Oud gebouw Nieuw gebruik - Leiden

za 10 

zo 1 1 

sept 

Oud gebouw 

Nieuw gebruik 

Open Monumentendagen Leiden | Leiderdorp | Oegstgeest | Zoeterwoude 2011

Oud gebouw 

Nieuw gebruik 

zaterdag 10 en zondag 11 september 2011 Open Monumentendagen Leiden | Leiderdorp | Oegstgeest | Zoeterwoude

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in 

een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt in 

enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door 

fotokopieën, opname of enig andere manier, zonder voorafgaande 

schriftelijke toestemming van de Stichting Open Monumentendagen 

Leiden (deel Leiden) / Comité Open Monumentendagen Leiderdorp 

en Claudia Thunnissen (deel Leiderdorp) / gemeente Oegstgeest 

en Vereniging Oud Oegstgeest (deel Oegstgeest) / Comité Open 

Monumentendag Zoeterwoude 

ISBN/EAN 978-94-6190-208-5 

NUR 648

Inhoudsopgave 

Voorwoord 4 

Tips voor de bezoeker 5 

Leiden 

Overzicht monumenten 6 

Overzicht nevenactiviteiten 12 

Programma Muziek in Monumenten 16 

Orgelprogramma ‘Alles uit de kast’ 18 

Informatie verkiezing mooiste jonge monumenten 19 

Beschrijving wandel- en fietsroutes 20 

Monumentje voor jezelf 22 

Informatie monumenten 28 

Leiderdorp 


Overzicht nevenactiviteiten 84 


Oegstgeest 


Kaart 96 


Zoeterwoude 

Overzicht panden 106 

Overzicht nevenactiviteiten en kaart 107 

Informatie panden 109 

Colofon 118 

Kaart Leiden 120 

Thema’s 


Breestraat: van dijkweg tot busbaan 26 

Het Rapenburg: van vestgracht tot chique wonen en werken 32 

Verwarring aan het Rapenburg 37 

Het Hogeland van burchteiland naar binnenstad 43 

Kerkgebouwen in een nieuwe rol 47 

Het land van beloften: van nijverheid tot cultuur 54 

Van vesting naar promenade 64 

Zoeterwoude 

Van werkboerderij naar woonboerderij 108 

3

Leiden v o o r w o o r d 

Oud gebouw - Nieuw gebruik 

Open Monumentendagen Leiden 2011 staat in het teken van 

herbestemming. Herbestemming van gebouwen is iets van alle tijden, 

het maakt een stad tot een levend geheel. De winkel van de 

melkboer verdwijnt, er komt een woonhuis in terug. Het woonhuis 

is te groot, een kantoor neemt het over. De fabriek wordt gesloten, 

horeca geeft de ruimte een nieuwe invulling. 

Onze aandacht gaat dit jaar naar de noordzijde van de binnenstad, 

het centrum en de singelrand. Met als leidraad: bestemmingen uit 

het verleden, in het heden, maar ook voor de toekomst. 

Het is alweer vier eeuwen geleden dat een stadsuitbreiding de wijken 

Noordvest en Oude Morsch aan de toenmalige noordrand van 

Leiden toevoegde. De nieuwe bewoners konden hier bijdragen aan 

het herstel van de wolnijverheid. 

Later veranderde de wijk grotendeels in een bedrijventerrein, en 

sinds enkele decennia is het gebied weer een wijk waar zowel gewoond 

als gewerkt wordt. Nieuw is de toename van cultuurbestemmingen. 

Zo hebben Stedelijk museum De Lakenhal en Molen 

de Valk gezelschap gekregen van kunstencentrum Scheltema, een 

voormalige dekenfabriek. 

In het centrum doorliepen veel grote woonhuizen een verandering 

van wonen naar werken en in enkele gevallen weer terug naar wonen. 

Het Rapenburg en Breestraat bieden hier voorbeelden van. 

Breestraat 18 bijvoorbeeld; gebouwd als rijk patriciërshuis in 1772 

en vanaf de 19de eeuw in gebruik als museum, hypotheekkadaster, 

belastingkantoor en school. Nu herbergt het een restaurant, een 

dansschool en appartementen. 

De trots van de Leidse singels is onomstreden de Sterrewacht. Geheel 

gerestaureerd schittert dit gebouw in al zijn glorie en herbestemd 

als onderwijsgebouw en bezoekerscentrum. Maar de singels 

bieden nog meer markante gebouwen, zoals de voormalige meelfabriek 

en Nieuwe Energie. Voor de meelfabriek ligt er een bijzonder 

plan met een multifunctionele bestemming: wonen, werken, hotel, 

winkels en dienstverlening. Nieuwe Energie is gebouwd als textielfabriek, 

maar omgevormd tot een veelzijdig bedrijfsverzamelgebouw. 

Traditiegetrouw kunt u in diverse panden genieten van inloopconcerten. 

De bekende jeugdactiviteiten vinden plaats voor de Hooglandse 

Kerk en in het voormalig weeshuis aan de Hooglandsekerkgracht. 

En vergeet u op zondag niet een kijkje te nemen op het 

Rapenburg waar u oog in oog komt te staan met keizer Napoleon 

Bonaparte. Informatie over de programma’s van de regiogemeenten 

Leiderdorp, Oegstgeest en Zoeterwoude is eveneens in dit 

boekje opgenomen. Op zondag is de binnenstad weer autovrij. 

Tot slot wil ik namens de Stichting Open Monumentendagen Leiden 

iedereen bedanken die heeft meegewerkt aan de totstandkoming 

van dit evenement. Eigenaren en gebruikers van de monumenten, 

vrijwilligers, subsidiegevers, sponsors, adverteerders, deskundigen 

of anderszins: alleen samen met jullie is het mogelijk om dit prachtige 

programma te kunnen presenteren. 

Wij wensen u veel plezier met de diverse (her)bestemmingen! 

Ien van den Bergh Voorzitter Stichting Open Monumentendagen Leiden 

4

Tips voor de bezoeker 

Het boekje: overzicht van alle programma’s 

l In dit boekje vindt u een overzicht van alle te bezichtigen monu- 

menten en een overzicht van alle nevenactiviteiten in Leiden, 

Leiderdorp, Oegstgeest en Zoeterwoude. 

l Daarnaast vindt u in dit boekje: 

- informatie over de opengestelde monumenten 

- programma Muziek in Monumenten en orgelprogramma (Leiden) 

- wandelroutes en fietsroute langs opengestelde monumenten in 


l Openingstijden vindt u in het overzicht van monumenten; in 

principe zijn ze als volgt: 

Leiden za 10-17 u; zo 12-17 u. 

Leiderdorp zo 12-17 u 

Oegstgeest za 11-17 u; zo 12-17 u. 

Zoeterwoude za 10-16 u 

Let u op afwijkende openingstijden bij individuele monumenten! 

Deze zijn vermeld bij de beschrijving van de monumenten in dit 

boekje. 

Bezoek monumenten 

Niet alle panden zijn berekend op grote aantallen bezoekers. Het 

is daarom mogelijk dat u bij bepaalde panden korte of langere tijd 

moet wachten. De organisatie vraagt daarvoor uw begrip en medewerking. 

Bezoek aan elk van de opengestelde monumenten is 

geheel voor eigen risico. 

Informatiepunt Leidse Open Monumentendagen 

Het centraal informatiepunt tijdens de Open Monumentendagen 

vindt u in het Leidse stadhuis, Breestraat 92-104/Stadhuisplein 1 (bg). 

Volg ons ook op twitter: @OMDLeiden. 

Kidsgids en Engelstalig programma 

Kidsgids en Engelstalig programma (Leiden) zijn tijdens de Open 

Monumentendagen verkrijgbaar bij het centraal informatiepunt in 

het Leidse stadhuis, Breestraat 92-104/Stadhuisplein 1 (bg). In enkele 

Leidse monumenten worden Engelstalige rondleidingen gegeven. 

Parkeren Leiden 

De wandel- en fietsroutes zijn niet bedoeld voor auto’s. Als u met de 

auto naar Leiden komt, kunt u gebruik maken van het parkeerterrein 

aan de Haagweg. U betaalt tussen €4,= en €10,=, afhankelijk van de 

parkeerduur, en kunt dan gratis met een busje naar de Breestraat 

worden vervoerd waar de Leidse wandel- en fietsroutes beginnen. 

Zie voor informatie www.stadsparkeerplan.nl (tel.071-5120071). 

Autovrije zondag 

Zondag 11 september is het autovrije zondag in Leiden. Dit betekent 

dat een deel van het centrum niet toegankelijk is voor auto’s. Zie 

hiervoor het kaartje op de achterflap. Openbaar vervoer en taxi’s 

mogen wel door het autovrije gebied rijden. 

Fietsverhuur 

Bij Leiden Centraal Station kunt u een fiets huren tegen betaling 

van € 7,50 en een borg van € 50,=. Legitimatie is verplicht. Reserveren 

is aan te raden (tel. 071-5120068). 

Openbaar vervoer 

Wij raden u aan actuele informatie op te vragen bij Connexxion (tel. 

0900-9292, € 0,70 p.m.) of te kijken op www.connexxion.nl. 

Informatie 

www.openmonumentendagenleiden.nl 

www.leiderdorp.nl 

www.oegstgeest.nl 

www.oudzoeterwoude.nl 

5

Leiden o v e r z i c h t mo n u m e n t e n 

Monumenten Leiden 

z a 

z o 

Zaterdag open van 10.00 tot 17.00 uur 

Zondag open van 12.00 tot 17.00 uur 

B Afwijkende openingstijden 

I Beperkt toegankelijk, houdt u rekening met wachttijd 

A (±) (Gedeeltelijk) toegankelijk voor minder validen 

Bezoek aan elk van de opengestelde monumenten is op eigen risico. 

E Consumpties verkrijgbaar 

K Muziek in monument (zie p. 16-18) 

F Jeugdactiviteit (zie p. 12-13) 

N Andere nevenactiviteit (zie p.12-15 en monument teksten) 

M Monument opgenomen in Kidsgids 

Informatie of rondleidingen in Engels 

n r. m o n u m e n t o p e n b i j z o n d e r h e d e n k a r a k t e r i s t i e k b l z 

1 Stadhuis 

Breestraat 92-104 | Stadhuisplein 1 

2 Gemeenlandshuis van Rijnland 

Breestraat 59 

z a z o AIK Binnenplaats kreeg zwevende kap 28 

z a I Zestiende-eeuwse chic als nieuw boegbeeld 29 

3 Breestraat 24 z a z o ± AI Huis als hotel, toonzaal, stadsbank en kantoor 30 

4 Koetjes en Kalfjes 

Breestraat 18 

5 Het SieboldHuis 

Rapenburg 19 

6 Rijksmuseum van Oudheden 

Rapenburg 28 

z a AIE Eten en dansen in een woonhuis 31 

z a z o BAE Siebold maakte hier zelf al een museum 33 

z a AIE Binnendoor naar een kantoor 34 

7 Rapenburg 36 z a z o AIE Notariaat in landelijke sferen 35 

8 Rapenburg 48 z a z o EN Woonpaleis werd school met gymzaal 36 

9 Academiegebouw 

Rapenburg 73 

z a z o BIK Nonnenkapel, ooit bijna gesloopt 38 

6

10 Rapenburg 59 z o ± AI Ridders hadden hier hun vesting 39 

11 Gravensteen 

Pieterskerkhof 6 

12 Kerkmeesterskamer Pieterskerk 

Kloksteeg 16 

z a z o I Over het cellenblok en wie er bromden 40 

z a z o I Monumentale ruimte die zijn functie hield 41 

13 Steenschuur 11 z a I Piscina en ozendrop, hier nog aanwezig 42 

14 Openbare Bibliotheek 

Nieuwstraat 4 

15 Hooglandse Kerk 

Middelweg 2 

16 Poolcafé The Church 

Middelweg 45 

17 De Bonte Koe 

Hooglandsekerkchoorstg 13 

18 Kapel vm. St.Elisabethziekenhuis 

Hooigracht 15 

19 vm. Depot der Zuidhollandsche 

Bierbrouwerij Nieuwe Rijn 82 

20 Het Leids Wevershuis 

Middelstergracht 143 

21 Diaconaal Centrum De Bakkerij 

Oude Rijn 44b/c 

22 vm. Heilige Geest of Arme Wees- en 

Kinderhuis Hooglandsekerkgracht 17 

23 Museum Boerhaave 

Lange St Agnietenstraat 10 

z a AEM Herberg, veilinghuis, soldatenleger 44 

z a AKMF Nooit helemaal afgemaakt 45 

z a z o BE Kapel met vermaaksfunctie 46 

z a z o ± AEM Slagerswaar op tegeltableaus 48 

z a z o K Glas-in-loodramen met Tooropinvloed 49 

z a z o ± AIEM Ook voor limonade en waterijs 50 

z a z o IM Gestold in de staat van 100 jaar terug 51 

z a z o AEMN Toen broodpenningen, nu bootpenningen 52 

z a z o ± AKIEF 

M N 

Kootje, Kaatje en kinderrechten 53 

z a z o AKEF Toevluchtsoord voor dollen en zieken 55 

7

Leiden o v e r z i c h t mo n u m e n t e n 


24 

25 

Stedelijk Museum De Lakenhal 

Oude Singel 28-32 

Scheltema 

Marktsteeg 1 

26 Bethlehemskerk 

Lammermarkt 57 

z a z o BAKEN De entree kostte ooit een dubbeltje 56 

z a z o AKEN Over paardenmolens en stoommachines 57 

z o ± AN Armenkerk, alias Broodkerk 58 

27 Oude Singel 112 z a z o ± AI Twee panden achter een gevel 59 

28 

29 

30 

31 

32 

33 

34 

vm. vuilverbranding 

Langegracht 70C 

Nieuwe Energie 

3e Binnenvestgracht 23 

vm. Leidsch Dagbladgebouw 

Witte Singel 1 

Hortus botanicus / Clusiustuin 

Rapenburg 73 

De Leidse Sterrewacht 

Sterrewachtlaan 5-9 

Muurtoren Oostenrijk 


Begraafplaats Groenesteeg 

Groenesteeg 126 

35 Meelfabriek 

Oosterkerkstraat 18 

36 

Informatiecentrum Nieuw Leyden 

Slachthuislaan 31 

z a z o ± AIN Het werkproces dicteerde de L-vorm 60 

z a AEI Schokbeton voor een sajetspinnerij 61 

z a I Dudok boetseerde dit pand voor de krant 66 

z a z o BAE De tuin bleef en blijft groeien 67 

z a z o ± AI De koepels glanzen weer 68 

z a IE Ridders hadden hier hun vesting 69 

z a z o B± AE Hier rust de Leidse elite 70 

z a z o I Silo’s en ketelhuis mogen blijven 71 

z o Paardenslachterij, stal en hooizolder 73 

8

37 

38 

50 kV Gebouw 

Pasteurstraat 101 

Molenmuseum De Valk 


39 Boerhaavegebouw 

Steenstraat 1 

40 

vm. ziekenbarak 


z o ± A Lang gebouw werd langer 74 

z a z o BF Twee molens gingen hem voor 75 

z a z o BAE Tegels, teksten en meer originele details 76 

z a z o B± AK Lucht en licht kreeg hier ruim baan 77 

9

Leiden n e v e n a c t i v i t e i t e n 

Nevenactiviteiten Leiden 

d e m o n s t r a t i e s am b a c h t s l i e d e n 

a1 Drukkerij Mostert en Van Onderen! 

Langegracht 61 

a2 Steenhouwerij Bam Bam (nr. 28) 

Langegracht 70c 

a3 Ambachtelijke Smederij Sjaak van de Geijn 


b Bootpenning 

Diaconaal Centrum De Bakkerij (nr. 21) 


j e u g d a c t i v i t e i t e n 

j1 Plein voor Hooglandse Kerk (nr. 15) 

Hoek Nieuwstraat / Middelweg 

j2 vm. Weeshuis Blauwe Vogelzaal (nr. 22) 

Hooglandsekerkgracht 17 

z a z o 

12-17 u 

z a 10-17 u 

z o 12-17 u 

Demonstraties regelzetten en drukken met een Heidelberg Degelautomaat 

uit 1960. 

Demonstraties steenhouwen. 

z o 12-17 u Demonstraties smeden. 

z a 10-17 u 

z o 12-17 u 

z a z o 

13-17 u 

z a z o 

14 u, 15 u, 

16 u 

Bij uw bezoek aan De Bakkerij (nr. 21) ontvangt u een 'bootpenning'. 

Hiermee kunt u een boottocht maken naar de Oude Singel, ter hoogte van 

Scheltema. Bij bezoek aan De Lakenhal (nr. 24), Scheltema (nr. 25) en de 

Bethlehemskerk (nr. 26) ontvangt u ook een bootpennning, waarmee u de 

boot kunt nemen vanaf Scheltema naar De Bakkerij aan de Oude Rijn. 

Verschillende jeugdactiviteiten rond het thema ‘herbestemming’ en ‘hergebruik’. 

Voor kinderen van ca. 5 - 10 jaar. 

Ook dit jaar verzorgt jeugdtheater Fez kindertheater tijdens de Open 

Monumentendagen: voorstellingen met veel improvisatie en mee-speelmogelijkheden 

(4-11 jaar). 

j3 Hooglandsekerkgracht z o 12-17 u Verschillende jeugdactiviteiten in het kader van de Autoloze Zondag. Voor 

het programma zie www.leiden.nl/autovrijezondag. 

j4 Museum Boerhaave (nr. 23) 

Lange St. Agnietenstraat 10 

z a 10-17 u 

z o 12-17 u 

Wie woonden en werkten er vroeger in Museum Boerhaave? Ga op speurtocht 

door het gebouw en ontmoet de dokter, de gek in de dolcel, de 

regent, bejaarden in een proveniershuisje, en natuurlijk het lijden voorwerp 

op de snijtafel in het Anatomisch Theater. 

12

j5 Rapenburg 

Rapenburg 48 (nr. 8) 

j6 Molenmuseum De Valk 


l Lezing Historische Vereniging Oud Leiden 

Het Leids Volkshuis 

Apothekersdijk 33a 

m Muziek in Monumenten 

Diverse locaties 

n Rapenburg 

Rapenburg 48 (nr. 8) 

z o 12-17 u Napoleon bezoekt Leiden: zie onder N op deze pagina. 

z a 

13, 14.30, 

16 u 

(20 min.) 

v r 20 u 

z a z o 

Verhalen rond de molen 

Simon is een gewone jongen. Als hij verhalen hoort over een oude molen 

en een gemene heks, gaat hij op zoek. Op de zolders van haar molen 

beleeft hij een spannend avontuur. 

Leiden als winkelstad. Architectuurhistoricus Esther Starkenburg houdt een 

lezing over winkelen in de Leidse binnenstad, een onderwerp dat goed past 

in het thema van de Open Monumentendagen 2011. De manier waarop we 

onze aankopen doen heeft immers directe gevolgen voor de (her)bestemming 

van de stedelijke ruimte. Tot in de 19de eeuw kocht men vooral op 

straat, op de talloze markten die de stad kende. In de 19de eeuw werd de 

begane grond van woonhuizen ingericht als winkel en vanaf 1900 zagen 

grootschalige warenhuizen het licht. Dat daarbij ook wel sprake was van 

herbestemming is nog te zien aan het pand van V&D aan de Breestraat. 

Het vestigde zich o.a. in het als woonhuis gebouwde, vm. restaurant In den 

Vergulden Turk (Breestraat 84). Esther Starkenburg is verbonden aan de 

afdeling Monumenten & Archeologie van de gemeente Leiden. 

Tegen monumentale decors luistert u naar muzikale herbestemmingen. Het 

volledige programma vindt u op p. 16-18. 

z o 12-17 u 200 jaar geleden brachten keizer Napoleon Bonaparte en zijn echtgenote, 

keizerin Marie-Louise een bliksembezoek aan Leiden. Zij werden ontvangen 

in Rapenburg 48 (nr. 8 en p. 36). Historisch Evenementen- en Adviesbureau 

Beleef het Verleden speelt deze ontmoeting van Leiden met het keizerspaar 

na op basis van de historische gebeurtenissen. U kunt zelf deel uitmaken 

van dit spektakel! Ook kinderen kunnen een rol spelen, onder de hoede van 

een hofdame van Marie-Louise of als garde d’honneur van de keizer! 

13

Leiden n e v e n a c t i v i t e i t e n 

Nevenactiviteiten Leiden 

o Alles uit de kast 

Diverse locaties 

r Open Dagen Regionaal Archief Leiden 

Regionaal Archief Leiden 

Boisotkade 2a 

t e n t o o n s t e l l i n g e n 

t1 Regionaal Architectuur Platform 


t2 Archeologisch Centrum Gemeente Leiden 

(nr. 22) 

Hooglandsekerkgracht 17c 

t3 Scheltema (nr. 25) 

Marktsteeg 1 

z a z o 

z a 10-17 u 

z o 12-17 u 

z a 10-17 u 

z o 12-17 u 

z a 10-17 u 

z o 12-17 u 

z a 

13.30-17 u 

Onder het motto ‘Alles uit de kast’ organiseert Stichting Orgelstad Leiden 

de openstelling van verschillende bijzondere orgels. U krijgt de gelegenheid 

het orgel zelf te bespelen en het inwendige van het instrument te bekijken. 

Bij elk instrument is een vakorganist aanwezig die de klankkleuren van het 

orgel demonstreert en uitleg geeft over de historie en de werking. Ook 

assisteert hij belangstellenden bij het zelf bespelen van het instrument. Het 

volledige programma vindt u op p. 18. 

Neem een kijkje achter de schermen van het oudste gemeentelijk archiefgebouw 

in Nederland (Rijksmonument). Archiefstukken, kranten en 

foto’s vertellen over enkele tijdens Open Monumentendagen opengestelde 

gebouwen. U kunt ook historisch filmmateriaal bekijken. 

Rondleidingen door depots, restauratieatelier en studiezaal starten zaterdag 

om 10.30, 11.30, 12.30, 14.00 en 15.30 uur en zondag om 12.30, 14.00 en 

15.30 uur. Het programma is te zien op www.archiefleiden.nl. 

Overzichtstentoonstelling van het werk van architectenburo Veldman 

Rietbroek Smit, restauratiearchitecten van o.a. De Leidse Sterrewacht (nr. 

32), het Academiegebouw (nr. 9), Kerkmeesterskamer Pieterskerk (nr. 12), 

Gravensteen (nr. 11), Oude Singel 112 (nr. 27) en Het Leids Wevershuis (nr. 

20). De tentoonstelling is te bezichtigen vanaf 2 september. 

Tentoonstelling over de geschiedenis van Leiden, met o.a. een maquette 

van de stad zoals die er begin 13de eeuw bij lag én een expositie over het 

Heilige Geest- of Arme Wees- en Kinderhuis dat tot 1961 op deze locatie 

was gevestigd. Voor kinderen is er een speciale kindertentoonstelling. 

Naar aanleiding van 400 jaar stadsuitbreiding 1611 zijn buurtbewoners van 

dit stadsdeel uitgenodigd hun ideeën vorm te geven voor de toekomst 

14

opening 

om 13 u 

z o 

12-17 u 

v Verkiezing mooiste jonge monumenten z a 10-17 u 

w Stadswandeling 

Scheltema (nr. 25) 

Marktsteeg 1 

z 

Autoloze zondag 

Binnenstad 

z o 12-17 u 

z a 11, 14 u 

z o 14 u 

van hun wijken, ‘De Put in de Oude Morsch’ en ‘Noordvest-Molenbuurt’. 

Dit is gebeurd in drie workshops rond de thema’s Cultuurplein/Lammermarkt, 

Singelroute/Tuin Museum Volkenkunde en NUONterrein/Industrieel 

Erfgoed. Stadslab bewerkte de resultaten van deze workshops tot een 

presentatie, te zien in Scheltema. De tentoonstelling wordt geopend door 

cultuurwethouder Jan-Jaap de Haan op zaterdag 10 september om 13 uur. 

Leiden kent niet alleen ‘oude’ monumenten. Ook uit een recenter verleden 

zijn er genoeg ‘monumentale’ gebouwen te vinden. Tijdens de Open Monumentendagen 

kunt u stemmen voor de twee mooiste jonge monumenten 

in Leiden: één in de categorie woningen en woongebouwen, én één in de 

categorie gebouwen voor industrie en bedrijf. Het stembiljet uit dit boekje, 

met daarop de genomineerde gebouwen, kunt u daarvoor, tijdens de 

Open Monumentendagen, inleveren bij één van de opengestelde panden. 

De genomineerde gebouwen zijn door een jury geselecteerd op basis van 

door het publiek aangedragen keuzes. 

De verkiezing wordt georganiseerd door Historische Vereniging Oud 

Leiden en Stichting Industrieel Erfgoed Leiden, in samenwerking met de 

gemeente Leiden. Zie ook p. 19. 

400 jaar geleden kwam een grote stadsuitbreiding tot stand: het ge- 

bied van Molen de Put, over de Beestenmarkt tot aan het eind van de 

Langegracht werd bij Leiden getrokken. Het zou de eerste zijn van de drie 

17de-eeuwse vergrotingen die Leiden zijn fraaie singels hebben gegeven. In 

de 19de en 20ste eeuw ontwikkelde het gebied rond de Langegracht zich 

tot een industrieel stadsdeel. 

U kunt dit gebied ontdekken tijdens de stadswandeling o.l.v. stadshistoricus 

Cor Smit. Hierbij ligt de nadruk op het industrieel erfgoed. 

z o 12-17 u Een groot deel van de Leidse binnenstad is op zondag 12 september 

autovrij (zie plattegrond achterflap). Het biedt u de kans om in alle rust te 

genieten van de Leidse monumenten. Het autovrije gebied is wel toegankelijk 

voor openbaar vervoer en taxi’s. Voor het programma van activiteiten 

zie www.leiden.nl/autovrijezondag. 

15

Leiden m u z i e k in le i d s e mo n u m e n t e n 

Muziek in Leidse monumenten De inloopconcerten duren ongeveer 30 min, tenzij anders vermeld. Wijzigingen voorbehouden. 

l o c a t i e za t e r d a g t i j d u i t v o e r e n d e p r o g r a m m a 

vm. ziekenbarak 

bij Museum Volkenkunde (nr. 40) 

Steenstraat 1 / via entree bij Morspoort 

Scheltema (nr. 25) 

Markststeeg 1 

vm. weeshuis (nr. 22) 


Hooglandse Kerk (nr. 15) 

Hoek Middelweg - Nieuwstraat 

z a 13 u 

z a 14 u 

z a 15 u 

z a 16 u 

Instrumentaal Ensemble 

Het Nonet 

Het Zingend Hart o.l.v. 

Guus van der Meer 

Musica del Cuore: 

Caroline Erkelens, zang 

Anne Koene, harp 

William Byrd Vocaal 

Ensemble o.l.v. 

Nico van der Meel 

‘In Holland staat een huis’. Ongetwijfeld kent u dit 

liedje, maar heeft u het ooit horen spelen als een 

gavotte, een menuet, een polka, een wals of een 

galop? Gebruik een thema voor een vijftal variaties 

(Beethoven) en arrangeer een stuk voor piano (Poulenc) 

voor Nonetbezetting… Herbestemming bereikt! 

Een Leids kamerkoor met een theatraal tintje. Hoe 

krijgt Händel’s Messiah een passende herbestemming? 

Verder gedichten van Herman de Coninck op 

muziek gezet door de Oegstgeestse componiste 

Rita Hijmans. 

Op zeer bijzondere, sprankelende en ontroerende 

wijze creëert dit duo haar programma rond het 

thema Herbestemming. Liederen worden hergebruikt 

en ‘omgedacht’ in Spaanse, Hollandse, Engelse en 

Tsjechische sferen. Zij zullen uw hart veroveren. 

Een prachtig programma onder de titel ‘Een nieuw 

jasje’. Op de muzikale catwalk van de Hooglandse 

Kerk toont het William Byrd Vocaal Ensemble hoe 

bekende componisten uit verschillende tijdperken 

aloude teksten en melodieën hebben hergebruikt 

voor hun meesterlijke creaties. 

16

l o c a t i e z o n d a g t i j d u i t v o e r e n d e p r o g r a m m a 

Stedelijk Museum De Lakenhal (nr. 24) 


Academiegebouw - Gewelfkamer (nr. 9) 

Rapenburg 73 

Kapel vm. Elisabethziekenhuis (nr. 18) 

Hooigracht 15 

Museum Boerhaave - Anatomisch Theater 

(nr. 23) 


Vervolg p. 18 > 

z o 12.30 u Capella Vocale o.l.v. 

Monique Schendelaar 

Teksten die niet oorspronkelijk geschreven zijn om te 

worden gezongen. Of het nu gaat om bijbelteksten 

of middeleeuwse poëzie, in de stukken die Capella 

Vocale ten gehore brengt weet de componist een 

mooie symbiose tot stand te brengen tussen zijn 

eigen muzikale taal en bestaande teksten. Deze 

krijgen daarmee als het ware een tweede leven. 

z o 13.30 u Leids Bokfluitensemble Oude muziek hergebruikt voor een ensemble met 

alle maten blokfluiten: van meterslange grootbassen 

tot piepkleine sopranino’s. Spannende, robuuste 

herbestemmingsklanken. 

z o 14.30 u Lingua Musica o.l.v. 

Rob Kaptein 

Van Bach via Purcell tot Paul Simon! Ze zijn allen 

kunstig verweven in ‘Franciscus’ van de Leidse 

componist Huub de Vriend. Luister verder naar 

het – zeker in Leiden – bekende geuzenlied ‘Merckt 

toch hoe sterck’. Henk Badings geeft het een nieuwe 

bestemming. Samen met ‘Hymn to St. Cecilia’ 

(Britten) is dit het programma van het jubilerende 

Lingua Musica. 

z o 15.30 u Douce Memoire In een programma vol contrasten zetten deze zes 

zangers oude muziek tegenover nieuwe, Franse 

teksten tegenover Duitse en wereldlijke klanken 

tegenover religieuze. Oude melodieën en compositietechnieken 

worden hergebruikt in moderne 

werken. 

17

Leiden m u z i e k in le i d s e mo n u m e n t e n & or g e l p r o g r a m m a 

Vervolg Muziek in Leidse panden De inloopconcerten duren ongeveer 30 min, tenzij anders vermeld. 

l o c a t i e z o n d a g t i j d u i t v o e r e n d e p r o g r a m m a 

Stadhuis (nr. 1) 

Breestraat 92-104 / Stadhuisplein 1 

z o 16 u 

Phoenix Jazz o.l.v. 

Niels Menken 

Orgelprogramma ‘Alles uit de kast’ Demonstraties en mogelijkheid tot het bespelen van orgels 

l o c a t i e t i j d g a s t h e e r omschrijving or g e l 

Evangelisch Lutherse Kerk 


Hooglandse Kerk (nr. 15) 

Middelweg 2 

Marekerk 

Lange Mare 48 

Lodewijkskerk 

Steenschuur 19 

Lokhorstkerk 

Pieterskerkstraat 1 

Academiegebouw (nr. 9) 

Rapenburg 73 

Academiegebouw (nr. 9) 

Rapenburg 73 

Zoals het stadhuis (in 1929) steen voor steen uit de 

vlammen herrees, zo laat Phoenix Jazz geen toon in 

z’n ladder. Dit gelegenheidsensemble smelt muzikale 

oerthema’s om tot nieuwe vlammende monumenten. 

z a 13-16 u Anton den Boer Uitleg, demonstratie en mogelijkheid tot zelf spelen. 

Concert: 14-14.30 u 

z a 11-14 u Theo Visser Uitleg, demonstraties en mogelijkheid tot zelf spelen. 

z a 11-17 u Henk Gijzen en anderen Uitleg, demonstraties, bespelingen en mogelijkheid 

tot zelf spelen. 

z a 13-16 u Guus Theelen Uitleg, demonstraties, bespelingen en mogelijkheid 


z a 10-12 u Peter Kuijt Uitleg, demonstraties, bespelingen en mogelijkheid 


z a 13-17 u 

z o 13-17 u 

Bert Crama en 

Hans van Haeften 

Guus Theelen en 

Herman Lodder 

Uitleg, demonstraties en mogelijkheid tot zelf spelen. 

Uitleg, demonstraties en mogelijkheid tot zelf spelen. 

18

Verkiezing Jonge Monumenten 

Leiden kent vele monumenten, vaak honderden jaren oud. Maar 

de stad kent ook veel ‘jonge’ monumenten, uit een recenter verleden. 

Nu het dit jaar 50 jaar geleden is dat in Nederland de Monumentenwet 

van kracht is geworden, willen de Stichting Industrieel 

Erfgoed Leiden (STIEL) en de Historische Vereniging Oud Leiden 

(HVOL) in samenwerking met de gemeente Leiden extra aandacht 

vragen voor de jonge monumenten. Daarom hebben zij een verkiezing 

georganiseerd van de mooiste Leidse monumenten uit de 

periode vanaf 1940. 

