rété 1 - Drukwerk in de Marge

été 1 

technisch 

tijdschrift 

voor de 

grafische 

indusffie 

22 ste jaargang

I 

I 

f 

a 

ta I 

I 

rI 

T 

taal 

I 

I 

lrarra 

rrtttl 

..raal 

ra..rl 

'.t.tÀt.A 

I I I r r r rl 

rlIrIrlI 

IIIlllrr 

IIIIIITI rlltrrttt 

llltrllrl 

IIITIITIT ITTIT 

lltrt 

ttrrr 

I.I.I T I 

Itl 

lrrrlr 

rrllrrr-r-IrItIlrt. 

r r r rl 

tilllrrrrrrttMrr 

r r r lil lI 

irll 

lrrrl rrrll 

T.TIIIII'TTIIIIIIIIIT 

rrlll 

rtlrl 

II 

rl 

y'.'. t. t.t.t.\t. t.t.tól! 

;t. 

r r r I I I I r r r l! I 

r r r r r r r r r ÍlÍ r r 

r lltllllll r r r r I I r r III f 

ttrtlllrr 

r!TITIIII r ! T I T I I I T II I I 

IIIIIIIII rrrrrrr.lflrt 

arrltlttr a r ! r l I I I I r r I r ll Il Ir 

I 

ttrllltll t rrlrlrllllll 

r r I r I r I r III 

rrrrrlttIIIlI 

rrrrrlttllll 

lltttrtlrlll rrrrrrrrlli 

r r r r r I r r I I lI 

rrrtttItrrIII 

lrrarrlarllll 

rrattrttrllll 

rrrrrtlttilll 

t.'.ttt.tÀt.ttt.1àf 

I T I II 

I lrrII T T I T I II T I 

lí r rtllt r r I r lI r I 

! !rrlr r r I r lJ r I r 

lrrtlllrrr 

r.IrXtrIi 

r rr.llllrrl r . I r I I r r r III 

r r r r I r I r r r IIf 

l r r I r I I r r I II r 

r r r I I I r r r r II I 

rIIII 

lrrrrtlttilll 

irrtllrttlll 

ttrtarttrrlrr 

rtrtiiatltlr 

rrlrtrrtitllr 

tlllllllrlll 

ttttrttlllllt 

rtrttrtlttll 

JI I r : I r r r 

rtttllllrrlll 

Irrrlltl 

rlrltrtrrrlrl 

I r r r rrlrl 

rrtrrrrltrtltl 

rtrl 

laratartrrrrlt 

I 

I r.. I r r lI 

rlrrrrrlirrlll 

TII 

lrttttrtrrrrlr 

lIr 

rrrrrlll 

r r r r r r r I I I I I i I l(II I rIr I I r f 

lrrararlt 

r r r r r r r r I r I r r I r IIf r XX II I I I f r. I . I I 

trrirrlll 

r r I r r r r r r I I I t t t I I I r r r r r r I I I r r r I I f II II II f f f I I I I I I r r r tt 

t II 

i 

lrtrrrrtl 

t r a a l r r r I r a r r I I I r J r I I I l.r r I 

llrtrrlll 

I 

r r ttt t ttt I I tr I tr r rltr r rltr It r r ll rIIrlIIla 

rIIrlIIr rIIrlIIla 

all 

ltraitarl 

I 

a r rrl r rrl r I r t r. t a rlt r rlt I t ! rir r rir i r lIIrIIlt I lIIrIIlt II r I It r r 

I 

r t r r I I r r I t r r ! Il r I lI I II I lr! r 

I 

r r | I | r I r r r r r I r r r r I r rIl I I I r r I I I I I r r r a I Í IIr.rr-I I If-I_I-I r i r r l i r i r I r r I 

II 

ll 

..........r......r.tr.,...../r.,l'll|raralartr.a..aàà#4.........t....,'... 

II 

r r I r tr r r. ll r r r ít rIIIIIIlIrtfltr r rrrrr r r r 

tl 

rrrrtlrlrtllrrr 

II 

r rrrtrlrlrrlrrar 

r r I r I r l r r I r r | . |( | r í I I I f I f r í r I r r'! I r r I r r r 

lll 

. r r r i I r r r r r I r r r r f t r r f I I f t I I r IrrJltttrtrr 

r r r I I r l r l I r 

tl 

r r r r t I r r I r íl r r r r 

trillltrllrr ll 

.. r . r r r i l. I . r I r íI I I r r. r . r III I r I I lI f I r r I I I r I l I I . 

, . . ., . .. .... / r. .... . . .vr... .' . . t. t, 

.-Àllóól!áfrt rt.. r..1t............ 

lt 

. t. t.'. t I 

lIr r I I I I I I I I r r 

ll I I r I I I r I r r r r 

t. ttt. t.t.'. t.1fr t.'.' 

t.\ààààl.t.t. lI I t. r t.trt.t.t.t.t 

t. t 

I | . r r t r r I l I t llt i r .' r . r .IIIr I llar I r r r I I I I I I r ttttr I r 

r r I r rl I t r I l I r r lll L, r r l I I t ltlr l r r r I I r r l I r I r r 

I . I r. r . r r r tl I r a I r r II r r | . r r ! r r I I I I I t I I r 

ratttrll r. r r r r I ll r I r r 

lttrlrrlatl r r r r r r. r r tIf I r I r I I r I 

rrl 

r r r r I r r i í,| l! r ! I rr. 

r r r r I i r r I Il I I r I r I I I r 

I.. 

.. a I r r r l íl r I r r 

lltrltr TIIIIII 

latialatrlrrl 

. r i a r a r r Ir r '.'.'.'.'.'fif(1!!11a 

I r 

rlll|(lr 

r r r I rI r a l I 

rrrrrrlr 

rttl 

r I r r r I IIIII I r r r r I r r I I r r 

rrrrrral 

I Íl r r r r Í I I I I I l r r I r r Í I r r 

... .. r r. r r ílr lf r. r ílr f lr r r r Ir 

I I l ! l r lI I I I I I r 

. r r i r ! r r ÍI I r í I l r r r r r I I t I I f I I ! I I r r 

aartrtalt 

tt 

It 

lrrr.rrrrtl 

lr 

a 

lt 

.rrraarall 

ag lt 

l..arrrrrfl rrl 

lt 

ltt 

lt 

ltl 

lrr 

llr 

lrll 

t..!r.rrlltttttrr 

tttltrrt 

1... r r rL- 

ttrtr 

ttttt.tt t. t 

!IF.t. 

ttt' 

Ir I I f r r r a r r I 

.l r lr I t r I r a . r I r I r r Ir 

! I I I ÍE 

I ltlfrrlltttt 

r ! r r r r r ltll r r r r II lI 

. tr t.'.'.'itAÁ#Sf-ttt 

rt.t.t. 

II 

I 

aalttll 

alttttatrrt 

ll 

raaltattrlrlll

Aspecten van het tijdschrift 

In dit artikel worden een paar tijdschriften bekeken, die 

in uitvoering wel sterk uiteenlopen. 

Merkwaardig is wel dat allerlei zogenaamde normen, die 

typografisch en esthetisch jarenlang konden worden aangewend 

om iets te meten'), niet meer bruikbaar blijken 

te zrjn. Ook het woord - en daarmede het begrip - esthe- 

tisch is in weinig jaren een moeizaam te hanteren maat- 

staf geworden. Het is brj de vormgeving als bij de dans, 

de schilderkunst, de muziek en andere menselijke uitingen 

een scala geworden van steriel tot uitbundig, van evenwichtig 

uitbalanceren tot een geprovoceerd plagiaat, van 

Rembrandt tot Appel, van De Boos tot De Ridder. 

Er zUn critici die - overigens met de beste bedoelingen - 

proberen om de bedrrjvers van de vormgeving tot de 

orde te roepen. Ze rebelleren tegen het pakpapier van 

Sandberg en tegen de'jugendstil'van de progressieve 

jeugd . . . en soms ook tegen de steriele sttjl van de 

Zwitsers. 

We vragen ons niet af 'moet dat?' maar constateren dat 

ieder de zaak op eigen manier benadert en dus'mag het?' 

Bij het kritisch bekijken van een druksel is er een vaste 

norm voor de technische afwerking. Dit is ook de norm 

voor de kwaliteitscontroleur in het moderne bedrijf: het 

papier, de inkt, het raster, de druk, het samenspel tussen 

deze zaken, dat alles kan gemeten worden. 

Maar het wordt pas goed moeilijk als de vormgeving in 

het geding komt. Die wordt slechts gemeten met het sub- 

d,sdÍ*!.* 

44ffbhís&i 

.r&i]ek{'.6ri 

Èh.@È&r|6 

&.r.*$4eh',& 

!ài!&?se&c*4!s 

&l*teàeid'1, 

du]lllài,reYt&tà 

ve bkaó 6ldtatukah 

') 

In Dick Dooues' kortgeleden verschenen boek'Over typografie en 

grafische kunst' staat: 'Er zat toch een bUzonder gezond element in 

het samenstel van regels, rond 1916 door De Roos in zUn ontwerpen 

en in zUn geschÍiften bepleit, dat leidde tot eenvoudige klaarheid in 

de typografische composities...' En 'Het bij elkaar gebruiken van 

verschillende lettertypen in één zetsel was volstrekt ontoelaatbaar.' 

4 

I Kerstnummer Drukkersweekblad-Autolijn: van teken tot letterte*en 

(het vak met negatieve lettering links is in bruinrood gedrukt, 

de figuurtjes rechts zUn kranteknipsels) 

jectieve apparaat dat soms kritiek heet, maar dat ook 

publiek, ontvanger, gebruiker, prospect kan heten. En dat 

is in vele gevallen als een filter, welke doorlaat of absor- 

beert! 

Kerstnummer Drukkersweekblad-Autolijn 

Men moet de directeur van de Academie te Rotterdam, 

Pierre Jansen, hebben gehoord op de persconferentie, om 

precies te weten wat de samenstellers van deze jaarlijkse 

prestatie van drukkers en clichémakers heeft bezigge- 

houden bij het ontdekken en uitwerken van het onderwerp 

'het teken'. En als we dan in het voorwoord gelezen 

hebben: 'zijn we bezig met tekens als schrijvers, drukkers 

en lezers, met lettertekens . . .' gaan we naarstig zoeken 

naar de lettertekens die wij dagelijks tot meer of minder 

fraaie en meer of minder leesbare kolommen en pagina's 

vormen. Maar die vinden we niet. Wel iets uit de ge- 

schiedenis van het teken, het symbool en het gebruik van 

tekens en lettertekens buiten het dagelijks drukwerk. Er 

blijken zich dan ook maar twee lettergieteruen thuis te 

voelen in dit teken-milieu, 

De uitgave - eigenlijk meer een boek dan een tijdschrift- 

nummer - is nogal complex samengesteld. Samenstelling 

en vormgeving zijn ditmaal van de oud-directeur van het 

Stedelijk Museum te Amsterdam, W. Sandberg, daarbij 

voor enkele hoofdstukken bijgestaan door prof. dr. Th. van 

Baaren en Willemijn en Pieter Brattinga.

Eén van de doelstellingen van deze uitgave van de Federatie 

en de VNCI is de 'image' van de Nederlandse 

drukkers in het buiteniand, zodat er een esthetische, technische 

zowel als tekstuele benadering kan plaatsvinden. 

Door het versnipperen van de tekst in korte zinsgedeelten 

heeft dit nummer het aanzien van een olatenboek met 

bijschriften gekregen, waarbij alleen het artikel van prof. 

Van Baaren een verhaal is geworden. 

Het samenspel tussen redactie, negen drukkerijen en 

zesentwintig clichéfabrieken, met een samensteller die 

meestal in lsraèl vertoefde, werd blijkbaar meesterlijk 

gedirigeerd door mejuffrouw De Dle als secretaresse. 

Kunstdrukpapier blijkt nog altijd een veilige oppervlakte 

voor goede rasterclichés en tekst te zijn. BU de soorten 

waarmee men hiervan afweek ging het mis. Pakpapier kan 

een plezierig fantasiepapier ziin, maar niet voor een 

magere Gill corps 8. Ook het samengaan van letter en 

papier in 'teken en betekenis' moet technisch als onvolmaakt 

betiteld worden. 

Het ontgaat ons voorts waarom op pagina 22 de afbeeldingen 

016 en 017 moesten staan en op pagina 23 de 

afbeeldingen 014 en 015- Evenmin is aan te nemen dat 

de clichés op de pagina's 28 en 29 kleurgetrouw zijn. En 

wij zouden wiilen weten waarom ze nu juist déze kleuren 

moesten krijgen. 

Verheugd kunnen we zijn over de doorbraak die de diepdruk 

heeft gepleegd. 

Zo kunnen we ons nog meer afvragen bij dit als geheel 

toch boeiende nummer. We dachten dat aan zo'n uitgave, 

naast de leidende gedachte, die gelegenheid moet geven 

voor de vormgever om te laten zien wat wij samen 

kunnen, technisch hogere eisen gesteld moesten worden. 

Misschien kan er bij volgende nummers beter gebruik 

worden gemaakt van door het IGT verworven inzichten. 

Sandberg slaagde er in om uit zo vele oorden van de 

wereld 'tekens' aan te dragen, die soms een verrassend 

beeld geven van de verwevenheid van het menselijk 

leven met teken, schrift en schrijven. De vormgeving 

herinnert aan de catalogussen van het Stedelijk Museum, 

hoe zou het anders kunnen? 

Terugkerend tot onze gewone tijdschriftenrubriek nu wat 

opmerkingen over drie bladen die de laatste trjd om hun 

pittige inhoud en benadering, daarnaast voor ons mede 

om hun verschijningsvorm, in de aandacht zijn gekomen. 

Nieuwe Vorm 

Eerst over het tienmaal per jaar verschijnende blad Nieuwe 

Vorm. Deze uitgave is van het jeugd- en jongerencentrum 

Ruimte. Het blad - dat uitkomt in plm. 20 pagina's omvang 

- mag temidden van vele andere geschriften van deze 

aard zeker gezien worden. 

Men werkt met eenvoudige middelen: één lettertype 

(schrijfmachine), een kopletter (ook in negatief beeld) en 

zwart-witte illustraties. De vormgeving is van Hans de 

Coco. 

De druk is in kleinoffset. De hechting (garenloos) is 

heel slecht. De bladen zitten maar nauweliik aan elkaar. 

Jammerl 

Voorwaarts 

Het voordien gestencilde Voorwaarts van de Socialistische 

Jeugd van Nederland verscheen in december in een 

nieuwe uitvoering. Ook hier werd nu in kleinoffsêt oedrukt, 

maar op dubbel formaat, dus geniet. 

Dit eerste nummer is 'wilder' dan het blad van Ruimte. 

- 

Eigenlijk is het strjlloos, omdat er nogal roekeloos met 

vroegere stijlen wordt omgesprongen. Waarschijnlijk appeleert 

men aan een bepaalde intelligentie in het lezen 

en ontwarren van zoek-plaatjes en zoek-lezertjes. 

Er zitten allerlei elementen in die tot iets goeds zouden 

kunnen leiden, maar... er is geen enkele lUn in te vin- 

den. Misschien dat het nog progressiever zijn van SJ ten 

opzichte van Ruimte vraagt om een dergelijke ratjetoe. 

maar men kan zich toch op z'n minst bezinnen op de eis 

die aan elk periodiek moet worden gesteld: leesbaarheid. 

In de tijd die thans voor het ontrafelen nodig is, zou 

gedemonstreerd kunnen worden! 

Hitweek 

Willem de Ridder stelt samen en geeft vorm aan het blad 

Hitweek, waarvan nummer 33 (mei) geheel in 'jugend- 

stil' verscheen. Het bonte karakter komt overeen met 

Voorwaarts, maar we zouden hier niet van stijlloos willen 

spreken, omdat de nagebootste stijl wat consequenter is 

volgehouden. 

Men moet bij vergelijking van de drie besproken bladen 

wel concluderen dat het uiterlijk van Nieuwe Vorm het 

meest met ons begrip vormgeving te maken heeft. Daar 

is kennelrjk geworsteld met de beschikbare middelen om 

tot een aangenaam leesbaar geheel te komen. 

Ïoch zÍjn dÍe wilde krantjes wel interessant. Eigenlijk 

moeten deze dingen alleen maar als verschijnsel worden 

bekeken. Het is onmogelijk daarbij serieus te blijven. 

Het zedemeesteren ten opzichte van sommige drukwerk- 

presentaties is een weinig eervolle zaak. Als excuus is 

aan te voeren dat dit geen kunstrubriek is, maar dat er 

ttjdschriften in worden gesignaleerd van Kerstnummer tot 

Hitweek. 

U mag wel weten dat het hart uitgaat naar het Kerstnummer. 

Dat zou ook voor deze vormgevers van de progressieve 

jeugdbladen wel enige inspiratie kunnen leveren. 

M. H. Groenendaal

I 

2 Kerstnummer Drukkersweekblad-Autolijn: een stukje geschiedenis 

van het letterschrift [afbeeldingen in lUn- en rastercliché) 

ffi#i 

{_ # 

t^fi-.e& 

111161 i& @ ód:-i*dr a ê's ki&dnr 3*1r r\rd 

6 

3 Links T-constructie uit Luca Horfei (Rome 1589) en Chinees 

teken voor'berg'(in rood er doorheen, wegens plaatsgebrek?), 

rechts een tekst in het Engels op doorschijnend papier 

';a l+i íii i\ rY, 1j; 

'í'.;t {Pil /rt {t 

iiË .11'r;t X,l {I }s i'i'r lL Jl.ï À-. - 

.lt í,1 .j. ,L í'rr ,'ll i:. i_ iá ïÈ1 

írl {t 11. i',! iI'i: Ê Èt ,i ïli 

'f, '1t.'ri liil ifi .lt í,r: f,ll ;& ïi * 

,L r:; i.là .$i i;t 1,I . llr jl f.t 

J 

i-I 4 

ffiw& 

ruruffiru )ffi 

?r'\ 

'* *" 

hél lêken aan ds wand ên in de rqlml€ 

----.....-

4 Kerstnummer Drukkersweekblad-Autolijn: 

teken van medeleven 

(links 'boer'van Herman Kruyder, rechts 'schreeuw om vrijheid' 

van Karel,Appel, beide in uitstekende kleurendruk) 

J'd'f**t- 

{-r'h,t 

5 Grote Íiguren met hun handtekening (uitstekend in diepdruk 

verzorgde pagina s) 

.{)ïïl oía 

"'"#snue 

,$ )í4*e^€rlki 

"ttr"nu'in. thr*- 

J" 

.-_/

6 Nieuwe Vorm: een stel illustratieve binnenpagina's naast elkaar 

7 Een ander beeld van de stijl van Nieuwe Vorm 

BEWEGING IN 

BEELDEN... 

BEELDEN 

IN BEWEGING 

&.dÈa1:t mldder{wí 

!ê èeN 

rrs.r, !dl!&hnilè 

Le*t6 

B6-qen !16 ei$oÈtcb$r v& bl l{vs,hee& ,bn 

in dr bu I lrdí kddt .r t.\ t\sèFsJh vM d. 

iejdob c',bFt ! r,"-' lh!hec'.ds mr qÊzrilhrká 

io r lord, @ rr$r ontduelD8 dr od.RorJ 

11 'Mbrl tdl,!a r' d h dd,.rl o,ír .lo BNrf,l.thg 

rr do $6ir *r€r.rlld6ilé ór,s'dn,r'! hÊt Nb,sN 

Í4 o' r, eD ' {mo Oelutt, 6q rÁ urMdF q 

rNêhdiF !o'm-. 'Í Ud.€) @ te.st& d€ be- 

\' ql,rdrnati+ídqFmr 

r.hsoldrd 

'q (ir!d 

s vl6.[&r en dt@ sd€ftrellitr_ 

WW 

dede dGt$rfiU!4d hé1 fu de á bt p- 

Iutdrtutr J€ fs.hrdeild vAr dÈ bsr 4 d! * 

tudtedb#À,I$ toEr ul t at*uiq l* loiin 

&rine p6.aréÍ/ zd/19{9 

s!$& Naasd d'Arl fidlÈrn' |a'is 

[,:F*i,,t,'"t$iary-":: - 

B6ry Mo{R 

/b'q rísdlge wrd 

ígSi - 199 

ffi N64y/onslrda rÍme/r!& 

eoFstu&èlíW'h @d8cb r'h bij Vardy, 

b@d6 MtutnFd mN Bílh,tnrd'q !e 

llcàÉfu gèluu & bl, btr.r.*€rín @g.drydgffiw.bgbzld 

mddru 6 e.ld,ad.iq 

F,h* 6 rou8M g4osbr!6d 

hd @-&t QlRfib, 

I;n€ 

Ifiil 

;R 

ffiry 

ÈsD ctulro.óte/196J 

/htu trddquesl 

doeonilrcrrrJóíráï' nrl. zgj:rar.riln1 

nrarmrlhlad rnlr do soainlinfisclr cjcugrl 

van nodtlrLurl. postlxln rrsc :l alrllll

8 Omslag van het blad Nieuwe Vorm (kleinoffset in zwart) 

I Omslag van Voorwaarts: kop en staart in rood gedrukt (grove en 

niet-overwogen belettering) 

INTER 

NATIONAAL 

FESïIVAL VAN 

SïUDENïEN 

FILMS 

CINESïUD 67 

wbt,ef lc dó r ai do * nqe' bt Ajriqr'6. 

.bdeilF JM'.,{!il. n{d, brD'.@ CíBds. kr,. r 

len ró crd aàtll rr4trdíÀ baiiss lst dar 

Jè vo*onàr !it6q{r LoÍshod hn je nog Jurlr 

en sb'l *r6iks rr bd laÍeónr- vb d6 che- 

DukornmrsBrevd Jo 'SvA. JÊ ffr r€ de rls t€ 

!ae!Sfi$qdém b$l r@Éd1* eÀ.D-HNrdlÍi 

rr:, h€l cbÍd,,.' ^- vdo.ó, 

t€ dushd n,'. 

drlaEi h"hr dd srFrr, \'trr: 4,. -ildrmtrÈt,r" 

p'og'srdEcÀlLl,.d.. ur I r.F r-n r< !r or' tt 

èqr*,r-,1,-íFd,lír:rh,ritu b.hdoêl d.dcr, 

i!.dulv'n r \-l q Í to rde!. .. mr lnrcrn.lf'dJe 

ío,!rJ'ra "Lil\..'@{Jbb, CÈTs rL L, h!, 

cnq!Írtdtuort nd('iil,.!l - r{ seb,d rer "F- 

Hclê-r!tecJíE'ld v n,1 tl&u rh lq'n 'nsF ,J+ 

eturr trtr hcr L'f,r v s P Jr !rMe. 

ft.t*!i Dlt 4.r5k Íê6rr'rl kr&n gilrë' de -.dr. 

.k.enhorJ a' /F red,{:! rd r:. r6t tu.rt. rrrJ 

,.!t!l.,r.l.L'iF. /,' q_{r-í bd" .tê | F,r.1.de 

\'1lutrÉbd6,rrdr r.er r",-\r.vqcr-.,r1 Mrt,r 

hvl,er-l i, Fqíhrrl,", fi rrr., -r, & i,,errr ur, L 

ld,'e u$rrr€r \,r-' . - .1€ rI r. 'orcrl{, 

,rrtl 

"'Ívo 

rb 

r,d 

h$a BeÈ! 

d a rdilf{r., 

1,J€! €sR:leÍnr.is'et 

tto'ns 

p?::rskl 

c 

( ()d 

ir Jaàr l.!êr rksrc te1 ClFj$lUD !:et Ni firn\6 

,t. l - I,al!r.Fê e. r"u 1,,,,. Lr.., &. ). -r.,t \ r 

Ir rluvr!r "+.-t.lt,rdr'tln 1é lr t..rfÁ lr".a 

.ru.,(.r .rji . 1!rrn,1 n.èr,-órril,nrr4, 

.àfiwr "".a41--"rn'-lI,{..^í l,' z,{\,! \" 

l.fr@df .{É,at,-!ie^rd,1.,n rt :cn..Ír Lilr- 

IF,FF6' !r \n,-r.Íi0il.t!,dv rr!r,hr h-r 

d. crarêrà gÈ*lgc ardt_ 

llcl:reCrnariud:rffl !! l{i Jdnrtu1 e dKri tot ch 

mf,l I lor I rr4 .r b. ' t..r!f, { iL€n'e: - 

\r,4rr,, 

, .'r..D n j| isrj! | c- ,.,e.'Sh 1" d rhr. ., r\r 

&rÉirWrrfisa*ffiffi:ffi 

e,r.(n g$.i Ài:írb,! 

r,{..!j,!e4,r,i.r, r! {:[;tt rd d. !.d 

&.?r,'!.{[,. ! rsri!.ri].. &e. r.\0!: rNrn,. 

r6t.d r. 1 rir sr $!tu L' d-,Í.n"n li. 

h r4rtr. rllrrrr..a,áË 

'*rrrJJ..,',1' I {&-;!:lrr,..* H!lr'd* 

$ril.rrlfi,rnr n rlr!1;.!í:,t.!nrI rl r-,nr,- 

*..!!.r' {.,."r,t !1 ra, -! 11!i! -* i.r,!r $r 

kr:d&,?:r'r nf FlNr)r1 

r!,* kÍi{ in.-,'rj !* r,h!!{r,Ín 6,rr- ri fr 

ri$ g r. !r.{É, r1 r.r,!r '!. tsrrp {! r,,." 

.?,{'- I-< "a,r'!. rr !j!!sr rlr 4 f,À..-,1,1 

j,Àii. i-!r. iér r.!_ 

'r,i i rr! à.rrlrÁ lb.ir:d.L 

'r{$ ratr'&rr,,41aj rr rp 

:n!i.'r' ilr *r!!li" 

kn.a @èr. r,. ]ilrr! trtlddn,dr6r, .r 

".irt{,_ bí , Ftrrr!! *d! 

*tn' !&ni: r! r. r r.!rr!.,{. r, $. r,{ ir!- 

' :a* !tr!i,n(' rrrsllr r. :6r !, !! r' Fc4Jra' 

ri.]ad a* ! i irl i-ri- 

.r,!!!rÍ..1r1. !d4 $.' r\i.!r1. 

!h { t:!n!!rFr!.9h.*r,fstr t $b,t.nnq iír. 

tr !!!d. ltr Lr 1 lnJr' !Go!l r4rxe ta.i! 

1rd[dfl,N. rq ].{Ln[ !n@! b È.nn].r$t!{ 

..,r 'si,à L6h* ia!{$4rq d trlan.Nr t*d$ 

-'n!t '.s i, n$s!.n.rrn 

r (h.. !a te t.!i $ 

"!,, 

.i'.rEditt rdrd.!r!{é !! ks 4 !n r!il.rtr. 

"S,rrrri,r, G3urf, nà rrrr.' rq. rlar I !* S,r 

I !pn!or,rr. lr, !, àrL , n Ji! I l. {J.l r,J.l BNl nrtàrl $e. $e 

i.ils'désl !!f rn${Es!'s.F r lli,r r',. 

rnn.nrrlr rcf$l d Í dn {v1} a !{.. It ^rr 

il t. !!Ílf\ if ra ! 

b ,Éiuir, ri ld !i,.r '! 

tt J fÀt Ái{:l 

!!j.! 4 &'ri. nt-. i. rr Nr 

r:i.r i èh1. erdÍ! 1l i.rn,3Lr:"dr4 r! r!! 

b, ' r.r !!blr! kq1h, t*.v! {.1* r ri 

/l.q.n':trf-!È -. Á rr$rd fu!u!, hs!! 

1r) r& r:a ,ê rl i i Frir dd k Èh.!$44!. 

!ii.r'n r b{r!!letlr)q!ló)$iuri.r.r'{Ír!. 

I t 

,riainl 

*d I _ 

& Idn r j)n.r (n.rnrad&S{ri6 ?., 

Fh4. i.* rN í! lrlrr t Èn !r! ,èFin n ' 

rr,.!rr,r (1)_ )ir3 !r ru{ltrtri r{ & :.rr' I n 

3rtr ri:rnrn i &:r.ni rÈ'sr n. r&r rdnl!. 

ilr {lr &..r i!& D rkers hr!. ! 3t&.8.tr)l 

r)n ar dó l?!( ]!Í!e1' (s) t$ lthtn!!a(,k 

8rir6{i * !!.iÉrgrià tdnrhar rdtd! nL. Èé rr 

I i . tlJ !,*r c{' ntr] & bl@i. dk n< ,rt!r a 

I 

rl 

BI 

-'l 

'Pierre' 

Í0 Voorwaarts: ontwerper-tekenaar heeft het wèl versierd 

hlfu hrilt 

i ret tÍ 

nr' in 

"et 

!r ,c,{. 

^.re, btÍ 

l-Í IJr.'ts LÍó.à r'.r.{ .!r 

e'íor s@ral 

bctÈËnfuÍ.-n l 'tuod, r.,il..t"l"rr' r'n .bd'.. 

l*:ë1ên iqe.**tdÉr!n'lte\{sturbilhl}Lils 

lÉer St Jxtrr e! lihli 6 e.rnÀdil sdttfij, !r4r 

n,&.il or c .. h I..i Ê "Í .rÈ r..,:s li frrns Ín 

r 3.è.!ru.. @..flJ,r'r rP.'rs8. d hlil. 

dreéênf i,ehcb"rld-.,, i. saiafidrd r ro.g! 

!sdd.! ic:! ji5r}8.413..tr nd.f d* X0l'i 

en I. a' hrr"., 

Do í".,redr,..eê-,. n,, ."1- ,ct n s rd ,,.r.r{:. 

ljLrt bhn+! rd.{tq .u 1r [o,r,È r'r .tl 

Itlms .LÈ ua .trr lÈ"11\"1 lerthrn d . i,7r zdl. 

iljÈneu udl €lter ,-,èfd èn rldit tie.ilennd 

vordsi.ja lut r1@:r ïe!ên. 

'. 

êc\ s \.c. cÁ.- dp\ iltd,trlils 

l.. uL.-iurenr!.tdfst..( r.f tud,' 

'1il"^.{.-td"il!.r\ 

i0,'i .{ rFl@ P.rB.*lr 

,--.rr I'c, dó h,Lt /&, {.,. r!. 

r,,s t, 

tÍr! .! ,€D rJ. 

\^r 

'' 

LJ t, ^' . .. r 

eet,llí!lril Ía$r fd,f4É$tdhl rle .lt.nC D! wr 

brtêrsr'{l 

xiel! !$ 

ft trreríerq *Í È1àr$1.!e! !q.iJ!t 

n. Íri€r*È ?.:triet d\ rvr.l* riea re 

zelrs trdtnler le gct.llkni 'rrD er s ite.í1 

blitir hfr 'rb!r q a ,rÀ.,{ dÊ p. Fn ,! Fl.,r 

. 

nr$nlihf,',t'1 *$!!nnt*.il 

J.4&.El\!11 n!!ft 1t r.nu{$r 

Srork ,.{ilÍr s'i.lh U1!r ls 

íÈI"ic!3{ \bur r6er:c+rr h 

tr rr$t t ÍrtÈ i1Èlirr,r.fi 

!{ n1e'gu JÈgÈin'r:6 t@ri rc}6*! 

:P ineaEr)l rr.' Jrj I$rd !.,8l i5dlLt 

!.! b f.s{Áq n.$!FÊ. 

*. Èn Nr N"lL' u.rn!r.i- r.! hÉrtrLlr rl'r e 

ae\rq è cwÈtlf. .-! F. d. a(ac , n JE€d 

iqh. rar. ( (dr.,

1l Voorpagina en achterpagina van Hitweek in herleefde 'jugendstil' 

(gedrukt in oud-groen, fletsrood en zwart offset) 

12 Hitweek: goede imitatie van een nogal slechte periode 

dffiMwffitll 

- 

ffiÁ.ouwoÍl' 

.ïIS u$ngss 

+Ib 

t4g 

' --. - 6F* lÉI 

vfl.; 

."-'lF-r.; 

R1 

$r 

10 

"q 

l2

Monomatic ll toetsenbord 

en gietmachine 

Het nieuwe MonomatÍc Il toetsenbord en de hierop corresponderende 

gietmachine, die door de Lanston Monotype 

Company te Philadelphia werden ontwikkeld, beleven op 

de komende Drupa te Dusseldorf hun debuut op een 

Europese tentoonstelling. 

In sommige opzichten zijn de principes van dit systeem 

van letterzetten gelijk aan die welke ure kennen van de 

bestaande Monotype letterzetmachines. De voornaamste 

verschilpunten zijn: 

t het matrljzenraam bevat 324 matrijzen, die zijn ge- 

rangschikt in vierkanten van telkens 81 matrUzen; 

2 in het systeem kan elke dikte van 4 toï 20 eenheden 

worden verkregen voor elke willekeurige plaats in het 

matrijzenraam; 

3 het toetsenbord is van een nieuw model met omscha- 

keltoetsen. 

De basis voor het toetsenbordschema wordt gevormd 

door de normale schrijfmachine-indeling met twee alfabets, 

één voor onderkast en één voor kapitaal, plus toetsen 

voor interpuncties, cijfers, spaties enz. Verder zUn er nog 

toetsen voor het uitvullen en andere functies, waardoor 

men in totaal 120 toetsen aantreft. 

Met de lettertoetsen zijn dezelfde plaatsen in elk der 

vierkanten bereikbaar en er zijn vier omschakeltoetsen 

aanwezig waarmee het gewenste vierkant wordt gekozen. 

Voor een zeven alfabets-schema, dat gebruik maakt van 

LatUnse letterkarakters, kunnen de vierkanten bijvoorbeeld 

als volgt zijn verdeeld: 

1 romein kapitaal en onderkast; 

2 cursief kapitaal en onderkast; 

3 vet kapitaal en onderkast; 

4 kleinkapitalen en bijzondere tekens. 

De alfabets zijn zodanig ingedeeld dat een letter in de 

verschillende vierkanten op dezelfde plaats ligt, d.w.z. 

dat de kapitale A romein, cursief en vet (zomede de 

kleinkapitale A) dezelfde positie in hun vierkant innemen 

en derhalve dezelfde perforatiecode krijgen. 

Dit is een gevolg van het systeem, want er zijn op het 

toetsenbord maar twee alfabets, kapitaal en onderkast, 

waarmee de 324 plaatsen in het matruzenraam moeten 

worden bereikt. 

De Monomatic ll zal het best tot haar recht komen daar 

waar het aantal te gebruiken ietters per sortering niet 

r8 

'| 

Toetsenbord van de Monomatic ll 

2 Monomatic ll gietmachine 

meer is dan 81, zowel wat romein, cursief als vet betreft. 

Speciale letters of tekens kunnen op een willekeurige 

plaats in het matrijzenraam worden ingedeeld, maar het 

verdient in het algemeen aanbeveling hiervoor het vier- 

kant nret de kleinkapitalen te kiezen als dat maar even 

mogelUk is. 

Door het aanslaan van een toets wordt een code in de 

papierrol geperforeerd om de gewenste letter te kiezen 

en tegelijk een andere code die de juiste eenhedendikte 

voor de letter beoaalt. De breedte van een letter wordt 

op een eenhedendikte-controleplaat berekend met behulp 

van twee diktepennen voor elke letter. Deze geven de 

eenhedendikten aan van 4 Iot 20 eenheden. 

Als een speciale matrus wordt ingedeeld op de plaats 

van een normale, kan de toetsenbordbewerker de dikte 

wijzigen door de diktepennen een andere plaats te geven. 

Moeten er in een indeling echter veel diktewijzigingen 

worden aangebracht, dan verdient het aanbeveling er 

een dikteolaat voor te laten samenstellen. Tevens wordt 

aanbevolen om voor elk lettertype een dikteplaat aan 

te schaffen. Toetsstangramen en stopstangraampjes ztjn 

echter niet nodig. 

De roterende regellengtemaat (em-maat) bevindt zich 

boven de toetsen en er staan grote cijfers op. De maxi- 

male lengte is '90-ems van het set' en een micrometer- 

schroef maakt het de toetsenbordbewerker mogelijk de 

maat zuiver in te stellen. 

Voor elke setdikte is een uitvultrommel nodig. Deze 

wordt horizontaal geplaatst en men leest de uitvulcijfers 

af in een venstertje van de aanwijsnaald, die horizontaal 

van links naar rechts beweegt. 

Er is gerekend op maximaal 30 spaties per regel, wat z'n 

nut kan hebben brj het zetten op brede maten. 

De uitvultoetsen zitten rechts oo het toetsenbord en ze 

dragen de nummers 0-17, wat overeenstemt met het 

aantal wigposities. Deze toetsen hebben een dubbele 

functie, want ze kunnen dienen om ook vaste spaties van 

4 tot en met 20 eenheden te verkrijgen. 

De verstelbare spatietoets zorgt zowel voor vaste als 

voor variërende spaties, afhankelijk van de stand waarin 

deze is geplaatst. Staat de spatietoets links, dan leidt 

dat tot 4-eenheden variërende spaties, naar rechts geplaatst 

leidt dat tot vaste 6-eenheden spaties. 

t" 

..:, 

\ 

-r 

t I

! I 

í 

I 

, 

t 

, 

_____-.- 

I Toetsenbord van de Monophoto in de laatste uitvoering 

2 Nlonophoto lV fotografische zetmachine 

Het uitvul- en centreerapparaat behoort tot de standaard- 

uitrusting van het toetsenbord. Aanspatiëren van een letter 

kan geschieden met behulp van de kleine spatietoets 

rechts op het toetsenbord, terwijl het ook automatisch 

kan worden uitgevoerd door een knop om te draaien. 

Via een speciaal signaal kunnen ook hoogwitspaties 

worden verkregen op de dikte van de letter die men zou 

gieten, waarvan een nuttig gebruik kan worden gemaakt 

bij het zetten van formulewerN. 

De snelheid van de gietmachine wordt geregeld door een 

Varidrive-motor, die trappeloze regelÍng mogelrjk maakt 

via anti-slipriemen en een positief werkende koppeling. 

De aanbevolen maximale snelheid ligt bij 170 toeren per 

minuut, terwijl er zetsel van de corpsen 6 tot en met 12 

mee kan worden gegoten. 

Er is voor elk'set' maar één letterwig nodig, ongeacht de 

eenhedenindellng van het lettertype. Het verleggen van 

de letterwig geschiedt onafhankelrjk van de plaats die 

de letter in het matruzenraam inneemt. De positie waarln 

de letterwig komt correspondeert met de perforatie voor 

de eenhedendikte in de papierrol. 

Het 1B x 18 matrrjzenraam bevat 324 maïrijzen, die in vier- 

kanten van telkens 81 Ietters en tekens zUn gerangschikt. 

Om een matrus te verwisselen behoeft men alleen maar 

het vierkant er uit te nemen waar het om gaat en be- 

hoeft men dus niet alle matrijzen uit het raam te halen. 

Eenhedenrijen ziin er niet: 5-eenheden letters kunnen 

naast die van 1B-eenheden worden geplaatst. Dit betekent 

dat een letter in elk stel matrijzen een vaste plaats krugt 

en dat er voor een ander lettertype geen aparte indeling 

behoeft te worden gemaakt. 

Nu eenhedenruen geen rol meer spelen zullen er geen 

matrijzen buiten het raam behoeven te bluven zo lang dit 

nog niet helemaal vol zit. 

De letters zijn gerangschikt naar volgorde van hun ge- 

brujk, om het verspringen van het matruzenraam zo veel 

mogelijk te beperken. 

Monophoto lV 

Binnenkort is een nieuwe uitvoering te ven^/achten van 

de Monophoto, zowel voor wat betreft de fotografische 

zetmachine als het toetsenbord. De meeste eigenschappen 

kent men uiteraard al van het type lll, dat verder in 

produktie blijft, maar de vierde versie biedt dan nog de 

onderstaande extra mogelijkheden: 

1 er kunnen 340 filmmatrijzen worden ondergebracht in 

een matruzenraam met 17x20 plaatsen; 

2 desgewenst kunnen twee verticale rijen in hel matrijzen- 

raam zo worden gewijzigd dat er acht matruzen .2" x.4" 

in elk der rijen kunnen worden geplaatst, waardoor 

over twee regels lopende wiskundetekens (integraal, 

wortelteken, sigma, teksthaken en parentheses) direct 

van het toetsenbord kunnen worden gezet. 

Om deze grotere matruzencapaciteit te kunnen benutten 

heeft ook het toetsenbord een wijziging ondergaan, zodat 

er nieuwe codesignaalcombinaties worden gevormd. Op het 

nieuwe toetsenbord maakt men gebruik van omschakel- 

bare toetsstangramen en toetsenbanken. Hiervoor komen 

extra toetsstangen in het raam, die worden bediend door 

toetsarmpjes die in twee standen kunnen komen. Dit 

bereikt men door de toetsenbanken letterlijk 6 mm op 

te schuiven. 

Het stopstangraampje heeft een uitbreiding ondergaan, 

zodat er nu 16 stopstangen in kunnen. 

Door de grotere capaciteit van het matrijzenraam zal het 

mogelijk zijn om gecompliceerd werk en werk met veel 

accenten op vlottere wijze te zetten. Hierdoor kan het 

instrippen, als gevolg van het f eit dat men bepaalde 

matruzen niet meer in het raam kan onderbrengen, tot 

het uiterste minimum worden teruggedrongen, terwijl als 

een bukomend voordeel geldt dat men op hei toetsen- 

bord nog systematischer l

Opschudding rond de vernieuwing van het Drukkersweekblad 

ln de grootste grafische werkgeverskring, met name de 

Federatie van Werkgeversorganisatiën in het Boekdrukkersbedrijf 

- waarin boekdrukkerijen, dagbladdrukkerijen 

en diepdrukkerijen allerlei gezamenlijke belangen behartigen 

- is na de jaarwisseling grote opschudding ontstaan. 

