toelichting op de werkwijze, enkele
kanttekeningen bij de nauwkeurigheid van de data en een selectie van mogelijke kaarten.
4.1 Werkwijze
Alle punten die tijdens de workshop, vanuit de literatuur en de gemeente-archieven zijn
gevonden, zijn verzameld in één grote database met meer dan 300 punten en vlakken. Daarbij
is de locatie, de datum, een korte beschrijving van de gebeurtenis en de bron aangegeven. De
punten zijn vervolgens ingetekend in het GIS-systeem. Als ondergrond is daarbij de
topografische kaart van 1950 gebruikt, maar de punten zijn ook inzichtelijk te maken op de
moderne kaart van Zeeland uit 2008. Dat is het voordeel van het werken met een GISomgeving:
allerlei combinaties tussen database en kaartondergrond zijn denkbaar.
Voor een aantal gebieden is het aantal ingetekende punten summier, en niet representatief
voor de vele oorlogshandelingen die plaats hebben gevonden. Dit geldt voor bijvoorbeeld
Walcheren. De reden hiervoor is dat dit gebied vrijwel volledig gedekt is door andere
onderzoeken. Zowel de gemeente Middelburg als Vlissingen hebben in het verleden
bijvoorbeeld hun eigen onderzoeken doorgevoerd. Voor meer informatie hierover: zie
hoofdstuk 5.
Het intekenen is dus gericht geweest op die gebieden waarvoor nog geen bestaande
onderzoeken voor waren.
De informatie uit stafkaarten is vanwege hun belang in een afzonderlijke kaartlaag
opgenomen. Hieronder is een uitsnede weergegeven van zo’n kaart. Hierop zijn alle symbolen
te zien die worden gebruikt om de verschillende objecten aan te duiden.
Figuur 1: Uitsnede uit stafkaart
2010607 – Conventionele explosieven in de Zeeuwse bodem
19

De volgende figuur geeft de bijbehorende legenda aan. Daarop is aangegeven welke objecten
wel, en welke niet zijn gedigitaliseerd.Bij de selectie is vooral gekeken naar de aanwezigheid
van wapens en munitie.
Figuur 2: Legenda stafkaarten
Per ingetekend object is in het GIS-systeem genoteerd wat voor type object is en van welke
kaart het afkomstig is. Uiteraard zijn de niet-opgenomen symbolen nog wel te vinden op de
oorspronkelijke kaarten die ook in het GIS –systeem zijn opgenomen. Digitalisering van de
belangrijkste gegevens maakt snel zoeken en interpreteren echter makkelijker.
4.2 Onnauwkeurigheid
Zowel bij de gegevens die uit de workshops, literatuur en gemeente-archieven naar voren zijn
gekomen als bij de stafkaarten zijn enkele belangrijke kanttekeningen wat betreft de
nauwkeurigheid te maken. Het is belangrijk dit goed te beseffen! Er zijn drie soorten
onnauwkeurigheid te onderscheiden bij het verwerken van het materiaal: feitelijke
onnauwkeurigheid, tekenonnauwkeurigheid en registratieonnauwkeurigheid. Ze worden
hieronder toegelicht.
Feitelijke onnauwkeurigheid
Archiefmateriaal is vaak van dien aard dat niet precies bekend is waar bijvoorbeeld een
vliegtuig is neergekomen, en er moet worden volstaan met een contour rond een bepaald
gebied. Dit geldt ook voor de punten die uit de workshops naar voren zijn gekomen. Ook komt
het voor dat bijvoorbeeld bekend is dat een heel dorp is gebombardeerd en daarmee dus
potentieel CE aanwezig zijn in het hele dorp.
2010607 – Convenionele explosieven in de Zeeuwse bodem
20