De Open Monumentendagen zijn een uitstekende gelegenheid die 

‘jonge monumenten’ extra in het zonnetje te zetten. De verkiezing 

van de mooiste ‘jonge monumenten’ in Leiden vindt dan ook plaats 

tijdens de Open Monumentendagen, op 10 en 11 september 2011. 

Jury’s van STIEL en HVOL hebben uit tientallen binnengekomen 

suggesties een selectie gemaakt voor deze verkiezing: HVOL heeft 

vijf architectonisch waardevolle woningen/wooncomplexen aangewezen, 

STIEL vijf gebouwen waarin een industrie of een bedrijf 

wordt gevoerd of gehouden. Architectonische, stedebouwkundige 

en cultuurhistorische criteria speelden daarbij een belangrijke rol. 

De jury’s hebben ook gestreefd naar een zekere spreiding in de tijd. 

Bezoekers van de Open Monumentendagen kunnen in elke categorie 

één pand/complex kiezen: 

ÉÉN IN DE CATEGORIE WONINGEN/WOONCOMPLEXEN EN ÉÉN IN 

DE CATEGORIE BEDRIJFSPANDEN. 

Foto’s en summiere beschrijvingen van de tien panden zijn geplaatst 

op het stemformulier dat u los in dit boekje aantreft. Uitgebreidere 

beschrijvingen en een plattegrond van Leiden met de 

lokaties vindt u o.a. op de websites. 

www.erfgoed.leiden.nl www.oudleiden.nl www.stiel-leiden.nl 

19

Leiden w a n d e l - e n fi e t s r o u t e s 

Wandel en- fietsroutes langs opengestelde monumenten 

Alle routes starten bij de voorkant van het stadhuis, Breestraat 92- 

104 (nr. 1, p. 28). Op zaterdag is er markt aan de achterzijde van het 

stadhuis. De monumenten op de routes zijn opengesteld op zaterdag 

en zondag tenzij anders vermeld. Voor afwijkende openingstijden 

op die dagen zie de monumentbeschrijvingen. 

Wandelroute 1: Rond Breestraat en Rapenburg (p. 26 en 42) 

Vanuit het stadhuis rechts, over de Breestraat. Links, op nr. 59: Ge- 

meenlandshuis van Rijnland (za; nr. 2, p. 29). De Breestraat vervol- 

gen. Rechts: Breestraat 24 (nr. 3, p. 30) en Breestraat 18 (za; nr. 4, 

p. 31). Tweede weg links: Het Rapenburg. Op nr. 19: Museum Het 

SieboldHuis (nr. 5, p. 33). Het Rapenburg vervolgen. Naar links, over 

de brug naar de overkant van het water en direct naar links. Op Rapenburg 

28: Rijksmuseum van Oudheden (za; nr. 6, p. 34). Vanuit het 

museum links, het Rapenburg aflopen tot nr. 36 (nr. 7, p. 35). Even 

verderop ligt Rapenburg 48 (nr. 8, p. 36). Het Rapenburg vervolgen, 

naar rechts, over de brug naar de overkant en direct naar rechts tot 

aan het Academiegebouw (nr. 9, p. 38) en de Hortus Botanicus (nr. 

31, p. 67). Even verderop ligt Rapenburg 59 (nr. 10, p. 39). Over de 

brug de Houtstraat in. Rechts aan het pleintje ligt het Gravensteen 

(nr. 11, p. 40). Voor de entree: de eerste steeg rechts (Muskadelsteeg) 

en vervolgens weer rechts. Vanuit het Gravensteen rechtdoor over 

het kerkplein en dan naar links: Kloksteeg, met op nr. 16 de toegang 

tot de Kerkmeesterskamer van de Pieterskerk (nr. 12, p. 41). Vanuit de 

Pieterskerk schuin rechtdoor, de Nieuwsteeg in. Voor de brug links, 

het Steenschuur op: Steenschuur 11 (za; nr. 13, p. 42). 

Om terug te keren naar het stadhuis: vanuit Steenschuur 11 links en eerste 

weg links: Breestraat. Verderop rechts bevindt zich het stadhuis. 

Wandelroute 2: Op Het Hoge Land (p. 43-53) 

Vanuit het stadhuis links. Eerste straat links, over de brug de Burgsteeg 

in. Aan het einde rechts. Links: Openbare Bibliotheek (za; nr. 

14, p. 44). Even verderop links: Hooglandse Kerk (za; nr. 15, p. 45). 

Even verderop rechts: Poolcafé The Church (nr. 16, p. 40). Vanuit 

het café links en direct rechts. Eerste steeg rechts. Aan het einde 

rechts: Café De Bonte Koe (nr. 17, p. 48). Vanuit het café rechts en 

weer rechts, de Hooigracht op. Aan de overkant, op nr. 15: toegang 

tot de kapel van het vm. Elisabethziekenhuis (nr. 18, p. 49). Vanuit 

het vm. ziekenhuis links en eerste straat links: Nieuwe Rijn. Op 

nr. 82: het vm. Depot der Zuidhollandsche Bierbrouwerij (nr. 19, p. 

50). Vanuit Nieuwe Rijn 82 rechts en eerste straat rechts. De Middelste 

Gracht een flink eind vervolgens tot aan nr. 143: Het Leids 

Wevershuis (nr. 20, p. 51). De Middelstegracht vervolgen en eerste 

straat links. De Hooigracht oversteken, over de Kaasmarkt, door de 

Koppenhinksteeg. Naar rechts, over de brug en direct naar links: 

Oude Rijn. Op nr. 44 b/c: De Bakkerij (nr. 21, p. 52). Vanuit De Bakkerij 

links, naar rechts, de brug over en de Hooglandsekerkgracht 

vervolgen. Rechts op nr. 17: het vm. weeshuiscomplex (nr. 22, p. 53). 

Om terug te keren naar het stadhuis: vanuit het weeshuis rechts. 

Aan het einde rechts en eerste straat links. Over de brug: rechts 

ligt het stadhuis. 

Wandelroute 3: De nieuwe stad (p. 54-61) 

Vanuit het stadhuis rechts. Eerste steeg rechts en aan het einde 

links. Tegenover het Waaggebouw rechts, de brug over en de weg 

vervolgen. De winkelstraat (Haarlemmerstraat) oversteken en rechtdoor, 

de Lange Mare op. Eerste straat links: Vrouwenkerkkoorsteeg. 

20

Rechts langs het plein met de resten van de Vrouwenkerk. Rechts 

aan de Lange St. Agnietenstraat: Museum Boerhaave (nr. 23, p. 55). 

Vanuit het museum rechts en weer rechts: Sionsteeg. Eerste straat 

links: Klooster. Vervolgens eerste straat rechts: Lange Lijsbethsteeg. 

Over de brug naar links: Museum de Lakenhal (nr. 24, p. 56). Vanuit 

het museum links. Tweede steeg links: Marksteeg met rechts 

Scheltema (nr. 25, p. 57). Marksteeg verder uitlopen en naar rechts: 

Bethlehemskerk (nr. 26, p. 58). Vanuit de kerk rechts. Eerste weg 

rechts en eerste weg links. De Oude Singel aflopen tot nr. 112 (nr. 27, 

p. 59). De Oude Singel vervolgen, tweede weg links. Aan het eind 

van de Zandstraat links: Drukkerij Mostert (p. 12). Aan de overkant, 

op Langegracht 70c, Steenhouwerij Bam Bam (nr. 28, p. 60). Vanuit 

de Steenhouwerij rechts, de Langegracht vervolgen. Eerste straat 

rechts: Nieuwe Energie (za; nr. 29, p. 61). Om terug te keren naar 

het stadhuis: Vanuit Nieuwe Energie rechts en eerste straat links. 

Rechtsaf de Langegracht op. Bij de bocht naar rechts, rechtdoor 

en ter hoogte van de molen links: Nieuwe Beestenmarkt. Deze gaat 

over in de Turfmarkt, Prinsessekade en Kort Rapenburg. Voor het 

water links: de Breestraat. Verderop links bevindt zich het stadhuis. 

Fietsroute: Langs de Leidse singels (p. 64-77) 

Vanuit het stadhuis rechts, de Breestraat in. Rechtdoor, over het 

kruispunt, het Noordeinde op. Ter hoogte van het Noordeindeplein 

links, de Witte Singel. Direct rechts: het Kantongerecht (za; nr. 30, 

p. 66). De singel vervolgen, tweede brug links. Aan het einde van 

het Paterstraatje: Hortus Botanicus (nr. 31, p. 67). Terug over het 

Paterstraatje en over de brug naar links, de Witte Singel op. De volgende 

brug links. eerste straat links: De Leidse Sterrewacht (nr. 32, 

p. 68). Terug naar de Witte Singel en deze vervolgen. Bij de brug 

rechtdoor de Zoeterwoudsesingel op. Bij de stoplichten oversteken 

en naar links. Bij eerstvolgende fietsstoplicht links: de Jan van Houtkade 

met links: Muurtoren Oostenrijk (za; nr. 33, p. 69). Vanuit de 

muurtoren links. Eerste straat rechts en weer eerste straat rechts. 

Aan het einde van de Hoefstraat rechts en bij het stoplicht links, 

de kruising oversteken. Rechts het Plantsoen in. De weg vervolgen 

en het Levendaal oversteken: Plantage. Eerste straat links: Hogewoerd. 

Tweede straat rechts: Rijnstraat. Over de brug direct rechts 

en aan het einde links: Kaarsenmakerstraat. Aan het einde rechts: 

Begraafplaats Groenesteeg (nr. 34, p. 70). Vanuit de begraafplaats 

rechts en aan het einde rechts. Direct links: de Meelfabriek (nr. 35, 

p. 71). Vanuit de Meelfabriek links, over de brug links en de Zijlsingel 

volgen. Deze gaat over in Herensingel, die over gaat in Maresingel. 

Bij Maresingel 20 rechts, de Pasteurstraat in en direct weer rechts, 

het vm. Slachthuisterrein op. Hier bevindt zich het informatiecentrum 

Nieuw Leyden (zo; nr. 36, p. 73). Het vm. Slachthuisterrein 

weer verlaten en direct naar rechts: Pasteurstraat. De weg vervolgen. 

Rechts: vm. 50kV gebouw (nr. 37, p. 74). Terug via de Pasteursstraat 

en aan het einde van de weg rechts de Maresingel op. Bij het 

stoplicht links, over de brug en direct rechts het fietspad op. Aan 

het einde links: Molenmuseum De Valk (nr. 38, p. 75). Vanuit het 

museum rechts, de 2e Binnenvestgracht op. Rechts de Steenstraat 

op. Links: Boerhaavegebouw (nr. 39, p. 76). Vanuit het Boerhaavegebouw 

links, over het museumterrein naar de vm. ziekenbarak (nr. 

40, p. 77). 

Om terug te keren naar het stadhuis: vanuit het Boerhaavegebouw 

rechts de Steenstraat in. De bocht naar links volgen en na 

de brug rechts. Aan het einde van de straat, bij de kruising links de 

Breestraat op. Verderop links bevindt zich het stadhuis. 

21

Leiden m o n u m e n t j e v o o r je z e l f 

Monumentje voor jezelf 

Tijdens de Open Monumentendagen zetten ook de onderstaande monumentale uitspanningen de deuren graag voor u open. 

De Koets 

Grand Café De Koets 

‘t Fust 

Restaurant ‘t Fust 

Waar 

Doelensteeg 8 

T 071 513 82 00 

info@grandcafedekoets.nl 

www.grandcafedekoets.nl 

Omschrijving 

Genieten van heerlijk eten in ons 

voormalig koetshuis. 

Aanbieding 

Speciale Monumentendagen lunch: 

2 gangen voor € 11,00 

Waar 

Garenmarkt 16 

T 071 514 30 66 

www.fustleiden.nl 

Omschrijving 

Franse / fusion keuken in sfeervolle 

ambiance. 

Aanbieding 

Tijdens de Open Monumentendagen 

2011 op vertoon van dit boekje een 

driegangen surprise menu voor € 30,- 

City Hall 

Italian bar-bistro City Hall 

De Bonte Koe 

Café De Bonte Koe 

Waar 

Stadhuisplein 3 

T 071 514 40 55 

info@restaurantcityhall.nl 

www.restaurantcityhall.nl 

Omschrijving 

Italiaanse sferen in monumentaal 

stadhuis 

Aanbieding 

Op vertoon van dit boekje alle pasta’s 

en pizza’s op 10 en 11 september €10,- 

Waar 


info@debontekoe.nl 

www.debontekoe.nl 

Omschrijving 

De Koe is permanent een prachtig 

open monument! 

Aanbieding 

Om 17.00 uur sluiten alle monumenten. 

Alle monumenten? Nee, één 

klein monument blijft dapper zijn 

schoonheid tonen. 

22

Vrijwilligers 

wil jij ook je steentje bijdragen aan 

dit succesvolle evenement? 

Meld je dan aan als vrijwilliger! 

De Leidse monumenten kunnen worden opengesteld dank 

zij de inzet van veel vrijwilligers. Wil jij ook op een of andere 

manier meewerken? 

Stuur een mail naar openmonumentendagen@leiden.nl. 

Wij nemen dan contact met je op. 

23

Bekijk de Leidse monumenten met andere ogen: 

Loop gratis De Leidse Loper met je mobiel 

m.deleidseloper.nl 

Surf naar m.deleidseloper.nl en start waar je wilt. 

Ook als gratis app voor iPhone en Android 

De Leidse Loper is een wandeling langs 24 historische plekken in de binnenstad. 

Luister en kijk naar geluids- en filmfragmenten die je afspeelt met je eigen mobiel.

Leiden o u d ge b o u w - n i e u w ge b r u i k 

b r e e s t r a a t : v a n di j k w e g t o t bu s b a a n Edwin Orsel, bouwhistoricus gemeente Leiden, Monumenten & Archeologie 

Langs de rivier de Rijn ligt op de zuidelijke oever de Breestraat. 

Het is een van de oudste straten van Leiden, meegegroeid met de 

ontwikkeling van de stad. 

Tot in de twaalfde eeuw is de Breestraat een dijkweg, met daaraan 

brede agrarische percelen en verspreid staande bebouwing. 

Bij een van de weinige oversteekpunten over de Rijn ontwikkelt 

zich al vroeg een dorpje. Dat het een belangrijk oversteekpunt was, 

bewijzen de strategisch gelegen Burcht (gebouwd rond het jaar 

1000) en het in de huidige Pieterswijk gebouwde grafelijke hof (eind 

twaalfde eeuw). 

Het hier ontstane knooppunt van landen waterwegen vormde een 

aantrekkelijke vestigingsplaats. Omdat de weg regelmatig te kampen 

had met overstromingen, werd de dijk meermalen opgehoogd, 

op sommige punten wel een paar meter. Dit is nog goed te merken 

als je de Breestraat in fietst richting het stadhuis. 

In de middeleeuwen was de Breestraat nog onverhard, maar later 

werd de straat vermoedelijk voorzien van een houten wegdek. En 

al in de dertiende eeuw was het aangrenzende dorpje zo dicht bebouwd 

met houten huizen, dat de Rijn voor een uitbreiding werd 

versmald. Op de hiermee gewonnen grond werden huizen gebouwd 

en een handelskade aangelegd voor warenmarkten. 

Het plaatsje wordt een stadje. Aan de hoofdstraat, de Breestraat 

dus, verrijzen de eerste stenen huizen. In de loop van de middeleeuwen 

vestigen zich hier ook belangrijke instellingen, zoals het 

stadhuis (nr. 1), het Catharina Gasthuis, en later ook het Gemeenlandshuis 

van Rijnland (nr. 2). 

Op het kruispunt van de oudste vier stadsdelen, de zogeheten bonnen, 

ligt een ‘blauwe’ steen in het plaveisel. Deze steen markeert het 

hoogste punt van de Breestraat. Op dit punt werd recht gesproken 

en werden vonnissen ten uitvoer gebracht. 

Tot in de 18de eeuw blijft de straat een handels- en woonstraat. Onder 

invloed van economisch mindere tijden krijgt de straat daarna 

meer een woonkarakter, met grote, statige panden (nrs. 3 en 4). 

Vanaf het einde van de 19de eeuw keert de levendigheid terug, 

dankzij een nieuwe economische bloeiperiode. Er komen hotels, 

chique warenhuizen, een stadsgehoorzaal en een bioscoop. De 

straat kent sindsdien bijna geen zelfstandige woonhuizen meer. De 

meeste panden herbergen winkels of andere bedrijvigheid, met erboven 

soms wel een studentenhuis of bovenwoning. 

De komst van tram, auto en bus in de vorige eeuw maakt de transformatie 

compleet. Maar door de eeuwen heen is de Breestraat altijd 

een van de belangrijkste verkeersaders gebleven. 

s Maquette Breestraat 

foto: gemeente Leiden, Monumenten & Archeologie 

26

s Gezicht op de Breestraat vanaf het Gangetje. Prentbriefkaart Timmermans en Co, 1949. 

foto: RAL 

27

Leiden r o n d br e e s t r a a t en r a p e n b u r g 

1 Stadhuis | Breestraat 92-104 

z a z o 

l Informatiestand Open Monumentendagen begane grond 

l Rondleidingen door raadsleden 

l z a Alleen toegang via Stadhuisplein of ingang Breestraat 

onder bordestrap 

Ingang via bordestrap Breestraat gesloten i.v.m. huwelijken; 

2de etage alleen toegankelijk met rondleidingen 

l z o 2de etage wel vrij toegankelijk via bordes Breestraat, 

tevens rondleidingen (start op begane grond). Ingang begane 

grond onder bordes Breestraat of zijde Stadshuisplein 

l Zo 16 u inloopconcert (begane grond): Phoenix Jazz (p. 18) 

Gebouwd als: stadhuis 

Huidige bestemming: stadhuis 

Een enorme brand legde in 1929 het Leidse stadhuis in de as. Al- 

leen de voorgevel in renaissancestijl kon nog worden gerestaureerd. 

Daarachter verrees een nieuw gebouw naar ontwerp van architect 

C.J. Blaauw. Na zijn overlijden werd het werk voortgezet door zijn 

collega H.T. Zwiers. Het nieuwe stadhuis is een mooi voorbeeld van 

een zogeheten Gesamtkunstwerk (de integratie van verschillende 

kunstdisciplines in een werk). De roerende zaken, zoals meubels en 

vloerkleden, zijn samen met het gebouw als een geheel ontworpen. 

Dit is vooral goed te zien aan het interieur van de tweede verdieping 

(hal, Burgerzaal, Raadszaal, B&W-kamer en de Burgemeesterskamer). 

Na een uitvoerige restauratie is de oorspronkelijke eenheid en 

uitstraling van deze ruimtes hersteld. Opvallend is het gebruik van 

kostbare materialen als marmer en bijzondere houtsoorten. 

Enkele interieuronderdelen verdienen bijzondere aandacht. Zo 

symboliseren de voorstellingen op de gobelins in de Raadszaal het 

dagelijks leven in Leiden. Hierop is onder andere de Sociale Zorg 

(ziekenverplegers en een moeder) te zien, en de Arbeid (man en 

vrouw tegen een achtergrond van rokende fabrieken). 

Zowel in de B&W kamer (boven de twee deuren van een korte 

wand) als in de Burgemeesterskamer bevindt zich houten inlegwerk 

naar ontwerp van M.C. Escher (1898-1972). De hal heeft een 

tongewelf met daarin cassetten voorzien van glazen panelen met 

bloemranken, ontworpen door Hildo Krop (1884-1970). Hij maakte 

ook de windroos tegen de linkerwand. 

De oorspronkelijke binnenplaats van het stadhuis is overdekt met 

een glazen kap die als het ware golvend boven de ruimte zweeft. 

Het was onderdeel van de verbouwing uit 1998-2000. 

t Stoelen in de raadszaal van het stadhuis. 

foto: Francien van Zaanen Durand 

28

2 gemeenlandshuis van rijnland | Breestraat 84 z a 

l Beperkt toegankelijk: houdt u rekening met wachttijd 

Gebouwd als: zetel van het Hoogheemraadschap van Rijnland 

Huidige bestemming: vergaderlocatie en representatie Hoogheemraadschap 

van Rijnland, kantoorruimte 

Op deze plek zetelde ruim vier eeuwen (1578-1999) het hoog- 

heemraadschap, ofwel waterschap, van Rijnland. De fraaie gevel 

laat zien dat dit een belangrijke overheidsinstelling was. In het waterrijke 

Rijnland droeg het hoogheemraadschap zorg voor de waterkering 

en waterlozing. Deze taken werden geleidelijk uitgebreid 

met onder andere toezicht op een juiste waterstand en bescherming 

van de waterkwaliteit. 

In 1578 kocht het bestuur een middeleeuws pand aan de Breestraat 

om als vergader- en logeerhuis te gaan gebruiken. Na aankoop 

werd meteen een veilige bewaarplaats voor het archief gebouwd, 

het zogenaamde ijzeren kantoor. 

Een ingrijpender verbouwing vond plaats van 1597 tot circa 1600. 

Er kwam een nieuwe, 25 meter brede gevel in Hollandse renaissancestijl. 

Maar liefst dertien vuurplaatsen verwarmden bewoners 

en gasten. 

Bij binnenkomst valt het oog meteen op de fraaie eikenhouten trap, 

een ontwerp van Pieter Post. Hij voert naar de ook door Pieter Post 

ontworpen grote zaal, een ruimte met een prachtig beschilderd 

tongewelf, 18de-eeuws goudleer op de wanden en een 17de-eeuwse 

schouw. 

In de jaren zeventig van de vorige eeuw vond een uitvoerige restauratie 

plaats. In 2000 betrok het waterschap een modern kantoor 

in het Leidse Bio Science Park buiten het centrum. Het oude 

Gemeenlandshuis werd verkocht aan de Stichting Beheer van het 

Gemeeneland. Sindsdien gebruikt het Hoogheemraadschap de begane 

grond van het Gemeenlandshuis nog wel voor vergaderingen 

en representatie. De etages worden verhuurd. 

Gemeenlandshuis van Rijnland, detail schoorsteenmantel Blauwe Zaal 

foto: Hoogheemraadschap van Rijnland 

29


3 breestraat 24 

z a z o 

l Beperkt toegankelijk, houdt u rekening met wachttijd 

l Informatie in Engels 

Gebouwd als: woonhuis 

Huidige bestemming: kantoor 

Alleen al van de monumentale voordeur van Breestraat 24 raak 

je onder de indruk. Zwaar eikenhout met mooi snijwerk, het oorspronkelijke 

hang- en sluitwerk zit er nog op. Dat dateert uit 1768, 

toen dit huis geheel nieuw werd opgetrokken voor Cornelis van Tol, 

ten koste van enkele bestaande huizen op deze plek. Let u ook op 

het fraaie metselwerk van de sober ogende gevel. Het heeft extreem 

dunne voegen en is heel zorgvuldig in verband gemetseld. 

Binnen resten nog sporen van de ooit zeer rijke aankleding van het 

huis: stucwerk, betimmeringen in de rechtervoorkamer, gebogen 

kelderdeuren en een fraaie, eikenhouten trap die van bovenaf verlicht 

wordt via een glaskoepeltje (ofwel lantaarn). De gang leidde 

oorspronkelijk nog verder, naar het in 1980 afgescheiden achterhuis 

aan de huidige Boommarkt. Uit de bouwtijd dateert nog de bijzondere 

kapconstructie, ook te bezichtigen tijdens de Open Monumentendagen. 

Het pand is vele malen van functie veranderd. Zo was het rond de 

vorige eeuwwisseling een bekend hotel, Du Lion d’Or genaamd 

(1860-1918). Bij de opheffing van dit hotel werd het complete interieur 

verkocht, van tafels en bedden tot betimmeringen en behang. 

Een gedeelte werd aangekocht door museum De Lakenhal, waar 

het nog steeds te zien is in de Gele Papezaal (nr. 24). 

Het pand diende vervolgens onder meer als toonzaal van de Elektriciteit- 

en Gasmaatschappij (voorheen De Vries & Stevens), als 

productielocatie voor de Leidsche Cliché industrie (die kopieën van 

drukwerk vervaardigde) en voor foto-litho-inrichting Koningsveld & 

Zoon, en als Stadsbank. 

De huidige eigenaar, de gemeente Leiden, heeft het gebouw in gebruik 

als kantoor. 

Breestraat 24, trappenhuis 

foto: Esther Starkenburg 

30

4 koetjes en kalfjes | Breestraat 18 

z a 



Huidige bestemming: restaurant, dansschool en appartementen 

Dit rijke patriciërshuis werd in 1722 gebouwd in opdracht van 

lakenkoopman Abraham Musquetier. Er moesten drie kleinere panden 

voor wijken. Het nieuwe huis liep helemaal door tot aan de 

huidige Boommarkt, zelfs nog achter Breestraat 20 langs. 

Musquetier liet het op de gebruikelijke manier decoreren met o.a. 

stucwerk. Hiervoor huurde hij de Italiaanse stucwerker Giovanni 

Battista Luraghi in. Diens werk is o.a. nog te zien in het voor Leidse 

begrippen groots opgezette en indrukwekkende trappenhuis. Zo 

bracht Luraghi tussen de halfronde ramen de figuur Prudentia (de 

‘Voorzichtigheid’) aan: een vrouw met in haar handen een spiegel 

en een slang. De trap zelf is uit eikenhout gesneden en heeft een 

smeedijzeren balustrade met houten handlijst. 

Van 1837 tot 1918 is het pand in gebruik als Museum van Oudheden. 

Ook het Museum voor Volkenkunde heeft er een tijd gehuisd. De 

Rijksgebouwendienst laat het vervolgens flink verbouwen om er 

een hypotheekkadaster en belastingkantoor te kunnen huisvesten. 

Hierbij wordt de achterzijde tot aan de Boommarkt afgebroken. 

Daar komt de nieuwe Rijkstelefooncentrale. Dit markante gebouw 

is nu het onderkomen van studentenvereniging Quintus. 

Breestraat 18 zelf is van 1991 tot 2004 in gebruik bij de particuliere 

middelbare school Instituut Vrijbergen. De jongste herbestemming 

van het pand is veelzijdig: er kwamen een restaurant, een dansschool 

en appartementen. 

s Breestraat 18, detail trap 


31


h e t r a p e n b u r g v a n v e s t g r a c h t t o t ch i q u e w o n e n en w e r k e n Edwin Orsel, bouwhistoricus gemeente Leiden, Monumenten & Archeologie 

Een toernooiveld, een omgrachte stenen toren bij een mogelijk 

houten kapel, een boomgaard en een hoeve. Zo zag deze plek eruit 

toen de Graaf van Holland er 800 jaar geleden regelmatig neerstreek. 

Het Rapenburg bestond nog niet als stadsgracht. De watergang 

werd pas gegraven rond 1250, als vestinggracht voor de 

nederzetting die Leiden toen nog was. 

Bij de stadsuitbreiding van 1386 kwam het Rapenburg binnen de 

stad te liggen, terwijl de huidige Witte Singel de functie van vestgracht 

overnam. Het gebied rond het Rapenburg groeide langzamerhand 

vol met huizen voor mensen uit alle lagen van de bevolking. 

Ook verrezen er kloosters aan het Rapenburg. 

Na de Reformatie, rond 1574, werden deze kloosters opgeheven en 

afgebroken of herbestemd. Zo betrok de in 1575 gestichte Leidse 

Universiteit in 1581 de kloosterkapel van de Witte Nonnen (nr.9). Als 

s foto: Francien van Zaanen Durand 

gevolg daarvan vestigden veel hoogleraren en boekhandelaren 

zich op het Rapenburg. Achter het Academiegebouw kwam een 

hortus botanicus, een van de oudste botanische tuinen van Europa 

(nr. 31). Deze hortus is in de loop van de tijd uitgebreid naar 

de later vrijgekomen stadswallen. 

In de 17de en 18de eeuw onderging het Rapenburg een ingrijpende 

metamorfose, waarbij het huidige beeld met grote en statige 

woonhuizen ontstond. In deze panden werden vaak grote delen 

van bestaande gebouwen verwerkt. Het samengevoegde geheel 

kreeg dan een nieuwe voorgevel volgens de laatste architectuurmode. 

De gevels werden ontworpen door bekende architecten als 

Arent van ’s-Gravesande, Pieter Post, Willem van der Helm of Jacob 

Roman. 

Een van de bewoners, Johannis Polyander à Kerkhoven, liet zich 

rond 1712 lovend uit over zijn woongracht: ‘Van alle werelddelen 

is Europa het mooiste werelddeel, van Europa zijn de Nederlanden 

het mooiste land, van de Zeventien Provinciën is Holland de 

mooiste, van de Hollandse steden is Leiden de mooiste, en van alle 

straten en grachten van Leiden is het Rapenburg de mooiste.’ 

De statige panden staan er nog steeds, maar dienen lang niet allemaal 

meer als woonhuis. Vooral de grotere panden zijn van functie 

veranderd en fungeren nu als kantoor of museum (nrs. 5, 6, 7, 10). 

Het heeft niet veel gescheeld of het Rapenburg was, zoals veel andere 

grachten, verdwenen. Als open riool veroorzaakte het water 

steeds meer stankoverlast. Ook uit vrees voor besmettelijke ziekten 

deden bewoners in de periode 1866-1906 herhaalde oproepen 

aan het stadsbestuur tot demping. Het is er nooit van gekomen. In 

de vorige eeuw werd het Rapenburg voorzien van riolering en het 

is nog steeds de mooiste gracht van Leiden. 

32

5 Het SieboldHuis | Rapenburg 19 

z a z o 

l Za/zo 10-17 u 

l Bezoek tijdelijke tentoonstelling niet gratis 


Huidige bestemming: museum 

Dit monument heeft de klassieke opbouw van een 18de-eeuws 

huis. Achter de centrale ingang treft u een gang met links en rechts 

de vertrekken met monumentale interieurs uit de 18de en 19de 

eeuw. Het stucplafond uit 1788 in de zaal op de begane grond behoort 

tot de hoogtepunten. Het is een ontwerp van de Engelse architect 

James Wyatt, die in zijn tijd zeer beroemd was. De huidige 

achtergevel is een ontwerp van Arent van ’s-Gravesande en kwam 

in 1640 tot stand. 

Het voormalige woonhuis herbergt sinds het jaar 2000 Museum Het 

SieboldHuis. Het pand werd daartoe gerestaureerd en gerenoveerd 

door de Japanse architecte Moriko Kira, die ook het nieuwe trappenhuis 

ontwierp. 

Het museum is genoemd naar de bekendste bewoner, de arts Philip 

Franz Balthazar von Siebold (1796-1866). Von Siebold woonde zelf 

maar kort in het huis. Hij gebruikte het pand daarna om zijn indrukwekkende 

verzameling Japanse curiosa tentoon te stellen voor 

publiek. Hij had deze collectie opgebouwd tijdens de zes jaar dat 

hij als vertegenwoordiger van Nederland verbleef op het Japanse 

eilandje Deshima, destijds de enige toegestane Europese handelspost 

in Japan. Zelf woonde Von Siebold gedurende een deel van 

het jaar in Huize Nippon aan de Lage Rijndijk te Leiden. Von Siebold 

s De achtergevel van Het SieboldHuis 

foto: Het SieboldHuis 

verhuurde Rapenburg 19 van 1837 tot 1844 nog aan de studentensociëteit 

Minerva. 

In 1863 komt het pand in bezit van de Staat der Nederlanden en 

wordt het ingericht als arrondissementsrechtbank (tot 1877) en 

kantongerecht (tot 1999, zie ook nr. 30). 

De Japanse architecte Moriko Kira ontwierp eind 20ste eeuw het 

nieuwe trappenhuis. 

33

6 rijksmuseum van Oudheden | Rapenburg 28 z a 

l Gratis toegang op za 10-17 uur 

l Trajanuszaal Rapenburg 26 alleen toegankelijk via Rijksmu- 

seum van Oudheden. De toegangsdeur vindt u achter het 

damestoiletblok, rechts naast de garderobe 

l Beperkte toegang tot Trajanuszaal 

s 


Rapenburg 26, grisaille tuinkamer 

foto: Monique Roscher 

Taffehtempel Gebouwd als: tempel 

Huidige bestemming: museaal object 

In de hal van het Rijksmuseum van Oudheden bevindt zich een 

bijzonder voorbeeld van herbestemming: de Egyptische Taffehtempel, 

ruim 2000 jaar oud. De tempel, gebouwd in opdracht van keizer 

Augustus, stond in het dorpje Taffeh en maakte deel uit van een Romeins 

verdedigingsfort. Oorspronkelijk was het gebouwtje gewijd 

aan de moedergodin Isis, later kwam het in gebruik als christelijke 

kerk. In de middeleeuwen raakte de tempel in verval. Tot in de 20ste 

eeuw werd het bouwwerk gebruikt als schuur, stal en woonhuis. 

In de jaren zeventig van de vorige eeuw schonk de Egyptische 

overheid de tempel aan de Nederlandse regering, als dank voor 

de bijdrage aan het archeologische onderzoek bij de bouw van de 

Aswan-dam. Sinds 1979 staat de tempel hier als onderdeel van het 

Rijksmuseum van Oudheden. 