De oorzaak daarvan was niet gelegen in het afbreken 

van de onderhandelingen. Het kwam ook niet doordat de 

werknemersbonden zijn bluven staan op hun eis dat de 

werkgevers de bekende bijdrage voor de kosten van de 

bedrijfsinstanties, scholing en vorming enz. zouden blijven 

betalen. Neen, de oorzaak van al die opschudding was 

gelegen in een typografische vernieuwing van het Drukkersweekblad, 

sinds jaar en dag orgaan van de Federatie. 

Niet helemaal te verwonderen, want deze typografische 

vernieuwing had een nogal radícaal karakter voor een 

blad dat - ofschoon in de afgelopen jaren redactioneel 

zich op een sterk verbeterd peil bewegend - een vrij 

conservatieve grafische verschijningsvorm vertoonde. 

llet meest opvallende aspect van de vernieuwing van het 

blad is wel, dat de regels niet meer worden uitgevuld, 

zodat dus in alle redactionele kolommen een vrije regelval 

wordt toegepast. Daarmee ging gepaard de overgang 

naar een schreefloze letter, waarvan naar de aard van 

het tekstgedeelte afwisselend de romein, vet of cursief 

wordt aangewend. Voorts worden, ook weer afhankelijk 

van de redactionele geaardheid van de tekst, veelal twee 

brede kolommen toegepast, dan wel een breking van dit 

tweekoloms zetsel in nog weertwee heel smalle kolommen 

aangehouden. En zelfs - maar dat lijkt minder spectaculair 

- werd ook een klein beetje orde geschapen in het 

advertentiegedeelte door een zekere uniformiteit van de 

advertentieformaten in te voeren. 

Men heeft in de redactieraad, die de vernieuwing van het 

blad heeft voorbereid, gezocht naar een vormgeving 

'waaraan 

men op de eerste blik zou herkennen met een 

grafisch blad te doen te hebben, met een blad van een 

moderne bedrijfstak die nooit teruggeschrokken is voor 

nieuwe denkbeelden'. 

De nieuwe verschijningsvorm werd uitgewerkt door een 

jonge grafische ontwerper, Baer Cornet. Hij doorvorste de 

mogelijkheden om de onderscheidene rubrieken typografisch 

goed tot hun recht te laten komen en leverde een 

basislayout die door redactie en drukkerij zou kunnen 

worden gehanteerd. 

Voor wat het eerste punt betreft werd vastgesteld dat 

in het algemeen bijdragen van beschouwende aard vet 

zouden worden gezet; reportages, nieuwS, personalia enz. 

zouden uit de romein worden genomen; de cursief zou 

toepassing vinden voor variaties in het totale beeld, 

eventueel ook als breking voor een bepaald onderdeel 

van een redactionele bijdrage. 

De basislayout geeft een indeling te zien van de bladspiegef 

(21 x29,7 cm) in twee kolommen van 21 augustijn 

of vier kolommen van 10 augustijn, met een augustun 

tussenruimte. De pagina is verticaal opgebouwd in blokken 

van 4 augustijn hoogte, telkens met 2 augustun tussenruimte, 

dus in totaal 6 augustun. BU toepassing van een 

op corps I gegoten regel betekent dat bovendien een 

uitgangspunt voor een goed register, want acht regels 

op corps 9 komen samen eveneens op 72 punten, dus op 

6 augustun uit. 

Bovenaan de pagina's geldt een vaste afstand van 2x4 

en 2 x 2 augustijn, samen 12 augustun, boven de tekst. In 

deze ruimte wordt de koo verwerkt. Eventueel kan er een 

cliché in worden geplaatst, doch niet hoger dan 10 

augustun, tenzij het naar beneden in het tekstgedeelte 

20 

doorloopt. ls dit laatste het geval, dan moet de hoogte 

van het cliché altijd reiken tot de onderzijde van één van 

de reeds aangeduide blokken van 4 augustijn. 

Een artikel midden op de pagina begint altijd aan de 

bovenzijde van zo'n blok van 4 augustijn. Soms wordt 

daarbij gebruik gemaakt van een vette lunafscheiding, die 

dan wordt geplaatst precies tussen twee blokken van 

4 augustijn in. 

Clichés hebben in de regel een breedte van '10, 21 oi 32 

augustijn, dan wel eventueel de volle paginabreedte, en 

een hoogte die altijd bestaat uit een veelvoud van blokken 

van 4 augustun met de daartussen liggende'ruimten'van 

2 augustijn. 

De in het voorgaande geschetste veranderingen van het 

Drukkersweekblad hebben - zoals reeds werd gezegd - 

de drukkerspatroonswereld plotseling hevig doen opschrikken. 

Vele reacties waren het gevolg. Ze kwamen 

vooral voort uit een niet herkennen van het vêrtrouwde 

beeld. De kritiek concentreerde zich echter nauwelijks op 

de vormgeving, hoewel de aangeduide brekingsmogelijkheden 

van de tekst naar zetbreedte en in vet, romein of 

cursief een bijzonder - eerst zelfs al te - levendig effect 

teweeg brachten. In de laatste nummers blijkt redactiesecretaris 

J. A. Elstrodt meer ingespeeld op zijn nieuwe 

werkpatroon en weet het nodige evenwicht te bewaren. 

De kritische uitingen richtten zich in 't bijzonder op een 

veronderstelde verminderde leesbaarheid, waarvan als 

voornaamste oorzaken gelden: 

1 de toepassing van onuitgevulde regels; 

2 het gebruik van een schreefloze letter; 

3 de aanwendingswuze van romein, vet en cursief 

In het Drukkersweekblad van 24 maarljl. heeft de redactie 

gepoogd een conclusie te trekken uit de ingekomen 

reacties. Men is daarin eigenlijk niet geslaagd. Tegenover 

beslist afwijzende benaderingen staat de positieve waardering 

van anderen. Sommigen achten de brede regels 

onuitgevuld moeilUk leesbaar, anderen hebben de grootste 

bezwaren tegen het onuitgevulde zetsel op de smalle zetmaat. 

Bovendien blijkt het begrip leesbaarheid bijzonder 

moeilijk te definiêren. Terecht heeft men dan ook tot een 

ruime gewenningsperiode besloten en dus het eindoordeel 

naar een verder gelegen toekomst verschoven. 

Naar onze mening is de opzet om het blad levendiger 

en plezieriger te maken door het nieuwe vormgevingsstramien 

èn door het wisselend gebruik van zetmaat en 

letterbeeld (romein, vet en cursief) zeer wel geslaagd. 

Dat bij de discussies zozeer de nadruk ging vallen op het 

onuitgevuld zetsel is eigenlijk sputig, maar aan de andere 

kant begrijpelijk omdat het de beeldwerking van de 

pagina zo sterk beïnvloedt. 

Voor wat dÍt laatste betreft, de vraag is te stellen of deze 

zetwuze op de duur bevrediging blijft schenken. Nieuw 

is onuitgevuld zetsel voor een dergelijk blad niet. In de 

gehele laatste jaargang van het onlangs opgeheven vakblad 

De Nieuv're Vakstudie van de Nederlandse Katholieke 

Grafische Bond werd de zetwijze op een goede manier 

toegepast. Ook het maandblad Reizen, dat wordt gereedgemaakt 

door Dico te Amsterdam, wordt al meer dan 

een jaar op esthetisch zeer bevredigende wijze in vrije 

regelval gezet. 

Het laatste woord is over onuitgevuld zetsel zeker nog 

niet gezegd. Brjzonder instructief achten wij in dat opzicht 

de beschouwingen in het Drukkersweekblad van de heer 

A. Stork, directeur van de Stadsdrukkerij van Amsterdam. 

Met genoegen laten wij - met toestemming van de auteur - 

deze beschouwingen hier in hun geheel volgen.

Aanleg, p$ncturen, llklol-pal 

en drêsseerplank 

Èrre!&Mn&#he 

vLl lqên Èl;Èi A já@m!n s bt Ny$t{. vs e L4!d 

l.n -!' d r \{ r0 

,. ! 1qqFr I.Lr d f,P rrr 'á,._ a. 

& sód n .lrtrln r€ àarlii ó.d 

e.6tóírle?:(nsi;&hlFir&nrs{lzrrltÍ&ad 

dGnd[lrtr h.tte!u$&Í drtviitrstudsld& 

4àd Ídr! ild*'6e6@dr.6 

Mi.rh3 ó, ÉeJ 14* ,|e In k 

(o@ lffit ha rài rarr. dt J 

aodJ41vólra,de&.ed lF@[irI :!iserqhrÈnê@vrN 

0À:ó rd6, rÈ, dl r.r r trd a 

r"i lfsbs d e( $Rn'msn{. (lst 'a r' rÈri{!Ó dlt ioh 

Ëi,'JJïsilliL;*, *,4,*.' htr, ,i,a !! v4'dd,íi,& 

dit!o i{ra!d. rd r, à'dà ó' ítr nn tr&'.llsht loLsró/ 

url4s.ón@.1di6'4&riradf 

!ír'd\ \&Jon @ d& t.sÈi @rvin.s êEi.P" rilbrJo 

\!l5"eht.tu(a. - ààór4,àt@r46 :'ts.àÍrioreo 

v*rólsli*rv$rqBtr'tr r!! d{ l$rícíe daitdlrt r[l 

lhr h l&r) ttsmt.b € 

r,n;díobidl.r&!&badà!.illnr!èr.'o.redó,*rd 

.ií lir r! &ldó Fas íbe.qd.sd, b(b& ft*dio 4n 

tn!p Líí.nrarF idlii!d{ ir6rlt,il4r boÉs tmo F. 

dd4 ds cÀlr€{.r...rrr6*i, DÀlrvid [í, 

r'@, .i@rl Ê{álbrds bn6 dbt LnrÈs,ms& 

,a{d*, lqr.l s{q'ebt udt!i' israre$n Bl 

l&tt b.'ryFnraRdrrtu h8r 

n3i 4ri @.. hs nÈtu el Èr &@i. h{ *rd rad ri r{a 

khr aln r.{ 3' n6 ÁÊ. :tn ' 

,drr'* .n&nts2Í 

ari, q dbrÉidás)dr{ 

d!.ts ttri,''grdrarlld 

o &drd. tdlrq'eíern${ o 

t!ln!rd,rnftrnê{Ét*àÀÍr&ir'Md*kii,d.Á4rt.. 

dlh'ii LAroótÈprqF''hÊi.tr&' d.: rt€ i 1Á.dr. die 

dftw,! /d1.3'eecreaoht4! Dlrdt r!r4íii 4dr 

ntdlrtqturq Ebat^rb Jó, s,ai i'i.t d iÈt t'(i.ra, 

B{,h *idÁà. hi è*urètr R 

b 

*' 

,Àri 

"1rilóir^drê& 

1È !* .rê o*d iÀi *r4n hrr"nd á dr. ubrl 

|Jl@' rbr! 3dlk & & hrar 

O.NJrn.rdur{e&.t.*lhd!!!r.(rd*,8,il.n!{{ 

d[ Sr uil $Èrrd fti t?{r:,4 riltár n$] J.r,{r.$^ ssr 5 li 

ilno r)v4€ed 1$3liiir€,nm,iidtirF(6rq8!tt. 

e.!od.r'm.&r

Onuitgevuld zetsel voor tijdschriften en boeken 

Dat de redactieraad aan een jong ontwerper opdracht 

heeft verstrekt, een nieuwe uiterlijke verschijningsvorm 

voor Drukkersweekblad te bepalen, mag een moedig besluit 

worden genoemd en verdient ook op andere gronden 

waardenng. 

Moedig, omdat het bij voorbaat vaststond dat zo'n maat- 

regel - tot welk resultaat zij ook zou leiden - weerstanden 

zou wekken en bepaalde reacties zou losmaken. Velen 

hechten nu eenmaal aan een vertrouwd beeld. Daaroo 

maken drukkerspatroons ten aanzien van hun hoogst- 

eigen Federatie-orgaan geen uitzondering! Bovendien: de 

vroegere typografie van Drukkersweekblad bezat ontegen- 

zeglrjk verdÍensten en was niet zodanig verouderd dat ze 

per se moest worden vervangen. 

Het besluit van de redactieraad verdient voorts waardering 

omdat juist het blad van een grafische werkgeversorgani- 

satie als een aangewezen medium kan worden beschouwd 

om te verkennen en praktisch te demonstreren, welke 

richting sommige ontwerpers bij de opmaak van tijd- 

schriften wel Ínslaan. Zo'n toepassing van nieuwe op- 

vattingen is zeker de moeite waard. Het getuigt van een 

verl

lnhoudspagina Drukkersweekblad met advertentie op vast foÍmaat 

daarnaast een pagina met een beschouwende bijdrage in vet 

en een paar interessante nieuwties in romein 

t:íL:lfrsr?:;ir!?{} s:'r.i.q}àai;í1 

K$(íi,lí"R Èrá,^r,r Pj.,1!..,i,à;xn" 

S&i-bëtr9x3r? ;;Rr', êJ'r,ï7x.àft à" 

XSi.?}?"qt$,íá j?.r ) !.lz;í s3ise 

'{, 

!--- si"{ I r 

Ë${rlzsz't;xa*: ;z t7:íËi i*e" 

ëS{;R3Èexi}6i: ÀÀ;i È? í?3n: 

ffi dà éan*:u* Q:: .fsíï3i É{3 r 

Kikfu s:sR?{&Fzs? }vrir5à{ar3 

NS{Í.}rP*k}(3s'!*" Xxp{eru" 

gàíie.rs?ftqEs)ír K'*$ pi{*ap 

ffi ?Á3rc:áa!a(r:kï.í'glgxkli qle 

l#i"1.)-lisv.Í1.*?r? a3;a glii {}9" 

&ràXar96ë7 {}.F} ff}á$iór 

Bt$rrrnaaD Palrlor 

Tfuw*t 

ír kahrultnxlmti ix 

Dr. HermsnE: Wat wij in 

1967 gaan doen? Men vindl 

het in de begroting terug 

lr@kl4tua|bebr.de 

rr,íí1*ls. f kri{i3.d". t 

14Í!@È!rf,r {r4sft'J!.. 

r'r1e r.rr t r,Nt4t i 

,h:,.eNn i&hllrr.itri. {nhÈr,r,rrtr ímr I Íri..írd.q 

\r {i{tr z,r ! da.. a&r h aí n 

!', {*b. e nlrËbóM4ttl,,n{r,* rÈ&., N.r,d ! { 14 

dr!''4e bnd sr&rr&ri{rtË 

f a!È-rr4s P{r4r r3B" r$ 

sr {,&'d. b&41.d' h {. r[ vrr* 1,r 6r !pvr[!r 

rórr{s ri * ti)tt0n.rr'..' !!n'ír y{rL"r4r'{r dr,'il'dr.r 

rurJr" hlttr r{1!4i diis! 

rr' ldoá 9î9 wdlt6 e.igi.' 

ll ró,,q \r@i&dd 6*!lLrr - 9B rÍ Slnnr, , ![,1 

d,n r.r$d!.i :F/4qroIo.i q 

rr, n{ !,fad$dtul,4r L.p,J. á 

r.*ddr@ii'r ifr *"r!4írrI'e'è' 16 

or1á*r r!'h!]d, &'a6dh!rn r{ !.!,{ ór (Ir, 

d4hrÀÈÍ JJr '! &t d.r ruiFÍ n{iiM 

rÈ f*.rndr r4rlrd',tt;i i. t 

nd.€,4r'd'*r€ri. nó & 

rrá!È',0d.:i.,Èrrsni+in,i8q,r o( 1!!,i rr,lri 

1rd \{ir{ rd,ri're&trd. 

ó! dr. cd{ ór6[.\!i. .!] s 

, n rler, b, ó! r4{ hii!hÈ.. 

-a,àpD\.s ít ónr41f!^ 

t {d!àrFd!.i. d!,r!nrnr &!@,r trr \!íí,ínrF { ir 

{{nÁÁrlFé Fer[4ldtorrfrlrraiia! d', Wt L{q..!Í, 

- r;Íi il ' uql ,sld @( [.r 4r 

r br n.\ de, !.$ & !fi! M.. ,1xÍ! dr hgdi,! !l rdrtrrq!, 

tt' NsillrLr * ,tL tuátdd"t 

rár 

" Lrtt.1ê. tu tt ll.ia.:tt t .t 6t ,d,t{e t r,:h -,trrt 

- r q{ \ 'rtr r-." Èt.r. a 

tith.Fr'il N4 ,b tà.ndq &* il. rdr\or t\nut vn Jr 

,!íf n'rl Blir.'sdrdol, 

d!ft rl|. -drí,Ár'Dr 

"-.-r 

t@te.!t b, èa 4! 

brr q elt rat Jtjilt* 

"r. 

il.è! 

,à-,iil:t r,r:,ir aa* 4."* 

il,J.!Ord.Ínrsr4 

h dr dtrr 

rm &!'lqí,r&rrr'filor& 

.in rl!tl'!r*rÍ 

rD a.r.t4r!(fl(r!í&nr, 

,id. ,r1*riÀ r,q &r 

r$ r.&'i|.,ÁniÍ,nrid 

re !\hr {n!6r{! r!h!!rL 

,e, 5!irr4.,o'" \rrrdÍ 

.r:'a I! Dri!?.tr {!!i t '|l! ]j 

,,-r&i {$ hr id, {!1{r 

rg ' !ilÍral tldaír r', *i,d 

f3, ià u!4d!í. sri,itr ír 

rJa,r.f.-i 1,1 ,,.J.'.n.r 2,. nrEn.t.,,t \,:a41,:rih.^ 

Cp.tt it.",q *dra i',. - 

irFqr{".*r. 

",1'rre 

'lr r&' ,t J,6n \' J.h,.r eo sri 

è. r,i!bí,n&'. ldrr'rr ,1. 

lriqnnr Êírr6nqr& r:.!!bg -rn rre lt i,!j 

"e i,-, 

&dri4rierdiltt.íslrn!irr,r*.! a.ani Írei 

rsdhk'.ni4r@d4idrli,tr!,!f juirÉ rndrrr.rría rd( nr 

! dJ!.n r!!!hJtdr, t! b 

.driíni,nÍ !,i iÍn r.!rrh{ *rrer íef h0í,q6 rddr 

rkuur&,.rsrlrdd,át$r,Fiqrír'{rrdrfirrod:4tvrn 

{.dari tri!^. Fí{,}àNÍt*l 

l. ltrFr'& \r!Nt{ áár.,.ir,{rn.n !! rÍrfi.ri nr ri{ Ft 

í1r íd Jt&jB4d!Li r-n:[trrÈ!,J' Ulrrdir|orà,ó r,r 

nd!r!br.nrii d{ 

.{h & !Í!i d/r !t oia 

r,r rrr"\f,! !1 1r nra 

,*,n,,r... ri !,.-r!gt's.!.. i, 

,.í{fr ,}Dh.r$lDt r..!-. 

Í.4 h,* ' tur r) o' dr.4!l ,l 

! r.' Lr$r:& j!.,!:nt !ri$ irÁi,ef_! 

!r-rrEcr,rlr!L.,r lrd - 

g. rr;!. br..d 1r .'if ,. 

rh!,{,rli!,6hr,6 r1r !r dJd 14! 1. bn.irr d., r., ÈÍir, 

p,.r,n ir [!n! r!.rdr er r,tMr.d, !.í,É R wi rDbL," 

!r, Nreíllri dr. il.rR á{e!r&ar |rllei u rrr,{r íl 

í!!t{Sr16rLê rr!{, 

*!rÍi0 sisi o*r ! ókrí4 

tr rll.rd.o í6rrd.r.rd ilrcraj prrifu! qr.' td d. r.rnnt 

a.i u,rtdinr,!sl mlr rn,$c 

Iënr$ ?..,r!s[n, n, 

4rr4rt!.tt!n$ t. aÍ1dr.Íiq iie Jn,rnre rínFii 4ír !.n 

ri rrldrs!o .,.&'J!r,ii q'r:.,q 

|i Jil 04'd'tr1 |í:,lis.ÈFl 

!ádiê 4!r!{.tr nrra 

4 Op deze beide paglna's een algêmeen artikel in romein 

en enige korte commentaren smal en vet gezet; onder de vette 

lUnafscheiding enige losse berichten 

Onderhandelingen 

ondêrbrokên 

hed49 &hr{& e l,]t@e[@n srd. qra! 

c.o 6r $@.e qó sÈrkr x r,*" tr.r.r 'óq 

u.B'g.s& e riÍB d d6 r.,rb Fnp Èr a&r 

od st @à.6q rd ep*! & r.n'brd v{ & 

s{r@'seè'*e 

lFryEt r.,-Ë.\*4' 8ekên6e vb 

offi€ fr&eeiaekiMo*,3@. r., dr4 

il@rlqn@er.# 

wtre.H!oed 're.Ékr.r.ar& dd *. 

BbcMrdi&,rrrd 

o4r& |l{&n* dr€, Mii,,nrdtr ilen s'tÉsd 

s kr.til È ê Mb $'Fh,4 n&s doÈ - id. 

rbo&dh&ffi 

drtdbrd lr&ó e.t@d,s tu brP @ ud!.d. 

i.1& l@ & ree. o.F*r.rÈd*hd6 ró c, 

6 É.d È FÈ.d & {. .. 

,.'4roh4"ói|l)# q-8dod&4rF &,@..4 

tG 's?srs!J rabÈ &r Èeh o & w&di !.. 

a.'1!eF rBr r6'|ffrld 

bdrd r 4íilr 3&re*:@nd6br{s.!de 

e 4btril4rtr.. Áed,{]tÀeq!-.@,ehd{ 

6.6rhbdrM.4e 

raJ& s.llld s *r k{ sn * rl*rsn b ft*cF & 

tu. b &rs rd aisdehi{ nt.rsre s&Á 

rFesdrl@qe 

dt€kFwr 

yáfflt€*68 

*rà*r@í 

br.dr@! 

?6& 

r.rew 

&@Èr. Mr S &a 

qSh.,&sqkrbll&l4@oí*e 

èr, oê'll.;l&fi &raa 

b*,k 

td! &ls e.rN., h&r!r.@! 

(ej@ v@ e 6:tu..& s'L*le' 

e? @ io dc. 

rr*.r$ ,s 6sà' 

crárs$ kt d d*6*n ds ónse6Àd' 

{, q&s rb e a.* 

a 

'dii s ár r,tu'e hr lb{j fdà uÍ dr F.{'.|d 

bnàeíàqb.rr@ 

sddi&&tuq6 

e' 4 4!* 4Frh, & b' erPlk oi& Mril 

kr.@t@dec.o '.x 

d,i& r! sod! @d&á rí & rdr 

@ &i.*l@q|leÈ 

${e@eoh*h 

#ts86 qÉ.ldd[hr 

íe se& h.|.r rrytr && tf N4aà! sn $d Yd 

M!$*. q.4wr 

@4 & í6 rysó sn M '5r5 io 

rs6.sbRÊ q ,lrl*d 6 É,h.!. 6h q4n.ry! e vd. 

WrÉs 

,|re@ 

ee 

@r. 

àbà c[ó, er twrj e &6 

btp l& & Ud$..@rv*to 

M bl 

sÉ 

reigresan dk@4driii b s.*'ei'. weB)d &r 

a&kiilsÉllb*e rê!d4l í!n d![ Elddrdt! 

.&, tura! d t!J.* unó@bsril. wrd6. ón!*r 

@dLqn@nsh*d'.&e6 

irbrerd' 

'dbr{!r'w&!6q@&blqF4r!& vei 

rr rN.!3ínLpr 

j!r,ni.,ín 

6 10 r?!*ef rii,í er!rí4 

/r Pr1'{!n{r d rdrff.j.& !l 

e j!i*!d,èr' í{,rriqt dr. t':'nait{ dil, '3irq.4r,r*.,\. 

'tt!ÍídBratl&1kí,r rrJd,!\íid, 0, l.ínrí !!r 

ir.i,k N, í;r ![g,,11 r|ie &nft\sr,4,r 14il -rrer {0 

(! rrer*{! \È rÍr d fo' 

Ír Àó.r\rfrtdr ,[nnnf rr, 

r! &r

- 

Dat computerzetsel noodzakelijkerwijs onuitgevuld zetsel 

zou moeten zijn, is dus een misvatting. Het ligt er maar 

aan, welke eisen men stelt en welke programmering men 

in overeenstemming daarmee kiest- 

AÍbrekingen 

Zoals uit de voorgaande opsomming van punten blijkt, 

associeert men onuitgevuld zetsel doorgaans met zetsel 

zonder af brekingen, althans met een minimum aan afbrekingen. 

lk weet dat dit ook de ontwerper van de 

nieuwe typografische opzet van Drukkersweekblad aanvankelijk 

voor ogen heeft gestaan. Waar blijkt het nu bij 

nader inzien in de praktijk op neer te komen? Juist op 

véél afbrekingen, ongeveer één op de zes regels, wat vrij 

hoog is. Hoe komt dat? Er zrjn twee oorzaken: 

a de spreiding in lengte van de afzonderlijke woorden; 

b de mate van 'rafeligheid' 

van het zetsel. 

lk zal dit nader toelichten. De gemiddelde woordlengte 

kan voor een uitgave als Drukkersweekblad op een 

kleine 51/2 Ietter (exclusief de woordtussenruimte) worden 

gesteld. 

Als alle woorden nu inderdaad 5 à 6 letters zouden 

bevatten, dan bestonden er brj onuitgevuld zetsel geen 

afbrekingsproblemen als zodanig. Er van uitgaande dat - 

zoals bij benadering in het geval van Drukkersweekblad - 

elke letter 4 punten breed is, zou de maximale rafeligheid 

2 augustuun (6 x 4 : 24 punten) bedragen. Zo zou men 

onuitgevuld zetsel zonder ook maar één afbreking kunnen 

verwezenl!jken. 

Invloed van lange woorden 

De werkelijkheid is anders! Het genoemde gemiddelde 

van bijna 51/2 leïter wordt namelijk gevormd door in 

meerderheid kortere woorden, met daar tegenover toch 

óók belangrljk langere woorden. Aantallen letters van 

1B ïoï 22 per woord (boekdrukkersbedrijf, werkgeversorganisatiën) 

zijn geen uitzondering. Woorden met '15 of 

16 letters (bewerkstelligen, gemeenschappeltjk, niettegenstaande, 

waarschijnlijkheid) vertonen zelfs een behoorlijke 

frequentie; om hier in alle gevallen een afbreking te voorkomen 

zou reeds een rafeligheid van zeker 5 augustijn 

(15 x 4 : 60 punten) nodig zijn. Dat zou de helft betekenen 

van de in Drukkersweekblad toegepaste zetbreedte van 

10 augustijn! Blijkbaar wordt echter een dergelijke rafeligheid 

niet gewenst. 

Welke conclusie kan hieruit worden getrokken? Dat men 

bij onuitgevuld zetsel evenmin ongestraft op smalle maten 

(punt 5) kan zetten als bij uitgevuld zetsel. Dat er dan 

evenzeer afbrekingen ontstaan, indien men de rafeligheid 

wil beperken om redenen van leesbaarheidofvormgeving 

of een zuinig gebruik van de zetspiegel (punt 9). 

In ieder geval kan bU onuitgevuld zetsel tot richtsnoer 

dienen dat het verschil tussen de kortste en de langste 

tekstregels bepalend is voor het aantal afbrekingen. Voor 

Drukkersweekblad komt dit - althans af gaande op de 

eerste vier nummers in de nieuwe uitvoering - neer op 

circa 3 augustun (36 punten) bij 21 augustijn zetbreedte 

en 2 augustun (24 punten) bU l0 augustun zetbreedte. 

In het algemeen lopen dus op de brede maat woorden 

van méér dan 9 letters (9 x 4 : 36) en bU de smalle maat 

woorden van méér dan 6 letters (6 x 4 : 24) de kans om 

te moeten worden afgebroken (ongeacht nog brjkomende 

afbrekingen zuiver uit een oogpunt van vormgeving, 

namelijk wanneer een ongewenst tekstverloop - zoals 

enige regels achter elkaar op dezelfde lengte - moet 

worden tegengegaan). 

24 

Alinea's 

Voorafgaande beschouwingen Ieiden onwillekeurig tot de 

behandeling van een volgend probleem bij de vervaardi- 

ging van onuitgevuld zetsel, namelijk dat van de verdeling 

van tekst in afzonderlrjke alinea's. lk acht het overbodig, 

hier nog eens het belang te onderstrepen van een duide- 

lijke en ook qua vorm aanvaardbare typografische methode 

om een nieuwe alinea aan te geven; een juist begrip van 

de stof kan hiermee staan of vallen. 

Bij onuitgevuld zetsel doen zich wat de alinea's betreft 

tweeërlei storende verschijnselen voor: 

a er blijkt niet of onvoldoende waar een nieuwe alinea 

begint, omdat de voorgaande regel zich als uitgang te 

weinig van de overige onuitgevulde regels onderscheidt; 

b een voorin de regel beginnende zin wordt ten onrechte 

als het begin van een nieuwe alinea aangezien, door 

een relatief korte onuitgevulde regel die er aan vooraf 

gaat. 

Hoe groter de rafeligheid van het onuitgevulde zetsel, des 

te moeilijker in beide gevallen een oplossing is te be- 

reiken. Hier ontstaan aanmerkelijk moeilijker situaties dan 

brj uitgevuld zetsel. Bij dit laatste is een simpel vierkantje 

(bij breed eniof geïnterlinieerd zetsel eventueel iets meer) 

desnoods voldoende om de lezer te laten merken dat een 

nieuwe alinea volgt. Bij onuitgevuld zetsel is een veelvoud 

van dit wit nodig. lmmers, zo'n uitgang moet zich onder- 

scheiden van de kortste doorlopende regels. 

Als men het probleem van de alinea's bij onuitgevuld 

zetsel wil omzeilen, blijft er niets anders over dan inspringen 

of bij elke alinea een witte regel te plaatsen. 

Anders loopt men de kans, over grote afstanden te 

moeten verlopen. In dit laatste geval zullen de als voor- 

delen van onuitgevuld zetsel aangehaalde tijdwinst (punt 6) 

en regelmatiger werkwijze (punt 7) zeker gaan verkeren 

in tijdverlies. En over de inschakeling van een zetcomputer 

(punt 8) zou alleen mogen worden gedacht wanneer de 

geschetste alinea-kwestie speciaal werd geprogrammeerd. 

Hoe het ook zij: beïnvloeding van het normale ritme in 

het regelverloop heeft uit een oogpunt van vormgeving 

storende gevolgen. Natuurlijk merkt men in het onuitge- 

vulde zetsel achteraf een groep geforceerd breder of 

smaller gezette tekst op! 

Ruimtewinst? 

In enkele buitenlandse publikaties wordt als één dervoor- 

delen van onuitgevuld zetsel ruimtebesparing genoemd. 

Blijkens enkele Nederlandse reacties heeft men deze 

uitspraken zonder meer als juist aanvaard. ln het algemeen 

moet echter worden ontkend dat onuitgevuld zetsel tot 

ruimtewinst zou leiden. Als men even logisch doordenkt, 

ligt dit ook voor de hand. Er zijn drie manieren om het 

vraagstuk te benaderen. 

Allereerst kan worden uitgegaan van de ruimte die onuit- 

gevuld zetsel in de meest beperkte zin inneemt: slechts 

de oppervlakte van het beeld, dat is dus het drukkende 

gedeelte van de regels. De som der uitkomsten van elke 

regel apart levert de totale oppervlakte op. Toegegeven dat 

onuitgevuld zetsel het dan wint, namelijk door de gelijk- 

matige woordtussenruimten, die men inderdaad zo nauw 

kan stellen als een goede leesbaarheid maar toelaat. 

Onnodig te zeggen dat een dergelijke bepaling van de 

zetseloppervlakte slechts theorie blijft: al het wit achter in 

de regels - oÍ ze kort of lang ztjn - wordt hierbij immers 

ten onrechte buiten beschouwing gelaten. 

Bij de tweede manier kan men uitgaan van de volle zet- 

breedte. Een vergelijking met uitgevuld zetsel op dezelfde

Boêkbêspreking 

erer&'t!6 6@.rrrNr€* 

!!!r!i3(* r;..1.4,rqr ri b..r{n''r,r. r.di..ti rrtdri 

!.r àd. rsír r b.{dj! ritr 6 DriÈ 1 " 'r! r-,r i{r n,ír. " ..,àl 

frn!i.r.r!i r,r1ihhrd !Èeihdr 71114!31ifír,. rf ,. 

rrío !!r &,'1.e at,4cr,r3dl i,! f4È res.i4il r !,Df4 

!erÍ4r. :!1 !.. -1!1 1íÀ.!íi.r !i ! h!.4r!d!n Rl tFxF 

n!! nèr 'i@N rr r!{iá rlrr$rj r,itrt i8n{r rt lirir,r ,ri 

4r,!.rori!itr'fJF irti!4!!, Ff!11r,ir'árii 

r. &..sr'_r. ia' n!1 ?tiq,,,r 

ftrÈ!r. r!!!b {r:n'@!. 6s.er&ríiÈ1(rnat!6iir. 

lq. {aj lri irt bqnJsi ;1r !í h kr dà{r!*n reríir e.u: 

rd.*r!.,r, rrd.4r dr.,,r1 rd'Nr1.lr i.r [,i r,]*i. 

1?4rvnr.ódr *r;6' !* níei(rfllii 16 'Íni.l.d.tN 

dr /.,rra&ÉirssBir.4,ain&r,'!'!,dr!..!4-wdtt 

tr |illin.idètr d&r Nqnti 

b.itri i,rth,r!t itrr {..i'!'. rá 

íd r'.a{..11 f. i,r.ro- ! n. 

lst\'k r'Íri, e ! !.{\.. r4!i ft $6r{i 4t4 ert C! 

.othr ero(, lrls ill ií* 3.t qG4a!.r '!rlrlr.s'ee 

.Érn! r.rrt {rer9 er ier r!'.1ó:rn.rliBr,4qiirl6 

,n{i q)ra!!i @lrnndr..tas írliitu,lr'Br I it{ r&r 

nn'tuLdt{{ {3s sè Í'&r, 

!!4r,*Íir.di. tlr! ldl 

.;nli!.r $!'@',.r sr*s 

ir 6.,€l! r.*n$rerNn lri rl.rskr '-róurrl. íd 

lkriar{rldbaÁ.dsrlrF 4:tind!. & nrikj i.sr$ 

ir{rdr!n!! r'.nwn rsrft i,riid ntgr$É!6q.r r;$,s 

llA\ra,rft ,ntetrfrb4r, ft r*!.rrrÍ arFsdrrlr r1 

f.dre,.rar&rb rlidrá.Ê ar lm.r(di(i. r! r,r 

!.r1 htru,t){&td Li 6 *.rdíret}d rlrd d11" 

r.i,n,. dr*iini &!a!odar rrs drl6 qaÍn trèr'sL 

liid6rlrlq. l1.r; láLilrrnrdturrd.i{ll !&iór!.&1i 

t Ldr.! r. ark I e n !( & r$ dl. s*lr Br.r9 rèr Nrr 6 

tn1 t,rei4.1 ies.r!{íri! 

de !r&r] k dd N{.!al!.r 4íin.r r e.3í} rd.&r 6r 

ru 3+.È,.a.-' - d.,ra 

n*fi.!À '*orfGrrlq.rF.r i1e rt&Í!! tullontrr 

,1Íirólii4r srtj rÈi1_ 

.{r $i1Áír.-.@ 1or. tlr rilrr,iee l;.r.}!,nr nd' 

,.rJr.5 !i írr'i,.Í.r'Í,.,ri!jt n il?. t, rir ràd c&r, B 

r, ."sr n'r !. rr{rbii tu4rir ! e !r;i;drí nr &f.Ée, 

,,n.*ril n, i..'.",t8ra, n,,rQr 

r.r f", !!.r,!..! , r ..r t(ièriríi ti{ I ai !r$ J '}k" 

!!r t6;ni trtrrr, or4r,rl {( 

Ír4rni;$&trií,!r,rl! 

breílrritii.tl.iÍà 

lia i, 

rEllnlm r!r$.@rLi ! 

r!r*.Í ra r*.'! ifnen 

'r I'i4'í.d r,r diÍt4ri.r nn 

,!i r!3riÁii.i,fyÁ lt.s,t 

RlF:€r i, !.Írrrr tletdrn 

fi íi4.,ó1rF !1m rí.t1.tÈr 

!4 irl hdimrí,Èr&rcê 

!4S!S..{i.rí n$ ra(trrrd 

,r rlpla. N,i I x]!rr:r 

kle,i rriLrri.i c. 

i-i1!6ri.ói&$* r.a. 

*n€^. lotn,ffFr!r ;àn 

illkehsrit.r i. trdl!!!Í 

rsr lrr.ró! 4infdnrln '*n. 

l.rs,@rr7so&ihlr 

r** raíi 1!!6f r nrr I 

@r,b.!lis,.je r.i t&rÉt 

!rr!r!{r{ró r.ení,lr !r.. 

r. k."ir'r.!i .- í,!r ra. 

!r{ r!} .4rÍ{,rf!l 1r- 

r,, !,ri'r-rLr,,..r& 

".!,,! 

*ínL rs,rn.nr *,r Nr!È. 

!srr! i! [1&i idr: PJr 

*' 'Í.r&b?nq" ÈÀil1Ér,r 

-- ).{"t aÈré4{r il iiirt 

- êi *{Pèrbs!! l. l.1r 

dirÈ,1r @iÈi rqevrÀ,d 

r.r tlrl|Ft/lits ftrt6!re 

ri! Hn!:t,rx i*{ ni t ,, 

tí''nnd!r rfilif{il.&1 

4r r..n* ;NN14qkrÈ q.1 

f d. 4.ri_r!is,lrqrtár!. 

nr{r.i,[!i{r1r L&nJnt 

*r{ rlF t 16 ii!.rdr !i b. 

ln.!i li*!,{r. aÉif*êr 

Íi íarn,&d,rfÊelenar 

.!?rlr4 !$nsr..ir jit 

kír !Í1. d,, d. r..r.bb !!n 

i!'d! l!,.rrirrrrir ii. r&i. 

** rr*breqelFr h r!r? 

{L r1{rqr Fílr sr(J.r 

s:+ \@d.$r a { dÍr ,r{. 

,rn tur'&Èc'qlleÍs, 

v.r í. r6$@ahid !tu$ 

err i*hFS.lsiór &!; 

i i ,rjr nR ls hr 6rrt' i,J 

u. (a'irtr rJÀ!o !6h11d 

maat zou dan aantonen dat onuitgevuld zetsel duidelijk 

méér oppervlakte beslaat. Maar ook deze berekening, 

hoewel redelijker dan de eerste, biedt geen juiste basis. 

lmmers, een deel van het wit achter in de regels verruimt 

de kolomafschejding respectievelrjk de rechter marge. Het 

zou misplaatst zUn, dit voor rekening van het onuitgevulde 

zetsel te laten. 

Deze laatste slotsom wijst reeds naar de derde en enig 

juiste wUze van benadering. l'/en moet bU onuitgevuld 

zetsel het wit achterin splitsen in een deel dat geacht 

kan worden te behoren tot de rechthoek van de zetspiegel 

en een deel dat optisch geheel als extern wit kan worden 

beschouwd. BU onuitgevuld zetsel op 21 augustijn, zoars 

dit thans voor Drukkersweekblad wordt uitgevoerd, be- 

hoort mUns inziens driekwart augustun tot het externe wit. 

Bij de kolommen op 10 augustrjn (die zoals reeds vastge- 

steld een gerÍngere rafeligheid vertonen) kan hiervoor 

een halve augustun worden afgetrokken. 

Voor de bewering dat onuitgevuld zetsel minder ruimte 

inneemt dan uitgevuld zetsel ontbreekt elke basis. Anders- 

luidende conciusÍes kunnen slechts zUn ontstaan door 

onjuiste vergelijkingen. Trouwens, hoe groter de rafelig- 

heid is, des te méér ruimte onuitgevuld zeisel nodig heeft. 

(ln het voorgaande is voor belde soorten zetsel dezelfde 

interliniëring aangenomen. Hierop kom ik nog terug.) 

Leesbaarheid 

Tot nu toe heb ik mijn uiteenzettingen vrij exact kunnen 

houden. De behandeling van een punt als de leesbaarheid 

van onurtgevuld zetsel dreigt echter, mede bij gebrek aan 

voldoende betrouwbare gegevens, tot mÍnder heldere 

redeneringen te leiden. Kreten in de trant van'we zijn nu 

eenmaal gewend geraakt aan het lezen van geluk lange 

5 Twee naast elkaar liggende pagina's uit het Drukkersweekblad 

met overwegend romein zetsel in smalle kolommen 

Kort iechnÍsch niêuws, 

o.a. over de nieuwe ZBR 1 12 

gellenrotáliêpêÍs 

{L rrÍrd!!r&1* t,rirÀ*é relr * rtd )!1!r r,hr. 

d nn!n aibir !i!!rrnt 

i;Í.ï:,iili,'ïiïïïï;" ;l:i;"ï1il"1ï,1:";::* Voor 4O jaar 

nlilrl r!73ii1 drer a:,,r'.!i.JrrÁrÍrÉ,.1r 

riilurÉr:r 112.! t! 

nr[r&íir.]rí, ri.] r,4r; r3r.iir,.jr c!,,&r \!!& ^f"]jr4r r4rr'rÈ.!r,;1Bl 

$. Br._..ien.lrrF,i,,i .r! e{F.}!i,i jÈ!!, I&rr.i.,slr!,qirlr j.raflrrrr 

.ó,L u nn p jÈÀle 

1s. i,d'ri o! s,qrJ(rDr.";-r;"!,Mi". @,." 

:!4fi.1,f,i,ri*r Í rd n,,16 

nlardr,ais!qr.iin !,r.r,,,r.r;\.rórliiír r6j,.6,r,,|.i&e{!r6j!,!ràir;&í..it!s, 

1:;*' r' tnrt,.,!ertr{d r i 

f.ir4!6trli!1e{!e.i! -,imítjrlrrlrrl!nlftÀs, !rrr'rrsi6B;!r1ít4r.rrrr.j.rd!rr),rars,ls 

.iisirÍ&rhirirlai':,r- 

, 4 nr5 nl.J.i -r 

."r*ue*0, r.i,, rsr.r r,r xu*i*,e..",rq. 