Binnen de gebeurtenissendatabase is hiermee op de volgende manier rekening gehouden: elk
object heeft een nauwkeurigheidscijfer meegekregen. Het nauwkeurigheidscijfer staat voor
hoe precies de locatie bekend is, zie tabel 5.
Tabel 5: Mate van nauwkeurigheid in de database
Nauwkeurigheidscijfer
1 Locatie zeer precies bekend (adresniveau)
2 Locatie ongeveer bekend (straat/wijkniveau)
3 Locatie zeer globaal bekend (regionaal niveau)
Daarnaast is elk object waar nodig voorzien van een extra toelichting, waaruit kan worden
afgelezen welke informatie precies bekend is.
Een voorbeeld maakt goed duidelijk waar rekening mee moet worden gehouden. De spoorlijn
richting Brabant (databasenummer 13090) heeft een nauwkeurigheidscijfer van 2, wat
betekent dat bekend is dat deze spoorlijn veelvuldig is beschoten, maar niet waar precies dit
gebeurd is. Had deze het cijfer 1 gekregen, dan zou wel precies bekend geweest zijn welke
delen van het traject bij incidenten betrokken waren geweest.
Dit voorbeeld laat zien dat de extra informatie over de objecten essentieel is voor het
interpreteren. Alleen de ingetekende locatie is niet voldoende, want niet de gehele spoorlijn is
een gevarenzone.
Tekenonnauwkeurigheid
Een andere vorm van onnauwkeurigheid heeft te maken met de aard van het bronmateriaal en
de manier van invoeren in het GIS-systeem. Dit geldt vooral voor het kaartmateriaal (de Britse
stafkaarten en delen van het archiefmateriaal ). Hierop staan objecten met bepaalde symbolen
aangegeven en daarnaast heeft de kaart een bepaalde schaal. Deze zijn vervolgens
opgenomen in het GIS-systeem. Zowel de symbolen, de schaal als het intekenen kunnen
onnauwkeurigheden veroorzaken. De afbeelding hieronder illustreert dit.
Figuur 3: Tekenonnauwkeurigheid bij kaarten
2010607 – Conventionele explosieven in de Zeeuwse bodem
21

Het symbool in het midden van bovenstaande afbeelding geeft een artilleriestelling aan
(omcirkeld in geel). De schaal van de gebruikte kaart is zodanig dat het symbool een grootte
heeft van ongeveer 100 meter. Dus ondanks dat de plaatsbepaling zeer nauwkeurig lijkt, is het
niet op de meter duidelijk waar deze stelling staat. Daarnaast biedt het symbool twee logische
plaatsen om de locatie vast te leggen in het GIS (rode, kleine stippen).
Bij het interpreteren van de gebeurtenissenkaart is het daarom belangrijk om te beseffen dat
hoewel de locatie in het GIS tot op de centimeter nauwkeurig bepaald lijkt, de informatie van
kaarten afkomstig is met een relatief grote onnauwkeurigheid. De nauwkeurigheid van de data
uit het GIS-systeem is dus een schijnnauwkeurigheid.
In het voorbeeld is de locatie van de artilleriestelling in dit geval tot op ongeveer 100 meter
bekend en daarom zal ook het eventuele zoeken naar restanten over zo’n groot gebied
moeten worden gedaan.
Registratieonnauwkeurigheid
Om een kaart in het GIS-systeem op te kunnen nemen moet de kaart worden ‘geogerefereerd’.
De meeste kaarten bevatten coördinaten voor de lengte- en breedtegraad. Aan de hand
daarvan zijn ze zo nauwkeurig mogelijk geprojecteerd in de topografische kaart van Zeeland uit
1950, die als basis voor het project is gebruikt. Het resultaat is niet overal even nauwkeurig.
Tussen kaarten én binnen kaarten zelf treden soms verschillen op tot enkele tientallen meters.
Dit komt over het algemeen omdat de oude kaarten niet altijd even precies zijn in vergelijking
met hedendaagse luchtfoto’s/topografische kaarten. Daarnaast zijn veel kaarten beschadigd
en zorgen reparaties voor verschuivingen en vlekken.
Kortom: de gebeurtenissenkaart geeft een prima globale indruk van alle gebeurtenissen uit de
Tweede Wereldoorlog. Is een locatie op grond hiervan verdacht, dan is verder onderzoek aan
te bevelen. Het is dan aan te raden om het bronmateriaal er bij te nemen en dit verder te
doorgronden.
4.3 Beschikbare kaartlagen
Er is een aantal kaartlagen beschikbaar in het GIS-systeem, die op zichzelf informatie bieden,
maar ook gecombineerd kunnen worden. De kaarten die in dit rapport als zijn toegevoegd
vormen een selectie van het totale aantal mogelijkheden. In bijlage 3 is ten eerste per
kaartlaag een overzichtskaart toegevoegd voor de hele provincie. De volgende lagen zijn
momenteel beschikbaar:
• Gebeurtenissenkaart (objecten uit de database met punten uit literatuur, bijeenkomst
experts en gemeente-archieven)
• Bestaande onderzoeken
• Punten uit stafkaarten
• Punten dumpplaatsen munitie (voor zover bekend)
Daarnaast is voor alle Zeeuwse regio’s een kaart toegevoegd waarop bovenstaande lagen met
elkaar zijn gecombineerd. Dit geeft nieuwe inzichten. Het maakt bijvoorbeeld in een oogopslag
duidelijk waarom sommige gebieden nauwelijks gevuld zijn met gebeurtenissen, ondanks dat
het er roerig was ten tijde van de oorlog: voor bijvoorbeeld Middelburg, Vlissingen en Sluis is
veel informatie ontsloten via eerder gedane onderzoeken. Om dubbel werk te voorkomen is
hier weinig nieuw onderzoek gedaan. De lagen samen maken dit duidelijk. Voor deze gebieden
2010607 – Convenionele explosieven in de Zeeuwse bodem
22