Rapenburg 26 Gebouwd als: woonhuis 


Vanuit het museum kunt u een bezoek brengen aan het naastgelegen 

pand. Rapenburg 26 is gebouwd als woonhuis, maar tegenwoordig 

in gebruik als kantoor van het museum. De verbouwing 

van 1856 (door architect J.W. Schaap), waarbij onder meer de gevel, 

de trap en de hal werden aangepast, bepaalt in belangrijke mate 

het huidige karakter. In 1917 verloor het pand zijn woonhuisfunctie. 

Het zou daarna steeds instellingen of bedrijven huisvesten: een kantoor 

voor Hypotheken, Kadaster en Scheepsbewijzen, de clichéfabriek 

Correctum, firma D. Kraay en Zonen. 

Vanaf 1941 bood Rapenburg 26 enkele jaren onderdak aan het Nationaal 

Socialistisch Studentenfront (N.S.S.F.) en aan de Stichting ter 

Bevordering van de Studie van het Nationaal Socialisme. 

34

7 rapenburg 36 

z a z o 



Huidige bestemming: kantoor en appartementen 

Van een afstand is goed te zien dat de gevels van Rapenburg 34, 

36 en 38 als één geheel zijn ontworpen, vermoedelijk door stads- 

architect Arent van ‘s-Gravesande omstreeks 1650. De nadruk ligt 

op het middelste pand, nummer 36, dat iets naar voren springt en 

wordt bekroond door een fronton (een driehoekig gevelveld). 

Nummer 38 heeft nog de oorspronkelijke vensters met festoenen 

(decoratieve slingers) daarboven. Bij 34 en 36 werden deze in de 

18de eeuw vervangen door grotere schuiframen. De gevels van 34 

en 36 zijn in één verband gemetseld, wat duidt op een gezamenlijke 

bouw. De bouwheren van de panden waren dan ook verwanten van 

elkaar: advocaat en hoogleraar in de rechten Daniel van Ceulen (nr. 

34) en boekverkoper en drukker Abraham Elsevier, die zijn intrek 

zou nemen in nummer 36. De twee opdrachtgevers kozen wel voor 

een totaal verschillende indeling achter de gevel. Deze indeling is 

nog grotendeels ongewijzigd. 

In nummer 36 leidt een gang langs twee kamers naar een aanbouw 

tegen de achtergevel. Het stucwerk in gang en voorkamer dateert 

van rond 1780 en is vervaardigd in Lodewijk XVI-stijl. Vooral de ‘chinoiserie’ 

in de voorkamer was in die tijd erg modieus. De toenmalige 

bewoner liet ook de trap vervangen. 

Vanuit de gang leidt een klein trappetje naar de achterkamer: de 

opkamer. Hieronder ligt een souterrain, waar zich oorspronkelijk 

s Rapenburg 36, detail stucwerk plafond voorkamer 


de keuken bevond. De opkamer deed dienst als representatieve 

ruimte. Hij keek uit op de tuin en op het ook door Arent van ’s- 

Gravesande ontworpen tuinhuis. Dit uitzicht moest de bewoners 

in landelijke sferen brengen. Ook de reliëfs verwijzen naar het plattelandsleven: 

een wijnrank met sikkel, een bijl en schop met gewas, 

een korenschoof. De wanden van het vertrek waren ooit bespannen 

met goudleer. 

Rapenburg 36 kwam in 1921 in gebruik als advocatenkantoor. Sinds 

2005 huist in het pand een notariaat. 

35



z a z o 

l Zo 12-17 u Napoleon bezoekt Leiden (zie p. 13) 


Huidige bestemming: opvanghuis 

De groots opgezette gevel met bordestrap en fraaie decoratie 

geven dit pand een kapitaal aanzicht. Het werd in 1640 gebouwd 

door de befaamde bouwmeester Arent van ’s-Gravesande, in opdracht 

van Wouter van Halewijn. Laatstgenoemde was een immigrant 

uit Brugge, rijk geworden met de handel in bier en textiel. 

Het wapen boven de deur is van de familie Van Leyden; zij bewoonden 

het huis van 1665 tot 1791. Het huis kreeg een kostbare inrichting. 

Na de dood van de laatste bewoner lieten de erfgenamen het interieur 

in 1908 slopen en verkopen. Zo belandde een door Jacob de 

Wit geschilderd plafond uiteindelijk in het Haagse Mauritshuis. Een 

fraaie marmeren schouw van de beeldhouwer Jean Xavery kwam 

na veel omzwervingen via Zuid-Amerika in 1995 terecht in het Rijksmuseum. 

In een Engels kasteel zijn 18de-eeuwse Brusselse tapijten 

uit het huis ontdekt. Dichter bij huis, in De Lakenhal (nr. 24), bevindt 

zich een marmeren decoratie uit Rapenburg 48. 

Van de oude glorie resteren hier gehavend stucwerk, deuren en 

trappen. Maar er zijn ook sporen van een latere bestemming. De 

raampartijen, toiletgroepen en resten van schoolborden zijn stille 

getuigen van de rooms-katholieke jongensschool die tot 1979 in het 

pand was gevestigd. 

Voor deze school is het pand in 1909 ingrijpend verbouwd, waarbij 

onder meer de gymnastiekzaal (‘lokaal voor Vrye- en Orde-oefenin- 

s Wapen van de familie Van Leyden, detail gevel Rapenburg 48 

foto: Ien van den Bergh 

gen’) aan de zijde van het Pieterskerkhof tot stand kwam. Tot voor 

kort was deze zaal nog in gebruik bij een sportschool. 

In 1924 werd op de plaats van het vroegere koetshuis, ook aan het 

Pieterskerkhof (tegenwoordig nr. 4A), een rooms-katholieke U.L.O. 

school voor jongens gebouwd, naar ontwerp van de architect J.A. 

van der Laan (nrs. 16, 18, 27). 

Rapenburg 48 wacht momenteel op een nieuwe bestemming. 

36

v e r w a r r i n g aa n he t r a p e n b u r g 

Rapenburg 48 ontvangt op 24 oktober 1811 een bijzondere gast. 

Keizer Napoleon Bonaparte doet met zijn vrouw Marie Louise de 

sleutelstad aan als onderdeel van zijn reis door Nederland. 

Het huis werd destijds bewoond door burgemeester Pieter Jan 

Marcus. Napoleon zou ook een bezoek brengen aan het tegenover 

gelegen Academiegebouw (nr. 9), maar al snel bleek dat hij dat niet 

van plan was. 

De verzamelde hoogleraren, kerkelijke vertegenwoordigers en leden 

van de rechtbank haastten zich vervolgens in paniek maar zelf naar 

Rapenburg 48. Van de verschillende geplande toespraken kwam 

niets. In plaats daarvan stelde de keizer allerlei stekelige vragen aan 

het verzamelde gezelschap. Zo begon hij met pastoor Bernardus 

Ocke, die notabene zijn huis uitgebreid had laten versieren ter ere 

van de komst van de keizer, te redetwisten over de onfeilbaarheid 

van de paus. Rector magnificus Sebald Brugmans sprong hier en 

daar bij om de situatie te redden. Het leverde hem een sneer van de 

keizer op: ‘U bent geloof ik professor in alles.’ 

Ook de rest van het programma lapte Napoleon aan zijn laars. Vanaf 

het Rapenburg namen keizer en keizerin in hun rijtuig de kortste 

weg de stad uit, de bevolking – die geen glimp van de keizer had 

opgevangen - teleurgesteld achterlatend. 

In 2011 is het 200 jaar geleden dat Napoleon een bezoek bracht aan 

Nederland. Dat wordt herdacht met verschillende tentoonstellingen 

en activiteiten. Er verschijnen dit jaar ook zes nummers van het 

ThemaTijdschrift ‘Napoleon in Nederland 1811-2011’. Een daarvan is 

gewijd aan Leiden met een bijdrage van Ruud Spruit. 

Op zondag 11 september (12-17 u) speelt Historisch Evenementen- 

en Adviesbureau Beleef het Verleden de ontvangst van Napoleon 

en Marie-Louise na op basis van de historische gebeurtenissen. U 

kunt zelf deel uitmaken van dit spektakel! (zie p. 13) 

37


9 Academiegebouw | Rapenburg 73 

z a z o 

l Za/zo 13-17 u 

l Deels alleen met rondleidingen, houdt u rekening met 

wachttijd 

l Zo 13.30 u inloopconcert: Leids Blokfluitensemble (p. 17) 

l Za/zo 13-17 u: uitleg werking orgel, demonstraties en 

mogelijkheid tot zelf spelen (p. 18) 

l Rondleiding in Engels 

Gebouwd als: kapel 

Huidige bestemming: Academiegebouw Universiteit Leiden 

Het Academiegebouw is een vroeg voorbeeld van herbestem- 

ming. Het werd begin 15de eeuw gebouwd als kloosterkapel van de 

Jacopinessen, vanwege de kleur van hun habijt ook wel de witte 

nonnen genoemd. Via de hoofdingang aan de Nonnensteeg konden 

ook omwonenden de diensten in de kapel bijwonen. De nonnen zelf 

hadden een eigen ingang die leidde naar het verhoogde nonnenkoor, 

ter plekke van de huidige senaatskamer. 

Na de Reformatie werden alle kloostergoederen geconfisqueerd 

door de stad. De nonnen moesten hun klooster verlaten. De kapel 

kwam leeg te staan en werd tijdelijk gebruikt voor turfopslag door 

Rapenburgbewoner Dirk van Montfoort, wiens ouders overigens begraven 

lagen in de kapel (zie ook nr. 10). 

In 1581 kreeg de zes jaar eerder gestichte Universiteit van Leiden er 

haar zetel, en sindsdien is de voormalige kapel in gebruik als Academiegebouw. 

Om ruimte te maken voor onder meer collegezalen, 

een bibliotheek en vergaderkamers werden er muren en een tussenvloer 

aangebracht. Zo ontstond het Groot-auditorium beneden en 

het Klein-auditorium op de verdieping. Vanaf het Rapenburg is nog 

te zien hoe hiertoe een aantal vensters is gesplitst in een boven- en 

ondervenster. 

Binnen zijn op verschillende plekken nog sporen van de oorspronkelijke 

kapel te vinden. Bij een brand in 1618 ging er echter veel verloren, 

zoals het grootste deel van de oorspronkelijke kapconstructie. 

Het gebouw is daarna deels opnieuw opgebouwd en uitgebreid. 

In de loop van de tijd kwam de universiteit hier steeds opnieuw 

ruimte tekort. Er volgden verbouwingen en de panden Rapenburg 

67 t/m 71 werden aan het complex toegevoegd. 

Eind 18de eeuw kwamen er plannen voor sloop ten behoeve van 

nieuwbouw. Dat is er niet van gekomen, en zo bleef de voormalige 

kapel de plek waar studenten afstuderen, waar men kan promoveren 

en waar oraties en afscheidsredes worden uitgesproken. De laatste 

restauratie en renovatie (2006-2009) heeft het gebouw hiervoor 

weer beter geschikt gemaakt. 

L. Springer, Gezicht 

op de Nonnenbrug met 

daarachter het Academie 

gebouw met observatorium 

(1828). Al in 1632 

komt er een observatorium 

op het dak van het 

Academiegebouw. Dit is 

de eerste universitaire 

sterrenwacht ter wereld 

(zie ook nr. 32). 

afbeelding: RAL 

38


z o 




Het huidige Rapenburg 59-63 was eind 16de eeuw nog één groot 

perceel, dat doorliep tot aan de Doelengracht. Er huisden ridders 

in het pand, dat was uitgerust met een voorhof en een zogeheten 

traptoren (toren met een trap als hoofdfunctie). Na het ontzet van 

Leiden in 1574 logeerde Willem van Oranje hier een tijd bij Dirk van 

Montfoort. De prins benoemde hem tot burgemeester. 

In de loop van de tijd is het perceel opgedeeld in verscheidene kleinere. 

Het huidige Rapenburg 59 ontstond in 1623 als afzonderlijke 

eenheid. De huidige gevel is in 1656 aangebracht als trapgevel. In de 

18de eeuw werd deze afgeknot en vervangen door een voor die tijd 

modieuzere lijstgevel. 

Het pand is meermalen verhuurd geweest en diende tussen 1695 en 

1730 als herberg voor Duitstalige studenten. Uit die tijd dateert ook 

de naam De Prins van Brandenburg. 

Rond 1730 liet een nieuwe eigenaar het pand verbouwen. De nu 

nog aanwezige weelderig gesneden trap, de paneeldeuren en de 

kastenwand in de opkamer zijn toen aangebracht. 

Begin 19de eeuw kwam de jonge Thorbecke hier vaak over de vloer 

bij de hoogleraar theologie Johannes van Voorst. Diens vrouw beschouwde 

Thorbecke als ‘mijne andere moeder’. 

In de 20ste eeuw kent het huis verschillende bestemmingen, waaronder 

artsenpraktijk, internaat van de Interkerkelijke Gezinszorg en, 

vanaf 1956, sociologisch instituut. In de laatstgenoemde hoedanigheid 

had het pand de eerste jaren een aparte werkkamer voor een 

van de studenten: prinses Beatrix. Tegenwoordig wordt het pand 

gebruikt door het International Institute for the Study of Islam in 

the Modern World (Isim). 

In de aan de Doelensteeg gelegen zijmuur van Rapenburg 59 is 

bij de overgang tussen de twee achterste delen, deels verscholen 

achter de regenpijp, een zogenaamde accoladebouwmaat te zien. 

Dit is vermoedelijk de meesterproef van een leerling-metselaar. Een 

vergelijkbare komt voor in de pleingevel van het Academiegebouw 

(nr. 9). 

Rapenburg 59, detail 


39


11 gravensteen | Pieterskerkhof 6 

z a z o 

l Bezoek alleen met rondleidingen; houdt u rekening met 

wachttijd 


Gebouwd als: gevangenis 

Huidige bestemming: kantoor, studie- en collegezalen 

Dit gebouw vervulde eeuwenlang dezelfde gecombineerde 

functie: gevangenis en rechtbank. Wie de hal binnenkomt stuit op 

de muur van de stenen toren die hier rond 1200 in opdracht van de 

Graaf van Holland werd neergezet. Zijn gevangenen zuchtten in de 

kerker. 

Een gevangenis bleef het gebouw ook toen de stad het in 1463 in 

eigendom kreeg. Misdadigers werden terechtgesteld op het pleintje 

aan de noordzijde, terwijl de rechters vanuit de galerij toekeken. De 

verschillende uitbreidingen zijn aan de gevel nog goed af te lezen: 

een cellenblok met wandschilderingen uit 1556 aan de westzijde, het 

rasp- en spinhuis (1555-56) ten oosten en de door Willem van der 

Helm ontworpen vierschaar (een vierhoekige ruimte waarbinnen de 

rechtspraak plaatsvond) aan de kant van de Papengracht, de noordwestzijde. 

Tot in de tweede helft van de 19de eeuw diende het complex als 

gevangenis. Rond 1890 was er even sprake van sloop ten gunste 

van een nieuwe Stadsgehoorzaal. Na langdurige leegstand en tijdelijke 

dienst als legeropslagplaats gebruikte antiquariaat Burgersdijk 

en Niermans (nog altijd gevestigd in het nabijgelegen pand Nieuwsteeg 

1) het sterk in verval geraakte Gravensteen tussen 1923-1940 

als boekenmagazijn. 

Daarna werd een duidelijke keuze gemaakt voor behoud en herbestemming 

en volgde een ingrijpende restauratie onder leiding van 

architect Van Oerle (1941-1948). Het complex ging voorzien in universitaire 

huisvestingsbehoeften en deed onder meer dienst als Juridisch 

Studiecentrum. 

Tegenwoordig is het Gravensteen in gebruik bij de University School 

of Management. De laatste restauratie vond plaats in 2004. Toen 

zijn bij verschillende vertrekken informatiebordjes aangebracht, met 

onder meer namen van personen die hier ooit hun straf uitzaten. 

Van molenaar Jacob Aelbertsz., spion voor de Spanjaarden, tot Jan 

Claesz. de Moff, ‘fameus dief, uytte gevanckenisse gebroocken’. 

s Gravensteen, detail poortje vm. rectorswoning aan de Pieterskerkgracht. 

Het dient nu als toegang tot de fietsenstalling naast het Gravensteen. 


40

kerkmeesterskamer Pieterskerk | Kloksteeg 16 

12 z a z o 

l Bezoek alleen met rondleidingen 

Gebouwd als: vergaderkamer 

Huidige bestemming: nog steeds vergaderkamer 

In dit vertrek vergaderde vanaf circa 1650 het college van kerkmeesters. 

De kerkmeesters voerden het financiële beheer over de 

drie hoofdkerken van de Leidse hervormde gemeente: de na de 

Reformatie van de rooms-katholieken geconfisqueerde Pieterskerk, 

de Hooglandse Kerk (nr. 15) en de inmiddels verdwenen Onze-Lieve-Vrouwekerk. 

Later kwam daar onder andere de Marekerk bij. 

De leden van het college werden benoemd door het stadsbestuur 

en kwamen zelf ook voort uit de stedelijke elite. Het aanzien van 

de functie blijkt ook uit het representatieve karakter en de fraaie 

inrichting van de ruimte. Voor de decoraties van de kamer schakelden 

de kerkmeesters kunstenaars in die ook werkten aan hun eigen 

herenhuizen. Een van de meest markante onderdelen van het interieur 

is het houten plafond waarop de wapens van vele kerkmeesters 

zijn vereeuwigd. De monumentale schoorsteen werd geplaatst 

in 1650. De boezem (het deel boven de stookplaats, waar de rook 

doorheen ging) is een ontwerp uit 1675 van stadsarchitect Willem 

van der Helm. 

Het schilderstuk boven de schoorsteen is van Dirk Verhart, inmiddels 

in de vergetelheid geraakt maar in zijn tijd een veelgevraagd 

landschapsschilder. Hij schilderde een destijds populair, zogeheten 

Italianiserend landschap. 

In de jaren dertig van de 18de eeuw werd de kamer verder aangekleed 

met onder andere een grote vaste buffetkast. Zo’n vast buffet 

was in die tijd erg modieus; iedereen met enig gevoel voor status 

liet er in zijn salon een plaatsen. Bij een representatieve ruimte als 

deze hoorde bovendien goudleerbehang. Dat werd geleverd in 1739. 

Sindsdien is er in de kerkmeesterskamer nauwelijks iets gewijzigd. 

Een uitzonderlijk voorbeeld van een niet-herbestemde ruimte! 

De kerkmeesterskamer 

foto: © Theo Baart 

41


13 Steenschuur 11 | Steenschuur 11 

z a 



Huidige bestemming: kantoor en woonruimte 

Dit pand heeft nog de opzet van een middeleeuws huis: een 

voorhuis en direct daar tegenaan een achterhuis, verbonden door 

een gang. Ook delen van het oorspronkelijke houtskelet zijn nog 

aanwezig. Dendrochronologisch onderzoek (datering van hout op 

basis van jaarringen) van de kappen geeft aan dat het huis dateert 

uit de 15de eeuw. In die tijd zal er een houten gevel voor het huis 

hebben gestaan. 

De middeleeuwse kelder kwam weer tevoorschijn tijdens de huidige 

renovatie. Wat in het huis verder nog herinnert aan de middeleeuwse 

oorsprong is een zogenaamde piscina: een nis in de muur 

met ruimte voor een wasbekken. Ook is er nog een ozendrop: de 

smalle ruimte die tussen twee diepe huizen werd uitgespaard. Zo’n 

druipstrook was oorspronkelijk de enige manier om te voorkomen 

dat houten huizen met hun rieten daken snel weg zouden rotten 

doordat het regenwater niet weg kon. Begin 17de eeuw gaven de 

toenmalige bewoners opdracht voor een modernisering. Toen is ook 

de huidige gevel geplaatst. 

Eigenaren bleven sleutelen aan het pand. In de 18de eeuw en in de 

jaren 1968-1971 vonden er weer flinke moderniseringen plaats. Tijdens 

de laatste ingreep is het interieur volledig gestript. Het pand 

werd toen onderdeel van de ernaast gelegen Opstandingskerk, die 

tegenwoordig een sportschool herbergt. 

s Steenschuur 11, de zogenaamde ‘piscina’ 

foto: Conserf 

Met de verhuizing van deze kerk in 2007 is nummer 11 weer afgescheiden. 

In 2009-2010 vond een grootscheepse renovatie en restauratie 

plaats. De begane grond is nu in gebruik als kantoorruimte. 

42

h e t ho g e l a n d : v a n bu r c h t e i l a n d na a r bi n n e n s t a d Edwin Orsel, bouwhistoricus gemeente Leiden, Monumenten & Archeologie 

Net als Parijs kent Leiden haar eigen Île de la Cité, een stadsei- 

land ingeklemd tussen twee rivierarmen. Dit gebied, tussen Oude 

en Nieuwe Rijn, staat bekend onder de namen Waardeiland en het 

(relatief hooggelegen) Hogeland. 

Het hoogste punt is de Burcht, het oudste bouwwerk van Leiden. 

Strategisch gelegen op een door mensen opgeworpen heuvel, controleerde 

dit fort een van de weinige oversteekplaatsen over de 

Rijn, ter hoogte van de huidige Visbrug en de Sint Jansbrug. Vermoedelijk 

is een deel van het Hogeland afgegraven om de burchtheuvel 

mee op te hogen. 

Op het eiland vond in 1294 een van de eerste stadsuitbreidingen 

plaats, met de Hooigracht als nieuwe stadsgracht. De nieuwe bewoners 

konden ter kerke in de Hooglandse Kerk, toen nog een kleine 

s 

Kerksteeg, nu Oosterkerkstraat, gezien van de 3e Waardbrug naar de 

Oranjegracht met op de achtergrond de Katoenfabriek, eind 19de eeuw 

foto: RAL 

houten kapel (nr. 15). In 1366 werd in de inmiddels versteende kerk 

het kapittel van Sint Pancras gesticht. De geestelijken vestigden 

zich in fraaie kapittelhuizen aan de Hooglandse Kerkgracht. 

Rond die tijd werd nog een deel van het Hogeland als uitbreiding 

aan de stad toegevoegd, het zogeheten Nieuweland, met de Herengracht 

als nieuwe stadsgracht. Langs de Vestestraat zijn sporen 

van de toenmalige stadsmuur aangetroffen. Pas in 1659 volgde een 

verdere uitbreiding in westelijke richting. Omsingelde wallen en bolwerken 

gingen toen de stad begrenzen. 

Het Hogeland telde veel grachten, maar de meeste zijn nu gedempt: 

Burchtgracht, Hooglandse Kerkgracht, Nieuwstraat, Hooigracht, 

Middelstegracht en Uiterstegracht. Alleen de Herengracht en de 

smallere kanaaltjes daarachter behielden hun vorm. Tot in de 19de 

eeuw bevatte het gebied vooral woonwerkpanden (zoals nr. 20) en 

hofjes. Tijdens de industrialisatie moest een flink aantal woonhuizen 

wijken voor nieuwe bedrijfsvestigingen. De conservenfabriek van 

Tieleman en Dros aan de Middelstegracht is hiervan een voorbeeld. 

Toen de bolwerken aan de singels hun functie verloren, kwamen hier 

begraafplaatsen (nr. 34) en nog meer industrie (nr. 35). 

In het midden van de vorige eeuw is de Leidse industrie vrijwel volledig 

teloorgegaan, een verpauperde bevolking achterlatend. Het 

gemeentebestuur besloot tot een ingrijpende stadsvernieuwing 

rond de Oranjegracht en de Waardgracht. Het stratenpatroon met 

smalle grachtjes bleef bewaard, terwijl vrijwel alle krotten werden 

vervangen door nieuwbouw. 

Het stratenpatroon was tevoren al wel doorbroken met de nieuwe 

ir. Driessenstraat, als deel van een nieuw autowegennet (de ‘cityring’) 

door de binnenstad. Dit plan stuitte op zoveel weerstand, dat 

het nooit is afgemaakt. 

43

Leiden h e t ho g e l a n d 

14 Openbare bibliotheek | Nieuwstraat 4 z a 

l Tevens rondleidingen 

Gebouwd als: herberg 

Huidige bestemming: bibliotheek 

In 1651 kocht de stad Leiden de Burcht en een aantal omringen- 

de percelen en panden van de toenmalige burggraaf. De panden 

werden grotendeels afgebroken. Deze aanschaf en sloop vormden 

de aanzet tot herstel en vernieuwing van dit stadsgebied, met de 

Burcht als het trotse middelpunt. 

Onderdeel van het stadsvernieuwingsplan vormde de bouw van het 

zogeheten Heerenlogement (1658), een herberg voor belangrijke 

gasten van de stad. De latere stadsarchitect Willem van der Helm 

was de aannemer. 

Het huidige complex bestaat uit drie hoge vleugels en één lage vleugel 

aan een binnenplaats. Langs de drie hoge vleugels ligt aan deze 

binnenplaats een gang. De zuidvleugel bevat nog onderdelen van 

oudere bebouwing. 

In de loop der tijd kreeg het complex verschillende bestemmingen. 

Al vanaf 1662 functioneerde het ook als veilinghuis. In de 19de eeuw 

werd de gelagkamer als rederijkerskamer gebruikt, bezocht door 

schrijvers en dichters als Nicolaas Beets, François Haverschmidt, 

Johannes Kneppelhout, en Willem Bilderdijk. In 1889 vond er een ingrijpende 

verbouwing plaats, met toevoeging van een theaterzaaltje 

op de binnenplaats. 

Tot in de vorige eeuw behield het complex echter ook de hotelfunctie. 

Na de stadhuisbrand van 1929 bood dit hotel onderdak aan 

de raadsvergaderingen, en in de oorlogsjaren 1940-1945 werden er 

Duitse soldaten ingekwartierd. 

In de na-oorlogse jaren werd het hotel nauwelijks gebruikt en bleef 

onderhoud uit. Wegens bouwvalligheid moest de gemeente het 

complex in 1970 sluiten. Het monumentenjaar 1975 zal ongetwijfeld 

een impuls hebben gegeven aan de herbestemming van de gebouwen. 

De Openbare Bibliotheek werd er gevestigd, met nieuwbouw 

op het binnenterrein. Deze restauratie en herbestemming, onder 

leiding van de architect Piet van der Sterre, is in 1981 voltooid. In 

1986 is deze renovatie gehonoreerd met de Europa Nostra-prijs voor 

cultureel erfgoed. 

Openbare Bibliotheek 


44

15 Hooglandse kerk | Middelweg 2 

z a 

l Za 16 u inloopconcert: William Byrd Vocaal Ensemble (p. 16) 

l Za 11-14 u: uitleg werking orgel, demonstraties en mogelijk- 

heid tot zelf spelen (p. 18) 

l Za/zo 13-17 u: jeugdactiviteiten op het plein voor de kerk (p. 12) 

Gebouwd als: kerk 

Huidige bestemming: kerk en evenementenlocatie 

De Hooglandse Kerk is genoemd naar het zogeheten Hogeland, 

het eiland tussen de twee Rijnarmen die Leiden doorkruisen. In 1294 

werd een deel van dit gebied bij de stad getrokken. Deze stadsuitbreiding 

viel binnen de grenzen van de parochie Leiderdorp, maar 

met name in de wintermaanden was het ondoenlijk om in Leiderdorp 

ter kerke te gaan. 

In 1314 kwam er daarom vlakbij de Burcht een houten kapel, gewijd 

aan Sint Pancras, een van de zogeten IJsheiligen (wier naamdag 

tussen 11 en 15 mei valt). Nadat de kapel in 1366 tot kapittelkerk was 

verheven, begon de bouw van een stenen kerk op dezelfde plaats. 

Daarvan resteert de onderbouw van de toren. Rond 1480 begon 

een nieuwe bouwcampagne. Het huidige koor en transept kwamen 

toen tot stand. 

Aan de voltooiing van een nieuw schip kwam men niet meer toe. 

In 1544 was het geld op, op 25 augustus 1566 woedde in Leiden de 

beeldenstorm en daarna volgde de reformatie, die soberheid predikte. 

Vanaf de nabijgelegen Burchtheuvel is de discrepantie tussen 

de bouwdelen goed te zien. 

In de 17de eeuw verschenen rond de kerk de karakteristieke kerkhuisjes, 

enkele naar ontwerp van Arent van ’s-Gravesande. De huuropbrengsten 

vormden een belangrijke bron van inkomsten voor de 

s Hooglandse Kerk 


kerk. De meeste huisjes vielen in de 19de eeuw onder de slopershand. 

In de kerk is het uurwerk te zien dat in 1609 in de toren werd aangebracht. 

Het monumentale orgel van De Swart en Van Hagerbeer 

dateert uit de 16de en 17de eeuw. De kerk is nog steeds als godshuis 

in gebruik, maar wordt ook verhuurd als evenementenlocatie. 

45


16 Poolcafé The Church | Nieuwstraat 45 z a z o 

l Za/zo 12-17 u 


Huidige bestemming: poolcafé 

Deze kapel hoorde bij het verenigingsgebouw van Sint Francis- 

cus Liefdewerk, een vereniging ‘tot bevordering van de godsdienstige, 

zedelijke en maatschappelijke verheffing van onverzorgde 

jongens volgens katholieke beginselen’. 

De Franciscaner paters van het Heilig Hart van Jezus kochten voor 

hun vereniging in 1923 een pand tussen de Nieuwe Rijn en de Nieuwstraat. 

De verbouwing werd toevertrouwd aan rooms-katholieke 

Leidse architecten, vader Leo (1864-1942) en zoon Jan (1896-1966) van 

der Laan. Dit befaamde duo ontwierp vanaf 1909 in fasen het vlakbij 

gelegen Sint Elisabeth Ziekenhuis (nr. 18) en in 1923/1924 de Onze 

Lieve Vrouwe Hemelvaart & Sint Josephkerk aan de Herensingel. 

Dat de kapel aan de Nieuwstraat uit dezelfde vroege periode van 

het ontwerpersduo stamt, is te zien aan de gevel. Daarin komen bijvoorbeeld 

motieven van de Josephkerk terug: de blokken onder de 

hoekaanzetten van het zadeldak en de ramen met zogeheten korbeelboogjes 

(schijngewelven). 

Vader en zoon Van der Laan ontwierpen in Leiden later ook het 

gebouw voor V&D aan de Aalmarkt (1933-35) en delen van de meelfabriek 

De Sleutels (1937, nr. 35). Landelijk bekend werd Jan van der 

Laan met zijn ontwerp voor het stadhuis van Eindhoven (1938), dat 

na de oorlog in gewijzigde vorm werd uitgevoerd. 

Het verenigingsgebouw van Sint Franciscus Liefdewerk kreeg naast 

s Poolcafé The Church 


een kapel een aantal lokalen, een gymnastiekzaal, een bestuurskamer 

en een zolder voor ‘huisvlijtwerk’. 

De kapel is na de sluiting van het clubhuis in 1973 verkocht. Daarna 

werd het gebouw gebruikt als zalencentrum. Sinds 1992 is poolcafé 

The Church er gevestigd. Binnen is zichtbaar dat de dakconstructie 

goed bewaard is gebleven. Daarvan getuigen fraai gesneden binten, 

glas-in-loodramen en trappen. 

46

Poolen in de kapel van een rooms-katholiek jongenshonk, spor- 

ten in een protestantse kerk, werken of promoveren in het gebedshuis 

van een klooster: het thema herbestemming is vaak van toepassing 

op kerkgebouwen, ook in Leiden (nrs. 15, 16, 18 en 26). 

Door terugloop van het kerkbezoek sluiten in heel Nederland kerken 

hun deuren. In de periode 1968-2008 gold dat voor bijna 900 

van de 5100 kerkgebouwen. Tot 2018 zal naar verwachting nog eens 

1200 kerken dit lot beschoren zijn. Vaak betreft het (rijks)monumenten 

of beeldbepalende panden. 

Het alternatief voor sloop, herbestemming, is dus een actuele op- 

s 

k e r k g e b o u w e n in ee n ni e u w e r o l Jaco Haartsen, architect 

De Opstandingskerk in zijn nieuwe functie als sportschool 

foto: Sportcity 

gave. Maar het is moeilijk om een passende en rendabele functie 

voor kerkgebouwen te vinden. Vooral bij katholieke kerken is de 

opgave precair. De rooms-katholieke kerk beschouwt haar godshuizen 

als gewijde plaatsen, die zich niet zomaar lenen voor gebruik 

door andere geloofsgemeenschappen of andere functies. Ook de 

voormalige parochieleden kunnen moeite hebben met een herbestemming, 

omdat hun kerk een gebouw is waar zij lief en leed, zoals 

bruiloften en begrafenissen, hebben gedeeld. 

In 2008 hebben de bisdommen Rotterdam en Amsterdam samen 

met het projectbureau voor cultureel erfgoed Belvédère het lot van 

kerkgebouwen geïnventariseerd die tussen 1970 en 2008 zijn gesloten. 