*t.!i!&ac.É.r,r.a,!lrirnr-rhq,or*,sld_, 

mr n. 14 & ,Árd 

''''" - 

1"!', 

l1.r'.'!e.. 

1.'u ,., ,d,4- 

,1.ts / . 

L.?s.r1.,1€sr.6Si fi.! bdt J!!di,.' tdur trEr: tir;, d, 1 drf.ÍÈr,i.Í.1 

-eLr,ntp,-Ê, 

'' 

e!rrhr 4N'r/ r"À'r;t' 

41 !,í.\,tr& 

a!c.*.,l.'..r' 

tu 

." "-"::::, 

il ris 4q'{ N..!., h*rne!d!!r,L' 

r= Brdil,inir*4rnr.cdetr..r 

!.ii!ri{1.,rrvjn.4,*, 

{.!,*nr,r,flvisiJrrel 

l*È's,r,m,d&,r,, F.r$){trí.r!n1rFtre,4D 

L..{ _.."" 

arirj!!jè!i+rt,.!È.,r. 

.',ilj lllll h j.. r s 

r: :i:" " 

'r'.iÍ'!elra"'ÈÁd" 

:''*" ;';îf iiïl;,ilï""' 

:,i:tf,ttïï","i""t; 

r: '' 

iqvi,al,e,,.!,,51! 

' '_' 

s :,in:Hljïf:talit,ï, 

. !,id\&r?dF!.Awr 

", ", 

1.fq,"-t 

r,6ri_&rueoraoarrr !n(1ó,i$.!,ars,ÉÈF 

se{*ir€!dtdÍ]r{i,v| rríifti lrj rbrírriiÈt 

ÍaGi4 trr iir,árà*i. er iri!tr .n 4!rirÁaBJ{' rds Èr.r+sqrÍrè1hr! et *.rl**+, *,..*- 

, dr lrr rr!.tr lÉraj Ér !..rr& te, r|4È,sN., i. r_,ry.gí lier.,ir 

,in r.tst.tuÀ$ b kr F;i si4*r rdd!t![i2; a] D jgrr 

r l ,.!a.r.fnF 

rri .r @ hr u i j bF - 4d &íi3 rdlrir ,!1 @ J.6 rrar&!ri6er*ld.rÊ\ r $.6i 

4 4á .r'q. !"- 1t _rr.. 

s bg.z A @r tn 

regels' of anderzuds 'reeds Ín vroeger eeuwen is er on- 

uitgevulde tekst geweest', zijn als argumenten pro of 

contra van weÍnig waarde. In ieder geval zal ik er naar 

streven, ook in het vervolg van dit artikel zo concreet 

mogelijk te blijven. HierbU zU vooropgesteld dat ik het 

begrip leesbaarheid niet alleen zou wiilen laten slaan op 

het letterlrjk lezen, maar vooral ook op de diverse vormen 

van oriënterend lezen, zoals het doorkijken, naslaan, 

raadplegen en herlezen van boeken en trjdschriften. 

Dat de uniforme woordtussenruimten de leesbaarheid 

bevorderen is reeds aangestipt. Dit feit mag stellig niet 

worden onderschat. Daartegenover staan zekere nadelen. 

Zo is het een feit dat de ongelijkheid van de regeluiteinden 

ten gunste van de lange en ten ongunste van de korte 

regels werkt. De uitspringende regeleÍnden, ruim omgeven 

door wit, vallen nu eenmaal op; de inspringende regel- 

eÍnden gaan daarentegen min of meer schuil tussen het 

naburige zetsel. 

Deze ongelijkheid kan door een ruimere interliniëring 

worden geneutraliseerd. De scherpe hoeken, die de 

varlërende regeluiteinden ten opzichte van elkaar vormen, 

nemen dan namelrjk een meer stompe vorm aan, hetgeen 

de verschillen in regellengte verzacht. Ik stel dernatve 

dat onuitgevuid zetsel krachtens ziln aard, evenals bU 

gedichten, in het algemeen méér interliniëring verlangt 

dan normaal uitgevuld zetsel. Hiermee komt de reeds 

besproken ruimtebehoefte van onuitgevuld zetsel in een 

nieuw licht te staan. 

Degenen die de in grafische kring bekend geworden 

NIVE-cursus'Sneller Iezen' hebben gevolgd, weten dat 

men zich kan oefenen in het per oogbeweging opnemen 

van méér tekst. Het tempo bij oriënterend lezen kan arous 

belangri_.1k worden opgevoerd. HierbU blijkt dat de fixaties 

25 

5

elkaar ritmisch opvolgen en dat de ogen ook telkens op 

dezelfde plaats(en) in de opeenvolgende regels worden 

gericht om de tekst 'door te seinen'. Naarmate nu het 

verschil in regelbreedte groter wordt, ontstaan er méér 

haperingen die de leessnelheid ongunstig beÏnvloeden. 

Regelvorming en tekstverlooP 

Bij normaal uitgevuld zetsel vormt de verticale rechter 

kantlijn een neutraal, strak, statisch element. Onuitgevuld 

zetsel legt daarentegen een nadruk op het einde van de 

regels, eenvoudig omdat de lengte-uniformiteit wordt 

doorbroken. Hieraan is een belangrijke consequentie 

verbonden. De accentuering van de regeleinden maakt 

dat zij als het ware een zelfstandig bestaan gaan leiden, 

in plaats van terug te treden in de collectiviteit. 

Onder deze omstandigheden is het geenszins denkbeeldig 

dat de wezenlijke zin van een tekstgedeelte gebrekkig 

overkomt, doordat het regeleinde de aandacht van de 

Iezer afleidt van de plaats in de betreffende regel of in 

de volgende regel, waarop die aandacht eigenlijk zou 

moeten vallen. Er is bU het lezen soms tóch al weinig 

nodig om het goede begrip verloren te doen gaan! In 

ieder geval: de metriek van de tekst zou bij onuitgevuld 

zetsel, evenals bij een gedicht, moeten kloppen met het 

regelverloop en er niet dwars tegen in mogen gaan. Als 

dit laatste toch gebeurt, brjvoorbeeld door een afbreking 

of door. een rustpunt in de tekst vlak vóór het regeleinde 

of juist aan het begin van de volgende regel, dan wordt 

de leesbaarheid onmiskenbaar geschaad. Er treden leestechnische 

storingen op die ernstiger zrjn dan het geval 

is bij normaal uitgevuld zetsel. 

Men moet zich terdege realiseren dat onuitgevuld zetsel 

pretentieus is. Er vloeit de verplichting uit voort, de tekst 

ten minste niet ernstig te laten botsen met de gekozen 

typografie. Aan die eis kan bij grote hoeveelheden tekst 

echter slechts ten dele worden voldaan. Reden om niet 

lichtvaardig tot toepassing van onuitgevuld zetsel op 

ruime schaal ten behoeve van trjdschriften en boeken 

over te gaan. Overigens heeft prof. dr. G. W. Ovink in een 

lezing voor de dr. P. A. Tiele-Stichting - Intergraf ia 15-'l B, 

'I 

6e jaargang - het terrein van de vrije regeluiteinden 

nader afgebakend; niet zozeer met het oog op de lees- 

baarheid in engere zin, maar vooral gelet op de aard van 

het drukwerk en zijn inhoud. 

Waar men er wèl in slaagt om de bedoelde synchronisatie 

tussen het verloop van de tekst en het verloop van de 

regels te bereiken of te benaderen, soms door een nauwe 

samenwerking tussen tekstschrijver en typografische vormgever, 

dáár ontstaat het resultaat waarvan ik aan het 

begin van dit artikel heb gezegd dat onuitgevuld zetsel 

aan zeer hoge eisen van leesbaarheid en uiterlijke ver- 

schijningsvorm kàn voldoen. 

Tenslotte nog een opmerking over het vermijden van 

afbrekingen. Na het voorgaande zal het duidelijk zijn 

geworden dat het onuitgevulde zetsel feitelijk aan zich- 

zelf verplicht is, grotendeels aan die eis te voldoen. 

Niet bU wijze van dogma, niet omdat een paar deel- 

streepjes onder elkaar aan het einde van de regel lelijk 

zouden staan, maar omdat de leesbaarheid hiermee méér 

dan bij ander zetsel gebaat is en omdat het principe van 

het onuitgevulde zetsel er om vraagt: bU een vrtje regel- 

val hoort ook een vrrj en ongekunsteld tekstverloop! 

Vormgeving 

De begrippen leesbaarheid en vormgeving overlappen 

elkaar voor een deel. Wat wij als 'goed leesbaar' aan- 

26 

6 Onuitgevulci zetsel op 21 augusiijn en dezelfde tekst in uitgevuld 

zetsel op 201/4 auguslijn 

7 Onuitgevuld zetsel op 10 augustun en uitgevuld op 9% augustijn 

I Onuitgevuld zetsel met verloop naar rustpunten in de tekst 

o 

I 

De voorbereiding van deze verandering heeft een jaar geduurd. Zij 

is in nauwe samenwerking tussen directie en hoofdredacteur, de 

heer H" Eldermans enerzijds, en de ontwerper Jan van Keulen 

anderzijds, tot stand gekomen. Een noodzakelijke procedure, uiteraard, 

niet alleen omdat een dagblad een stuk teamwerk is, maar 

vooral ook omdat het samenspel tussen de drie samenstellende componenten 

zorgvuldig moest worden gecreëerd en omdat het alleen 

tot resultaat zou leiden wanneer het ook van alle drie kanten met 

groot enthousiasme werd gespeeld. 

De voorbereiding van deze verandering heeÍt een jaar geduurd. Zij 

is in nauwe samenwerking tussen directie en hoofdredacteur, de 

heer H.Eldermans enerzijds, en de ontwerper Jan van Keulen anderzijds 

tot stand gekomen. Een noodzakelijke procedure, uiteraard niet 

alleen omdat een dagblad een stuk teamwerk is, maar vooral ook 

omdat het samenspel tussen de drie samenstellende componenten 

zorgvuldig moest worden gecreëerd en omdat het alleen tot resultaat 

zou leiden wanneer het ook van alle drie kanten met qroot 

enthousiasme werd gespeeld. 

Bij Sigfried Amsterdam, Heintje 

Hoeksteeg I zal men van 17 Íebruari 

tct 10 maart het graÍische 

werk kunnen bekijken dat gedaan 

wordt ten behoeve van televisieuitzendingen 

van niet minder dan 

31 van de 45 televisie-ondernemingen 

die WestEuropa kent.Op 

17 februari geschiedt de opening 

door Dr. J. Verhoeve, directeurgeneraal 

van het ministerie voor 

Cultuur, recreatie en maatschappelijk 

werk. 

Toen het papier zag 

dat het helemaal bevlekt was 

door de donkere, zwarte inkt 

beklaagde het zich daarover. 

Maar de inkt 

toonde het papier aan 

dat zij door de woorden 

die zij erop had gemaakt 

oorzaak was dat het papier 

bewaard bleef. 

Bij nevenstaande woorden van de wethouder 

sluiten directie en bedrijÍsleiding gaarne aan 

door de ambtenaren van de Stadsdrukkerij 

te danken voor de ondervonden medewerking 

gedurende het nu bijna afgelopen jaar. 

Zij hopen van harte dat 1967 moge worden 

een jaar van vrede, geluk en voorspoed 

voor alle medewerkers en hun huisgenoten. 

Bij Sigfried Amsterdam, Heintje 

Hoeksteeg B zal men van 'l 7 

februari tot í0 maart het graÍische 

werk kunnen bekijken dat 

gedaan wordt ten behoeve van 

televisie-uitzendingen van niet 

minder dan 3í van de 45 televisie-ondernemingen 

die West 

Europa kent. Op 17 Íebruari geschiedt 

de opening door Dr. J. 

Verhoeve, directeurgeneraal van 

het ministerie voor Cultuur, recreatie 

en maatschappelijk werk.

merken, zal ons doorgaans ook qua vormgeving bevredigen. 

Andersom kan welverzorgde typografie nauwelijks slecht 

Ieesbaar zijn. AIs moderne mensen laten wU namelrjk ons 

oordeel over het uiterlrjk van de dingen onwillekeurig 

mede afhangen van de mate waarin zij functioneel zijn, 

om het even of het een kledingstuk of een huishoudelijk 

artikel of een veryoermiddel betreft. En functioneel zijn 

betekent voor drukwerk nu eenmaal 'goed leesbaar'. 

Voor het overige valt er op het terrein van de eigenlijke 

vormgeving moeilijk te redeneren. Men houdt van onuitoevrrld 

zeisel nf mcn houdt er niet Van. Het is een 

kwestie van instelling tegenover een typografische wijze 

van doen, die men vroeger min of meer verbonden heeft 

gezien met het (wat men noemde) onvolwaardige produkt 

van de schrijfmachine en die men op z'n best een plaats 

voor beperkte doeleinden heeft ingeruimd. 

Zelf vind ik het algemene aspect van bekwaam behandeld 

onuitgevuld zetsel van een innemende beweeglrjkheid en 

spontaniteit, met soms een speels accent. In menig geval 

resulteert dit in een heel wat boeiender resultaat dan btj 

een rechte achterkant van de regels. lk overweeg hierbij 

ook dat onuitgevuld zetsel door zijn uitgesproken asymmetrische 

karakter beter geschikt is voor drukwerk van 

deze tijd, mits goed aangepast en met omzichtigheid 

gedoseerd. 

Over kwesties van vormgeving rondom onuitgevuld zetsel 

zou nog allerlei te zeggen zljn. lk volsta hier met het 

aanstippen van enkele punten. Allereerst het verwerken 

van clichés en tabellen met een rechte achterkant tussen 

het onuitgevulde zetsel. Feitelijk vormen deze een vreemd 

element tussen de ongelijke regeleinden. Dit laatste wordt 

bij de nieuwe uitvoering van Drukkersweekblad nog ge- 

accentueerd, doordat voor de clichés de bruto zetbreedte 

van de tekstkolommen wordt aangehouden (21 of 10 

augustijn). Aan het feit dat de optische breedte kleiner 

is, gaat de ontwerper voorbij. Hier prevaleren voor hem 

blijkbaar weer de verticale lijnen van het stramien. 

Bij de toepassing van onuitgevuld zetsel gaat het voor- 

deel van het tegen elkaar drukken van regÍsterende regels 

voor een goed deel verloren. Bij doorschijnend papier 

ziet men namelÍjk, in het wit blijvende rechter deel van 

de regels, de bedrukking van de achterkant. Dit kan hin- 

derlijk zijn. 

Tenslotte zou ik willen wuzen op een mogelrjke storing 

bij de regeleinden. Dit is het geval wanneer regel a en c 

nogal kort uitvallen, terwul bU de relatief lange regel b 

een woordje - bijvoorbeeld 'is' - achterin komt. Dit staat 

dan nagenoeg geïsoleerd in de ruimte. Zo'n situatie druist 

feitelijk in tegen de eigenlijke bedoeling van het onuit- 

gevulde zetsel. De laatste woorden behoren elkaar te 

steunen als gemetselde stenen. Het vermrjden van zo'n 

zwevende steen vraagt extra attentie tudens het zetten. 

Kostenbesparing 

De laatste jaren wordt in ons land nog wel eens een 

soort mini-typografie gepropageerd om kosten te besparen. 

En dit terwul ons consumptiepatroon allerlei tekenen van 

verspilling vertoont! Alleen reeds dáárom is zo'n streven 

naar verpovering tot mislukken gedoemd: aantasting van 

leescomfort wordt eenvoudigweg niet geaccepteerd. 

Evenmln zou men onuitgevuld zetsel aanvaarden als het 

waar was, wat soms wordt beweerd, dat de lagere kost- 

prijs zUn enige deugd is. In dit artikel heb ik echter reeds 

enkele andere deugden als reêel onderkend. Wat de 

krant betreft komt daar nog het voordeel bij van een 

snellere produktie, voor deze sector uiteraard een belang 

van de eerste orde. Bij de vervaardiging van boeken, 

tijdschriften e"d. ligt de situatie echter weer anders: aan 

de hogere kwaliteitseisen, die hier redelrjkerwijze worden 

gesteld, voldoet het onuitgevulde krantenzetsel in zijn 

ruwe vorm niet. 

Hoe dan ook: dat de tijdbesparing bij het zetten van 

onuitgevulde regels ten opzichte van uitgevulde regels 

werkelijk tientallen procenten zou bedragen, moet worden 

betwijfeld. Men maakt hier waarschijnlijk de fout om twee 

onvergelijkbare of exceptionele uitgangspunten te kiezen. 

Naar ik verneem is de tijdnormendienst op het ogenblik 

bezig met onderzoekingen op dit gebied, met name van 

het zogenaamde eindeloos ponsen. De prestatie schijnt 

achter te blijven bÍj hetgeen men op grond van een 

theoretlsche benadering - het elimineren van de tUd voor 

het uitvullen - eigenlijk had mogen verwachten- 

Een volgende vraag is, hoe de verhouding ligt btj langs 

conventionele weg verkregen machinezetsel, een situatie 

zoals die thans voor Drukkersweekblad geldt. Eens aan- 

genomen dat onuitgevuld zetsel in eerste instantie sneller 

kan worden geproduceerd, vooral dank zij het gebruik 

van een centreerapparaat. Deze winst gaat, althans ten 

dele, weer verloren door het feit dat er méér regels 

moeten worden gezet dan bij uitgevuld zetsel en dat het 

zetsel normaal gesproken méér papieroppervlak vraagt. 

Men mag ook niet denken dat het beéindigen van de 

regel bij onuitgevuld zetsel voor de machinezetter geen 

tijdverlies zou betekenen. HU moet nog wel degelijk be- 

sllssingen nemen. Hij kan lang niet altijd vooraf beoordelen 

of nog voldoende ruimte beschikbaar is voor een volgend 

woord. Hem staat geen enkele speling ter beschikking, 

aangezien de woordtussenruimten door vast wit worden 

gevormd. Bij de Monotype leidt een en ander tot een 

frequenter gebruik van de zogenaamde regeldoder. Kortom, 

de ervaring leert dat de produktie van gaaf onuitgevuld 

zetsel in het algemeen nauwelijks besparing oplevert 

tegenover gaaf uitgevuld zetsel. Dit Ís zacht uitgedrukt. 

De voornaamste brjzonderheden rondom het verschijnsel 

'onuitgevuld zetsel' meen ik thans voldoende duidelUk te 

hebben toegelicht. lk acht het intussen niet uitgesloten 

dat hiermee de indruk is gewekt, als zou er meer tégen 

pleiten dan er vóór. Inderdaad heb ik veel ruimte gebruikt 

om de consequenties van deze zetmethode te omschrijven 

en speciaal de omstandigheden te schetsen waaronder 

haar toepassing tot minder bevredigende resultaten leidt. 

Dit neemt allemaal niet weg dat aan onuitgevuld zetsel 

opmerkelijke positieve eigenschappen mogen worden 

toegekend. Deze liggen op het gebied van de vormgeving, 

met als belangrijk detail: gelijkmatig-nauwe woordtussen- 

ruimten. Op grond hiervan kan het verantwoord zijn, op 

een gegeven moment alle bedenkingen opzu te schuiven. 

Uit het gebruik van onuitgevuld zetsel voor dagen 

nieuwsbladen kunnen overigens ook materiële voordelen 

resulteren: hogere uurprodukties en lagere kosten. 

Maar een wondermiddel is onuitgevuld zetsel per se niet. 

Toch wordt de laatste tUd iets dergelijks wel gesugge- 

reerd, vooral in kringen van ontwerpers en door figuren 

uit de krantenwereld. Men kent het onuitgevulde zetsel 

allerlei eigenschappen toe - ruimtebesparend, beier Ieesbaar, 

geschikt voor super-smalle zetmaten - waarover 

het. zeker in combinatie, niet beschikt. 

Gaarne laat ik het nu verder aan de opmerkzame lezer 

over, uit de voorgaande beschouwingen zijn conclusie te 

trekken ten aanzien van de toepassing van onuitgevuld 

zetsel voor Drukkersweekblad 

A. Stork 

27

tété-varia 

Tweekleuren Rotaprint R 95/2c 

Een tweekleuren kleinoffsetmachine Iag wel in 

de lUn van de ontwikkeling. Het verbaasde ons 

Can ook niet, enige weken geleden kennis hiervan 

te krugen. De tweekleuren Rotaprint heeft 

een maximaal drukformaat van 331 x 483 mm en 

een papierformaat van 356 x 510 mm. 

De machine heeft vier cilinders, te wetên twee 

synchroon lopende plaatcilinders, een rubbercilinder 

en een tegendrukcilinder. Bcide plaatcilinders 

brengen dus hun beeld over op 

dezelfde rubbercilinder. Het idee is niet nieuw, 

want het werd al in de beginperiode van de 

^fFcót +^ê^ó^.ê+ 

Twee inktwerl(en zorgen voor inktgeving en voof 

vocht. Ze werken onafhankelijk van elkaar, zo- 

Cat waar nodig ook in één kleur kan worden 

gedru kt. 

Het bekende en beproefde inlegmechanisme 

plus zuaanleg van de Rotaprint verzekert een 

gced passen voor elke papiersoort van 30 tot 

voorzrên van een 

voorstapelapparaat en een kettinguitleg met uitlegplanken 

op wendbare wielen. 

Ook goed sluitend viêrkleurenwerk, uiteraard in 

twee drukgangen, is mogelUk. 

De plaatsruimte, nodig voor deze machine, is 

niet meer dan voor het zusje met hetzelfde 

formaat, de éénkleur R 30/95, namelUk ongeveer 

een vierkante meter D.422 

'Sleutelwoorden Piei Zwart 80' 

Piet Zwart is onlangs tachtlg jaar geworden. Deze 

nestor van de Nederlandse grafische ontwerpers 

is wel tachtig jaar oud, doch zUn werk is nog 

altUd jong. Naast een ongelooflijk aantal grafisclre 

produkten, waaraan hU gestalte mocht 

geven, staan vele kenmerkende uitspraken van 

hem over kunst, schoonheid en techniek. 

De GKf (gebonden kunsten-federatie) heeft P'et 

Zwarl bij deze verjaardag gehuldigd door het 

uitgeven van eên geschrift, waarin een aantal 

van zUn kenmerkende uitspraken werden opgenomen. 

Nu is dit niet zo maar een geschrift geworden. 

Jurriaan Schrofer stelde de teksten samen en 

jhr. W. J. H. B. Sandberg, de vroegere directeur 

van het StedelUk Museum te Amsterdam, 

verzorgde de typografie. AIs een geste aan de 

jarige heeft de Staatsdrukkeru dit geschenk gedrukt 

en in boekvorm uitgegeven en het hem 

op zijn verjaardag aangeboden. 

Neemt men het boekje ter hand, dan ziet men 

zowel aan het gekozen papier, zwaar grUspak 

voor omslag en titelbladen, als aan de typografische 

verzorging de signatuur van Sandberg. 

Al gebruikt hU echter vaak soortgelUk materiaal, 

toch doet hU er steeds wat anders mee. 

Wat heeft Piet Zwart zoal gezegd, dat ook voor 

onze jonge typografische vormgevers van belang 

is. 

Opgave van de functionele typografie: 

het scheppen van het typografisch verklaarde 

gezicht van onze tijd, vrij - voorzover mogelUk 

28 

Reinigings- en beschermingsmiddelen 

De meeste fabrikanten van reinigingsmiddelen 

trekken er zich niet veel van aan of deze middelen 

schadelUke stoffen bevatten, die aanleiding 

kunnen geven tot beroepsziekten. Het is 

daarom gunstig als een fabrikant reinigingsmiddelen 

op de markt brengt met de verzekering 

dat deze geen aantasting of irritatie van de huid 

veroorzaken. Het zun hiêr de Anchor-produkten, 

die door de LA in de handel worden gebracht. 

Als reinigingsmiddel bijvoorbeeld Film-kleen 

voor het reinigen van film en glas. Dit middel 

is bovendien nog anti-statisch en stoot dus stof 

af. Verder Aled-plate-wash speciaal voor het 

reinigen van Dycril-, plastic- en nylonclichés. 

De serie omvat ook het middel Non-work-up 

fluid. Giet bU last van witrijzen een beetje van 

dit middel op de vorm, veeg de oppervlakte 

schoon en binnen enkele ogenblikken is de 

vnrm noroad on rr hoht ^êên last meer van 

witriJzen ! 

Wie er meer van wil weten, vrage de folder 

aan bij de LA F.9 

'Grafiek van Jan Batterman' 

Voor een vaktechnisch tUdschrift is een ex-libris 

in wezen niet van grote betekenis. Maar zo nu 

en dan moet men wel eens boven de matêrie 

uitstijgen en aandacht schenken aan wat men 

zou kunnen noemen'de drukkunst van het kleine'. 

De in oktober van het vorige jaar door een 

verkeersongeval om hêt leven gekomen vakgenoot 

J. C. Winterink was jarenlang de inspirator 

voor dit kleine drukwerk, dat voor velen en 

zeker voor grafische ontwêrpers een bron van 

vreugde was. Men leerde er bovendien - indien 

men deze ex-libris internationaal verzamelde - 

ook de buitenlandse stijlopvattingen in de grafische 

kunst door kennen. 

De Wereldbibliotheek-Vereniging gaf onlangs 

voor zUn leden het boekje'Grafiek van Jan 

Batterman'uit, over een kunstschilder die ook 

subliem grafische kunst cn daarbU goede exlibris 

maakte, zorvel in lino- als hcutsnede. De 

uitgave, nog verzorgd door Jan Winterink, werd 

uitstekend gedrukt door Tulp te Zwolle. 

Een uitgave, de WB waardig. De prijs bedraagt 

f 5,90 ingenaaÍd en f 9,40 gebonden. R.32 

Papier maken zonder water 

Als we de berichten mogen geloven, is er door 

samenw,erking tussen de Finse uitvinder Heikki 

Hjelets en de Deense fabrikant Karl Kroyer een 

nieuwe, revolutionaire methode voor de vervaardiging 

van papier ontdekt. In plaats van 

water wordt bU deze mêthode lucht en elektriciteit 

gebruikt. 

Er wordt uitgegaan van cellulose. Deze wordt 

verpulverd en op een stalen transporiband verstoven. 

Door middel van statische elektriciteit 

gaan de vezels op deze stalen band rechtop 

slaan. Ze kunnen dan in de gewenste richting 

en dikte worden gewalst. De produktiekosten 

zouden bU dit systeem laOer worden en de aan 

te schaffen machines goedkoper. 

Met belangstelling zien wU verder nieuws en 

zo mogelUk monsters van papier, gemaakt volgens 

deze methode, iegemoet. F.46 

Drukkwaliteit en druksnelheid 

Voor drukpersen wordt de snelheid aangegeven 

met het aantal druks per uur. Op zichzelf zegt 

deze snêlheid niet veel, want een hoge snelheid 

op een pers van een klein fcrmaat kan 

langzamer zun dan die op een groot formaat. 

Teneinde dii duidelUk te maken zouden we feitelUk 

moeten spreken over het aantal metêrs 

druk dat in eên minuut tot stand komt. lmmers, 

dit is de werkelijke druksnelheid. 

In opdracht van de drukpersenfabriek Johannisberg 

te Geisenheim heeft één van de medewêrkers 

van FOGRA, het Duitse lGT, een proef 

genomen om na te gaan welke relatie er tussen 

druksnelheid en drukkwaliteit bestaat. 

Het rêsultaat is een duidelUk bewijs van de 

juistheid van reeds eerder verkregen praktukinzichten: 

de druksnelheid heeft een geringe 

invlo-^d op de drukkwaliteit. Hogere druksnelheden 

beïnvloeden de drukkrraliteit zelfs in vele 

gevallen positief. 

Dit geldt althans voor de Johannisberg-persen 

- vertegenwoordigd door Wifac - doch gaat niet 

automatisch op voor elk fabrikaatl 

Ook het IGT heeft in deze onderzoekingen gedaan, 

die tot een zelfde conclusie leidden. 

Hêi rêcillirat van dc nrncÍ - en dat iS voor 

toekomstige kopers en de huidige gebruikers 

van de persen van de Jol.ann'slre;g-fabrieken 

van belang - werd op duidelijke wijze op een 

groot demonsïratievel vastgelegd. 8.421 

GesigÍax ir. sca!reÍ 

Ofschoon het maken van stencils niet behoort 

tot het terrein van de in dit blad besproken 

druktechnieken, willen wU de lezers dit nieuwtje 

niet onthouden. 

Gewoonlijk worden stencils getypt op een 

Níeuwe opbouw van de Rota-Forma 

schrijfmachine, waarbU het lint wordt uitgescha' 

keld. Een nieuwe methode is, een willekeurige 

tekst langs elektronische weg in een stencil te 

branden. Het hiervoor benodigde apparaat kan 

en wenselijk - van traditie, 

Na de publikatie in TéTe 21e jrg. nr.4 over de op een tafel worden geplaatst. 

het activeren van typografische vormen, 

Goebel-formulierendrukmachine Bota Forma be- Op een cilinder worden naast elkaar opgespan- 

het vinden van klare en geordende visuele uitreikte ons de mededeling dat de opbouw van nen het te reproduceren beeld en het stencil. 

drukki ngswijzen, 

deze rotatiemachine inmiddels nogal sterl( is Als het apparaat in werking wordt gesteld, gaat 

vormbepaling van nieuwe typografische opgaven, gewuz i gd. 

de cilinder draaien, een lichtbron tast de op- 

methoden (bijvoorbeeld f ototypie), 

BU de Bota Forma worden thans ook, evenals pervlakte af en tegelijkertud wordt het beeld 

technieken (bijvoorbeeld machinezetsel, type- bU de Multi-Forma (zie daarvoor TéTé 20e jrg. in het stencil aangebracht. Dit duurt ongêveer 

schrift, lichtzetmethode enz), 

nr.5) de aggregaten achter elkaar opgesteld. vijfentwintig minuten bU gebruik van het fUnste 

doorbreking van het handwezen. 

Hierdoor is een betere toegankelUkheid van de lUnensysteem. De elektrode waarmee het ge- 

Nog een sleutelwoord: ik heb niets tegen de aggregaten en dus een eenvoudiger bediening beurt moet van tUd tot tijd worden vernieuwd, 

kleur, maar alles tegen geflirt met de kleur; moge I U k. 

doch is niet duur. 

kleur is een boeiend element, geen strooigoed. Gezien de verschillende toepassingen, o.a. met Het resultaat is, vooral gezien de prus die een 

FUn als iemand tachtig jaar kan worden en toch droog- en natoffset gecombineerd, lijkt ons deze dergelUk stencil kost, namelijk plm. f 7,50 voor 

met zun denken en doen in heden en toekomst nieuwe opbouw van de Rota-Forma beslist een 22x28 cm, zeer redelijk. Ook raster wordt goed 

R.32 verbeter i ng P.424 overgebracht 8.6

De snelste van de snelste 

rot atieperserl : W I FAG B0 

80.000 kranten per vouwapparaalt 

o 

B bedrijven kochten in 8 maanden 

tijds B machines van het type 

WIFAG B0 - o.a. om de voleende 

redenen: 

Enorme snelheidr 80.000 kranten 

per vouwapparaat - vooral zinvol 

voor de nabije toekomst, wanneer 

ook de expeditie vèrgaand zalzljn 

gemechaniseerd en geautomatiseerd; 

De elementenbouw, waardoor niet 

alleen transport en opbouw opmerkelijk 

vlot verlopen, rnaar 

waardoor ook kan worden begonnen 

met een eenvoudige basismachine, 

die later relatief goedkoop 

kan worden uitgebouwd met 

hoofddrukwerken, kleurendrukwerken 

en vouwapparaten; 

wflffac 

De enorme stabiliteit, die wordt 

gevormd door een uitzonderlijk 

zwaar frame in doosvorm, waarin 

alle aandrijvingselementen zijn 

ondergebracht 

(geen onhandige 

afdekplaten, schoner werken en 

grotere veiligheid); 

De rillen-inktwerken met continu-inktcirculatie 

en filtreerinrichting, 

standaard uitgerust met 

inktmist-afzuiging - een schone 

rotatiehal en gezond personeel; 

De bediening, die geheel is aangepast 

aan de hoge snelheid, o.a. door 

elektro-pneumatische en elektrische 

af standsbediening vanaf een 

centrale schakeltafel bij elk vouwapparaat 

en door'n afzonderlijk 

schakelpaneel per drukwerk. 

De Zwitserse WIFAG-persen zijn 

spreekwoordelijk bedrijfszeker. 

Documentatie, demonstratie en 

offerte: 

Winkler Fallert&Co. nv, afdeling 

rotatie, Prinsengracht 783 - 785, 

Amsterdam-c., telefoon (020) 66927.

tété-varia 

Niet één, doch twee kleurenmengboeken 

Jarenlang hebben de Nederlandse drukkers het 

Duitse Farbenmischbuch met meer of minder 

succes gebruikt. Het was een gemakkelijk te 

hanteren boek, waaruit men ook zUn klanten een 

bepaalde kleur kon laten kiezen. 

Nu verschenen er - vrijwel tegelUkertud - twee 

kleurenmengboeken. We zouden willen zeggen: 

het kan niet op. Och, een beetje meer of minder 

economische verspilling, wie let er in ons 

land op. Toch hoogconjunctuur, ook bU drukinktfabrikanten. 

Voor samenwerking om de drukkers 

wat te brengen waarmee ze bij àlle drukinktfabrikanten 

terecht kunnen, voelt men schUnbaar 

niet veel. 

Nu dan maar eens kuken wat ons werd toegesruuro. 

Van Son te Hilversum maakte een goed hanteerbaar, 

in plastic gebonden kleurenmengboek 

voor de Sonotoon-inkten, een serie van tien 

standaardkleuren voor zowel boek- als offsetoruK. 

BU elke stanCaardkleur worden de eigenschappen 

van de inkten aangegeven. Jammer genoeg 

is er niet bij vermeld of de kleuren ook vernisbaar 

en bestand tegen kalanderen zijn. 

De druk, voor elke tint of kleur een vakje in 

volvlak, met daarnaast twee vakjes in verschillende 

rasters, geeft hetzelfde idee en ook de 

wijze van jnktmenging als het Farbenmischbuch. 

In zoverre zal het de drukkers goed aanspreken, 

mits men nu alleen maar deze serie inkten 

gebruikt. 

Oosterveld & Bomijn te Zaandam lieten eên 

prachtig boek drukken, dat in heel linnen werd 

gebonden. Aan het feitelUke kleurengedeelte 

gaat in dit boek een beschrUving vooraf over 

de gevolgde coderingswuze, die wel goed zal 

zijn, doch niet praktisch is. Elke aanduiding van 

een kleur bestaat namelUk uit een codering van 

zeven cijfers. 

Keuringsmethoden alsmede kleur en kleurmeting 

wordên in aparte hoofdstukken behandeld 

en dat is zeker voor de man van het laboratorium 

van belang. 

Bij elke kleur is de samenstelling aangegeven 

voor een totaal van 1000 gram. Verder staan er 

bij vermeld de x-, y- en Y-waarden. Deze waarden 

veÍtegenwoordigen voor x en y het kleurpunt 

en voor Y de helderheid, zoals ze ondergebracht 

kunnen worden in het internationale 

CIE-systeem (d.i. Commission lnternationale de 

I'Eclairage). 

Dit is interessant, doch gaat m.i. wat ver voor 

praktijkgebruik voor het merendeel van de drukkerijen. 

Jammer is dat bU de subliem gedrukte 

volvlakjes geên vakjes in verschillende rasters 

werden gedrukt. Voor praktisch gebruik zeker 

een gemrs. 

Al schreven wU dat het jammer is dat geen 

kleurenmengboek tot stand is gekomen door 

een samenwerking van alle drukinktfabrikanten, 

degenen die de inkt van de onderscheidene 

firma's gebruiken zullen veel plezier van de 

kleurenboeken hebben R.45 

Documentreproduktiemachine van IBM 

Denk bij de aanduiding IBM niet alleen aan 

allerlei kantoormachines en aan computers, doch 

nu ook aan drukpersen. Kort geleden werd namelijk 

te Chicago (VS) de IBM 9370 getoond. 

Met deze machine kunnen per uur 25000 vel ter 

grootte van 21x28cm, desgewenst aan beide 

zijden bedrukt, worden geleverd, De machine 

drukt van de rol volgens het offsetrotatiesysteem. 

lnstelling op andere lengtematen is van 

121/2 tot 331/2 cm lengte mogelUk. 

IBM zal de verkooo van Dlaten en chemicaliën 

zelf ter hand nemen 

30 

Tegenlezen met een dicteerapparaat 

Het Zwitserse vakblad Typografische Monatsblátter 

besteedt in bUna elk nummer aandacht 

aan de corrector en het corrigeren. In afwijking 

van onze gewoonte om bi.l'na nooit ovêr dêze 

belangrijke graÍische figuur te spreken, is er daar 

zelfs een speciale opleiding voor gecreéerd. 

Men kent de corrector en de tegenlezer, ook 

wel 'tegenhouder'. Dat tegenlezen vraagt steeds 

twee medewerkers. En als de corrector de correctietekens 

aanbrengt, zit de tegenlezer rustig 

te wachten. 

In TM nr. 10 wordt een andere (hoewel nlet geheel 

nieuwe) methode beschreven, waarbu de 

tegenlezer wordt vervangen door een dicteerapparaat, 

dat de ingesproken tekst weer kan 

oolezen. Hier soreekt de corrector dus zelf 

eerst de tekst van het manuscript, waarbij hij 

tevens visueel de eigenaardigheden van het 

manuscript (bijvoorbeeld een soort privéspêlling 

van de auteur) opneemt en onthoudt. Daarna 

kan hij de proef corrigeren aan de hand van de 

door het apparaat weergegeven tekst. BU twufel 

kan het aoDaraat woorden of zinnen herhalen. 

Het gebruikte dicteerapparaat is van IBM- G.2 

'Stilstand is achteruitgang' 

KostenstUgingen kunnen worden opgevangen 

door meer te presteren, waardoor de produktiviteit 

omhoog gaat. In deze tijd van steeds toenemende 

kosten is dit wel een zeer actueel 

onderwerp. 

Het boekje, dat wU ter recensie van de Federatie 

kregen, heeft betrekking op het hierboven 

aangehaalde. Het verscheen als nr.8 in de 

AugustUnreeks. De ondertitel luidt'Fleducering 

van stilstandtijden bij boekdrukpersen', een 

vraagstuk waarin niet alleen de ondernemer, 

doch ook de werknemer is geinteresseerd. 

Vastgesteld en opgespoord moet worden hoe 

stilstand ontstaat. De oorzaken, die in dit 

boekje worden opgesomd, werden vergaard door 

een onafhankelUke instelling, namelUk de tijdnormendienst. 

Aan de hand van de door deze 

dienst gedane onderzoekingen werd een IUst 

opgesteld, bevattende allerlei mogelUke oorzaken 

van stilstand. WU laten ze hier volgen, met 

er achter tussen haakjes het aantal mogelijkneoen: 

1 fouten in de organisatie (13), 

2 onvolledige vormvoorbereiding (8), 

3 storingen tudens het drukken (9), 

4 diversen (2). 

ln totaal dus tweeëndertig mogelUkheden die 

aanleiding tot stagnatie bij het drukken kunnen 

geven. 

Het is van belang en dus noodzakelijk deze 

fouten tijdig te onderkennen en te juister plaatse 

te signaleren, opdat maatregelen kunnen worden 

getroffen om ze uitgeschakeld te krugen. 

Het zou toe te juichen zUn indien niet alleen 

ondernemers en chefs kennis van dit boekje 

nemen, doch ook de drukkers aan de pers. 

Stilstandtuden kunnen het snelst terug worden 

gebracht door gêzamenlUk overleg. Nog altijd 

wil een drukker liever drukken dan wachten 

door gebreken die voorkomen hadden kunnen 

Balacrit voor duplicaatclíchés 

Balacrit is een thermoplastisch p.v.c.-materiaal 

voor het maken van duplicaatclichés. Doordat 

dit materiaal microporeus is, blUft er bU het 

pregen geen lucht achter tussen Balacrit en 

matrus. Het Iaat zich bovendien gemakkelUk 

vormen en ook de verdere verwerking is goed. 

Van groter belang is nog, dat met dit materiaal 

een groot aantal druks is te maken. BU een 

proef bereikte men gemakkelijk 35O000 druks, 

zonder dat slUtage aangetoond kon worden. 

Het materiaal is uit twee Iagen opgebouwd, 

waardoor een goede maatvastheid is verzekerd. 

Balacrit werd door de researchafdeling van 

Balatum te Huizen ontwikkeld, zodat alle inlichtingen 

dicht bij huis, namelUk rechtstreeks bU 

dê fabrikant, zijn te krijgen. R.412 

Gemetalliseerde inkten 

Brons- of aluminiuminkten geven hun effect 

uitsluitend door het metaal dat er voor wordt 

gebruikt. Dit is metaalpigment plus een bjndmiddel. 

BU een andere groep inkten wordt bU 

het bindmiddel ook een organisch transparant 

verfdeel bijgevoegd, waardoor de kleur wordt 

bepaald. Dit worden dan bronslnktên met een 

rood, blauw of geel effect. 

De samenstelling van deze gemetalliseerde inkten 

kan als volgt worden omschreven: metaalpigment 

plus kleurpigment plus bindmiddel. Op 

deze manier kunnen praktisch alle gekleurde 

inkten met een metaalachtige kleumerking worden 

gefabriceerd. 

BU gemetalliseerde inkt wordt gebruik gemaakt 

van de reflectie, daar de zeer kleine metaaldeêltjes 

de neiging hebben zich dicht aan de 

oppervlakte naast elkaar te voegen en aldus - 

optisch gezien - een metalen spiegel te vormen 

Een dergelijke spiegel kan tot 85% van de 

daarop vallende lichtstralen reflecteren. Een 

dergelUk resultaat is niet altUd te behalen. 

BU dit type inkten loopt de kleur van het brons 

wat terug door de kleur van het pigment De 

metaaldeeltjes blUven echter als reflectors, die 

de metaalglans tevoorschun roepen, werkzaam. 