is het raadzaam het bestaande onderzoek erbij te nemen.
Verder is een overlap zichtbaar in punten uit de gebeurtenissenkaart (rode contouren) en
punten uit de stafkaarten- met als effect dat het beeld dat ontstaat sterk is. Waar veel
oorlogshandelingen waren, zijn ook veel FLAK-stellingen en is andere oorlogsinfrastructuur te
vinden. Andersom geldt ook: als er veel informatie uit stafkaarten is gefilterd en er weinig op
de gebeurtenissenkaart staat, kan dit een teken zijn dat verdere verdieping in de regio
noodzakelijk is. In een eerder stadium van het onderzoek hebben we bijvoorbeeld op grond
van dit gegeven besloten om de archieven van Terneuzen nog eens nader te bestuderen (en
met resultaat).
We benadrukken dat de informatie die nu beschikbaar is niet sluitend is. Wel tekent zich een
patroon af. Het provinciale onderzoek geeft zo een basis om op voort te borduren.
2010607 – Conventionele explosieven in de Zeeuwse bodem
23

5. Ruimingen en bestaande onderzoeken
Het initiatief van de Provincie Zeeland om Conventionele Explosieven onder de aandacht te
brengen staat niet op zichzelf. Diverse gemeenten hebben in de afgelopen jaren hun eigen
risicokaart opgesteld, soms al zeer gedetailleerd. Daarom is het provincie-onderzoek vooral
gericht geweest op gebieden waarvoor nog niets op de kaart stond. We noemden in het vorige
hoofdstuk al de gemeente Vlissingen: hiervoor zijn nauwelijks punten op de
gebeurtenissenkaart te vinden, terwijl er hevig gevochten is. Het is belangrijk om dan weet te
hebben van al bestaand onderzoek. Dit hoofdstuk geeft een overzicht van al die bestaande
onderzoeken, de inhoud ervan en de vindplaats voor geïnteresseerden.
In de aanloop naar het CE-project is gemeenten gevraagd bestaande onderzoek op te sturen.
De tabel hieronder geeft de oogst aan, aangevuld met wat Rijkswaterstaat aanleverde en we
zelf tegenkwamen.
Tabel 6: Overzicht bestaande onderzoeken
Gemeente Naam rapport Beslaat Beschrijving Raadpleging
Middelburg Geen naam Gehele
huidige
gemeente
Middelburg
Vlissingen Onbekend Gehele
gemeente
Vlissingen
Goes Probleeminventarisatie
naar de
aanwezigheid
van
conventionele
explosieven in
het
onderzoeksgebied:
‘Waterstad
Goes’
NieuwbouwwijkWaterstad
Goes
- meldingenkaart
- rapport met informatie
geraadpleegde bronnen
(reikwijdte archiefonderzoek),
overzicht relevante meldingen,
conclusies
- cd met excelbestand
- detailonderzoek naar
risicogebieden
- chronologisch overzicht van
oorlogshandelingen in het
onderzoeksgebied
- luchtfoto-onderzoek
- overzicht meldingen EOD
Gemeente
Middelburg,
medewerker
Veiligheid/
openbare
orde
Gemeente
Vlissingen,
medewerker
Veiligheid/
openbare
orde
Te
downloaden
via
www.goes.nl
2010607 – Convenionele explosieven in de Zeeuwse bodem
24

