De middeleeuwen - Averbode

6. De Sint-Elisabethsvloed was een overstroming omstreeks
19 november 1421, de naamdag van de heilige Elisabeth.
71 In de Tielse Kroniek, een verslag dat dertig jaar na
de ramp werd opgeschreven, staat daarover: ‘Daags na Sint-Elisabeth
1421 woedde er ’s nachts zo’n hevige storm, dat de wind
met orkaankracht in Tiel en elders verschillende huizen omverblies.
In Holland richtte hij door dijkdoorbraken veel schade
aan. Tweeduizend mensen zouden zijn verdronken. Bij mensenheugenis
was het niet voorgekomen, dat een overstroming
zo erg was en dat het peil van het zeewater zo hoog stond.
Bijna heel Holland, Vlaanderen en Zeeland liepen onder.’
Anoniem schilderij, buitenzijde van de rechtervleugel van een
altaarstuk met de dijkbreuk bij Wieldrecht, omstreeks 1490-
1510. Amsterdam, Rijksmuseum.
‘Vinland’. Op de zuidwestkust van Groenland stichtte de Viking
Erik de Rode een nederzetting met een driehonderdtal
boerderijen, waar al gauw vijfduizend mensen woonden.
Al die ontdekkingen waren mogelijk doordat de zee niet
meer zo zuidelijk bevroren was.
Het warmere klimaat maakte het leven van de mensen gemakkelijker.
De landbouw ontwikkelde zich in sneltempo.
Er werden nieuwe werktuigen en nieuwe technieken ingevoerd
die de landbouwopbrengsten deden toenemen. 96
De bevolking groeide snel. 30 Het aangename klimaat
creëerde gunstige omstandigheden voor de ontwikkeling
van de steden en de handel vanaf de twaalfde eeuw. 105
De Kleine IJstijd
Maar de warme periode bleef niet duren. De temperatuur
begon vanaf 1200 opnieuw te dalen, eerst in de
meest noordelijke regio’s en later ook in het zuiden. Vanaf
1350 werden de kolonies op Groenland geleidelijk weer
verlaten. De Groenlanders, die handeldreven met IJsland
en Noorwegen, konden ’s winters met hun schepen niet
meer varen, doordat de zee opnieuw dichtvroor.
Tegen de vijftiende eeuw werd het fors kouder in Europa.
(ill. 5) Historici noemen die periode zelfs de Kleine
IJstijd. Die term is een beetje misleidend: wellicht was
het toen gemiddeld slechts een halve graad kouder dan
vandaag. In het laatste kwart van de zestiende eeuw was
het het koudst. Toen werden elke winter bijvoorbeeld
kermissen gehouden op de bevroren Theems in Londen.
De gemiddelde temperatuur begon opnieuw te stijgen
rond het midden van de zeventiende eeuw. Maar de
koudeperiode eindigde pas echt in de achttiende eeuw.
Niet alleen de temperatuur daalde in de Kleine IJstijd.
Vanaf 1300 stormde het vaak aan de Europese kusten,
met springvloeden en overstromingen tot gevolg. (ill.
6) Veel zomers waren erg nat. Rivieren traden geregeld
buiten hun oevers. Vanaf 1315 raakte enkele zomers
na elkaar nergens in Europa het graan gerijpt, doordat
het te veel regende en de zon te weinig scheen. Het
vee stierf massaal aan de veepest. Dat veroorzaakte een
enorme hongersnood. 146 Rond 1350 brak de Zwarte
Dood uit. Een zware epidemie die drie jaar aanhield,
doodde naar schatting één op de drie Europeanen. Pas
rond 1600 was de bevolking opnieuw even talrijk als
voor de uitbraak van de epidemie.
Weerheiligen
De middeleeuwse mens had invloed op het landschap.
8 Maar hij moest zich helemaal schikken
naar het klimaat. Als het warmer, kouder, vochtiger
of droger was dan normaal, moest hij telkens oplossingen
bedenken om die moeilijke tijden door
te komen. Om toch een beetje greep te krijgen op
het weer, richtten de middeleeuwers zich vaak tot
heiligen. 66 Er waren heiligen voor elk weersverschijnsel.
Dat weer deed zich vaak voor rond
de feestdag van de heilige. Men geloofde dat als
men bad tot die heilige, hij kon helpen om dat
soort weer te verkrijgen of het net te vermijden.
De heilige Marcus, die op 25 april werd gevierd,
was bijvoorbeeld de hagelheilige.
De band tussen de feestdag van een heilige en
het weer werd vaak in weerspreuken gegoten. Die
waren op rijm en dus eenvoudig te onthouden.
Een voorbeeld is deze spreuk: ‘Het kan vriezen in
mei, tot de ijsheiligen zijn voorbij.’
natuur / 17