AI naar gelang de transparantheid van het pigment 

dringt het glanseffect meer of minder 

door. Daarom kunnen in het bindmiddel slechts 

pigmenten van de fUnste dispersie worden verwerkt. 

Alleen deze laten namelUk een optimum 

aan reflectie toe en maken de buzondere verschUning 

van de gemetallisêerde inkten mogelijk: 

het gewilde kleurtoonkarakter plus de glans 

van het metaal 

R.45 

Veilig doorknippen van staalband 

Aflevering van papier geschjedt hoe langer hoe 

meer op pallets, vooral papier bestemd voor 

offsetdrukkeruen. Dit papier is op pallets vastgesnoerd 

met staalband. Knipt men de band 

door, dan springt deze weg. Degene die er 

dicht bU staat loopt het risico er door getroffen 

te woroen. 

Er is echter een veiligheidstang voor het doorknippen 

van dit band in de handel. Het is een 

licht en handzaam apparaat, dat eenvoudig onder 

de door te snUden staalband wordt geschoven. 

Door de hefboomarmen samen te drukken kan 

men er staalband tot een dikte van 2,5 mm 

mee doorsnUden. 

De doorgeknipte einden worden door de bovenste 

bek van de tang vastgehouden. Door de 

tang langzaam te openen komên de eindên vru 

en wordt voorkomen dat deze - nu de spanning 

geweken is - wegspringen. 

Fabrikant van dit apparaat is Rosenberg & Co. 

R.424 worden. H.5 te Northeim/Hannover. R.9

ZEKER IN DEZE TUD 

MOET DE DRUKKER . 

op zijn tellen passen. Een MONOTYPE* toet- 

senbord met 14xí2 banken die gemakkelijk 7 

alfabetten kunnen bevatten. telt ook elke letter 

en spatie nauwkeurig af 

, zodat de zetselgiet- 

machine U het zuiver uitgevulde zetsel, waar 

Uw drukker zo'n plezier in heeft, aflevert. 

Hiervoor zorgr ook de MONOPHOTO* machi- 

ne, de fotografische zetmachine, wier nog gro- 

tere veelzijdigheid spreekwoordelijk is. 

Ook voor LITHOTEX* foto-litho apparatuur en 

Form-O-Type formulieren zetapparatuur kunt 

U zich wenden tot 

THE MONOTYPE CORPORATION 

AMSTERDAM CENTRUM 

Gezet uit de'Monotype' Gill serie 262 

Het maken van een hole in one is bepaald niet iedeÍs werk. 

Da's moeilijk. Een kwestie van ewaring. toewijding. sprcial! 

sati€. Net als het maken van piekfijn. puntgaaf reproductiemateriaal. 

om maar @ns 'n andere grootheid te noemen. Die 

felbegeerde topscore in de golfsport hebben wij helaas nog 

nooit bereikt. We oefenen te weinig. Geen tijd voor. Al onze 

zorg geldt dat piekfijne, puntgave reproductiemateriaal. Goed 

excuus. di-chten we zo. 

r€;-a95""F5ïro"?.u.",cJf 

Ffi "o"Hrf sl.IE..!};x: 

ls V.O KUNSÍÊAAT 33 DLN HAAG _ TELEFOON 070'llO235 

HAAKSBEFG€RSIFAAÍ 160 ENSCHEDE TELEFOONOg2O. 167& ÍELEX44376 

KEIZERSGRACHT 142 - T ELEFOON 

, I n gesch rev en h o nd el s mer ken. 

LIMITED 

2220 45 - 24 36 06 

oe rÉrÉ-Yerzamelband is 

een pracht-bewaarmiddel I 

De rneest ideole 

en p r okti sch e oplossing 

voor een tijdschrift 

Een doelmatig inhangsysteem, dat de nummers 

van uw vaktijdschrift volkomen intact laat, geen 

losmaken van nietjes vergt en geen lelijk aÍ- 

snijden van witmarges met zich brengt. 

Op eenvoudige wijze worden de aÍzonderlijke 

bladen met dubbele metalen naalden in de band 

bevestigd en vormen dan een boekwerk dat een 

stootje kan verdragen. 

Prijsvon de TéTé-verzamelband f 3,25 

( i ncl u si ef po rtokosten) 

Twee jaargangen 

in één band 

Besteld kan worden door storting oP girorekening 72462 

t.n.v. de Algemene Nederlandse GraÍische Bond te Amsterdam 

met op het betalingsstrookje de aanduiding: TéTé-band 

-__T--

Vraag: 

Hoe bedien ik 

mijn klanten 

ffi6ru'*t-s#$ 

in **tJà 

toch beter, sneller? 

Antwoord: 

Gezet uit Ludlow Century en Record Grotesk 

De nieuwe 

Ludlow 

modelM 

Ruimtevraagstukken zijn nu heel gemakkelijk oplosbaar. Omdat het 

Ludlow smoutzetsysteem verbluÍfend weinig ruimte inneemt, is er 

opeens een zee van ruimte waar eerst iedereen iedereen in de weg liep. 

Dai werkt prettiger, sneller, beter. Dat schept surplus-ruimte voor 

uitbreiding of meer efÍiciënte bedrijfsindeling. 

Een tweede (al even verrassend!) gevolg van de installatie van het 

Ludlow smoutzetsysteem is dit: iedere smoutzetter is al na korte tijd 

dubbel produktief geworden, verzet twee keer zoveel srnoutwerk in 

dezelfde zet-tijd. Commentaar overbodig. Bel nu meteen uw Mahez-man 

voor gedetailleerde inlichtingen oÍ demcnstratiel 

Buyskade4l - AmsterdamWest - Telefoon 020-125252 

I

ffff*w 

Arnhemia 

drukinkten 

wereldwijd 

krantend ru k 

boekd ru k 

offset 

Yerspreid 

blikd ru k 

diepdruk 

flexografie 

N.V. DRUKINKT- & VERFFABRIEK 

'ARN H EM IA' 

Arnhem - Telefoon (08300) 26004-30347-26164 

Telegramadres: Drukinkt - Arnhem

Formulierenrotatiedru 

kmachines 

Formulierenverzamelmachines 

MeerkleurenrotatiediepdrukmachinesPigmentpapieroverdraag- 

en proefdrukmachines 

Bankbiljetten-rotatiedrukmachines 

Postzegel-rotatiedrukmachines 

Omrol- en snijmachines 

Rollens n ijmachin es 

Film-langs- en dwarssnijder 

Cirkelmessen 

IÍíRE 

,frnA$E 

zaM 

E?f010 

fóltf&f ZU 

AOEBEI 

/tu//fatnilo2t2í 

onaPA 7967 

Alleenverte genwoord i gin g voor Nederland' T.EPACA N.V. 

Bussumerstraat 27a - Hilversum 

Telefoon 02950-12851 (3 lijnen) 

Telex Í4094 

-- 

*_-J 

Í 

i 

I

t. 

4. 

7. 

E énh e f b o ombeilienin g u oor u o cht, 

inkt en rubberiloekspanning. 

Pneumatische papierinleg met 

blazing pa,n + zrjd,en. 

Verchroomd,e plaatcilinder met 

penbeuestiging, klemliniaal en 

kanteli.nrichting. 

2. Papierlormaat 

Drukoppenslak +5.? x 38.7 

44.4 x 33.5 cnx. 

ctn. 

5. 

8. 

Elektris che dubbele-uellen-selector 

ter uoorkoming Dqn blanco's. 

Breile cilinderloopri,ngen uoor 

trillingsurije gang bij ieilere snelheid. 

g. Regelbare snelheiil tussen 1000 

en 8000 toeren per uur. 

6. 

9. 

Fijnregeling op d,ntkhoogte en 

zijuerstelling. 

Precisie. Afstand, plaat-rubberd,oekcili,ncler 

uoor ied,ere machine 

ind,ít; iilue etr aan g e g eD erl. 

llit ziin negen uan de uele 

ÍeilGnGn waaÍ0m u ile nieuwe 

Multilith 0ÍÍsetmachine 1850 

zull waaÍderen 

De Multilith .l850 overbrugt de kloof tussen de groot- en de kleinoffset. 

Ze is bovendien bii bij uitstek qeschikt geschikt als aanvullinq 

aanvulling voor de boekdrukker 

voor herdrukken en gecompliceerd statenwerk. 

Maar ook voor kleurendruk. 

De drukkwaliteit van de machine is hoog op vrijwel elke papiersoort. 

De centrale bedieningshefboom regelt automatisch de fasen van het 

drukproces, vereenvoudigt de bediening, versnelt het werktempo en 

verhoogt de produktie. Hierdoor is het rendement bijzonder hoog. 

Bel ons voor een persoonlijke demonstratie, of vraag het geïllustreerde 

boekje SP ,|95 M. 

Het geeft u uitgebreide documentatie over de Multilith Í850. 

ADDRESSOG RAPH-M U LTIG RAPH 

posrBus r2ol - BEzurDENnoursrwec lr 

'S.GRAVENHAGE 

/ 

- TELEFOON O7O .85.53.00 I 

TOONZALEN fN 'S-GRAVENHAGE - AMSTERDAM (020 -244782) 

EINDHOVEN (040 - 39000) . HENGELO (Ov.) 05a00 - 10168)

eindeliik iets Stuk 

aaft uw 

lntertype? 

24O.OOO tegen I dat wij het onderdeel in voorraad hebben. Tientallen jaren achtereen 

hebben uw Intertypes ononderbroken produktie geleverd en dan kàn er ineens iets stuk 

gaan. Eén van de tienduizenden onderdelen. Dàn besef je toch hoe belangrijk het is dat er 

een geweldig service-apparaat achter staat. Want dat onderdeel is gewoon in voorraad. De 

monteur brengt het meteen mee. Dan loopt die Intertype weer. Voor weer tientallen jaren. 

Uw Intertype blijft draaien! 

no.190 ge2et uít de MeÍcatoÍ-s€rie 

nv Lettergieterij en Machinehandel vh N,Tetterode-Nederland

Drukken zonder papier is als zwerntnen zonder water 

U kunt de persen laten draaien, mooie foto's of tekeningen laten maken, teksten zetten, de 

prachtigste beelddragers vervaardigen, zonder papier wordt al die arbeid niet tastbaar. Papier 

brengt Uw werk in miljoenenvoud onder de mensen. Uw vakmanschap en kennis wordt door 

papier gewaardeerd en gaat van hand tot hand; want Drukken zonder papier ís ... 

G. H. BUHRMANN'S PAPIERGR(IOTHANDEI I{V 

4msterdam Aínhem Den Haag 0eveíter Eindhoren GroniÍ!en Leeowafden Maaskichi Rolterdam Ukechl 

,j

tété 2 

technisch 

tijdschrift 


grafische 

industrie 

22 ste jaargang

""" 

:ffi::ffi 

:.I'." 4',^'.' ]' 

ii#iffiffiffif 

ltl' ^' ] . l. ]r].t.'. tl 'I;I'I'')r"''TÍ 

l?.:' {0ti 

ilHffiffi## 

:. :.: n : 31.' :fftt. -lrlrl -.tllf(. 1 

# 

t.l 

rtrtrt. \ta 

ata!aar 

laa.!l- 

.a.a|lla.l 

lt.aaat.a 

,aaaaa.al 

:;bii*:f* 

rii:i':i$::ffï.# 

\.t^t 

D 

rrïFffigffi 

l.l.'.-ï.t.1.'I 

t'Xff,l-' 

[:i ifi 

I È:i::Iri: 

, ffr-, .4r-" . G,-r-- 4.8, . ..r_y._( 

ffii 

I 

a 

rffirËll$l$ff#Í 

.....r.'.....'*1r . 

.'.'."' j'.'. *{'. II+: E-EIEV..,l&-.. 

-'..r' ra1A' -qJ+r -gr-r1vbl. {t*t: E. lír:.' - Ë.' 

D 

HÍffiffi$ $i,$ 

a 

atl.aaa 

t 

lala.ta. 

I 

I 

,'.t.t.'4l&tt 

I 

nrf*Ëffi.*l*'*Ë 

ïllHi'ff 

r-t a a a a a a a I . 

I 

a 

a 

. t. t. t.t.l.t 

;;i:,r,rt"'T#j 

raU!f.aa. 

a..aaaa 

I a- a a a . -a-t I . 

ao 

-'-'JJlo 

!a 

aao.aaaaa 

raaaoaaaa 

o.a.aatal 

raaaaaaaa 

aaoaalaaa 

raaaaaaaa 

!.aaaa.at 

:'i'ii*f i,ï 

t.aaaaaaa 

.aaa.aaaa 

ao a 

,ï 

a 

, 

,il; 

.'.'^l..'.','.EL-.-. -Dfir:. ïddr'. . . 

'-t-l

7 

Drupa 1967: vijfde internationale beurs voor druk en papier 

Dtisseldorf, van 26 mei tot 8 juni: de Drupa 1967, vijfde 

internationale beurs voor druk en papier, een grote ge- 

beurtenis voor de vakmensen in Europaenverdaarbuiten. 

Deze internationale vakbeurs, die om de vijf jaar wordt 

gehouden, omvatte nu een netto tentoonstellingsruimte 

van 58000 m2, dat wil zeggen 100C0 m2 meerdan in 1962. 

In totaal BB9 firma's stelden hun orodukten ten toon en 

demonstreerden ze, waarbij de 'groten' onder hen weer 

het nodige aan nieuwe ontwikkelingen in de uitvoering 

van hun machines of totaal nieuwe procédés in de open- 

baarheid brachten: 

De trouwe Drupa-bezoekers vonden nog meer van hun 

gading en na vele vermoeiende uren kon de balans 

worden opgemaakt in welke richting het grafische bedrijf 

met z'n vele facetten zich beweegt en welke nieuwe 

produkten en materialen hun intrede in de werkplaatsen 

zullen doen. Wil men niet stil blijven staan, maar gelijke 

tred houden met de nieuwste ontwikkelingen, dan is een 

bezoek aan tentoonstellinoen als deze ten zeerste aan te 

bevelen. 

Zoals met elke beurs het geval is, bewaart men zorgvuldig 

de nieuwste technische 'snufjes'tot aan de openingsdag. 

En dat geldt wel in zeer sterke mate voor deze Drupa, 

waar de toonaangevende grafische-machine-industrieën, 

die heel vaak parallel lopende wegen bewandelen, hun 

produkten op één gezamenlijke beurs demonstreren. Het 

is de bedoeling ons nu nog te beperken tot een totaal- 

beeld en daarbij slechts rubriekgewijs te vermelden wat 

zoal de aandacht vroeg. In een volgend nummer zal meer 

worden ingegaan op het voornaamste aanbod van de 

deelgebieden. 

Om een antwoord te krugen op de vraag hoe het zal 

fC;;sï! 

I 

gaan met de beeldvervaardiging, zowel door middel van 

de traditionele metaal-, foto- en schrijfzetmachines, als- 

ook met de beeldvervaardiging langs elektronische weg, 

demonstreerden vufentwintig grote en kleine firma's hun 

apparaten en hulpmiddelen. Intertype, Linotype, Monotype 

zowel als Typograph waren met hun gemoderniseerde en 

snelle loodzetmachines vertegenwoordigd. Daarnaast zijn 

er vele en ook de nieuwste fotozetmachines, zoals brjvoor- 

beeld de Diatronic. 

Dat ook de 'koppen'lichtzetmachínes steeds meer in de 

belangstelling komen, toont het op de markt zUn van 

bijvoorbeeld',een Diatype, Starsettograph, Photo-Typositor, 

Fototype, Hadego, Morisawa en nog andere, plus alle 

toebehoren daarvan. Ook het langs fotografische weg 

vervaardigen van formulieren met lUnen en tekst, door 

middel van brjvoorbeeld de Form-O-Type en de nieuwste 

Hadego-Fotoliner, geeft blijk van een veranderende koers 

naar een snellere en meer economische methode van 

zetselvervaardiging door uitschakelen van lood en metaal. 

Daarnaast natuurlijk de apparatuur om ponsbanden te 

vervaardigen om de zetmachines te voeden. 

Om de periode te overbruggen van de overgang van het 

lood naar fotozetsel zullen we voorlopig getuige kunnen 

zun van tussenvormen. Aan de ene kant een snellere en 

betere vervaardiging van het loodzetsel, zowel in vaste 

regels als in losse letter, bijvoorbeeld door Monotype en 

Ludlow. Aan de andere kant van een uitbreiding en per- 

fectionering van de fotozetapparatuur en de correctie- 

mogelrjkheden, zowel voor koppen en dergelijke als voor 

plat zetsel. 

Opmerkelijk hierbij is dat vooral offset het meest gebruik 

maakt van fotozetsel, daar de hoogdruk nog niet de volle

eschikking heeft over een juiste en goedkope beelddrager 

en de traditionele drukmachines er nog niet voor 

ingericht zUn. 

Dat de tien firma's die zich toeleggen op de lettervervaardiging 

dit niet alieen in lood doen, doch ook op 

filmstroken en/of -schijven, behoeft in dit licht gezien 

geen verwondering te wekken. 

Daarnaast moeten we ook de ontwikkeling van de kunststofdrukplaten 

in het oog houden, zoals de Dycril-photopolymeerdrukplaat, 

Vinyl, Polycon, Bista enzovoort. 

Voor een goede zetterij-inrichting beijvert zich een dertigtal 

firma's met zetmeubels. insluitramen. lichtmetaal en 

zetselsnelbindmethoden. 

Op het gebled van de boekdrukmachines nemen rotatiemachines 

voor zowel vellen- als rollendruk een steeds 

belangrijker plaats in, om de ontwikkeling van de offsetrotatie 

te kunnen evenaren. Dat men streeft naar het in 

één drukgang drukken van meer kleuren komt tot uiting 

bij zowel de tweetoerenpersen als de rotatiepersen voor 

vellendruk. 

Het vervaardigen van formulieren door drukken van rolop-rol, 

met alle methodiek van papierbewerking daarbrj, 

is een gebied dat nog in volle ontwikkeling is. Daarbrj 

komt men hoe langer hoe meer tot de overtuiging dat 

uitwisselen van drukcilinders met andere diameters en 

normalisatie van zowel formaten als machines noodzakelijk 

is voor een meer economische drukwerkvervaardiging. De 

vraag is hierbij of men de vormciltnders een grote diameter 

en breedte zal geven èn of dit ten goede zal komen 

aan de drukkwaliteit. De afdeling boekdrukmachines en 

flexodrukmachines was mede daarom zeker her aanschouwen 

waard. 

Bij de benodigde hulpmachines zagen we diverse proefpersen, 

zowel voor vlakke als gebogen drukvormen, alsmede 

apparatuur ter controle van kleur, oplaag en stand. 

Tientallen fabrieken leggen zich toe op het vervaardigen 

van numeroteurs voor vlakke en gebogen drukvormen, 

waarbU een grote accuratesse wordt vereist. 

De flexodruk wordt benaderd door een dertigtal firma's, 

met o.a. machines voor het bedrukken in zes kleuren 

van papier en van kunststoffoliën ten behoeve van de 

verpakkingsindustrie, al of niet gecombineerd met diepdrukwerken. 

De categorie machines en materialen voor de stereotypie 

omvat zowel preeg- en vulcaniseerpersen als slrjpmachines 

voor kunststof- en rubberclichés. Preeg- en gietmachines 

voor de krantendruk stonden naast éénfase-etsmachines 

voor vlak- en rondrukplaten. Al met al op deze wijze ook 

een zeer veelzijdig terrein- 

De uitbreiding van de geïllustreerde tijdschriften over de 

gehele wereld is het terrein van de diepdrukrotatie. Diepdrukrotatiepersen 

zljn er ook voor polyethyleen en andere 

kunststoffen voor verpakkingen, waarbij ook nog een 

enkele vellendiepdrukmachine valt te bespeuren. De 

rotatiepersen kunnen uitgroeien tot gigantische machines 

met vele drukeenheden, waaruit de tijdschriften kant-enklaar 

met een respectabel aantal pagina's in vele kleuren 

te voorschijn komen. 

AIIeen al de apparatuur op het gebied van de reproduktie 

besloeg een groot terrein. Daarbij hadden de elektronische 

etsmachines, de Klischograph, Etchomatic 390 enzovoort 

grote aandacht. 

Bij de offset zien wU dezelfde ontwikkeling als bij de 

boekdruk: een groter aanbod van offsetrotatiepersen in 

verhouding tot de vellenpersen. Daarnaast een gelijkopgaande 

ontwikkeling van hulpapparatuur en kleuren- 

scanners. Ook hier de verdere omschakeling naar sneileré 

en meer rationele werken drukmethoden. 

Het brede gebied van de reproduktietechnleken geeft het 

ook te zien: een gewijzigde werkwijze door de invloed 

van de elektronica. ln de chemigrafie bij het vervaardigen 

van zowel metalen- als kunststofbeelddragers, met vele 

typen scanners, elektronische graveer- en eismachines 

en reproduktiecamera's. Maar Iiefst een zestigtal firma's 

beijverde zich om hun produkten te tonen. 

Het klinkt waarschijnlijk vreemd, dat bU het streven naar 

snelle en meer economische drukwerkvervaardiging toch 

ook de zeefdruk nog een rol speelt. Vijftien fabrikanten 

van machines en hulpapparaten zijn er, die trachten met 

gebruikmaking van o.a. droogapparatuur ook de produktiesnelhejd 

van dit speciale procédé zo hoog mogel!jk op 

te voeren. 

Een bewijs dat de inktfabnkanten in staat zijn om voor 

elk doel de juiste inkt te vervaardigen, is gelegen in de 

aanwezigheid van slechts zes firma's die inktbestuivers 

fabriceren. 

De veranderende fabricagemethoden van het drukwerk 

hebben ook hun invloed doen gelden op de boekbinderijen 

en de papierverwerkingsmachines. Hele produktiestraten 

staan de binderijen nu ten dienste voor de vervaardiging 

van schooischriften, blocs, brochures, pockets en dergelijke. 

De uitbreiding van de formulierensetsvervaardiging 

vraagt snellere vergaar- en lijmmachines. 

Ruim honderd firma's vervaardigen rollencollators, omrolen 

snijmachines, vergaarmachines, pons-, stans- en boormachines, 

hecht-, vouw-, ril- en ritsmachines ten behoeve 

van o-a. de verpakkingsindustrie. Deze afdeling nam op 

de Drupa zeer veel ruimte in door de toeneming van het 

formulierengebrurk, veranderende leesgewoonten en door 

de uitbreiding en invloed van reclame en verpakking- 

Alleen al een twintig firma's vervaardigen vouwmachines. 

De elektronica doet ook z'n verdere schreden bij de snijmachines. 

Ongeveer dertig fabrikanten vervaardigen naast 

rollensnijmachines snelsnijmachines met programmering 

op magnetische banden, om de produktie en precisie tot 

het uiterste te kunnen opvoeren. Een beperkt doch interessant 

terrein. 

Tal van speciale machines omvat het terrein van de verpakkingsindustrie, 

zoals papierenzakken-, dozen-, enveloppen-, 

etiketten-, kartonnage-, Iak- en cacheermachines. 

Ook machines voor het vervaardigen van ponskaarten en 

zelfklevende etiketten worden aangetroffen. 

Ïussen al deze exposanten zijn in bonte mengeling de 

fabrikanten verspreid van inkten voor hoog-, vlak-, diepals 

zeefdruk, kunststoffen, beelddragers en clichéfabrikanten, 

zodat iïen geen ogenblik het gevoel krijgt dat 

alleen de eigen branche vertegenwoordigd is. Men moet 

zlch voor zo'n tentoonstelling van tevoren oriënteren 

waar de meeste belangstelling naar uit gaat en waar men 

die belangstelling voor bepaalde machines of andersoortige 

produkten kan bevredigen. Dat bespaart veel tijd 

en onnodig geloop en doet het bezoek vruchtbaar verlooen. 

G. Pijper 

3 

I

t Gedeelte van het bulletin van ICTA 

2 De internationale lurv aan het werk voor de Duitse ICTA-sectie 

D[elrA' 

I 

ICTA: internationaal centrum 

voor grafische kunst 

Het lnternational Center for Typographic Arts, in 196'1 te 

New York gevestigd, heeft zo'n zevenhonderd leden in 

tweeèndertig landen van de wereld. Tot het ledenbestand 

behoren naast grafische ontwerpers en kunstenaars ook 

fotografen, reclamevakmensen, tekstschrrjvers, televisie- 

en fllmdeskundigen enz. In het hoofdbestuur zítten enkele 

niet-Amerikanen, w.o. Pieter Brattinga en W. J. H. B. Sand- 

berg. Kurt Weidemann (Stuttgart) verzorgt de Europese 

zaKen. 

Het is niet uitsluitend een internationale vakorganisatie 

van kunstenaars, maar ICTA stelt zich een breed doel ter 

bevordering van de grafische kunst en ter vergroting van 

de internationale contacten. 

'Typomundus 

20' is de naam van een internationale ten- 

toonstelling, opgebouwd door ICTA, die thans de wereld 

doorrelst. Er is ook een diacollectie van vervaardigd, die 

in gedeelten te koop is. De complete collectie van 545 

dia's kost 250 dollar, de vier afzonderlijke rubrieken 

variëren van 50 tot 95 dollar. Voor scholen en academies 

is dit prachtig studiemateriaal. 

Het contact met de leden wordt onderhouden door het 

periodiek Dicta. In Dicta nr. 8 is verslag uitgebracht van 

het wereldcongres voor intermenselrjk verkeer, dat in 

oktober 1965 in de UniversÍteit van Carboudale (VS) 

werd gehouden. Deze manifestatie,'Vision 65' geheten, 

werd bezocht door opvoeders, ingenieurs, dichters en 

schilders, wetenschapsmensen en sociologen. De ambas- 

sadeur van Senegal bij de Verenigde Naties sprak tijdens 

dit congres over de ontmoeting van alle menselUke cul- 

turen, over de Amerikanen van Afrikaanse origine en 

over de instinctief gecreèerde 'negritude'. 

Hrj schreef zelf het navolgende gedicht'Tomango', dat 

hij in het kader van zijn toespraak voordroeg: 

Zoals de kinderen van lsraël 

onder de gesel van de farao's 

hebt gU nimmer vergeten 

het land van de voorvaderen. 

Ondanks eeuwen van vervreemding 

springen ziel en traditie van Afrika 

plotseling als een beweging van de dans 

uit het triumferende lrjden 

van de negro-spiritual. 

uit de hart-verscheurende chansons 

van Ella Fitzgerald, 

uit het bontgekleurde vuurwerk 

van Armstrongs trompet 

en uit de wit-hete tamtamklop 

van uw losgebarsten drums. 

De Duitse sectie van ICTA gaf in 1965 een verzameling 

werkstukl

3 Ult het juryrapport van de ICTA-sectie Duitsland: twee affiches 

van Gilnther Kieser 

ET 

A ffi* 

{r 

e llt 

*T 

'{!l 

Lry 

4 Eên pagina uit hetzêlfde rapport: links de vormgeving van een 

reclameblad, rechts eên uitgave voor een architectenbureau 

Ë 

-4 

Ë,it r 

ÍtË 

LLl 

:E F{

I 

Nieuwe methode voor het zetten van formules 

Uit de ideeënbus van een groot grafisch bedrijf kwam de 

gedachte om te trachten formules eenvoudiger te zetten. 

Het idee werd, in samenwerking met het lnstituut voor 

Grafische Techniek te Leipzig, verder ontwikkeld. 

Het uitgangspunt bij het overleg was de constatering dat 

de drukkende delen van een formule in de meeste gevallen 

minder dan 500/6 uitmaken van het totaal aantal 

delen waarmee een formule wordt opgebouwd. Zou men 

tot een werkmethode l

-- 

I Beelddragers, gestoken op de van groeven voorziene grondplaat 

2 Beelddragers van zwart plastic: een rib aan de achtezijde en op 

de voorkant het beeldteken in witte zeefdruk 

Nadat het manuscript op de machine is gezet, wordt het 

doorgegeven voor het zetten van de formules. De zetter 

steekt de losse formules in de grondplaat. Na een korte 

controle door de zetter of hrj geen fouten heeft gemaakt, 

wordt de grondplaat met de formules voor opname naar 

de camera gebracht. Op de grondplaat kunnen formules 

tot een totaalhoogte van 25 augustijn worden opgebouwd. 

Bij de opname is het mogelijk om twee grondplaten boven 

elkaar te plaatsen. Daar met rolfilmcassettes wordt ge- 

werkt, moet er brj de opname om worden gedacht het 

filmtransport hierop aansluitend in te stellen. 

Na het maken van de opname worden de beelddragers 

gedistribueerd. BlUkt dat volgende formules slechts op 

onderdelen verschillen, dan kunnen deze vrij gemakkelijk 

worden veranderd (afbeelding 5). 

Door wijziging van de instelling van de camera kunnen 

de formules verkleind worden tot corps B, 9 of 10. 

De camera is voorzien van een omkeerspiegel, waardoor 

een leesbaar filmpositief ontstaat. Vanzelfsprekend worden 

de films gecombineerd om per hele zinkplaat volgens het 

éénfasesysteem te kunnen etsen. Nadat de zinkplaat 

tot afzonderlrjke formules is verzaagd worden deze aan 

de zetteru resp. de vormvoorbereiding doorgegeven. De 

clichés worden op voeten in standaardmaten geplakt, 

waarna de opmaker de formules inbouwt. 

Bij het toepassen van dit systeem zun er geen mogelijk- 

heden meer voor het maken van correcties nadat de 

zetter de plaat voor de fotografie heeft doorgegeven, 

behoudens het cliché over te maken. Naar de ervaring is 

er voor het grootste deel van de formules, die in boeken 

en tijdschriften voorkomen, weinig auteurscorrectie. 

Zou in een beoaald werk met vele formules toch een 

omvangrijke auteurscorrectie verwacht kunnen worden, 

dan verdient het aanbeveling om - voordat tot het maken 

van de clichés wordt overgegaan - ozaliddrukken van de 

formules te maken en deze bij de proeven te voegen. 

Voorzover het werk direct moet worden opgemaakt, heeft 

deze werkwrjze het nadeel dat - nadat fiat werd gegeven 

- de clichés nog moeten worden gemaakt en in het 

zetsel moeten worden aangebracht. 

Het onderzoek naar de eventuele kosten- en tijds- 

besparing beperkte zich tot enkele tijdschriften waarin 

tamelijk veel moeilijk te zetten formules waren opge- 

3 De arbeidsplaats voor het samenstellen van de formules is voor 

zittend zetten ingericht 

4 Reproduktiecamera, speciaal voor het opnemen van de formules 

nomen. Dit onderzoek wees uit dat voor het insteken 

van de formules en het distribueren hiervan slechts 

ongeveer 500/e van de trjd nodig was die een normale 

handzetter voor deze arbeid nodig gehad zou hebben... 

De nadruk moet er hierbij nog op worden gelegd dat bij 

het onderzoek de (vrouwelijke) zetter geen tijd kreeg om 

zich in te werken. 

De waarde van de besparing aan manuren van de zetter 

wordt weer teniet gedaan door andere te verrichten 

arbeid, het verbruik van materialen voor het vervaardigen 

van de clichés en het inbouwen hiervan in het zetsel. Van 

doorslaggevende betekenis is echter de besparing aan 

arbeidstijd voor handen machinezetsel, wat te meer 

spreekt daar vele zetteruen met personeelsmoeilrjkheden 

te kampen hebben. De voortdurende vergroting van het 

aantal wetenschappelijke uitgaven dwingt het graf isch 

bedrijf tot vergroting van de zetcapaciteit. Als we als 

basis nemen dat in een gespecialiseerde zetterij acht 

handzetters voortdurend bezig zrjn met het zetten van 

formules, dan is het nu mogelijk vier daarvan voor cor- 

rectie en opmaak vrij te maken, waardoor de capaciteit 

van de zetterij wezenlrjk wordt vergroot. 

Voor het zetten van formules wordt in een drukkertj 

gebruik gemaakt van het Monotype-regelsysteem. Door 

toepassing van deze nieuwe methode komt ook toetsen- 

bordcapaciteit vrij. Bedrijven die hun formules tot nu toe 

op de machine lieten zetten en verder in de handzetterij 

lieten verwerken, krijgen door toepassing er van meer zet- 

capaciteit vrij voor het maken van normaal zetsel. 

Het bovenstaande samenvattend komen wij tot de con- 

clusie dat economisch gezien men weliswaar geen ver- 

laging van de kosten van het totaal mag verwachten, 

doch dat door invoering van deze nieuwe werkwuze een 

aanzienlijke verruiming van de zetcapiciteit bereikbaar is. 

Dit artikel over een nieuwe werkwuze voor het zetten van 

formules stond in het nummer van september jl. van 

Papier und Druck, het grafisch vaktijdschrift in de DDR 

(Oost-Duitsland). Daar ook in ons land voor zowel de 

binnenlandse als de buitenlandse markt veel formules, 

wis- en scheikundige, voor boeken en tijdschriften worden 

gezet, vroegen wU toestemming dit artikel over te nemen. 

Het werd geschreven door ec. dr. ing. Martin Grunert.

5 Voorformules,waarinslechtsdetailveranderingenvoorkomen, leent 6 De formuÍe Iinks werd gemaakt volgens het beschreven systeem 

het nieuwe systeem zich bijzonder goed en van een cliché gedrukt, de formule rechts werd gezet en van 

het zetsel gedrukt 

Nun beweisen wir, daB sich jede reelle Zahl a bezíglich der Folge {a"} im wesentlichen 

auf eine und nur eine Art als Grenzwert von {á,} darstellen láBt. 

Ist a à 0 gegeben, so gibt es genau eine nichtnegatiye ganze Zahl at derart, da8 

àr3a

L & M Pacer 36 offsetrotatiepers 

De L & M Pacer 36 offsetrotatiepers, die wordt gebouwd 

door - voluit de naam van de firma weergevend - Linotype 

& Machinery Limited, gevestigd te Altrincham (Cheshire, 

Engeland), is bestemd voor het drukken van kranten, tijdschriften 

en folders in grote oplagen, waarbij het mogelijk 

is vierkleurenwerk te leveren dat aan niet al te hoqe eisen 

behoeft te voldoen. 

Bijzondere kenmerken van deze offsetrotatiepers zijn in 

het kort: snel en gemakkelijk piaten wisselen, eenvoudig 

en zonder gebruik van gereedschappen wuzigen van het 

vouwmechanisme naar de aard van het onderhanqen 

drukwerk en de mogelijkheid om verschillende handelingen 

en verstellingen te verrichten tijdens het draaien 

van de machine. Voorts valt op te merken dat bij de 

bouw is gewerkt volgens het drukeenhedensysteem, dat 

schuine vertanding is toegepast en dat zowel axiale als 

radiale verstelmogelijkheden aanwezÍg zijn. Het snelheidsbereik 

van de machine is 20000 exemplaren in offsetrotatie 

oer uur. 

De cilinderomvang van de L & M Pacer 36 bedraagt 578 

mm en de maximale rolbreedte is 915 mm. 

De rollenstandaard is in verticale stand gebouwd, met 

twee roleenheden. Elke roleenheid kan een papierrol dragen 

met een diameter van '1010 mm en omvat een kernas 

met bajonetsluiting en een toepassingsmogelijkheid 

van de as voor rolbreedten van 400 tot 915 cm. 

De rollenstandaard omvat twee hoofddelen. Het eerste 

hiervan, voorzien van hydraulische rem aan het eind van 

de rolkern-as, houdt de papierbaan op gelrjke spannrng 

tijdens het drukken en zet de rol stil bij stopzetten van 

de machine. De rem zorgt tevens voor de zijdelingse instelling 

van de rol bij het juist in de lijn brengen van de 

t6 

I L & M Pacer 36 offsetrotatiepers met twee drukeenheden 

papierbaan. Het tweede hoofdbestanddeel omvat de toe- 

voeren inlegrollen. Een dansrol op de baan regelt de 

werking van de hydraulische rem zodanig dat er steeds 

een juiste baanspanning is. 

Het brengen van de papierbaan in het drukwerk wordt 

verzorgd door de toevoerroi, welke door een tandwiel 

met de machine is verbonden en die gaat draaien zo 

gauw als de motor van de machine wordt aangezet. Een 

mechanisme houdt de baan tegen de toevoerrol. Het is 

uitschakelbaar wanneer de baan niet wil lopen. 

De rollen kunnen van de rollenstandaard naar onder of 

naar boven worden afgerold. 

Een op wens leverbare elektrische rollenlichter met een 

kettingheffing en hoog draagvlak maakt het mogelijk dat 

één man een rol op de rollenstandaard kan aanbrengen. 

Elke Pacer-drukeenheid bestaat uit vrjf hoofdgroepen, 

namelijk een fundament, twee drukwerken, een koppeling 

en een compensator. Het fundament omvat mede de baan- 

toevoerrollen en de koppeling voor de aandrijving. Een 

drukeenheid, gemonteerd op een fundament, heeft twee 

boven elkaar gebouwde drukwerken. Deze beide zijn aan 

elkaar gelijk. 

De papierbaan wordt tussen de beide drukwerken door 

geleid en - voorts aan belde zijden bedrukt - naar boven 

afgevoerd. 

De koppeling bevindt zich aan de aandrijfzijde van de 

drukeenheid. Dit biedt de drukker de mogelijkheid de 

papierbaan in de machine te brengen zonder dat de 

drukeenheid draait, platen te wisselen of de eenheid met 

de hand terug te draaien terwijl andere eenheden van de 

pers draaien. 

De compensator is bovenaan op het tweede drukwerk 

1 

---.-

--- 

van elke eenheid gemonteerd en maakt een juiste regis- 

terinstelling van de papierbaan mogeltjk. 

Alle eenheden van de machine zUn gelUk, behoudens de 

baantoevoerrollen. Dat vereenvoudigt uiteraard de be- 

diening en het onderhoud van de machine. 

Doorlopende loopplanken maken de beide zijden van alle 

drukeenheden gemakkelUk toegankelijk. Alle rollen in de 

drukwerken kunnen gemakkelUk worden verwuderd 

De plaatcilinders zUn - evenals de tegendrukcilinders - 

vervaardigd uit mechanite, een speciaal metaal. De plaat- 

cilinders rusten in gesloten glUlagers. Normale levering 

is een cilinder voor eenmalioe plaat met een dikte van 

0,23 mm. 

De rubbercilinders hebben eveneens glijlagers. Deze zijn 

echter gemonteerd in excentrische lagers. Door stand- 

verandering van de excentrische lagers worden ze in 

drukspanning gebracht. 

Het verlies aan drukvlak door het cilinderkanaal bedraagt 

voor elke cilinder B mm. De dikte van de rubberdoekbe- 

kleding is 1,8 mm. 

Plaat- en rubbercilinders ztjn zo geconstrueerd dat zU 

op elkaars smetringen lopen. Deze zun van een gehard 

metaal; ze worden automatisch van olie voorzien bij elke 

omwenteling. De diameters van de smetringen komen 

overeen met die van de cilinders, met inbegrip van de 

juiste bekleding, waarin dan de spanningsfactor is ver- 

rekend. 

De Pacer-inktwerken zijn zo geconstrueerd dat gemak- 

kelijk kan worden gesteld en een goede inktverdeling 

verzekerd is. Er zijn bij elk inktwerk twee opdraagrollen 

met een diameter van 70 mm, twee distributierollen van 

108 mm, een verdeelrol van 76 mm, vier ruiters van 63,5 

mm en een likrol van 63,5 mm. De grote inktbak is voor- 

zíen van drieëndertig stelschroeven, waarmee een juiste 

inktgeving mogelijk is. 

Het vochtwerk bestaat uÍt twee plaatrollen met een dia- 

meter van 70 mm, een distributierol van 108 mm, een 

likrol van 63,5 mm en een vochtbakrol van 76 mm. De 

vochtbak is vervaardigd van roestvru materiaal. De bak- 

rol wordt met onderbrekingen door pal en palwiel aange- 

dreve n. 

De transportrollen voor de papierbaan zijn voorzien van 

kogellagers. Voor elke baan is een compensator aan- 

wezig, waarmee de drukker de stand en het passen van 

de kleuren kan regelen tijdens het in werking zijn van de 

machine. 

De machine wordt geleverd met een eenvoudig vouw- 

apparaat als standaarduitrusting, dat slechts één vouw 

maakt, of naar wens een meer uitgebreid vouwapparaat, 

dat een dubbele parallel- en dwarsvouw kan maken. 

Beide zijn van het merk Mogul. 

Elke Pacer met twee of meer drukeenheden is voorzien 

van overbrengrollen, waardoor het mogelijk is een baan 

aan beide zijden van twee kleuren te voorzien. 

De plaatsruimte die een machine met twee drukeenheden 

inneemt is 2700 mm hoogte, 1850 mm breedte en 67 mm 

lengte. 

2 Rollenstandaard voor twee papierrollên tot 1010 mm diameter 

3 Vouwapparaat van de L & M Pacer 36, naar keuze voor een enkele 

vouw of dubbele parallel- of dwarsvouw 

4 Vouwwuzen resp. formaten van de L & M offsetrotatiepers 

915 mm 

nIl 

t_l 

i--t--4et- 

tl 

L-N L__l 

17

Onuitgevuld zetsel voor de krant 

In het vorigeTéTé-nummerwerd uitvoerig aandacht besteed 

aan een opmerkelijke beeldverandering van een bekend 

grafisch blad, verenigingsorgaan van onze grootste werk- 

geverskring, namelijk die van de boeken diepdrukkerijen. 

Een beeldverandering met een aantal voor de vakmensen 

interessante aspecten, waarbij de toepassing van onuit- 

gevuld zetsel één van de meest kenmerkende was. 

Al zeer kort daarna kwam een daarmee enigermate vergelijkbare 

- maar geenszins met de voorgaande verband 

houdende - ook welhaast spectaculaire verandering in de 

verschijningsvorm van een ander algemeen gebruiksdruk- 

werk tot stand. Een eerbiedwaardig dagblad, het Rotter- 

damsch Nieuwsblad, notabene in de negenentachtigste 

jaargang, sprong uit een wat ouderwetse jas in één keer 

over naar het trjdperk van de mini-rok. 