Sluis Vooronderzoek
Conventionele
Explosieven
Sluis Historisch
vooronderzoek
Oostburg-
West
Sluis Diverse
onderzoeken
binnen de
gemeente
Rijkswaterstaat
Rijkswaterstaat
Historisch
vooronderzoek
N61
Kustlijn
Breskens-
Cadzand-
Bad, over
een
breedte
van 5000
m
Nagenoeg
aaneenge
sloten
gebied
aan de
zuidwestzijde
van
Oostburg
Alle
risicoplek
ken
afgedekt
met
afzonderlijkeonderzoeken
N61 van
Hoek via
Koninginn
ehaven,
Biervliet
en
IJzendijke
naar
Schoondijke
N57
(Kraaijens
teinweg),
ten zuidoosten
van
Haamstede
- bronnenbeschrijving
(literatuur, luchtfoto’s,
meldingen EOD, enz.)
- summiere risico-analyse en
aanbevelingen
- bronnenbeschrijving
(literatuur, luchtfoto’s,
meldingen EOD, enz.)
- summiere risico-analyse en
aanbevelingen
- overzichtskaart met
onderzoeken naar
conventionele explosieven
- bronnenbeschrijving
(literatuur, luchtfoto’s,
meldingen EOD, enz.)
- summiere risico-analyse en
aanbevelingen
- bronnenbeschrijving
(literatuur, luchtfoto’s,
meldingen EOD, enz.)
- summiere risico-analyse en
aanbevelingen
Gemeente
Sluis,
medewerker
Veiligheid/
openbare
orde
Gemeente
Sluis,
medewerker
Veiligheid/
openbare
orde
Gemeente
Sluis,
medewerker
Veiligheid/
openbare
orde
Rijkswaterstaat
Rijkswaterstaat
2010607 – Conventionele explosieven in de Zeeuwse bodem
25

6. Aanbevelingen gebruik van de kaart/ rol van gemeenten
Het CE-project maakt duidelijk dat de gemeenten in Zeeland het onderwerp Conventionele
Explosieven niet zondermeer naast zich neer kunnen leggen. In de vorm van een serie
frequently asked questions (faqs) geven we graag een eerste aanbeveling omtrent het gebruik
van de gebeurtenissenkaart.
Vraag: Wij willen graag ten noorden van onze huidige kern een nieuwbouwwijk aanleggen.
Precies op die plek geeft de kaart een gebeurtenis aan. Wat nu?
Antwoord: Er hebben gevechtshandelingen plaatsgevonden, in de database is na te zoeken om
welke gebeurtenissen het gaat. Dat er een gebeurtenis plaats heeft gevonden wil niet zeggen
dat het gebied per definitie risicovol is. Restanten kunnen bijvoorbeeld reeds geruimd zijn.
Het is aan gemeenten zelf om te bepalen welke stappen gedaan worden, indien een
gebeurtenis aangetroffen wordt. Aanbevelingswaardig: nader bronnenmateriaal bestuderen
en op grond daarvan beslissen of meer gedetailleerd onderzoek zinnig lijkt. Neem hierbij de
BRL-OCE richtlijn ter hand.
In een groot deel van de gevallen zal nader onderzoek overbodig zijn, vanwege ruimingen of
vanwege het karakter van de gebeurtenis.
Vraag: Wij willen een nieuw sportterrein aanleggen. Gelukkig vonden we geen rode contour.
Kunnen we er nu vanuit gaan dat er geen munitie kan worden aangetroffen in het gebied?
Antwoord: De kans dat er gevechtshandelingen plaats hebben gevonden is klein, maar NOOIT
voor 100% uit te sluiten. Dat kan geen enkel historisch onderzoek.
Het is aan de gemeente zelf om te bepalen hoe ver men gaat in het uitsluiten van risico’s.
Gemeenten moeten zich in juridisch opzicht in elk geval vergewissen van eventuele CE-risico’s.
Het raadplegen van de gebeurtenissenkaart lijkt daartoe een logische stap.
Vraag: In hoeverre voldoet de gebeurtenissenkaart aan de BRL-OCE richtlijn?
Antwoord: In de BRL-OCE wordt een aantal stappen genoemd om tot een risico-analyse voor
een bepaald gebied te komen. De eerste stap is het doen van een historisch vooronderzoek.
Dit kan, naar de richtlijn van de VNG, worden uitgevoerd door een BRL-OCE gecertificeerd
bedrijf, maar ook worden gedaan in eigen beheer, door de gemeente zelf. Het raadplegen van
de gebeurtenissenkaart is een goed startpunt voor het doen van een eigen historisch
onderzoek en zal merendeels zelfs afdoende zijn.
Het raadplegen van de gebeurtenissenkaart past dus in de eerste stap naar een risico-analyse,
maar voldoet nadrukkelijk niet aan de gehele BRL-OCE richtlijn.
Vraag: Hoe kunnen we als gemeente omgaan met de gebeurtenissenkaart?
Antwoord: Het maken van beleid is een keuze die gemeenten zelf moeten maken. De
provincie wil en kan gemeenten niet in een keurslijf dwingen. De gebeurtenissenkaart geeft
gemeenten een handreiking om bewust met het onderwerp van Conventionele Explosieven
om te gaan.
Vraag: Is er subsidie voor verder onderzoek in gebieden die staan aangemerkt als locaties waar
gevechtshandelingen plaats hebben gevonden?
2010607 – Convenionele explosieven in de Zeeuwse bodem
26

