t Hemeltje, naslagwerk - WaterlinieKENNIS - Hollandse Waterlinie

Dirk de Groot.
Nieuwe Hollandse Waterlinie
Fort bij ‘t Hemeltje
Naslagwerk

VOORWOORD
Nadat ik 4 jaar lang op het mooie fort Erfprins in den Helder
had gediend en de nodigde wachtjes had geklopt op batterij
Oostoever ben ik na enkele omzwervingen weer in Bunnik
gaan wonen. In het plaatselijke krantje las ik in 1989 een
oproep van Staatsbosbeheer. Het was de bedoeling om het
fort bij Rijnauwen te gaan openen voor bezoekers en men
zocht daar gidsen voor. Ik heb niet lang hoeven nadenken en
heb mij aangemeld. We zijn in eerste instantie gestart met
meer dan 60 gidsen. We kregen cursussen in presentatie,
fortkennis, flora en fauna. We moesten leren wat er
wel- en vooral niet mocht op het fort. Na de winter starten we in april 1990 met
de eerste rondleiding. Vanaf het begin is dit een groot succes en honderd-
duizenden hebben inmiddels kunnen genieten van “ons” fort. Nu 21 jaar later
zijn de rondleidingen volwassen geworden. Veel gidsen, waaronder Dick
Leegwater en Arie van der Gaag, hebben onderzoek gedaan, kennis verzameld
en zelfs boekjes geschreven.
In 2008 heb ik, namens Staatsbosbeheer, tijdens de fortenmaand een dag
doorgebracht op het fort bij ’t Hemeltje. Dit is het laatst gebouwde en modernste
fort van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Ik ontmoete daar Jan van Lamoen. Hij
woont op het fort en je zou van hem kunnen zeggen dat “zijn bezigheden” nog
het meest op de inmiddels afgeschafte functie van fortwachter lijkt. Hij kon
enorm enthousiast vertellen over het fort. Omdat er niet veel over dit fort op
papier staat en om te voorkomen dat de kennis verwatert en verhalen een eigen
leven gaan leiden heb ik getracht een informatief naslagwerk betreffende het fort
bij ’t Hemeltje schrijven. Dit om alle denkbare informatie over deze bijzondere
locatie te documenteren en door te geven aan alle belangstellenden.
Voor nadere specificaties verwijs ik u naar het ABC van de Waterlinie.
De handleiding is nog niet compleet en zal dat waarschijnlijk nooit worden. Ook
zullen er mogelijk fouten in staan of zijn verhalen niet compleet. Ik hou mij dus
ten alle tijde aanbevolen voor aanvullingen, verbeteringen en bijzondere foto’s.
Ik heb getracht uitsluitend bewezen feiten op te nemen.
Citaten uit het register en andere documenten zijn geschreven in de die
tijd gebruikelijke spelling.
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 2

Algemene gegevens
Algemeen:
Stelling: Nieuwe Hollandse Waterlinie
Object: Fort bij ‘t Hemeltje
Adres: Fortweg 11
Postcode: 3992 LX
Plaats: Houten
Eigenaar: Staatsbosbeheer
Beheerder: Staatsbosbeheer
Object:
Gebouwd: 1877
Gemoderniseerd: 1881
Gerestaureerd: 2011
Afmeting: Circa 8 hectare, inclusief de grachten
Toegankelijk: Ja, tijdens de fortenmaand
Contactpersoon:
Naam: Andries van Barneveld
Staatsbosbeheer
Naam: Jan van Lamoen, bezichtigingen
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 3

Geschiedenis (Uit het register)
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 4

Ingevolge onderhandsch contract, goedgekeurd op 13 Aug. 1886. Ve Afd. Genie
No 68, werden alle bestaande afschuivingen boven den berm hersteld.
Voltooid op 30 april 1887.
Kosten f 1125,-
Ingevolge contract goedgekeurd op 12 december 1888, Ve afd. Genie No. 26
werd een afschuiving in het buitentalud nabij gebouw A hersteld.
Voltooid 30 april 1890
Waarom bouwde men dit fort.
In eerste instantie om de ontsluitingskring rond Utrecht te vergroten in verband
met het uitvinden van het getrokken geschut. Vanzelfsprekend kwam ook de
verdediging van de Houtense Vlakte en het ondersteunen van de buurforten in
het takenpakket.
Het getrokken geschut was een bijzondere uitvinding. In de loop werden
spiraalvormige z.g. trekken en felsen aangebracht. De granaat werd voorzien
van een zacht koperen geleide band die bij het laden (aanzetten) in de trekken
en felsen werd geperst. Als het schot afging volgde de granaat de spiraalvormige
groeven en ging om zijn lengteas draaien. Hierdoor werd de baan van de granaat
veel zuiverder en het schot trefzekerder. Bijkomende werking van de koperen
band was een betere afdichting waardoor minder gasdruk verloren ging.
Tol-wet: Een tol, snel draaiend, en vrij opgehangen in de ruimte zal trachten zijn
plaats in de ruimte te behouden.
Ook werd langzamerhand het zwartbuskruit vervangen door rookloos buskruit,
trotyl en picrinezuur. Veel krachtigere springstoffen waarmee verder geschoten
kon worden. De vijand kon dus verder en nauwkeuriger schieten. De stad
Utrecht werd bedreigd door over de bestaande forten heen te schieten. Onder de
regering van Koning Willem III werd besloten een ring van gedetacheerde
(vooruitgeschoven) forten voor de bestaande forten te bouwen.
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
De forten op en bij de Houtense vlakte.
Projectbureau Hollandse waterlinie.
Pagina 5

Functie van het fort
Het fort bij ‘t Hemeltje dient:
Het maakt deel uit van de gedetacheerde linie aan de oostkant van de stad
Utrecht. Het fort moest een niet te inunderen terreinstrook naast de
Wulvenbroekse Wetering en de spoorlijn Utrecht—Den Bosch verdedigen.
Het fort was voorzien van twee bastionet-caponnières in de gracht, met
kazematten en lage flanken voor de grachtflankering. Deze waren door middel
van poternes bereikbaar.
Uit het register van 1877
Het fort bij het Hemeltje dient:
1e om de niet te inonderen strook ten Westen van de Oud-Wulvenbroekse
wetering als access te verdedigen;
2e om het fort bij Vechten krachtig te flankeren en de aanvalswerken tegen
dit fort te bestrijden;
3e om dezelfde functien te vervullen ten opzichte van de batterijen aan de
Overeindschenweg;
4e om, wanneer het fort bij Vechten genomen of tot zwijgen gebracht
mocht zijn, den aanvaller van de Lunetten op de Houtensche vlakte in de
flank te nemen;
5e om in het algemeen den insluitingskring te verwijden en de
aanvalsbatterijen verder van Utrecht te houden.
De vaste bezetting bestaat uit:
Infanterie Militie Schutterij Genie
soldaten
Te zamen
Officieren 2 2 1 1 6
Onderofficieren 3 4 3 1 11
Korporaals 5 6 4 1 16
Manschappen 92 73 50 10 225
Wapen Offi-
cie-
ren
Aaantal
Compag-
niën
Onder-
Officie-
ren
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Korporaals
en
Manschappen
Vesting Artillerie 3 ½ 6 80 (1)
Infanterie Schutters 1 3/8 2 39
Infanterie 2 3/8 5 78
Genietroepen 2 - - 8 (2)
(1) bovendien 1 waschvrouw
(2) waaronder 2 telegrafisten
Pagina 6

Waar bouwde men het fort
Het fort is gelegen aan de Fortweg te Houten. Het perceel waarop het fort
gebouwd is staat grotendeels op perceel 376 (kadaster) maar er zijn nog kleinere
perceeltjes in de omgeving aan toegevoegd.
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Kadastrale grenzen.
Foto: Barst, fortenforum
De grenzen zijn aangegeven met zogenaamde afscheidingspalen.
Afscheidingspalen 2 en 5 bij Fort ’t Hemeltje
Foto’s: Dirk de Groot
Pagina 7

Bestektekening van de afscheidingspalen.
Bibliotheek Hollandse Waterlinie.
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 8

Stafkaart met de positie van fort bij het Hemeltje als gedetacheerd fort op de
Houtense vlakte.
De kaart is een stukje van een veel grotere kaart van papier geplakt op linnen.
Herkomst jammer genoeg onbekend. Er zou nog veel meer mooie informatie op
kunnen staan.
Naamgeving
Veel forten zijn genoemd naar de streek of een plaats waar het gebouwd is.
De naam is: Fort bij ’t Hemeltje. Het heet zo omdat het gebouwd is in de
omgeving van een boerderij/herberg met die naam.
In de omgeving zijn twee Boerderijen met een verheven naam namelijk “het
Vagevuur en het Hemeltje”
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 9

Ontwerper van het Fort
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Wouter Cool ('s-Gravenhage, 26 mei 1848
– 's-Gravenhage, 20 november 1928) was
een Nederlands luitenant-generaal, onder
meer minister van Oorlog en lid van de
Raad van State.
Het Fort werd ontworpen door genieofficier
Cool.
Opleiding
Cool werd geboren te Den Haag, als petekind van zijn vader, hoofdambtenaar
aan het Ministerie van Binnenlandse Zaken, uit diens tweede huwelijk met Maria
van Coppenaal, weduwe van Pieter Craandijk; hierdoor was hij een halfbroer van
dominee J. Craandijk. Gedurende de jeugd van Cool was er sprake van dat hij,
evenals ouderen in de familie, doopsgezind predikant zou worden, maar toen hij
als jongen de grenadiers en Jagers met muziek en slaande trom voorbij zag
gaan, trok hem spoedig de militaire dienst aan. Na de lagere school bezocht hij
de afdeling B van het gymnasium, waarvan hij de eerste klas oversloeg, en
besloot om militair ingenieur te worden. In 1864 slaagde Cool voor het
toelatingsexamen voor de Koninklijke Militaire Academie, maar werd niet
geplaatst. Hij ging toen een jaar naar het indertijd om zijn tucht en goede lessen
bekend staande Instituut de Jong te Nijmegen, waar hij slaagde als 5de bij het
toelatingsexamen, nr 3 van de 5 plaatsen haalde voor de genie hier te lande en
in september 1865 zijn intrede deed op de Koninklijke Militaire Academie. Hier
gaf zijn oudere broer, T.S. Cool, tekenlessen. Na vier jaar verliet Cool de
inrichting als tweede luitenant der genie en werd geplaatst bij het bataljon
mineurs en sappeurs, dat destijds te Nijmegen garnizoen hield.
Bron: Wikipedia
Gebouwen en bijzonderheden
Het fort is aangelegd in de jaren 1878-1881.
Het heeft een trapeziumvormig grondplan en is het laatst gebouwde en
modernste fort van de Nieuwe Hollandse waterlinie .
Pagina 10