Het betrof ook kerkgebouwen in andere provincies en van andere 

denominaties. Van de 927 onderzochte kerken was een derde 

deel gesloopt. Van de herbestemde kerken heeft zestien procent 

een andere religieuze of spirituele functie gekregen. Veertien procent 

kreeg een woonbestemming, tien procent is herbestemd voor 

onderwijs, cultuur of wetenschap en nog eens tien procent voor 

kantoorruimte. 

De meest bekende herbestemming van een kerk is waarschijnlijk 

Paradiso. Dit voormalige kerkgebouw van de Vrije Gemeente Amsterdam 

werd al in 1967 gekraakt en een jaar later verbouwd tot 

poptempel. Een ander, veel recenter voorbeeld is de Dominicanenkerk 

in Maastricht, in 2006 fraai verbouwd tot boekhandel. 

Leiden kent verschillende voorbeelden van kerkgebouwen met een 

nieuwe functie. Zo is de kerk aan de Oude Vest verbouwd tot riante 

woningen. De Leonarduskerk aan de Haagweg dient nu als kantoorruimte 

van een telefoonbedrijf. In de Opstandingskerk aan het 

Steenschuur is een sportschool gevestigd. 

47


17 De bonte koe | Hooglandsekerkchoorsteeg 13 z a z o 


Huidige bestemming: café 

In de jaren 1908-1910 was een slager van plan zijn bedrijf te ves- 

tigen op de Hooglandsekerkchoorsteeg 13. Voortvarend werd het 

pand uitgerust met een nieuwe winkelpui en een nieuw interieur. 

Toch heeft het pand vermoedelijk nooit dienst gedaan als slagerij. Al 

in maart 1910 werd een deel van de inboedel, compleet met het uit- 

hangbord Vleeschhouwerij, te koop aangeboden, onder de vermelding 

‘alles nieuw’. Op 1 mei van dat jaar ging café In de Bonte Koe 

hier open. Na meer dan 100 jaar bestaat dit café, inmiddels zonder 

het voorvoegsel ‘in’, nog steeds. 

De bijzondere betegeling van de slagerij, die op alle wanden prijkt, is 

al die tijd behouden gebleven. Het werk is uitgevoerd in Jugendstil 

en bestaat onder meer uit drie grote tableaus. Hierop zijn koeien 

afgebeeld, de handelswaar van de slagerij. De zwartbonte dieren, 

vergezeld van een enkele roodbonte, zijn in een geïdealiseerd Hollands 

polderlandschap geplaatst, met torenspitsen en molens. De 

tegels werden omstreeks 1908 vervaardigd door de Utrechtse Tegelfabriek 

Holland (1893-1918), waarschijnlijk naar ontwerp van Hermanus 

Oostveen. 

Onlangs zijn de tegels gerestaureerd. Verzakking van het pand, inwatering, 

roestvorming en 100 jaar cafébezoek hadden tot grote 

schade geleid. De roestwerking kwam onder andere van de ingebouwde 

ijzeren elektriciteitsleidingen. Deze behoorden tot een van 

de vroegste elektra-installaties van Leiden, mogelijk gemaakt door 

de vestiging van de stedelijke elektriciteitscentrale aan de Langegracht 

in 1907. 

Voor de geplande slagerij was moderne elektrische verlichting als 

noviteit en uit oogpunt van hygiëne kennelijk aantrekkelijker dan 

gasverlichting. Het leidingwerk is nu verwijderd, maar de uiteinden 

bij de oorspronkelijke lichtpunten zijn gespaard gebleven en voorzien 

van nieuwe armaturen. 

Tegeltableau’s in De Bonte Koe (details) 

foto’s: Leo Gräper 

48

18 kapel vm. St.elisabethziekenhuis | Hooigracht 15 z a z o 

l Zo 14.30 u inloopconcert: Lingua Musica (p. 17) 


Huidige bestemming: geen 

De kapel van het voormalig Sint Elisabeth Ziekenhuis is, samen 

met de oostvleugel van het ziekenhuis, gebouwd in 1930-1931. De kapel 

was in de eerste plaats bestemd voor de zusters Franciscanessen 

van de Heilige Elisabeth. Afkomstig uit Breda stichtten deze nonnen 

in 1892 het Leidse ziekenhuis, waar zij tot 1968 als verpleegsters 

werkten. Zij woonden in de vleugel naast de zuidzijde van de kapel. 

De Leidse Leo van der Laan en zijn zoon Jan waren de architecten 

van het hele ziekenhuiscomplex, dat in drie bouwfasen tot stand 

kwam (1909/1930/1952, zie ook nr. 16). In hun ontwerp voor de uitbreiding 

van 1930 groepeerden de Van der Laans de gebouwen, 

waaronder de kapel, rond een binnentuin. Deze indeling was geïnspireerd 

op een traditionele kloosterplattegrond. 

De architectuur toont invloeden van de zogeheten Delftse School. 

Kenmerkend daarvoor zijn de eenvoudige vormen en het gebruik van 

traditionele bouwmaterialen als baksteen, natuursteen en eikenhout. 

In het interieur van de kapel zijn de ramen van Joan Collette bewaard. 

Ze verbeelden scènes uit het leven van Sint Franciscus, patroonheilige 

van de zusters, en Sint Elisabeth van Hongarije, patroonheilige 

van onder meer ziekenhuizen en verpleegsters. De 

uitgesproken kleuren en vormen laten de invloed zien van Collettes 

leermeester Jan Toorop. De eenvoudige koperen kroonluchters be- 

Kapel van het vm. St. Elisabethziekenhuis 


horen ook tot de oorspronkelijke inrichting. De kapel is sinds 1972 

niet meer als zodanig in gebruik. De ruimte deed een tijd lang dienst 

als bibliotheek van de subfaculteit psychologie, destijds gevestigd 

in het voormalig Elisabethziekenhuis. 

De huidige eigenaar, SLS Wonen, heeft het complex gerenoveerd 

en ingericht voor bewoning door buitenlandse studenten. Wat de 

nieuwe bestemming van de kapel wordt, is nog niet bekend. 

49


19 vm. Depot der Zuidhollandsche bierbrouwerij z a z o 

Nieuwe Rijn 82 

l Deels alleen toegang met rondleidingen; houdt u rekening 

met wachttijd 

Gebouwd als: woonhuis, pakhuis, ijssilo 

Huidige bestemming: kantoor en woonhuis 

Boven de opvallende ronde toegangspoort in de voorgevel staat 

in fraaie letters ‘Agent der Zuidhollandsche Bierbrouwerij.’ Het distributiebedrijf 

van de provinciale brouwer vestigde zich hier in 1894 om 

de Leidse regio te bedienen. ’s Morgens vroeg rolden zogeheten sleperswagens 

(houten karren waar paarden voor gespannen konden 

worden) de biervaten door de poort de kade van de Nieuwe Rijn op. 

Tien jaar na de komst van de bierdistributeur nam de familie Weijermans 

het bedrijf over. Zij gingen in het pand ook limonade produceren, 

met de familienaam als merknaam. Dit gebeurde in de lage 

ruimte direct achter de toegangspoort. Onder de troggewelfjes 

van ongewapend beton stonden het gazeuseapparaat en de spoelmachine. 

Tegenwoordig is in dit fabrieksgedeelte een architectenbureau 

gevestigd. 

Achter het pand staat nog steeds een voormalige ijssilo, een elf meter 

hoge toren met 70 centimeter dikke muren zonder ramen. Hij 

werd gebruikt om het ijs op te slaan dat ’s winters uit de grachten en 

sloten werd gehakt en ’s zomers zijn weg vond naar de Leidse cafés. 

In het complex zijn nog resten zichtbaar van een veel ouder pakhuis, 

waar de silo tegenaan is gebouwd. De pakhuisvloertjes zijn 

verbouwd ten behoeve van een slaapkamer en sanitaire ruimten. 

De nieuwe vloeren in de siloruimte verspringen ten opzichte van 

de rest van het huis en zijn gedeeltelijk uitgevoerd in glas. De oude 

s Gezicht op de Zuidhollandsche Bierbrouwerij van Wijermans. Voor de 

ingang medewerkers met handkarren, begin 20e eeuw 

foto: RAL 

bierkelder aan de achterzijde is van een vochtige donkere ruimte 

omgebouwd tot een lichte woonkamer. 

50

20 Het Leids wevershuis | Middelstergracht 143 z a z o 


Gebouwd als: woon/werkpand 


s Bedstee in Het Leids Wevershuis 

foto: Architektenburo Veldman Rietbroek Smit 

In dit huis heeft de tijd honderd jaar stil gestaan. Maar het pandje 

zelf is nog veel ouder. Het moet zijn gebouwd tussen 1626 en 1631. 

Een linnenwever kocht het vervolgens als woon/werkpand. 

De indeling was eenvoudig: een voorkamer die als werkplaats dienst 

deed, een achterkamer met de enige stookplaats in het huis, en een 

zolderverdieping. In de wand tussen voor- en achterkamer bevindt 

zich nog een originele bedstee. 

De voorkamer had het meeste licht. Hij liep oorspronkelijk over de 

volle breedte van het huis, zodat hier voldoende ruimte was voor het 

weefgetouw. Pas tegen het eind van de 17de eeuw werd de gang gecreëerd 

door middel van een scheidingswand. De huidige smallere 

voorkamer is toen ontstaan. Ook kwam er toen het eerste achterhuis, 

waar een keukentje in werd gemaakt. 

Het huis werd medio 18de eeuw een huurwoning, vaak bewoond 

door twee gezinnen tegelijk. Eind 19de eeuw volgde een modernisering. 

Er kwamen grotere ramen en er werden nieuwe deuren, vloeren 

en kachels geïnstalleerd. Erg modern voor die tijd was de gasverlichting, 

waarvan nog een armatuur resteert in de achterkamer. 

In een latere fase verving een doorspoeltoilet de poepton in de ‘plee’ 

en kwam er elektrische verlichting. De waterleiding werd doorgetrokken 

van de voordeur naar het gootsteentje in de gang. Omdat 

de daaropvolgende eigenaars niet meer in het huis hebben geïnvesteerd, 

is hier de tijd stil blijven staan rondom 1910. 

Toen het pandje in 2004/2005 vrijkwam is die toestand geconsolideerd. 

Nu vindt u er museum Het Leids Wevershuis. 

51


21 Diaconaal Centrum De bakkerij | OudeRijn 44b/c z a z o 


l Bij bezoek ontvangt u een ‘bootmunt’. Hiermee kunt u een 

boottocht maken naar de Oude Singel, ter hoogte van Scheltema 

(nr. 25) en in de buurt van De Lakenhal en de Bethlehemskerk 

(nr. 24, 26) 

Gebouwd als: centrum voor sociale zorg met eigen bakkerij 

Huidige bestemming: diaconaal centrum 

De Bakkerij is al eeuwen een centrum van sociale activiteiten. 

In de middeleeuwen stond hier het Barbara Gasthuis, waarin de 

armenzorg van de Sint Pancrasparochie was gevestigd. Eind 16de 

eeuw werd alle zorg, van zowel overheid als kerk, voor de ‘huyssitten’ 

(armen die niet bedelden) geconcentreerd aan de Oude Rijn. De 

stad subsidieerde, de hervormde diaconie voerde uit. 

Onderdeel van de armenzorg was het uitdelen van turf en brood uit 

de eigen bakkerij. In het complex zijn nog steeds twee grote ovens 

te zien. Brood kreeg je als armlastige alleen op vertoon van een zogenaamde 

‘broodpenning.’ Die ontving je als je de kerkdienst bijwoonde 

in de zogeheten Armenkerk aan de Langegracht (nr. 26). 

Jaarlijks, tijdens de ‘grote monstering’, werd vastgesteld wie er armlastig 

waren en dus recht hadden op bijstand. Wezen ontvingen elk 

jaar op 1 mei een zogenaamde meibol, een krentenbol uit de bakkerij 

van het zogenoemde Huiszittenhuis. 

In de Goemoerskamer, met onder andere een indrukwekkende 

schouw uit 1682, vergaderden de Vrouwenkraammoeders of 

Goemoers. Zij deelden luiers of turf uit aan arme kraamvrouwen. 

Vanaf de 18de eeuw gaven zij ook steun aan het weeshuis aan de 

Hooglandse Kerkgracht (nr. 22). 

In 1754 werd het complex uitgebreid met hoge graanpakhuizen aan 

de Oude Rijn. De gevelsteen vermeldt de functie: Graanmagazijn 

voor de Armen. In 1988 zijn de pakhuizen omgevormd tot woningen. 

Tegenwoordig is Diaconaal Centrum De Bakkerij een modern centrum 

van hulp en dienstverlening. 

De Goemoerskamer in De Bakkerij 


52

22 vm. Heilige geest en Arme wees- en kinderhuis z a z o 


l Regentenvleugel alleen met rondleidingen: houdt u rekening 

met wachttijd 

l Nico van Oudenhovenzaal: film over de geschiedenis van het 

weeshuis 

l Za 15 u inloopconcert: Musica del Cuore (p. 16) 

l Expositie geschiedenis van Leiden in Archeologisch Centrum 

l Expositie over geschiedenis Weeshuis op omloop restaurant 

l Jeugdtheater in Blauwe Vogelzaal: za/zo 14, 15 en 16 u 


Gebouwd als: gasthuis (opvang van zieke armen) en weeshuis 

Huidige bestemming: Kinderrechtenhuis en Archeologisch Centrum 

Dit voormalige weeshuis kent een lange geschiedenis van sociale 

zorg. Al in 1403 stond hier aan de Hooglandse Kerkgracht het 

Onze Lieve Vrouwe Gasthuis. Bijna twee eeuwen later, in 1583, kreeg 

het gebouw een herbestemming als weeshuis. Tot 1961 hebben vele 

wezen hier onderdak en verzorging gekregen. 

De gevel met het poortje dat toegang geeft tot de binnenplaats 

werd begin 17de eeuw in renaissancestijl opgetrokken. Op de muur 

staan twee weeskinderen afgebeeld, in de volksmond Kootje en Katje 

genoemd. Boven de ingang kijkt een aantal kinderen naar een 

duif, symbool van de Heilige Geest en verwijzing naar de naam van 

het voormalige weeshuis. 

Om het groeiende aantal wezen te herbergen vond in de 17de eeuw 

een aantal belangrijke uitbreidingen en verbouwingen plaats. Aan 

weerszijden van de binnenplaats kwamen aparte jongens- en meisjesvleugels. 

s De poort naar het vm. weeshuiscomplex (detail) 


In 1774 besloten de regenten tot de bouw van een westvleugel. Hun 

wapens zijn nog steeds te zien boven de ingang. In deze vleugel, 

die doorloopt tot aan de Oude Rijn, bevindt zich de onlangs gerestaureerde 

regentenkamer met verschillende regentenportretten en 

fraai stucwerk. Een verbouwing van 1882 door architect W.C. Mulder 

zorgde voor meer licht in het gebouw. De grote gietijzeren ramen 

aan de binnenplaats dateren uit die tijd. 

Na het vertrek van de wezen in 1961 huisvestte het complex 35 jaar 

lang het Rijksmuseum voor Geologie en Mineralogie, dat later is opgegaan 

in het Leids natuurhistorisch museum Naturalis. Vanaf 1993 

maakte het Centrum Beeldende Kunst verschillende jaren gebruik 

van een deel van het gebouw. 

53

Dit jaar is het vierhonderd jaar geleden dat Leiden haar eerste 

17de-eeuwse stadsuitbreiding realiseerde. Daarbij kwamen de wij- 

ken Noordvest en Oude Morsch tot stand. 

De aanleiding voor de stadsuitbreiding van 1611 is treffend verwoord 

op een gevelsteen (hoek Nieuwe Beestenmarkt): ‘In ’t lant van belofte, 

in de nieuwe stadt.’ Duizenden nieuwkomers zochten indertijd 

hun heil in Leiden. Hun aankomst in dit ‘beloofde land’ hield ook 

voor de stad een belofte in, namelijk van het herstel van de Leidse 

wolnijverheid. Bij het ontwerpen van ‘de nieuwe stad’ ging Jan Pieterszoon 

Dou uit van de modernste inzichten met betrekking tot stedenbouw 

en aanleg van verdedigingswerken, zoals deze gedoceerd 

werden aan de ingenieursopleiding van de Leidse universiteit. 

De wijk rond de Langegracht – Noordvest, naar de nieuwe immigranten 

indertijd ook Walenwijk genoemd – werd het nieuwe centrum 

van de herstelde textielnijverheid, met de Lakenhal (nr. 24) 

s 


h e t la n d v a n be l o f t e n: v a n ni j ve r h e i d t o t cu l t u u r Cor Smit, stadshistoricus 

‘In ’t lant van belofte, in de nieuwe stadt.’, gevelsteen op de Nieuwe 

Beestenmarkt. foto: Francien van Zaanen Durand 

als handelshuis. Wonen en werken werd veelal gecombineerd, een 

levenswijze die nog is af te lezen aan het Leids Wevershuis (nr. 20). 

In de 19de en 20ste eeuw veranderde het uiterlijk van de stadswijk 

ingrijpend, vooral rond de Langegracht. Textielfabrieken, de steeds 

verder uitdijende gas- en lichtfabriek en allerlei andere bedrijven 

maakten van Noordvest een echte fabriekswijk. Maar ook de veemarkt 

ontwikkelde zich stormachtig en kreeg steeds meer terrein 

tot haar beschikking. Oude arbeidersbuurtjes werden gesloopt en 

de vestingwallen kregen andere invullingen (zie p. 64). 

Nieuwe veranderingen voltrokken zich vanaf de jaren zestig. Grachten 

werden gedempt voor het autoverkeer. De veemarkt, de kazerne 

en de industrie verdwenen. Er werd veel gesloopt maar ook 

gerenoveerd. Wonen kreeg weer meer ruimte, en aan de Langegracht 

verschenen nieuwe overheidsgebouwen. Ertussen liggen 

nog steeds parels uit een ver en een meer recent verleden. 

Noordvest veranderde dus meer dan eens van karakter. Aanvankelijk 

een wijk met woonwerkpanden werd het daarna vooral een bedrijventerrein. 

Nu is het weer een wijk waar zowel gewoond als gewerkt 

wordt. Nieuw is de opbloei van de culturele sector. De Lakenhal is al 

sinds 1874 een museum, maar dekenfabriek Scheltema (gebouwd in 

1815, nr. 25) werd pas in 2006 een cultureel centrum. Het hiertussen 

gelegen Nobelcomplex is onlangs bestemd voor een muziekcentrum. 

Andere mooie herbestemmingen van bedrijfspanden zijn de 

Stadstimmerwerf, Hartevelt, de Gemeentereiniging en Nieuwe Energie 

(nr. 29). De discussie over andere panden (zoals de voormalige 

Vuilverbranding en de voormalige Watergasfabriek) en terreinen 

(Nuon, Lammermarkt) is echter nog maar net begonnen (nr. 28). De 

nieuwste transformatie is nog lang niet afgerond. 

54

23 Museum boerhaave | Lange St Agnietenstraat 10 z a z o 

l Speurtocht voor jong en oud m.m.v. historische personages 

die ooit in het gebouw hebben gewoond en gewerkt (p. 12). 

l Tentoonstellingen: ‘Nobelprijs NL’, ‘Kwik nagenoeg nul, de 

ontdekking van de supergeleiding’ 

l Zo 15.30 u inloopconcert in Anatomisch Theater: Douce 

Memoire (p. 17) 

Gebouwd als: klooster 


Waar nu microscopen van Antonie van Leeuwenhoek en de 

heliumliquefactor van Heike Kamerlingh Onnes worden tentoongesteld, 

woonden ooit nonnen, zijn zogenoemde dollen (geesteszieken) 

opgesloten geweest en zieken verzorgd. 

Museum Boerhaave is een rijksmuseum voor de geschiedenis van 

de natuurwetenschappen en van de geneeskunde. Het is gevestigd 

in een historisch complex dat een goed voorbeeld is van herhaald 

hergebruik. Het begon als Caeciliaklooster en Agnietenklooster, destijds 

van elkaar gescheiden door de Dolhuisgracht. 

Van het Agnietenklooster resteert nog een muur van rond 1400, 

grenzend aan het restaurantgedeelte. De museumingang is een 

hergebruikt turfmagazijn, een ontwerp uit 1669 van stadsarchitect 

Willem van der Helm. 

Het Caeciliaklooster is gesticht in 1414. In de zuid- en westvleugel zijn 

de muren, houten kapconstructies van de middeleeuwse kloostergebouwen 

bewaard gebleven. In 1572 werd het kloostercomplex 

herbestemd en verbouwd tot dol- en pesthuis. Opsluiting in onver- 

s Museum Boerhaave 

foto: Museum Boerhaave 

lichte cellen vond men toen het beste voor de dollen: ‘hoe donkerder, 

hoe beter.’ 

Tussen 1604 en 1608 werd aan het gasthuiscomplex een serie proveniershuisjes 

toegevoegd. Proveniers kochten zich in en kregen vervolgens 

levenslang gratis kost en inwoning. 

Al in 1635 kreeg het gebouw onder de naam Sint Caeciliagasthuis 

een nieuwe bestemming als verpleeghuis voor mannen en vrouwen. 

Bovendien vestigde de medische faculteit zich hier. Deze breidde 

het complex in 1662 uit met een nieuwe vleugel aan de noordzijde. 

Vermaarde hoogleraren, waaronder Hermanus Boerhaave, gaven bij 

de ziekenbedden uitleg aan studenten en voerden secties uit. Vanaf 

1873 heeft het gebouw diverse bestemmingen gehad: van ambachtschool 

tot magazijn en Stedelijke Werkinrichting. In 1991 opende het 

zijn deuren als Museum Boerhaave. 

55

Leiden d e ni e u w e s t a d 

24 Museum De Lakenhal | Oude Singel 28-32 z a z o 

l Za/zo 12-17 u 


l Zo 12.30 u inloopconcert: Capella Vocale (p. 17) 

l Bij bezoek ontvangt u een ‘bootmunt’. Hiermee kunt u vanaf 

de Oude Singel bij Scheltema (nr. 25) een boottocht 

maken naar Diaconaal Centrum De Bakkerij aan de Oude 

Rijn (nr. 21, zie ook p. 12) 

Gebouwd als: handels- en bestuurscentrum voor de lakennijverheid 


De Lakenhal, een ontwerp van Arent van ’s-Gravesande, opende 

in 1640 haar deuren. Hier werd het beroemde Leidse wollen laken 

gekeurd en kwamen de gouverneurs van de lakennijverheid bijeen. 

Deze functie is nog goed af te lezen aan het beeldhouwwerk op de 

voorgevel. 

Door het verval van de textielnijverheid verloor de Lakenhal in 1823 

haar functie als stadspaleis voor de textiel. Het gebouw deed daarna 

dienst als Kamer van Koophandel en choleraziekenhuis. Pas in 1869 

pakte het gebouw de stadsambities van weleer weer op en werd het 

pand verbouwd tot stadsmuseum. 

Stadsarchitect J.W. Schaap kreeg opdracht om de tweede verdieping 

geschikt te maken als tentoonstellingsruimte. Hij ontwierp een 

nieuw trappenhuis voor de achterplaats, dat regelrecht naar deze 

zaal leidde. In dit trappenhuis kregen de 16de-eeuwse ramen uit de 

zogeheten Schuttersdoelen (onderdeel van de toenmalige kazerne 

aan de Leidse Doelengracht) een plek. Om daglicht in de zaal toe te 

laten kwamen er ramen in het plafond en in de 17de-eeuwse kap. 

s De Lakenhal, detail gevel 

foto: Stedelijk Museum De Lakenhal 

Het museum opende haar deuren in 1874. Het publiek kon er dagelijks 

naar binnen voor slechts 10 cent per persoon. Op zondag was 

de toegang gratis. Dat gold ook voor de Leidse feestdag 3 oktober, 

een traditie die nog altijd standhoudt. 

Dankzij een schenking kreeg de Lakenhal in 1890 een nieuwe schilderijenzaal, 

de naar de schenker genoemde Harteveltzaal. In 1921 werd 

het museum nog uitgebreid met een grote vleugel aan de rechterzijde 

van het oude gebouw, gefinancierd door de industriëlen C.P.D. 

en C.W.J.J. Pape. In de zogenaamde Gele Papezaal vindt u delen van 

het interieur van Breestraat 24 (nr. 3). 

Het museum staat overigens opnieuw aan de vooravond van een 

grootscheepse uitbreiding. 

56

25 Scheltema | Marktsteeg 1 

z a z o 

l Presentatie resultaten workshops Cultuurplein Lammermarkt 

(p. 14) 

l Startpunt stadswandeling: za 11 en 14 u, zo 14 u (p. 15) 

l Za 14 u inloopconcert: Het Zingend Hart (p. 16) 

l Bij bezoek ontvangt u een ‘bootmunt’. Hiermee kunt u vanaf 

de Oude Singel een boottocht maken naar Diaconaal 

Centrum De Bakkerij aan de Oude Rijn (nr. 21, zie ook p. 12) 

Gebouwd als: dekenfabriek 

Huidige bestemming: kunstencentrum, horeca 

De imposante gevel op de hoek van de Marktsteeg en de Oude 

Singel is getooid met de naam J. Scheltema Janszn. Jacobus Scheltema 

kocht hier in 1822 een huis met erf en begon middenin een 

woonwijk een dekenfabriek. 

Toen hij in 1833 luidruchtige stoommachines introduceerde om zijn 

werktuigen aan te drijven, leidde dat tot protesten van buurtbewoners. 

De stoommachines vervingen de oorspronkelijke paardenmolens. 

Ondanks het buurtprotest groeide het bedrijf uit tot een groot 

complex. Ook de voormalige trasfabriek (tras is gemalen tuf, gebruikt 

als basis voor mortel) aan de andere kant van de Marktsteeg 

werd erbij getrokken. Een loopbrug verbond de panden met elkaar. 

De eerste vijftig jaar ging het de dekenfabriek voor de wind. Scheltema 

won verschillende internationale prijzen. In 1854 werkten er bijna 

honderd mensen, die beter verdienden dan bij de concurrentie. Eind 

19de eeuw raakte het bedrijf achterop. Een parlementaire enquête 

naar de werkomstandigheden bij Leidse bedrijven maakte duidelijk 

dat de arbeiders relatief weinig verdienden. Regen, wind en sneeuw 

kwamen door de kieren het gebouw binnen en het was er te donker. Er 

volgde een grote renovatie in opdracht van de nieuwe eigenaar, Cornelis 

Wassenaar. Het nieuwe gebouw kreeg veel grote ramen en enkele 

jaren later werd de huidige pronkgevel tegen het pand geplaatst. 

In 1958 viel het doek voor de fabriek. Firma De Nobel kocht de gebouwen 

en vestigde er een handel in lompen en oude metalen. Bij 

de restauratie begin deze eeuw is het oorspronkelijke fabriekskarakter 

zoveel mogelijk bewaard gebleven. Tegenwoordig is Scheltema 

een centrum voor kunst, muziek en theater en vinden er repetities, 

filmvoorstellingen, workshops en lezingen plaats. 

Scheltema: trappenhuis foto: Ricki van der Tas 

57


26 bethlehemskerk | Lammermarkt 57 

z o 

l Bij bezoek ontvangt u een ‘bootmunt’, als variatie op de 

oude ‘broodmunt’. Hiermee kunt u vanaf de Oude Singel ter 

hoogte van Scheltema (nr. 25) een boottocht maken naar 

Diaconaal Centrum De Bakkerij aan de Oude Rijn (nr. 21, zie 

ook p. 12) 

Gebouwd als: kerk 

Huidige bestemming: kantoorruimte 

De Bethlehemskerk staat onder deze naam bekend sinds 1893. 

Het kerkgebouw is echter in 1644 gesticht als Hoogduitse kerk, be- 

doeld voor uit Duitsland gevluchte calvinisten. Het ontwerp wordt 

toegeschreven aan Arent van ’s-Gravesande, de toenmalige stadsarchitect 

die ook de nabijgelegen Lakenhal ontwierp (nr. 24). Van 1736 

tot 1756 diende de kerk als school voor arme kinderen en vanaf 1827 

als Armenkerk, ook wel Broodkerk genoemd. Na het bijwonen van 

de dienst kreeg je een ‘broodpenning’ die bij de Armenbakkerij op 

de Oude Rijn kon worden ingewisseld voor brood (nr. 21). De Maatschappij 

tot Nut van ‘t Algemeen organiseerde hier Volkslezingen. 

In 1899 werd het gebouw te slecht bevonden voor het houden van 

bijeenkomsten. Er volgde een verbouwing waarbij de huidige gevel 

tot stand kwam. Delen van de zijgevels en de kapconstructie lijken 

nog uit 1644 te dateren. 

Vanaf 1918 gebruikt de gemeente Leiden het gebouw als opslagplaats 

voor de dienst gemeentewerken en als turfschuur. In 1978 

wordt de kerk verworven door de Stichting Johan Maasbach Wereldzending 

en in 1986 tot de huidige staat verbouwd voor gebruik 

als evangeliecentrum door de Pinkstergemeente. Bij deze verbouwing 

is een extra vloer aangebracht waardoor de kerkzaal op de 

eerste verdieping is komen te liggen. Op de begane grond is een 

ontvangst- en koffieruimte gemaakt. Op de zolder kwamen diverse 

ruimten voor de opvang en catechisatie van kinderen. 

De Johan Maasbach Stichting heeft recent het gebouw afgestoten. 

Het gebouw wordt binnenkort herbestemd tot kantoorruimte. 

De Bethlehemskerk 


58

27 Oude Singel 112 

z a z o 


l Presentatie bouwhistorie en verbouwplannen 

Gebouwd als: twee woonhuizen 

Huidige bestemming: in ontwikkeling als appartementen 

De nu wat sjofel uitziende, maar toch aanzienlijke voorgevel van 

Oude Singel 112 doet een statig en ruim opgezet interieur vermoeden. 

Het pand blijkt na betreden echter een bijzonder samenstel 

van kleinere vertrekken. Vanuit de tuin is te zien waarom: oorspronkelijk 

waren dit twee huizen. Metselwerk en kapconstructie tonen 

bovendien zien dat zij samen met nummer 110 in één bouwcampagne 

zijn gerealiseerd. Het linkerdeel van 112 was het middelste en het 

grootste van de drie. Het heeft een hogere kap en een achterhuis. 

Het bouwblok maakt deel uit van de stadsuitbreiding van 1611 (p. 

54). Aan de Oude Singel kwamen de voornaamste huizen van de 

nieuwe stadsuitleg te liggen. Een zekere Jacob Cornelisz. de Haes 

kocht hier twee door de stad uitgegeven percelen, en bouwde er 

de drie huizen. 

De gangvloer van 112 dateert waarschijnlijk nog uit deze periode. De 

in patroon gelegde plavuizen van hardsteen en marmer zijn kenmerkend 

voor die tijd. 

De twee panden worden in de 19de eeuw samengevoegd achter 

één gevel. Daarbij zijn de twee grote kamers in het rechterdeel tot 

stand gekomen. Ook de keuken laat een typisch 19de–eeuwse inrichting 

en afwerking zien. 

Van 1922 tot waarschijnlijk 1927 hield het bekende Leidse architectenbureau 

Van der Laan hier kantoor (zie ook nrs. 16 en 18). Eerder 

s Gang van Oude Singel 112 foto: Francien van Zaanen Durand 

woonde hier de omstreden hoogleraar wijsbegeerte G.J.P.J. Bolland 

(1854-1922). Zijn publicaties kenmerkten zich door een omslachtig 

taalgebruik, ook wel hollands-bollands genoemd. 

Het pand zal binnenkort worden verbouwd tot enkele appartementen. 

59


28 vm. vuilverbranding | Langegracht 70C 

z a z o 

l Beperkt toegankelijk 

l Demonstraties steenhouwen 

Gebouwd als: vuilverbranding (1913-1929) 

Huidige bestemming: werkplaats steenhouwerij, opslag 

Dit monument is bij veel Leidenaren nog bekend als het Scha- 

kelstation. Vanaf 1954 fungeerde het lange tijd als hoogspannings- 

station en transformatorenwerkplaats van het plaatselijke elektriciteitsbedrijf. 

Het jaartal op de voorgevel aan de Langegracht verraadt echter dat 

het gebouw een langere geschiedenis heeft. In 1913 verrees het als 

gemeentelijke Vuilverbranding langs de toen nog niet gedempte 

Langegracht. De hier gelegen huizen moesten ervoor wijken, evenals 

de toenmalige Prinsensteeg en de Vogelstraat. 

Het voordeel van deze locatie voor de afvalverwerking was dat de 

verbrandingsoven kon aansluiten op de al aanwezige (en inmiddels 

weer verdwenen) schoorsteen van de naastgelegen gas- en elektriciteitsfabriek. 

De routing en het verwerkingsproces van het huisvuil 

– aanvoer, verbranding, ovenslakproductie – bepaalde dat het gebouw 

een L-vorm kreeg. 

Het materiaalgebruik en de architectuur zijn typerend voor de 

bouwtijd. De verticale bakstenen kolommen geven de dragende 

constructie aan. Maar er is ook aandacht voor decoratieve elementen, 

zoals het siermetselwerk en natuursteen bovenaan de gevels en 

de rondom aangebrachte stroken van groen verglaasde baksteen. 

Al na 16 jaar, in 1929, deden stankoverlast en te hoge kosten de vuil- 

s Karren voeren afval aan bij de Vuilverbranding 

foto: RAL 

verbranding de das om. De geplande tweede oven kwam er nooit. 

Na jaren van leegstand en opslag volgde een herbestemming van het 

gebouw als schakelstation. Dat leidde tot verschillende aanpassingen, 

waaronder de toevoeging van het trappenhuis aan de oostzijde. 

Inmiddels heeft een deel van het gebouw een nieuwe bestemming 

gekregen als atelier van een steenhouwer. 

60

29 Nieuwe energie | 3e Binnenvestgracht 23 z a 

l Restaurant vrij toegankelijk, vandaar rondleidingen door 

delen van het complex 

Gebouwd als: textielfabriek 

Huidige bestemming: bedrijfsverzamelgebouw en daklozenopvang 

s Detail huidige gebouw Nieuwe Energie 

foto: Ien van den bergh 

Dit langgerekte gebouw is het meest herkenbaar aan zijn achterzijde: 

langs het water van de Maresingel vallen de ritmische 

raampartijen in de geknikte gevel extra op. 

Het werd in de jaren veertig van de vorige eeuw gebouwd als spinnerij 

voor het belangrijke Leidse textielbedrijf Clos & Leembruggen. 

Dit familiebedrijf was in 1766 opgericht en groeide in de vorige 

eeuw uit tot een van de grootste werkgevers van de stad. 

De fabriekshal staat op het voormalig Papegaaisbolwerk, aangelegd 

bij de stadsuitbreiding van 1611 (p. 54) en al in 1650 voorzien 

van een begraafplaats. Al in de 19de eeuw ontstond hier een industrieel 

complex, maar pas in 1941 ontwierp de Leidse architect 

Bernard Buurman deze uitbreiding, een sajet- en garenspinnerij. 

Op de begane grond kwam de productiehal met grote ramen. De gevel 

aan de singelkant volgt de bocht in de vestwal en eindigt in een 

uitgebouwd trappenhuis. De boven de daklijst opgetrokken borstwering 

onttrok schoorstenen en ventilatiepijpen aan het oog. Raamen 

deurpartijen werden uitgevoerd in schokbeton, een voor die tijd 

nieuw materiaal. Bijzonder is het in glas en staal uitgevoerde zaagdak. 

Toen de productie in 1978 werd overgebracht naar Veenendaal, 

kwam het gebouw in handen van de N.V. Energie- en Watervoorziening 

Rijnland, later energiebedrijf Nuon. Het diende lange tijd als 

opslagruimte. 

In de jaren 2006-2008 onderging het gebouw een metamorfose. 

Het kreeg een bestemming als bedrijfsverzamelgebouw en biedt 

nu, behalve aan eigenaar woningbouwvereniging Portaal, ook ruimte 

aan Het Leidsch Dagblad, bedrijven uit de communicatiesector, 

en enkele roc-opleidingen. Ook is de plaatselijke daklozenopvang 

hier met een eigen opgang gevestigd. 

Architectenbureau J. van Stigt tekende voor de laatste verbouwing. 

Aan de singelzijde is de houten steiger een opvallend toegevoegd 

element: een vluchtweg, conform de hedendaagse bouweisen. 

61

Ouderwets Goed sinds 1967 

www.schoutenverpakking.nl 

telefoon 071 576 34 34 

Plantsoen 25 

2311 KG Leiden 

T (071) 516 29 30 

F (071) 516 29 35 

E info@bmsnotarissen.nl 

www.bmsnotarissen.nl 

> Kantoor heeft parkeerterrein 

62


v a n v e s t i n g na a r pr o m e n a d e Minke Walda, architectuurhistoricus 

Tot aan het begin van de 19de eeuw werd Leiden omsloten door 

een gordel van vestingwerken. In de middeleeuwen bestond deze 

uit grachten en een stadsmuur met torens en poorten (nr. 33). In 

1659 bereikte Leiden de omvang die door de loop van de huidige 

singels wordt gemarkeerd. Deze omringende wateren maakten deel 

uit van een stelsel van wallen, bolwerken en grachten, een structuur 

die nog steeds is af te lezen in de stadsplattegrond. 

De vestinggordel vormde een scherpe scheiding tussen de stad en 

het omliggende platteland. Leiden was alleen toegankelijk via een 

aantal bewaakte stadspoorten en zogeheten watergaten. 

Door veranderingen in de oorlogvoering raakten de vestingwerken 

in de loop van de 18de eeuw verouderd. In 1816 besloot het stadsbestuur 

de bouwvallige stadsmuur tussen het Grote Bolwerk (locatie 

Leidse Sterrewacht, nr. 32) en de Witte Poort (aan het Noordeinde) 

te ontmantelen. In de jaren daarna werden geleidelijk ook de overige 

vestingwerken afgebroken. 

De ruimte die zo vrij kwam, kreeg verschillende bestemmingen. Een 

gedeelte van de vestwal aan de zuid- en noordzijde werd ingericht 

als wandelpark. Vijf bolwerken boden in de loop van de 19de eeuw 

plaats aan begraafplaatsen. De vestwal tussen het Doelenterrein en 

de Morspoort behield een defensief karakter door de bouw van een 

reeks militaire complexen, waaronder de Witte Poortkazerne en de 

Kweekschool voor de Zeevaart. 

Aan de noord- en oostzijde concentreerde zich vanaf 1836 veel industrie, 

met arbeiderswijken eromheen (p. 54). Aan de westzijde 

maakte de universiteit gebruik van de vrijgekomen ruimte langs de 

singels. De Sterrewacht (nr. 32), de uitbreiding van de Hortus (nr. 

31) en het Academisch Ziekenhuis (nu Museum Volkenkunde, nr. 39) 

vonden een plek op de voormalige bolwerken. Met de opleving van 

de economie in de laatste decennia van de 19de eeuw ontstond 

vraag naar luxe woningen voor de elite. Op de vestwallen verrezen 

nu ook fraaie herenhuizen, onder meer aan het Plantsoen en aan de 

Rembrandtstraat. 

De sloop van de wallen en de muren luidde vanaf 1816 nog niet di- 

rect het einde in van de gesloten stad. De gemeentegrenzen vielen 

nog praktisch samen met de singels. Zes stadspoorten bleven voorlopig 

in gebruik als douanekantoor voor de inning van stedelijke 

accijnzen. Pas in 1866 werd deze belasting afgeschaft, waarmee de 

poorten hun laatste functie verloren. Tussen 1863 en 1876 vielen de 

meeste stadspoorten onder de slopershamer. Alleen de Morspoort 

en de Zijlpoort overleefden de sloopwoede. 

Na jaren discussie lukte het in 1896 eindelijk om de gemeentegrenzen 

uit te breiden tot buiten de singels. Het nog grotendeels open 

polderlandschap rond de stad maakte plaats voor woningbouw. 

Nieuwe bruggen verbonden de buitenwijken met de binnenstad. 

De singelrand vormden geen barrière meer (nr. 30). 

Met het verdwijnen van de industrie na 1960 kwam opnieuw veel 

ruimte vrij op de singeloevers. Voormalige fabrieksterreinen werden 

daarna deels heringericht tot stadsparken. Vanaf 1975 bood het vrijgekomen 

terrein van de Doelenkazerne ruimte voor de bouw van 

het universitaire Witte Singel/Doelencomplex. 

Anno 2011 zijn er opnieuw plannen voor een herinrichting van de 

singelrand. De gemeente Leiden wil er een aaneengesloten stadspark 

van maken. Met ruim 6 kilometer zal dit park een van de meest 

langgerekte zijn in Europa. 

64

s Plankaart van het Leidse Singelpark 

afbeelding: gemeente Leiden 

65

Leiden l a n g s de le i d s e si n g e l s 

30 vm. Leidsch Dagbladgebouw | Witte Singel 1 z a 


Gebouwd als: redactie en drukkerij voor het Leidsch Dagblad 

Huidige bestemming: kantongerecht 

Het huidige Kantongerecht op de hoek van de Witte Singel is 

1916-1917 gebouwd voor het Leidsch Dagblad. Architect Dudok, die 

later naam zou maken als gemeentearchitect van Hilversum, ontwierp 

het grillige gebouw in opdracht van directeur Sijthoff. Tot 

dan toe waren de redactie en de drukkerij gevestigd aan de Doezastraat. 

Dudok was gebonden aan de driehoekige vorm van het beschikbare 

terrein. Hij ontwierp een hoog, vierkant hoofdgebouw met een driehoek 

aan de zijde van de Witte Singel en een rechthoek die parallel 

loopt aan het water langs de Maliebaan. De dagelijkse leiding over 

de bouw kwam in handen van architect J.J.P. Oud, toen lid van kunstenaarsgroep 

De Stijl. 

W.C. Brouwer ontwierp verschillende ornamenten, die samen met 

de glas-in-loodramen iets vertellen over de functie van het gebouw 

en de krant in het algemeen. De hanen, vanaf de Maliebaan te zien 

aan de buitenzijde van het gebouw, verwijzen naar het nieuws dat 

in alle vroegte werd verspreid. Aan de zijkanten van de hoofdingang 

verbeeldde Brouwer in aardewerk de werkzaamheden van de 

journalist: spreken en schrijven. De ramen in de grote zaal beneden 

tonen drie aspecten van de krant: kritiek, nieuws en advertentie. 

Sierlijke smeedijzeren letters gaven de naam van de krant aan en 

s Detail voormalig Leidsch Dagbladgebouw 


de ingang naar de zogeheten tijdingzaal. Hier kon het publiek haar 

advertenties opgeven en het laatste nieuws lezen. 

De gecompliceerde vorm en rijke decoratie van het gebouw laten 

zien dat Dudok zich voor dit ontwerp liet beïnvloeden door de architectuurstroming 

van de Amsterdamse School. 

Na het vertrek van de krant in 1993 is hier het kantongerecht gevestigd. 

66

31 Hortus botanicus/Clusiustuin | Rapenburg 73 z a z o 

l Za/zo 10-18 u 


Gebouwd als: deels vestwal, deels botanische tuin 

Huidige bestemming: Hortus botanicus 

Achter het Academiegebouw (nr. 9) ligt de Hortus Botanicus , 

de oudste botanische tuin van Nederland. Vlak na de hoofdingang 

ziet u een reconstructie van de tuin zoals die er in 1594 uitzag. Hier 

kweekte de eerste directeur, Carolus Clusius, zijn exotische tulpen. 

Medicijnenstudenten bestudeerden er de geneeskrachtige kruiden. 

De tuin breidde zich in de loop van de jaren flink uit. Ging dat in 

de 17de en 18de eeuw nog vooral ten koste van verschillende huizenblokken, 

begin 19de eeuw stelde de stad de in onbruik geraakte 

vestwal en het Blauwe Bolwerk ter beschikking. Zeven jaar later 

moest de Hortus het Blauwe Bolwerk echter al weer afstaan ten 

behoeve van de bouw van de Leidse Sterrewacht (nr. 32), dit zeer 

tegen de zin van de botanici. 

Helemaal achterin de tuin geeft een iets gebogen hek nog steeds 

de grens aan tussen het terrein van de Hortus en dat van de Sterrewacht. 

Binnenkort echter gaat de tuin rond de Sterrewacht deel 

uitmaken van de Hortus. Er zullen dan vooral bolgewassen en uit 

Azië afkomstige planten gaan groeien. 

Op de voormalige vestwal ligt nu o.a. de Von Siebold Gedenktuin, 

aangelegd ter ere van arts en verzamelaar Philipp Franz von Siebold 

(1796-1866, zie ook nr. 5). Daar vlak bij staan de tropische kassen, die 

onder meer een collectie orchideeën herbergen en waar soms de 

Victoria amazonica of de Reuzenaronskelk bloeit. Even verderop 

vindt u de Oranjerie uit 1744. In het koude seizoen overwinteren 

hier planten. In de zomer wordt de Oranjerie verhuurd voor feesten 

en concerten. 

De Wintertuin van de Hortus botanicus 

foto: Hortus botanicus Universiteit Leiden 

67


32 De Leidse Sterrewacht | Sterrewachtlaan 5-9 z a z o 

l Pand na restauratie 

l Deels alleen met rondleidingen, houdt u rekening met wachttijd 


s De Leidse Sterrewacht 


Gebouwd als: sterrenwacht 

Huidige bestemming: onderwijsgebouw en bezoekerscentrum 

De oorsprong van deze locatie laat zich nog goed aflezen op de 

kaart: het zogeheten Blauwe Bolwerk, vanaf ca. 1635 ook in gebruik 

als begraafplaats, maakte lange tijd deel uit van de stedelijke verdediging 

tot het in 1816 werd geslecht. Het terrein ging rond 1820 deel 

uitmaken van de beroemde Hortus Botanicus (nr. 31). 

Bijna veertig jaar later moesten de botanici het gebied tegen hun 

zin afstaan. De ambitieuze hoogleraar astronomie Frederik Kaiser 

wist het te annexeren ten behoeve van een geheel nieuwe sterrenwacht. 

Hij vroeg ‘architect des konings’ (benoemd door Willem III) 

Henri F.G.N. Camp zich voor zijn ontwerp te laten inspireren door de 

beroemde sterrenwacht van Sint Petersburg. Camp maakte er een 

vergelijkbaar, representatief gebouw van in neoclassicistische stijl. 

Het gebouw is in de loop van de tijd verschillende keren uitgebreid. 

De opzet bleef steeds hetzelfde, een centraal deel geflankeerd door 

vleugels. In het westelijke deel bevond zich de woning van hoogleraar 

Kaiser. Op het dak kwamen aanvankelijk twee observatiekoepels, 

later meer. 

Tot het complex behoren verder de achthoekige heliometertoren 

(1877, P.J.H. Cuypers) en de koepel halverwege de Sterrewachtlaan, 

van waaruit hemellichamen werden gefotografeerd (eind 19de eeuw). 

Tijdens de Open Monumentendagen kunt u het resultaat zien van 

de 2,5 jaar durende restauratie. De voormalige Leidse Sterrewacht 

is daarbij ook geschikt gemaakt voor haar nieuwe functie: onderwijsgebouw 

voor de faculteit rechten van de Universiteit Leiden en 

bezoekerscentrum. 

En ruim 150 jaar na de ‘annexatie’ door Kaiser zal de omliggende 

tuin weer onderdeel uit gaan maken van de Hortus (nr. 31). 

68

33 Muurtoren Oostenrijk | Jan van Houtkade 50 z a 


Gebouwd als: waltoren 


De muurtoren Oostenrijk is gebouwd aan het einde van de 

15de eeuw en maakte deel uit van de middeleeuwse stadsmuur. In 

de muurtorens stonden tijdens vijandige aanvallen schutters opgesteld. 

Muurtoren Oostenrijk had negen schietgaten, waarvan er 

later twee zijn dichtgemetseld. Aan de binnenzijde bevinden zich 

nog de richels waarop de schutters stonden. 

Oorspronkelijk telde het gebouwtje drie bouwlagen. Na verwijdering 

van een vloer resteren er nog twee. Aan de zijde van de Jan 

van Houtkade is goed te zien hoe het straatniveau in de loop der 

eeuwen is opgehoogd. Midden onder het venster ziet u nog de halfronde 

boog van een dichtgemetseld poortje. Vanaf de singelzijde 

zijn sporen van een uitgang te zien, vermoedelijk bedoeld om met 

een bootje te kunnen uitvaren. 

‘Oistenrijck’ had een tweelingbroertje, muurtoren Bourgondië, die 

iets meer naar het westen lag. De twee zijn vermoedelijk vernoemd 

naar de toen regerende landsheren Maria de Rijke van Bourgondië 

en haar echtgenoot Maximiliaan, aartshertog en later keizer van 

Oostenrijk. 

Oorspronkelijk telde Leiden 33 van zulke waltorens. Oostenrijk en 

Bourgondië overleefden in eerste instantie als enige de 19de-eeuwse 

ontmanteling van de Leidse vestinggordel, waarschijnlijk omdat 

zij herinnerden aan het fameuze Leidse beleg. Toen echter de 

bouwvalligheid van de twee noopte tot onderhoud werd Bourgondië 

in 1871 voor afbraak verkocht. Met de opbrengst kon Oostenrijk 

s Muurtoren Oostenrijk 


worden opgeknapt. De fundering van Bourgondië bevindt zich op 

korte afstand van Oostenrijk tussen de oeverbegroeiing. Deze is later 

opnieuw opgemetseld. 

Oostenrijk diende in de 19de eeuw als opslagplaats van buskruit en 

later als gemeentelijke opslagplaats. Nu huist er het kantoor van 

een stichting die zich bezig houdt met ontwikkelingshulp. 

69


34 begraafplaats groenesteeg | Groenesteeg 126 z a z o 

l Za/zo 12-17 u 


Gebouwd als: bolwerk, begraafplaats 

Huidige bestemming: begraafplaats, niet meer in gebruik 

Tot de Franse Tijd werd in Leiden begraven in de Pieterskerk, de 

Hooglandse Kerk, de Vrouwekerk en op drie bolwerken. De bolwerken 

waren bestemd voor de armen en kleine neringdoenden. De 

Leidse notabelen vonden hun laatste rustplaats in de grafkelders 

van de grote kerken. 

Toen Napoleon in 1811 verbood nog langer in de kerken te begraven, 

moest er een begraafplaats bij komen. Het bolwerk aan het einde 

van de Groenesteeg bleek uitermate geschikt om de doden uit ‘de 

meer gedistingueerde classe der ingezeetenen’ te begraven en zo 

begon de Nederlands Hervormde Kerk in 1813 met de inrichting van 

deze begraafplaats, naar plannen van gemeentearchitect Mulder. 

Op 19 maart 1813 vond de eerste begrafenis plaats. 

Na Napoleons vertrek gingen de Leidenaars gewoon weer door met 

het begraven in de kerken. De grafkelders waren immers eigendom 

van de verschillende families. 

In 1827 schafte koning Willem I deze praktijken officieel af. Vanaf dat 

jaar kwam de inrichting van de begraafplaats aan de Groenesteeg 

pas goed op gang. Stadsarchitect Salomon van der Paauw maakte 

plannen voor het uitgraven van de wandelpaden, het beplanten van 

het bolwerk en de bouw van een aula met bovenwoning. 

Er werden in Leiden vier soorten graven onderscheiden: gemetselde 

en zandgraven in eigendom, huurgraven en een algemeen graf. 

s Begraafplaats Groenesteeg 


De begraafplaats aan de Groenesteeg was bedoeld voor eerste en 

tweede klasse graven. Hier ligt dan ook de Leidse elite begraven: 

burgemeesters, hoogleraren, fabrikanten, dominees en artsen 

70

Meelfabriek | Oosterkerkstraat 18 

35 z a z o 

l Deels opengesteld: zie bewegwijzering op terrein 

l Bezoek alleen met rondleidingen. Hiervoor geldt: 

-deelnemers dienen in goede gezondheid te verkeren 

-niet voor mensen met hoogtevrees 

-kleine groepen: houdt u rekening met wachttijd 

-kinderen t/m 10 jaar geen toegang 

-kinderen boven 10 jaar alleen toegang onder begeleiding 

van volwassene 


Gebouwd als: meelfabriek 

Toekomstige bestemming: wonen, werken, hotel, winkels, dienstverlening 

s De Meelfabriek foto: Claudia Claas 

De voormalige meelfabriek De Sleutels is een van de vele industriële 

complexen die in de 19de eeuw een plek vonden op de Leidse 

stadswallen, zoals ook de Grofsmederij en de Katoenfabriek. 

Rond 1883 kwam hier een moderne stoommeelfabriek. Zowel in 1891 

als in 1901 brandde de fabriek bijna volledig af. Bij de laatste brand 

bleef alleen het zogenaamde ketelhuis uit 1896 behouden. Hier produceerden 

ketels stoom voor de reiniging van het graan en de verwarming 

van het gebouw. 

Het ketelhuis vormt samen met het silogebouw uit 1906 de oudste 

bebouwing van het huidige complex. De beide panden zijn voorbeelden 

van vroege gewapend-betonconstructies in Nederland. 

Als ontwerper van de afzonderlijke gebouwen werden achtereenvolgens 

de Leidse architecten W.C. Mulder, B. Buurman en M.P. 

Schutte aangetrokken. 

Het complex laat zich nog steeds lezen als een geschiedenis van 

het productieproces. Zo zijn er in het silogebouw uit 1938 nog overal 

transportkokers en de trechtervormige uiteinden van de graansilo’s 

te zien. Het over de singel aangevoerde graan onderging hier 

diverse bewerkingen. 

De Sleutels leverde bloem en hardgries, een grondstof voor onder 

andere macaroni. In 1964 ging de fabriek over in handen van het 

concern Meneba, dat in 1988 de productie verplaatste naar Rotterdam. 

Daarmee werd het stil in de Meelfabriek, maar niet rondom 

het gebouw. De discussie over de toekomst van het industriële 

complex laaide hoog op. Uiteindelijk is de fabriek, mede dankzij 

inspanningen van organisaties als Stichting Industrieel Erfgoed 

Leiden, behouden gebleven. 

De huidige eigenaar is van plan om van de fabriek een levendige 

combinatie te maken van wonen, horeca, bedrijfsruimte en culturele 

voorzieningen. De gerenommeerde Zwitserse architect Peter 

Zumthor maakte hiervoor een ontwerp. 

71

De Meelfabriek foto: Claudia Claas 

72

36 informatiecentrum Nieuw Leyden | Slachthuislaan 31 z o 

Gebouwd als: paardenslachthal 

Huidige bestemming: informatiecentrum 

In 1903 opende het Openbaar Slachthuis Leiden de poorten, on- 

danks hevig protest van de slagers. Voordien slachtten de slagers 

het vee in hun eigen slachtplaatsen. Dat waren er bijna honderd, 

verspreid door de binnenstad. 

De belangrijkste redenen om de slacht onder overheidscontrole te 

brengen waren de bestrijding van de vervuiling en de wens de kwaliteit 

van het vlees te waarborgen. Ook wilde men een eind maken 

aan de dierenmishandeling die met de slacht gepaard ging. Men 

bouwde het slachthuis bovendien buiten de stad, om het bloederige 

en ruwe werk aan het zicht te onttrekken. 

Plaatselijke slagers lieten hier dieren slachten, maar ook vleesfabrikanten 

en conservenfabrieken als Tieleman en Dros waren afnemers. 

In de jaren zestig werd het Leidse slachthuis een van de grootste exportslachterijen 

van Nederland. In 1999 werd het slachthuis gesloten. 

De grote slachthallen zijn sindsdien gesloopt. Enkele andere gebouwen, 

waaronder de directeurswoning, een stalgebouw en de paardenslachthal, 

bleven behouden en kregen een nieuwe bestemming. 

De voormalige paardenslachthal (1901-1903) is nu in gebruik als 

informatieruimte voor het nieuwbouwproject Nieuw Leyden, dat 

deels is gerealiseerd op het voormalige slachthuisterrein. Het pand 

bestond uit een slachthal en een kleinere paardenstal. De verdieping 

werd als hooizolder gebruikt. Het had luiken in de vloer boven 

de ruiven van de paarden. 

Met de renovatie is de verdwenen daklantaarn opnieuw gebouwd 

op basis van oude bouwtekeningen en aangetroffen bouwdelen. De 

lantaarn heeft een tussenvloer gekregen met een vergaderruimte. 

Als verwijzing naar het verleden is een deel van de lambrisering van 

geglazuurde tegels teruggebracht, evenals de gietijzeren hijslier. 

Het informatiecentrum Nieuw Leyden 


73


37 50 kV gebouw | Pasteurstraat 101 

z o 

Gebouwd als: schakelstation 

Huidige bestemming: geen 

Het is een van de jongere Leidse monumenten, dit voorma- 

lige schakelstation uit de zogenoemde wederopbouwperiode, de 

eerste vijftien jaar na de Tweede Wereldoorlog. Hier werd elektrische 

stroom (50 kV) omgezet naar een lagere spanning en vervolgens 

verspreid naar de transformatorhuisjes in de verschillende 

stadsdelen. 

Het gebouw is sober van opzet. In het oog springen de enorme betonnen 

raampartijen en de witte horizontale banden in het metselwerk 

die het gebouw nog langer doen lijken dan het is (73 meter). 

Het schakelstation verrees in 1955, in een weidegebied behorend bij 

het even zuidelijker gelegen slachthuis, waar nu de nieuwbouwwijk 

Nieuw Leyden verrijst (zie ook nr. 36). Vlakbij stonden de inmiddels 

verdwenen gashouders en bijgebouwen van de Stedelijke Licht 

Fabrieken. 

In 1962 en 1965 werd het bouwwerk verder verlengd in dezelfde 

bouwstijl en naar ontwerp van dezelfde architect, George Hamerpagt. 

Deze Arnhemmer had de leiding over de bouwkundige dienst 

van de KEMA (Keuring van Elektrotechnische Materialen Arnhem) 

en werkte ook aan een ander bekend Leids energiegebouw: de elektriciteitscentrale 

met schoorsteen uit 1951 aan de Langegracht. Hij 

ontwierp ook de Groenoordhallen. 

Binnen geeft een voorruimte toegang tot de enorme schakelhal. 

Hier trekken de stalen loopbrug en de stalen draagconstructie ter 

ondersteuning van een betonnen cassetteplafond de aandacht. 

Momenteel staat het pand leeg. De eigenaar, woningcorporatie Portaal, 

probeert er een nieuwe bestemming voor te vinden. 

Interieur 50 kV gebouw 


74

38 Molenmuseum De Valk | 2e Binnenvestgracht 1 z a z o 

l Za 10-17 u; zo 13-17 u 

l Let op: steile trappen 

l Verhalen rond een molenaar (kinderen 6-10 jaar) 

Aanvang 13, 14.30 en 16 u (20 min., p. 13) 

Gebouwd als: molen 


Ooit stonden er negentien windmolens op de Leidse wallen. 

Daarvan is alleen molen De Valk overgebleven. Het is nog steeds 

een van de meest schilderachtige bedrijfsmonumenten van de stad. 

Het stadsbestuur gaf in 1743 toestemming voor de bouw van de 

huidige molen, waarna de romp in minder dan drie maanden werd 

voltooid. 

Molen De Valk had twee voorgangers op dezelfde plek. Al in de 

17de eeuw stond hier, op het Valkenburger bolwerk, standerdmolen 

De Valck. In 1667 moest deze plaats maken voor een houten stellingmolen. 

Ook diens opvolger, de huidige molen De Valk, is een stellingmolen. 

Rond de romp is een plankier met leuning aangebracht, de zogenaamde 

zwichtstelling. Vanaf deze stelling werden de wieken bediend. 

Ze draaien hierdoor een stuk hoger boven de grond dan bij 

bijvoorbeeld een wip- of standerdmolen. Er waren maar liefst vier 

koppels maalstenen aanwezig, wat een flinke capaciteit opleverde. 

Op de begane grond woonde de molenaar. Tegenwoordig ademt 

de voor Nederland unieke stadsmolenaarswoning grotendeels de 

sfeer van rond 1900. Boven de woning lagen zeven zolders, te weten 

drie opslagzolders, de maalzolder, de steenzolder, de stut- of 

luizolder en tenslotte de kapzolder. Het 29 meter hoge bouwwerk 

s Molen De Valk 

foto: gemeente Leiden 

verhief zich hoog boven de huizen van de stad om van alle kanten 

wind te kunnen vangen. Uiteraard is ook molen De Valk niet ontkomen 

aan restauraties en verbouwingen. De belangrijkste vond 

plaats vlak na de Tweede Wereldoorlog toen de molen sterk in verval 

was geraakt. Nadat de laatste bewoner, de bekende molenaar 

Willem van Rhijn, in 1964 overleden was, opende De Valk in 1966 

haar deuren als museum. 

75


39 boerhaavegebouw | Steenstraat 1 

z a z o 

l Za/zo: 12-17 u 

Gebouwd als: laboratorium 


Dit monument maakte als gebouw voor pathologische ana- 

tomie, ook wel Boerhaavelaboratorium genoemd, deel uit van het 

even verderop gelegen Academisch Ziekenhuis van Leiden. Het 

ziekenhuis verrees in 1867 op de voormalige vestwal. Dat ging ten 

koste van twee molens, waarvan het puin de singelwal langs het te 

bouwen ziekenhuis versterkte. 

In 1882 kwam het Boerhaavelaboratorium tot stand, naar een ontwerp 

in neorenaissancestijl van rijksbouwmeester Jacobus van Lokhorst. 

Hij ontwierp meerdere laboratoria in Leiden. 

s Latijnse tekst boven deur van Boerhaavegebouw, 


De uitbouw aan de Steenstraatzijde werd in 1944 verwoest bij een 

bombardement. Hij is bij een restauratie en renovatie eind jaren negentig 

weer opgebouwd in een moderne variant. 

Binnen is veel van de oorspronkelijke decoratie nog aanwezig: sjabloonschilderingen 

op de balkenplafonds, gebeeldhouwde consoles, 

tegeltableaus in de lambriseringen en kleurrijke glas-in-loodvensters. 

Boven de deuren zijn Latijnse teksten te lezen. 

In 1931 verhuisde het ziekenhuis naar een ruimere behuizing aan de 

Rijnsburgerweg, waarna het hoofdgebouw bestemd werd voor het 

Museum Volkenkunde. In het aangrenzende laboratorium werd het 

Boerhaavemuseum voor de geschiedenis van de natuurwetenschappen 

en de geneeskunde gehuisvest. In 1988 verhuisde dit museum 

naar zijn huidige locatie (nr. 23). 

Hier, in het voormalige laboratorium, is nu een kantoor voor medewerkers 

van het Museum Volkenkunde 

s Interieur Boerhaavegebouw 


76

40 vm. ziekenbarak | 1e Binnenvestgracht 33 z a z o 

l Te bereiken via Steenstraat 1 (hoofdingang Museum 

Volkenkunde) de museumingang bij de Morspoort 

l Za/zo 12-17 u 

l Za 13 uur inloopconcert: Instrumentaal Ensemble Het Nonet 

(p. 16) 

Gebouwd als: ziekenbarak 

Huidige bestemming: vergaderlocatie en gastenverblijf 

Enigszins verstopt achter het Museum Volkenkunde ligt dit chaletachtige 

gebouwtje uit 1876, een ontwerp van K. de Boer (opzichter 

van de universiteitsgebouwen) en W.H. Hubrecht (ingenieur van 

Rijkswaterstaat). Het pand, dat toen nog geen verdieping had, was 

samen met twee andere bestemd voor patiënten met besmettelijke 

ziekten die niet in het naastgelegen Academisch Ziekenhuis (nu het 

museumgebouw) konden verblijven. 

Medici gingen ervan uit dat frisse lucht en goede ventilatie de ‘kwalijke 

dampen’ van de besmetting zouden verdrijven. De ziekenzaal 

kreeg daarom vier nissen met rook- en ventilatiekanalen. Onder in 

de muren werd vensterglas gemetseld om optrekkend vocht te weren. 

In de hoge kruipruimtes kon de lucht vrij doorstromen. 

Het gebouw omvatte naast een ziekenzaal met acht bedden ook 

een ‘klassekamer’ met twee bedden, een badkamer, een keuken, 

een vertrek met twee ‘privaten’ (toiletten), oppasserskamers en een 

urinoir voor de oppassers. 

Over de gehele lengte 

van het dak loopt een 

lantaarn: een lichtdoorlatende 

glazen 

uitsparing in de kap. In 

1905 kreeg het gebouw 

een verdieping, waarbij 

kap en lantaarn werden 

hergebruikt. Een ruime 

overkapping, waaronder 

patiënten droog in 

de buitenlucht konden 

zitten of liggen, moet 

bij die verbouwing zijn 

ingekort. 

Na vertrek van het ziekenhuis 

in de jaren dertig, 

wordt de ziekenbarak 

het woonhuis voor 

de conciërge van het 

naastgelegen museum. 

Na de Tweede Wereldoorlog 

vindt er een 

splitsing plaats in drie 

woningen. Begin jaren tachtig neemt het museum de ruimte in gebruik 

als bibliotheek, kantoorruimte en opslag. 

Na een grondige renovatie in 2009 doet het gebouw nu dienst als 

vergaderlocatie en gastenverblijf van het Museum Volkenkunde. 

77

18 T/M 24 DECEMBER - BEESTENMARKT - LEIDEN 

3fm.nl 

De Meelfabriek foto: Claudia GIRO Claas661 

81

Leiderdorp o v e r z i c h t mo n u m e n t e n 

Monumenten Leiderdorp 

z o Zondag open van 12.00 tot 17.00 uur 

A (Gedeeltelijk) toegankelijk voor minder validen 

Bezoek aan elk van de opengestelde monumenten is op eigen risico. 

k e r k w i j k 


1 

2 

3 

4 

5 

6 

7 

Voormalig raadhuis 

Hoofdstraat 3 

Kreatief Danscentrum 

Kerklaan 13 

V.h. slagerij Van Klaveren 

Hoofdstraat 20 

V.h. rijwielhandel & smederij 

Van Groeningen Hoofdstraat 22 

Adaja Gifts & Beauty 


Atelier O. Thorn Leeson 


V.h. melkslijterij Jansen 


d o e s w i j k 

8 

9 

Sparmuseum 

Hoofdstraat 164-166 

V.h. drogist annex kruidenier mej. Los 


K Muziek in monument 

N Andere nevenactiviteit (zie p.83 en monument teksten) 

Etalagestand 

z o NA Van raadhuis tot bedrijfsverzamelgebouw 86 

z o NA Openbare School wordt balletstudio 87 

z o Zwartglazen naambord 87 

z o Smederij en fietsenzaak worden woonhuis 88 

z o A V.h. winkel De Lange, elektra en verlichting 88 

z o A V.h. kruidenier en Leidse Spaarbank 89 

z o A Van melkwinkel via wijnhandel tot woonhuis 89 

z o NA De oudste Sparwinkel ter wereld 89 

z o Nu woonhuis en grafisch bureau 90 

82

10 

11 

12 

13 

14 

15 

16 

17 

V.h. bakkerij Verkuil 

Jaagpad 40 

V.h. winkels in manufacturen & 

rookartikelen Hoofdstraat 196 

V.h. bakkerij De Bruyn 


V.h. sigarenzaak en brandstoffenhandel 

Wolff Hoofdstraat 201-203 

V.h. bakkerij Van Tongeren 


V.h. schildersbedrijf Gebr. Los 

Hoofdstraat 209-211 

V.h. graanhandel en smederij 


V.h. slagerij Goedhart 


z o NA 

K Een van de vier bakkers rond de Doesbrug 90 

z o Een vergunningbordje voor tabak 91 

z o Eerste steen uit 1903 91 

z o A Art deco winkelpui met glas-in-lood bovenlicht 91 

z o NA Bakkerschoorsteen uit 1905 92 

z o NA Voorbeelden van houten marmerwerk 92 

z o 

NA Verbouwd tot appartementen en atelier 93 

z o NA Tegelwand met polderlandschap en vee 93 

Ook andere voormalige winkelpanden in de Hoofdstraat hebben tijdens Open Monumentendag een etalage met een historische foto. 

Een winkelstraat komt tot leven. 

Nevenactiviteiten Leiderdorp 

a 

Powerpoint, korte film, expositie 

Salude Groep/DOC20, Hoofdstraat 3 

b Consumpties 

Jo’s Smulhuis, Hoofdstraat 11 

c Consumpties 

Indrapoera, Hoofdstraat 13 

z o 

z o 

z o 

Kleine expositie over geschiedenis raadhuis; in de voormalige raadzaal powerpointpresentatie 

over de winkeltjes in de Kerkwijk en filmpje over opening nieuwe 

Leiderdorpsebrug in 1964. 

Pand achtereenvolgens in gebruik als slagerij en snackbar. Consumpties speciaal 

voor Open Monumentendag. 

Etalagestand Deegenaars met bakkersgeschiedenis van het pand; Consumpties 

speciaal voor Open Monumentendag. 

83

Leiderdorp n e v e n a c t i v i t e i t e n 

Nevenactiviteiten Leiderdorp 

d Expositie 

Obèr Makelaardij, Hoofdstraat 12 

e 

f 

Ballet, expositie 

Kreatief Danscentrum, Kerklaan 13 

Boottocht 

tussen Dorpskerk en Does. 

Opstapplaats bij Bruggestraat 1 en bij 

Jaagpad 43 naast Café Doesbrug 

g Horeca 

De Hollandsche Tuyn, Hoofdstraat 24 

h 

i 

j 

Demonstratie bonbons maken 

Cacao van jou, Hoofdstraat 44 

Paardentram met gids 

Opstapplaats Kerkwijk bij Eikenlaan; 

Doeskwartier bij Hubrechtplein 

Expositie winkelgeschiedenis 

Sparmuseum, Hoofdstraat 164-166 

k Consumpties 

De Smikkelshop, Doeslaan 3 

l 

Film en live muziek 

V.h. bakkerij Rijnzicht, Jaagpad 40 

z o 

z o 

z o 

z o 

z o 

z o 

z o 

z o 

z o 

Voorheen bardancing Wiks Bar en Partycentrum. Kleine expositie. 

‘Een kijkje in de balletles’ om 13.00-13.20, 14.00-14.20, 15.00-15.20 en 16.00-16.20 uur. 

Kleine expositie in de gang. 

Het historisch binnenvaartschip De Vijf Gezusters pendelt over de Oude Rijn, 

dé levensader van Leiderdorp, tussen Bruggestraat en Café Doesbrug. Meevaren is 

voor eigen risico. Vaarpenningen à €1 te koop bij de Open Monumentendag stand 

voor de Dorpskerk. Kinderen t/m 12 jaar onder begeleiding gratis. Laatste afvaart 

16.45 uur. 

Stal van de voormalige herberg in hoekhuis Bruggestraat 1, hergebruikt als caférestaurant. 

Voorheen achtereenvolgens bakkerij Moraal, Van der Sijs en gebaksatelier Englebert. 

Walter Englebert geeft een demonstratie bonbons maken. 

De paardentram pendelt over de Hoofdstraat tussen Kerkwijk en Doeskwartier. 

Onderweg aandacht voor de geschiedenis. Meerijden is voor eigen risico. 

Penningen à €1 te koop bij de Open Monumentendagstand voor de Dorpskerk. 

Kinderen t/m 12 jaar onder begeleiding gratis. 

Expositie met maquettes van Leiderdorpse winkeltjes en andere winkelgeschiedenis. 

Voorheen de melkwinkel van Goedhart. Lili Zheng en haar man verkopen 

consumpties op Open Monumentendag. 

Korte film over de winkeltjes van het Doeskwartier; 

live muziek door de Jamm’s (Annemarie de Groot-Wesselingh, Marjolein Hennes, 

Jolies Laméris en Mechtild Oostdam). 

84

m Horeca 

Café Doesbrug, Jaagpad 41 

n 

Smid aan het werk, 

stoeien met oud gereedschap 


o Expositie 

Leiderdorps Museum, 

Van Diepeningenlaan 110 

s p o r e n v a n ee n wi n k e l s t r a a t Claudia Thunnissen 

z o 

v.a. 14 

z o 

z o 

14-16 u 

Het fenomeen ‘winkel’ kreeg pas in het laatste kwart van de 19de 

eeuw voet aan de grond. Men begon - naast de ambulante handel 

- een winkeltje, waarvoor een zij- of voorkamer in het woonhuis 

werd ingericht. Het waren kleine neringen, waar vaak de vrouw des 

huizes achter de toonbank stond. Binnen de kortste keren groeide 

de Hoofdstraat uit tot een ‘winkelpromenade’. Zeker in de periode 

1900-1935 lieten trotse winkeliers een winkelpui met een grote etalageruit 

aanbrengen. Veel werd in die periode ontworpen of gebouwd 

door de aannemers Van Osnabrugge en Van der Velden. 

In de jaren ’50 van de vorige eeuw waren er maar liefst 74 winkels in 

het toen nog kleine Leiderdorp, waarvan zo’n 46 in de Hoofdstraat. 

Ze zijn nu vrijwel allemaal gesloten en worden meestal hergebruikt 

als woning of atelier. Een aantal karakteristieke winkelpuien is bewaard 

gebleven. Dit jaar staan ze in Leiderdorp centraal. Historische 

foto’s bieden een blik op het verleden. Sommige etalages zijn 

voor de gelegenheid ingericht. 

Van oudsher herberg. Inmiddels staat de derde generatie Hoogervorst achter de tap; 

en soms helpt de vierde een handje. 

Op de binnenplaats is een smid aan het werk. In het atelier van Barbara Ras toont 

Piet Anker zijn collectie merkwaardige gereedschappen. Raden waarvoor het 

gebruikt werd. 

Het winkelinterieur van Marbus is in de vaste collectie opgesteld. Voor het winkelpand 

zie Hoofdstraat 202 met etalage. 

s De Hoofdstraat met rechts het raadhuis, slagerij en restaurant (voor- 

heen bakkerij), links Wiks bar 

foto: coll. Leiderdorp 

85

Leiderdorp informatie mo n u m e n t e n 

s Glas-in-lood met wapen Hollandse leeuw; raadhuis met torentje 

foto’s: Claudia Thunnissen 

1 Voormalig raadhuis | Hoofdstraat 3 

z o 

l Powerpoint-presentatie over de historische winkeltjes in de 

Kerkwijk; korte film uit 1964; 

l Kleine expositie over het raadhuis 

In 1868 kreeg Leiderdorp op deze locatie een echt raadhuis naar 

ontwerp van de architect J. van Lith (zie ook pand 2). Tot die tijd 

huurden schout en schepenen een paar kamers in een herberg bij 

de Doesbrug (zie pand 13) 

Begin jaren ‘30 werd de Kerkwijk uitgebreid met een aantal straten. 

Men besloot meteen een nieuw gemeentehuis te bouwen. De firma 

J. Kakes uit Zaandam kreeg de opdracht, de Leiderdorpse aannemers 

Gebr. Mol voerden het bouwplan in 1934-1935 uit. Het torentje, 

geïnspireerd op de Scandinavische bouwkunst, het metselwerk met 

diep teruggelegen voegen, de stalen ramen en de zandstenen omlijsting 

van het ronde venster zijn specifiek voor de bouwperiode. 

De Leiderdorpse steenfabriek Ouderzorg bezorgde de donkerrode 

handvormsteen; de Haarlemse firma Bogtman leverde de glas-inloodramen 

met wapenschilden. 

In 1959 bracht men, vanwege ruimtegebrek, de secretarie onder in 

de 19de-eeuwse burgemeesterswoning aan de Berkenkade. Met de 

groei van Leiderdorp was al gauw nog meer ruimte nodig, zodat 

de gemeente in 1979 verhuisde naar een nieuw gemeentehuis bij de 

Winkelhof. Het voormalige raadhuis biedt tegenwoordig onderdak 

aan bedrijven in de zorgsector. De entree met herdenkingsplaquette 

van Ouderzorg, de bijzondere lamp in de voormalige secretarie 

rechts, de kluis met Lipsdeur (ter plekke van de cel van het raadhuis 

uit 1868!), het fraaie eikenhouten trappenhuis, het glas-in-lood: dat 

alles is behouden. 

86

2 kreatief Danscentrum | Kerklaan 13 

z o 

l Een kijkje in de balletles; 

l Kleine expositie over het gebouw 

Op Kerklaan 12 staat het huis van de bovenmeester. Rechts 

daarnaast bevond zich het ‘schoolhuys’, waar de kinderen eeuwenlang 

les kregen. In de 19de eeuw werd het te klein. De gemeente 

Leiderdorp sloopte een pand op de Hoofdstraat en bouwde op het 

vrijkomende terrein in 1863 een nieuwe school naar ontwerp van 

de architect J. van Lith uit Leiden. Burgemeester Hubrecht legde 

de eerste (nu zwaar verweerde) steen. De ‘Gemeente School’ heeft 

een voorgevel in een historiserende stijl; de classicistische pilasters 

in gele baksteen contrasteren met de rode baksteen. Vroeger zat 

zowel links als rechts in de nu dichte vakken een deur. De rechterdeur 

was de entree tot de school die uit twee lokalen - elk voor drie 

klassen - bestond. De linkerdeur was er voor de symmetrie. 

Toen in 1933 de Nederlands Hervormde School aan de Kastanjelaan 

werd gebouwd (in 2011 gesloopt) raakte de gemeenteschool 

veel leerlingen kwijt. Na de Tweede Wereldoorlog diende de school 

als het Dorpshuis, hét centrum van het Leiderdorps verenigingsleven. 

In 1987 verbouwden Margriet de Jong en Thom van Etten het 

complex tot balletstudio Kreatief Danscentrum. De voormalige gemeenteschool 

heeft dus weer een educatieve functie gekregen. 

Foto links: de Gemeenteschool 

foto: Regionaal Archief 

Foto rechts: Tegel entreehalletje Van Klaveren 

foto: Claudia Thunnissen 

3 V.h. slagerij Van klaveren | Hoofdstraat 20 

z o 

l Winkeletalage; 

l Niet toegankelijk 

Hoofdstraat 20 is sinds 1850 eigendom van de familie Van Kla- 

veren. Bij een verbouwing in 1924 kreeg het huis, in opdracht van 

slager Ab van Klaveren, een winkelpui met een zwartglazen naamplaat 

boven de etalage en aan weerszijden pilasters. De entreehal 

werd betegeld. Ab was niet alleen ‘vleeschhouwer’ en spekslager; 

in zijn vrije tijd speelde hij met twee vrienden, boer Willem Demmendal 

en boomkweker Chris Hendriksen, op bruiloften en partijen. 

Zoon Bert van Klaveren zette de het bedrijf voort. Diens dochter 

Bettina heeft inmiddels de slagerij bij de woning getrokken en de 

winkelruit vervangen door twee ramen. De indeling met pilasters, 

originele glazen naamplaat en halletje houdt de herinnering aan de 

voormalige slagerij levend. 

87


4 V.h. rijwielhandel & smederij | Hoofdstraat 22 z o 

l Etalagestand met rijwielen; niet toegankelijk 

W.J. van Groeningen vestigde in 1892 zijn smidse in een boer- 

derij op Bruggestraat 2. Zijn zoon Willem zette de smederij annex 

handel in brandstoffen voort. Hij trouwde in 1927 en liet datzelfde 

jaar het oude pand slopen. Er verrees een smidse en op de hoek een 

nieuw winkelhuis: Hoofdstraat 22. De Leiderdorpse aannemer Marinus 

van der Velden, die enkele jaren later een grote rol zou spelen 

bij de uitbreiding van de Kerkwijk, maakte de bouwtekeningen. De 

rijwielzaak kreeg een entree schuin op de hoek en drie grote etalageruiten 

met horizontaal ingedeelde bovenlichten. De ramen van 

de bovenwoning werden als erkers uitgebouwd. Een overhuivende 

daklijst en moderne muurafdekken bekroonden de gevel. 

Willem bleef ook als smid werkzaam. Voor het nieuwe raadhuis 

(pand 1) bood hij het bestuur een gemeentewapen van ijzer aan, 

dat in 1935 in het balkonhek boven de entree werd geplaatst. 

5 V.h. winkel De Lange | Hoofdstraat 26 

z o 

l Etalagestand; winkelpand Adaja Gifts & Beauty is open 

De Lange werkte oorspronkelijk als chauffeur, maar vond al- 

les wat met elektriciteit te maken had wel interessant. Hij begon 

in zijn vrije tijd radio’s te repareren, toen een nieuw medium. Ook 

het installeren van elektriciteitsleidingen bleek hem in het bloed te 

zitten. Zo rolde hij van lieverlee in een eigen bedrijf. Hij begon daarnaast 

met de verkoop van radio’s. Toen de welvaart in de jaren ’60 

s Fietsenzaak Van Groeningen 


s De winkelpandjes van De Lange 

toenam werd de winkel steeds belangrijker. De klanten kwamen nu 

ook voor televisies en huishoudelijke apparaten. Jan de Lange nam 

de zaak van zijn vader over. De winkel breidde zich uit achter twee 

kleine historische geveltjes van woonhuisjes uit de 17de eeuw. 

De pui is onlangs ontdaan van De Lange’s zwarte betegeling en wit 

gepleisterd. 

88 

Advertentie van De Lange Elektra, 1965 

reclame: blad Hervormde Gemeente 

foto: coll. Leiderdorp

6 V.h. kruidenierszaak | Hoofdstraat 51 

z o 

Rond 1929 emigreerde boer Koning naar Amerika. Hij verkocht 

boerderij en land, waarop een van de eerste planmatige uitbreidingen 

van Leiderdorp is gebouwd. De Koningstraat is naar hem 

vernoemd. De uitbreiding werd opgezet als een tuinstadwijk met 

voortuinen en bomen in de straat. Al waren er meerdere architecten 

en werd niet alles tegelijk gebouwd, toch is er een grote eenheid. 

Het stuk Hoofdstraat-Koningstraat is voornamelijk door de aannemer 

en makelaar Marinus van der Velden ontwikkeld, waaronder de 

hoekhuizen Hoofdstraat 51 en 53. Deze waren vanaf het begin als 

winkelpand opgezet (zie pand 7). Ze werden - met de naastgelegen 

huizen - in 1930-1931 gebouwd naar ontwerp van architect G.E. 

Groenendijk. Kruidenier C. Veefkind was de opdrachtgever van nr. 

51. Dirk Braam nam de winkel over. Hij verbouwde deze in 1960 tot 

zelfbedieningszaak. Braam werd acht jaar later predikant, een lang 

gekoesterde jeugdwens. Sindsdien was er onder meer de Leidse 

Spaarbank gevestigd. De bankkluis herinnert er nog aan. 

7 V.h. melkwinkel Jansen | Hoofdstraat 53 

z o 

l Etalagestand; te bezichtigen atelier, bankkluis en klantenbalie l Etalagestand; pand deels te bezichtigen 

Samen met Hoofdstraat 51 vormt dit pand een fraaie twee-een- 

heid (zie pand 6). Het plaatsen van winkels op de hoeken van de 

straat was bij de ontwikkeling van tuinstadwijken een belangrijk uitgangspunt. 

De entree zat vaak op de (afgeschuinde) hoek. 

In het winkelpand was de melkslijterij van Willem Jansen gevestigd. 

In de kelder onder de gang en de keuken werd de zuivel opgeslagen 

en tegen de achtergevel in de Koningstraat stond een koelbak. 

Willem leverde zijn goederen ook aan de deur. In 1947 werd hij met 

zijn bakfiets aangereden door een auto die de bocht bij de Bruggestraat 

te ruim nam. 

In 1980 kochten Nick en Liesbeth Schoemaker het pand. Ze vormden 

de achterste ruimte om tot wijnhandel De Rank, die door Liesbeth 

tot 1991 werd geëxploiteerd. Tegenwoordig heeft Nick hier zijn 

privémuseum met Puchs en andere bromfietsen. 

8 Sparmuseum | Hoofdstraat 164-166 

z o 

l Museum open, expositie over winkelgeschiedenis 

Achter de gevel van Hoofdstraat 164-166 gaat een historisch huis 

schuil, waarvan de balken zich nog onder het plafond bevinden. In 

het begin van de 20ste eeuw werd de rechterkant als winkel ingericht 

en kreeg een etalage. Omstreeks 1930 was de fietsenmakerij 

van de Gebr. Huisman er gevestigd. In 1936 kochten Willem en Loes 

van Gessel het pand. Ze hadden allebei gevoel voor het winkelbedrijf. 

Hoek Hoofdstraat 51 met kruidenierszaak. Ansichtkaart. 


89


Het echtpaar sloot zich aan bij de Spar, een jonge organisatie van 

zelfstandige winkeliers, die gezamenlijk inkochten. In 1956 besloten 

ze de zaak te moderniseren. De klokgevel met brede kroonlijst 

maakte plaats voor een pui met een grote glazen etalage. 

Inmiddels is de kruidenierszaak een Sparmuseum (als bijzonder initiatief 

opgenomen in de Canon van Nederland). 

9 V.h. drogisterij mej. Los | Hoofdstraat 192 

z o 

l Etalagestand; niet toegankelijk 

In 1926 liet mejuffrouw Maartje Hillegonda Los op veertigjarige 

leeftijd een geheel nieuw huis neerzetten op Hoofdstraat 192. Metselaar-architect 

A.G. van Osnabrugge ontwierp een fraai gedetailleerd 

pand met twee pirons op de kap en een geschulpte zinken 

rand langs de daklijst. Centraal ligt het winkelhuis, links ervan een 

magazijn, en rechts een woongedeelte. De onderpui zelf bestaat uit 

twee grote etalageruiten gevat in een stenen lijst, met daartussen 

een entreehalletje. De winkelruimte daarachter was in twee helften 

gesplitst; links de drogisterij, rechts de kruidenierswaren. Mejuffrouw 

Los stierf al in 1934, haar broer Frans zette de winkel voort. 

Hij bezorgde de boodschappen bij zijn klanten in een kruiwagen. 

In de linkerhelft van de winkel is nu een grafisch bureau gevestigd. 

10 V.h. bakkerij rijnzicht | Jaagpad 40 

z o 

l Etalagestand, pand deels open; 

l De Jamm’s live muziek; 

l Korte film over de winkeltjes in het Doeskwartier 

Rond de Doesbrug waren van oudsher meerdere bakkers geves- 

tigd. Aan de overkant van de Rijn stond sinds 1597 korenmolen De 

Windrust, waar ze hun meel lieten malen en in de buurt bevonden 

zich graanhandels (pand 16). Veel klanten kwamen uit Zoeterwoude. 

Het is daarom niet zo vreemd, dat aan het Jaagpad een bakkerij 

stond. In de 19de eeuw was Pieter Blanken Karens broodbakker op 

nummer 40. Zijn dochters zetten het bedrijf voort als Fa. Gezusters 

Karens. Een stevige brand, veroorzaakt door vonken uit de schoorsteen 

van de naastgelegen bakkerij aan de Hoofdstraat, zette in 

1887 een aantal huizen in lichterlaaie. Waarschijnlijk is het huidige 

Rijnzicht daarna gebouwd. 

Leendert Verkuil was de laatste bakker. Zijn zoon Gerrit sleutelde 

liever aan de motorbakfietsen en begon een garagebedrijf. 

s Gerrit Verkuil voor bakkerij Rijnzicht 

foto: Gerrit Verkuil 

s Blauwdruk drogisterij mej. Los, 1926 


90

11 V.h. winkel in manufacturen | Hoofdstraat 196 z o 

l Etalagestand winkel rookartikelen De Jong; 

l Email bordje tabakvergunning boven deur; niet toegankelijk 

Hoofdstraat 196 is een van de oudste winkelpandjes met eta- 

lage en waarschijnlijk ontworpen door A.G. van Osnabrugge. De 

kleurige geglazuurde bakstenen, de boogjes in het bovenlicht, de 

met bloemetjes versierde ijzeren bint en de pirons op het dak zijn 

karakteristiek voor 1900-1905. In die tijd dreef Leendert Baars hier 

zijn winkel in manufacturen. Hij was daarnaast agent van het Leidsch 

Dagblad en tussenpersoon bij brieven onder geheimhouding. 

In 1938 begon de familie De Jong een winkel in rookartikelen. De 

vrouw des huizes, Johanna, stond achter de toonbank, haar man 

Koen werkte als zandschipper. De huidige bewoonster, hun dochter 

Nel, heeft de zaak tot 1988 voortgezet. 

s Winkelpui Hoofdstraat 196 


s Sigarenzaak/brandstoffenhandel 


12 V.h. broodbakkerij | Hoofdstraat 197 

z o 

l Etalagestand; niet toegankelijk 

In 1903 liet meesterbakker W. Stavleu een geheel nieuw woonhuis 

met broodbakkerij en winkel bouwen. De ontwerper was A.G. van 

Osnabrugge, die om de hoek op Doeslaan 14 zijn bedrijf had. De 

onderpui is iets anders uitgevoerd dan op tekening; hij kreeg bakstenen 

bogen boven de ramen en de deur (zie pand 11). Op 25 maart 

metselde zoontje Denijs de eerste steen. In 1932 overleed de bakker. 

Na Stavleu waren er andere broodbakkers actief, onder wie Jac. de 

Bruyn en als laatste Maarten van der Hoogt. 

Onlangs zijn bij een verbouwing de ramen vereenvoudigd, de indeling 

van de winkelpui bleef behouden. 

13 V.h. sigarenzaak wolff | Hoofdstraat 201-203 z o 

l Etalagestand; winkelgedeelte open 

Hier stond een herberg, waar het gemeentebestuur lange tijd 

een paar kamers als Regthuis (gemeentehuis) huurde. In 1886 verhuisde 

dit naar de Kerkwijk (pand 1). Kort daarna zijn de huidige 

panden gebouwd voor W.A. Wolff. Zoon J.J. Wolff vestigde er 

zijn handel in brandstoffen en grind, tabak en sigaren. Onder het 

woonhuis werden de kolen opgeslagen. Daar kon worden gelost 

en geladen vanaf het water. De winkel op nummer 201 was voor 

de rookartikelen. Deze kreeg dan ook in 1922 een fraaie art deco 

pui. Erboven werd, vermoedelijk door H.D van Osnabrugge, de firmanaam 

aangebracht in een cementen plaquette. De zolderruimte 

achter de blinde voorgevel diende als opslag. 

91


14 V.h. bakkerij Van Tongeren | Hoofdstraat 118-120 z o 

l Etalagestand; 

l Bakkerijgedeelte open, atelier en kleine expositie 

Gezien de bouwsporen dateert het huis uit de 17de eeuw. Begin 

19de eeuw was het bedrijfspand van de ‘chemist’ P.C. Tissot van Pa- 

tot. Vanaf ca.1876 huurde Dirk van Tongeren het linkerdeel (nr. 220) 

voor zijn bakkerij. De hoge schoorsteen aan de achterkant dateert 

uit 1905. Zoon Willem kocht het pand in 1924 en liet het rechterdeel 

(nr. 218) slopen. Voor het nieuwe woonhuis met een modern plat dak 

werden oude balken en planken hergebruikt. Vrij chic is de gemarmerde 

houten trap. De bakkerij met winkel bleef aan ‘de oude kant’. 

Joop van Tongeren was de laatste bakker. De deur van de rijskast 

heeft een nieuwe bestemming in de bijkeuken gekregen. 

s Bakkerij Van Tongeren, schoorsteen en inmiddels gesloopte bakkersoven 

foto’s: Claudia Thunnissen 

s Het 2de en 3de pand rechts: schildersbedrijf Los, ca. 1900 ansichtkaart 

15 V.h. schilderswerkplaats | Hoofdstraat 209-211 z o 


l Gedeeltelijk open, kleine expositie 

Van 1853 tot 1980 was hier de werkplaats van de familie Los. Cor, 

Leendert en Gré hoorden tot de laatste generatie. Terwijl de broers 

huizen en rijtuigen schilderden, bediende hun zus Gré in de winkel. 

In de werkplaats hingen voorbeelden van het houten marmerwerk, 

waarin de huisschilders bedreven waren. In 2006 heeft de familie 

Mentink de werkplaats op nr. 209 herbouwd en verbonden met nr. 

211. Bij de sloop kwam een stuk tegelplint uit ca. 1620 tevoorschijn. 

Nr. 211 met tuitgevel stamt waarschijnlijk ook uit deze tijd. In het 1ste 

kwart van de 20ste eeuw voorzag A.G. van Osnabrugge de woning 

van een erker en een moderne plee en werd de gevel gepleisterd. 

92

16 V.h. graanhandel Moraal | Hoofdstraat 230 

z o 


l Smid aan het werk op de binnenplaats, in het atelier ‘stoeien 

met oud gereedschap’ 

In dit perceeldiepe complex met klokgevel was in de 19de eeuw 

de graanhandel van Moraal gevestigd. Het gebied rond de Doesbrug 

was eeuwenlang een centrum van graanhandel, maalderijen 

en bakkers. Jan Moraal verkocht onder meer zaaigranen aan de 

boeren. Zijn broer Matthijs was bakker in de Kerkwijk (nevenactiviteit 

H). Na de dood van Moraal nam Simon Schalkers omstreeks 

1928 het pand over. Hij had een smederij aan het Jaagpad (nu parkeerplaats 

naast Hoofdstraat 220), maar aan de doorgaande weg 

was hij beter bereikbaar. Op de binnenplaats besloeg Schalkers de 

paarden uit de buurt. Aan de straatkant begon hij een winkel in 

huishoudelijke artikelen, haarden en kachels. 

Het pand is nu een appartementencomplex. 

17 V.h. slagerswinkel | Hoofdstraat 221 

z o 


l Winkel open, kelder met pekelbad te bezichtigen 

Tot begin jaren 1920 stond op het erf, een stukje teruggelegen, de 

slagerij met slachthuis van Gerrit van Eik. Pieter J. Goedhart nam de 

zaak over. Hij liet in 1924 aan de straatkant een nieuwe winkel met 

woonhuis bouwen en, ter plekke van de oude slagerij, een slachthuis. 

Marinus van der Velden maakte de ontwerptekeningen, aannemer 

Cornelis Meerburg voerde het werk uit. De winkel kreeg een toepasselijke 

tegelwand: een weidelandschap met boerderij langs een rivier. 

Op de voorgrond grazen koeien en varkens. Het zwart glazen naambord 

(zoals pand 3) dat boven de etalage prijkte is gebroken, maar 

zal worden gerestaureerd. De winkel is tegenwoordig eetkamer. 

s Slager Goedhart voor zijn nieuwe winkel, 1924 

foto: Stichting Comité Doesbrug 

Smederij en graanhandel foto: Claudia Thunnissen 

93

Oegstgeest o v e r z i c h t mo n u m e n t e n 

Monumenten Oegstgeest 

z a 

n r. m o n u m e n t o p e n b i j z o n d e r h e d e n activiteiten b l z 

1 

2 

3 

4 

Zaterdag open 

Gemeentehuis 

Rhijngeesterstraatweg 13 

Voormalige bollenschuur 

Dorpsstraat 79A 

Kasteel Endegeest 

Endegeesterstraatweg 5 

Villa Zuiderhorst 

Endegeesterstraatweg 16 

5 Oudenhofmolen 

Floralaan 52 

E Consumpties verkrijgbaar 

F Kinderprogramma 

z o Zondag open 

Informatiecentrum 

K Muziek en/of dans (Osger activiteit) 

A (Gedeeltelijk) toegankelijk voor mindervaliden 

z a 11-17 u 

z o 14-17 u 

AE FK 

Za: Opening om 11.00 uur door Burgemeester. Muzikale 

openings-act, Tentoonstelling, Kunstexpositie, Arche- 

ologische vondsten, Rondleidingen. Lezing door dhr. 

G.P.I.M. Wuisman om 12.00 en 14.00 uur, tegelijk Puzzeltocht 

(8-11 jaar). 

Zo: Trouwzaal vrij toegankelijk, Kunstexpositie, Muziek, 

Rondleiding om 14.00 en 15.00 uur. 

z a 12-17 u Doorlopend ontvangst. 97 

z a 10-17 u EFK 

Thema: Oud gebouw - Nieuw gebruik 

Rijks- of gemeentelijk monument 

Expositie en/of lezingen (Osger activiteit) 

Na het grote succes van vorig jaar, wordt Open Monumentendag ook dit jaar gecombineerd met het Osger kunst- en cultuurweekend 

op de zaterdag én de zondag. De opengestelde panden zijn stuk voor stuk van grote cultuurhistorische waarde, vele opgeluisterd 

door kunst, muziek of dans (zie www.osger.nl). Het weekend wordt op zaterdagochtend om 11.00 uur geopend in het gemeentehuis 

aan de Rhijngeesterstraatweg 13; een rijksmonument dat zelf ook een voorbeeld van een ‘oud gebouw’ met een ‘nieuw gebruik’ is. 

Rondleiding van 45 min. start elke 10 min. tot 16.15 uur, 

Kinderspeurtocht, Troubadour. 

z a 12-17 u EK Doorlopend ontvangst, Rondleidingen en Muziek. 98 

z o 12-17 u Doorlopend ontvangst door de molenaar. 98 

96 

97 

94

6 

7 

8 

9 

10 

11 

Voormalige gemeenteschool 

Geversstraat 5 

Villa Ina 

Geversstraat 37 

Groene kerk en baarhuis 

Haarlemmerstraatweg 4-6 

Molen ’t Poeltje 

Klaas Hennepoelpolder 

Woon- en winkelpanden 

De Kempenaerstraat 

Voormalig Zendingshuis 

Hendrik Kraemerpark 

12 Bunker 

Kwaaklaan 1 

13 

14 

Voormalige kleuterschool 

Lijtweg 1 

Kasteel Oud-Poelgeest 

Poelgeesterweg 1 

15 Pauluskerk 

Warmonderweg 2 

16 

17 

Voormalig gemeentehuis 

Wilhelminapark 17 

Oude Raadhuis en Brandweerspuit 

Wijttenbachweg 27-29 

z o 12-17 u AK Doorlopend ontvangst, Expositie beeldende kunst, 

Muziek. 

z a 12-17 u 

z o 12-17 u 

z a 12-17 u 

z o 13-17 u 

z a 12-17 u 

z o 12-17 u 

z a 14-17 u 

z o 14-17 u 

z a 12-17 u 

z o 12-17 u 

A 

AK 

A 

Begane grond vrij toegankelijk, Rondleidingen 

groepsgewijs, Beeldende kunst expositie. 

Doorlopend ontvangst, 3D presentatie, Muziek, 

Expositie, Rondleidingen ‘Kunst op het Kerkhof’ om 

13.00, 14.30 en 16.00 uur. 

Doorlopend ontvangst door de molenaar. 100 

Expositie historische foto’s en schilderijen achter etalageruiten. 

Zo: Taxatiedag De Olmen Antiquiteiten. 

Za: Hendrik Kraemerpark 11 (groepsgewijze toegang) 

Zo: Hendrik Kraemerpark 15 (groepsgewijze toegang) 

Beeldende kunst expositie, Groepsexpostie In Stock. 

(groepsgewijze toegang) 

z a 12-17 u AK Doorlopend ontvangst, Muziek. 101 

z o 12-17 u AEK Doorlopend ontvangst, Rondleidingen, Muziek, Exposities 

beeldende kunst. 

z a 12-17 u 

z o 15-17 u 

z a 12-17 u 

z o 12-17 u 

AFK 

Doorlopend ontvangst, Muziek, Ballet, Moderne Dans, 

Zelf meedansen. 

Doorlopend ontvangst, Expositie Kunst aan huis, 

Muziek. 

Za: Lezing door Anneke Jesse, om 13.30 en 15.00 uur. 

z a 12-17 u K Doorlopend ontvangst, Muziek. 103 

98 

99 

99 

100 

100 

101 

102 

102 

103 

95

Oegstgeest informatie mo n u m e n t e n 

Cartesiuslaan 

Rijnzichtweg 

4 

3 

1 

Endegeesterstraatweg 

Wassenaarseweg 

Groenhoevelaan 

Apollolaan 

16 

Rhijngeesterstraatweg 

6 

7 

8 

Dorpsstraat 

2 

Wijttenbachweg 

President 

Dahlialaan 

L. de Colignylaan 

Oranjelaan 

17 13 

10 

Kerckwervelaan 

Pijperlaan 

11 

15 

Kennedylaan 

Irislaan 

Wilhelminapark 

De Kempenaer 

Endegeesterlaan 

Rhijngeesterstraatweg 

Terweeweg 

Geversstraat 

floralaan 

Juffermansstraat 

5 

Haaswijklaan 

Rozenlaan 

Violenlaan 

Lange Voort 

Kleyn Proffijtlaan 

Hazenboslaan 

GEMEENTE 

OEGSTGEEST 

straat 

Warmonderweg 

s Kaart Open Monumenten Oegstgeest 

Marelaan 

A.V. 

Schendelpad M. Mincopad 

Lange Voort 

President 

Laan van Oud 

Poelgeest 

Poelgeesterweg 

GEMEENTE 

LEIDEN 

14 

Kennedylaan 

12 

GEMEENTE 

OEGSTGEEST 

Abtspoelweg 

Kwaaklaan 

Lange Voort 

Hugo de 

Vrieslaan 

Broekweg 

GEMEENTE 

TEYLINGEN 

9 

Houttuynhof 

Simon van 

Ooststroomhof 

Eli Heimanshof 

In de meeste panden is het helaas niet mogelijk om gebruik te maken 

van het toilet. Dit kan wel bij de nummers 1, 3, 6, 13, 14 en 15. 

Haarlemmertrekvaart 

J.P. Thijsselaan Martinus 

Het huidige gemeentehuis in 1910, toen nog sanatorium Rhijngeest 

foto: www.digitaalfotoarchief.oegstgeest.nl 

s 

1 gemeentehuis | Rhijngeesterstraatweg 13 z a z o 

l Opening van het weekend op zaterdag om 11.00 uur 

l Informatiepunt voor het gehele weekend 

Het gemeentehuis van Oegstgeest is in 1901 gebouwd als ‘Sana- 

torium voor Zenuwlijders Rhijngeest’, in opdracht van de gemeente 

Leiden. Het ontwerp is van de Leidse directeur Gemeentewerken 

G.J. Driessen. Het sanatorium bestaat uit een verzameling gebouwen 

in chaletstijl. Het hoofdgebouw huisvestte oorspronkelijk de 

kliniek. De gemeente Oegstgeest heeft het pand tussen 1995 en 

1999 gerenoveerd en verbouwd volgens de tekeningen van Geert 

Hoekstra van architectenbureau A+D+P. 

Architect M.A.C van Dijk heeft in 2010 de publieke ruimten op de begane 

grond nieuw vormgegeven. Dit geldt ook voor de trouwzaal 

die zich eerst aan de noordzijde bevond, maar nu prominent op de 

zuidoosthoek van het gemeentehuis ligt. 

96

2 Voormalige bollenschuur | Dorpsstraat 79A z a 

Het woonhuis, een pand met lijstgevel en schilddak, is om- 

streeks 1890 gebouwd. Rechts stond eerst een houten bollenschuur, 

die in opdracht van toenmalig eigenaar Jac. Hoogervorst door de 

aannemer J.J. Remmerswaal in 1908 is vervangen door het huidige 

stenen gebouw. De schuur herinnert aan de bollencultuur, die aan 

het eind van de 19e eeuw zijn intrede deed en begin 20e eeuw een 

grote bloei doormaakte. Tegenwoordig is in de schuur een scootershop 

gevestigd. 

s Voormalige Bollenschuur, tegenwoordig scootershop 

foto: Roel van Norel 

3 kasteel endegeest | Endegeesterstraatweg 5 z a 

De historie van Kasteel Endegeest gaat terug tot de late mid- 

deleeuwen. Het landgoed ligt aan de zuidelijke uitloper van een 

oude strandwal of geest, vandaar de naam Endegeest. In 1573 werd 

het kasteel op bevel van de stad Leiden verwoest. Dit moest voorkomen 

dat Spaanse troepen het konden gebruiken als onderkomen 

of verschansing. 

Het huidige kasteel is gebouwd tussen 1647 en 1651. Tijdens de recente 

restauratie van 1990-1993 is vastgesteld dat het nieuwe kasteel 

in twee fasen is gebouwd. De beide torens werden vijf jaar na 

het hoofdgebouw voltooid. 

Momenteel is het bestuur van Stichting Rivierduinen in het kasteel 

gevestigd. 

s Kasteel Endegeest, tegenwoordig in gebruik als kantoor 


97


4 Villa Zuiderhorst | Endegeesterstraatweg 16 z a 5 Oudenhofmolen | Floralaan 62 

z o 

Zuiderhorst is in opzet een eenvoudig woonhuis, dat vooral opvalt 

door de details in chaletstijl, geïnspireerd op de toenmalige Engelse 

landhuisstijl. Het is gebouwd in de tweede helft van de 19e eeuw. 

De gevels zijn gepleisterd maar op de hoeken is in de vorm van 

geblokte patronen het metselwerk schoon gebleven. 

Het is een gemeentelijk monument en maakt deel uit van het rijksbeschermd 

dorpsgezicht Wilhelminapark. 

Bij de naam Zuiderhorst en op de kopse gevel is houten zaagwerk 

aangebracht. Het verwijst naar gebladerte (boomtakken) en moet 

het gevoel vergroten dat het pand zich midden in de natuur bevindt. 

Momenteel wordt het pand verbouwd en gerestaureerd naar 

een ontwerp van de huidige eigenaar, architect M.A.C. van Dijk. 

Deze wipwatermolen dateert uit 1783. Met de molen werd de 

polder Oudenhof, die in 1631 was aangelegd, bemalen. Toen de pol- 

der in de jaren ’60 werd opgeheven, kwam de molen in eigendom 

van de gemeente die hem liet restaureren. De Oudenhofmolen is in 

1988 opnieuw gerestaureerd. 

6 Voormalige gemeenteschool | Geversstraat 5 z o 

In het hartje van de Leidse Buurt ligt de voormalige gemeente- 

school uit 1879, ontworpen door de Leidse architect C.V.G. Mulder. 

Bij de bouw lag de school op de tweesplitsing van de straatweg uit 

Haarlem en de weg naar Leiden. De stijl van het pand wordt eclecticisme 

genoemd, de vrijheid om naar believen uit de stijlen uit het 

verleden te kiezen. De voormalige school is symmetrisch van opzet 

en heeft een schilddak. Het gebouw heeft in het midden een duidelijk 

accent doordat daar de gevel iets naar voren komt. 

Na de bouw van de Terweeschool in 1928, werd de oude school 

in gebruik genomen als politiebureau. Daarvoor werd de aanbouw 

aan de achterzijde toegevoegd. Sinds 1981 heeft een sportschool 

het pand in gebruik. 

Villa Zuiderhorst, voormalige dienstwoning 

foto: Roel van Norel 

De Oudenhofmolen rond 1960 


98

7 Villa ina | Geversstraat 37 

z a z o 

Architect H.J. Jesse schetst in het begin van de jaren ’10 van de 

20ste eeuw een uitbreiding voor villapark Prins Hendrik. De villa Ina 

uit 1912 op de hoek van de Geversstraat –Prins Hendriklaan dateert 

van vóór de aanleg van de straten erachter, maar wordt samen met 

de villa Maria Elisabeth als hoofdingang of toegangspoort van het 

park gezien. 

Het dak van Ina is gedekt met bruin geglazuurde Tuile-du-Nord 

dakpannen, terwijl de toren leipannen heeft. 

Tegenwoordig is in villa Ina een deel van het Vrijbergen College gevestigd. 

Vrijbergen bestaat sinds 1974 en was de eerste particuliere 

middelbare school in Nederland die door de minister van Onderwijs, 

Cultuur en Wetenschappen als opleidingsinstituut werd erkend. 

s Villa Ina, het huidige Vrijbergen College, rond 1915 


s De huidige sportschool, toen nog gemeenteschool, in 1903. 


8 groene kerk en baarhuis | Haarlemmerstraatweg 4-6 z a z o 

Het kerkgebouw van de Groene of Willibrordkerk krijgt rond 

1662 min of meer zijn huidige vorm. De aangeplante klimop verbergt 

geleidelijk aan de muren achter een dikke laag van levend groen. In 

1954, bij de grote restauratie, wordt het groen definitief verwijderd 

omdat dit het muurwerk aantast. De kosterswoning en het baarhuis 

zijn in de periode 1906-1908 gebouwd naar ontwerp van J. van der 

Voet, opzichter van de gemeente Oegstgeest. Voorheen werd in 

het koor opgebaard, maar door een wijziging van het gebruik van 

het koor was een separaat lijkenhuisje nodig. Het baarhuis voorzag 

in een ruimte voor het opbaren zelf, een kelder voor opslag, een 

ruimte voor brandstoffen en een toilet. 

Tot 2 jaar geleden werd het huisje gebruikt voor de kindernevendienst. 

Thans zijn er plannen om het huisje op te knappen en een 

nieuwe bestemming te geven. 

99


9 Molen ’t Poeltje | Klaas Hennepoelpolder z a z o 

De kleine poldermolen ‘t Poeltje is gebouwd in 1787 en bemaal- 

de de kleine Klaas Hennepoelpolder. Dit poldertje ligt formeel in de 

gemeente Teylingen (voorheen Warmond), en samen met de Veerpolder 

wordt het ingericht als landschapspark bij de Oegstgeester 

nieuwbouwwijk Poelgeest. 

In 1924 nam een poldergemaal de functie van de molen over. Daarna 

is de molen in gebruik genomen als zomerhuisje en zijn in 1957 de 

wieken gesloopt. De molen raakte steeds verder in verval, totdat er 

niet veel meer dan een ruïne overbleef. In 1979 kreeg de Rijnlandse 

Molenstichting de molen in erfpacht. Toen ‘t Poeltje eenmaal was 

aangewezen als rijksmonument, kon de stichting actie ondernemen 

om deze kleine, maar sierlijke molen te behouden. In 2005 is de 

molen herbouwd en draaivaardig gemaakt. 

s Molen ’t Poeltje in 2007, de wijk Poelgeest in aanbouw 


10 woon- en winkelpanden | De Kempenaerstraat z a z o 

Achter de etalageruiten van de woon-/winkelstraat De Kempe- 

naerstraat worden historische foto’s en schilderijen geplaatst; de 

gehele straat vormt één expositie. 

De Olmen Antiquiteiten, vroeger gevestigd in het naastgelegen 

rijksmonument ‘De Olmen’, opent haar deuren op de zaterdag en de 

zondag. Op de zondag wordt hier een taxatiedag georganiseerd. 

11 Voormalig Zendingshuis | Hendrik Kraemerpark z a z o 

In 1917 werd het Zendingshuis opgeleverd, een opleidingscentrum 

gebouwd in opdracht van een aantal samenwerkende zendingsorganisaties. 

Als architect werd J. Stuivinga uit Zeist aangetrokken. 

Het Zendingsgebouw bestond uit een groot rechthoekig voorgebouw, 

zoals dat er nu nog staat, en een wat minder strak gebouw, 

met een overdekte verbindingsgang. Het terrein werd grotendeels 

ingericht als parktuin naar een ontwerp van tuinarchitect Copijn. 

De renovatie in 1984-85 resulteerde in een efficiënte huisvesting 

voor de kantoren in het voorgebouw en voor cursisten en staf in 

het achtergebouw. Nog geen tien jaar na de renovatie werd het 

Zendingshuis, met de daarbij behorende tuinen verkocht. Het gebouw 

aan de voorzijde is grotendeels gespaard, maar het achtergedeelte 

werd afgebroken. Hiervoor in de plaats kwam een modern 

appartementencomplex: Nieuwgeest. Inclusief het voormalige Zendingshuis 

zelf, zijn er 48 wooneenheden gecreëerd. Op zaterdag 

is Hendrik Kraemerpark 11 te bezichtigen, op zondag nummer 15. 

Foto’s maken is niet toegestaan. U wordt verzocht de privacy van 

de bewoners te respecteren. 

100

s Het voormalige Zendingshuis in 1917 


12 bunker | Kwaaklaan 1 

z a z o 

l Groepsgewijze toelating onder begeleiding 

In 1959 werd gestart met de bouw van een geheimzinning bouw- 

werk, officieel een ‘defensie-gebouw’ genoemd. Het betrof een 

bunker, een bom-vrij verbindingscentrum van het Ministerie van 

Oorlog/Defensie, met tevens NATO functies. Sinds 1976, toen de 

bunker lang niet meer zo geheimzinnig was, werd er een bijna 100 

meter hoge antennemast naast geplaatst. Deze mast werd gebruikt 

voor zowel militaire als civiele verbindingen. 

Tegenwoordig wordt de bunker niet meer door militairen bewaakt en 

de militaire verbindingsfunctie is beeindigd. Er wordt nog gezocht 

naar een nieuwe functie voor dit bijzondere gebouw. 

13 Voormalige kleuterschool | Lijtweg 1 

z a 

In de zomer van 1960 werd gestart met de bouw van een twee- 

klassige kleuterschool aan de Wijttenbachweg, De Sprinkhaan. De 

architect van het kubistische gebouw is D.L. Landman en de uitvoering 

berust bij het bouwbedrijf A.C. v.d. Oever uit Leiden. In 1965 

wordt de school uitgebreid met een derde lokaal en in 1974 wordt 

de entree verplaatst naar de Lijtweg. Bij de invoering van de Onderwijswet 

op de Basisvorming gaat de kleuterschool over naar de 

Springplank aan de Frans Halslaan. 

Het gebouw wordt na enkele jaren verkocht aan de Gereformeerde 

Kerk Vrijgemaakt, die er een kerk van maakt: de Rehobothkerk. Alleen 

de twee sprinkhanen op de linker zijmuur en de nog aanwezige 

zandbak aan de achterkant herinneren aan de oorspronkelijke functie 

van het gebouw. 

s Kleuterschool De Sprinkhaan in 1967, met het derde lokaal in aanbouw 


101


14 kasteel Oud-Poelgeest | Poelgeesterweg 1 

z o 

De eerste schriftelijke kennis over Oud- Poelgeest dateert uit de 

14e eeuw. Het huis is mogelijk in de 14e eeuw verwoest en lange tijd 

niet meer opgebouwd. 

Uit het huisarchief van Van Alkemade blijkt dat het huis in het midden 

van de 16e eeuw weer bewoonbaar is gemaakt. 

Tijdens het beleg van Leiden in 1573 is het kasteel opnieuw verwoest. 

In 1644 kocht Constantin Sohier de kasteelruïne en omliggende landerijen. 

Hij kreeg in 1661 toestemming van de stad Leiden om Oud- 

Poelgeest op te bouwen. Het werd een huis in de stijl van het Hollands 

classicisme. 

In 1856 werd Gerrit Willink eigenaar. Hij verbouwde het huis met de 

uivormige torens en zorgde voor een uitbundige zandstenen om- 

lijsting van de entree. Daarnaast liet hij een nieuw koetshuis bouwen 

(1867), een nieuw toegangshek (rond 1860), en een kapel. Tegenwoordig 

is kasteel Oud-Poelgeest een congrescentrum met een 

hotel. Sinds april 2010 is het kasteel ook een trouwlocatie. 

15 Pauluskerk | Warmonderweg 2 

z a z o 

De geschiedenis van de Pauluskerk begint met de vondst van 

een gouden tientje in de collectezak van het Groene Kerkje bestemd 

voor de nieuwe kerk: de tweede kerk van de Nederlands Hervormde 

Gemeente te Oegstgeest. Het gemeentelid Betsy Drost woont op de 

hoek Leidsestraatweg-Warmonderweg en koopt het stuk grond dat 

grenst aan haar tuin. Zij schenkt het aan de Ned. Herv. Gemeente te 

Oegstgeest voor de bouw van de Pauluskerk. Architect F.B. Jantzen 

uit Amsterdam maakt het ontwerp. Het is een voorbeeld van een kerk 

gebouwd in een strakke, geometrische en late variant van de Amsterdamse 

School. Op 17 maart 1932 wordt de Pauluskerk ingewijd. 

De samenvoeging van de Protestantse kerken heeft ertoe geleid 

dat de Pauluskerk sinds 2007 geen gebedshuis meer is. Door inspanning 

van velen is het gebouw toch voor het publiek behouden 

gebleven. Heden is de Pauluskerk een cultureel centrum ten behoeve 

van de muziekschool, voor danslessen, poëzie en lezingen. 

Kasteel Oud-Poelgeest rond 1905 


De Pauluskerk in 1939 


102

16 Voormalig gemeentehuis | Wilhelminapark 17 z a z o 

Architect H.J. Jesse ontwierp het raadhuis aan het Wilhelmina- 

park 17, dat als een villa in het park verrees. Het pand werd in 1900 

in gebruik genomen. 

Het gemeentehuis is meerdere keren verbouwd en uitgebreid: in 

1933 door Jesse zelf, in 1949-1951 door J. Hoekstra, directeur gemeentewerken, 

in 1979-1981 door architectenbureau Snieder en Duyvendak 

uit Amsterdam. Vooral door de ingrijpende wijziging van de 

entreepartij in 1979 heeft het raadhuis veel van zijn oorspronkelijke 

uitstraling moeten inboeten. 

Sinds 1998 is de gemeentelijke organisatie gehuisvest in de voormalige 

Jelgersmakliniek aan de Rhijngeesterstraatweg 13. Het Oude 

Raadhuis aan het Wilhelminapark is tegenwoordig in gebruik als 

kantoorpand. 

s Het Oude Raadhuis aan het Wilhelminapark vlak na de bouw 


17 Oude raadhuis | Wijttenbachweg 27/29 z a 

De Diaconie- en Heilige-Geestarmmeesters van Oegstgeest 

kochten in 1686 dit pand aan de voormalige Achterweg of Lijdweg. 

Vermoedelijk twee samengevoegde huizen, gebouwd in het midden 

van de 17e eeuw. In het noordelijke deel werd het wees- en 

armhuis gevestigd en in het zuidelijke deel het rechthuis. Daarna 

is het gebouw in gebruik geweest als baljuw- en schoutenhuis en 

werd hier de brandweerspuit gestald. In 1868 kwam het gebouw in 

eigendom van de gemeente, die het vervolgens verbouwde en in 

gebruik nam als raadhuis. 

Rond 1900 kocht het Duinzigt nonnenklooster het pand. De tuinman 

van het klooster kocht het pand begin 1950 en had er tot 1985 een 

groentewinkel. Daarna verkocht hij het aan de huidige bewoners, de 

heer en mevrouw Wuisman-Sleeboom. Tussen 1988 en 1990 heeft 

dit echtpaar het pand geheel gerestaureerd naar een van restauratiearchitect 

Bob van Beek. Het gevelaanzicht kreeg de uiterlijke verschijningsvorm 

anno 1870 terug. Daartoe zijn details teruggebracht 

aan de hand van gevonden fragmenten en foto’s. 

s Het Oude Raadhuis aan de Wijttenbachweg, in 1965 nog in gebruik als 

groentenwinkel foto: www.digitaalfotoarchief.oegstgeest.nl 

103

Oegstgeest o s g e r k u n s t - & cu l t u u r w e e k e n d 

Osger Kunst- & Cultuurweekend 

Voor het eerst gingen cultureel erfgoed en kunst & cultuur sa- 

men tijdens het drukbezochte Open Monumentenweekend van 

2010. Het bleek een geweldig succes om kunst en cultuur te presen- 

teren in de monumenten die Oegstgeest rijk is. 

Ook dit jaar is er kunst en cultuur te bewonderen in monumentale 

panden. Gezamenlijk hebben de organisaties van de Open 

Monumentendagen en OSGER een rijk monumentaal en cultureel 

programma samengesteld. ‘Nieuw gebruik - Oud gebouw’, het landelijke 

Open Monumentendag thema, is bij OSGER overal terug te 

vinden. Bijvoorbeeld: beeldende kunst in de bunker, diverse (historische) 

wandelingen door Oegstgeest en muziek maken van afval. 

Daarnaast kan men in De Kempenaerstraat en het winkelcentrum 

Lange Voort genieten van historische foto’s en beeldende kunst in 

de etalages van de winkels. 

Ook voor kinderen worden bijzondere activiteiten georganiseerd. 

Bij de opening van het weekend wordt met oude flessen gemusiceerd 

en op zondag maken ze met afval een kunstwerk. Het hele 

weekend kunnen kinderen meedoen aan een kinderspeurtocht door 

Oegstgeest waar leuke prijzen mee te verdienen zijn. Verder zijn er 

muzikale optredens met koren, zangers en muziekensembles. Er is 

moderne dans, maar ook klassiek ballet. Men kan naar literaire voordrachten, 

beeldende kunst exposities, een taxatiedag voor kunst en 

antiek of kalligraferen. 

De opening van het feestelijke weekend 

vindt plaats op zaterdag 10 september 

om 11.00 uur in het gemeentehuis van 

Oegstgeest. Met de leerlingen van de basisscholen 

wordt dan een ‘Trashpercussion’ 

gehouden; een schouwspel dat geen 

bezoeker mag missen! 

In het gemeentehuis van Oegstgeest is 

tevens een informatiecentrum ingericht 

om u te informeren. De OSGER folders 

met het weekendprogramma en de kinderspeurtocht 

zijn onder andere hier te 

verkrijgen evenals informatie over de participerende 

kunst- & cultuurinstellingen. 

Wij wensen iedereen veel plezier en mooie ervaringen bij het bezoeken 

van de monumenten en de deelname aan de vele kunst- en 

cultuuractiviteiten. 

Osger Organisatie 

Comité Open Monumentendagen Oegstgeest 

Stichting Osger Support 

Kunst- & Cultuurcommissie Gemeente Oegstgeest 

104

Archeologische vondsten in Oegstgeest 

s Opgraving van een huisplattegrond in Nieuw-Rhijngeest. 

foto: Universiteit Leiden, Faculteit der Archeologie. 

Vanaf 1 september staat de hal van het gemeentehuis in het te- 

ken van de archeologie. Een tentoonstelling van archeologische 

vondsten uit Oegstgeest, met een link naar het thema van het Open 

Monumentenweekend. De vondsten zijn tot en met het weekend 

van 10 en 11 september te bewonderen. Daarna blijft een vitrinekast 

naast de ingang van de trouwzaal met daarin de ‘Vondst van de 

week’, een wisselende expositie. 

De foto toont de opgraving van een huisplattegrond, de rood-wit 

gestreepte paaltjes geven aan waar vroeger de houten palen van 

het huis hebben gestaan. Dit is een voorbeeld van een ‘oud gebouw’ 

(Merovingische periode) met plannen voor een ‘nieuw gebruik’ 

(nieuwbouw Nieuw-Rhijngeest). 

105

Zoeterwoude o v e r z i c h t pa n d e n 

Pandenlijst Zoeterwoude 

Er is geen speciale route vastgesteld langs de hieronder genoemde 

gebouwen in Zoeterwoude. Bezoekers kunnen zich rechtstreeks 

naar de verschillende plekken begeven. De hierna gepresenteerde 

volgorde biedt echter wel de kans om per fiets, na de nummers 1, 

2, en 3 de kronkelende lijn van de Weipoortse Vliet te volgen en 

zo haar eeuwenoude boerderijen, al dan niet getransformeerd tot 

z a 

m 

Uitsluitend zaterdag open van 10.00 tot 16.00 uur (met uitzondering van Potterij Zaalberg en Timmerwerkplaats, beide niet toegankelijk) 

Monument 

woonhuis, mee te pikken. Fietsend verlaat u daarna de Weipoort 

over een van de kerkepaden richting de buurtschap Zuidbuurt. Via 

het Lange Kerkpad komt u zelfs, na een klein zigzagstukje tussen 

na-oorlogse woningen van Zuidbuurt, recht voor het Graalhuis uit 

(nummer 4). Hierna kunt u uw route naar de dorpskern vervolgen. 

Wij wensen u veel plezier bij uw bezoek aan het mooie Zoeterwoude. 

n r. p a n d e n o p e n k a r a k t e r i s t i e k b l z 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

7 

Potterij Zaalberg 

Hoge Rijndijk 12 

Meerburgkerk/de Herdershof 

Hoge Rijndijk 18/16 

Grote Molen m 

Molenpad 11 

Het Graalhuis 

Zuidbuurtseweg 13 

De Meester 

Zuidbuurtseweg 57/58 

Bibliotheek 

Schenkelweg 4 

De Buren 

Dorpsstraat 6 

m 

gesloten 

object 

z a 

z a 

z a 

z a 

z a 

z a 

Een voormalige boerderij die driemaal van functie veranderde. Het agrarische 109 

gebouw werd cafė en speeltuin, daarna aardewerkfabriek 

en dient nu als atelier van een keramisch kunstenaar. 

De pastorie bij deze kerk is gedeeltelijk verhuurd voor verschillende 

maatschappelijke functies. Een deel van het gebouw dient nog steeds als 

pastorie. 

Molen uit 1626, tot ongeveer 1940 ook bewoond. Meermalen van een nieuwe 

technische uitrusting voorzien en gerestaureerd. 

Gebouwd als vormingshuis voor katholieke meisjes. Later in gebruik als 

naaischool, kleuterschool, jeugdhonk, cursuscentrum en bedrijfsverzamelgebouwtje. 

Nu is hier een ideële kringloopwinkel. 

Cafė met feestzalen. Oorspronkelijk een bovenmeesterswoning, verbonden 

met een erachtergelegen schoolgebouw. 

Voormalig schoolgebouw met uitbreidingen. Nu herbergt het een 

bibliotheek, administratiekantoor, fysiotherapiepraktijk en woningen. 

Huiskamer van een voormalige schilderswoning met werkplaats, nu in 

gebruik als trefpunt voor ouderen. 

110 

111 

111 

112 

113 

114 

106

8 

9 

De Wereldwinkel 

Dorpsstraat 13/15 

Dorpskerk m 

Dorpsstraat 17 

10 Suetanborgh 

Suetanpad 5 

11 

Timmerwerkplaats 

Miening 41 

Nevenactiviteiten Zoeterwoude 

a Dorpskerk 

Dorpsstraat 17 

b Suetanborgh 

Suetanpad 5 

z a 

z a 

z a 10-16 u u 1 

z a 10-16 u 

Ooit cellenblok voor landlopers met aangrenzend een brandspuithuisje. 

Nu een winkel. 

Na brand herbouwd in de 16e eeuw, later uitgebreid en meermaals 

gerestaureerd. 

z a Voormalige telefooncentrale, nu in gebruik als oudheidkamer. 116 

gesloten 

object 

Optredens van Kleinkoor en Tibia (zang en blokfluit-ensemble, 10.00 u), 

Cantate Domino (openbare koorrepetitie, 11.00 u), Vera Batelaan (zang en 

piano, popmuziek, 13.00 u), Musicalgroep (openbare repetitie, 14.00 u) en 

Cor Graafland (orgel, 15.00 u) 

Opening van een nieuwe tentoonstelling van Oud Zoeterwoude, getiteld 

Bijzondere Dorpsgenoten. 

Drie woningen in een voormalige timmerwerkplaats met houtloods. 117 

11 

Noordbuurtseweg 

7 8 9 

5 6 

Rijksweg A4 

10 

4 

Zuidbuurtseweg 

< LEIDEN 

Molenpad 

GEMEENTE 

ZOETERWOUDE 

Nieuweweg 

Lange Kerkpad 

3 

1 

Weipoortseweg 

2 

Hoge Rijndijk 

UTRECHT > 

114 

115 

107

Zoeterwoude informatie mo n u m e n t e n 

Van werkboerderij naar woonboerderij 

De meest in het oog springende herbestemmingen in Zoeter- 

woude zijn wel de boerderijen. In de afgelopen decennia hebben 

veel boerderijen in deze streek hun bedrijfsfunctie verloren, maar 

de markante gebouwen konden in veel gevallen behouden blijven 

voor een woonbestemming, waarbij de belangrijkste constructieelementen 

overeind bleven. 

Vooral het buurtschap Weipoort, een van de oudste woongebieden 

van de gemeente Zoeterwoude, heeft van deze transformatie 

geprofiteerd. Samen met de weilanden, slootjes, boezemwater en 

agrarische bedrijven houden de woonboerderijen het historische 

landschapsbeeld hier fraai in stand. 

De omzetting van oude boerderijen naar woonboerderijen heeft 

verschillende oorzaken. In de eerste plaats zijn er de gevallen waar 

s Een stal in z’n oude functie 

foto: Jan van Gent 

in een boerenbedrijf moest worden beëindigd door het ontbreken 

van een opvolger. In de tweede plaats zijn er oude boerderijen, bijvoorbeeld 

aan de Noordbuurtseweg, vrijgekomen voor bewoning 

omdat de boer een nieuwe, moderne boerderij wilde bouwen. Zo’n 

nieuwe boerderij is soms in de nabijheid van de oude woonplek 

gebouwd, maar soms ook op een voor het bedrijf gunstiger plaats 

binnen de grote ruilverkavelingen die zijn gerealiseerd. 

Op onze tocht door de karakteristieke Weipoort zien wij veel prachtige 

woonboerderijen die met liefde zijn gerestaureerd. Enkele complexen 

dienen tot woonruimte voor meerdere gezinnen. Omwille 

van de privacy zijn de omgevormde boerderijen echter alleen vanaf 

de weg te bewonderen. Ook dat is al genieten, door de schoonheid 

van de gebouwen met de omringende bosschages. 

s Een stal in z’n nieuwe woon functie 


108

1 Potterij Zaalberg | Hoge Rijndijk 12 

z a 

Deze plek, naast de Meerburgerwetering, straalt tegenwoordig 

rust uit. Het is een markante tegenstelling tot wat zich hier vroeger 

afspeelde. 

Er is hier altijd bewoning geweest. In het verre verleden was het 

witte gebouw een boerderij, later door de familie’s Compier en Kerkling 

omgebouwd tot het café Zomerlust. Begin 1940 werd de lokaal 

bekende Toon van der Geer, die wegens onteigening voor de 

rijksweg 44 nabij de Haagse Schouw moest verhuizen, de nieuwe 

eigenaar. Onder zijn bewind werd de speeltuin uitgebreid met een 

grote schommelbak en een houten dansvloer. Op warme zomeravonden 

werd hier gedanst met livemuziek of op grammofoonplaten 

van de The Ramblers en de Kilima Hawaiians. Intussen was de 

nieuwe naam, het Witte Huis, aardig ingeburgerd en werd de uitspanning 

een gezellige ontmoetingsplaats. Voor degenen die niet 

van dansen hielden, was er een gelegenheid om te biljarten of een 

kaartje te leggen en voor hen die van rust hielden waren er roeiboten 

voor een romantisch tochtje op het water. 

In 1956 kwam er een einde aan de activiteiten van café en speeltuin 

Het Witte Huis. Potterij Zaalberg, voorheen Aardewerkfabriek De 

Rijn, werd de nieuwe eigenaar. Het gebouw en de tuin werden door 

Meindert Zaalberg rigoureus verbouwd en vernieuwd om hier een 

toonzaal, een verzendafdeling en een kantoor te vestigen. Afnemers 

konden de collectie voor hun winkel zelf komen samenstellen, 

daar was nu alle ruimte voor. Ook grote plantenbakken voor huiskamers 

en kantoortuinen konden vanuit de voorraad gekocht worden. 

In de tuin werden vogelspeelschalen, tuinlantaarns en zonnewijzers 

op grasvelden en terrassen getoond. 

s Potterij Zaalberg 

foto: archief Jan van Gent 

In 1979 kwam er achter de toonzaal een nieuwe werkplaats bij, zo- 

dat de fabricage en verkoop bij elkaar konden worden gevoegd. De 

tijd van de grote plantenbakken in keramiek was voorbij, maar de 

belangstelling voor serviezen, vazen en schalen bleef. De keramiek 

werd steeds verfijnder en de glazuren bleven rijk van kleur. Het ambachtelijke 

met de hand draaien liep ten einde toen de draaiers één 

voor één met pensioen gingen en er geen jongeren in dit vak meer 

opgeleid konden worden door gebrek aan belangstelling. 

Als gevolg hiervan is in 2000 het bedrijfsgedeelte gesloten. Herman 

Zaalberg werkt hier sindsdien verder als ontwerper van unica. 

Tweemaal per jaar houdt hij een tentoonstelling van zijn werk in 

eigen toonzaal, eind april en eind oktober. Tussentijds is de toonzaal 

op afspraak te bezoeken: telefoon 071-5411409. Op de website www. 

zaalberg-keramiek.nl vindt u nadere informatie. 

109


2 Meerburgkerk/de Herdershof | Hoge Rijndijk 18/16 z a 

In de 17e eeuw had de prominente Leidse textielhandelaar Pieter 

de la Court hier een buitenplaats, Huys Meerburch geheten. De kerk 

is in 1895 op dit terrein gebouwd, naar een ontwerp van de Delftse 

architect Jos Tonnaer voor het lieve bedrag van 60.000 gulden. Het 

oude Huys Meerburch werd in gebruik genomen als pastorie. 

Trots staat de kerk te pronken achter de oever van de Oude Rijn, 

met zijn indrukwekkende koepel die geflankeerd wordt door twee 

klokkentorens. In het afgelopen jaar zijn aan de buitenzijde van de 

kerk de nodige restauraties en nieuw voegwerk uitgevoerd. Voor 

het interieur zijn er grote plannen om veranderingen aan te brengen 

in het belang van de liturgie. De nietszeggende lichte kleur moet 

plaats maken voor een nieuw kleurenschema, waarbij accenten 

worden aangebracht aan pilaren en bogen. In zekere zin wordt teruggegrepen 

naar het interieur van de eerste oplevering. De gepleisterde 

wanden en pilaren waren toen in heldere tinten geschilderd 

met imitatiesteenachtige accenten en extra versieringen van 

het houten tongewelf. 

Door achterstallig onderhoud vraagt de kerkvloer echter de eerste 

aandacht. Het herstel van de vloer biedt gelijk de mogelijkheid voor 

een andere opstelling van kerkmeubilair, volgens nieuwe inzichten 

voor de liturgiebeleving. De uitvoering van de plannen is nog afhankelijk 

van de financiering en de goedkeuring van het bisdom. 

De huidige pastorie is van een latere datum. Onder leiding van pastoor 

I. Meijer werd het Huys Meerburch in 1921 afgebroken en de 

huidige pastorie gebouwd. Momenteel is slechts een gedeelte van 

dit gebouw in gebruik voor activiteiten ten behoeve van de kerk. 

De verdieping is verhuurd aan de stichting MOL (Muziekonderwijs 

Leiderdorp en omstreken) en de pastoriezaal wordt momenteel gebruikt 

als ontmoetingsplaats voor ouderen. Deze zogeheten Herdershof 

is een burgerinitiatief. Elke woensdagmorgen van 10.00 tot 

12.00 uur kunnen ouderen hier onder het genot van een kop koffie 

of thee met elkaar van gedachten wisselen. 

Op Open Monumentendag is de verbinding tussen beide gebouwen 

ook opengesteld. U kunt de kerk en de pastorie bezichtigen, en 

afsluiten met een bezoek aan de Herdershof. 

s Meerburgkerk 


110

3 grote Molen | Molenpad 11 

z a 

De eerste windwatermolen in de Grote Polder werd al in 1485 

gebouwd nabij de Rijnegommervaart. Op deze plek stond een watermolen 

die met handkracht werd aangedreven. Deze eenvoudige 

watermolen werd in 1545 vervangen door een flinke wipwatermolen, 

die zijn water via de Kopperwetering op de Oude Rijn loosde. De 

molen had toen al een vlucht (reikwijdte van de wieken) van 25 meter. 

Door het grote aanzien van de molen werd deze de naamgever 

van de polder en het nabij gelegen industrieterrein. 

De huidige molen, uit 1626, was oorspronkelijk uitgerust met een 

groot scheprad. Tot circa 1940 was hier ook bewoning. In 1953 werd 

het scheprad vervangen door een vijzel en kreeg de molen een extra 

krachtbron in de vorm een dieselmotor die bij windstilte werd 

gebruikt om 560 ha grote polder droog te houden. Door een zware 

storm in april 1973 werd het bovenhuis totaal vernield. Dankzij de 

inspanningen van een groot aantal instanties kon de vang op 11 september 

1976 worden gelicht en werd de molen weer in oorspron- 

kelijke staat teruggebracht. 

De huidige eigenaar, de Rijnlandse 

Molenstichting, heeft 

een circuitbemaling rondom 

de molenwerf gemaakt. 

Uw gastheer is de vrijwillige 

molenaar Pieter Hellinga, die 

met zijn enthousiaste verhalen 

alles over molen en polder 

kan vertellen. 

Grote Molen 


4 Het graalhuis | Zuidbuurtseweg 13 

z a 

Het Graalhuis is in 1932 in opdracht van de plaatselijke parochie 

gebouwd onder de supervisie van Leo en Jan van der Laan. Deze 

vader en zoon hadden een landelijk bekend architectenbureau in 

Leiden. Zij realiseerde prestigieuze projecten in hun stad, zoals het 

warenhuis van V&D en het voormalige Elisabeth Ziekenhuis aan de 

Hooigracht. De rooms-katholieke vrouwelijke jeugdbeweging De 

Graal is ontstaan rond 1929, door toedoen van de toenmalige bisschop 

van Haarlem, Johannes Aengenent. Dit als tegenhanger voor 

de opkomende socialistische jeugdbewegingen na de Eerste Wereldoorlog. 

Het geloof kwam uiteraard op de eerste plaats, maar er 

was ook aandacht voor dans, kunst en cultuur. Het waren de eerste 

tekenen van de emancipatie voor de vrouwen in die tijd. Helaas 

kwam door de Duitse bezetting een einde aan de Graalbeweging en 

werd na deze duistere periode het gebouw in gebruik genomen als 

naaischool en kleuterschool, ofwel “bewaarschool”, zoals het toen 

heten. Op de begane grond bevond zich de naaischool, waar onder 

leiding van zuster Veronica de oudere meisjes de eerste aanwijzingen 

kregen voor het maken van hun eigen kleding. Zuster Maxima 

was de bewaarzuster van de kleuters op de bovenverdieping, waar 

rond 1950 zelfs tachtig kleuters via een smalle trap naar boven gingen. 

Geen ideale plek voor een kleuterschool, maar gelukkig werd in 

1963 de nieuwe kleuterschool “Zonnegaarde” in gebruik genomen. In 

1964 startte hier de stichting “Vrije Klubs” met haar jeugdactiviteiten 

en werd de naam van het Graalhuis omgedoopt in “’t Spinnenweb”. 

Naast de creatieve activiteiten in hun clubgebouw en de spellen buiten, 

waren ook de jaarlijkse zomerkampen terugkerende hoogtepunten. 

Na ruim twintig jaar kwam een einde aan de Vrije Klubs en werd 

het gebouw een aantal jaren commercieel verhuurd aan ondernemers 

in de sieradenbranche. 

111


In 1991 werd het graalhuis weer “Het Graalhuis”, maar nu met een an- 

dere ideële doelstelling. De in leven geroepen stichting had als doel 

financiële ondersteuning te verlenen aan kleinschalige projecten in 

zogenaamde derde wereld, of daarmee gelijk gestelde landen. Het 

nodige kapitaal wordt verkregen door verkoop van gratis geschonken 

goederen, zoals kleding, meubelen en huishoudelijke artikelen. 

s Klassenfoto R.C. School van Zoeterwoude 


Ruim dertig vrijwilligers zetten 

zich belangloos in om 

het doel te doen slagen. 

De openingstijden zijn; dinsdag 

13.30 tot 16.30 uur en zaterdag 

10.00 tot 14.00 uur. 

Een ontwerpschets van 

architecten Van der Laan. 

5 De Meester | Zuidbuurtseweg 57/58 

z a 

Café en de Zalen van De Meester doet haar naam eer aan, 

daar het is gevestigd in de eerste R.C. School van Zoeterwoude. 

De school en de woning voor de hoofdonderwijzer werden in 1868 

gebouwd en het schoolgebouw zelf bestond uit twee klaslokalen. 

Opvallend waren de aparte speelplaatsen. Niet voor de kleinere en 

wat oudere jeugd, maar om de jongens en de meisjes te scheiden. 

Dat leek uit katholiek oogpunt verstandiger. 

De komst van deze confessionele school in het overwegend katholiek 

Zoeterwoude veroorzaakte direct een enorme leegloop bij de 

openbare school op de Dorpsstraat. Van de 112 leerlingen bleven er 

maar dertien over. In 1876 moesten 180 leerlingen het met maar twee 

leerkrachten stellen en nog steeds in twee lokalen. Enige verlichting 

kwam in 1884 met in gebruikneming van de aparte meisjesschool 

tegenover de Zuidbuurtse kerk, die werd geleid door de zusters 

Franciscanessen van Bennebroek. Met invoering van de leerplicht 

in 1901 onderging het schoolgebouw in 1903 haar eerste modernisering. 

Er werd een derde lokaal met een nieuwe, meer hygiënische 

toiletgroep bijgebouwd. 

In 1924 verhuisde de leerlingen naar de nieuwe jongensschool op de 

Schenkelweg, wel bleef de hoofdonderwijzerwoning op deze plek 

gehandhaafd. 

Het oudste gedeelte van het gebouw werd omgevormd tot gymzaal, 

en in de uitbreiding van 1903 vonden de Josephgezellen, 

een katholieke jongerenvereniging, een nieuwe plek. Aan het eind 

van de 19e eeuw zijn in Nederland dit soort gezellenverenigingen 

ontstaan naar voorbeeld van een initiatief van de Duitse priester 

Adolph Kolping. Ook hier kwam in het beging van de Duitse bezetting 

een einde aan de activiteiten van deze jongerenvereniging. In 

112

deze periode werd in de gymzaal een tussenwand geplaatst. Dit 

voor de opvang de leerlingen in het Voortgezet Lager Onderwijs 

(VGLO), daar de Duitse bezetter de leerplicht had verhoogd van 12 

tot 14 jaar. 

Na een stille oorlogsperiode werd het gebouw weer nieuw leven 

ingeblazen onder de naam Don Bosco, met in de kleine zaal samenkomsten 

van katholieke jongens in het weekend. 

In 1964 werd met een commerciële aanpak door Winy en Jan van 

der Geest gestart met de kernactiviteiten in het Don Bosco. De zalen 

werden gebruikt voor vergaderingen, bruiloften en het organiseren 

van discoavonden. Opvallend is dat menig bekende Nederlandse 

bands hier hun oefenruimte vonden, onder ander de Zoeterwoudse 

“The Shoes”, de Haagse “Earth & Fire”en “The Golden Earings”. 

In 1993 werd in het voormalige woonhuis van de hoofdonderwijzer 

het “Café De Meester” in gebruik genomen en met de grote facelift 

in 2010 van de zalen verdween ook Don Bosco als een ingeburgerde 

naam in de Zoeterwoudse dorpsgeschiedenis. 

6 bibliotheek | Schenkelweg 4 

z a 

Gebouwd als katholieke jongensschool werd dit pand op 3 

maart 1924 voor het eerst in gebruik genomen, met een inzegening 

door de pastoor. Het schoolgebouw bestond uit vier lokalen, 

die werden verwarmd door grote potkachels. In de gang stonden 

onder de kapstokken de klompenbakken, want iedereen kwam op 

klompen naar school. Voor de leerlingen uit Gelderswoude betekende 

dit dat zij elke twee weken toe waren aan nieuwe klompen, 

omdat ze dagelijks een afstand van ruim tien kilometer aflegden. 

Al na vijf jaar werd er een lokaal aangebouwd, dat vanwege zijn 

vochtige buitenmuren meestal werd toegewezen aan de nieuwkomer 

onder de leerkrachten. 

In 1955 kreeg de school de naam St. Aloysiusschool. Rond deze 

periode werd de start van het schooljaar naar augustus/september 

verschoven. Voordien begon het schooljaar op 1 april vanwege de 

arbeidscontracten van de boerenarbeiders. Hun mondelinge jaarcontracten 

liepen van 1 mei tot 1 mei. 

Om het grote aantal leerlingen op te vangen nam de school in 1959 

de drie lokalen aan de Jan van Banningstraat in gebruik, met een 

overdekte fietsenstalling op de speelplaats. 

Tegelijk met de start in 1964 van de Sjaloomschool (nu Westwoud) 

kwamen er in de drie laagste klassen weer meisjes op de school, die 

ruim 80 jaar ongemengd was gebleven. En in 1965 werd er haaks op 

het pand een lang verwacht gymnastieklokaal bijgebouwd, dat ook 

ten goede kwam aan particuliere sportbeoefening, zoals volleybal. 

Door de bouw van de Klaverweideschool in 1979 liep het aantal 

leerlingen echter schrikbarend terug. Zozeer zelfs, dat op 1 augustus 

1985 de school werd gesloten. 

Bibliotheek 

foto: Carien Overdijk 

113


De plaatselijke bibliotheek werd de nieuwe hoofdgebruiker. Na een 

grondige verbouwing van het oudste schoolgedeelte ontstond hier 

een grote ruimte voor de boekenkasten. Het eerste boek werd uitgeleend 

op 13 mei 1987. Het overige gedeelte van het schoolcomplex 

is getransformeerd tot onderdak voor vijf wooneenheden, een 

administratiekantoor en een ruimte voor een fysiotherapeut. 

7 De buren | Dorpsstraat 6 

z a 

De ontmoetingsplaats De Buren is niet meer weg te denken uit 

het dorpshart van Zoeterwoude. Hij is ontstaan uit een burgerinitiatief 

en wordt gerund door vrijwilligers. Onder het genot van een 

kopje koffie of thee ontmoeten de bezoekers elkaar in een sfeer die 

samenhorigheid uitstraalt. Op 11 november 2008 werd het eerste kopje 

koffie bij De Buren geschonken op het oude adres in het dorp. 

Nu is de ontmoetingsplaats in de huiskamer van het voormalige 

schilderspand van Van Wilsum. Het karakteristieke pand is rond 

1885 gebouwd op een kale plek nadat een brand hier een rij woonhuizen 

had verwoest. 

Het werd het woonhuis met een daaraan verbonden schilderswerkplaats 

van de eerste eigenaar Hendrik Rodenburg. In 1896 werd het 

bedrijf overgenomen door Jacob Binnendijk en uitgebreid met een 

drogisterij waar zijn vrouw Cornelia de scepter zwaaide. Zijn trouwe 

knecht Manus van Wilsum ging na de dood van zijn baas verder met 

schildersbedrijf, op zijn beurt weer opgevolgd door zijn zoon Bram. 

Het schildersambacht werd voortgezet door neef Arie de Jong, tot 

het moment dat hij in 1991 stopte op deze plek. 

Naast de ontmoetingsplek bevat het complex een makelaarkantoor, 

financieel adviesbureau, verzekeringsexpert en groenten/ 

fruitspecialist. 

s De Buren 


De Buren is geopend op dinsdag, woensdag en vrijdag 10.00-12.00 

uur en op zondag van 14.00-16.00 uur 

8 wereldwinkel | Dorpsstraat 13/15 

z a 

De Wereldwinkel is sinds 8 april 1995 gevestigd in twee gebouw- 

tjes met een historische en sociale achtergrond. Voor de huidige 

etalage stond vroeger de dorpspomp, met – verbazingwekkend 

- vlak ernaast een urinoir. Op de foto die dateert van rond 1920, 

draagt de pomp een stromuts tegen bevriezing. 

Het huidige winkelgebouwtje is naar schatting eind 19e eeuw gebouwd 

als gevangenis ofwel cachot. Ten tijde van de foto was het 

aangepast aan de eisen van de tijd. Het bevatte twee eenvoudige 

114

cellen met een slaapplaats en een provisorisch toilet zonder stromend 

water. De cellen werden in de crisisjaren vooral gebruikt door 

landlopers die door het drinken van spiritus in een benevelde toestand 

terecht kwamen en dan van de veldwachter logies kregen 

aangeboden. Later waren het hoofdzakelijk personen die te diep in 

het glaasje hadden gekeken en dan hun handjes niet thuis konden 

houden. In beide gevallen werden zij voor een nacht opgesloten om 

hun roes uit te slapen. De cellen waren na zo’n nacht vaak een grote 

smeerboel. Alles werd dan weer grondig schoongemaakt door de 

buitendienst van de gemeente. 

Nadat de cellen waren gesloopt en de toegangsdeur was verwijderd, 

heeft de open ruimte lang dienst gedaan als bushalte. 

De opslagruimte van de Wereldwinkel is rond 1885 gebouwd als 

brandspuithuisje voor de vrijwillige brandweer. Binnen stond een 

handbediende brandspuit waarmee acht man, vier aan iedere zijde, 

het water konden oppompen. 

Na de komst van een motorspuit, die werd gestationeerd bij het 

gemeentehuis, werd het huisje omgebouwd tot transformatorhuisje 

voor de elektriciteitsvoorziening in het dorp. Rond 1958 kwam de 

ruimte weer leeg en werd het een opslagplaats voor de Hervormde 

Gemeente, met attributen die nodig waren voor begrafenissen en 

het onderhoud van het kerkhof. 

De huidige Wereldwinkel is gestart vanuit een Zoeterwoudse woonkamer. 

Op 3 april 1995 ging een droom in vervulling toen een echte 

Wereldwinkel op deze plek kon worden geopend. Met vele vrijwilligers 

worden eerlijke producten aangeboden met een ideële doelstelling. 

De Wereldwinkel is open van dinsdag tot en met vrijdag van 13.30 

tot 17.30 uur en zaterdag van 9.00 tot 16.00 uur. 

s Wereldwinkel 


9 Dorpskerk | Dorpsstraat 17 

z a 

Een van de belangrijkste monumenten in Zoeterwoude is wel 

de Dorpskerk midden in het dorpscentrum. In 1280 werd al melding 

gemaakt van een aan Sint Lebuïnus gewijde kerk die mogelijk de 

voorloper is van de huidige dorpskerk. Restanten van deze kerk zijn 

de kloostermoppen die rond de hoofdingang zijn gemetseld. 

Het oorspronkelijke eenbeukige schip werd later vergroot met de 

zijbeuken, waarbij de aangebouwde toren werd opgenomen in het 

kerkgebouw. De kerk is in 1574 tijdens het Beleg van Leiden grotendeels 

door een brand verwoest. Pas jaren later, namelijk in 1593, 

115


s Dorpskerk 


was de restauratie van het koor klaar voor de liturgische diensten. 

De kerkmeesters kregen in 1615 toestemming om de ontbrekende 

torenspits te herstellen en te starten met de uitbreiding van de kerk. 

Onder leiding van de bekende Leidse Stadsbouwmeester Arent van 

’s Gravensande kreeg de kerk in 1655 zijn huidige vorm. 

Enkele jaren later werd het interieur verfraaid met twee kunstzinnige 

wandborden in de afmetingen van 2 x 3 meter. Hierop kunnen wij 

nu nog de teksten lezen van de Tien Geboden en de apostolische 

geloofsbelijdenis. De borden dateren uit 1661. Omdat ze 350 jaar oud 

zijn, worden ze dit jaar plaatselijk extra in de belangstelling gezet. 

Tijdens de restauratie van de kerk in de periode 1949-1957 zijn de 

borden op vakkundige wijze gerestaureerd door de Zoeterwoudse 

huisschilder Manus van Wilsum. Zijn vakmanschap blijkt onder andere 

uit de fraaie bewerking van de roodkleurige marmerimitatie en 

de teksten die hij heeft geschilderd in een Oud-Hollands lettertype 

met een beëindiging van zwierige krullen. 

Tijdens de Open Monumentendag zijn er culturele activiteiten in de 

vorm van muziek en zang (details: zie nevenactiviteiten). 

10 Suetanborgh | Suetanpad 5 

z a 

De oudheidkamer Suetanborgh is gevestigd in de voormalige 

automatische telefooncentrale die in 1938 is gebouwd, maar pas 

in 1947 in gebruik is genomen. Voor 1947 werden de verbindingen 

handmatig met pluggen verzorgd vanuit de postkantoren. In 1907 

verzorgde brievengaarder Willem Koot vanuit een postkantoor aan 

het Watertje op deze wijze de verbindingen voor vier abonnee’s: 

het gemeentehuis en drie graanhandelaren. 

Deze handmatige telefooncentrale verhuisde in 1924 mee naar een 

nieuw postkantoor aan de Dorpsstraat. De kwetsbare bovengrond- 

116

se kabels werden vervangen door ondergrondse kabels, die meer 

mogelijkheden schiepen voor de automatisering van het telefoonverkeer. 

Die automatisering werd in Zoeterwoude vertraagd door 

de periode 1940-1945, zodat de telefoons met een kiesschijf pas in 

1947 bij de abonnee’s in gebruik kwamen. 

In het leegstaande gebouw, dat intussen door de gemeente was 

overgenomen, kon de vereniging Oud Zoeterwoude haar oudheidkamer 

inrichten. Deze werd feestelijk geopend op 4 september 1982 

door burgemeester A. Houdijk. 

Vandaag, op Monumentendag, is hier de opening van een nieuwe 

tentoonstelling van Oud Zoeterwoude, met als thema Bijzondere 

Dorpsgenoten. 

11 Timmerwerkplaats | Noordbuurtseweg 41 z a 

Op fraaie wijze is een markante en beeldbepalende timmer- 

werkplaats, samen met de erboven gelegen houtloods getransformeerd 

tot drie wooneenheden. Vooral de verdieping met de teruggeplaatste 

raampartijen in een okergele kleur geeft nog altijd de 

indruk van een partij hout die ligt te drogen. 

De eerste bouwactiviteiten vonden in 1888 plaats, toen Arie Paardekooper, 

de grondlegger van het bedrijf, hier een woonhuis met 

werkplaats bouwde. Het waren zijn zonen die in 1923 zorgden voor 

de grote uitbreiding van de werkplaats met de houtloods erboven. 

Zij handelden onder de naam van De Erven A. Paardekooper, zoals 

nog steeds van grote afstand leesbaar is op de daklijst. 

In 1998 verliet het bedrijf deze plek. Op de Miening nam het een 

ultramoderne werkplaats met kantoor in gebruik. Daarna ging de 

transformatie van start naar de huidige drie woningen: een geslaagde 

verbouwing. 

s Suetanborgh 


s Timmerwerkplaats 

foto: Carien Overdijk 

117

Colofon 

De Open Monumentendagen 2011 in Leiden, Leiderdorp, Oegstgeest 

en Zoeterwoude worden mede mogelijk gemaakt door 

l Gemeente Leiden 

l Gemeente Leiderdorp 

l Gemeente Oegstgeest 

l Gemeente Zoeterwoude 

l Leiden Marketing 

l Fonds 1818 

l Burgy Bouwbedrijf Leiden 

l Hazenberg Archeologie, Leiden 

l SLS Wonen 

l Huisman Tweewielers BV 

l Architectenbureau Lau 

l Schouten Verpakking 

l Menken Kasander & Wigman Uitgevers 

l Fick Makelaardij, Leiden 

l Rabo Vastgoedgroep 

l en alle adverteerders in dit boekje 

Hoofdsponsor 

Met dank aan 

l De eigenaren, bewoners en beheerders van de opengestelde 

monumenten 

l Vrijwilligers van Open Monumentendagen Leiden, Leiderdorp, 

Oegstgeest en Zoeterwoude 

l Gemeente Leiden, Monumenten & Archeologie 

l Regionaal Archief Leiden 

l Carien Overdijk 

l Cultuurhistorisch Bureau Moerman 

l Dröge Bureau voor Bouwhistorie 

l Thunnissen Bureau voor Kunst & Cultuurhistorie 

l Leiderdorps Museum 

l Stichting Comité Doesbrug 

l Stichting Vrienden van de Oude Kern 

l De Hollandsche Tuyn 

l Spar-Van Gessel, Leiderdorp 

l Vereniging Oud Oegstgeest 

l Stichting Oud Zoeterwoude 

l Stichting Open Monumentendag 

118

Stichting Open Monumentendagen Leiden 

Ien van den Bergh (voorzitter), Koen Brakenhoff, Geert Doeven, 

Lizzy Loesberg, Monique Roscher, Charlotte Staats en 

Joop Gijsman (adviseur) 

Jeugdactiviteiten Leiden 

Linda van de Geijn, Felix Hogenbirk, Guillermo Holman, Mathilde 

Wijn, Trees Koenders en Lydia Warners (kidsgids), Technika 10 

Muziek in Panden Leiden 

Nicolien van der Rest 

Engelse teksten Leiden 

Janet van der Mark-Mackenzie 

Comité Open Monumentendag Leiderdorp 

Hans Endhoven, Jos Gerrese, Marleen Riool, Felix Suijkerbuijk, 

Claudia Thunnissen, Helmi de Vries, Arjaan Wit, Bram Wolf; 

gemeentelijke ondersteuning: Edith Barkmeijer 

Comité Open Monumentendag Oegstgeest 

Wendy van Es, Bernadette Fortuyn, Carla de Glopper, Saskia de 

Jong, Marlies Merkestein en Froukje Stiekema 

Comité Open Monumentendag Zoeterwoude 

Jan van Gent 

Contact 


telefoon: 071 516 57 85 

e-mail: openmonumentendagen@leiden.nl 

Leiderdorp 

telefoon: 071 545 85 33 / 545 87 26 

e-mail: ebarkmeijer@leiderdorp.nl 

Oegstgeest 

telefoon: 071 519 17 53 

e-mail: s.jong@oegstgeest.nl 

Zoeterwoude 

telefoon: 071 5801587 

email: vangent@ibizweb.nl 

Websites/Twitter 

Volg ons ook op twitter: @OMDLeiden 

www.openmonumentendagenleiden.nl 

www.leiderdorp.nl 

www.oegstgeest.nl 

www.oudzoeterwoude.nl 

Tekstbijdragen 

Leiden: Martina Borghmans, Reinoud Boter, Matthijs Burger, Jaco 

Haartsen, Hanneke Jelles, Ingrid Moerman, Edwin Orsel, Max Put, 

Jos van Rooden, Monique Roscher, Cor Smit, Minke Walda, Jori 

Zijlmans, Conserf Monumenten Adviesbureau 

Leiderdorp: Claudia Thunnissen 

Oegstgeest: Vereniging Oud Oegstgeest 

Zoeterwoude: Jan van Gent 

Redactie 

Ingrid Moerman, Carien Overdijk (eindredactie Leiden en Zoeterwoude), 

Monique Roscher, Claudia Thunnissen (Leiderdorp), Saskia 

de Jong-Commandeur (Oegstgeest), Jan van Gent (Zoeterwoude) 

Illustraties 

De afkorting RAL verwijst naar: collectie Regionaal Archief Leiden 

Foto omslag 

Claudia Claas 

Vormgeving 

Valetti, Claudia Claas 

Druk 

Deltahage, Den Haag 

Oplage 

12.000 ISBN/EAN 978-94-6190-208-5 NUR 648 

119

Leiden l e g e n d a 

n r. m o n u m e n t o p e n b l z. 

1 Stadhuis z a z o 28 

Breestraat 92-104 

2 Gemeenlandshuis van Rijnland z a 29 

Breestraat 59 

3 Breestraat 24 z a z o 30 

4 Koetjes en Kalfjes z a 31 

Breestraat 18 

5 Het SieboldHuis z a z o 33 

Rapenburg 19 

6 Rijksmuseum van Oudheden z a 34 

Rapenburg 28 

7 Rapenburg 36 z a z o 35 

8 Rapenburg 48 z a z o 36 

9 Academiegebouw z a z o 38 

Rapenburg 73 

10 Rapenburg 59 z o 39 

11 Gravensteen z a z o 40 

Pieterskerkhof 6 

12 Kerkmeesterskamer Pieterskerk z a z o 41 

Kloksteeg 16 

13 Steenschuur 11 z a 42 

14 Openbare Bibliotheek z a 44 


15 Hooglandse Kerk z a 45 

Middelweg 2 

16 Poolcafé The Church z a z o 46 


17 De Bonte Koe z a z o 48 

Hooglandsekerk-Choorstg 13 

18 Kapel vm. St.Elisabethziekenhuis z a z o 49 

Hooigracht 15 

19 vm. bierdepot z a z o 50 

Nieuwe Rijn 82 

20 Het Leids Wevershuis z a z o 51 

Middelstergracht 143 

n r. m o n u m e n t o p e n b l z. 

21 Diaconaal Centrum De Bakkerij z a z o 52 


22 vm. weeshuis z a z o 53 


23 Museum Boerhaave z a z o 55 

Lange St Agnietenstraat 10 

24 Stedelijk Museum De Lakenhal z a z o 56 


25 Scheltema z a z o 57 

Marktsteeg 1 

26 Bethlehemskerk z o 58 

Lammermarkt 57 

27 Oude Singel 112 z a z o 59 

28 vm. vuilverbranding z a z o 60 

Langegracht 70C 

29 Nieuwe Energie z a 61 


30 vm. Leidsch Dagbladgebouw z a 66 

Witte Singel 1 

31 Hortus botanicus / Clusiustuin z a z o 67 

Rapenburg 73 

32 De Leidse Sterrewacht z a z o 68 


33 Muurtoren Oostenrijk z a 69 

Jan van Houtkade 50 

34 Begraafplaats Groenesteeg z a z o 70 

Groenesteeg 126 

35 Meelfabriek z a z o 71 

Oosterkerkstraat 18 

36 Informatiecentrum Nieuw Leyden z o 73 

Slachthuislaan 31 

37 50 kV Gebouw z o 74 

Pasteurstraat 101 

38 Molenmuseum De Valk z a z o 75 


39 Boerhaavegebouw z a z o 76 

Steenstraat 1 

40 vm. ziekenbarak z a z o 77 


120

30 

40 

a3 

32 

39 

31 

5 

z1 

10 

9 

6 

7 

4 

8 

N 

J5 

J6 

38 

3 

11 

Naar oegstgeest 

t3 

24 25 w 

12 

2 

L 

26 

J4 

23 

1 

z2 

S 

29 

13 

27 

37 

14 

36 

21 

t2 

b 

J2 

22 

t1 

28 a2 

15 

J1 

16 

a1 

J3 

17 

z4 

18 

19 

20 

1 

11 

z1 

PARKEERPLAATS/-TERREIN 

PARKEERGARAGE 

VISITORS CENTRE + STADHUIS 

OPENGESTELD PAND 

NEVENACTIVITEIT 

MONUMENTJE VOOR JEZELF 

WANDELROUTE 1 

WANDELROUTE 2 

WANDELROUTE 3 

FIETSROUTE 

AUTOVRIJ GEBIED ZONDAG 

34 

35 

Naar Leiderdorp

z3 

33 

Naar zoeterwoude 

Nevenactiviteiten Leiden | voor tijden en toelichting zie p. 12-15 en p. 22 

n r. activiteit w a n n e e r 

a Demonstraties ambachtslieden 

1 Drukkerij Mostert en Van Onderen! z a z o 

Langegracht 61 

2 Steenhouwerij Bam Bam (nr. 28) z a z o 


3 Ambachtelijke Smederij Sjaak van de Geijn z o 

Oude Varkenmarkt 4 

b Bootpenning 

Diaconaal Centrum De Bakkerij (nr. 21) z a z o 


J Jeugdactiviteiten 

1 Plein voor Hooglandse Kerk (nr. 15) z a z o 

Hoek Nieuwstraat / Middelweg 

2 vm. Weeshuis Blauwe Vogelzaal (nr. 22) z a z o 


3 Hooglandsekerkgracht z o 

4 Museum Boerhaave (nr. 23) z a z o 


5 Rapenburg 48 (nr. 8) z o 

6 Molen de Valk 


z a 

n r. activiteit w a n n e e r 

L Lezing Historische Vereniging Oud Leiden 

Het Leids Volkshuis Apothekersdijk 33a 

N Napoleon bezoekt Leiden z o 

Rapenburg / Rapenburg 48 (nr. 8) 

r Open Dagen Regionaal Archief Leiden 

Boisotkade 2a 

t tentoonstelling 

v r 

z a z o 

1 Regionaal Architectuur Platform z a z o 


2 Archeologisch Centrum Gemeente Leiden (nr. 22) z a z o 

Hooglandsekerkgracht 17c 

3 Scheltema (nr. 25) z a z o 

Marktsteeg 1 

w Stadswandeling, Scheltema (nr. 25) 

Marktsteeg 1 

z Monumentje voor jezelf (zie p. 22) 

1 De Koets Doelensteeg 8 

2 City Hall Stadshuisplein 3 

3 Restaurant ‘t Fust Garenmarkt 16 

4 De Bonte Koe (nr. 17) Hooglandsekerkchoorsteeg 13 

z a z o 

z a z o

Oud gebouw Nieuw gebruik - Leiden

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?