Antwoord: Per brief van 6 juli 2009 heeft het ministerie BZK aangekondigd dat de bestaande
regeling per 1 november 2009 wordt ingetrokken. In plaats van de oude bijdrageregeling komt
er een nieuwe financieringssystematiek via het gemeentefonds. Gemeenten worden daarbij
ingedeeld in 3 categorieën:
1. In de eerste categorie zitten circa 30 gemeenten die in voorgaande jaren regelmatig
kosten voor het opsprongen van explosieven hebben gemaakt. Deze gemeenten ontvangen
ieder jaar een bijdrage van 2000 euro per opgeleverd nieuwbouwhuis.
2. De gemeenten Amsterdam, Rotterdam en Den Haag krijgen op basis van de kosten
gemaakt in het verleden een vaste jaarlijkse bijdrage.
3. Overige gemeenten krijgen via het indienen van een raadsbesluit 70% van de door hen
gemaakte kosten vergoed.
In de systematiek waarin gemeenten die regelmatig kosten maken een jaarlijkse bijdrage
krijgen op basis van het aantal nieuwbouwhuizen en waarin de G3 een vaste bijdrage
ontvangt, kan niet worden vastgesteld welk bedrag gemeenten werkelijk uitgeven. In de
toekomst zal dit door een aanpassing in de informatievoorziening van gemeenten aan het Rijk
veranderen. Het aan het gemeentefonds toegevoegde bedrag van € 21,7 mln. is het bedrag dat
het Rijk voor 2010 verdeelde over gemeenten die kosten maakten.
In Zeeland is de gemeente Sluis een veelgebruiker. De overige gemeenten vallen onder de
70%-regeling. Periodiek wordt de lijst geëvalueerd en wordt bekeken of gemeenten naar een
andere categorie moeten. Mogelijk wordt de regeling in 2011 voor de eerste keer geëvalueerd.
(bron: www.rijksbegroting.nl)
Vraag: Wat kan ik leren van de ervaringen van andere gemeenten?
Antwoord: Wat vooral opvalt is dat tot het najaar van 2010 bijna elke gemeente zijn eigen
koers uitstippelde. Sommige gemeenten, zoals Vlissingen, hebben zeer uitgebreid onderzoek
laten doen naar CE-risico’s. Onze ervaring is dat een minder uitgebreid onderzoek ook
voldoende basis kan bieden voor een bewuste inschatting van CE-risico’s.
Vraag: Wij hebben mogelijk interessante, aanvullende informatie voor dit project. Zijn jullie
hierin geïnteresseerd?
Antwoord: Ja! Neem contact op met de Provincie Zeeland (p.michielsen@zeeland.nl).
2010607 – Conventionele explosieven in de Zeeuwse bodem
27

7. Colofon
Project : Conventionele explosieven in de Zeeuwse bodem
Projectnummer : P291-03
Registratienummer : 2010607 (definitief)
Auteurs : Mariëlle Hoff, Marco Hommel (PLAN terra BV)
Opdrachtgever : Provincie Zeeland, Afdeling Milieuhygiëne
Peter Michielsen en Walter Jonkers
Datum : December 2010
2010607 – Convenionele explosieven in de Zeeuwse bodem
28

Bijlage 1 – Tijdbalk Zeeland
Dag/ periode Gebeurtenis Beschrijving/ achtergrond Bron
10 mei 1940 Militair vliegveld
Souburg wordt
aangevallen
12 mei 1940 Binnenstad en
haven van
Vlissingen
gebombardeerd
Rond 12 mei Steun van
Fransen/Engelsen
17 mei 1940 Vergeten
bombardement op
Middelburg
17 mei 1940 Duitsers dringen
door tot de
Sloedam
Na 17 mei Bezetting Walcheren
www.geschi
edeniszeela
nd.nl
www.geschi
edeniszeela
nd.nl
Bij verdediging van Zeeuws Vlaanderen West
Zeeuws
Vlaanderen
1939-1946
Verwoest vrijwel de gehele stad www.geschi
edeniszeela
nd.nl
18 mei Vertrek laatste troepen uit Zeeuws Vlaanderen
naar België (vlucht naar Duinkerken)
Dec 1941 Bouw Atlantikwall Start van de bouw van verdedigingswerken
door Duitsers. Vanaf ’42 eerste bunkers klaar,
vergaande standaardisering.
40-43 Luchtsuperioriteit Duitsers
Na 43 Door brandstofgebrek/grondstoffen
verminderd aantal vluchten Duitse vliegtuigen.
Vanaf dat moment geallieerde
luchtsuperioriteit, overschakeling naar meer
statische verdediging (zoals Atlantikwall)
8 aug ‘44 Troepenverplaatsi
ng Duitsers
Grote troepenverplaatsing Duitsers richting
zuiden (front in Normandië) vanuit Zeeuws
Vlaanderen/Zeeland.
www.geschi
edeniszeela
nd.nl
West
Zeeuws
Vlaanderen
1939-1946
West
Zeeuws
Vlaanderen
1939-1946
West
Zeeuws
Vlaanderen
1939-1946
2010607 – Conventionele explosieven in de Zeeuwse bodem
29