Hoe nu deze sprong naar een nieuwe presentatie werd 

gemaakt, zij allereerst in enige punten aangeduid: 

1 de gehele krant wordt in vrije regelval gezet, of anders 

gezegd: met onuitgevuld zetsel; 

2 in de plaats van zes tekstkolommen van 13.6 augustijn 

breed bevat de pagina thans zeven kolommen van I1.6 

augustÍjn breed; 

3 alle koppen worden voorin de regel gezet (dus ook in 

vrije regelval), ln een bescheidener corpsgrootte dan 

voorheen en volgens een bepaald werkpatroon ruim in 

het wit; 

4 allerlei kaders, randjes enz. ziin afgeschaft en in de 

plaats daarvan worden redactioneel opmerkelijke stukjes 

bij voorkeur met een vette Iijnafscheiding onder en 

boven geaccentueerd; 

5 de oude, vertrouwde kop op de voorpagina is gemoder- 

n iseerd. 

Alvorens nadere bijzonderheden te gêven over deze voor 

grafici belangwekkende wUzigingen eerst de aandacht 

gericht op het waarom van de beeldverandering. Waarom 

ging de leiding van het Rotterdamsch Nieuwsblad er 

eigenlijk toe over om de krant een zo verregaand ander 

aanzien te geven? Wel, dat gebeurde niet in de eerste 

plaats - zoals sommigen wellicht zouden verwachten - 

uit technische overwegingen, dus om de krant sneller en 

doelmatiger te fabriceren. Dat element ging in de uit- 

werking wel een rol meespelen, maar het startpunt lag 

ergens anders: men was gewoon niet tevreden over de 

verschijningsvorm. 

Toch was het Rotterdamsch Nieuwsblad niet te beschou- 

wen als een slechter uitgevoerde krant dan vele andere 

dagbladen. Het aanzien was misschien iets statischer, als 

gevolg van het betrekkelijk kleine paginaformaat van 

39,5x56cm, enige centimeters smaller en minder hoog 

dan de meeste kranten. Dat leidde tot een verdeling in 

zes kolommen, wat een zekere belemmering in beweeg- 

lijkheid van het paginabeeld in de hand werkt. Neem 

bijvoorbeeld maar eens een driekoloms kop of een foto 

over drie kolommen, die precies tot de middellijn van de 

pagina lopen en zodoende het totaalbeeld 'doodslaan'. 

Maar men was om diepergaande redenen minder content. 

Men wilde de krant, zoals die verscheen, toetsen aan het 

algemene beeld van deze tijd, in 't btjzonder uiteraard aan 

het beeld van het eigen verspreidingsgebied. Rotterdam, 

in snel tempo uitgegroeid tot een grote en moderne stad, 

met een in korte tijd opkomende nieuwe, maar ook àndere 

generatie van inwoners. Aan deze vernieuwing van het 

gehele levenspatroon heeft men niet ten onrechte de ge- 

dachte aan een andere, meer aantrekkelijke, betere krant 

verbonden, een krant met een eigentijds aanzien. 

Hoe zo'n krant er dan wel zou moeten uitzien, hoever de 

24 

verandering zou kunnen gaan, ging zich verder aftekenen 

toen grafisch ontwerper Jan van Keulen bij het doordenken 

van de oroblematiek werd betrokken. 

De gedachte aan onuitgevuld zetsel, die zo'n grote rol 

ging spelen in de ontwikkelde plannen, was niet nieuw 

bij het Rotterdamsch Nieuwsblad. Reeds lange tijd had 

men de pagina's met de gebruikelijke kleine annonces 

onuitgevuld gezet, met uit technisch oogmerk bezien 

goede resultaten, namelijk een sneller en doelmatigerzetwtjze 

en daarbrj geen ruimteverlies. 

Van Keulens redenering ging er in beginsel van uit dat 

een produkt - hier dus een bepaald grafisch produkt: de 

krant - organisch moet voortkomen uit de beschikbare 

produktiemiddelen. En wel op de meest doelmatige wuze, 

hetgeen ook in het grafisch bedrijf betekent: een zo snel 

mogelijke produktie met de minst mogelijke kosten. In 

enige zakelijke punten kwam de uitwerking daarvan na 

een jaar studie en experimenteren neer op het navolgende: 

1 een meer eigentijdse typografische vormgeving, gestalte 

krijgend in onuitgevulde regels en een opener en overzichtelijker 

paginabeeld; 

2 beter zetsel door gelijke woordtussenruimten; 

3 toepassing van smallere kolommen en daardoor de 

mogelijkheid van een levendiger opmaak; 

4 minder fouten door een regelmatiger werkwijze en gebruik 

van vaste witspaties; 

5 trjdwinst bij het beèindigen van de regels; 

6 minder regelfouten door te slappe of te stuve regels. 

Men behoeft zich zeker van de tijdwinst en de andere 

technische voordelen, in deze zes punten aangeduid, ook 

weer geen al te grote voorstelling te maken. Maarzezijn 

toch onmiskenbaar, mede door de uitschakeling van de 

wigspaties en het gebruik van vast wit in combinatie met 

het uitvul- en centreerapparaat op de zetmachine. 

In dit verband zij ook nog gewezen op de constatering 

van de heer Stork, gegeven in TeTe 22e jrg. nr. 1, dat 

men bij (eventueel latere) Ínschakeling van een computer 

geenszins aangewezen is op onuitgevuld zetsel. Integendeel, 

zo stelt hij vast, hebben de conventionele zetmachines 

zomin als computers moeite bU het uitvullen en afbreken. 

Voor wat computers betreft: dit ligt ze juist goed en 

afbrekingen enz. ztin tot een hoge graad van nauwkeurigheid 

en verfijning te programmeren. 

De ingrijpende wijzigingen in de verschijningsvorm van 

het Rotterdamsch Nieuwsblad hebben onder de lezers 

betrekkelijk weinig reactie teweeg gebracht. Er waren wat 

mensen het vertrouwde beeld kwijt en er kwamen deswege 

wat bedankjes binnen van ouderen. Bij de leiding 

van de krant was men van mening dat in deze gevallen 

veelal binnen niet te lange tijd een terugkeer naar de 

'eigen 

krant'zou mogen worden verwacht. Een groter 

bezwaar werd geacht de indruk dat nu een kleinere 

letter wordt toegepast. Blijkbaar is het opener paginabeeld 

oorzaak van de indruk met een kleinere letter te 

doen te hebben, hetgeen niet het geval is. Enigermate is 

dit in de nieuwe opzet al opgevangen door de aanhefalinea's 

van belangrijke bijdragen over twee kolommen 

uit corps 10 te zetten. Niettemin wordt de overgang naar 

een groter tekstcorps overwogen. Men was toch bijna 

aan de aanschaffing van nieuwe matruzen toe. 

Een stukje verder inzicht verschaffen misschien nog enige 

van de weinige in een 'papieren instructie' vastgelegde 

aanwijzingen, die uiteraard aansloten op het begin februari 

reeds bij alle medewerkers bekend zunde nieuwe werkpatroon. 

'Eén 

kolom: I1.6 augustijn; twee kolom: 23.3; drie kolom: 

_________

I Het nieuwe en andere aanzien van het Flotterdamsch Nieuwsblad 

(ook de kop werd gemoderniseerd, maar de -sch bleef) 

H{$YïE R m&ffifl$fi t{ il I It|UWffi ffi r&ffi ffi 

Bpsl,, rrr,l, n til'oltinl, l,'{Íraít .,Í} }i rsl,r,i' 

Cqlm#li*t in AffiF over 

kems Y$or YYil 

socialisttn weer 

ïaans pftar 5pËn aaïl 

in NAY0-*rganinatie 

{-}lr h*r"ï'l *iinlil{l àriÈ 

0r &nísËíïÊ pÀËrHAg 

t4i,n/. dur fíl!è- 4 

{.!,\1ï']tÀail- 1ie4 l'r" iJ 

o\n rril,litiÍsr r!*if

2 Een binnenpagina van het nieuwe Rotterdamsch Nieuwsblad 

.f trlriíurio 

{5{} j*.ir I'ii R.l\.} 

l' :' 

{). \"i.lijr'lrlr*r'$. 

Lrr*in[ I iiL *nrbr:.r"lx.rir h'rt 

il:t{{'rÈui !: flr: r'1 

l,r*ing tr:*' 

26 

.ff--"''" 

'l 

í;.5r,ip trii 

j*l,illrar 

orr:lr.rr, Àr,irfu,rt lliikeigt nitt"il ir$.s{:llqliai 

Krr:ug.t:r ri il 

uitgcr er 1,rrx't'rlrrcn 

!.,: *,-i4, i.i.r.iri r,,,. : 

14i;? r-i,,2liirfi ri-! 1 f.i 

,rrl,:1:r!rrtri,d,{: iri 

r uor weg in 

I ('lo.'t-Alrtstrrolder 

MËNËAffEÍ{ VAH ffiZTR$ 

tpoi. $chaalr 

V ergi Itigrtr' lrl rrr:r"r's 

in zir.:kr,rrlrui"

35; vier kolom: 46.9; vijf kolom 58.6; zes kolom: 70.3; zeven 

kolom: 82 augustun. 

Tekst wordt in het algemeen doorgegeven op11.6 augustijn, 

met eventueel een tweekoloms aanhef, in vrije regelval. 

Kopij voor dezelfde dag wordt altijd in deze standaard- 

maten doorgegeven. Voor zetwerk op langere termun kan 

in bepaalde gevallen worden afgeweken van deze regel, 

in overleg met de opmaakredactie. Dit geldt ook voor 

kaders, waarvoor de tekst op 10.6 wordt doorgegeven. Het 

l vorm. Slechts de lengten van de 'pootjes' ver- 

schillen. 

Een éénregelige kop (een cursieve onderkop bijvoorbeeld), 

die vlak boven het artikel staat, dient lang genoeg te zijn 

om ook over de laatste kolom te pakken. Dit zal in de 

praktijk betekenen dat een dergelijke kop soms na de 

layout nog een kleine wUziging zal moeten ondergaan. 

Hierover wordt met de betrokken redacteur overleo qe- 

pleegd. 

Bij een tweeregelige kop loopt de eerste regel zo goed 

als vol; de tweede komt bij voorkeur over de helft. 

Geen koppen boven foto's. Boven een foto, die in de kop 

grUpt, een driepunts vette lUn als afscheiding. Bijschriften 

komen nimmer boven de foto; zij worden gezet uit de 

cursief corps 8. Onder een vierkoloms foto komt een 

tweemaal tweekoloms bijschrift. Alle kolomlijnen worden 

langs de foto's doorgetrokken.' 

Enige toegevoegde illustraties laten zien hoe het Rotter- 

damsch Nieuwsblad in een moedig experiment de nieuwe 

t|jd is toegewend. 

Of: mmmmmm 

mmmmmmmmm 

mmmmmmmmmmmm 

of: mmmmmmmmmmmm 

mmmmmm 

mmmmmmmmm 

3 Kleine annonces werden al geruime tij.d onuitgevuld gezet 

4 Scheepsberichten: logisch in vrU.e regelval 

5 Zo ziet het radioprogramma er uit in onuitgevuld zetsel 

Mel 3 maand€n garantie àan. 

gêb.od*n: opêl Rekt]rd .03, 

Met 3 máanden Earanlie tangebodel]': 

Opel R€kord'63. 

Op€l Rekof.l 

'6:, 

'6?. 

Peugeot 4$3 

ïaunus l2n'I 

'65. 

CirroÈn 

Ami slatióÍcàr 

'65. \rW n€i 

schuifdak '6.tr. 

vriv 

'62. 

riat 

6íX] '65. r.lat $00'64. Mercedes 

220 S 'e8. Renault dL '6:t. 

Renallt 4I- '65, Daffo{iil 

'64. 

&nlen ea {i.nancleren é,u10" 

b€dÍ.'ít 

t0HIAl{ til Brnl||il 

gcbiêtbàanstïàat 3:, telÈroon 

25587?- ?{x}4*.*}57900, 

I {IPBL KOXORD 1?00 19$1-'83 

:rnêt 

rolda;i. gehfti ilr zê€ï gocflt' 

sÍaat van onderhoild, Frii 

ma nrolsr en bándêu- Prijs 

ll l6;5.', Tel. 1ll.$5ï. 

CH!:VRbLET 

'63. 

I}iI'ALA 

. 

: i- iF_ Se(Jjrn [i c\.. 11oÉt. .cr)i- 

kelrlg, niel rtíiio. k.icl\e1, 

. ichuif{idk_ 

'61;. Clrcvrolel Bê'-A:r 

.l-(lrs Se(lan 0,.i1 lorry 

I schakeling, n)€t rádio. krrhel. 

i schu ifdsk, Alrlsnolrlellrêdti] | 

I G. v. Kranen,lxlrg. ï. Dlljilstr. 

92-9.f R'd;tn lrj.r Sclried;'mseseg, 

1e1. 010-:55J6.5 - !5{i:it5. 

n: lB uur íU89X-#8. finarc. 

Inog Alle rvaecrj rnel gafantie. 

a1'1. nêt lnnril 

n0r$ïmï$ 

- 

y"l":;- -ts*;: CrffiËír ]couke,r. lreschadigingen snz" 

!-V-,_!elijk eendJe_198ir66, i Nn zett rvel spotgoeèkoop en 

it?.Gi0 &m. in f&]rlisl.ischê st,rat :afdoÊlxle reDareren nret - 

benzrne I oJ' *.). Pt ÍJi í 3.0qr.- Il pC. ]ÍETÀLL oi pot.t'nS- 

V..| Arrle*ner, I\larhenesjeÍ- ; TER CLASMA"T ïraag vri j 

Ílijk Sra. I btijrrcn,i geger.ens. Ítaiioll. 

re koóiïËeerN unita-nogn"-- l C,ooi*rlwals"tr' 'i! j rci 

rien RROM]{"ER. lr-! taar olui 

: r,rÍu1. 

- 

f 1?5. v. Adrichemwe! szu, ter. i rc ko"rrueei.nil ,nilitor, e*- 

150Si18. I otensl boncrvARD ilr goeoe 

* 

njbe-ifit6 fiàt a3" riÁb iltádt, lrálspriis I 6txr.-. 

R5o liniítêr s**.o,rrrirtpi r.ofx. I Bevr.. uáterdag na-1 uuI" 's- 

Van Dsrt. MSRCEDES tstl 

Diesel. tlpê "5e. Vráaglrijs 

f l3g).-. Co0lhÈr,enslr*ai ,rilb 

I ASyXELLA, ÊD9,., uf.rr it, . . L6qàF5 s ï D!.14!1 i! ni0ttrurg 

r RÁLF, Drs.. ÀB.bgri Cslarè e, p 6 p'hr:ni 'lÀRlLAt{N, ,r N,.!-york 

Ned.. C.:' Cê:(hss ) 6 t< gs,i,.'I;.._ 

)lAtiDA tryËCfNiF D.: Hlr. k lii,yn.,7 V,,..s. n t- \bc.o 

BRIO, Noo:-, Os,o .larrerg. -,.,.t f 'Ê Do!ê c 

'?FEBRUARI 

----" 

,gáre;n' 

1{indid€ 5 

i$lgKÀMBo, Franr, H€i{blft 

'r À'lêla$e 

-- 

n ib;tè 

- 

iï:{6à1. N;à,, dl;,d;;; 

icif::le È 6 r(. viriêno n fiorh*a- 

I4EAT -lÊRGÁTÊ, Eqr., Mo ' :.:. 

l au::.1,1? ó ::5 i1 

à11ïO.'r'r-,io,, si.*,,!ir' 

ltri l(ierr i i3ês- 

. lvlLl-lËLt4lNE 5CHAA. D:6., Bàr- 

Cuilïrï'; ,. A,.bio ,!r..:r.i 

, - Cà.o..e,.F!' d L;znj6 

LtLtt-Ít1OLsÍÊUp. nièi. csrh{ni 

caro,in* { u-t-iiáiriderry n Lar 

Pá rir 

SFlUuAL 0r5., Hn rbu,9 

Ca.r:1. ê .. l:c.l .\ ._. ..:. q 

A-Ll6N-lïY,.Eis....5heiihÊ,Jnn,a:i.;;iriêóri.eri,olq"'' 

: MÀRlÀ, Gf lel.. Hn$b!r!_ ah:-. j 6 ,. rt-e .t-r 

Ae4BÊLLA. 

i,-:,ra: 

N.: . Pórr TE,bol I :. i Í.. ..,., À 

MÀ'LAND D:5, Ar.:s.,oe.' i..,.,-. -a 

,u f-t. :toi 

' 

, MÀRCSLll'l 8ÊRïI'{ELOï. Frèrr, 

I t[n.ilrréjié Ê 6 t{. Vi]:aig 

_ wsrhaÍ,ieFlol 

'a;;i;;;;dr; 

iiri:il,a.l 

ZÍ,\-6Ê!AN. Rus, ,à.nh,krfen Co,,ri:ia e-a. g r"-ia., ti:an 

MÁÍlH0NOÁ. Pan, vàtlo 

B.f".-""?":" 

cÀp saN MAF(Q. Drs., H6n,b..r - F: 

S;^ :ê ;1:t: 

I s|lcii'i'Á;isir,-Nmi'sim!í 

óêr'i I 1êr* 

,ii on" f, .'Ël:]'";. 

HELËNE wALLÊR. Dlt., Ba)o.1nr liI i{ofr1? I'.'" ^1.'."; "i". ^'^' -. . 

Sicefc 5 ii l5ie ol grain 

S|FRRA ^4ARlÁ, Sponle, Hanbuit 

NINÀ, Noor, gslo 

€ 

i l"l{GNO, 

6ro:. 

Nê.i., Dlblin 

i POSÊÁVlNA, JoEsosl., Hênb!.s 

ll{41 MARU, }sp, Anlwerp{s 

I trRÁ,558UR6, Qis., PEÈét 

I tsRÀ51L, Z\reed, Hênb!Ís 

, MEOON, Ned., Ar)lvterpatr 

lNE, 5pênJê, Bi boo 

YËLSK, Ru3. Vêni5p.;t 

I Me|5€, 0tr,, Hsll 

IMI&ÀN0A, ot5., H!ll 

JtJLC9 EÉRTlllERE, f,rr;, Bè)oninê 

; cCl4WÁNHEIà4. Ots,. H!.i!a 

4 

mlï*ïiil#,'i:'--;gffi 

Iëzu u'ia:lding lan D'68 1830ve 

trrl,vEnsulq t, ,t02 m. - vJ\Ê^ 

'i 

Niarv/s .r ochrends)rmssr i"ir.'i.1, f; 

jÏ;|tt,:"':. 

;3 Y,"jl''^,'j:10 $- 

I-i"ÀË s."io* -;i.:dl-:rs van 

^,i" [',ï]:i;;l'-iïïï"-,ïï;,.ï*ïi r-oorlEglna L VPRO: ?,i5 Deze , 

ff" 

tcr"chtsrelling 

vÀnÁ.: B Ni€u$s.8.10 Licbte grrÏil 

raD een |redesmls' 

e Kialesieke pesËiemuziek. e.35 iil'jl 

rloderne ks- 

loairc',i;".i1*;"1t,.1i. 

trÉriranden. e.{r} srerêo: *od"ï.1- ;;ï';ï;;:1 fi ;i,ï"*ff:l#*:: 

grïa$.n. 10 r,ichtÉ grmR 11Nis."i;1irr,r,i. 

??.,10 Nieuss. 32.{0 

11.0t Voor de uouw. .{VnO: r1.30 &àdiof"r*."rr.""t.'àïïrii"í'";tár" 

stêï€o: modenè koorlii$eren. 

*e"t 

ii-riiiti:-á"ii,"à,iii!r. ii.:í r"*o - 

&ï:ï:' :*,"ï'J1 ',:;:ï*;Íli{i'^11:1^ 

en tuLnboris' 12.30 Ver de irnd- 'Fhiih ;;;; ur-irest' "*ïXï,ïfï;.ï; 

23 55 Nlcuws 

bouv. 12.40 sportrc\'uc. tr Nicuws. 

13.10 Journaal 13.30 SteËoi piano- iHILVERSUM lIl,240 rn * ÀVRO: 

fecilal.' 14 Muaikàle lezitrg, 14.15 ig^À-i_euws. 9.05 Vrolijk ochterdprogr, 

$ey*riêerd progr. YPRO: 15.30 ïhus: 1 ti 

| 

5t"u.t. I 0.02 Arbeidsv itàÍninèn, 

progr, vmr ibuiwittendea. 16 Nieuws. l r i 1 Nieussi. VPfi O: 12 N jeuw$, 12.0: 

16.0* S.esidenlie-karnerorkest. lï.t0 iE(o utrrije Franr. 13 Nieu$s. 13,05 

Voór de jeugd. 17.30 G*sclijke lie- uê\'a.rePfd l)latenprogr. l,l Nieuws, 

deren. l?.45 Aetuali!€iten. l119i?:.T"pTien.ÀVRO:15Nleu\,3 

lB Nieuws. J8.t$ Amerika in icmij- lrt.uz L,.lrl mtrziekprcgr. 16 Nieuws. 

oen. 18.20 Lrchr planospel. lS50 116.02 

Ce\arieerd platenpro8r. 16.30 

Spirilurls eh gospelsongs. 18.50 In- platenprogr 

ïLrchi l? Nieuss.17.O5-te 

ÍoÍrutie wer iolomatie. l9 Ronduit:lroD-Haïly. 

lrogr'. \'oor jongo meNd. 18.30k- i 

/cn flr rchrijven. 20 Nieuws. 2005 TZATERDÁLi 

CodsdiensUge iÍtzendiog. 80.45 Kl "- 

ii"x" g'"nim. tÁiit; ít Érà*i"Ë" Ii'*Ïï.TYi^j;.T_1li_: YII*"- 

5 

27 

----__.2

Macropak 1967 

Bij een bezoek aan de achtste internationale beurs voor 

verpakkingen en intern transport, de Macropak, die van 

19 tot 26 april jl. in de hallen van de Jaarbeurs te Utrecht 

plaats vond, viel ons direct de grote overzichtelijkheid op. 

Het bezoek resulteerde ook in de indruk dat deze beurs, 

eveneens door het gespecialiseerde karakter, niet en 

masse werd bezocht en men ruim in de gelegenheid was 

de demonstraties gade te slaan en rustig zaken te doen. 

Al waren de specifiek grafische bedrijven met maar enkele 

aanwezig, de aanverwante branches voor de verpakkingen 

en grondstoffen waren daarentegen in een groter aantal 

present. 

Voor het bedrukken van zelfklevende etiketten zagen we 

een mini-drukpersje met alles er op en er aan. Ook de 

kleinoffsetapparatuur bleek aanwezig te zUn, met o.a. de 

Romayor en de nieuwste tweekleuren Rotaprint. 

Uit Oost-Duitsland was er de Ultraset-junior, een rollen- 

offsetmachine voor rol-op-rol of rol-op-plano, die met twee 

tot zes drukwerken is uit te bouwen. 

Van de Perf ecta-snijmachinefabriek was er de nieuwe 

Seyoa 132 programsnUmachine 

in een moderne, strakke 

uitvoering. 

De papieren kartonnagefabrieken waren volop aanwezig 

ln keurig uitgevoerde stands, waarin hun diverse produkten 

op aantrekkelijke en soms zelfs architectonische wrjze 

aan de bezoekers getoond werden. 

Zowel van massief als van gegolfd karton zagen we de 

meest ingenieuze uitvoeringen voor de verzendverpakking 

van alle mogelijke artikelen, waarbij de aanpak ook al 

een verkopende waarde blijkt te moeten bezitten in verpakte 

toestand ten behoeve van de detailhandelaren die 

zelf hun waren bij de grossiers komen halen. 

Ook in de rondkartonfabrikatie zijn veel variaties in uitvoering 

mogelrjk, zoals bijvoorbeeld verzendkokers, ronde 

Iuciferdoosjes en fraai bedrukte drinkbekers. 

Tijdens de tentoonstelling kwam de bezoeker onder de 

indruk van de grote verscheidenheid in uitvoering, zulks 

met gebruikmaking van de vier verschillende drukprocédés, 

ter verfraaiing van het te verkopen produkt. 

Het gebruik van zelfklevende etiketten neemt hand over 

hand toe en deze verkrijgt men nu op de rol in voor- 

gestanste toestand en/of voorzien van een randponsing 

voor het meelopen met formulieren op de rol. 

Vormvoorbereidingsapparatuur, hoofdzakelijk ten behoeve 

van de kartonnage-industrie, zagen we in de vorm van o.a. 

de Regiflex, eerder uitvoerig in z'n werking beschreven. 

Wat betreft de verpakkingsmaterialen, waarbij een storm- 

achtige ontwikkeling bleek in het gebruik van o.a. krimp- 

films voor verpakkingen in heatseal- en in de zgn. over- 

wrapmachines. de vouwmachines van rol tot zak. 

Voor al dit materiaal, waarbij in het bijzonder golfkarton 

en massief karton een grote omvang kan aannemen, was 

er een aparte hal met transportapparatuur. lmmens grote 

vorkheftrucks en kleine programverzamelaars, 

dievolgens 

een van tevoren uitgezette route het magazun doorkruisen 

en de te verzamelen produkten opnemen. 

Als men in de grote warenhuizen tegenwoordig de kleine 

artikelen in vooraf afgetelde aantallen in een doorzichtige 

verpakking ziet, dan blijken dit meestal de zgn. blister- 

verpakkingen uit p.v.c. en acetaat op gecoat papier en 

dergelijke. Deze doorzichtige doch afgesloten verpakking 

neemt snel in gebruik toe en verhoogt de omzet. 

Voor het inrichten van magazijnen zagen we houten en 

metalen rekken, zoals Stabilum, Mobilum, Faktor-vakken- 

rekken en Hexagon 66-montagestulen. Tevens vaste en ook 

verrijdbare stellingen in velerlei uitvoering. G. Pijper 

2A 

1 Een rustig moment in één van de zes Macropak-hallen 

2 Heftrucks en transportwerktuigen, ook voor grafische toepassing 

----......''-l

3 Intermatic blistersealmachine voor het sluiten van moderne vacuum 

gevormde verpakkingen 

4 Kartonnen kokers van 6 tot 500 mm middellUn, in alle gewenste 

lengten 

5 Lotions en cosmetica in p.v.c.-verpakkingen, direct bedrukt dan wel 

voorzien van fraaie etiketten 

6 Ultraset-offsetroiatiepersen voor rol-op-rol of rol-tot-plano 

IT3€

7 

tété-varia 

'Moderne Verfahren fiir Reproduktion 

und Chemigraphie' 

Dit boekje informeert over de stand van de 

technische ontwikkelingen die zich de laatste 

jaren in de grafische wereld hebben aangediend. 

Wanneer men het heeft doorgenomen, realiseert 

men zich pas welke stormachtige vooruitgang 

onze industrie in een kort tUdsbestek heeft ondergaan. 

Een vooruitgang die niet op handigheidjes 

is gebaseerd, maar een grondslag vindt 

an een eveneens stormachtige verdieping van de 

kennis in fysica en elektronica. 

Hoewel de schruver zich niet slechts heeft 

beziggehouden met het noemen van de vernieuwingen, 

maar ook uitleg geeft. is de stof 

toch alleen maar te bevatten door mensen met 

enige scholing op de aangeduide gebieden. Een 

eis die tegenwoordig voor het begrUpen van de 

nieuwste ontwikkelingen niet alleen de grafische 

industrie aangaat. 

Ondanks het veel omvattende van de vernieuwingen 

en het tevens geven van enige uitleg 

heeft de schruver het geillustreerde boekje 

compact kunnen houden:140 bladzUden. Het 

nadeel daarvan is echter dat het zo ongeveer het 

midden houdt tussen een encvcloDedie en een 

I eerboek. 

Doordat in de tekst steeds verwezen wordt 

naar publikaties over het besproken onderwerp 

kan men het boekje ook als naslagwerk en als 

informatiebron gebruiken en zich een bepaald 

onderdeel volledig eigen maken door gebruik van 

de aanbevolen literatuur. 

Om een indruk te geven van hetgeen zoal wordt 

behandeld, volgt hieronder een vereenvoudigde 

i nhoudsopgave: 

1 reproduktiefotografie (uitschakeling, maskeren, 

densitometrie, contactrasters, bel ichting); 

2 elektronische methoden voor kleurenseDaratie 

(d.m.v. graveermachines en moderne scanners); 

3 vernieuwingen in de chemigrafie (éénfaseetsen, 

wikkelplaten, uitwasmethode, elektrolytische 

methoden. graveren); 

4 vernieuwingen in de lithografie (kopiëren, het 

afdrukken van hoogdrukvormen en speciale 

methoden om daar negatieven of positieven 

van te maken, gravêren, positief- en negatjefprocédé, 

elektrofotograf ie); 

5 vernieuwingen in de diepdrukreproduktie (graveren, 

diepdruk zonder pigmentpapier, autotypische 

diepdruk, éénbad-etsing). 

Deze en andere onderwerpen ziJn in het werkje 

te vinden. Na betaling van DM 16,80 kan men 

zich als eigenaar beschouwen. Uitgave: Ullstein, 

Darmstadt. Het is geschreven door dipl. phys. 

Ernst M. Schneider, leraar aan de hogeschool 

voor de grafische industrie te Stuttgart. V.412 

Nederlandse rekenmachine voor calculators 

Snel en goed rekenen kan nu ook met een 

rekenmachine van Nederlands fabrikaat. PhiliDs 

ontwikkelde namelUk een schrijvende elektronische 

tafelrekenmachine. 

De machine heeft drie werkregisters en twee 

registers voor resultaten, constanten en dergelUke. 

De capaciteit is zestien cufers. De machine 

is uitoerust met een tientoetsenbord R.6 

Vervaardiging van landkaarten 

Snelle veruaardiging is mogelUk door uit te 

gaan van luchtfoto's. Men maakt met diapositieven 

en negatieven van hetzelfde origineel, 

waarbU het een voor het ander dient als masker, 

contacten voor het maken van offsetplaten (AMS 

Pictoline-process). Ook zijn op eenvoudige wijze 

gekleurde landkaarten te makên. 

(lcT-informatie). R.412 

30 

Eidesco-Bio 

Een bekende naam voor de offsetdrukkers. Willi 

Krause en Bio willen hun eventuele afnemers 

nieuwsgierig maken met nieuwe ontwikkelingen 

met betrekking tot multi-offsêtplaten met een 

chroomlaag voor speciale doeleinden. 

Door het gebruik van nieuw ontwikkelde etsoplossingen 

zal het mogelijk zUn genoemde 

platen in drie tot vUf minuten te etsen. Men 

verwacht hier goede resultaten van. R.412 

Nieuws van Howson 

Dunlop, de bekende fabriek van rubberartikelen, 

maakt - zo staat vermeld in het prospectus dat 

wU kregen - reeds meer dan dertig jaar rubberdoeken 

voor offsetpersen. Deze worden in verschillende 

soorten veruaardigd en worden hier 

te lande geleverd door Howson. 

Deze firma levert ook een 'speciaalpasta' tegen 

overzetten, waardoor het poeder spuiten voor 

het grootste deel of zelfs geheel kan vervallen. 

Uit dê praktuk vernamen wU dat men er goede 

resultaten mee bereikt À.421.422 

Sportuitslagen in de krant 

Als de zondagsportuitslagen van de competitiewedstruden 

bekend zun, moeten verdere berêkeningen 

worden gemaakt van doelgemiddelde, 

stand, gespeelde wedstriJden enz. Deze arbeid 

herhaalt zich elke week. 

Voortaan is dit niet meer nodig, als men doet 

zoals uitgeveru Bintz te Offenbach. Deze bestelde 

een Hellcom comDUter voor het vervaardigen 

van zetsel, met een 'extra'voor het zetten 

van sportuitslagen. 

Aan het begin van het seizoen worden de sporttabellen 

eenmaal op de normale wUze gezet. 

Daarna worden voor elke uitslag alleen het 

codenummer van de club en de uitslag in een 

niet-uitgevulde band geponst. Deze band wordt 

aan de computer toegevoerd, die vervolgens 

de staatjes keurig berekent en in een complete 

ponsband voor de zetmachine aflevert. 

Een grote tUdsbesparing voor redactie, zetterij 

en correclre R.9 

Persproeven van litho's 

Het resultaat van proeven, gemaakt op de proefpers, 

is in de regel door de drukkers op hun 

produktiemachines bijna niet te bereiken. Het zou 

eigenlUk het beste zijn als de lithografische 

inrichtingen en de proefdrukkerUen van offsetdrukkers 

hun proeven op produktiemachines 

zouden maken. 

Dan wordt er ook nog wel eens gezegd dat wU 

hier zo precies zijn. In Amerika kil.kt men alleen 

of het plaatje mooi is. De kleur doet er 

niet precies zo toe. Is dat wel zo? In een 

Amerikaans vakblad stond in een advertentie 

van een lithografische inrichting:'Alle proeven 

worden op produktiemachines gemaakt. Zo nodig 

kunnen ook grotere aantallen proeven worden 

geleverd.' Commentaar overbodig. R.422 

Waterdicht veroakte kranten e,d. 

Betere bescherming tegen vocht en regen is 

mogêlUk als men de pakken kranten of tUdschriften 

voor de verzending gaat verpakken in 

een krimpfolie. Hiervoor is een speciaal apparaat 

nodig. 

Een voordeel van deze folie is, dat men kan 

zien wat er in het pak zit. Het adres wordt 

vóór het verpakken bovenop de stapel gelegd. 

De voor deze verpakking nodige apparatuur wordt 

geleverd door Bonnier te Sundbyberg (Zweden). 

Deze fabriek beweegt zich in het buzonder op 

verpakkingsgebied voor kranten en tUdschriften, 

zoals stapelen, bundelen, insteken en ook voor 

comolete transoortbanen. 

De Prawda te Nloskou, een krant met een oplaag 

van vele miljoenen, kocht bU deze fabriek 

een installatie voor verregaande mechanisering 

van de exped itie R.9 

VRI-Vorm-Drie 

De VRl, verêniging van grafische ontwerpers en 

illustrators, laat in een geillustreerde uitgave 

van twintig pagina's afbeeldingen zien van zesenvuftig 

goede werkstukken van de leden, zoals 

affiches, folders, verpakkingen ênz. Een goede 

reclame voor in vele gevallen reclamewerk. 

Een ledenlijst werd eveneens in de uitgave opgenomen. 

VFI-Vorm-Drie werd gratis gedrukt door De 

ljssel te Deventer, op deze wUze weer reclame 

makend voor de drukker h.J 

Eenvoudig appaíaat voor fotograÍisch zetten 

Universal Dynamic heeft een wel zeer eenvoudig 

apparaat ontwikkeld voor het fotografisch 

zetten van losse regels. Daarmee kan een groot 

aantal verschillende lettertypen op fotografisch 

Dapier verwerkt worden. 

Het apparaat, dat de indruk maakt van een 

groot formaat zethaak, is ongeveer 75 cm lang, 

6,5 cm breed en - zonder de afneembare belichtingsbron 

- minder dan 2,5 cm hoog. 

Spatiéren van letters geschiedt automatisch. Het 

wordt geleverd met een belichtingsbron, ontwikkelingrediënten 

en fotografisch papier. 8.413 

Meetapparaat voor oÍÍsetpersèn 

Door de Engelse fabriek Pal te Londen wordt 

een meetapparaat gefabriceerd, dat op eên 

honderdste millimeter nauwkeurig de dikte van 

plaat- en rubbercilinderbekleding kan meten ten 

opzichte van de smetringen. 

Het apparaat heeft als basis een sterke magneet, 

diê zich door plaat- of rubberbekleding 

heen op de cilinder vasthecht. In deze magnetische 

basis bevindt zich êen uitschuifbaar 

meetbalkje, waaraan een meetklokje is bevestigd. 

Wanneer men nu het apparaat op één van 

de cilinders plaatst, stelt men het klokje op 

nulstand en controleert of overal op het rubberdoek 

of op de plaat de klok nul blUft aanwuzen. 

Deze controle dient om eventuele hoge of lage 

plekken in de bekleding aan te wuzen. Daarna 

plaatst men het apparaat evenwudig aan de 

cilinder-as dichtbU de smetring en schuift het 

meetbalkje uit tot boven de smetring. Het verschil 

in hoogte tussen bekleding en smetring 

kan dan op de klok worden afgelezen. Aan de 

hand van de fabrieksopgaven kan dan vastgesteld 

worden in hoeverre de bekledinoen iuist 

ztJn. 

Het apparaat wordt in de handel gebracht door 

FAG en in Nederland heeft P. van Diik n.v. de 

vertegenwoord ig i ng D.422 

--

In steeds stijgende hoeveelheden produceren wij 

drukinkten, die door ontelbare drul

tété-varia 

Eénkleur-vellenrotatiepers van Kovo 

De ïsjechische Kovo-fabrieken willen zeker niet 

achterblijven en bouwen nu ook een éénkleurvellenrotatiepers 

voor een formaat van maximaal 

46 x 63 cm. Deze robuust gebouwde pers 

geeft een uurproduktie van zo'n 10000 vel, hetgeen 

een snelheid is die hoog ligt. 

De fabriek wordt in ons Iand vertegenwoordigd 

door de firma Ceelen te Amsterdam. 4421 

Honderd kleurenscanners in twee iaar 

Twee jaar geleden werd de KS Paul PDI-kleurenscanner 

geïntroduceerd. Kort geleden werd 

reeds de honderdste machine geplaatst en wel 

bU een diepdrukkeru te Ahrensburg (van het 

grote Duitse uitgeverU- en drukkerijbedrijf Axel 

Springer). Ook in ons land staan enkele van 

deze scanners R.412 

Polygraph Jaarboek 1967 

en Polygraph Adresboêk 1966-67 

Een jaarboek is, zeker als het over het drukken 

in de meest uitgebreide zin gaat, een hele kluif. 

lVen wil de vele aspecten van het drukken en 

het drukwerk zo goed mogelijk belichten en zo 

mogelUk met een internationaal zonnetje. 

Nog onder redactie van Rud. M. Schulz ver 

scheen voor de vijfde maal dit jaarboek, dat een 

voortzetting is van het voor de oorlog bekende 

Klimsch Jaarboek. 

Wat biedt ons dit boek? Een vijfhonderd pagina's, 

formaat 20,5x29 cm, gedrukt op houtvru 

kunstdrukpapier, gebonden in een linnen stempelband. 

BUdragen werden geleverd door drieendertig 

medewerkers, o.a. over de typografie, 

machinaal zetten, reproduktietechnieken, papier 

en inkt. 

Vrijwel alle artikelen zUn kort en niet van een 

indringend karakter. In een aanhangsel werd 

in het buzonder aandacht besteed aan de nieuwbouw 

voor de grafische industrie en de uitgeverij. 

Ook de heer Oltheten, directeur van de 

Staatsdrul(kerU, leverde hiervoor een bUdrage. 

llet boek vvordi besloten met vijfentwintig pagina's'nieuwigheden'. 

Ons inziens zUn de echte 

nieuwigheden echter bewaard gebleven voor de 

Dru pa. 

Verder werden in kleuren gedrul(te bUlaOen opgenomen, 

o.a. van Duitse vakscholen. 

Vanzelfsprekend leverden ook vele drukkerijen, 

inktfabrieken en andere toeleveringsbedruven de 

nodige b!jdragen. Deze laatste categorieèn 

moeten, daar het hier immers reclame betreft, 

de kosten - aan zo'n uitgave verbonden - goed 

maken. 

TegelUk met het Polygraph Jaarboek verscheen 

ook het Polygraph Adresboek. Dit boek bevat 

de adressen en gegevens van alle drukkerijen, 

toeleveringsbedrUven enz., keurig gerangschikt 

naar plaatsnamen, doch alleen van West-Duitsland, 

West-BerlUn, Oostenruk en Zwitserland. 

De prijs van deze boeken zai hier te lande voor 

het jaarboek zo'n f 70,- en voor het adresboek 

plm. f 40,- zLjn. 8.9 

Elektrostatisch drukken 

Er zUn momênteel drie machines die elektrostatisch'drukken'. 

Deze wijze van drukken geschiedt 

zonder het uitoefenen van druk op het 

papier, doch door het instuiven van poeder dat 

wordt vastgesmolten op het geprojecteerde 

beeld of door opladen en ontwikkelên van zinkoxyde-papier. 

De snelheid valt erg mee. Voor 

de drie typen persen ligt deze tussen de 2000 

en 2400 vel per uur. (lGT-informatie). F.9 

32 

Kadee-Kies-Keur-Collectie van bindingen 

Deze aardige titel heeft de n.v. Kadee-Delft gegeven 

aan een modellendoosje met verschillende 

bindingen, dat ten behoeve van de relaties 

werd vervaardigd. In een keurig met zwart en 

grjjs linnen uitgevoerde doos zUn in twee rijen 

veertien kleine modellen geplaatst, vervaardigd 

in geel, blauw, rood en groen papier. 

Het gebeurt niet vaak dat men in één harrd veertien 

verschillende modellen van bindingen voor 

losbladige systemen kan bekijken. Het betreft 

hrer ten eerste de MM-binding met een slotje 

en hanger in zwarte uitvoering. Het slot ofwel 

de vergrendeling past in een ponsgat van de 

losse bladen. Het tweede model is een plastic 

spiraalbinding met hanger, gevolgd door een 

spiraalbinding met een hanger van metaal. 

Dezelfde hanger van metaal zit in het vierde 

model met een Wire-O-binding. Typisch is de 

hanger bevestigd in de plasticplate binding van 

het vUfde model. De Amerikaanse baget, geheel 

van metaal, en de Hollandse baget, eveneens 

van metaal, vormen het zesde en zevende 

mooet. 

Rechts in de doos de MM-binding met twee 

slotjes, de plasticplate binding zonder hanger, 

een witte lilliput plasticplate binding. Als elfde 

model een plasticplate binding met afschuifbare 

rug, zodat men eenvoudig bladen kan toevoegen 

of verwijderen. 

Een Wire-O-binding zonder hanger is voorts het 

twaalfde model, waarna de twee laatste volgen 

met resp. een spiraalbinding met metalen kern 

en een spiraalbinding van plastic. 

Het is van Kadee een goede gedachte om in 

deze aantrekkelUke vorm kennis te geven van de 

vele uitvoeringen in moderne bindingen voor 

kalenders, blocs en dergelUke, ter voorlichting 

van een ieder die het in de praktuk wil toepassen. 

P.43 

OÍÍsetwedstrijd'Excellence in Lithography' 

Cloeck en Moedigh te Amsterdam en De ljssel 

te Deventer zUn in Nederland de winnaars geworden 

van de wedstrUd voor offsetdrukkeruen, 

die Minnesota (Nederland) heeft georganiseerd. 

Zij zegevierden resp. in de afdelingen klein- en 

grootoffset over een groot aantal mededingers 

en werden daardoor automatisch de Nederlandse 

vertegenwoordigers bU de internationale finale 

op 27 april jl. in Genève. 

Uit de bekroonde inzendingen uit Belgiê, FrankrUk, 

Duitsland, ltalié, Nederland, Zweden, 

Zwitserland en Engeland werd door een deskundige 

jury tenslotte een Frans werkstuk met 

de eerste prijs gewaardeerd. Eén van de beide 

Nederlandse inzendingen eindigde op de derde 

pÍaats. 

De inzending van De ljssel, die tenslotte in de 

afdeling grootoffset zegevierde, bestond uit een 

drukvel van het boekwerk'Mountain Flowers', 

bestemd voor een co-editie voor diverse uitgevers, 

in een oplaag van 50000 exemplaren. Het 

werkstuk werd gedrukt in vier kleuren en uitgevoerd 

op een halfmat machinegestreken papier 

(van 100g/mz). De gebruikte pers was een twee 

kleuren Roland Ultra V, de 3M-offsetplaat was 

de SP-positief. 

De beide winnende drukkerijen krijgen een zeer 

fraaie glasplastiek, terwul bovendien de drukker, 

de kopiist en de lithograaf ieder met een oorkonde 

en nog een bedrag van f500,- worden 

beloond R.9 

Nieuwe produkten bij Mahez 

--- 

l\lahez verkoopt nu ook geanodiseerde aluminium 

offsetplaten onder het merk Lithal. ln de 

aankondiging hiervoor staat o.a. vermeld dat de 

geanodiseerde laag extreem hard en bijzonder 

geschikt is voor het werken met Hausleiter- 

L^îêê/^ranàrarên 

ln Agralon gepresensibiliseerde polyesterfolie 

worden fllms geleverd voor blauwkopie en voor 

roodgekleurde register-standvellen, beide ter 

dikte van 0,18 mm; ook Agra-film sepiakey in 

twee dikten, namelUk 0,18 en 0,076 mm voor 

duDIikaatoositieven. 

Alle films worden belicht met blauw licht en 

vervolgens in een daarvoor geschikt apparaat 

met ammoniakdamp ontwikkeld. Geschikt voor 

tijden materiaalbesparend 

werken. R.9 

'De drukletter: vorm, vervaardiging, indeling, 

toepassing' 

Een boekje dat al geruime tijd geleden door de 

vooraanstaande Belgische ontwerper Fernand 

Baudin werd geschreven en dat door de LA in 

samenwerking met de n.v. Etablissements Plantin 

te Brussel werd uitgegeven in het Nederlands 

en Frans. Het is bU de verschuning aan de aandacht 

ontsnapt, maar gezien het belang er van 

toch nog even een bl ik er in. 

In een vijftigtal pagina's wordt een eenvoudige 

uiteenzetting gegeven van het wezen en de juiste 

behandeling van de drukletter, alsmede van 

enige punten die ter sprake plegen te komen bU 

de afhandeling van een drukwerkopdracht. Het 

boekje is voornamêlUk gericht op degenen die 

over grafische vormgevingskwesties moeten oordelen, 

maar daartoe niet speciaal zUn opgeleid. 

Hetgeen niet wil zeggen dat menig vakgenoot 

er geen belang bij zou hebben. 

Het schri.jven over een vak, waarvan iedereen 

dagelUks de resultaten ziet, doch dat in wezen 

sterk van alle andere ambachten afwiJkt, is 

moeilUk. Toch slaagde Baudin er in de lezer 

duidelUk te maken wat verstaan moet worden 

onder letterfamilie, beeld, grafische maten en 

dór^êliiLê hanrinnan 

De letters zUn naar stijlen ingedeeld. De betiteling 

van deze stijlen is helaas wat vreemd 

voor de Nederlandse vakmensen. 

Door voorbeelden'goed' en'fout' krijgen de 

lezers een goed inzicht van het toepassen van 

de theorie die uit het boekje valt te leren. 

'De 

drukletter' is gratis verkrugbaar bij de LA. 

In het buzonder lUkt het wel van belang voor 

leerlingen in opleiding- Echter ook voor de offsetdrukkers, 

die meer dan voorheen opdrachten 

krijgen om ook tekst in hun drukwerken te verzorgen. 

Na zorgvuldige bestudering zal men er 

zeker in slagen om fouten te voorkomen tegen 

de grondregels van de typografie. R.4t 1.1 

Grote offsetpersen van de band 

De Duitse Roland-machinefabriek, 

waarschunlUk 

wel de grootste fabriek voor grote offsetpersen 

in Europa, is er onlangs toe overgegaan de pÍoduktie 

van de Ultra-machines 

te versnellen door 

toepassing van een soort lopende band. 

Een moeilUkheid hierbu is geweest dat er niet 

zo maar een voorbeeld bestond van een 

lopende-band-constructiemethode 

waarbU de te 

construeren delen tien tot twaalf ton zwaar zUn. 

In een 'goot' ter lengte van 130 meter werd een 

constructie met pallets aangebracht. Op elk 

pallet wordt eên pers geconstrueerd. Het niveau 

van de pallets is gelUk aan dat van de vloer. 

Het geheel, met een gewichtvan zevenhonderd 

ton, wordt steeds een stukje verder getransporteerd 

voor veÍdere montage. R.422

iáwiËstïffit#ffi.cííáffi s#*#tffi 

. . . omdat de Heidelberger cylinderautomaat 

onovertroÍfen bliift ! 

. . . eJr als hij wordt overtroffen zal er wéér 

HEIDELBERG op staan . . . ! 

N.V. LETTERGIETERIJ EN MACHINEHANDEL VOORHEEN N.TETTERODE - NEDERLAND 

no. 237 Gezet uit de Mercator.serie

Indien u denkt aan het 

fotografisch zetten 

van smoutwerk in zijn meest 

uiteenlopende vorm en 

u itstekende kwaliteit, verdient 

het aanbeveling u eens te 

laten voorlichten over de 

Mo notype* Photo-letteri ng 

machine. 

Met een bereik van 

4 tot 84 punten en 300 

uitwisselbare matrijzen in 

schijven en 

telef oonsch ijf bediening, 

voorziet de machine productief in 

een grote behoefte 

Inlichtingen worden u gaarne verstrektdoor: 

lffifffi;':'W 

* I ngeschreven handelsmerk 

THE MONOTYPE CORPORATION LIMITED 

AMSTERDAM-C. - KEIZERSGRACHT 142 TELEFOON 222045-243606

,Ws. 

;.\ 

Gezet uit Luolow Uentury en Record Grotesk 

Vraag: 

Hoe handel ik toch almijn werk af ? 

De nieuwe 

Ludlow 

modelM 

Het is een kwestiê van het probleem zuiver stellen. Dan blilkt de 

snelste remedie déze: iedere beschikbare smoutzetter aanzienlijk 

produktÍever maken. Hoe? Zoals zovelen het al hebben gedaan: door 

toepassing van het Ludlow smoutzetsysteem. ledere willekeurige 

smoutzetter werkt na enkele maanden al welgeteld 607o sneller dan op 

de orthodoxe wijze. Wanneer hil helemaal op het Ludlow smoutzetsysteem 

is "ingespeeld" is zijn produktiviteit lieÍst verdubbeld! 

Rekent u maar eens na hoeveel efÍiciënter u dán werkt . . . . en bel dan 

meteen uw Mahez-man voor gedetailleerde inlichtingen en 

demonstratie ! 

graÍische 

machines en 

materialen 

Buyskade 41 - Amsterdam West - Telefoon 020-125252

Drukken zonder papier is als harddrauen zonder paard 



brengt Uw werk in miljoenenvoud onder de mensen. Uw vakmanschap en kennis wordt door 

papier gewaardeerd en gaat van hand tot hand; want Druhken zonder papier is ... 

't,' 

. 

.. 

G. H. BUHRMANN'S PAPIERGROOTHAI{DEL NV 

{ditordam Aínhem Den !laag Deventer Eindhoven Croniílen l.euwaÍden M..ltricht noilrrd.il Ukrcht 

- a

été 3 

technisch 

tijdschrift 


grafische 

indusffie 

22 ste jaargang

i,t 

j,' , 

"l 

I 

''t..-.., 

',', 

.l ;l " ,,.t,r, 

rjt ' 

.; 

tli 

f,ït' ;* 

I t". ,r"...,, 't. 

'--: 

,\' . i' 

.1.. ''i.:. 

l 

.'1.,..r.

f 

Gaspard Maillol: artiest, papiermaker 

en drukker 

Misschien hebben enkele van de oudere lezers van dit 

tudschrift destijds, in 1937, een bezoek gebracht aan de 

Wereldtentoonstelling te Parijs. Zij zullen zich dan wellicht 

nog de indrukwekkende expositie van de Franse papierindustrie 

herinneren. En misschien hebben zU thuis nog 

één van die prachtige witte vellen lompenpapier, die op 

deze tentoonstelling met de hand werden geschept door 

een man op gevorderde leeftud, met een volle, zwarte 

baard en de gevoelige handen van een kunstenaar 

Het vel papier, dat nu nog bij velen thuis in het laatje 

met curiositeiten zal liggen, is een mooi en goed gemaakt 

vel. Maar omdat dit papier geen massaprodukt is, zal het 

ene vel wat mooier zijn dan het andere. De allermooiste 

vellen, met een perfect oppervlak, volkomen gelukmatig, 

zonder vlekje of andere onvolkomenheid, zijn echter nooit 

aan het publiek weggegeven. Ze werden zorgvuldig apart 

gelegd, en iedere avond nam de gebaarde papiermaker 

deze juwelen van papiermakerskunst mee naar zijn huis 

in Parijs, waar hij met zijn zoon een kleine drukkeru bezat. 

Deze drukkerij, hoofdzakelijk bestaande uit een handpers 

en wat daarbij behoort, en een goede voorraad van met 

overleg gekozen lettertypen, beperkte zich tot de publikatie, 

in zeer beperkte oplagen, van kleinere geschriften 

van en over kunstenaars, vrijwel altijd gedrukt op handgeschept 

papier, en in kleine kring verspreid als uitgaven 

van 'La Presse à Bras'. 

Het kleine stapeltje papier van de wereldtentoonstelling 

werd gebruikt voor het drukken van niet meer dan enkele 

exemplaren van een brochure die thans tot de grootste 

zeldzaamheden behoort: geen enkel exemplaar is ooit in 

de handel gekomen. Het boekje bevat een inleidend 

hoofdstuk over'De geboorte van het papier' (La Genèse 

du Papier), geschreven door Marcel Deléon, een prachtige 

originele houtsnede van een naakt van de grote kunstenaar 

Aristide Maillol, een houtsnede van onze papiermakerdrukker 

en vijf zeer korte dichterlijke teksten van één van 

Frankrijks grootste dichters en denkers: Paul Valéry. 

De teksten van Valéry vormden de aanleiding tot deze 

pubikatie. Oorspronkelijk waren er geen vijf maar vier 

teksten: het zi.ln de vier inscripties, die met gouden letters 

zijn aangebracht op de muren van het Palais de Chaillot, 

dat toen nog het Trocadéro heette. Speciaal voor dit album 

voegde Paul Valéry een vijfde 'inscriptie' 

toe, die natuurlijk 

nooit voor het Palais de Chaillot is gebruikt. Toch is deze 

inscriptie misschien wel de mooiste van de grote dichterlijke 

wijsgeer, en gelukkig heeft Valéry haar later een 

bijzonder goed passende bestemming gegeven: bij de 

oprichting van het Franse papiermuseum, gehuisvest in 

de oude papiermolen 

'Richard de Bas' bij Ambert, gaf 

Valéry toestemming zijn vijfde inscriptie boven de deur 

van de molen aan te brengen. Zij luidt: 'N'entre pas pour 

trouver ici un abri contre I'eau du ciel. La oluie est bonne 

pour celui d'esprit stérile et de coeur sec-' (Treed hier 

niet binnen om een schuilplaats te vinden voor het 

hemelwater. Regen is goed voor onvruchtbare geesten 

en droge harten.) 

De papiermaker-drukker-kunstenaar was Gaspard Maillol, 

een neef van de beroemde beeldhouwer Aristide Maillol. 

Gaspard was zelf een artiest, een schilder, tekenaar en 

houtsnijder, die in zijn tijd alom werd gewaardeerd, maar 

die nu vrijwel geheel vergeten is. De roem van een 

kunstenaar is een weinig standvastig bezit. 

De tÍjd vervaagt niet alleen het middelmatige, maar zelfs 

het goede: alleen het genie handhaaft zich door alle 

tUden heen. Gaspard Maillol was geen middelmatig, maar 

2 

een goed kunstenaar. Maar zijn bescheiden roem moest 

wel verbleken in de schaduw van zun grote oom. De onsterfelijkheid, 

die de muzen hem hebben ontzegd, heeft 

de geschiedenis hem echter verleend: zUn naam zal altijd 

verbonden blijven met de geschiedenis der Franse papierindustrie, 

als de man wiens werken de hand-papierfabricage 

in Frankrijk nieuw leven inblies. 

Gaspard Maillol heeft in 1923 een korte autobiografie 

geschreven, waarin hij zijn leven als kunstenaar uitvoerig 

beschrijft, maar niets vertelt over zijn werk als papiermaker. 

Hij werd in 1880 in Barcelona geboren, maar werd 

later Frans staatsburger. In zijn jeugd heeft hij enigejaren 

met zijn oom Aristide in Banyuls-sur-Mer gewoond. Aristide 

was in die jaren intensief bezig met een serie kleine, 

bijzonder aantrekkelijke beeldjes, en met het weven van 

kostelijke tapUten. Aristide Maillol was een kunstenaar 

met een ingeboren afkeer van de massa, de machine, de 

chemie, van alles wat de mens aftrok van de grote 

natuurlijke bron van voeding en schoonheid: de natuur. 

Bij de vervaardiging van zijn kunstwerken mochten alleen 

natuurlijke materialen worden gebruikt: machinaal vervaardigde 

grondstoffen mochten nooit worden toegepast. 

Gaspard hielp zijn oom, door in bos en veld de planten 

te zoeken waaruit de kleurstoffen voor de taputen moesten 

worden bereid, en de klei te graven die de handen van 

Aristide Maillol omtoverde in verleidelijke meisjes of 

zedige engelen. 

De natuurlijke talenten van Gaspard hebben vanzelfsprekend 

groot voordeel gehad van het intieme contact 

met de grote kunstenaar. Reeds in zijn jonge jaren werden 

Gaspards aquarellen zeer gewaardeerd. Toen hij in 1899 

met zijn oom naar Parijs trok, profiteerde hij ook van de 

goede raad en de hulp van de uitgebreide kunstenaarsvriendenkring, 

waaronder grote artiesten waren zoals 

Vuillard, Odilon Redon en Maurice Denis. 

Na zijn huwelijk in 1906 ging Gaspard Maillol in de buurt 

van Toulouse wonen. HU combineerde hier het cultiveren 

van zUn land met het cultiveren van zun artistieke neigingen. 

Hij werd bekend, en zowel in ïoulouse als in 

Parijs hing zijn werk op de beroemdste 

'salons'. Zelfs 

tijdens de eerste wereldoorlog, toen hij met de artillerie 

meevocht bij Verdun en in de slag aan de Marne, had 

htj zijn tekengerei in zijn ransel. Onder kanonvuur zijn de 

schetsen gemaakt voor het beroemde houtsneden-album 

'Petites 

Eglises de la Guerre'. Dit boek is nog in oorlogstijd 

gedrukt, op slecht papier, maar in 1928 verscheen een 

nieuwe druk op handgeschept papier. 

Na de oorlog zette hU zijn artistieke loopbaan voort, en 

had de voldoening dat zijn schilderijen herhaaldelijk in 

Parijs werden tentoongesteld. ln 1937 trok hij zich terug 

in Banyuls-sur-Mer, en woonde daar in Le Bouloum, een 

huisje dat hij van zijn tante, de Comtesse d'Espis, had 

geërfd. Hij woonde daar geheel alleen, maar bracht af en 

toe een bezoek aan Parijs, waar zijn zoon Raphaël de 

drukkerij en de uitgaven van 'La Presse à Bras'verzorgde. 

In zijn laatste levensjaren verloor Gaspard eerst het licht 

in één oog, toen in beide. De blinde kunstenaar stierf in 

1940 tijdens een tocht naar Parijs. Zijn oom Aristide overleefde 

hem vier jaar. 

Gaspard Maillol was als kunstenaar veel verschuldigd aan 

zijn oom. Gaspard de papiermaker dankte aan zijn oom 

eveneens het denkbeeld, de Franse hand-papierfabricage 

te doen herleven. De geschiedenis van Gaspard Maillol, 

papiermaker, begon in 1910 toen Aristide Maillol veertig 

houtsneden gereed had gemaakt voor een zeer bijzondere 

uitgave van de herderszangen van Virgilius. De bekende 

---.....-

Hoe het Montval-papier thans nog met de hand wordt gemaakt 

'Venus 

op de maansikkel', een watermerk, o.a. in 1g2g gebruikr voor 

het Montval-papier, getekend door Aristide Maillol 

gemalen halfstof wordt verder verfijnd 

in de heelstofhollander 

hU neemt het deksel weg, om 

de vorm te laten uitlekken 

een post' van 20 tot 50 vel wordt 

ondêr de pers geplaatst 

de koetser grupt de vorm 

die met een kracht van ' 

i50 tot 

250 kg wordt aangeperst 

4 l\y'ontval-watermerk uit Gaspard lVaillols tUd 

de paplermaker doopt z'n vorm in de kuip als hU de vorm boven brengt, is deze 

bedekt met papierstof 

l 

-.- 1:.1 i 

en koetst deze af op het vilt 

na het persen worden vilten en 

papier van elkaar gescheiden 

4 

waarna hij voorzichtig 

de vorm wegneemt 

te drogen hangen van de 

natte vellen papier

5 Waar thans het Montval- en Vidalon-papier wordt vervaardigd: 

de molen te Vidalon 

Duitse bibliofiel, graaf Kessler, zou dit werk in Weimar 

doen drukken. De Latijnse tekst zou vergezeld gaan van 

de beroemde Franse vertaling van de dichter Lafargue, 

en de letter was speciaal ontworpen naar het voorbeeld 

van de letters van Nicolas Jenson, omstreeks Í670 in 

Venetië gebruikt. Omslagtitel en initialen werden door 

Eric Gill ontworpen en gesneden. En het papier? Kessler 

wist het niet, en liet de keus over aan Aristide Maillol. 

Maillol vond niets dat hem kon bevredigen. Een zuiver 

kunstwerk ontstaat slechts uit zuivere, natuurlijke materialen 

- deze haast tot obsessie geworden gedachte deed 

hem alles verwerpen wat aangeboden werd, óók het toen 

hier en daar nog wel vervaardigde hand-papier. Het was 

immers in de weinige nog overgebleven hand-papiermolens 

gebruikelijk geworden de kleur door bleking met 

chemicaliën te verbeteren. En bij de inkoop van lompen 

werd ook niet altud nauwkeurig gewaakt tegen buvoegen 

van, wat Maillol noemde, onwaardig materiaal. 

Aristide besprak dit probleem met zijn neef Gaspard, en 

zonder aarzeling besloot Gaspard Maillol het papier dan 

zelf te maken. Hij verkocht zijn wijngaarden in Toulouse, 

en vergezelde zijn oom naar Marly-le-Roi, waar de eerste 

experimenten werden verricht. Oude beddelakens en 

hemden werden met een schaar in stukjes geknipt, en met 

de hand in een vijzel gestampt. De schepkuip bestond 

uit een oude pan, en het papier werd gedroogd tegen een 

muur. De vellen papier waren dan ook niet groter dan 

een briefkaart! 

lets later begon Maillol te experimenteren met hennep, 

katoen, ramievezels, zijde en andere stoffen. De vijzel en 

stamper werden toch te ongemakkelijk, en er werd een 

soort stampwerktuig gemaakt uit een oude kachel. De 

capaciteit was nu groot genoeg om echte schepvormen 

te gebruiken van ongeveer 25 x 33 cm. Gaspards vrouw 

CORYDON 

Populus Alcidae qrarissima, vicis Iaccho, 

fo.mosae mvrcus-Vmsi. sua laurea Phoebo; 

Phyllis amat corylos: rllr dm Phyllis mabit, 

."i -*ru. vi.cát corvlos nec laurêa Phoebi. 

THYRSIS 

Fruinus in srlvis pulchmima, pinus in hortis, 

populus in Íluvirs, abies in montibus altÀ: 

ucpius ac sr me Lycida fomose revisas, 

fraiinu in silvis cêdat cibi, oinus in hortis. 

MELIBbEUS 

Haec memini, ec victum frusua contmdere Thyrsim. 

ex rllo Corydon Corydon est tempore nobis. 

6 Twee pagina's uit de beroemde'Eglogues'van Virgilius, gedrukt in 

Weimar voor rekening van graaf Kessler: een LatUnse en Franse 

tekst met een houtsnede van Aristide Maillol 

heeft deze vormen geheel met de hand gemaakt, na 

experimenten met rietstengels tenslotte van koperdraad. 

De vilten, waarop het natte papier van de schepvorm wordt 

afgekoetst, werden uit oude vilten hoeden gesneden. 

Misschien lijken deze primitieve experimenten meer amusant 

dan serieus. De praktSk bewust echter dat het kan, 

mits men maar voldoende doorzettingsvermogen, technisch 

vernuft en zelfkritiek heeft. Het wordt ook heden ten 

dage gedaan: ik ken een drietal amateur-papiermakers 

die op een dergelijke wijze werken. En één van hen, een 

Amerikaans drukker, heeft als Maillol het stadium bereikt 

fumée. Borée peut bien soufflerinou m avons soucl, 

comme le loui du nombre des brebÀ, come les torrents 

de lews rives. 

CORYDON 

Vois; les qmévriers se déploimc ainsi que les cháaigmers 

épóeu, et les fruiis répandus jónchmt Ie sol 

íous chaquearbre.Tout ritaveê l'été.Mas que le beau 

jzune homme Alexs quitte nos monagnes, tu levrras: 

les fleuves eu-mêmes se desséchercntl - 

THYRSIS 

[a tene estbnilée; I'air est embrasé et I'herbe meun; 

Bacchus refuseà nos collines la ombres des pmpres. 

Mais à la venue de notre Phvllis tout saa verdovut. 

' 

et lupirer mu réjouira d'ml abondote pluic 

CORYDON 

De tous les ubres, le peuplier est le plu aqréable à 

Hercule,la vigne à Bacchri,l. -y.ce á1" bell-e Vénus, 

et lelaurierquï Iui est consacré, à Phébus, mais Phyllis 

aime les coudriers; tant que Phyllis les aimera, ni le 

mvrte ne sqa vainqueui des cóudrias, ni le laurier 

oer a HneDus, 

THYRSIS 

LeÊêae danslesforêts est le plusbeau des rbres; le pin 

dans les iardrns, Ie peuplicr pièsdes fleuves, le sapin iur 

les hautes -o.t"q.ei. Màis vims, Lycidas au beau 

co.ps. viens plus óuvent me voir, et lá Êêne dms les 

forècs cèderi devmt toi, et le_pin dans les jardins' 

MELIBEE 

Vorlà ce dont je me souviens. Thyrsis vaincu voulat 

luner en van. Corydon, depuis ce temps, est touiours 

Corvdon oout motl

dat zijn papier voor bibliofiele uitgaven wordt gebruikt. 

In ieder geval was de veeleisende Kessler enthousiast 

over de resultaten van deze papiermakerij in de keuken, 

en hij verschafte het geld om nu echte apparatuur en een 

werkplaats te kopen. Een geschikte werkplaats werd in 

de buurt gevonden, aan de weg van Marly naar Montval, 

precies op de grens van laatstgenoemd dorpje. De 'molen' 

was niets meer dan een oude schuur, maar met echte 

hamerbakken en met vormen die in Londen waren gekocht 

produceerde men in dit schuurtje al het papier dat nodig 

was in twee jaar trjds: in maart 1914 was het papier 

gereed. 

Inmiddels was echter de eerste wereldoorlog uitgebroken. 

Gaspard Maillol voegde zich bij zUn regiment. De papiermolen 

van Montval hield kort daarna op te bestaan. 

Officieel was deze immers het eigendom van de Duitse 

graaf Kessler, en daarom werd er beslag op gelegd, en 

molen met apparaten werd tijdens de oorlog publiek 

verkocht. 

De oorlog legde ook de publikatie van het met zo veel 

zorg voorbereide werk moeilijkheden in de weg; eerst in 

1925 kon graaf Kesslers 

'Cranach Pers' beginnen met het 

afdrukken, onder toezicht van Emery Walker, een compagnon 

van William Morris. ln 1926 verscheen het werk 

te Weimar in tweehonderdvijftig exemplaren. Het eerste 

exemplaar, alsmede de originele tekeningen van Maillol 

en de proefdrukken van de door Maillol zelf gestoken 

houtsneden, bevinden zich in Amerika, in de Library of 

Congress te Washington. Enkele pagina's van de 'Egloques'zUn 

vermoedelijk later door Druet te Parljs nog 

eens afgedrukt voor propaganda-doeleinden. 

Het succes van deze Frans-Latijns Virgilius-uitgave was 

enorm, en de orders op 'Montval'-papier 

stroomden toe. 

De beroemde Parijse kunsthandelaar uit de Rue Royale, 

tevens uitgever, Druet, de lettergieter Charles Peignot, 

de groothertog van Hessen, allen hadden zU grote plannen 

met dit fraaie papier, dat inmiddels opnieuw door Gaspard 

Maillol met de hand werd vervaardiod. 

Gaspard Maillol heeft zich door de tegenslagen niet laten 

ontmoedigen. Tijdens de oorlog maakte hij kennis met een 

jonge man, Pierre Térouane, die zich voor deze primitieve 

hand-papierfabricage ging interesseren, en in '192'l 

richtten 

zU samen een nieuw bedrijfje op in Le Mans. 

Het papier, dat als 'Papier de Montval' verkocht werd, 

had groot succes, maar de capaciteit van het molentje 

was zo gering dat alleen zeer kleine orders konden worden 

geaccepteerd. Dat was niet naar de zin van Maillol, die 

droomde van nieuwe editions-de-luxe in de stijl van de 

beroemd geworden uitgave van Kessler. Pierre Térouane 

wilde echter niet meewerken aan plannen om een groter 

bedrijf te beginnen, ondanks alle sympathie en liefde 

voor het oude handwerk. Er waren, dacht hij, te veel 

praktische en economische bezwaren. Men zou Le Mans 

moeten verlaten, omdat men daar niet met waterkracht, 

maar met de veel kostbaarder elektrische energie werkte. 

Het 'Papier de Montval' werd voorlopig dus vrijwel uitsluitend 

voor plaatwerk en kleinere geschriften gebruikt, 

totdat in 1925 de grote kans kwam. De Engelse uitgever 

Holsay Fleece introduceerde Gaspard Maillol bij één der 

firmanten van de beroemde Franse papierfabrieken Canson 

et Montgolfier, M. Mennesson. De kleine hand-papiermaker 

en de grote fabrikant kwamen tot overeenstemming. Pierre 

Térouane trok zich terug, en Maillol vertrok naar Vidalonles-Annonay, 

waar drie schepkuipen werden geplaatst in 

de moderne fabriek, Geholpen door zijn zoon Raphaël en 

7 Gaspard Maillol aan het werk (naar een aquarel van Hattenville) 

door ervaren vaklieden uit de oude molens van Auvergne 

ging Gaspard Maillol op grotere schaal papier scheppen. 

In binnen- en buitenland had het'Papier de Montval', 

waaraan spoedig het 'Papier de Vidalon' werd toegevoegd, 

grote aftrek. Een verre van volledige catalogus van de 

boeken, gedrukt op Montval-papier, telde in 1928 al niet 

minder dan zestig titels. In dat jaar verliet Raphaël de 

molen, en ging zich in Parijs vestigen, waar hij in het 

'Quartier 

d'Enfer' zijn Editions de la Presse à Bras ging 

verzorgen, vaak daarin bugestaan door zijn vader. 

Gaspard heeft tot 1930 in Vidalon gewerkt, en heeft de 

papiermakerij daarna overgegeven aan de geschoolde 

krachten van Canson et Montgolfier. Hij voegde zich in 

Parijs bij zijn zoon, dreef handel in handgeschept papier, 

en werkte in de drukkeri). Zoals reeds gezegd, trok hij 

zich in 1937 in Banyuls terug en stierf hij in 1940. 

De geschiedenis van het 'Papier de Montval' is misschien 

geen belangrijk hoofdstuk uit de geschiedenis van de 

Franse papierindustrie. Maar voor de thans zo bloeiende 

Franse bibliofiele kunsten, voor de uitgeverU van de 

'Editions-de-Luxe', 

voor de kunstenaars zelf ook, heeft 

het werk van Gaspard Maillol de betekenis van een herleving 

van een oud handwerk, dat de uitgever en de kunstenaar 

van nu in staat stelt, het schone boek, of de 

goede prent, te brengen op waarlijk goed papier. 

In de loop der vele jaren is menig kunstwerk verschenen 

op dit papier, en menig kunstenaar dankt daarmede 

letterlijk zijn onsterfelijkheid aan de onsterfelijkheid en 

schoonheid van dit papier. Het is een troostvolle gedachte, 

dat ook in de eeuw van de machine de kunstenaar en 

industrieel elkaar hebben weten te vinden, en dat nog 

steeds een aantal uitoevers de schoonheid van het handgemaakte 

papier weet te waarderen. 

Dank zij Gaspard Maillol! H. Voorn

- 

Drukinkt en drukinktfabricage ll: eigenschappen en kwaliteiten 

Voordat men over de eigenschappen en kwaliteiten van 

drukinkten wil oordelen moet men zich realiseren dat de 

resultaten, welke men met een drukinkt ondervindt, sterk 

beinvloed kunnen worden door de kwaliteit van het inktwerk 

van de drukoers. 

De drukinkt moet van zichzelf bepaalde hoedanigheden 

bezitten, om als een uiterst dun (ongeveer zes micron) 

filmpje op elk lettertje, lijntje en rasterpuntje, hoe scherp 

en fijn ook, te kunnen worden aangebracht. Hierbij mogen 

geen vervormingen van het microscopisch dunne inktfilmpje 

ontstaan. 

Het inktwerk moet dusdanig zijn geconstrueerd dat de 

inkt op z'n tocht van de inktbak naar de vorm zo fijn is 

verwreven dat deze in een uiterst fijn verdeelde, overal 

even dikke laag op de vorm wordt aangebracht. 

Het is wel duidelijk dat een uitgebreid inktwerk, hetwelk 

dus is uitgerust met een groot aantal dlstributierollen van 

een redelijke diameter en drie of meer opdraagrollen, 

daarvoor het beste geschikt is. 

We zouden ons kunnen voorstellen dat de inktlaag zich 

op de vorm bevindt zoals in de tekeningen (afbeelding 1) 

links en rechts is te zien. Bij gebrekkige inktdistributie 

zal de inkthoeveelheid zo rijk (vet) opgebracht moeten 

worden dat op de dunste plaats van de inktfilm nog voldoende 

inkt aanwezig is om het papier af te kunnen dekken. 

Dat wil dan weer zeggen: vetter drukken, met kansen op 

vollopen, overzetten en een minder scherpe afdruk. En 

dat kan dan toch echt niet aan de structuur van de inkt 

worden geweten. 

Ook moeten we in dit verband de afstand (of liever: de 

daardoor ontstane tijdsinterval) noemen tussen het moment 

van ininkten van de vorm en het maken van de afdruk. 

Deze is bij de meeste persen helaas vrij kort. De tussentijd 

kan namelijk het drukresultaat positief beïnvloeden, 

omdat in deze tijdspanne de inkt na de splitsingsarbeid 

bij het oprollen van de vorm enigszins kan besterven en 

tot rust komen alvorens bij het maken van de afdruk op 

het papier te worden overgebracht. 

We kunnen zeggen dat op de meeste moderne persen 

aan de constructie van het inktwerk voldoende aandacht 

wordt besteed (afbeelding 2). We moeten daarbij echter 

ook opmerken dat men in de drukkerijen wel ziet dat 

drukkers met minder rollen werken dan in de machine 

geplaatst zouden kunnen worden. Men moet zich daarbij 

realiseren dat de inkt minder goed op de vorm wordt 

gebracht dan in wezen met het complete inktwerk mogelijk 

is. 

Echter, naast de hoedanigheid van het inktwerk en de 

kleefkracht en afstelling van de opdraag- of letterrollen 

is hier ook de structuur van de inkt één van de belanorijke 

factoren. 

Het oprollen van een vorm zou bijvoorbeeld met een 

Newtonse vloeistof (zie het vorige artikel) nooit gelukken. 

Op de meeste vormen zou de inkt direct samenvloeien, 

afgezien nog of het mogelijk zou ziin de inkt egaal te 

distribueren. Daarom zijn drukinkten, zoals we dat wel 

noemen, deegvorming van structuur, of beter: vervaardigd 

met een vrij hoge viscositeit. 

Van een goede drukinkt verwachten we dat deze een 

goede kleurkracht bezit, de drukvorm (vooral fijne rasterciichés) 

goed openhoudt en in een niet te lange tijd een 

hechte verbinding met het papier aangaat. 

Daarnaast stellen we het op prijs de inkt zo uit de bus te 

kunnen gebruiken, zonder toevoeging van allerlei pasta's, 

olièn en andere middeltjes, waardoor de structuur van de 

inkt veranderd wordt. Dit laatste is natuurlijk niet altijd te 

6 

verwezenlijken. lmmers, er zijn zo veel papiersoorten en 

werkomstandigheden, dat het niet doenlijk is een inkt te 

maken die altijd het gewenste resultaat oplevert. 

Denk daarbij vooral eens aan de verschillende draaisnelheden 

van de drukpersen en aan de klimatologische 

omstandigheden, zoals temperatuur en luchtvochtigheid, 

welke papier en inkt beïnvloeden. 

Dan zijn er ook nog de specifieke eisen welke men aan 

een drukinkt kan stellen in verband met de doelstelling, 

zoals het dekkend vermogen of de transparantheid (doorschijnendheid), 

de mate van hoogglans of van matheid, de 

lichtechtheid en de vernisbaarheid. En zo ziln er nog veel 

meer te noemen. 

Met lichtechtheid wordt bedoeld de mate waarin de inkt 

bestand is tegen de inwerking van het licht en dus gevoelig 

is voor verkleuren, ook wel verschieten genoemd, hetgeen 

aangeduid wordt in cijfers van 'l tot en met B. Dit laatste 

is vooral van belang voor drukwerken welke voortdurend 

aan het daglicht worden blootgesteld. Het is dus raadzaam 

voor de drukker, die dergelijk drukwerk vervaardigt, hiervan 

op de hoogte te zijn. Er zrjn drukinktfabrieken die dit 

bij elke bus inkt op het etiket vermelden. 

Samenstelling van inkt 

De eigenschappen van de inkt worden in hoofdzaak bepaald 

door de voor het aanmaken gebruikte bindmiddelen 

en pigmenten en niet minder door de bewerkingswijze 

van beide genoemde bestanddelen bij de vervaardiging. 

We willen dit verhaal niet te wetenschappelijk maken, 

maar toch wel in grote lijnen bespreken waaruit en hoe 

een inkt wordt samengesteld en tot stand komt. 

Allereerst noemen we het pigment. Met pigment bedoelen 

we het kleurend bestanddeel van de inkt. Pigmenten 

bestaan uit onoplosbare gekleurde poeders. Deze kan 

men naar herkomst indelen in twee groepen, met name: 

de organische (distillatie uit steenkoolteer) en anorganische 

(chemische reacties van chemicaliën). 

Hierbij moet worden opgemerkt dat er kleurstoffen bestaan 

die worden gebruikt tervervaardiging van pigmenten 

voor de inktfabricage. Dit zijn vooral de kleurstoffen welke 

uit steenkoolteer bereid worden. Om van deze in water 

of spiritus oplosbare kleurstoffen een inkt te kunnen 

vervaardigen, moeten ze eerst in een onoplosbaar pigment

I De inktlaag op de drukvorm: links een goed gedistribueerde 

en goed opgebrachte inktfilm, rechts een slecht gedistribueerde 

en minder goed opgebrachte inktfilm 

worden omgezet. Dit doet men door deze organische 

kleurstoffen te verbinden aan een anorganisch kleurloos 

pigment, een zgn. substraat ofwel kleurdrager. Voorbeeld 

van het maken van zo'n substraat: blauwe schrijfinkt over 

een stukje krut, dit drogen en daarna vermalen. 

Hieruit ontstaan dan wat men noemt verlakte pigmenten, 

welke tegenwoordig het meest veelvuldig worden toegepast. 

Op deze wijze worden meer dan tweeduizend 

verschillende pigmenten gemaakt. 

Nu nog even een schematisch overzicht van de mogelijke 

bronnen van pigmenten. 

Anorganische pigmenten 

1 Natuurlijk anorganische pigmenten 

Aardpigmenten en delfstoffen, die in een bijna gerede 

toestand in de natuur voorkomen. Onder andere oker, 

omber, terra di slena. Door hun nogal grove structuur 

ziin deze pigmenten moeilijk te verwerken (ze worden 

praktisch niet meer gebruikt). 

2 Kunstmatig anorganische pigmenten 

Verkregen door chemische reacties welke verschillende 

metaalzouten op elkaar uitoefenen. Onder andere milorieblauw, 

chromaatgeel, titaanwit. 

Organische pigmenten 

í Natuurlijk organische pigmenten 

Afkomstig uit het planten- en dierenrijk. Onder andere 

karmijnrood uit cochenille bladluis, kraplak uit de wortel 

van de meekrapplant. Ook kleurhoutextracten, granaatlak, 

agaatlak enz. (worden praktisch niet meer gebruikt). 

2 Kunstmatig organische pigmenten 

Door distillatie uit steenkoolteer verkríjgt men meer 

dan tweeduizend kleurstoffen, die in verbinding met een 

substraat de meest bruikbare pigmenten geven. 

Voor zwarte inkten wordt als kleurend bestanddeel roet 

gebruikt. De belangrijkste soorten zijn gas- en vlamroet. 

Deze roetsoorten worden verkregen door het verbranden 

van aardgas en creosootolie. Oorspronkelijk zijn roetsoorten 

wat bruinachtig-zwart van kleur, maar door het 

calcineren (uitgloeien, onder hoge druk tot hoge temperaturên 

verhitten) van het roet wordt een dieper zwart 

verkreoen. 

2 

2 Inktwerken van moderne drukpersen 

Voor illustratiezwart wordt bij de fabricage een zekere 

hoeveelheid blauw toegevoegd om een nog dieper zwart 

te verkrijgen. 

Bindmiddelen 

Bindmiddelen hebben de taak om de pigmenten aan het 

papier te verbinden. Er zijn verschillende soorten bind- 

middelen, elk met specifieke eigenschappen. Welk bind- 

middel voor een bepaalde inkt gebruikt zal worden hangt 

vooral af van het doel waarvoor de inkt wordt toegepast. 

Het meest bekende bindmiddel is Iijnolievernis. Deze 

wordt gewonnen uit de vrucht van vlas, het lijnzaad. De 

kwafiteit van het lijnzaad zet zich voort in de daaruit 

gewonnen lijnolie. 

Van lijnolie wordt lijnolievernis vervaardigd door de olie 

bij een temperatuur van plm. 300" C te koken. Er worden 

dan vaak lood en mangaanzouten toegevoegd, die in de 

vernis een drogende werking veroorzaken. 

De duur van het kookproces bepaalt de viscositeit (vloei- 

baarheid) van de verkregen vernis. Deze kan variëren 

van dunne olieachtige vernis, welke wordt aangeduid met 

vernis 0 of vernis 00, tot strengereenzeer strengevernts, 

welke dan wordt aangeduid met vernis 1, vernis 2 enz. 

(zie het vorige artikel). 

Men gebruikt ook nog zeer veel de zgn. compositievernis, 

welke - het woord zegt het zelf al - is samengesteld uit 

meer componenten. Bijvoorbeeld uit kunsthars en lijnolie. 

Voorts is er ook nog de asfalt- en bitumenvernis, die 

bestaat uit êen mengsel van asfalt en minerale olie. Deze 

vernis wordt, omdat ze van zichzelf al een donkere kleur 

heeft, alleen gebruikt voor zwarte inkten. 

Tot slot is als belangrijk bindmiddel voor drukinkt ook 

minerale olie zonder-meer re noemen. 

De keuze van het bindmiddel hangt af van de eisen die 

men aan het drukwerk wil stellen en de mogelijkheden 

die een inkt op bepaalde papiersoorten heeft. 

Droging van de inkt 

Eén van de belangrijkste verschillen bij de genoemde 

bindmiddelen is de wijze waarop de droging van de met 

deze middelen aangewreven inkt zal plaats vinden 

De droogeigenschappen van een inkt hebben grote in- 

vloed op de uiteindelijke kwaliteit van het drukwerk. We 

t

spreken van een goede droogkwaliteit als de inktlaag zich 

na het drogen zo vast met het papier heeft verbondên 

dat de druk beslÍst niet meer afgeeft en zelfs bestand is 

tegen krassen en schuren. 

Er zijn verschillende vormen van droging. Eén van de 

oudste en een nog veel voorkomende wijze van droging 

berust op absorptie van de bindmiddelen van de inkt 

door het papier. De inkten welke we op de rotatiepers 

gebruiken voor het drukken van kranten, de inkten welke 

we gebruiken voor het drukken van boeken op roman- 

druk, drogen uitsluitend door absorptie van de inkt door 

het papier. Bij de vervaardiging van deze inkten wordt 

voor het grootste deel minerale olie gebruikt als bind- 

middel. De olie verhardt niet en verdamot niet en moet 

dus volledig door het papier worden geabsorbeerd, opgezogên. 

De druk blijft dan ook altijd vettig en men kan zelfs door 

er stevig over te wruven het pigment over het papier 

uitstruken. Zelfs na jaren is dat nog met een krant moge- 

lijk. Bekend is waarschijnlijk dat de krant ons nogal eens 

zwarte vingers bezorgt doordat de vettige druk afgeeft. 

De drukker kan dit ook waarnemen bij het weerdrukken, 

want dan zal een met deze inkt gedrukte schoondruk duí- 

delijke sporen op het spanvel achterlaten. 

Voor deze inkt is het noodzakelijk dat absorberende 

papiersoorten gebruikt worden. Anders droogt het druk- 

werk nooit. Ook heeft het toevoegen van droogstoffen 

aan deze inkt geen enkel effect, omdat het gebruikte 

bindmiddel daar ongevoelig voor is. De droogstof moet 

zich dus met het bindmiddel kunnen vermengen, om 

zodoende een reactie teweeg te kunnen brengen. 

De meeste kleurinkten drogen door oxydatie. Dit noemen 

we een chemische droging, omdat hierbij de droging 

plaats heeft door verandering in de chemische samen- 

stelling van het bindmiddel. Uit het vloeibare bindmiddel 

ontstaat gedurende het oxydatieproces droging door een 

'roestvorming', een vaste stof die zich als een met pig- 

mentdeeltjes doordrenkte film op het papier vasthecht. 

Het bindmiddel in deze inkten bestaat meestal uit lijnolie 

of uit een mengsel van lijnolie en harsen. Dit laatste 

vooral bij de nieuwere inkten, omdat we tegenwoordig 

graag met inkten werken welke op korte termun min of 

meer droog zUn, in verband met de mogelijkheid het 

drukwerk verder te verwerken zonder grote kans op be- 

schadiging van de druk. 

Het oxydatieproces vindt plaats door toetreding van 

zuurstof uÍt de lucht. De zuurstof verbindt zich met de 

moleculen van het bindmiddel en vormt daarmee nieuwe, 

nog onvaste verbindingen. Deze verbindingen, de zgn. 

peroxyden, vallen weer uiteen. Dan wordt de inkt lang- 

zaam vaster. 

Deze tweede fase in het droogproces noemen we de 

polymerisatie. In dit stadium, nu volledige droging nabij 

is, ontstaan wat gassen die het drukwerk een bepaalde 

geur geven. De vakman weet, als hij dit ruikt, dat het 

droogproces in een gevorderd stadium is. 

Grote toegankelijkheid van zuurstof tot het gedrukte werk 

bevordert dus de droging. Dit kan men bereiken door 

dunne pakjes uit te leggen en door te sproeien. 

Door toevoeging van droogstof kan men dit proces ook 

versnellen. Droogstoffen trekken als het ware de zuurstof 

aan, zorgen voor een betere toetreding en verdeling in de 

inktfilm en bevorderen zodoende de droging. Men moet 

zich echter realiseren dat vooral bij meer inktlagen op 

elkaar, waar dus de droging vooral aan de oppervlakte 

olaats vindt. het risico van overzetten toeneemt naarmate 

I 

men de inkt sneller laat drogen. Door het grotere zuurstof- 

verbruik bij versnelde droging wordt overzetten in de 

hand gewerkt en kunnen de vellen zelfs aan elkaar gaan 

kleven, welk verschijnsel we blokken noemen. 

Veelal vindt het droogproces plaats door een combinatie 

van opzuiging en daarna het inwendig oxyderen, dus 

verharden van de inktlaag. 

Het is raadzaam, als men drukwerk moet maken op vet- 

dichte papieren of cellofaan, contact op te nemen met de 

inktleverancier of op z'n minst voordat men met drukken 

begint droogproeven te nemen op het oplaagpapier. Deze 

droogproeven kan men op eenvoudige wijze doen door 

gebruik te maken van het IGT-proefdrukapparaat 

Men maakt een afdruk op een strookje van het te bedruk- 

ken papier, met een inkthoeveelheid welke de inktgeving 

benadert zoals men die straks op de produktiepers zal 

moeten toepassen. Nu legt men het bedrukte strookje in 

de papierstapel en noteert de tijd. Door regelmatig te 

controleren krijgt men gegevens over het droogproces 

van de inkt. Het is dan praktisch uitgesloten dat men 

later voor onaangename verrassingen komt te staan. 

Luchtvochtigheid, temperatuur en laagdikte van de inkt 

beinvloeden mede het droogproces. Het is ook mogelUk 

in dat opzicht proeven op het IGT-droogtijdbepalings- 

toestel te doen. 

Buiten de besproken manieren van inktdroging zUn er 

nog andere, als bijvoorbeeld het zgn. drie-componenten- 

systeem. Bij dit systeem gebruikt men als bindmiddel een 

vloeÍstof welke bestaat uit twee oplosmiddelen, waarin - 

mits ze in een bepaalde verhouding zUn samengevoegd - 

een hars kan worden opgelost. Verstoort nu door de een 

of andere oorzaak deze verhouding, dan scheidt de hars 

zich weer af en slaat aÍs een taaie vloeistof neer. Dit 

laatste gebeurt op het papier waar één van de vloeistoffen 

verdampt en de andere wordt opgezogen. Hierdoor wordt 

het evenwicht in de oplossing verstoord en de hars zet 

zich met het pigment als een min of meer droge film op 

het papier vast. Speciale zeer snel drogende inkten zijn 

op deze wijze samengesteld. 

Toevoegingen 

Door toevoeging van pasta of olie kan men aan de inkt 

bepaalde eigenschappen geven. Voegt men bijvoorbeeld 

was toe aan de inkt, dan wordt deze korter en het drogen 

wordt vertraagd. 

Als was een belangrijk deel van het bindmiddel gaat uit- 

maken van de inkt, dan droogt deze in het geheel niet 

meer. Dan verkrijgen we de zgn. carbon- of doorschrijf- 

inkt. Op niet te sterk absorberend papier gebruikt, zal 

deze inkt zeer lang geschikt blijven om door te schrijven. 

Bologneserkrijtpasta maakt de inktlaag mat. De inktlaag 

blijft min of meer poreus door het krijt en een eventuele 

volgende inktlaag kan zonder moeilijkheden worden op- 

gebracht. Tevens is het nu mogelijk geworden om de 

drukinkt met schrijfinkt te bewerken. 

Met het toevoegen van verdunningsmiddelen en pasta's 

moet men zeer voorzichtig zijn. Het kan de onderlinge 

afstemming van bindmiddelen en pigmenten verstoren. De 

inkt kan gaan doorslaan, waardoor de achterzijde van het 

papier verkleurt. De droging gaat ook achteruit. In be- 

paalde gevallen kan het wel de vloeieigenschappen van 

de inkt verbeteren, maar men dient toch wel zuinig en 

met overleg om te gaan met toevoegingen aan drukinkten. 

Het is raadzaam de toevoegmiddelen te gebruiken die 

door de drukinktfabrikant voor een bepaalde inkt worden 

aanbevolen l. Kentie

Drupa 1967: vijfde internationale beurs voor druk en papier 

ZeÍterij 

Vergeleken met de vorige Drupa was er minder te zien 

voor wat betreft zetterij-inrichtingen. Automatisering deed 

zich hierbij natuurlijk niet voor. Het handzetten en opmaken 

van lood blijft nog altrjd handarbeid. De tendens om echter 

de handarbeid te verrichten met een zo gering mogelijk 

aantal handelingen kwam wel naar voren in het aanbrengen 

van steeds gemakkelrjker glljdbare kasten, borden en op- 

standen op het loket en door toepassing van het bouwdoosprincipe, 

waardoor het mogelijk wordt gemakkeltjker 

de opstelling te wijzigen. 

Met gebruikmaking van standaardkastjes kan men ge- 

makkelijk kasten opbouwen voor speciale doeleinden. 

Wil men zetsel voor een boekwerk of tijdschrift tijdelUk 

bewaren, dan is gebruik te maken van kleine loketten 

voor B pagina's A4 of '1 

6 pagina's A5, die men als een 

bouwdoos op en naast elkaar stapelt op de plaats die op 

dat ogenblik het meest wenselijk is. Dus geen slepen 

naar ecn veel verder gelegen grote loketkast. 

Voor hei opmaken van boekwerk of tudschriften van 

vaste regels heeft de /.tugsburgse firma Barent & Co een 

soort grote haak geconstrueerd, die boven op de bok, 

aan de voorzijde, kan worden vastgelegd. Na het opmaken 

en opbinden wordt deze haak weggenomen en kunnen de 

pagina's op galeien worden geschoven. De galeien steunen 

hierbrj op de bok en wel zo dat ze één vlak vormen met 

de bovenkant hiervan. 

Als de galeien met schrift van de zetmachines nu nog op 

een verrrjdbaar plateau op de bok worden geplaatst, dan 

kan de opmaker snel en gemakkelijk werken. 

Welk opbindsysteem hij er bij zal gebruiken, daar zrjn de 

goden het nog niet over eens. Er schijnen in dit opzicht 

ffi'. 

12 

r!::rii;-r:i 

!ri;i !irir 

i:iiïrï t!;::: 

r ,,-..l 

i"i' : .r 

i$ill; ut'"' 

,.h-. 

tilr : 

,dr 

-.t* 

toch nog steeds verschillende wegen naar. . . DUsseldorf 

te voeren! 

BU de zetteru behoort ook het insluiten van vormen. Twee 

firma's, Bacher en Asbern, kwamen met een vrijwel geltjk 

systeem aan de markt. Moet een vorm worden ingesloten 

precies als de layout aangeeft, of een tweede kleur pas- 

send op de eerste, dan wordt de layout of druk van de 

eerste kleur met de bedrukte zijde naar beneden op de 

lichtbak gelegd. Door middel van twee vrij van elkaar 

lopende registerlinialen, met loeps met paskruisen op de 

uiteinden, kan de vorm zeer precies passend worden 

ingesloten. De loeps kunnen ook worden verwisseld voor 

stiften of dergelijke. 

Op het gebied van proefpersen was er één waarvan de 

cilinder traploos ingesteld kan worden voor het proef- 

trekken van karton met een dikte tot 2,5 mm. 

Dat de lettergieterijen een sterke concurrentie zien in het 

fotografisch zetten, blijkt wel hieruit dat verschillende 

grote firma's nu ook de verkoop van fotozetapparatuurter 

hand hebben genomen. ZÍj kunnen dan ook de films of 

schrjven met de letter, waarvan zij het auteursrecht hebben, 

verkopen. Eén lettergieterij kwam zelfs aan de markt met 

een eigen kleine offsetpers. 

Nu moet men op zo'n gigantische tentoonstelling oppassen 

dat men niet overbluft wordt door al die nieuwigheden. 

Handzetten heeft voorlopig niet afgedaan. Men denke 

maar eens aan de ontzaggelijke kapitalen die er in de 

gehele wereld in zijn geïnvesteerd, in de tienduizenden 

drukkerijen over de gehele wereld. Al is lood zwaar en is 

het aan slijtage onderhevig, het heeft één groot voordeel: 

het kan onder alle temperaturen worden verwerkt en 

vraagt slechts zo veel licht als nodig is voor de zetter. 

,j 

..': 

,::1 

W :x

I De Drupa 1967 was weer een stuk vak-beleven en vak-bewegen 

Dus te gebruiken van Noord- tot Zuidpool. Werkt men 

met fotografische apparatuur, dan moet men over een 

constante lichtbron beschikken en ook vraagt het ont- 

wikkelen een vrij constante, niet te warme en niet te 

koude temperatuur. Bovendien speelt ook nog een rol dat 

men met lood zeer snel tekst, vooral in niet te grote hoe- 

veelheid, kan produceren en hiermede direct kan drukken. 

Vooralsnog is het lood niet afgedaan en blijven er nog 

vele handzetters nodig. 

Computers en regeltechniek 

Nadat reeds verschillende malen over computers is ge- 

schreven, is het niet nodig dat we dieper doordringen in 

het principe hóe een computer werkt, doch wel wat we 

er mee kunnen doen. 

Er zijn diverse systemen van zetten, die alle met een 

computer te maken hebben. Maar nog altijd moet voor 

elke letter ten minste één aanslag op het toetsenbord 

worden gedaan. Er zijn - en wU geloven niet dat ze er 

zullen komen-geen redacteuren en schrijvers die meteen 

een bandje tikken met alle aanwijzingen voor het zetten. 

Het snelste systeem van zetten is tot nu toe het gebruik 

van de eindloze band met Ieesbaar schrijfmachineschrift. 

De band wordt Ín de computer gevoerd om er nette regels 

met de nodige afbrekingen van te maken voor de lood- 

zetmachine of voor de fotografische zetmachine. 

Denk bij de fotografÍsche zetmachines maar niet altUd 

aan de duizelingwekkende hoeveelheden letters die er 

mee geproduceerd kunnen worden -wij hebben het alleen 

gelezen, doch niet echt in werking gezien - doch aan 

bÍjvoorbeeld de Monophoto, met een redelUke snelheici 

die de grenzen van het bevattelrjke niet overschrrjdt. 

Verder worden computers gebruikt voor het berekenen 

van de kleurgradaties bU scannersystemen. 

Het gebruik van computers, zeker als die goedkoper en 

kleiner worden, zal in de drukkerrjen toenemen. Men kan 

ze door het gebruik van verschillende tableaus voor veel 

meer doeleinden gebruiken. En is een dergelijke appara- 

tuur te duur voor één bedrijf, dan is het mogelijk deze 

met meerdere te gebruiken. Via een telefoon- of telexlUn 

kan men de gegevens doorgeven naar de centrale. Bij 

storing geen nood, de leverancier heeft altud een computer 

In reserve. 

De Drupa is een tentoonstelling op zuiver grafisch-tech- 

nisch gebied. Niets is er te vinden met betrekking tot 

bedrrjfsorganisatie, calculatie of planning. En juist op deze 

gebieden zou men computers, zo deze in de bedrijven 

aanwezig zUn, ook kunnen gebruiken. 

ln ons land is een bescheiden begin gemaakt met het 

gebruik er van in drukkerrjen. In de Verenigde Staten, 

met een inwonertal van zo'n tweehonderd miljoen, oe- 

schikken de drukkerijen over een driehonderd computers. 

In verhouding zouden er hier dan een twintig stuks in 

gebruik moeten zUn. 

Niet zo ingewikkeld, doch wel van belang ter controle 

van het arbeidsproces, is het gebruik van elektronische 

controlesystemen, die bij veel nieuwe apparatuur mee- 

geleverd worden. Kleine, meestal eenvoudig aan te bren- 

gen apparatuur, waarmee men kan tellen, regelen, bedie- 

nen, meten, waarschuwen en schakelen. Het elektrische 

oog constateert ogenblikkelUk fouten of afwrjkingen, oaar 

het signaal, waarop het afgesteld is, niet verschijnt. En 

dan zo waarschuwt of regelapparatuur inschakelt, totdat 

het arbeidsproces weer normaal verloopt. Het menselijk 

oog is veel trager dan het elektrische, waardoor wij brj 

hoge snelheden geen of veel te laat fouten waarnemen. 

2 Ïoepassing van het zgn. bouwdoossysteem voor zetselbewaring 

3 Standaardbakjes, glUdbare opstanden en een speciale opmaakhaak 

4 Asbern meerkleuren-registerapparaat Quadropoint 

tri'ËÏ 

,1;L--tó.ï.f.-11{*S#ffi

Machinaal zetten van dagbladadvertenties 

Er is groot verschil in de samenstelling van de advertentiepagina's 

van de grote landelijke dagbladen en provinciale 

of plaatselijke kranten. Het verschil bestaat voornamelijk 

uit de hoeveelheid stypen. De omvang van de per matrijs 

aangeboden advertentles is bij de landelijke bladen veel 

groter dan bij de andere, hoewel ook deze komen tot 

40 à 45 o/o van het totaal. De kleinere bladen moeten naar 

verhouding veel meer zetten. 

De advertenties zijn in een viertal groepen in te delen: 

1 stypen; 

2 personeelsadvertenties 

3 gerubriceerde annonces; 

4 reclame-advertenties. 

Stypen 

Behoudens het inzetten van kentekens en het bijvoegen 

van plaatselijke adressen heeft de zetteru weinig te doen 

aan deze advertenties. Ze ziln meestal ook tijdig bij de 

pagina-opmakers. Dat deze vaak moeten puzzelen om het 

grote aantal stypen, met alle daarbij behorende plaatsings- 

orders, een bevredigende plaats te geven, laten we hier 

verder maar onbesoroken. 

Gerubriceerde annonces 

Deze advertenties worden nog lang niet door alle zetterijen 

per ponsband gezet. Dat is begrijpelijk, omdat ze meestal 

op de smalle 9 augustijn-maat gezet moeten worden .Dat 

is voor de teletype-toetsenbordbewerkers(sters) niet ge- 

makkelrjk. Het is echter ook mogelijk deze advertenties 

onuitgevuld te zetten. Het hierbij gevoegde voorbeeld 

TE KOOP 2 Carlson resonators 

1 met AD 4200 M 1 mct 

Peerles Woofer tr.r v Mierisstraat 

38 na 600 uur 

t" t""p nPOlrFrntS e"t* 

vus Super Sport 3500 km gel 

le Wormenservcg 331 na 6 u 

t" Xo"p SAr-OnW-nCol+ l* 

2 slaapkamers keuken halletje,wc 

douche gr kamer 

met bijhok Te bevr J Meerding 

Korte Amerikas'eg Salon- 

$'agen Beekbergen na 5 uur 

TE KOOP gr cursus Russisch 

Oosthoek Encyclopedie 

Vechtstraat 8 

TE KOOP elektr pompinstallatie 

en zgan wasmachine 

met veru.arming en spoeling 

Hoofdl\'eEí 32 Klarenbcek 

fO KOOP ,g* Sit.." (Egmond) 

lvindbuks 4.5 mm (Slavia) 

na 5 uur Lange Amerikas'eg 

10 Beekber€ien 

f-" toop r,g*.". COUIIOOO 

Wolf.amstraat 106 III. flai 

's avonds van 6 tot E uur. 

TE KOOP herenfiets damesfiets 

Reigersweg 61 

__-.^^:--- . - 

'1U 

ÁUUr Staan(e scnemerlamp 

mct rond tafeltje er bij 

aan Mangaanstr 42 

t"- t ""p eMW I"dt"-100 K* 

naal Zuid 188 Beektrcr€íen na 

zes uua 

Te koop pr. EOOI Kanaal 

Noord 406 Tel 13134 

Te koop Koelstra KINDER- 

'WAGEN hoog model f 80spotgoedkoop 

Parallelweg 22 

TE KOOP aardgaskomfoor 2 

g.ote pitten en kleine pif, radiokast 

plus 10-platenspeler 

Natriumweg 10 na 18.00 uur. 

22 

Te koop Ford ANGI,IA 1962 

vrijdag na 18.00 uur. Jeker 2, 

Riv. -buurt. 

TE KOOP alleen zaterdag jonge 

konijnen, vocdsters en Eianzekooien. 

Oud Schuilenburg 10 

tegenover Lan€íedijk. 

tO X-OOP go-".1" a*."" 

versnellingsbak enz. van "" Fiat 

600 1956. Koningstr. 50a. 

Te koop 2e hands SPARTA 

bromfiets. Schimmelpenninckstraat 

160. 

Te koop neurende VAARS 23 

april aan de telling. G. J. 

Brink, Elsbosweg I, Beekber- 

r t oóï-" g"=i t -. u Í"- 

DWERGPOEDELS, " 

"' met stamboom 

(Toy). Reigersr', 149-II. 

'rEoop 

SnfC.q, SS i*p.*t. 

Fabriekstr. 17, A'doorn. 

fo xOOe til**"-S * 

3 lenzen f 100,-. Parallelq'eg 

62 na 6.00 uur. 

f". Loop enU-fOS-.1Á.eON ^t 

42. Parailel{'cg 62 na 6 uur. 

f-O f-OOe rg-". g"* 1* 

ren damesjas mt. 42 en wandels'agentje. 

Passestraat ?, 

El bu rg. 

Lcrares zoekt 2 KAMERS 

met keuken en badgelegenh. 

Br. lett. A 8? bur. NAC. 

Te huur gevr. voor periode 30 

juli - 13 augustus BUNGALOW 

of vrije WONING voor 4 volwassenen. 

Brieven met priJsopgaaf 

aan fam. J, v. DoesBurg, 

de Damhouderstfaat 4?, Rotterdam-12, 

tel. 010-181079 na 19 u. 

-z,oekl 

Y"- I gst ry z r f:- sl- n n p- 

KÁIÍER "n met keuken. Br. met 

prijs Iett. B 5 bur. NAC, 

1 

(afbeelding 1) is gezet uit een corps 6 letter op 9 august[jn 

en niet uitgevuld (zgn. gerafeld zetten). 

Ook de afscheidingslijntjes worden door de typist(e) meegezet. 

Hiervoor zijn speciale brede kastlijntjes corps 14 

gegraveerd. Men is er spoedig aan gewend zeven kast- 

lUntjes, een wigspatie en een vierkantje te tikken. 

Indien de gietmachine met een centreerapparaat is uitgerust, 

wordt de zaak nog eenvoudiger, omdat er voor 

deze advertenties dan geen wigspaties meer nodig zijn 

en ook het afscheidingslijntje wat Ianger kan worden. 

Het is beslist nodig de kopij van deze advertenties vóór 

het zetten te rubriceren, zodat de kolommen zetsel zonder 

verder handwerk of opbinden via de kolommenproefpers 

naar de pagina-opmakerij kunnen. 

In deze gerubriceerde annonces kunnen ook slagregels 

voorkomen, soms tot corps 24. Deze slagregels kunnen 

direct per ponsband meegezet worden. Het besteden van 

de magazijnverstelling gaat ook via de ponsband. Een 

centreerapparaat is hierbij noodzakelijk. 

Pers one el s adveÉenti e s 

Hoewel een deel van deze advertenties ook als matrijs 

wordt afgegeven, moet er toch een flink deel van gezet 

worden. De zetwuze is vaak eenvoudig, zodat er geen 

moeilijkheden met de vormgeving zijn. 

Reclame-advertenties 

Hiermee bedoelen we de advertenties die niet tot de hier- 

voor besproken rubrieken behoren, waarin iets wordt 

aangeboden en vaak ook afgebeeld. Advertenties die 

. r: ao,-'-rro,1Lt3o 

.t ... ruiD. Fdbt.rád., 

rn.!.!.r20!l 

oq.1oor11Jls t.u!. Y.D 'o rd.rl.! k1r3à. t€t.rr'. 

Blj &.*o iocpi u d. u.t. U"d t.p. d.làrs.t. t!11s. 

ld4!!!!ldr ]1!-!!4-@ry 

Y.rrooe.rrlJr , ,F,- Èrro .!D.! plrJr I t3'-- 

@pmRffi,gt.rFlta3i 

v..kootrprrl. t S,- arto 8uD.r Drll. t r9a!-- 

]4@!l@. 

.utÓrdtrs'!' ble'n_rrlcàtr{ I 

v.rrooesDrlJs ,i 293,- B.ro 8ur.r DrrJs t ztt.-- 

@ 

b.t dl.DEr.sl'siJ. raar t.d!É.o 

6o Yóór ..a 1@ rlrJr 

e.rrooDsrriJ. ,r ,lar-- k![o sutsr DrIJa / 2?r.- 

0!r'6rrqr rot-Éih.!! 3.- 

1 &n@'bdJ.' 

Y.rtoor'prij6 j 793,- &.ko srr.r prIl. t 6?3.- 

5 Jsd Bársntl.ror 

door o.,. h!d.1!íb 

roop ElJ robd .! oY..turs u, 

ffi 

i,' I t.L!!t JaNn1.ry 

rrJr€ a!!3r!t.D - buraboud.IrJb .! 

l- r.lsre@r 5 

- lDt - lLLtroN, osr& - l 

2a

'ufiqrxent 

I 

i 

tl 

ti., 

g::::i:!fi 

2b 

DiN Scl{tt in ï br.lzrnckr i'.::::'.:': 

uont' #iy È;l*g u ttt'u''rl 

BERK0 heelt h ongelooflrlk* k€il/e vàn 30 moddtrr hlilr* 

koelkiritar en 10 modellel diepvrir*rrtel] en hrsÈn 

F,.F@#- MAl4a^!*r!r& 

140 i"llËg. tti*H8d1 [tËril{l] 

fi5|tff{ 8Èf{t#$rt|fi!r 

}::-!{ 

lirr'lrr:-! :;, r{.1}1P:,1i I * 

'/ '' 

U b{Íl rerr&!tië4tÍl$$}.{id&r${*ri 

lqrb rfu. lryrímd tr' owrtlillJ 

w&i$$reilwit 

,,Bezint uour Gij begint" 

,. GoD óldhèlréidi ,pr!!&*ooÍd. d!t !.id.6q dq dle 

!or. ièdE,Ê rnq.ls.nl k!Éi *ó,kêlilih.id wo,dl. 

Xo'p niri n.tè,r, $dêr *iik ov...l í.id ri lóst U 

,éll!.dig 

"@rll.hlon. 

dar rerdienl U gcld 

Dit geldt In't bUzonder :::ïJ":g.I::,,',;.' 

voor KOELKASïEN. 

1 ó' 1 *'nèn' 

€rn so.!e !.Jlên h".ít Find.nr l -2 o{ 

r srer.nr. dir LN!êtónl, 

. } !i, ?._!4, '. -l'] 4 '' c.d.d 

eenaankoopvooriaren : ::ffiifff,.* 

BtRl(0 heeft 

'n ongelooÍli;ïe leuze van 30 modellen klass* 

koelkaslen en l0 modellen di*pvrissftisten en -kastel 

8{ trRíg lqt V & b!& bi 6*n & lssir p.iF. 

1{5 UïtR 8$r}r)( r(0fl,{Asl 

7$ ttïEt 'EPVittsrGSï ttr$Ëna 

Berko superprijs í 278,- *ï1.;',i"::r;:..i: :::,l*j:.1;.::t.liijílï 

Berko srperprijs í i98,- 

Berko superprijs f 275,m 

uin utPYRnsr(sï lffitlf, 

f,! ui:i ".:r !rr.--n, á{- 

4. rLd{{r I rór@.& 

Berko superprijs f ó78,- 

SgffCnsuper-koopcsntrum',1 Bgfk0 $uper koopcentrum 

I Kleine annonces, vla de ponsband gezet (ook de lUntjes werden 

meegetikt] 

2 KopU, layout en afdruk van een advertentie die beslist vooraf een 

schets moest krljgen 

2c 

gpsnaaÍ 5 

lIret 08t!M9 

23

3-a 

j 

GEDTSilLIECIO r! OUUrlr Een sorankelend frisse drank 

D..d dl. lEsSEN. .n ÍIRSENWUN b.r.id 6d orisi 

3É55ENJENEV!R d 

Kersen brandewiin i i,u;, D'oRANGE 

n 

-.1ï::i:,i:".ï'i:J::?... 

3." ,* 3.49 erore sezins{tes. . OJ 

Heerliike zoete 

n"Hïni"iïï',:,". 

99 HTTJF wri,T"' 

Fiinste kwaliteit 

sq-qF9glYl* ze 

Heerliik mols kwqliteits- 

VTEES 

RUNDERLAPPEN 

HEETIIJXE MANDARIJtrÍJ!S 

pGrbllk |à tOFtidl 

t., 

3a 

t.gs 

RlEsLlNG,".,", 

1.98 

lrcHrE I ,,BA!MÁN" 

(WAttA 

I tOFFtE 

CHOCO- | ?!A( 

_- tAAtJEs I tnqrl 

7912s 

-,0 

nolril 

DeoP 

J ,i*o" 

| rnrvwaEs 

I 

I 

I 

I 

PÍFK 

I 

89 lsg I 

tooM- 

89 

OlZd- .l 

!E!RIJ.5 

I 

Dnor 

I 

8eI 

25 

89 

llu al uw Paasinkonen onder één dak 

(Wwb€MW6,,S@se$@ 

p tn orc Srpcne*rsktsii: altip ,OliG fl ilAlS VLtis ! 

K 

v@r Ur P..{hÍ e Íji* rottADE t.r.. d. IAAGTE Pllts 

fií 

V, 

Si 

S 

u c-n ddrrsm Rmddrcrhd. 2.39 

ril !.. màetre Rund.rolhd. a-79 

:'"",.,., L"^ï-r,li. . . . .á:àó 

i*' . ' ao,biêf 3.eB 

(fr| 

5tXl gram Vartenshicandeau t.$$ 

500sram0ssestaarl. . . . 1.49 

w*an soextappen u,eh l.7g 

9 l"lï: . ï:l*l,l:"':' : : l:13 gry ín s,an ve,se woror . . . 1.98 

H -:lilliïl"lil[1,.";,;. : : :?.33 ffi :Á0z,".v",t"nsrever. . . 0.99 

3'6s \iW 

E ;i::':ï.::'":.i*:ï'lJe 

3rambmgen . [.gg 

tà, n.r roorr*ooo' "' w 

soep:onplet.spedaal 

, ll 

. L49 

M. 

,-.,, *r.JU 

È r.6i !n Gd. v.!q cFN roofrvoro 

D ,-! 

. Wur{Er{ 

k -@.y'ï;i:;;ïi:;l'' ï;il";ï;;;;;"ft';,;;". o'le 

\ :. tz;- $il\rr'rr.r\,' 

.rf;1 ÍuÍiEvttEswantil 

{j llllï'[;i'Jïálïi,ïïliï,'" lïÍ.i3 tí,ilsrommrraaM ruo.7e 

0) l flA cnavEs supÊRrEunEs . .4.2s 1,': ,d 

" 

Ró s .. * 

","",,"" 

:. 

"",, 

A r fl* ïaRNo PoRT nu 6.so .-'t P; "1 ::t' !! * .""-,". i; 

" 

h' rrr.rranNosHEnRyse€nt.sr nul.+s l;r' ïi;Yll.o. ;i 

-... ;; 

";-' 

ii I Íe, hnror, ?o.re ioDE wtrN s.rs ,:,:: $ 1 îii*^ p^,, l.H ,d . ,'Di$ F^v r.s 

rsrcknèaDvocaar. 

r 

i 3.45 si ,ii;r*:: íi 

lï:;11:::., 13 

Ëi 

V 3 bril, vRUoHTET 

' ^ 

0p sAp Í (o 

k{ lïi 'Rïóïïonslo.g8 

1:d":1911, las 

u I litprblil AilAilAS q?.n Ln nu r,19 6, 

& illi::ilil filiïi'ji. lï1.ï H p,,u.r,o.iriri"ïi'.Ëonun, 

A r rit.rhlir PEnzlx.N BFr l.n r.rs 

"" 

;.'7 li: :ffi"ro. te arir.rràrdr. (aAs 

tÁ; I Erool bhk MAnoARUitN nu o.79 Éqr ,s;kdl.qí ái '"ó 'wkrÍ' Ie 

lparsumA*or:l!" 

Ë 

* ffi $ #-iffi' 'ii :':::l:,.",." l;; 

b1 Lireír*xoFFrEMEL" ... -r.zS.ffi 'ï.-:"*," 

,;;-F-06s 

i:i 

\) 

ereeowsmnreqw@@ffi 

POStma'S 

DE HAARSPRAY 

ïiideliik 2de bus voor 7z priis 

iÍ:il;,:,|,': .. 3.19 n",.,,,- 4." 

Prima 

SH ERRY 

BLIK SOEP 

GOEDKOOP EN HANDI6 

ioMÀtEf,sotr .,..,,.., tt 

eÀoENttsolP ......... 89 

...,..__. ta 

.._...... tt 

1.19 

SFECULSS 

89 

I 

LITERBLIKKEN 

ANANAS oÍ 

ABRIKOZEN 

v@r i.ch,,.,,,,,,...... 

Literblikken 

SRerziebonen 

Malse 

IL 

99 

..", 59 

,.,,., 3,95 I Bt.rdkuik.!:,1,.. 

1.25 

dll.r r.lil..r 

lillï'- Zwore BLOEMKOOL 

J"'.:"1,"i": 

98 

cocNAc 

| ;fi*,";, 

WIJN I 

IAPIfLÉX 

v.n 

I 

z 45 voo, 

3.49 i 98 

;;-,*;; 

6ri hóalliko bdoih.m. 

2 b ik À 170 gràm = 340 9,.h 

Biiià lso erom to 

DlíÍE 5L^ 

::=ÏA----:ll'.*l-2.9 *""0u"' 

lprachtkleine ^- | """'ï.ïli*,ïl*u,'....*"ô. |49"t1r"e9-. __l--:=i'= 

*-28lrutNsolex qq I oNGEKENDE KoopJEs rN : RoPL:IEÍ,IN 89,1ïïïï.lr= 

2 160,..,..,,,,,,, 49 

tÀGRm[i3iffi ' eÁ p!-d"oods Fd ......... aJ ? rubb.k p:rnn ... v' 

I i 

i DrxxE JÀFFA'S 

ry|,"Í:*riir'59|suPER,ltARKTl*q::x':"::.89i-..,'*-t.lg 

"=.=.J 'WAJERt 

79 

OUSIEIÉ IÁNIFIAXXERS GOUDCAÍE 

(a 5tO 9r.nl Er -.....---....,.... 1.98 

24 

wochten BESTEL VROEGTIJDIG UW PAASROIADE HIJ lS BESLISÏ lN GOEDE HÀNDEN ! ! 

I ln 

89 

3 Deze kopij is zonder meer naar de zetmachine gegaan, de zetter 

heeft aangegeven wat de ludlow nog zetten moest (behoudens de 

grootste regel en de cufers geheel van de zetmachine) 

4 De vette cufers in corps24 zijn met de tekst in corps 10 meegezet 

en gegoten

tété-varia 

Goed doordacht droogsproeiapparaat 

Het Weko-droogsproeiapparaat werkt automatisch 

volgens elektronische en elektrostatische principes, 

voor dit doel toegepast door de machinefabriek 

Weitmann & Konrad te Echterdingen 

(West- Du itsland). 

Door middel van een lampje of bel meldt het 

apparaat wanneer vergeten wordt tljdig poeder 

bU te vullen. Het transport van de voorraadtank 

naar het poederdoseerapparaat wordt elektronisch 

bewaakt. De dosering heeft een scala van 

veertien fUnheden, van heel fUn voor kwaliteitsdrukwerk 

tot zeer rUkelUk voor kartonnages. 

Voor herdruk kan men het nummer van dosering 

en poêdersoort noteren, zodat later geen zoeken 

naar de juiste instelling of poeder meer nodig 

is. 

Maximaal twaalf sproeikoppen kunnen van de 

poederverdeler af bestuurd worden voor meer 

of minder poederafgifte. Voor kleine formaten 

kan de poederstraal van elke sproeikop worden 

versteld. 

Van betekenis is de constructie van de'tweestraalsproeier'. 

Er zUn daarbU twee onafhankeluk 

van elkaar werkzame luchtstralers aanwezig: 

één die hêt poeder op de gebruikelijke wUze 

met tussenpozen uitblaast en een tweede die 

als een permanent luchtgordUn werkt en het 

poeder op ideale wijze snel naar het papieroppervlak 

leidt. 

De hier beschreven apparatuur is de enrge die 

op deze wuze werkt. Terwijl in het algemeen bU 

het sproeien geen acht wordt geslagen op de 

lengte van het vel, kan hier het te besproeien 

oppervlak hetzU elektromechanisch of optischelektronisch 

begrensd worden. Het sproeien geschiedt 

alleen als er een vel wordt uitgelegd. 

Ter controle op het sproeien wordt door het 

oplichten van signalen elke arbeidsgang zichtbaar 

gemaakt. Op de poedertank is ook verlicht 

aangegeven of het sproeiapparaat ingeschakeld 

is, alsmede de veruarming van het poeder en de 

wijze van doseren. 

Bovendien wordt nog een effect bereikt waardoor 

alle elektrostatische ladingen, zowel van 

papier als poeder, door een Weko-ontlader ge- 

heel afgevoerd worden. HierbLl ontstaat uit de 

lucht een actieve zuurstofwerking, die tot een 

snellere droging van de drukinkt bUdraagt. Uit 

dien hoofde zullen de vellen niet aan elkaar 

gaan kleven en de stapel bluft luchtig, wat de 

droging bevordert. 

De blaaslucht wordt verkregen met een lagedrukcompressor. 

Het apparaat wordt compleet geleverd, zodat de 

aansluitinggeenmoeilijkhedenoplevert. R.421 

Hechtdraad per vat 

Door het hechtdraad per vat te kopen en dan 

dit vat achter de hechtmachine te plaatsen, kan 

zonder verwisseling van spoelen en zonder onderbreking 

zeer lange tUd worden geniet. Een 

ander voordeel isr geen emballage meer. 

De leverancier, de LA, verschaft er gratis het 

garnituur bU dat nodig is om'vanuit het vat' 

te kunnen werken R.43 

GeparÍumeerd drukwerk 

Inkten op lUnoliebasis hadden soms een onaangename 

geur. Een parfum werd dan aan de inkt 

als dekmantel toegevoegd. Dit is, nu de inkten 

vruwel reukloos zUn, niet meer nodig. Doch men 

kan het drukwerk, via de inkt, wel een geur 

meegeven. Pigment en bindmiddel moeten de 

reukstoffen verdragen. Van een kleine twintig 

geschikte composities is receptuur aanwezig. 

(lGT- jnformatie) 

30 

Ongelijkmatige druk 

ln het |GT-nieuws 19e jaargang nr.4 bespreekt 

dr. Tollenaar hoe het komt dat wolkerigheid optreedt. 

In dit geval was het een duplexkarton, 

dat bedrukt werd in twee kleuren offset. De ene 

inkt bleek een redelijk goede druk te geven 

en de andere vertoonde een merkwaardige wolkerighe 

id. 

De oorzaak kan zUn een'grof'splitsende inkt, 

maar in het onderhavige geval kreeg men sterk 

de indruk dat door toevoegingen aan de inkt 

een storing in de druk was ontstaan. Op hetzelfde 

papier kon met andere offsetinkten een 

goede druk worden verkregen 

Aan de nog al te vaak gevolgde praktuk om 

inkten in de drukkerij drukklaar te maken kleven 

grote bezwarên. Maar al te vaak worden door 

allerlei onverantwoorde toevoegingen de drukeigênschappen 

van de inkt slechter in plaats 

van beter. BU een centrale inktaanmaak kan 

een veel doelmatiger overleg met de drukinktfabrikant 

plaats hebben en als gevolg hiervan 

kunnen bUmengingen en verdunningen tot een 

minimum worden beoerkt. 

Tot zover het lGT. Wij zouden er nog aan toe 

willen voegen dat het een zeer dure geschiedenis 

is om de drukker inkt te laten mengen. 

OnherroepelUk leidt het mengen door de drukker 

tot onnodige stilstand van de machine. Zou ook 

de drukker weten wat de kostprijs per uur is, 

dan zou ook hij er zeker aan medewerken de 

stilstand tot een minimum te beperken €n te 

komen tot een zo efficiënt mogelUke werkwuze. 

R.422 

Visioprint 

Visioprint is een vru nieuwe reclamevorm, enige 

tUd geleden aan de markt gebracht door de 

firma Enschedé te Haarlem, in samenwerking 

met Kadee te Delft. 

Voor reclamedoeleinden worden veel showcards 

gemaakt. Meestal wordt een afbeelding gedrukt 

op papier, op bord geplakt en voorzien van een 

standaard. Extra-mooie showcards worden daarna 

nog gevernist, wat in verschillende procédés 

kan geschieden. 

De nieuwe showcard, in visioprint, wordt niet 

op papier gedrukt, doch in offset op een transparant 

plastic. Hierdoor geeft deze showcard 

's 

avonds in de etalage hetzelfde effect als een 

grote dia, door er eenvoudigweg een lichtbron 

achtêr te plaatsen. 

Vanzelfsprekend is zo'n dia - in een bepaald 

aantal gemaakt - veel goedkoper dan een echte, 

doch het resultaat is gêlUk. Bovendien kan de 

ontwerper er aparte reclametekst bU plaatsen. 

Daar het plastic van deze showcards soepel 

is, worden na het drukken onder en boven 

speciale bagetten aangebracht. Aan de achterzUde 

wordt tevens tussen deze bagetten een 

veerkrachtige standaard bevestigd, waardoor de 

showcard gespannen wordt. 

De vinding heeft nog een voordeel, namelijk bij 

het verzenden. Dit kan in een koker geschieden, 

waardoor een kostbaar verpakken overbodig is 

geworden en beschadiging tUdens de verzending 

Vellendruk van de rol 

Op kleinoffsetpersên van Davidson kan papier 

voor vellendruk van de rol worden toegevoerd, 

Hieryoor is een speciaal voorzetapparaat ontworpen. 

De door deze werkmethode verkreoen 

besparing bedraagt 14ïot 4Qo/e 

De vellen worden eerst afgesneoen, waarna een 

speciale voorziening er zorg voor draagt dat ze 

goed worden aangelegd. 

Het apparaat verwerkt rollen van 20,3 tot 45,7 cm 

breedte, met een maximale diameter van 106 cm 

en een maxjmaal gewicht van 270 kg. 

Het grootste rolformaat is voldoende voor plm. 

38000 vel, wat bUna het zesvoudige is van wat 

normaal in het apparaat gaat. 

Het mes, dat de vellen afsnUdt, slijpt zichzelf, 

zodat het steeds scherp blijft en ook bU langer 

gebruik een feilloze snede waarborgt. 

De drukresultaten zouden zelfs beter ziJn, daar 

er door de toegepaste wijzê van werken minder 

stofdeeltjes op het papier zUn dan bU gebruik 

van plano vellen. R.422 

Gemakkelijker stelÍingen maken 

Misschien hebt u het zelf ook wel eens gebruikt, 

het Dexion-materiaal 

voor het maken van 

stellingen, tafels enzovoorts. Dit materiaal is 

voorzien van gaten, waardoor het met bouten in 

alle gewenste standen is te verbinden. 

H ierbi.y zi.l'n nu nog gekomen frames met een 

hoogte van resp.2545 en 3626 mm, bU een 

breedte van 750 resp. 950 mm. Deze frames zijn 

aan de zUkanten voorzien van conische uitstulpingen. 

Hierin kunnen draagbalken worden gehangen, 

die van in de uitstulpingên passende 

haken zun voorzien. 

Deze draagbalken worden geleverd voor pallets 

van 800, 1 000 of I 200 mm breedte. 

De draagkracht is voor tweê pallets 1 2OO en 

voor drie 700 kg per pallet. 

De draagbalken kunnen per 100 mm worden versteld. 

In totaal kan een frame tot wel tien ton 

gewicht worden belast. 

Íeneinde de frames nog onderling te verstuven 

worden aan de achtezUde diagonaalverbindingen 

aangebracht. 

Een voordeel van dit systeem is, dat men heel 

snel de indeling van een stelling o.i.d. kan 

verandêren en - als men transportruimte nodig 

heeft - gemakkelUk even een paar draagbalken 

kan weghalen R.9 

Goedkope fotograílsche koppenzetmachinê 

Alvorens mên overgaat tot het aanschaffen van 

een dergelUk apparaat zal men het er over eens 

moeten zUn wat mên er mee wil doen, dus welke 

eisen men er aan stelt. 

Er zijn heel goede en vrij kostbare apparaten 

voor het zetten van koppen in de handel. Met 

de dure kan men meestal ook veel doen. Daarnaast 

zUn er eenvoudige apparaten die uitsluitend 

geschikt zUn voor het zetten van koppen, 

waarbu men bijvoorbeeld aan het stellen van 

de kapitalen niet te zware eisen moet stellen. 

Belangrijk is het gezichtspunt dat de prus van 

een alfabet niet te duur mag zun. 

Een goede verschUning is de Stripprinter. Deze 

geeÍt een keuze uit vijfhonderd alfabetstrips, 

die per stuk slechts f 30,- kosten. Met het 

apparaat kan men zetten van corps 6 tot 96 op 

een papieren strook ter breedte van 35 mm, in 

positief of negatiêf. 

Met inbegrip van tièn alfabetstrips en alle verdere 

benodigdheden wordt het apparaat reeds 

geleverd voor f 1775,-. 

Verkoopadres van de Stripprinter is Granada n.v. 

R.9 wordt voorkomen. R.9 te Den Haag. R.411.3

tété-varia 

Reclame'68 

Van 4 tot 12 september a.s. wordt te Utrecht de 

najaarsbeurs gehouden. Normaal wordt op een 

dergelUke beurs niets getoond met betrekking 

tot de reclame. Ditmaal is er echter de mogelijkheid 

om zich ook op dit gebied te oriënteren 

en wel door het doen exDoseren van incidentele 

reclame in wat voor vorm ook. En daar zullen 

zeker ook drukwerken, uitgevoerd in de verschillende 

procédés, bij zijn 8.9 

Cijferklokken 

DuidelUker dan een klok met wuzerplaat. Men 

leest de tijd af van de cUfers: 16 35. In dit type 

brengt Philips zes modellen in de handel. Vooral 

gemakkelijk voor de werkplaatsen waar werkbriefjes 

moeten worden ingevuld. Een verkeerde 

tUdschrijving is dan vrijwel uitgesloten. 

Bovendien kunnen verschillende typen worden 

geleverd met programma-mogelijkheden, waardoor 

met de klok bijvoorbeeld ook tijdsignalen 

kunnen worden gegeven. R.5 

Lichte fundamenten voor clichés 

Voor het monteren van clichés op voeten moet 

materiaal van gelUke hoogte worden gebruikt. 

Soms wordt dit materiaal slechts eenmalig aangewend 

(gegoten loden voeten). 

Het gebruik van kunststofclichés en dergelijke 

neemt toe, waardoor meer vormen dan voorheen 

geheel van clichés worden gedrukt. Wordt elke 

pagina evenwel apart gemonteerd, dan blijven 

de montagekosten hoog, hetzu de clichés gespukerd 

of geplakt worden. Billuker is het om 

vormen die geheel uit dunne platen bestaan, 

mits alle van precies gelUke hoogte, te monteren 

op één fundament en de drukplaten door 

middel van klemmetjes vast te zetten. 

De fundamenten in de handel blijken nogal eens 

te zUn gebaseerd op hier te lande niet gangbaÍe 

afmetingen. NELA, een bekend merk voor lichtmetalen 

onderlaagwit, heeft van de Amerikaanse 

Printing Machinery Company te Cincinnaty de 

vertegenwoordiging voor Europa gekregen van 

het PMC lichtgewicht honingraatfundament. De 

formaten en de hoogten daaruan zijn aangepast 

aan de eisen van ons werelddeel. 

Ook de voor deze fundamenten benodigde klemmen 

en de verdere onderdelen ziin uit voorraad 

I everoaar R.414 

Fluorescerende looplamp 

Looplampen waaryan de lichtbron een TL-buis 

is, zUn nog niet algemeen bekend. De Zweedse 

fabriek ASEA, die ook in ons land is vertegenwoordigd, 

levert ze. 

De TL-buis is omgeven door een stootvaste beschermbuis 

van heldere kunststof, die aan de 

binnenkant is vooÍz ien van een aluminium 

reflector, waardoor het licht wordt gebundeld 

to: een gerichte brede straal. Het ene einde van 

de beschermbuis is afgesloten met een draaibaar 

rubber kapje met ophanghaak, het andere 

einde is gevat in een rubber handgreep, waarin 

de lamphouder, de smoorspoel, de startdrukknop 

en de kabelaansluiting zun ondergebracht. 

De kabel is voorzien van een randaardesteker 

en is - evenals het genoemde kapje en de 

handgreep - van oliebestendige nitrile rubber. 

Het geheel is stof- en waterdicht, waardoor nat 

worden er van ongevaarlUk is. De Nederlandse 

arbeidsinspectie heeft de looplamp al voorlopig 

goedgekeurd. 

Er zUn twee uiwoeringen verkrijgbaar met diverse 

bèdrUfsspanningên. 

32 

Lijmapparaat voor kettingíomulieren 

Hesselmann Planatolwerk tê Rosenheim heeft 

voor de grafische industrie een elektronisch 

bestuurd apparaat ontwikkeld, de lnteropimatic, 

geschikt voor het doorlopend en intermitterend 

[dat is dus met tussenruimten) lUmen van papierbanen. 

Dit apparaat is voor kettingformulierenmachines 

en collators beslist interessant, omdat 

men met gebruikmaking van één zo'n apparaat 

doorlopend en onderbrekend de papierbanen kan 

verlUmen. 

Door middêl van een draaischakelaar kan men, 

ook tudens de produktie en al naar gelang de 

kwaliteit van het papier, het aantal doorslagen, 

de breedte der papierbaan en de vouwlengten, 

alsmede de lengte en breedte van dê belUming 

verstel len. 

De legte en de afstand van een intermitterende 

beluming kan van een zgn. punt van ca. 3 mm 

worden ingesteld tot strepen van vouw tot 

vouw. Hierdoor is het mogeluk dat men de belUming 

bU de vouw en/of perforatie onderbreekt, 

opdat de formulieren normaal uitgelegd worden 

en zonder verstuving van de vouwen e.d. door 

I Umstrepen. 

Het aanlUmen verloopt synchroon met de snelheid 

van de speciaaldrukmachine of de collator, 

van 1 tot 220 meter per minuut. Door het gebruik 

van de speciaal voor dit systeem ontwikkelde 

PlanatollUm Rapid KOM, welke lijm 

zeer snel droogt, treden geen verschuivingen 

op van de pinfeedgaten bU het zigzag-uitleggen. 

Doordat het Interopimatic-apparaat elektronisch 

bestuurd wordt, is volgens de gedane mededelingen 

de grootst mogelUke bedrijfszekerheid 

gewaarborgd. Eenmaal ingesteld op een bepaalde 

belUming is correctie niet meer nodig. 

De lijmbakken en opdrachtinrichtingen behoeven 

niet meer dagelijks geleegd en schoongemaakt 

te worden, doordat bij machinestilstand de lUmopêningen 

luchtdicht worden afgesloten. 

In de standaarduitvoering kan men dit apparaat 

verkrugen met drie lUmkoppen voor één lijmopdracht, 

intermitterend of doorlopend, van 1 mm 

breedte. Eén van drie koppen is dan geschikt 

voor dubbele belijming van l mm breed, met 

een tussenruimte van 6 mm. 

De lUmopdracht gebeurt volgens het valstroomprincipe. 

Bij elk van de drie lUmkoppen kan 

de lUmopdracht apart ingesteld worden. Het besturingsapparaat 

bedient deze lUmkoppen, die 

men apart kan in- en uitschakelen of van intermitterend 

naar doorlooend kan omschakelen. Een 

impulsgever met een verwisselbare programmagatenschuf 

geeft de gewenste lUmopdracht door 

aan het besturingsapparaat. 

Wifac kan dit alles demonstreren en zorgen dat 

dit belangrUke onderdeel bU de vervaardiging 

van kettingformulieren nu ook automatisch gaat 

g e beu ren. P.424 

correcties worden aangebracht. Het is noodzakelUk 

dat het niet alleen zorgvuldig wordt bewaard, 

doch ook gemakkelijk terug te vinden 

is. Hiervoor is een eenvoudig systeem op te 

bouwen, dat njet duur behoeft te zUn. 

Het is voldoende als men de beschikking heeft 

over gelUkvormige dozen, stevige enveloppen of 

dergelijke. Mogelrjk kan men deze in het eigen 

bedrjJf uit restanten veruaardigen, waardoor de 

kosten laag blUven. 

We beginnen met het indelen van de meest 

voorkomende formaten, bUvoorbeeld 25x35 en 

35 x 50 cm enz. Deze formaten geven we een 

nummer, resp. A, B, C. Alle formaten tot 25x35 

cm - het kleinste formaat - krugen een A, het 

daarop volgende formaat een B enz. 

Vervolgens krugen nog de klanten elk een eigen 

nummer, 

Palm bijvoorbeeld krugt nummer '1. Dan krugen 

alle formatên met materiaal van deze klant 

achter het desbetreffende formaat een 1. Komen 

er voor deze klant meer orders die bewaard 

moeten blUven, dan gaan we djt materiaal doornummeren. 

Zodat het 'register', dat we per klant 

aanleggen, er als volgt uitzieti 

PALM,AMSTEFDAM...l 

pruscourant dekens B 1001 

folders jam A 1002 

showcard North State B 1003 

De doosjes of enveloppen worden nu op grootte 

opgeborgen, dus alle A's bij elkaar enz., waardoor 

een overzichteluk geheel wordt verkregen. 

De volgorde wordt aangegeven door de nummering 

die op de letter volgt. Het opzoeken 

kost vrjjwel geen tijd. Men kijkt in het register 

en vindt bij het betreffende object immers de 

letter en het nummer. 

Alle f ilms die bij eén opdracht behoren kan men 

in deze pakjes bewaren. Series die bU elkaar 

horen kan mên met een strookje tape bU elkaar 

houden. Het best zUn de schone positieve films 

samen te bewaren met de deelnegatieven, zodat 

het gemakkelUk is correcties aan te brengen. 

Films die gebruikt werden voor het tot stand 

brengen van een bepaalde kleur of beeld, maar 

die later beslist niet meer nodig zullen zun, kan 

men beter meteen weggooien. Ander bruikbaar 

materiaal vanzelfsprekend bewaren, zoals halftoon 

kleuruittreksels of tussenvergrotingen voor 

affi ches. 

Films moeten stofvru worden bewaard. Zet dit 

materiaal dus in een kast die afoesloten kan 

woro en. 

ln het register is bovendien nog aan te tekenen 

Bewaren van films ên fotolitho's 

wanneer eventueel het opnamenmateriaal teruggezonoen 

weroen. 

Teneinde op alle mogelUkheden voorbereid te 

zun, moeten de drukproeven met oplaagvellen 

afzonderlUk worden bewaard. De vellen worden 

alle op hetzelfde formaat gevouwen, voouien 

van een kleine aantekening betreffende de opdracht 

en het archiefnummer van de films. Daar 

de vellen nu ook een nummer hebben gekregen, 

kunnen deze in ordners worden opgeborgen. 

Dit is een schema dat naar eigen inzicht is te 

Zetwerk, clichés en gebruikte offsetplaten heb- wiJzigen of aan te vullen. Het belangrUkste is 

ben hun eigen plaats in het bedrljf. Ze worden, dat zonder veel moeite een goed archief ont- 

als het goed gebeurt, zodanig bewaard dat ze staat. Slechts door het opzoeken van de be- 

gemakkelUk te vinden zUn en dat niets wordt treffende naam met het nummer van de order 

beschadigd, want het materiaal wordt immers heeft men de beschikking over het filmmateriaal 

bewaard omdat het van grote waarde is. 

Het gebruik van filmmateriaal is ook niet Ianger 

alleen een voorrecht van de offsetdrukkers. 

zowel als de drukvellen R.412 

In menige boekdrukkerij worden wikkelplaten 

gebruikt, hetzij van metaal, Dycril of ander 

Code voor vouwdozen 

materiaal. Voor het maken van deze platen De ECMA, een Europese organisatie voor de 

wordt ook filmmateriaal gebruikt. Daar is nu kartonnage, besloot tot het opstellen van een 

nog bUgekomen de film van de fotografische internationale code, met behulp waarvan het 

zetmachines. Al met al is dit materiaal net zo mogeluk is vouwdozen in klassen in te delen. 

kostbaar als de clichés en het zetsel van dê Deze arbeid zal niet slechts een opsomming van 

boekdrukker oude-stUl. 

de soorten zijn, doch in de eerste plaats een 

H.V Voor herdruk moeten in dit filmmateriaal soms praktische samenvatting geven, R.44

In steeds stijgende hoeveelheden produceren wij 

drukinkten, die door ontelbare drukpersen, van 

elk systeem, voor elk procédé, worden verslon- 

den; drukpersen die behalve in 

EIGEN LAND 

ook in ln€€r dan 40 landen 

over de gehele 

wereld Yerspreid 

zijn opgesteld. 

Het is ons streven ook u te zien opgenomen in 

de lange rij van onze tevreden aínemers. 

krantendruk - boekdruk - offset 

blikdruk - diepdruk - flexograíie 

N.V. DRUKINKT- & VERFFABRIEK 

'ARN H EM IA' 

Arnhem - Teleíoon (08300) 26004-30347-26364 

Telegramadres: Drukinkt - Arnhem 

Oe f Éf É-Yerzam,{elband 

is een pracht-bewaarmiddel t 

De meest ideole 

en p r okti sch e oplossing 

voor een tijdschrift 

Twee jaargangen 

in één band 

Een doelmatig inhangsysteem, dat de nummers 

van uw vaktijdschrift volkomen intact laat, geen 

losmaken van nietjes vergt en geen lelijk af- 

snijden van witmarges met zich brengt, 

Op eenvoudige wijze worden de afzonderlijke 

bladen met dubbele metalen naalden in de band 

bevestigd en vormen dan een boekwerk dat een 

stootje kan verdragen. 

* Prrls von de TéTé-verzomelbond f 3,75 

( i n c I u s i ef p o rtokos ten ) 

Besteld kan worden door storting op girorekeningT2462 

t.n.v. de Algemene Nederlandse GraÍische Bond te Amsterdam 

met op het betalingsstrookje de aanduiding: TéTé-band 

Niet door hen harder te laten lopen maar door hun meer en beter 

materiaal ter beschikking te stellen kunt U van Uw 

handzetters de zo zeer gewenste extra produktiviteit verwachten. 

Een MONOTYPE" Supra compleetgietmachine 

in Uw bedrijf geeft U de zekerheid 

dat al Uw mensen te allen tijde over ruim 

materiaal kunnen beschikken van de grootst 

mogelijke zuiverheid, want een Supra 

machine is wezenlijk de lettergieterij in het 

eigen bedrijf, die al Uw letter, wit, lijnenmateriaal, 

enz., vlot voor u produceert. 

Inlichtingen en demonstraties bij 

Voor grootcorpsletter kunt U 

bij de Supra bovendien profiteren 

van het unieke 

h u u r m atr ij zen sy stee m. 

" Ingeschreven handelsmerk 

THE MON()TYPE C()RP()RATION LIMITED 

KEIZERSGRACHT 142 - AMSTERDAM-C - 

TELEFOON 222045 - 243606. 

Gezet uit de'Monotype' Grotesque series 215/216

fi 

j 

'ii;t 

Een uur machinestilstand kost 4000 druks en de opbrengst daarvan! ledere 

minuut insteltijd gaat ten koste van 65 druks en dat geldt ook voor elke 

minuut die u langei moet toestellen dan strikt noodzakelijk zou zijn. Dit zijn 

harde, keiharde feiten die dagelijks terugkomen. Jaar in, jaar uit. Dáárom 

is er een Heidelberger cylinderautomaat met een enorme drukkracht die 

een minimum aan toestel vraagt en waarop de zeer korte insteltijd een te 

verwaarlozen Íactor is. Dáárom ook, zijn er al meer dan 45.000 in bedrijf. 

il0 

JAHRE 

HEIDITBERGER 

DRU(ÍltAS(Htxfl 

nv Lettergieterij en Machinehandel voorheen N.Tetterode - Nederland

T 

LINOTYPE 

ELEKTRON a"t is vernieuwins 

ELEKTRON 4", is revolutionair 

ELEKTRON au, is altijd méér produktie 

ELEKTRON 

't 

weretds meest vetkochte 

zetmachine 

HANDELMIJ N.V,, AMSTERDAM, TEL.

4. 

7. 

E énhe 

f b o omb eilienin g o oor u o cht, 

inkt en rubberiloeksgt annin g. 

Pneumatische papi,erínleg met 

blaai,ng po,n + zfden. 

Verchroonxde ptraatci,lind,er met 

penbetsesti,ging, kleml,iniaal, en 

kantelinrichti,ng. 

2. 

6. 

Papierformaat 115.7 x 38.7 cn'|. 

Drukoppertslak 44.+ x 33,5 crn. 

Brede cilind,èrloopringen Door 

trillingsurije gang bij àeil,ere snel.heid. 

Regelbare snelheiil, tussen '+000 

etu 8000 toeren per uur. 

Fi,jnregeli,ng op drqkhoogte en 

zijuerstelling, 

o -' Precisie. Afstanil nld,at-rubberiloekcilindei 

ooor iêitere machine 

in dio iC^w el,. a,a,n g e g ep en. 

Ht ziin negGn ufln de uele 

ÍGdenen waaÍOm u de nieutftfe 

Multilitn oÍÍsotmachine 1850 

zull waaÍilGren 

De Multilith ,|850 overbrugt de kloof tussen de groot- en de kleinoffset. 

Ze is bovendien bij uitstek geschikt als aanvulling voor de boekdrukker 

voor herdrukken en gecompliceerd statenwerk. 

Maar ook voor kleurendruk. 

De drukkwaliteit van de machine is hoog op vr'rjwel elke papiersoort. 

.De centrale bedieningshefboom regelt automatisch de fasen van het 

drukproces, vereenvoudigt de bediening, versnelt het werktempo en 

verhoogt de produktie. Hierdoor is het rendement bijzonder hoog. 

Bel ons voor een persoonlijke demonstratie, of vraag het geillustreerde 

boekje SP ,|95 M. 

Het geeft u uitgebreide documentatie over de Multilith 1850. 

ADDRES SOG RAPH.M U LTIG RAPH 

posrBus r20r - BEzurDENHoursEWEG 4r / roolzlr-rN tN 's-cRAVENHAGE - AMsTERDAM (020 - 2,14782) 

'S-GRAVENHAGE - TELEFooN 070 - E5.53.00 / rrnonovrN (040 - 39oo0l - HENGELo (ov.) 0sa00 - t0r6s)

Druhken zonder papier is als een slot zonder sleutel 



brengt Uw werk in miljoenenvoud onder de mensen. Uw vakmanschap 

en kennis wordt door 

papier gewaardeerd en gaat van hand tot hand; want Drukhen zonder papier is ... 

G. H. BUHRMANN'S PAPIERGR()OTHANDTL NV 

Àmsteídam Aínhem 0en Haaq DeyenleÍ [indhoven Groninqen Leeuwardeí MaastÍjrht RotteÍdam Uk.cht

été 4 

technisch 

tijdschrift 


grafische 

industrie 

22 ste jaargang

Miraculeus Bestiarium: basilisken, draken en eenhoorns in hetwatermerk 

Hoedt u er voor, lieve lezer, onvoorzichtig om te springen 

met het ei van een haan. Laat het vooral niet uitbroeden op 

een mesthoop, door een slang of een schildpad: uw laatste 

uur heeft geslagen, want u zult van aangezicht tot aangezicht 

staan met een basilisk! 

In de wonderlijke wereld van het oude bijgeloof kruipt de 

basilisk rond als het meest gemene dier dat de verschrikte 

middeleeuwer in die toch al zo onveilige dagen belaagde. U 

gelooft niet in het bestaan van wezens, uit zulke vreemde 

ouders geboren? Niet zo voorbarig, lezer, want zelfs in de 

zeventiende eeuw, toen de middeleeuwen met hun duister 

bijgeloof al ver weg waren, kon u bij menige apotheker ter 

bevrediging van uw nieuwsgierigheid een morsdode basilisk 

kopen, vakkundig geconserveerd op sterk water. Boze 

tongen, zelfs van tijdgenoten met een rotsvast geloof in het 

bestaan van dit ondier, beweerden soms dat het bedrog 

was. Handige lieden, met veel geduld en vlijt en goede 

koopmanszin, zouden de weerzinwekkende gedrochten 

eigenhandig hebben vervaardigd uit een gedroogde rog, 

een paar vleugels van een vleermuis, een paar valse kunstoogjes 

en wat er toevallig nog meer bij de hand was. 

Ondanks al deze bewijsstukken kon men het er toch niet 

over eens worden hoe een basilisk er eigenlijk uitzag. Er 

zijn ontelbare afbeeldingen van het dier, dat ook bijzonder 

vaak door papiermakers uit de vijftiende eeuw en later als 

watermerk is gebruikt. Die afbeeldingen en watermerken, 

en de afschrikbarende verslagen van ooggetuigen, met de 

goede oude Plinius aan het hoofd, kunnen echter gemakkelijk 

in twee grote groepen worden verdeeld. Er waren 

basilisken die op slangen leken, en er waren er ook die 

veel weg hadden van vogels. 

Om met de slang-basilisken te beginnen: die waren ongetwijfeld 

de meest originele. De naam 'basilisk' immers is 

afgeleid uit het Griekse basilixos, dat koninkje betekent, en 

de basilisk is van oudsher de koning der slangen. De 

Romeinen, die het woord basilicus ook kenden, spraken dan 

ook vaak over regulus (van rex : koning) als zlj weer eens 

iets nuttigs tot de natuurlijke historie van dit beest bi.ldroegen. 

Zelts in de watermerken werd niet vergeten de 

basilisk een kroon oo het hoofd te zetten. Het was een 

grote slang, zei Plinius, van wel een meter lang, maar daar 

stonden weer andere geleerden tegenover die nooit een 

groter exemplaar dan van enkele decimeters hadden gezien. 

Dat zullen dan wel de kinderen zijn geweest. We zullen er 

niet over twisten, evenmin als over de kleur, die volgens 

goede kenners spierwit was, volgens andere vuilgeel - maar 

dat was dan waarschijnlijk vóór het wekelijkse bad. Maar 

allen zijn het eens over de driebladige kroon, en over de 

merkwaardige manier van voortbeweging: niet kruipend, 

zoals een ordentelijke slang betaamt, maar met opgericht 

bovenlijf. 

Waar was de basilisk inheems? Voor de middeleeuwer was 

dat geen vraag: in die tijd kreeg Ethiopië de schuld van 

vrijWel alle monsteib;tr,war€n in Europa weinig Ethiopiërs 

die het konden tegenspreken. 

En nu over die vogel-basilisken: dat was een haanachtige 

vogel, soms mèt en soms zonder vleugels, maar altud met 

de staart van een slang, al dan niet eindigend in een pijlpunt, 

en speciaal in Egypte met de bek van een sperwer. lk 

heb ergens gelezen dat deze bijzondere variëteit van het 

lieve dier niet uit een hanenei, maar uit het ei van een ibis 

wordt gebroed. Het kan waar zun. 

Als watermerk is de vogel-basilisk een veel voorkomende 

figuur, speciaal in Zwitsers papier. De oorzaak daarvan ligt 

in een woordspeling: Basel, dat lijkt op basilisk, en dat 

bracht de talrijke Baselse papiermakers er toe het officiële 

2 

wapen van de stad, de staf van Basel, te doen vergezellen 

van een basilisk. Waarom zij echter de voorkeur gaven aan 

de vogel-basilisk, en zijn slangvormige familie verwaarloosden, 

is mU niet bekend 

Het was geen braaf dier, die basilisk; het monsterachtige 

uiterluk ging gepaard aan een slechte inborst. Het enige 

waarvoor het bruikbaar was bestond uit het bewaren van 

schatten. Dat kon dan klinkende munt zUn, of schatten van 

hooggeboren prinsessen, die immers vroeger aan de fabelachtige 

rijkdom van hun vorstelijke pa steeds een uitbundige 

schoonheid plachten te paren. U zoudt een dapper man 

moeten zijn, zo heï u lustte wat van die gouden dukaten in 

de zak te steken, dan wel te proeven of de kersrode mond 

van de meestal onvoidoende geklede prinses inderdaad zo 

zoet smaakt als de sprookjes blijven verzekeren. Want dat 

nare dier voor de deur is de ondergang voor mens en 

beest. Op de grond waar het gekropen heeft wil zelfs geen 

onkruid meer groeien. Met zijn stinkende adem vergiftigt 

het de lucht zozeer dat de vogels dood neervallen. Zelfs de 

slangen vluchten Ulings in hun holen als hun koning sist. Er 

zijn optimisten geweest die dachten dat een basilisk door 

zijn beet alleen maar wat watervrees, of in het ergste geval 

een kwaaltje aan de lymphvaten veroorzaakte. lk begrijp 

niet hoe ze het hebben kunnen navertellen. ledere verstandige 

middeleeuwer wist immers uit betrouwbare bron, dat 

alleen reeds een blik uit de ogen van het beest een onmiddellijke 

en nogal roemloze dood ten gevolge had. 

Als u tegen beter weten in toch de dukaten in uw zak en de 

lieve prinses aan uw borst wilt hebben, wil ik u wel verklappen 

dat er enkele middelen zun om overwinnaar te 

blijven in de strijd. U zou kunnen proberen een wezel mee te 

nemen. Dat diertje neemt het met succes tegen elke basilisk 

op. Hier en daar nog liggende eieren kunt u beter door een 

adelaar laten vernietigen. Het beste is echter dat u een 

goede spiegel meeneemt. De blik van een basilisk is immers 

zo dodelijk, dat hU bU de eerste de beste blik in de spiegel 

onmiddellijk zelf dood neervalt, gouden dukaten en schone 

prinsessen blootstellend aan uw profane handen. 

De basilisk komt natuurlijk ook in de bijbel voor, althans in 

de oude vertalingen; in de moderne vertalingen zijn al die 

wonderlijke fabeldieren vervangen door een meer aanvaardbare 

veestaoel. 

In Jesaja 15 : 29 wordt de Filistijnen voorgehouden: 

' 

Verheug 

u niet, gij gansch Palestina! dat de roede, die u sloeg, 

gebroken is; want uit den wortel der slang zal een basilisk 

voortkomen, en hare vrucht zal een vliegende draak zijn.' 

ln Jeremia 8 : 17 worden de kinderen lsraëls gewaarschuwd: 

'Want 

ziet, ik zend slangen, basilisken onder ulieden, tegen 

dewelke gene bezwerÍng is: die zullen u bijten, spreekt de 

Heere.' 

Het dier komt ook ter sprake in de prachtige woorden van 

Jesaja 1ï : B, waarin de vrede onder de Messias wordt afgeschifderd: 

'En een zoogkind zal zich vermaken over het 

hol van eene adder, en een gespeend kind zal zijne hand 

uitsteken in den kuil van den basilisk.' 

Onnoemelijk groot is het aantal sagen en legenden over de 

basilisk, waaraan een rijke symboliek ten grondslag ligt. De 

basilisk is het symbool van de trots die gestraft wordt voor 

het kijken in de spiegel, maar ook het symbool van alles wat 

slecht is: de duivel, de anti-Christ. De wezel, die dit kwaad 

kan vernietigen, is Christus. 

De heraldiek, die anders aan het fabeldier een grote plaats 

inruimt, heeft geen plaats voor dit symbool van het [

í Watermerk van 1632 

2 Watermerk van 1612 


is misschien zelfs helemaal geen pas, want het zojuist be- 

schreven beest begint al aardig op een draak te lijken, of op 

de bijbelse leviathan, de legendarische griffioen, de Griekse 

harprj of het moderne monster van Lochness. Het is moeilijk 

al deze gedrochten uit elkaar te houden, en over het uiterlUk 

van de draak is de goe-gemeente het nooit eens geweest. 

Draken zijn er altijd geweest, tot in de verste oudheid toe, 

en ze waren overal, in het verre Oosten zowel als in Europa. 

ledereen is het er over eens dat draken enorm groot zun - 

en daarmede houdt de eensgezindheid op. Soms heeft hij 

het Iichaam van een vogel, compleet met vleugels, bijna 

altrjd een kam over de rug, twee poten en de staart van een 

reptiel, die gewoonlijk in een pijlpunt eindigt. Hij spuugt 

vuur en zwavel, zijn adem is verstikkend en zijn kracht 

ontembaar. Er waren ook veelkoppige draken en draken met 

vogelbekken of leeuwenkoppen. De beroemde draak van 

Sint Joris wordt meestal als een krokodilachtig reptiel 

afgebeeld. 

Draken werden geboren, beweren sommige oude deskun- 

digen, uit het huwelijk van een adelaar met een wolvin. 

De moraal van het beest is wat twijfelachtig. Hoewel hU 




meestal wordt voorgesteld als zinnebeeld voor de duivel, de 

trots of de hel, wordt hij toch ook weer hoog gewaardeerd 

als de onoverwinnelijke bewaker van grote schatten. Hij 

treedt zelfs op als bewaker van de kerkelijke wetten, en als 

zodanig zag men de draak als het symbool van moed, 

wijsheid en voorzichtigheid. 

ln de onophoudelijke strijd tussen licht en duister, tussen 

leven en dood, vertegenwoordigt de draak de duistere, 

dodende machten. In al die ontelbare sagen waarin de held 

de draak doodt, hebben we te doen met een symbolische 

voorstelling van het licht dat de duisternis overwint. Dat 

is ook het geval in het twaalfde hoofdstuk van de Open- 

baring, waarin met oosterse pracht en felle kleuren de 

heftige strijd van de draak tegen de mensheid wordt ge- 

schilderd. De Messias met Gabriël en zijn engelen blijven 

in deze strijd overwinnaar. 

De draak is een bijzonder geliefd merk van vroegere papier- 

rnakers geweest, eerst vooral in ltalië en daarna ook in 

Frankrijk. Aan het eind van de middeleeuwen verdwijnt de 

draak als watermerk - het dier was toen vermoedeliik uitgesrorven. 

,)

Sympathieker dan basilisk en draak is ons de eenhoorn, die 

in oudheid en middeleeuwen zowel in het verre Oosten als 

dichter bij huis veel schijnt te zijn voorgekomen. Aan het 

bestaan van basilisken en draken werd ook vroeger nog 

wel eens getwijfeld, aan het bestaan van de eenhoorn was 

echter geen twijfel mogelijk. 

Over het uiterlijk van het dier was men het in het algemeen 

wel eens, afgezien van enkele beschrijvingen waaryoor 

kennelljk de neushoorn als voorbeeld heeft gediend. De 

eenhoorn was een prachtig en indrukwekkend dier, een 

gracieus wit paard, op het voorhoofd voorzien van een 

meter lange ivoren horen. Plinius, die anders zo goed thuis 

is in het miraculeuze bestiarium, geeft een beschrijving die 

duidelijk op de neushoorn is geïnspireerd. 

Zoals dat bij de meeste dieren uit de fabelwereld het geval 

was, viel het niet mee een eenhoorn in handen te krijgen: 

het zeer sterke en moedige dier wist zich altijd met succes 

tegen jagers en honden te verdedigen met de vervaarlijke 

ivoren hoorn. Slechts één jachtmethode had kans op 

succes. Een jonge, kuise maagd - waaraan in oude tijden 

nog geen gebrek schUnt te zUn geweest - zette zich neder in 

het bos, en ziet: het opgejaagde dier vluchtte onmiddelluk 

naar haar toe, legde de kop in haar schoot en viel in slaap. 

Sommige deskundigen beweerden dat de eenhoorn in deze 

benijdenswaardige positie volkomen veilig was, en dat geen 

jager hem kon buit maken. Dat kan niet waar ziin, want in de 

eerste plaats zou het dan geen zin hebben gehad een onschuldig 

kind het bos in te sturen, en in de tweede plaats 

zou men dan nooit kunnen verklaren hoe de jagers dan wel 

in het bezit kwamen van de begeerde horen van ivoor. 

Bovendien hebben kunstenaars - die met de fabelwereld 

veel beter bekend zijn dan geleerden - ons het tegendeel 

verzekerd. Zo onder andere Jacob van Maerlant in de 

dertiende eeuw: 

Hoe men 't vat ende niet en jaghet? 

Men nemet een onbesmette maeght 

Ende set se alleene in een wout 

Daer die eenhoeren hem onthout. 

Daer comt dat dier ende siet ane 

Dat reyne lUff, die scone ghedane 

Ende maect dan wech ende ofdoet 

AIIen sinen fellen overmoet, 

Ende anebidt die suvere lede; 

Syn hooft met goedertierenhede 

Legheret der joncvrouwe in der scoot 

Ende slapet met ghenoechten groot. 

So commen die jaghers binnen dien 

Ende vanghen't al onversien. 

Ook onze Joost van den Vondel was van dit enigszins 

slinkse gedoe op de hoogte: 

Het zou den wilde eenhoren Iusten 

In uwen zuivren maagdeschoot, 

Nog van geen hand gerept, te rusten, 

Gaaft gi.j uw aanschijn voor hem bloot. 

Die snelvoet geeft zich niet gevangen 

Dan aan een maagd, en smilt en schreit, 

Als hij u ziet, van groot verlangen, 

Om zulk een schone, hem ontzeid; 

Zo prikkelt min zijn maagdedriften. 

Er is een heel oud Indisch verhaal, waarin wordt verteld hoe 

de kluizenaar Ekaginga ('Eenhoorn') wordt verleid door 

een schone koningsdochter. ls dit de oerbron van de latere 

legende? 

Waarom werd overigens de eenhoorn zo fel door de mens 

belaagd? Het was de jagers niet om het vlees van het dier, 

maar om de horen te doen. 'Zijn horen kan venijnen schif- 

4 

ten', rijmt Vondel als besluit op het zoëven geciteerde vers 

en dat was het: een stukje van de horen was al voldoende 

om de aanwezigheid van vergif aan te tonen. In een tijd 

toen chemie nog een onbekende wetenschap was, en in 

vele landen in beter gesitueerde en hooggeplaatste kringen 

vergif een veelvuldig en vaak met succes toegepast wapen 

in de politieke strijd was, waarvoor eigenlijk eerst in onze 

tijd dankzij de televisie een bevredigend vervangingsmiddel 

is gevonden, in die tijd was een dergelijk verdedigingsmiddel 

natuurlijk zeer in trek. 

De vraag was dus groot, maar het aanbod was klein, 

misschien omdat eenhoorns zeldzaam waren, of het vinden 

van kurse maagden enkele moeilijkheden met zich mee 

bracht, ik laat dat in het midden: het was een feit dat de 

vraag het aanbod overtrof. Ook zonder geleide economie 

plachten de prijzen dan te stugen, en het zou een understatement 

zijn om te beweren dat een stukje eenhoorn zijn 

gewicht in goud waard was. Het was veel duurder. Van een 

machtig rijk Indisch maharadja werd beweerd dat hij zes 

horens van de eenhoorn bezat. Geen mens geloofde het: zo 

rijk kon zelfs geen maharadja zijn. Dit materiaal was edel 

genoeg om er kroonjuwelen uit te maken; men beweert dat 

de hand der gerechtigheid op de scepter van de Franse 

koningen gemaakt is uit een horen die Karel de Grote van 

een Perzisch koning had gekregen. 

Gezien de kostbaarheid moest men het in de praktijk met 

zeer kleine stukjes doen, en de kleine - hoewel niet àl te 

kleine - man moest zich tevreden stellen met 'unicornu' 

(eenhoornpoeder), dat nog in de achttiende eeuw voorkomt 

in de Amsterdamse pharmacopee of officiële l.1jst van geneesmiddelen. 

En vele apotheken heten 'De Eenhoorn', of 

hebben een eenhoorn als uithangbord. Catharina de Medici 

dronk altijd uit een bokaal waarin stukjes van de vermaarde 

horen waren verwerkt. Die bokaal had zij van haar oom, 

Paus Clemens, gekregen, een zeer nuttig geschenk, waarover 

enkele van haar familieleden, tot hun grote schade, 

helaas niet beschikten- De Franse koningin lsabella hlng de 

stukjes hoorn aan een gouden kettinkje, dat altijd om het 

zoutvaatje en de drinkbeker werd gehangen. Wie - in 

werkelijkheid of op een foto - de hoorn van de narwal heeft 

gezien, begint te vermoeden waar het kostbare materiaal 

vandaan kwam. Kleine stukjes en poeder waren natuurlijk 

helemaal geen probleem voor de welwillende leveranciers. 

Waar komt het merkwaardige geloof in de wonderlijke eigenschappen 

van de eenhoornspies vandaan? Waarschijnlijk 

uit het Oosten; in Indié althans wordt er melding van gemaakt 

in geschriften die in oorsprong teruggaan op voorchristelijke 

tUden. Ook geschriften uit de tijd van Zoroaster 

(600 voor Christus) spreken over de gifwerende eigenschappen 

van de eenhoorn. 

De bijbel, die op vele plaatsen - in de oude vertaling - over 

de eenhoorn spreekt, zegt echter niets over vergif. De 

volksdevotie heeft echter de gebeurtenissen, die in Exodus 

15:22- 25 worden beschreven, met de eenhoorn in verband 

gebracht. We lezen aldaar: 

'Mozes deed nu lsraël van 

de Schelfzee opbreken en zrj trokken verder naar de 

woestun Sur. Zij gingen drie dagen door de woestijn en 

vonden geen water. Toen kwamen zU in Mara, maar ziJ 

konden het water van Mara niet drinken, omdat het bitter 

was: daarom heet de plaats Mara (Hebr. voor bitter). Toen 

morde het volk tegen Mozes en zei: 'Wat moeten wU nu 

drinken?' Maar hij riep tot Jahve, die hem een hout ioonde: 

dat wierp hU in het water en daarop was het zoet.' 

Een oude legende wil nu dat deze stroom na zonsondergang 

door giftige dieren vergiftigd werd, zodat niemand van het 

water kon drinken. Doch 's morgens, onmiddellijk na zons-



I Watermerk van ca. 1880 

opgang, komt van de zeekant de eenhoorn, die zijn lange 

hoorn in de stroom steekt. Onmiddellijk verdwijnt al het 

vergif uit het water, dat tot zonsondergang weer drinkbaar 

is voor mensen en dieren. 

De eenhoorn vervult in de christelijke symboliek een belangrijke 

rol. Maria is de maagd, die Christus de eenhoorn 

ontvangt. Zijn macht kan niemand weerstaan, totdat de 

heidense jagers hem doden. Christus de eenhoorn is 

misschien ook de explicatie van Job 39:12-15:'Zal de 

eenhoorn u willen dienen? Zal hij vernachten aan uwe 

kribbe? Zult gij den eenhoorn met zijn touw aan de voren 

binden? Zal hij de laagten achter u eggen? Zult gij op hem 

vertrouwen, omdat zijne kracht groot is? en gij uwen arbeid 

op hem laten? Zult gij hem gelooven, dat hij uw zaad zal 

wederbrengen, en vergaderen tot uwen dorschvloer?' 

In de loop der eeuwen is deze symboliek rijk uitgewerkt. 

Ingewikkelde allegorische voorstellingen beelden een jacht 

op de eenhoorn af, waarbij de jager de engel Gabriël voorstelt, 

de honden van de meute elk een goddelijke eigenschap 

van de eenhoorn Christus voorstellen. 

De eenhoorn werd aldus het symbool voor kuisheid, moed 

en kracht, maar ook van Christus. ln de heraldiek is de 

eenhoorn dan ook een geliefde figuur, die zowel springend 

(saillant) en klimmend (furieux), als op zUn hoede (en 

défense), opzittend (acculé) en liggend (en repos) wordt 

voorgesteld. De eenhoorn van Schotland dient samen met 

de leeuw van Engeland als schildhouder van het wapen van 

Groot-Brittannië. De minder vriendelijke relaties tussen 

Engeland en Schotland deden het rUmpje ontstaan: 

The Lion and the Unicorn 

Are fighting for the Crown. 

De papiermakers hebben een grote voorkeur aan de dag 

gelegd voor de eenhoorn als watermerk: eerst in ltalië en 

Frankrijk, later in vrijwel alle landen. