De middeleeuwen - Averbode

Voorwoord
Dit geschiedenishandboek Passages – in het meervoud – stelt niet één vooraf afgebakend
traject door het verleden voor, maar verscheidene mogelijke trajecten
tegelijk. Passages is te vergelijken met een winkelgalerij waarin allerlei dingen
worden aangeboden: hoofd- en neventhema’s, vaste waarden en nieuwigheden,
en gebeurtenissen die zich dichtbij en veraf hebben afgespeeld. Je kunt er
rustig doorheen slenteren en je laten leiden door alles wat je aanspreekt. Of je
kunt sneller vorderen en alleen halt houden waar dat echt nodig is. Je kunt in
Passages lezen, kijken, analyseren en zelf dingen onderzoeken.
In Passages zijn de taal en het verhaal van het verleden belangrijk. Het boek bestaat
daarom uit vijf thema’s die telkens opgebouwd zijn rond een begrip of
een begrippenpaar. Die begrippen waren vroeger relevant en dat zijn ze vandaag
nog altijd: natuur, volk en macht, individu en gemeenschap, arbeid en
oorlog. Je leert hoe de betekenis van die vijf – verwante – begrippen in de loop
van de tijden is veranderd. De verhalende lestekst wil je leren lezen en interpreteren.
Veel van wat uit het verleden rest, is talig. Niet alleen teksten, maar ook
miniaturen en schilderijen zijn in een taal – beeldtaal – geschreven en vragen
om interpretatie. Kruisverwijzingen tussen de hoofdstukken, aangeduid met
een , laten toe om verbanden te leggen tussen historische verschijnselen.
Dit boek behandelt de middeleeuwen. Die duurden van 500 tot 1500. Uiteraard
hebben die data iets willekeurigs. Er brak geen nieuwe tijd aan op 1 januari
500 of na 31 december 1500. Omstreeks 500 – of zelfs wat later – kwam
er een einde aan de oudheid en omstreeks 1500 begon de nieuwe tijd. Maar er
waren dingen die in de middeleeuwen niet anders waren dan in de oudheid.
En veel dingen bleven in de nieuwe tijd hetzelfde als in de middeleeuwen. De
term ‘middeleeuwen’ stamt trouwens uit de nieuwe tijd. De zeventiende-eeuwse
humanisten, die zich lieten inspireren door de oudheid, vonden de periode
van 500 tot ongeveer 1500 een soort tussentijd waarin de oudheid vergeten
was geraakt.
Ook hedendaagse historici gebruiken de term ‘middeleeuwen’. Maar ze hebben
er tegelijk bedenkingen bij. De overgang tussen de oudheid en de middeleeuwen
is duidelijk te onderscheiden: de Middellandse Zee hield werd een grens
na de Romeinse tijd, Europa raakte afgebakend. Maar in de ogen van de historici
beklemtoont de term ‘middeleeuwen’ de breuk rond 1500 te sterk. Om de
continuïteit tussen de middeleeuwen en de nieuwe tijd aan te geven, gebruiken
ze ook de term ‘ancien régime’. Daarmee bedoelen ze de hele periode van 500
tot ongeveer 1800. De term ‘middeleeuwen’ is bovendien erg West-Europees,
benadrukken ze. Alleen in West-Europa was er iets wat een ‘tussentijd’ kan worden
genoemd. In Oost-Europa bleef het Oost-Romeinse Rijk uit de oudheid in
de vorm van het Byzantijnse Rijk bestaan tot in 1453. Ook in China en de Arabische
wereld zijn er geen ‘middeleeuwen’ geweest. Maar met die informatie
in het achterhoofd is een boek over de middeleeuwen zeker te rechtvaardigen.
Die tijd had eigen kenmerken, zoals iedere tijd.
/ 7