De middeleeuwen - Averbode

universiteiten groeiden uit de kapittelscholen. Dat waren
scholen die hoorden bij een kathedraal – de hoofdkerk
van een bisdom. 66 In die scholen kregen geestelijken
onderwijs in de zeven ‘artes liberales’ of vrije kunsten:
grammatica of taalkunde, retorica of de kunst van het
spreken, logica, rekenkunde, meetkunde, astronomie 84
en muziekleer. De studenten die zich inschreven aan de
universiteiten, kregen eerst les in die vrije kunsten. Daarna
konden ze rechten, geneeskunde of theologie – godgeleerdheid
– studeren. (ill. 5) In al die richtingen ging ook
veel aandacht naar de filosofie of wijsbegeerte, en dan
vooral naar die van de Griekse denker Aristoteles. 33
De universiteiten kwamen er niet toevallig. Hun ontstaan
had te maken met nieuwe behoeften. Die waren soms
van religieuze aard. Paus Gregorius IX bijvoorbeeld
stichtte in 1230 de universiteit van Toulouse, als steunpunt
in de strijd tegen de katharen. 143 Vaker waren
die behoeften van wereldlijke aard. Vorsten hadden
steeds meer geschoolde ambtenaren nodig om hun land
te kunnen besturen, 50 en stichtten daarom universiteiten.
Zo ontstond ook de universiteit in Leuven.
De universiteiten genoten een zekere onafhankelijkheid
in de steden waar ze waren gevestigd. (ill. 7) Ze hadden
een eigen rechtbank, politie en gevangenis en vielen
daardoor niet onder de rechtspraak van de plaatselijke
geestelijke en wereldlijke machthebbers. Bovendien hadden
ze een aantal privileges of voorrechten. Zo moesten
de hoogleraren en de studenten in Leiden slechts de
helft van de gebruikelijke belastingen op wijn en bier
betalen. De universiteiten konden zulke vrijheden afdwingen
omdat ze in de steden een belangrijk deel van
de bevolking een opleiding gaven en de economie mee
draaiend hielden.
Leren op de werkvloer
Ambachtslieden 106 leerden hun vak op de werkvloer.
Dat gold voor bakkers, brouwers, kleermakers,
schoenmakers, schrijnwerkers en wevers, maar ook voor
kunstschilders, architecten en goudsmeden. (ill. 6) 88
Jongens, maar ook meisjes gingen in de leer bij een
meester of soms een meesteres. De leerlingen draaiden
mee op de werkvloer of in de winkel. Ze begonnen met
eenvoudige opdrachten en mochten geleidelijk steeds
moeilijkere werkzaamheden uitvoeren.
De leerjongens leerden hun ambacht met vallen en opstaan.
De meester wees hen op fouten; als hij dat nodig
vond, deelde hij daarbij een flink pak slaag uit. Hij trad
op als een plaatsvervangende ouder. Hij verwachtte
82 / individu en gemeenschap
6. Een ambachtsman is aan de slag in zijn werkplaats. Zijn
zoontje leert al spelend de knepen van het vak.
Jean Bourdichon, Les quatre états de la société, losse
miniatuur, Parijs, omstreeks 1505-1510. Parijs, Ecole des Beaux-
Arts, M. 92.
7. Rechten voor de universiteit
Bij de stichting van de universiteit van Heidelberg in 1386,
verleende keurvorst Ruprecht I speciale rechten aan de nieuwe
instelling.
‘Wij dragen onze advocaten en baljuws uit de stad op om geen
enkele hoogleraar of student aan te houden, tenzij die iets
heeft gedaan waardoor de aanhouding gerechtvaardigd is. In
geval van een klein misdrijf moet hij worden overgedragen aan
de rector [het hoofd van de universiteit]. [...]
Alle hoogleraren en studenten mogen alles wat ze nodig
hebben voor hun studie meebrengen uit hun thuisland, zonder
dat ze belastingen of tol hoeven te betalen. En ze zijn vrij van
alle belastingen en tollen als ze graan, wijn, vis, kleding of
andere levensnoodzakelijke middelen willen kopen.’
Naar: Frederic Ogg, ed., A source book of medieval history,
New York, 1907, p. 348.
absolute gehoorzaamheid. Vaak werden de leerlingen
opgenomen in het huishouden van hun meester. Daar
deden ze huishoudelijk werk in ruil voor kost en inwoning
en hun opleiding. Na verloop van jaren werden de
leerlingen gezellen. Die stonden bijna op dezelfde hoogte
als de meester. Maar een eigen zaak mochten ze pas beginnen
zodra ze zelf meester of meesteres waren.