4 sept 1944 Atlantikwall
verlaten
4 september
1944
Eerste 2 weken
van september
11 september
1944
12 september
1944
September 1944
16 september
Antwerpse haven
veilig ingenomen
door Britse
troepen
Vlucht over de
Schelde
Bombardement op
Breskens door de
Duitsers
Kreekrakdam en
Sloedam door RAF
gebombardeerd
Slag om Axel
Zuiddorpe-
Drieschouwen-
Grootste deel van Atlantikwall in Zeeuws
Vlaanderen/Zeeland wordt verlaten na
successen geallieerden.
- Duitsers deden geen poging Antwerpen terug
te veroveren, maar sloten De Schelde af; werd
zwaar verdedigd en was essentieel om
Antwerpen daadwerkelijk als haven te kunnen
gebruiken.
Antwerpen was hard nodig om de bevoorrading
van de geallieerden op gang te houden. De
havens bij de D-day kust waren te ver weg.
Verdediging bij Breskens, Zuid-Beveland en
Walcheren.
Operatie Market Garden (Arnhem) ging vóór
bevechten van De Schelde, niet zonder
discussie(Montgomery tegen, Eisenhower
voor). Ondertussen versterkten de Duitsers
Walcheren met 3000 troepen.
Met de mislukking van Market Garden werd het
openen van Antwerpen nog belangrijker. Half
oktober was ook Montgomery overtuigd.
De Duitsers zetten alles op alles om De Schelde
onder controle te houden; ook zij zagen het als
sleutel in de oorlog.
Na successen geallieerden in Antwerpen etc.
worden grote aantallen Duitse troepen over de
Schelde getransporteerd naar Vlissingen/etc.
West
Zeeuws
Vlaanderen
1939-1946
Amphibious
Manoeuvres
Na de vlucht over de Schelde Amphibious
Manoeuvres
Landerijen ten zuiden van het kanaal Axel-Hulst
liggen onder water en bruggen zijn opgeblazen
Hevige gevechten om Axel in te nemen,
Amphibious
Manoeuvres
Axel.nl/hist
orie/slagaxe
l
2010607 – Convenionele explosieven in de Zeeuwse bodem
30

Axel Kinderdijk omringd door water door inundatie
17 sept Market garden In het kader van Market Garden diverse
bombardementen: Zoutelande, Biggekerke,
Vliegveld Vlissingen.
3 oktober 1944 259 RAF bombers
bombarderen de
dijken bij
Westkapelle,
voorbereiding op
Infatuate
7 oktober 1944 Dijken bij Nolle
(Vlissingen)
gebombardeerd
7 oktober 1944 Zeedijk bij
Rammekens
gebombardeerd
11 oktober 1944 Dijken bij Veere
gebroken
6 oktober
31 oktober 1944
Switchback
Leopoldkanaal
nabij Stroobrugge
en Moerhuizen
Operatie
Switchback
voltooid
Vitality I en II:
90% van Westkapelle vernield, dijk voor 120
meter beschadigd
Het idee was om de dijken bij Westkapelle,
Vlissingen en Veere op te blazen, allemaal
onder zeespiegel. Zo zou de westelijke
zeeverdediging op de duinen geïsoleerd komen
te liggen (boven zeespiegel)
Amphibious
Manoeuvres
20 meter dijk beschadigd Amphibious
Manoeuvres
400 meter dijk beschadigd Amphibious
Manoeuvres
Aanvallen
Aanval op ‘Breskens Pocket’: 3 weken vechten
in de polder door Canadese 3 e Infanterie divisie
en deel van Britse 52 e Divisie
Vitality I: geallieerden dringen Zuid-Beveland
binnen via Kreekrakdam
Vitality II: landing met amfibische voertuigen bij
Amphibious
Manoeuvres
Amphibious
Manoeuvres
Amphibious
Manoeuvres
Go2war2.nl
2010607 – Conventionele explosieven in de Zeeuwse bodem
31

24 oktober
1944
25-26 oktober
31 oktober 1944
Vitality:
Beschietingen
Kreekrakdam
Vitality II:
overtocht vanuit
Terneuzen
Operatie Vitality I
en II voltooid
31 oktober 1944 Operation No
Name
2-3 november
1944
1-8 november
1944
Operatie Mallard:
Mijnenvrij maken
van de Sloe en
oversteek via het
water
(operatie Mallard
was ook de naam
voor een van de
onderdelen van D-
Day!)
Operatie Infatuate
I
Baarland
Duitsers: inundatie nabij Rilland en Kanaal Z-
Beveland
Binnendringen infanterie via dam, gevolgd door
luchtaanvallen nabij Rilland Bath
Relatief weinig weerstand, wel beschietingen,
inname met amfibische voertuigen
Zuid-Beveland ingenomen door Canadese 2 e
divisie en Britse 52 e Divisie
Walcheren was nu onbereikbaar door de Sloe,
zeer sterk verdedigd door de Duitsers in het
noorden, moerassig gehouden ten oosten
ervan, zuiden en westen enige mogelijkheden
Canadezen nemen het bruggenhoofd van de
Sloedam in; hevige gevechten volgen de dagen
daarop, zonder succes voor de geallieerden
Militaire operatie voor aanval over het water in
plaats van de dam
Aanvankelijk zijn de Duitsers verrast, maar
vallen dan het bruggenhoofd aan (dat in
handen van de geallieerden is), men vecht
uiteindelijk succesvol terug.
Sloedam opnieuw gebruikt om Walcheren
binnen te komen
Aanval vanaf zee op Vlissingen vanaf Breskens
(zuiden van Walcheren) door 4 Army
Commando en 52 Britse Divisie
/artikel/582
Amphibious
Manoeuvres
Amphibious
Manoeuvres
Amphibious
Manoeuvres
Amphibious
Manoeuvres
2010607 – Convenionele explosieven in de Zeeuwse bodem
32

1-8 november
1944
3 november
1944
2 -26 november
1944
Operatie Infatuate
II
Vlissingen is
ingenomen
Aanval op west Walcheren vanaf de zee door 4 e
commando Brigade (41-47-48 Royal marine
commandos ism met Royal Navy)
Tijdens de aanval zouden luchttroepen de zeeaanval
ondersteunen, maar door mist in
Engeland kon daar niet opgestegen worden; dit
was echter niet bekend bij de zeetroepen.
Exacte beschrijving van nadering over het
water: zie Amphibious Assaults
Operatie Calendar Mijnenvrij maken van de Schelde
Amphibious
Manoeuvres
2010607 – Conventionele explosieven in de Zeeuwse bodem
33

Bijlage 2 – Samenvatting ‘Vrij van explosieven’ 3
De samenvatting beschrijft per periode hoe is omgegaan met het opruimen van explosieven.
De nummers tussen haakjes verwijzen naar de paginanummers van het boek.
Periode 1940 en periode daarna
• Na de gevechten in de meidagen van 1940 liggen er verspreid over Nederland grote
hoeveelheden ongebruikte munitie, niet gedetoneerde artillerieprojectielen, onontplofte
vliegtuigbommen en nog niet verwijderde springladen (12).
• De Nederlandse Commissie van Proefneming krijgt de taak om te gaan ruimen. Eerst van
directeur Materieel Landmacht (22 mei 1940), maar al snel ook van de bezetter krijgt het
CVP toestemming en middelen om te ruimen.
• Het CVP heeft 2 jaar haar werk gedaan. In deze periode zijn er 9.300 projectielen, 1.000
vliegtuigbommem, 1.100 landmijnen en 50 grondmijnen geruimd (19). Het CVP mocht
geen Duitse bommen ruimen i.v.m. spionage gevaar.
• Vliegerbommen zijn vaak enkele meters de grond in geboord, liggen in grondwater, en op
andere lastig te bereiken locaties. Omvangrijke werkzaamheden moeten hiervoor
uitgevoerd worden (15).
• Het mijnenveld bij de Bath-stelling in Zeeland is de enige locatie in Zeeland die letterlijk in
het boek wordt genoemd, en die geruimd is (17).
1944, 1945 en de periode daarna (tot ca. 1960)
Vliegtuigbommen
Reeds in 1943 werd door de Nederlandse autoriteit in de UK nagedacht over hoe om te gaan
met munitie zodra de oorlog zou zijn afgelopen. Grote aantallen vliegtuigbommen waren op
NL afgeworpen. De inschatting op basis van inslagen in de UK was dat 1 op de 10 bommen (25)
niet detoneerde. De bommen lagen op een diepte tussen de 5 tot 10 meter (27) onder
maaiveld. Onschadelijk maken betekende dus veel graafwerk. Per bom een enorme klus. Hoe
dat te gaan doen.
Landmijnen
Daarnaast was er het probleem van landmijnen. In Zeeland wordt in december 1944 de
spoorlijn op Zuid-Beveland en Walcheren bomvrij gemaakt (31). Het probleem is groot van
omvang: in de drie zuidelijke provincies is ca. 8.000 ha. cultuurgrond met mijnen bestrooid,
waardoor uit veiligheidsoverwegingen 40.000 ha niet bewerkt wordt (34). Het boek schetst
vervolgens een rommelige operatie, waarbij wel veel mankracht ingezet wordt. De actie wordt
enkele malen opgeschaald. Militairen en burgers, maar ook krijgsgevangen en NSB'ers worden
ingezet. Stakingen voor meer loon, akelige incidenten, opleidingen en reorganisatie van de
hele operatie worden beschreven. Na 3 jaar neemt de HVD het werk van januari 1948 over.
Het boek maakt niet echt melding van het feit of het mijnenruimen afgerond was.
3 Vrij van explosieven, J. van Woensel, 2004.
2010607 – Convenionele explosieven in de Zeeuwse bodem
34

Mijnenruimen was uitsluitend toegestaan voor de professionele mijnenruimers. Maar omdat
het probleem zo nijpend was, werden ook burgers toegestaan in gevallen van "absolute
noodzaak". De enige voorwaarde die het Militair gezag stelde, was dat er opleiding verzorgd
zou worden. Verder moesten de Militaire Commissarissen het regelen (40).
Munitie – artillerie : dumpen is de meest gehanteerde ruimingsmethode
In de gebieden waar hard is gevochten, ligt –ook in Zeeland– de munitie veelal verspreid over
het veld. In andere gebieden, zoals het noorden, lag munitie veelal nog in opslagplaatsen lag.
De schatting was dat er ca. 100.000 ton munitie geruimd zou moeten worden. Ruimen
gebeurde middels demonteren voor hergebruik, verbranden, opblazen of dumpen op zee. De
keuze was afhankelijk van de staat en soort munitie: zo werden fosforhoudend munitie in zee
gedumpt. Granaten en mortiergranaten werden opgeblazen, en klein kaliber munitie werd
verbrand. De inzet van de organisatie die met ruimen werd belast, richtte zich voornamelijk op
transport om munitie te dumpen. Voor de andere manieren was te weinig capaciteit,
overigens was ook transport een lastig probleem. Het dumpen van munitie was destijds een
veilige en aanvaardbare manier om snel van overtollige munitie af te komen (63). Het boek
maakt uitsluitend melding van dumpplaatsen op zee. Professioneel is er dus niet op land
gedumpt.
De Oosterschelde bij Zierikzee wordt als 1 van de 3 locaties (met boeien gemarkeerd)
genoemd, die tevens als voordeel had dat ook binnenvaartschepen hier konden komen (109).
In 1968 verbiedt rijkswaterstaat het storten, omdat middels onderzoek aangetoond was dat de
munitie erodeerde. Dit zou schade aan het milieu kunnen opleveren (112).
In 1960 wordt het initiatief en de verantwoordelijk bij de gemeente gelegd. De HVD zou nog
wel komen en het werk begeleiden, de gemeente zou echter de rekening gaan betalen. Reden
was dat men destijds dacht (op basis van een teruglopend aantallen meldingen) dat het
ruimen wel een eind geklaard was. In de praktijk bleek dit tegen te vallen, niet in de laatste
plaats omdat door de wederopbouw graafwerkzaamheden toenamen en er veel gebouwd
werd.
In 1978 wordt de EOD opgericht. Het aantal ruimingen blijft vanaf de jaren '70 tot 2003
variëren tussen de 2000 en de 4000 per jaar (179). In 1948 waren er nog circa 7000 meldingen
per jaar (112) (destijds bij de HVD).
2010607 – Conventionele explosieven in de Zeeuwse bodem
35

Bijlage 3 Kaarten uit het GIS-systeem
2010607 – Convenionele explosieven in de Zeeuwse bodem
36