De flankbatterijen A en B met poternes naar de lage remises en de
emplacementen van de bastions, buskruit- en projectielenmagazijn.
De remises C en D met wachtlokalen en hijsgaten voor het optakelen van
projectielen
De bomvrije kazerne F van twee bouwlagen waarvan de midden gang
dienst als trapportaal en remise.
De verdedigbare fortwachterswoning, in eerste instantie zonder
verdieping.
De bomvrije schuilplaats E
In 1890 zijn er schietgaten aangepast i.v.m. het plaatsen van 6 cm
snelvuurgeschut.
Remise C met wachtlokaal zijn op 28 juni 1945 11.45 uur geëxplodeerd.
In 1939 zijn op het fort twee gietstalen koepelkazematten gebouwd,
waarvan één met
afwachtingsdekking. Tijdens de Duitse bezetting zijn beide koepels
gesprongen en afgevoerd. In 2011 is de afwachtingsdekking van de linker
G-kazemat weer open gegraven.
De toegangsbrug is in 1960 verwijderd en vervangen een aarden dam.
De artillerieloods is in 1959 gesloopt hiervoor in de plaats is de huidige
betonnen loods gebouwd.
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 11

Emplacementen
Er zijn 8 emplacementen. N.l. 4 op het voorfront en 2 elk der zijfacen. Van die op
het voorfront en de oostelijke zijface zijn de binnentaluds voorzien van
borstweringsmuren, elk met 2 nissen, breed 1,2, diep 0,6, hoog 0,5 M, door
schuifdeuren gesloten: Deze muren zijn puinmuren, aangelegd op twee platte
lagen, waarvan het bovenvlak op 6,6 M. is gelegen.
De geschutemplacementen.
De geschutemplacementen waren voorzien van een borstweringsmuur. Het
geschut stond met de wielen van de affuit tegen de muur. De soldaten en het
kanon waren van buiten het fort nauwelijks te zien. Alleen de loop van het kanon
stak over de borstwering heen. In de borstweringsmuur zitten twee nissen
waarin een kleine munitievoorraad moest liggen. De nissen konden afgesloten
worden met twee roldeuren van opgeklampt eikenhout. Hiermee werd
voorkomen dat granaatscherven van vijandelijk vuur de eigen munitie kon raken.
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 12

Emplacement met munitie nissen, de schuifdeuren zijn verdwenen.
Foto: Dirk de Groot
Beplanting
Op en om het fort staan 753 bomen, 865 M. doorenhaag, 1743 M. hakhout en
450 M. randhakhout langs bermen en watertaluds.
Gracht
De gracht om het fort is breed op de waterlijn voor het voorfront 50, voor de
caponnières 40, voor de orillons 30, verminderende langs de keel tot 20 M. In
dlen van de gracht licht een cunette. De gracht staat door buizen in verbinding
met de omliggende poldersloten die in gemeenschap staan met de Oud-
Wulvense Wetering.
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 13

Frontgracht
Keelgracht
Toegangsweg
Van af het Houtensche pad tot de brug ligt een toegangsweg naar het Fort, lang
132, breed 5 M., waarin een grintbaan breed 3,5 M., met de kruin op 2, en de
zijden op 1,8 M + AP.
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 14

Gebouw A
Het gebouw A, bestaat uit eene remise met ondergelegen magazijnen, een
flankremise en eene reverskazemat alle onderling door een poterne verbonden,
benevens een remise met wachtlokaal, beiden beton en gelegen naast
eerstgenoemde remise.
Het gebouw A bevat de volgende lokalen als:
Indeling.
Nummer
van het
lokaal
Bestemming
Lang
In
M.
1 Poterne 71,2
8
Breed
in
M.
Hoog
in top
in M.
2,5 2,3
2,45
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Aanmerkingen
De opgegeven lengte is die
van de ontwikkelde as van
het lokaal.
2 Portaal 2.66 5 2.76 Met 2 lampnissen met
glasplaten, dik 0,02 M. In het
dekgewelf bevindt zich een
3 Gevulde
projectielen
4 Kruit
magazijn
2a
3a
Gang 43,3
5
laddergat.
5,65 5 2,45 Voor 23 rakken van o,5 M2
oppervlakte met 2 lampnissen
als boven.
8,53 3,5 2,45 Voor 260 kruitkisten van 50
K.G. met 4 lampnissen als
boven en 4 nissen zonder
0,6
0,67
1,75
1,75
deuren.
In het dekgewelf van dit
lokaal bevindt zich een
hijschat, waarin een zinken
trechter, gesloten door een
eikenhouten deur.
Met eene nis met draaideur
5 Kazemat 6.7 2,5 2
3,75 2,5
6 Idem 9 2,5 2 Met twee nissen met
3.75 2,55 draaideur
7 Remise 4 5 2,3 2 vuurmonden tevens
schuilplaats met 2 nissen met
schuifdeuren.
8 Tuschen- 3,89 5 2,76 Met 2 nissen zonder deuren.
lokaal
In het dekgewelf van dit
lokaal bevindt zich een
hijschgat, als in lokaal 2a,
benevens een lichtgat,
gesloten door een ijzeren
rooster en eene glasplaat.
9 Remise 4 5 2,5 2 hoogstens 3 vuurmonden,
Pagina 15

waarnaast ruimte om te
schuilen. Met 2 nissen met
schuifdeuren. In het
dekgewelf van dit lokaal
bevindt zich boven het
hijschgat een hijschhaak met
differentiaal en hijschbak.
10 Logies 6,6 4,5 2,38 Met 2 nissen, waarvan de
voorste is schoorsteennis.
11 Remise 7,2 2,6 2,18 Voor 2 vuurmonden; met 2
nissen met schuifdeuren.
In het geheel plaats voor 11,5 M2 Projectielrak en 13000 K.G, Kruit
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 16

Bij binnenkomst zien we aan onze linkerhand de toegang tot de buskruit- en
projectielenmagazijnen en het hijsportaal. Vanuit het hijsportaal werd de munitie
naar boven gehesen tot in de tussenruimte. Deze deed dienst als tussenopslag.
Vanuit de remises werd de munitie naar de geschutemplacementen gebracht.
Vervolgens zien we de lampgang. Door deze gang werden de lampen in de
lampnissen van de magazijnen geplaatst.
Lopen we verder dan zien we aan onze rechterhand de kazematten van de
flankbatterij. Opvallend is dat de afvoerschoorstenen voor kruitdamp, die zo
kenmerkend zijn op de andere forten, hier ontbreken.
Vervolgens lopen we door naar de remise waar het geschut van de open
batterijen van de frontverdediging gestald stond.
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 17

Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 18

Gebouw B
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Doorsnede, van boven
naar beneden:
Remise
Tussenverdieping
Hijslokaal
Het gebouw B is van gelijke indeeling als Gebouw A en bevat de volgende
lokalen.
Indeling.
Nummer
van het
lokaal
Bestemming
Lang
In
M.
1 Poterne 70,7
5
Breed
in
M.
Hoog
in top
in M.
2,5 2,3
2,45
Aanmerkingen
De opgegeven lengte is die
van de ontwikkelde as van
het lokaal.
2 Portaal 2.66 5 2.76 Met 2 lampnissen met
glasplaten, dik 0,02 M. In het
dekgewelf bevindt zich een
3 Gevulde
projectielen
4 Kruit
magazijn
laddergat.
5,65 5 2,45 Voor 23 rakken van o,5 M2
oppervlakte met 2 lampnissen
als boven.
8,53 3,5 2,45 Voor 260 kruitkisten van 50
K.G. met 4 lampnissen als
boven en 4 nissen zonder
deuren.
Pagina 19

2a
3a
Gang 43,3
5
0,6
0,67
5 Kazemat 6.7 2,5
3,75
6 Idem 7,4 2,5
3.75
1,75
1,75
2
2,5
2
2,5
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
In het dekgewelf van dit
lokaal bevindt zich een
hijschat, waarin een zinken
trechter, gesloten door een
eikenhouten deur.
Met eene nis met draaideur
Met twee nissen met
draaideur
Pagina 20

7 Remise 4 5 2,3 2 vuurmonden tevens
schuilplaats met 2 nissen met
schuifdeuren.
Remise van buiten af gezien.
8 Tuschenlokaal
3,89 5 2,76 Met 2 nissen zonder deuren.
In het dekgewelf van dit
lokaal bevindt zich een
hijschgat, als in lokaal 2a,
benevens een lichtgat,
gesloten door een ijzeren
rooster en eene glasplaat.
9 Remise 4 5 2,5 2 hoogstens 3 vuurmonden,
waarnaast ruimte om te
schuilen. Met 2 nissen met
schuifdeuren. In het
dekgewelf van dit lokaal
bevindt zich boven het
hijschgat een hijschhaak met
differentiaal en hijschbak.
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 21

Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Hijsgat naar het tussenlokaal.
Hijsoog in de remise
Pagina 22

Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Nastelbaar hangwerk voor de
loodzware deuren van de
remises.
10 Logies 6,6 4,5 2,38 Met 2 nissen, waarvan de
voorste is schoorsteennis.
11 Remise 7,2 2,6 2,18 Voor 2 vuurmonden; met 2
nissen met schuifdeuren.
In het geheel plaats voor 11,5 M2 Projectielrak en 13000 K.G, Kruit
Gebouw B, de paalfundering
Pagina 23

Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 24

1 e toegang = ingang lampgang, 2 e toegang = munitiebergplaats en 3 e = uitgang
lampgang.
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 25

Toegang munitiebergplaats. De roosters in de teur zijn van koperdraad om
vonkvorming door ijzer te voorkomen.
De rondlopende poterne.
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 26

Gebouwen C en D
De gebouwen C en D bestaan elk uit een remise en een wachtlokaal; de remises
zijn lang 4, breed 5 en hoog in top 2,3 M. en zijn bestemd voor 2 vuurmonden,
waarnaast genoegzaam plaats om te schuilen. De wachtlokalen zijn lang 6, breed
5 en hoog in top 2,38 M. De wachtlokalen zijn van beton gemaakt.
Gebouw c is inmiddels niet meer aanwezig. Van het wachtlokaal in D is een
overwinterplaats gemaakt voor vleermuizen. Getracht is om de deur er enigzinds
autentiek uit te laten zien en heeft men gebruik gemaakt van duurzame
materialen zoals inlands eikenhout.
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 27

Gebouw D, foto: Willem Nabuurs
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 28

Schuilplaats E
De schuilplaats, tevens verbruikmagazijn, bestaat uit eene verdieping en bevat
de volgende lokalen als:
Nummer
van het
lokaal
Bestemming
Lang
In
M.
Breed
in
M.
Hoog
in top
in M.
1 Schuilplaats 9,4 3 3,1
2 Verbruikmagazijn
Toegang bergplaats (ruimte 2) in gebouw E
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Aanmerkingen
4,23 3 3,1 Voor 6 rakken van 0,5 M2
oppervlakte.
Pagina 29

Registertekening
De deur is in 2011 verwijderd.
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 30

De Bomvrije Kazerne F
Nummer
van het
lokaal
Bestemming
Lang
In
M.
Breed
in
M.
Hoog
in top
in M.
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Aanmerkingen
1 Keuken 9,02 3,5 3,8 Met een fornuis, lang 6,6
breed 1,74 M., met 11
kookketels, waaronder 4, elk
bevattende 250 liters en 7
kleinere van verschillende
inhoud; een waterketel, een
fornuispot, 2 stookplaatsen
en 4 ovens, 2 pompen,
waarvan eene met leiding van
den welput en eene van den
regenbak, 11 m, legplank;
een bergplaats voor
brandstoffen lang 1, breed
1,28 en hoog 0,8 M.
Fornuis met kookpotten.
Pagina 31

Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pompnis in de keuken boven
de gootsteen.
Tekst achter de pomp
Pagina 32

2 Bergplaats 2,76 2,83 3,8 Met 21 M. bergplank.
Keuken (lokaal 1), gezien
vanuit bergplaats (lokaal 2).
3 Logies 12 5 2,96
3
4 Idem 12 5 2,96
3
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
32 manschappen, 43,2 M.
bergplank. Onder dit lokaal
bevindt zich de regenbak ter
inhoud van 78 M3.
Het lokaal is geplafonneerd,
daar het bovengelegen lokaal
10 dient voor ziekenvertrek.
De draag haken van de
bergplanken wijken erg af
van dat wat gebruikelijk is op
de forten van de waterlinie.
Het zijn geen haken die in
een oog in de muur passen
maar een strip met twee
gaten die over haken in de
muur schuiven. Deze
constructie is veel steviger en
stabieler
32 manschappen, 43,2 M.
bergplank.
Pagina 33

5 Remise 12 5 2,96
3
5a Traplokaal
en telegraafbureel
12 5 2,96
3
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
2 vuurmonden, tevens
schuilplaats
In dit lokaal is de trap naar
de verdieping.
6 Logies 12 5 2,96 32 manschappen, 43,2 M.
3 bergplank.
7 Idem 12 5 2,96 32 manschappen, 43,2 M.
3 bergplank.
8 Idem 12 5 2,96 32 manschappen, 43,2 M.
3 bergplank.
9a Officiers- 1 1,1 3,8 Onder de lokalen 9a, 9b en 9c
privaat
bevindt zich een privaatput
9b Manschap- 12 5 3,8 ter inhoud van 53 M2., waarin
Logies
een doorlopend muurtje is
pen privaat
gemetseld tot steun voor 20
9c Ond. Off. 1,1 1 3,8 hardsteenen stankbakken. In
Privaat
lokaal 9b zijn 18 zittingen
voor manschappen en 6,7 M.
urinegoot voor 10
waterplaatsen, de eersten
gescheiden door houten de
laatste door plaatijzeren
beschotten. Elke zitting is
voorzien van een geëmailleerd
ijzeren trechter,
reikende tot in de
stankbakken. De doorgang
tusschen de lokalen 8 en 9 is
in vredestijd toegemetseld.
10 Logies 8,25 5 3 7 onderofficieren of zieken,
31,1 M. bergplank.
Pagina 34

11 Idem 8,25 5 3 5 onderofficieren, 25,2 M.
bergplank
12
12a
Idem 6,25 5 3 Commandant.
13
13a
Idem 6,25 5 3 5 officieren.
14 Idem 8,25 5 3 20 manschappen, 29,5 M.
bergplank.
15 Idem 8,25 5 3 22 manschappen, 31 M.
bergplank.
In het geheel plaats voor 1 Commandant, 5 officieren, 12 onderofficieren (of 6
onderofficieren en zieken) en 202 manschappen.
Lokaalindeling.
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 35

Verplaatsing telegraaflokaal
In maart 1897 werd het plan opgemaakt om het telegraafkantoor van lokaal 3
naar lokaal 15 te verplaatsen zodat de telegrafist zich dichter bij de Commandant
zou bevinden.
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 36

Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 37

Telegraafkantoor van lokaal 3 naar lokaal 15
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 38

Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Aansluitkastje in lokaal 15. Hierin
vinden we de oude telegraafaansluiting
naast de nieuwe telefoonaansluiting.
Het plaatje op de foto geeft aan welke
kabel verbinding gaf met welk fort. In
dit geval Lunet III op de Houtense
vlakte.
Pagina 39

Voorzijde bomvrije kazerne. Foto: Jos Rams.
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 40

Plattegrond en dwarsdoorsnede gebouw F
Gebouw F, vooraanzicht en langsdoorsnede regenbak
Gebouw F, afwateringsvlakken,
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 41

De wachterswoning
De defensieve wachterswoning is van steen, buitenwerks lang 10,56, breed 7,45
M. op den beganen grond in 4 vertrekken verdeeld, elk lang 4,39, breed 2,78,
hoog 2,89. Boven deze lokalen bevindt zich een zolder.
De buitenmuren zijn dik, tot den onderkant der zolderbalken, 0,78, daarboven
0,56 M., de binnenmuren 0,33 en o,22.
De Noordelijke zijmuur is van 3 schietgaten, de westelijke van 1 schietgat
voorzien.
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 42

De wachterswoning is vrij uniek. Het is verdedigbaar. De muren van het gebouw
zijn circa 80 cm dik. In het huis zijn de schietgaten nog zichtbaar. De huidige
kapconstructie is niet meer origineel (zie tekening). In het verleden kon de
zolderverdieping versterkt (geblindeerd) worden met zandzakken en
boomstammen. Boven de trap zat een zolderluik met een contragewicht.
De zolder was bereikbaar door een trap. Opmerkelijk is dat op de tekening geen
privaatput te vinden is. Deze wordt wel vermeldt in het register. De put is deels
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 43

gelegen onder het privaat en verder achter de woning en had een inhoud van
1,25 M3.
Foto Jos Rams
Originele draagarm voor een lantaarn
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 44

Bergloods A
Deze artillerieloods is op 23 mei 1903 afgebrand.
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 45

In plaats van de in 1903 afgebrande Kranjangloods werd, ingevolge contract
goedgekeurd op 7 juni 1905 Ve Afd. No. 153/1905, onder leiding van den Majoor
Eerstaanwezend M. Onnen en onder dagelijks toezicht van den 1en Luitenant
A.H. Opten Voorts een houten loods gebouwd op den bestaanden voetmuur,
welke gedeeltelijk hersteld en naar de Noord-Oostzijde vier meter verlengd werd.
Deze loods was voltooid op 15 september 1905 en koste F 4245,48. Deze loods
dient tot het opbergen van Artillerie- en geniematerieel.
De huidige loods, op het laatst in gebruik geweest door het vuurwerkbedrijf.
Foto: Willem Nabuurs
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 46

De brug B
De toegangsbrug is in ca 1960 vervangen door een dam. Oorspronkelijk zag de
brug er uit als op de onderstaande tekening. Het gedeelte direct achter het hek,
met een ketting in plaats van een vaste reling, was uitneembaar.
Mobilisatie 1870
Hier kunnen we kort over zijn. Fort bij het Hemeltje was nog niet gereed en is
niet gemobiliseerd.
In diverse memories van toelichting is te lezen dat er tussen de 1 e generatie
forten zoals Vossegat, de Lunetten en Blauwkapel en de gedetacheerde forten
zoals Fort bij het Hemeltje, Fort bij Vechten, en het fort bij Rijnauwen stelling
zouden worden aangelegd. Eventueel zouden de voorfronten van de forten- bij
Vechten en Rijnauwen ingericht kunnen ter verdediging terwijl zij, door het laten
springen van kazematten, deze stelling voor de vijand onbruikbaar konden
maken. Tijdens deze mobilisatie kwamen op de oudere forten wel een aantal
tekortkomingen aan het licht. Zo waren er te weinig bomvrije onderkomens en
bergruimten. Hierdoor zijn rond 1880 op veel forten van de Nieuwe Hollandse
waterlinie verbeteringen aangebracht.
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 47

Memorie van Verdediging
Als een fort gemobiliseerd werd was er niet voor iedereen een gespreid bedje.
Sterker nog, je kwam als militair aan op een fort en dan moest je eigenlijk alles
zelf doen om het fort in staat van verdediging te brengen. Denk hierbij aan:
In orde maken van de legering.
Doen van opruimingen in het voorterrein.
Maken van versperringen.
Maken van blinderingen.
In positie brengen van geschut.
Gereedmaken en transporteren van munitie.
Gereedmaken en bevoorraadden van de keuken.
In de winter het openijzen van de grachten.
Om een fortcommandant niet helemaal in het diepe te gooien zijn er omstreeks
1880 voor de forten en verdedigingswerken de zogenaamde Memorie van
verdediging geschreven. Hierin stond gedetailleerd beschreven
Wie wat moest doen en wat je daar voor nodig had. Veel van deze Memories
kwamen van de hand van Kromhout.
Hieronder een transcriptie van de memorie van het fort.
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 48

Transcriptie door Dirk de Groot.
Memorie omtrent het
In staat van verdediging brengen
van het fort bij ’t Hemeltje
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 49

Overzicht der bijlagen
A. Indeling der bezetting.
B. Huisvesting der bezetting.
C. Staat van het benodigde meubilair.
D. Indeling en onderkomen der wachten.
E. Aproviandering.
F. Munitiemagazijnen.
G. Bewapening.
H. Schetsen van blinderingen en bekleedingen.
I. Staat de ter verrichten pionierwerkzaamheden.
K. Verdeeling der bezetting in werkploegen.
L. Telegrafische gemeenschap. Ontbreekt.
M. Opruimingen in het voorterrein.
N. Uitrustingsstaat van het geniematerieel
I. Plan van het fort.
II. Plan van de bomvrije en geblindeerde ruimten.
III. Kaart van het omliggend terrein (1:10000)
Zie de portofuilles Hoofddijk en
Rijnauwen
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 50

Memorie omtrent het in staat van
verdediging brengen van het fort bij ’t Hemeltje
________________
De hierbij behorende bijlagen zijn
Gemerkt A, B, enz. en I, II, enz.
Naarmate het Staten en Schetsen,
Dan wel Teekeningen zijn.
_____________________
1. Sterkte der bezetting.
Het fort bij het hemeltje behoort, wat de bezetting aangaat, tot de groep
Biltstraat, Hoofddijk, Vossegat, Rijnauwen, Vechten, Lunetten ’t Hemeltje.
De bezetting van het Vossegat en de Lunetten moeten worden beschouwd
als depot voor de bezettingen van de andere werken van deze groep, en
moeten op hare beurt van achteren worden aangevuld.
De Bezetting van genoemde groep is vastgesteld op:
4 compagnieën vestingartillerie
3 ,, artillerieschutterij
4 ½ ,, infanterie
5/8 compagnie genietroepen en een detachement geneeskundige dienst.
De sterkte der compagnieën is met het oog op een eventueel incompleet
aan infanterie en artillerie en versterking van genietroepen vastgesteld als
volgt:
Hiervan behoren tot de bezetting van ’t hemeltje:
½ compagnie vestingartillerie,
3/8 ,, artillerieschutterij,
3/8 ,, infanterie.
En verder een gedeelte van het detachement Genietroepen en van het
detachement geneeskundige dienst. De sterkte der bezetting is in bijlage
A vermeld.
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 51

2 e Bewapening en bestemming der vuurmonden.
Het aantal en de opstelling van der vuurmonden zijn vastgesteld als volgt:
2 kanonnen van 15 cm L.
4 kanonnen van 12 cm L.st.
6 kanonnen van 12 cm K.st.
16 houwitsers van 15 cm en
6 Coehoornmortieren.
Aldus op te stellen:
De 2 kanonnen van 15 cm L. op de linkerface tot het geven van vuur in de
richting van Odijk; de kanonnen van 12 cm L.st. op de frontface tot het
bestrijken van het terrein voorwaarts van Houten; van de 12 cm K.st. 3 in
elke remise op het voorfront tot het beschieten van het terrein om houten
en van de houwitsers 2 op elke flank, waarvan 8 in de naast 4 flanken
gebouwde remises.
Bijlage I geeft de emplacementen der vuurmonden aan.
3 e Indeling en logies der bezetting.
In bijlage A is de indeling der bezetting en in bijlage B en II het logies der
bezetting en de verdere bestemming der lokalen aangegeven. Bijlage C
geeft het benodigde meubilair aan.
4 e Indeling en onderkomen der wachten.
De sterkte en het onderkomen der wachten, benevens het aantal posten
blijken uit bijlage D.
5 e Verpleging.
Zoolang het veldleger vóór de línie is, wordt te Utrecht gefourageerd; later
echter wordt geput uit den 12 daagschen proviandvoorraad, die in het fort
is opgelegd. Deze voorraad wordt bij tijds door de zorg der Intendance
aangevuld en geborgen in het lokaal achter de keuken en het
tuschenlokaal onder de bovenremise van gebouw A. welke lokalen blijkens
E de noodige ruimte daarvoor aanbieden.
De zieken en gewonden worden, voor zover hun toestand en ’s vijands
vuur zulks gedogen naar achteren geëvacueerd.
Kunnen doden niet naar achteren worden vervoerd, dan worden zij
begraven in het buitentalud der keelborstwering of op den rijksgrond
achter het fort.
6 e Dienstregeling der artilleriebezetting.
Voor de bediening van het positie- en het remisegeschut wordt in de
eerste plaats bestemd de 1 e rust der artilleriebezetting, sterk 3 á 4
sergeanten en korporaals en 31 artilleristen (kanonniers en schutters),
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 52

Deze sterkte is ruim voldoende tot bediening van de helft der positie- en
remisevuurmonden. Voor het geval meer achterlaadvuurmonden in
werking moeten komen, wordt ook voor zoveel nodig over de in 2 e rust
zijnde artilleristen beschikt.
Wil men des nachts het vuur uit het positiegeschut onderhouden, dan zal
de helft der 1 e rust hiertoe voldoende zijn, b.v. tot bediening van twee der
stalen vuurmonden. Voor het bedienen van het flankgeschut, de
Coehoornmortieren en verlichtingstoestellen worden de op wacht en in
reserve zijnde artilleristen aangewezen; voor de laatste meer bepaald de
kanonniers der hoofdwacht.
De kapitein der artillerie (zoo deeze geen fortcommandant is) en de
luitenants der artillerie wisselen elkander af in de leiding van het vuur.
7 e Hoeveelheid en berging van munitie.
Als eerste uitrusting wordt volgens den armeringsstaat gerekend op:
Bijlage F geeft in het algemeen de munitiemagazijnen aan, terrwijl bijlage
G voor elken vuurmond in het bijzonder munitieberging en de schuilplaats
vermeld.
Voor laboreerwerkzaamheden, het gereedmaken van kardoezen en het
vullen van projectielen, kunnen dienen de poternes der gebouwen A en B
en in het begin de wachterswoning en de remise op den beganen grond
der kazerne.
De Ernstvuurwerken worden verdeeld over de verschillende hoofd- en
verbruikmagazijnen en het magazijn E.
Bij het begin van den oorlogstoestand, wanneer de blinderinggen en
nissen nog niet gesteld zijn, kunnen 50 schoten per vuurmond worden
geborgen in magazijn III, het niet in kardoezen opgelegd buskruit in de
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 53

magazijnen II en IV, de ledige projectielen en kartetsen in de magazijnen
I, de ernstvuurwerken in magazijn E en in het verbruiksmagazijn IV achter
de schuilplaats in het voorfront.
8 e Veiligheid buiten het werk.
Deze bepaalt zich tot het zenden van patrouilles in de richting van Houten
langs den Utrechtschenweg (Houtenschepad) en in de richting van
Vechten langs den Waaienschen- en de Marschdijk.
9 e Maatregelen bij alarm.
Zodra het alarmsignaal gegeven wordt, bezet de infanterie de hoofdwacht,
de keelborstwering.
De op wacht zijnde kanonniers der hoofdwacht snellen naar de
verlichtingstoestellen, ten einde deze onmiddellijk te kunnen aanwenden;
de keelwachten begeven zich naar de flankvuurmonden in de
keelbastions. De reserves snellen onmiddellijk naar de wachten om die te
verdubbelen; de infanterie van de reserve der hoofdwacht versterkt de
bezetting der keelborstwering; de artilleristen dier wacht zijn behulpzaam
bij de verlichtingstoestellen; de reserven der keelwachten snellen naar de
flankvuurmonden in den uitbouw der keel; de reserve der flankwachten
verdubbelen deze ter bediening van de flankvuurmonden in de
kazematten van der gebouwen A en B en in de lage flanken van het
voorfront.
De in 1 e en 2 e rust zijnde infanterie en artillerie maken zich in de
woonlokalen gereed en wachten nadere bevelen af.
10 e Wijzigingen in het werk.
Op het plan van het fort (Bijlage I) geeft de groene kleur den toestand
aan, waarin het werk, na voltooiing de bij punt 11 te noemen
werkzaamheden, zal zijn gebracht, indien wat het aardwerk betreft, de
noodige wijzigingen reeds in tijd van vrede gaandeweg zullen zijn
uitgevoerd.
De gedeelten, welke op het plan door een gele kleur zijn aangeduid
kunnen eerst bij het uitbreken van den oorlog worden gemaakt.
Het wegnemen van alle scherpe hoeken en kanten van borstweringen,
traversen, aarddekkingen, enz. moet mede reeds in tijd van vrede
geschieden.
Die afhandelingen zijn niet op het plan aangegeven.
De voor de blinderingen en nissen bestemde aarddekkingen moeten reeds
in tijd van vrede bij wijze van bonneten op de borstweringen in depôt
gelegd. Hierdoor kan dadelijk worden overgegaan tot het stellen der
blinderingen en nissen, zonder eerst ontgravingen te moeten doen. De
schetsen (bijlage H) geven verschillende manieren aan waarop men
bekleedingen met boomstammen kan maken, terwijl deze overvloedig te
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 54

krijgen zullen zijn en de bekleeding hiermede den minste tijd vordert. In
bijlage I zijn de te verichten pionierswerkzaamheden, benevens het aantal
en de plaatsing der noodige blinderingen, palissadeeringen, enz,
aangegeven.
11 e Volgorde der te verrichten werkzaamheden.
A. Binnen het werk
In bijlage K is als grondslag ter berekening van de benoodigde
gereedschappen eene verdeeling van de minderen der bezetting in
werkploegen aangegeven.
Het kader en de genietroepen worden naar gelang van de behoeften bij de
verschillende ploegen als opzichters en voorwerkers ingedeeld.
In het algemeen zijn de genietroepen betrekkelijk in grooten getale
uitgetrokken, omdat zij ook moeten worden gebezigd worden tot het
verrichten der werkzaamheden tot het stellen der inundatiën onder leiding
van genieofficieren, die niet tot de bezetting der werken behooren.
a. Voorbereidende werkzaamheden.
Het maken van de telegrafische gemeenschap (bijlage L).
Het ontruimen en tot gebruik inrichten van woonlokalen, keuken,
magazijnen enz.
Het ontruimen en tot tijdelijk logies inrichten van de artillerieloods, wel
logies zoolang mogelijk wordt gebruikt, zoowel uit een hygiesch oogpunt
als om de noodige ruimte te winnen, zoo lang niet het ¼ gedeelte van de
bezetting op wacht is.
Het ontruimen en tot wachtlokaal inrichten van de wachterswoning.
Het graven van twee veldlatrines op de berm, die zoolang mogelijk
moeten worden gebruikt.
Het aanvullen van de reeds in vredestijd voor het flankgeschut
gereedgemaakte schoten tot een twintigtal per vuurmond.
Het zorgen voor de verlichting door het hangen van lantaarns.
b. Het verzekeren van de stormvrijheid.
Het in batterij bengen van de vier flankvuurmonden in de
kanonkazematten der gebouwen A en B.
Het insnijden van de schietgaten voor de overige twaalf houwitsers en het
in batterij brengen van deze, voorlopig op beddingplanken onder de raden
en den staart der affuit.
Het voorzien van elken houwitser van een twintigtal schoten.
Het openijzen der grachten, het maken van de afsluiting bij den ingang
van het fort.
Het palissadeeren van den berm van het fort.
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 55

c. Het verder bewapenen.
Het opzetten van de binnentaluds der emplacementen en het leggen der
beddingen voor de flankvuurmonden.
Het in orde maken van de emplacementen voor het remise- en daarna
van die voor het positiegeschut. Het leggen van de beddingen voor en het
in batterij brengen van die vuurmonden (de remisevuurmonden zooveel
mogelijk in de bestaande remises).
Het gereed stellen in de onmiddellijke nabijheid dier vuurmonden van
eenige reeds in vredestijd aangemaakte schoten.
Het verder aanmaken van schoten tot een vijftigtal per vuurmond en het
overbrengen van deze in een of meer der hoofd- en gemetselde
verbruikmagazijnen.
Het blinderen van de wachterswoning.
Het stellen van de blinderingen voor de remiser met verbruikmagazijnen
en van de geblindeerde nissen.
d. Het voltooien van het in staat van verdediging brengen.
Het opzetten van de taluds der infanterieborstweringen.
Het wegnemen en afronden van alle hoeken en kanten van borstwerinegn,
traversen, aarddekkingen, enz. voor zoverre dit niet reeds in tijd van
vrede is geschied.
Het maken van schilderhuizen.
Het afbreken van de brug en het herstellen van de gemeenschap door
middel van een vlot.
Het verder aanmaken van schoten en het overbrengen van deze in de
hoofd- en verbruiksmagazijnen.
B. Buiten het werk.
Het stellen van een afsluiting voor de brug (palissadeering mat barière).
Het opruimen van het voorterrein (zie bijlage M).
Het maken van een verhakking op den buitengrachtsboord.
12 e Kaart van het terrein.
Op de bijlage III vindt men behalve de grenzen der opruimingen, ook door
rode lijnen aangegeven de afstanden van het werk tot andere omliggende
werken en terreinpunten. De in rood daarbij geplaatste cijfers zijn
verkregen door triangulatie en directe meting.
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 56

13 e Genie- en artilleriematerieel en gereedschappen.
De bijlage N geeft de noodige matirialen en gereedschappen aan tot het
verrichten van de werkzaamheden in en buiten het werk bij het in staat
van verdediging brengen brengen, met uitzondering van de tot het
artilleriematerieel behorende.
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 57

Fort bij het Hemeltje Bijlage A
Indeling de bezetting.
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 58

Fort bij het Hemeltje Bijlage B
Huisvesting der bezetting.
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 59

Fort bij het Hemeltje Bijlage C
Benodigd Meubilair.
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 60

Fort bij het Hemeltje Bijlage D
Indeling en onderkomen der wachten.
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 61

Fort bij het Hemeltje Bijlage E
Approviandeering.
Tot berging van proviand kan beschikt worden over het lokaal achter de
keuken lang 2,76, breed 2,38 en een ter tusschenlokalen, lang 5 (zonder
nissen), breed 4 M. van de gebouwen A en B.
De geheele vierkante bergruimte is dus 26 m2, De lokalen zijn gemiddeld
hoog 2 M,; de kubieke ruimte wordt dus ongeveer 52 m3.
Wanneer men bij de berekening der noodige ruimte den zelfde maatstaf
aanneemt die in: “Het approviandeeren van vestingen en forten enz: door
E. van Gendt enz. “s Gravenhage 1879” gevolgd is voor het
approviandeeren van het fort Pannerden, zijnde voor 260 hoofden
gedurende 90 dagen in ronde cijfers 175 M3, dan zal men noodig hebben
voor de bezetting van ’t Hemeltje bij eene gezamenlijke sterkte van 258
hoofden gedurende 12 dagen eene ruimte van:
258 x 12 X 175 = 23 M3 ruim
260 x 90
Volgt men de berekening die men in Pruisen aanneemt volgens Wagner
“Grundriss der Fortification” zijnde per man en per maand 0,25 M 2
opprevlakte dan zou men eene ruimte van:
258 x 12 x 0,25 M2 = 25 M2 ruim behoeven
1 x 30
Volgens beide berekeningen is er dus ruimte ter berging van een 12 daagschen
proviandvoorraad.
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 62

Fort bij het Hemeltje Bijlage F
Munitiemagazijnen
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 63

Fort bij het Hemeltje Bijlage F
Bewapening.
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 64

Fort bij het Hemeltje Bijlage I
Staat de te verrichten pionierswerkzaamheden.
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 65

Fort bij het Hemeltje Bijlage K
Verdeeling der bezetting in werkploegen.
Ten einde tot een grondslag te geraken voor de berekening der
hoeveelheden greedschap tot het verrichten de verschillende pionier
werkzaamheden benodigd, neemt men aan dat de bezetting, na aftrek
van hen, die tot de staf behooren (zonder kader) telt:
124 kanonniers en 72 soldaten infanterie.
Voor den wachtdienst kan aanvankelijk worden volstaan met 9 soldaten,
of voor de op- en afkomende wacht, 16 soldaten.
Neemt men verder 18 kanonniers tot het vervoeren en opleggen van
geschut, aanmaken en verplaatsen van munitiën, leggen van beddingen
enz:, dan blijven voor de pionierswerkzaamheden beschikbaar:
106 kanonniers en 56 soldaten; te zamen 162 man.
Deze sterkte vermeent men te moeten verdelen in onderstaande
werkploegen, waarvoor het benodigde gereedschap wordt uitgetrokken:
2 ploegen Vervaardigen van facines Ad 4 man= 8 man
2 ploegen Vervaardigen van korven en horden Ad 3 man= 6 man
3 ploegen Bekleden van taluds met schansmaterialen Ad 4 man= 12 man
2 ploegen Bekleden van taluds met boomstammen Ad 8 man= 16 man
2 ploegen Bekleden van taluds met zoden Ad 6 man= 12 man
3 ploegen Verrichten van aardwerk Ad 5 man= 15 man
2 ploegen Stellen van blinderingen Ad 10 man= 20 man
6 ploegen Stellen van palissaderingen Ad 5 man= 30 man
2 ploegen Openijzen der grachten Ad 20 man= 40 man
1 ploeg Timmerman met gezel Ad 2 man= 2 man
Totaal 161 man
Is het openijzen der grachten niet noodig, dan worden de hiervoor
uitgetrokken werkers naar gelang der behoefte verdeelt en van
gereedschap voorzien uit die, welke in reserve, in het geniemagazijn zijn
opgelegd. Ditzelfde zal geschieden wanneer verschillende ploegen tot
eenzelfde soort van arbeid (bijv. het verrichten van aardwerk) zullen
worden vereenigd.
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 66

Fort bij het Hemeltje Bijlage M
Opruiming van terreinvoorwerpen in het voorterrein.
De onderwerpelijke opruimingen zijn op de hierbij behoorende kaarten
aangeduid door zware rode lijnen met grijze bies.
De opruimingen die in de 1 e plaats zullen moeten geschieden om een vrij
uitzicht te bekomen zijn op bijlage III aangeduid door roode lijnen en
gemerkt Ie1.
De opruimingen in de 2 e plaats noodig, tot ondersteuning der naastgelegen
werken, zijn als boven aangegeven en gemerkt IIe1.
Omternt het verrichten van deze opruimingen wordt opgemerkt dat de
betrokken commandanten, onder hunne persoonlijke
verantwoordelijkheid, behoudens bevelen van hoogerhand, die strooken of
percelen kunnen en moeten laten staan, wier behoud hun voor de
verdediging nuttig voorkomt.
Nadat de opruimingen in de 1 e en 2 e plaats van het fort en van de beide
naastgelegene zullen afgeloopen zijn, - en niet eerder- wordt
aangevangen met die in de 3 e plaats gemerkt IIIe1.
Volgens het in het jaar 1880 dedane telling bevinden zich in ronde cijfers
in de onderwerpelijke opruimingen:
Bomen in middellijn
N1 N1 N1 N1 N1 Aren Heggen Van Van
0.4 0.3
hakhout
steen hout
á á
0.5 0.4 0.25 0.2 0.1
Opruimingen 1 e plaats 40 520 1170 1520 2480 250 4000 16 2
Opruimingen 2 e plaats 40 580 3180 4920 7120 450 18000 89 44
Opruimingen 3 e plaats 10 80 480 1120 1600 450 1000 8 4
Tot het verrichten van die opruimingen, vellen en vervoeren, zullen
gerequireerd kunnen worden uit de:
Namen
der Gemeenten
Houten
Utrecht
Jutphaas
Totaal
Ploegen tot het vellen
en op wagens
karren en schuiten
laden van
bomen Struikgewassen
van
opruimingen
van
gebouwen
3
17
-
-
4
-
Aantal te
requireeren
ploegen
3
21
-
Aantal te
Requireeren ver
Voermiddelen met
begelijder
Wagens
of
Mallejans
met 2
paarden
50
-
-
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Karren
Met
1
paard
-
-
10
Schuiten
20 4 24 50 10 -
-
-
-
Opmerkingen
Pagina 67

De ploegen moeten elk bestaan uit: 20 mannen tusschen de 20 en 50 jaren,
voorzien, voor zooveel in hun bezit is, van een goede bijl, kapmes of trekzaag.
De gereequireerden moeten in hunne eigen huisvesting en voeding voorzien.
De boomstammen welke geschikt zijn voor blindeeringsbalken, enz. worden ter
plaatse van takken ontdaan, op de vereischte lengte gezaagd en eerst daarna
binnen het fort vervoerd. Evenzoo wordt gehandeld met hout geschikt voor het
vervangen van schansmaterialen.
Het houtgewas dat niet gebruikt wordt voor schansmaterialen of voor
versperringen zal, voor zover de tijd het toelaat, opgelegd worden in de
nabijheid van het fort op door den Commandant aan te wijzen plaatsen.
Bij de berekenen in de 1 e en 2 e plaats te zamen zullen kunnen geschieden in 12
dagen, rekenende op 10 werkuren per etmaal.
Fort bij het Hemeltje
Uitrustingstaat
van
Geniematerieel.
Voor de werkploegen zijn de volgende sterkten aan werkers aangenomen:
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Bijlage N
Houthakkers 20 man
Houtkappers 20 man
Vervaardiging van facines 4 man
Vervaardiging van korven en horden 3 man
Bekleeden met schansmaterialen 4 man
Bekleeden met boomstammen 8 man
Bekleeden met zoden 6 man
Aardewerk 5 man
Stellen van blindeeringen 10 man
Stellen van palisaderingen 5 man
Openijzen van grachten 20 man
Maken van versperringen 4 man
Mineurarbeid 4 man
Pagina 68

Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 69

Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 70

Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 71

Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 72

Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 73

Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 74

Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 75

Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 76

Mobilisatie 1914
Van de mobilisatieperiode 1914 – 1918 is (nog) weinig bekend. In het algemeen
kreeg ook fort bij ’t Hemeltje te maken met de functieverandering van
Artilleriesteunpunt naar Infanteriesteunpunt. Tussen het fort en het fort bij
Vechten werden in 1918 een flink aantal groepschuilplaatsen 1918 I en II
gebouwd.
Observatiepost. Foto: Dirk de Groot
In 1914-1919 werden op de ringkade luisterposten van gewapend beton
geplaatst. De sterkte hiervan is scherfvrij. Twee ervan deze zijn nog aanwezig
waarvan één zwaar beschadigd.
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 77

Tussen twee oorlogen
Door veranderingen in het defensiesysteem veranderd de naam van de Nieuwe
Hollandse Waterlinie in “Oostfront van Vesting Holland”. De vestingartillerie
maakt plaats voor de veldartillerie. Vriend en vijand kregen de beschikking over
vliegtuigen. In Nederland was dat aanvankelijk een afdeling van de landmacht.
De forten waren voor vliegtuigen niet meer te camoufleren en verloren steeds
meer van hun waarde. Omdat ze meestal wel op strategische punten lagen zijn
op en nabij een aantal van de forten, groepschuilplaatsen van het type 1918 I
omgebouwd tot mitrailleurkazemat. In 1939 heeft men ook op diverse plaatsen
nog mitrailleurkazematten G en groepsschuilplaatsen P geplaatst.
Het geheel aan groepschuilplaatsen, groepsnesten, infanteriestellingen en
kazematten tussen de forten werd de Hoofdweerstandsstrook (HWS) genoemd.
Voor deze HWS kwam nog een tankgracht te liggen met aspergeversperringen op
de wegen.
Vechtwagenversperring op de spoorbaan bij Mill met geplaatste asperges.
Vechtwagenversperringen (Asperge versperringen) waren zware blokken van
gewapend beton dwars in een weg. Er zaten gaten in waar stalen I balken in
geplaatst konden worden. Ze stonden in een schuine hoek in de richting van de
vijand. Eenmaal geplaatst konden de asperges door een kleminrichting niet
meer worden verwijderd.
Niet alleen zware handarbeid maar ook veel denkwerk kwam er aan te pas om
het gedateerde fort en de Waterlinie zodanig aan te passen dat de verdediging
weer paste in de aanvalsmogelijkheden van de vijand. Gewapend beton hielp
mee aan deze oplossingen. Op en om de forten werden nieuwe kazematten en
groepsschuilplaatsen gebouwd.
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 78

Gietstalen koepelkazemat
Een van die voorzieningen de gietstalen koepelkazemat of de G-kazemat werd
medio 1939 ontworpen.
De bijnaam van deze kazemat was ook wel “Bessemer peer”. Deze kazemat was
heel modern. In een zware betonnen fundering van 6,5 x 6,5 meter, werd een
koepel van gietstaal ingegoten.
Omdat de G-kazemat op fort bij ’t Hemeltje van een bijzonder type is ga ik hier
uitgebreid op in.
Foto: afkomstig van de toenmalige commandant van het fort. 1 e Luitenant
Kamminga.
Een van de G-kazematten op fort bij ’t Hemeltje is voorzien van een dekking in
de vorm van een zogenoemde grindkist. De ingang is niet in de achterzijde is
uitgespaard, maar aan de bovenkant achter de koepel is een verticale klimkoker
die uitkomt in een portaal die met een gas-sluis met de koepel was verbonden.
Dit type G-kazemat komt vrijwel niet voor. De afmetingen zijn afwijkend nl. 7,70
x 4,50 m.
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 79

Op deze tekening is de positie wat moeilijk te herkennen. De positie t.o.v.
gebouw D klopt niet, daarom onderstaande verduidelijking.
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 80

Doorsnede G-Kazemat.
Bovenaanzicht G-Kazemat.
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 81

In 2011 is de afwachtingsdekking van deze G-kazemat open gegraven.
De klimkoker.
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
De toegang gelegen in het
beton. Op de achtergrond de
buizen van de
luchtbehandeling.
Foto’s : Jos Rams
Pagina 82

De gasdichte afsluiting.
Foto: Jos Rams
Afwachtingsruimte met duidelijk zichtbaar het waterniveau.
Foto: Remco Lablans
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 83

Ingang gassluis met trap
1 e blik op de afwachtingsruimte na 65 jaar
Foto’s: Remco Lablans
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 84

De “gewone” G-kazemat in de rechter keelzijde. Foto: Dirk de Groot
Deze koepel was voorzien van een niet al te groot schietgat met luifel erboven en
een afsluitbare deur aan de achterzijde. Het kleine schietgat beperkte enerzijds
het schootsveld maar door precies te berekenen welk gebied door de zware
Schwartzloze mitrailleur bestreken moest worden was het toch heel effectief. Als
het schootsveld te klein was werd er op enige afstand een kazemat bijgebouwd
die het schootsveld van de eerste overlapte. Met de ervaringen van de eerste
wereldoorlog waarin op grote schaal strijdgassen werden ingezet werd besloten
de gietijzeren koepels gasdicht te maken. Verder werden ze voorzien van een
luchtfilter installatie. Als je de koepel binnenging liep je over een rooster met
daaronder een waterbak. De mitrailleurs werden gekoeld met water en als dit te
warm werd kon je nieuw water uit de bak scheppen.
De Duitsers hadden ook belangstelling voor deze kazematten. Deze
belangstelling betrof de kazemat als krijgsmiddel en als grondstoffenvoorziening.
Tijdens de slag op en om de Grebbelinie was met er al achter gekomen dat deze
kazematten moeilijk uit te schakelen waren door het kleine schietgat. Ook
konden ze goed gecamoufleerd worden. Omdat de Duitsers verwachten dat ze
ooit nog een keer bedreigd konden worden door de geallieerden vanuit het
oosten hebben ze de zogenaamde Panther stelling gebouwd. Veelal met moderne
kanonkazematten. Een deel van de G-kazematten waarvan er drie op het fort bij
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 85

Vechten stonden werden in deze linie opgenomen en zijn nu nog steeds
aanwezig. Verreweg de meeste koepels zijn verdwenen omdat materialen als
gietstaal en koper schaars werden. De Duitsers legden een springlading in de
koepel en sloten de deur. Door de druk van de explosie werden de koepels als
het waren uit hun fundering geblazen. De koepels werden daarop afgevoerd naar
Duitsland om als grondstof voor nieuwe wapens te dienen.
Het is een heel gepuzzel geweest om uit te rekenen welke versterkingen waar
moesten worden gebouwd. Er waren nogal wat factoren waar rekening mee
moest worden gehouden. Uit welke richting kon je de vijand verwachten? Met
hoeveel man kwamen ze? Waaruit bestond hun bewapening?
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Renvooi van de
studietekening.
Bouwplaatsen
van de
versterkingen.
Als dit allemaal op papier stond ging met de schootsvelden intekenen om een zo
goed mogelijke dekking van de vuurkracht te krijgen. Hierbij moest ook worden
gelet op eventuele obstakels in het terrein, boerderijen, begroeiing zoals
boomgaarden en dergelijke. Deze moesten uiteraard geruimd worden. Omdat dit
veel geld kostte werd hier zo lang mogelijk mee gewacht. De geschiedenis leert
ons dat er bij de Grebbelinie zo lang gewacht is dat de ruiming niet meer tot
stand kom worden gebracht. De vijand kon in dit geval onder dekking van bomen
de Nederlandse linie tot op enkele tientallen meters naderen. Er werd soms van
deze zelfde bomen gebruik gemaakt door er scherpschutters in te laten klimmen
die de Nederlandse loopgraven onder vuur konden nemen.
Pagina 86

Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Ingetekende
schootsvelden.
Kaart: het
nationaal
archief.
Gewone loopgraven en de houten schuilplaatsen in de groepsnesten waren allang
niet meer bestand tegen de nieuwste artillerieprojectielen. Daarom zijn in 1939
in het tussenterrein een groot aantal groepschuilplaatsen van het type Piramide
ofwel de groepschuilplaats P. De naam piramide heeft deze schuilplaats te
danken aan zijn vorm. Ze waren van zwaar gewapend beton en boden plaats aan
10 – 12 man. De afmetingen waren ongeveer l 8 x b 6,5 x h 4,8 meter met
buitenmuren van 1,5 meter dik. Ze waren bestand tegen een doorlopende
beschieting met 21 cm brisantgranaten en een incidentiele treffer van een 28 cm
granaat. Dit was weerstandsvermogen 21 -28. Ze waren al voorbereidt op het
aanbrengen van telefoondraden en ze hadden een doorvoering op het dak voor
een periscoop. Deze laatste voorziening is vanwege de kosten nooit aangebracht.
Overigens werden deze schuilplaatsen ook wel gebruikt als commandopost.
Een groepsschuilplaats P zoals we er
op en tussen de forten nog veel te
zien zijn.
Pagina 87

Observatiepost
Op en rond het fort werden allerlei voorzieningen aangebracht. Zo werden op en
om de forten enkele bomen voorzien van klimijzers of stalen pennen. Door in de
boom te klimmen had je een goed zicht over het voor- en tussenterrein.
IJzeren pennen in een boom op het
fort bij Rijnauwen.
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Boom met ingegroeide klimijzers in het
tussenterrein. (Koningsweg Bunnik).
Pagina 88

Luchtfoto 1929
In de periode 1925 – 1930 zijn vrijwel alle forten en stellingen vanuit de lucht
gefotografeerd door de TD van de luchtvaartafdeling. Het fort lag toen nog mooi
onder profiel.
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 89

Mobilisatie 1939
De hele wereld liep vanaf 1918 rond met de gedachte dat iedereen zijn lesje had
geleerd van de “Grote” oorlog en dat dit nooit meer zou gebeuren. Veel landen,
waaronder Nederland hadden hun legers en verdedigingswerken verwaarloost.
En dan komt alles toch nog onverwachts. Na het oplopen van de internationale
spanningen besloot de regering op 29 augustus 1939 een oproep te doen tot
algemene mobilisatie.
Wat betekende dit nu allemaal. Veel van de dienstplichtige militairen waren
geschokt. Ze moesten weg van familie of gezin, hun werk. Wie zorgde er voor
het vee, de oogst moest binnengehaald. Ook waren er mannen die het allemaal
zagen als een geweldig avontuur. Beroeps- en reserve officieren kregen de taak
om van bijna niets, goed verdedigbare stellingen te maken, verbindingen aan te
leggen, zorgen dat de mannen hun uitrusting, wapens en munitie kregen. Kortom
er was veel werk aan de winkel. Onderstaand fotoserie geeft slechts een beperkt
beeld van wat er allemaal is gedaan.
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 90

Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
De oproepen kwamen.
Dit kon door middel van
aanplakbiljetten, een
brief of telegram of in
sommige gevallen een
persoonlijke aanzegging
van de veldwachter op
gemeentebode.
Dan het vertrek naar de
kazerne, meestal de
garnizoensplaats van het
regiment.
Pagina 91

Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Registratie.
Naar de Fourier om aan
je juiste spullen te
komen. Kleding paste
niet meer of was,
illegaal, als werkkleding
gebruikt en dus
versleten.
Dan het vertrek naar de
uiteindelijke mobilisatie
bestemming. Op de foto
zie je militairen die
aangekomen zijn in
Utrecht.
Pagina 92

Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Snel een brief schrijven
naar huis dat je goed was
aangekomen.
Je kwam niet aan in een
gespreid bedje.
Slaapplaatsen moesten
worden ingericht en
stellingen waren er bijna
helemaal niet.
Schoots- en zichtvelden
moesten worden
vrijgemaakt.
Pagina 93

Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Inundaties werden
voorbereid of
daadwerkelijk gesteld.
Inundaties werden
beproeft met daarvoor
speciaal aangekochte
Franse vechtwagens.
Inundaties bevroren en
moesten weer worden
opengeijst.
Pagina 94

Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Versperringen werden
aangebracht of
voorbereid. Hier zijn
springladingen om een
boomstam geplaatst. Na
het springen viel de
boom over de weg en
sloot deze af. Het moet
teleurstellend geweest
zijn dat de vijand er in
een aantal gevallen
gewoon omheen reed.
Betonnen piramides door
kettingen aan elkaar vast
gemaakt.
Pagina 95

Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Aspergeversperringen.
Verbindingslijnen werden
aangelegd, voor zover dit
materieel daadwerkelijk
aanwezig was.
In de periode 1939-1940
werden er betonnen
groepschuilplaatsen van
het type Piramide en
mitrailleurkazematten
met gietstalen koepels
gebouwd.
Pagina 96

Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
De soldaten werden ook
bezig gehouden. Op de
foto de zanger “Kobus
Kuch” tijdens een radio
uitzending.
Het werd er allemaal niet
veiliger op.
Ansichtkaarten werden
aan de lopende band
gedrukt.
Pagina 97

Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
De winter van 1939 was erg
streng.
Foto: 1 e Luitenant
Kamminga
Fortgrachten en inundaties
moesten worden “opengeijst”
Oefeningen in de winterkou
Pagina 98

Ook op het fort zelf moest het nodige werk verzet worden. Rechts op de rechter foto
sergeant van der Werf
Laatste 2 Foto’s: 1 e Luitenant Kamminga
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 99

Foto: 1 e Luitenant Kamminga
Herinneringen uit de mobilisatie 1939 en de oorlogsdagen van 1940
door Jan Gerretsen.
Daar komt opeens leven in de brouwerij. De kapitein welke even weggeweest
was keerde spoedig terug en opeens was het in het bureau (de ontvangkamer
van het schoolhoofd) alle hens aan dek. Alles moest worden uitgezocht om te
bepalen wie er in aanmerking kwam om af te zwaaien en wie niet, want immers
niet allen gingen weg, doch de helft. Ik hield mijn hart vast en dacht “zou ik ook
nog een kans maken ?” Wij moesten weer verzamelen op het schoolplein. De
vaandrig kwam met een lijst waarop hij al de namen noteerde van degenen
welke in de burgermaatschappij direct weer aan het werk konden gaan en dit
was voor mij een reden temeer om de zaak iets optimistischer te bezien, want op
dit punt stond ik er lang niet slecht voor. Ik kon direct aan den slag wanneer ik
den militairen dienst zou verlaten. Om 5 uur was het warm eten, doch daar
kreeg ik opeens te hooren dat ik om 6 uur een wacht van 24 uur moest
kloppen op fort “Het Hemeltje”, drie kwartier buiten Utrecht onder de
gemeente Houten. Dit zette eventjes leelijk de domper op het optimisme dat ik
zooeven nog bezat, want op wacht gaan en afzwaaien ging nu eenmaal niet
samen. Dat ik nu net de sigaar moest zijn !
Maar zoo verzekerde men mij, als ik toch in de termen zou vallen om af te
zwaaien, dan zou het toch zeker wel volgende Zaterdag zijn. “In vredesnaam
dacht ik, als het moet, dan nog maar 8 dagen langer dienen, ik heb er nu al zoo
lang ingezeten, die week kan er ook nog wel bij”. Pm kwart over vijf stonden wij
klaar om naar het fort te gaan en onderwijl was men zooals wij thans vernamen
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 100

druk bezig met verlofpassen schrijven op het bureau. De wachtcommandant
zeide: ”Ga jij met de troep maar vast vooruit, dan zal ik zoolang hier blijven en
den uitslag afwachten, dan kom ik het om 6 uur wel vertellen wie er van jullie
kunnen afzwaaien”. Dus er was dan toch nog een kans ondanks het feit dat wij
op wacht moesten. Om tien minuten voor half zes startten wij. Daar ik geen fiets
kon bemachtigen ben ik maar achter op den bagagedrager van één mijner
kameraden gaan zitten. Het bonkte hevig over allerlei oneffenheden, daar de
achterband zeer slap was. Na 5 minuten waren wij de stad uit en ging het door
weilanden op ons doel aan. Loom en zwaar drukte de hitte. De lucht begon te
betrekken en mogelijk zou het wel op onweer uitdraaien. Dat zag er minder mooi
uit voor den komenden nacht.
Na ongeveer 20 minuten te hebben gereden stapten wij even af bij een klein
winkeltje om limonade en sigaretten te koopen. Het was mijn laatste fleschje dat
ik zou aanspreken nadat ik er in mijn diensttijd wel tientallen had geledigd. Mijn
kameraad liet zijn fietsband oppompen en toen gingen wij weer verder. Na 5
minuten was het fort bereikt. De ligging is buitengewoon fraai. Het fort is
begroeid met dicht geboomte en eromheen zijn mooie grachten waarin naar
hartelust gevischt kan worden. Dezelfde wachtcommandant met wien ik op 9 Mei
aan de Potbrug te Woudenberg op wacht was geweest had daar juist zijn wacht
erop zitten en overhandigde mij de sleutels van het munitiemagazijn. Nadat ik 4
man op post had gezet ging ik met de overige mannetjes de zaak eens
verkennen. Het zag er alles even prachtig uit. Binnenin het fort was een fraai
gemeubileerde kamer, blijkbaar bestemd voor de officieren. Toen ik zoo alles
eens in oogenschouw had genomen ging ik weer naar buiten, doch nam eerst
nog een paar Engelsche tijdschriften mee om den tijd te dooden. Ik ging lekker
bij de brug zitten, terwijl de anderen die nog niet op post gingen zich onledig
hielden met visschen.
Het was inmiddels al over zes geworden en nog steeds kwam onze
wachtcommandant niet opdagen, doch men kan het nu eenmaal niet op een
minuut af mikken. Het werd al kwart over zes, half zeven, kwart voor zeven, nog
niets. Ik vond het een gek geval. Ik ging eens buiten het fort om den straatweg
af te turen en inderdaad zag ik heel in de verte een militair aankomen, doch ik
kon nog niet onderscheiden wie het was. Naderbij gekomen zijnde zag ik dat het
een mij welbekende sergeant, doch niet de wachtcommandant was. Hij stapte af
en ik vroeg hem waar onze wachtcommandant toch bleef. Hij antwoordde dat hij
het nu was, daar de oorspronkelijke was afgezwaaid en zeide hij verder…jij kunt
ook afzwaaien. Ik wist gewoonweg niet hoe ik het had, zoo maar ineens uit den
dienst weer in het burgerleven terug te keeren. Ik kon wel 2M hoog springen. Ik
nam van dezen sergeant en de overige kameraden stevig afscheid en ging toen
te voet naar Utrecht. Het was nog een heele tippel, drie kwartier loopen en ik
had er weinig zin in. Na 5 minuten geloopen te hebben hield ik een vrachtauto
aan die mij gratis meenam en mij vrij dicht bij de school afzette.
Door: Eric Tiethoff – 20 feb 2008.
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 101

Post van huis
Kaart: Jos Rams
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 102

1940, 27 maart, hygiënische inspctie
Dit soort inspecties werden soms onaangekondigd gehouden.
Tijdens de bezetting 1940 - 1945
In het begin van de Tweede Wereldoorlog is het fort gebruikt door het
Nederlandse leger na de capitulatie door het Duitse leger. Beide hadden er
luchtafweer geschut op geplaatst. Veel granaten van het luchtafweer kwamen in
de wijde omgeving neer. Veel van deze granaten waren blindgangers. Boerderij
De Klomp die vlakbij het fort lag is een keer geraakt.
Naoorlogse tijd
Op 28 juni 1945 om 11.45 uur kwamen in een bunker op Fort Het Hemeltje drie
mensen om het leven als gevolg van het ontploffen van munitie. Het ging om
een man van 21 (zoon), een man van 52 (vader) en een kind van 15 (De zoon
van de fortwachter).
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 103

Vanaf 1956 gebruikte Defensie het als munitiedepot. Vanaf 1959 werd het fort
gebruikt als munitie-renovatiewerkplaats.
Aanwezigheid van de munitie renovatie cie. Foto: NIMH
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Kisten met onderdelen van granaten.
Foto: NIMH
Pagina 104

Fort bij het Hemeltje in het nieuws
Vuurwerkopslag
In 31 oktober 1993 vertrok Defensie en kreeg een vuurwerk evenementenbedrijf
uit Culemborg het gebruik van het fort. Dat duurde tot 20 februari 2004, de
juridische afwikkeling liet tot 2005 op zich wachten.
LJN: AT9263, Raad van State , 200408474/1 Print uitspraak
Datum uitspraak: 13-07-2005
Datum publicatie: 13-07-2005
Rechtsgebied: Bestuursrecht overig
Soort procedure: Eerste aanleg - meervoudig
Inhoudsindicatie: Bij besluit van 30 maart 2004, kenmerk 2004WEM001387i,
heeft verweerder krachtens artikel 15.20, eerste lid, van de
Wet milieubeheer aan de besloten vennootschap met
beperkte aansprakelijkheid "Skylight Vuurwerk Evenementen
en Special Effects B.V." schadevergoeding toegekend ten
bedrage van € 10.564,00.
Vindplaats(en): AB 2006, 61
Rechtspraak.nl
Uitspraak
200408474/1.
Datum uitspraak: 13 juli 2005
AFDELING BESTUURSRECHTSPRAAK
Uitspraak in het geding tussen:
de besloten vennootschap met beperkte aansprakelijkheid "ABB Fireworks
Houten B.V.", voorheen "Skylight Vuurwerk Evenementen en Special Effects
B.V.", gevestigd te Houten,
appellante,
en
het college van gedeputeerde staten van Utrecht,
verweerder.
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 105

Munitievonsten, 2011
HOUTEN - De Explosieven Opruimingsdienst brengt vandaag aan de Meerpaal in
Houten explosieven tot ontploffing. Het gaat om diverse soorten munitie die zijn
gevonden bij Fort 't Hemeltje.
De explosieven zijn eerder al onschadelijk gemaakt en worden rond 9.00 uur
vernietigd. Omwonenden zullen volgens de gemeente Houten niet meer horen
dan een lichte plof.
De munitie werd gevonden bij de restauratie van het oude fort. Het wordt
toegankelijk gemaakt voor het publiek. Fort 't Hemeltje is het laatst gebouwde
en meest moderne fort van de Nieuwe Hollandse Waterlinie.
geplaatst: 20-12-2011 04:17:00
Bron: RTV Utrecht
Duurzaam opknappen 2011
Bron: Het Groentje, regionale krant.
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 106

De bewapening
In de armeringsstaat was voor het fort de volgende bewapening gepland:
De bewapening bestaat uit:
2 getr. Stalen kanons van 15 c.M. zw.
4 getr. Stalen kanons van 12 c.M. L.A.
6 getr. Kanons van 12 c.M. K.A.
8 Houwitsers van 15 c.M.
8 Kanons van 9 c.M. die door Houwitsers van 15 c.M. zullen worden vervangen
en,
6 Coehoornmortieren
In 1899 is er nog een verbouwing geweest. Er zijn schietgaten aangepast voor
de plaatsing van 6 cm snelvuurkanonnen op pivot.
Zover bekend heeft er nooit een kanon, houwitser of mortier op het fort gestaan.
De Houwitsers worden gebruikt voor de nabijverdediging, het zogenaamde klein
flankement. In de "Memorie omtrent het in staat van verdediging brengen van
het fort bij `t Hemeltje" staan er 2 houwitsers op elke flank waarvan er 8 in de
remises staan. Dit komt neer op 4 stuks per bastionet-caponniere, 2 gedekt in de
kazematten en twee in de open opstelling. Volgens de memorie waren er per
stuk 130 schoten opgelegd (beschikbaar).
12 cm Staal.
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 107

Coehoorn mortier, fotograaf onbekend.
Houwitser van 15 cm, gladde voorlader.
Foto: het Nederlands Artilleriemuseum, Ed de Bruin.
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 108

Fort bij ’t Hemeltje, aanpassing t.b.v. 6 cm geschut, 1899.jpg
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 109

Kanon van 8cm, snelvuur op veldaffuit.
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Model van het 6 cm.
kanon
In 1899 is in gebouw B
een schietgat aangepast
en geschikt gemaakt voor
een 6 cm snelvuurkanon.
Het doel was om met dit
kanon het fort bij Vechten
beter te kunnen
flankeren.
Foto en model: Sander
van den Berg
Aangezien betonbedding en/of bevestigingsbouten ontbreken is het niet waarschijnlijk dat
deze kanonnen er daadwerkelijk gestaan hebben.
Het kanon van 6 cm. op pivot affuit.
Foto: Het Legermuseum
Pagina 110

Aangepast schietgat in kazemat B2 aan de binnenzijde.
Aangepast schietgat aan de buitenzijde.
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 111

Ingekorte vleugelmuur voor het verkrijgen van een groter schootsveld.
De oude grondkering om de schietopening open te houden.
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 112

Geschutbemanning in actie. Tekening: Ruud Mosk
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
De in die tijd in gebruik zijnde
munitie.
Foto: J. Albarda en F.L. Kroesen.
Pagina 113

Vlammenwerpers
Ook 1894 werd nog gedacht over modernisering van bewapening. Dit kunnen we
lezen is een nieuwsbericht in “Het Vaderland” Staat- en letterkundig nieuwsblad
van 24 – 01 1931. Men spreekt over een 35 jaar oud boek dat moet dus in 1894
geweest zijn
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 114

Bodemvondst
Bodemvondst, foto’s: Remco Lablans
Bijzondere knoop, gevonden op het fort. De vierkante vlakjes rondom de leeuw
gaven het aantal provincies aan waarover de leeuw heerste. In dit geval zijn er
13 provincies.
Reactie Pierrem: Het lijkt op een uniformknoop WOII. Nederland heeft
verschillende knopen gebruikt indertijd, zowel stoffen, koper glimmend als grijs
gemat. Van de laatste twee heb ik er enkele met dezelfde achterkant. Kans is
groot dat het mobilisatie of ervoor is.
Profielen van een fort of verdedigingswerk
Benamingen der profielen. Tekening: Dirk de Groot
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 115

Profielen van het fort bij het Hemeltje.
Registertekening.
Inundaties (Sluis en stuw bij Werkhoven)
De sluis en stuw zijn gebouwd met als doel het inunderen van de Nieuwe
Hollandse Waterlinie maar is vooral gebruikt voor het schutten van schepen. Bij
het uitbreken van de Eerste wereldoorlog zijn de balken in de stuw aangebracht.
De schippers waren hier niet blij mee omdat ze niet meer konden doorvaren naar
Utrecht. Het water stond trouwens zo hoog dat ook het jaagpad onder water
stond. Ook 1n 1940 is er wat land onder water gezet. Dit heeft voor de
verdediging van Nederland geen invloed meer gehad. Ook de Duitsers hebben
nog gebruik gemaakt van de stuw als onderdeel van de Pantherstellung, de
verdediging tegen de geallieerden. Het verzet schijnt deze Duitse inundaties
behoorlijk te hebben gesaboteerd. Het beheer van de sluis viel onder het
ministerie van Oorlog, later het ministerie van defensie.
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 116

Plattegrond sluiswachtershuis met schotbalkenloods.
Bij de sluis hoort ook een sluiswachterswoning (bouwjaar 1870). Deze woning
lijkt overigens als twee druppels water op een fortwachterswoning.
1 = Directiekamer met stookplaats en trap naar de zolder
2 = Woonkamer met stookplaats
3 = Slaapkamer met 2 bedsteden
4 = Keuken met stookplaats, gootsteen, pomp, portaal en de trap naar de kelder
5 = Gang met trap naar de zolder
6 = Privaat
Links naast het huis bevindt zich de schotbalkenloods.
(RAU, archief EAT Genie Utrecht, Register van inundatiemiddelen).
Sluiswachters te werkhoven
1871-1902 J.H. Denkers 1953-1962 A.W.H. Korpel
1902-1905 Niet bekend 1962-1973 J.B. de Wit
1905-1931 G.A.C. Buckesveld 1973-1979 L.R.A. Wennekes
1931-1952 C. van der Meer 1979-1985 T.B. van Houwelingen
1953 B. van der Meer
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 117

Situatietekening.
Inundatiesluis bij Werkhoven.
Ansichtkaart.
Bestektekening 1870.
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 118

Waaiersluis
In de sluis van werkhoven was een stuw geplaatst. Daarmee sloot men de
Kromme Rijn af waardoor het water stroomopwaarts ging stijgen. Een andere
vorm van inunderen was het water laten toestromen vanuit een rivier of kanaal
in een daar voor bestemde inundatiekom. Dit gebeurde veelal met zogenaamde
waaiersluizen. Een waaierdeur bestaat uit twee aan elkaar verbonden delen, die
rond kunnen draaien in een komvormige inkassing. Het ene blad heeft een
breedte van 5/6 van het andere blad. De delen vormen samen een soort waaier.
De waaierdeuren kunnen naar beide zijden het water keren. Door de waaierkas
via buizen met water te vullen verandert de druk op de deuren zodanig dat deze
zowel tegen de stroom in als met de stroom mee open en dicht gedraaid kunnen
worden.
Ter bestrijking van grote watervlakten, accessen maar ook voor beperkte
offensieve acties maakte men in het inundatiegebied gebruik van zogenaamde
uitleggers. Dit waren grote platte schuiten die bewapend waren met een kanon
op uitleggeraffuit. Later ook wel met een zware mitrailleur.
Uitlegger in het inundatiegebied, fotograaf onbekend.
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 119

Fort bij ‘t Hemeltje Chronologisch
Jaartal Gebeurtenis
1815 Start van de aanleg van de Nieuwe Utrechtse waterlinie,
aanvankelijk Utrechtse Linie genoemd.
1850 De bestaande werken van de waterlinie werden voorzien van
bomvrije voorzieningen zoals wachtgebouwen en kazernes.
1863 Invoering van het getrokken voorlaadgeschut, maximale dracht
3, 5 kilometer.
1867 Waterstaatkundige aanpassingen van de Kromme Rijn waardoor
deze niet doorwaadbaar werd geacht.
1877 Op 31 december 1877 werd het bouwcontract voor het fort
goedgekeurd.
1878 Start van de bouw van het fort.
1880 Samenstellen van de memorie van verdediging
1882 Gereedkomen van de reparaties van grondafschuivingen
1886 Wederom gereedkomen van de reparaties van
grondafschuivingen.
1888 Ingevolge contract goedgekeurd op 12 december 1888, Ve afd.
Genie No. 26 werd een afschuiving in het buitentalud nabij
gebouw A hersteld. Voltooid 30 april 1890.
1890 Aanpassing van schietgaten i.v.m. het plaatsen van 6 cm.
snelvuurkanonnen op pivots.
1903 Brand verwoest de oorspronkelijke artillerieloods
1905 Herbouw en uitbreiding van de artillerieloods
1914 Mobilisatie 1 e wereldoorlog
1918 Bouw van groepsschuilplaatsen 1918 in het tussenterrein
1919 Bouw van observatieposten op het buitenglacis
1939 Remise C met wachtlokaal gesloopt.
1939 Bouw van twee gietstalen koepelkazematten.
1939 Mobilisatie 2 e wereldoorlog
1940 Hygiënische inspectie op het fort
1945 Dodelijk ongeval door exploderende munitie
1956 Fort in gebruik als munitiedepot
1959 Sloop van de artillerieloods
1960 Slopen van de toegangsbrug en aanleg van de dam.
1963 Opheffing kringenwet
1992 Defensie verlaat het fort en een vuurwerk evenementenbedrijf
neemt er zijn intrek
1996 1 februari 1996 werd er een gebruiksovereenkomst met de
Utrechtse Fortenstichting en het vuurwerkbedrijf een
gebruiksovereenkomst gesloten
2000 Vuurwerkbedrijf verlaat het fort
2004 30 februari 2004 werd het fort overgedragen aan
Staatsbosbeheer
2005 Gerechtelijke uitspraak omtrent schadevergoeding
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 120

vuurwerkbedrijf
2010 Restauraties op het fort
2011 Opengraven van de afwachtingsdekking van de G-kazemat links
op de keel
2011 Vernietiging van gevonden munitie
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 121

Bronnen, bijdragen en literatuur
Literatuur Auteur Uitgever
Bestekken,
registers en
Memories
Genie Ministerie van Oorlog
Fort bij Rijnauwen Dick Leegwater Stichting Menno van
Coehoorn
Fort bij Rijnauwen,
de Parel van de
Hollandse
Waterlinie
Arie van der Gaag Henk Reinders
Fort Pannerden Gert Huting Stokerkade
Fort Pannerden H.E. Wanting Stichting fort Pannerden
Handleiding tot de
Burgelijke
Bouwkunst
Tot nut van ‘t algemeen
Nederlands
geschut sinds
1677
J. Albarda en F.L. Kroesen.
Registers Genie Defensie
Vestingbouw- A.H. Mohr Stichting Menno van
kundige termen
Coehoorn
Bronnen Website Materiaal
Beeldbank
http://nimh-
Foto’s
Ministerie van
Defensie
beeldbank.defensie.nl/
Bibliotheek
http://www.hollandsewaterlinie Foto’s, kaarten en
Hollandse
Waterlinie
.nl/pages/beeldbank.aspx tekeningen
De Gelderlander http://www.gelderlander.nl/vid
eo/regionieuws/archief/
Krantenknipsels
De Koninklijke
Bibliotheek
http://kranten.kb.nl/results Krantenknipsels
Ergens in
http://www.ergensinnederland Foto’s
Nederland
1939-1945.nl/home
Gemeente Utrecht http://www.utrecht.nl/smartsit
e.dws?id=111901
Foto’s en tekeningen.
Genealogie van
Keulen-Polman
Chris van Keulen Eigen web-site
Het geheugen van
Nederland
Foto’s en kaarten
Het legermuseum http://www.legermuseum.nl/ge
t?site=legermuseum.nl
Foto’s en definities
Het Utrechts http://www.hetutrechtsarchief. Foto’s
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 122

Archief nl/
Landmachtstaf s’
Gravenhage
Tekeningen
Leger 1939 – 1940 Website Beheerder onbekend
Provincie Utrecht Foto’s en tekeningen.
Rene Ros http://www.forten.info Foto’s, wetgeving
Stichting de Greb http://www.grebbeberg.nl/inde
x.php?page=stichting-de-grebintroductie
Foto en tekst: Vickers
Technische dienst Luchtvaart Luchtfoto’s
Website Stichting http://www.fortaandeklop.nl Foto’s en tekeningen.
fort aan den Klop.
Wikipedia De vrije encyclopedie
NIMH Foto’s
Met dank aan: Betrokken bij Materiaal
Albert Polman Fort bij Rijnauwen Foto’s en verhalen
Andries van
Barneveld
Fort bij Rijnauwen Foto’s en informatie
Bart Bondam Fortificatieforum Foto’s, tekeningen kaarten
enz.
Bert van Dijk Fort bij Tienhoven Informatie
Chris Will Projectbureau NHW Foto’s
Daniëlle
Snellenberg
Fort bij Rijnauwen Foto’s en verhalen
Dirk de Groot Foto’s en tekeningen
Douwe Koen Het Utrechts Archief Foto’s en archiefmateriaal
Douwe Tijsma Fort aan den
Ruigenhoekschedijk
Verhalen
Frank Sidler Fort bij Rijnauwen Foto’s en Voorschriften
omtrent de verpleging
Jan Stienstra Fort Pannerden Bewapening
Johan Kip Fort Pannerden Kranteknipsels
Jos Rams Collega auteur Foto’s, interviews,
inlichtingen.
Remco Lablans Fort bij ‘t Hemeltje Foto’s
Ruud Mosk Collega auteur Foto’s/beschrijvingen
Sander van den
Berg
Fortificatieforum Model 6 cm kanon
Truus Kleijn- Fort bij Vechten
Foto’s en verhalen
Willemse
Lunetten aan de Houtense
vlakte
Wim Haafs Fort Pannerden Foto’s
Fort bij ’t Hemeltje, naslagwerk, versie 1, 2012
Samengesteld door Dirk de Groot
Pagina 123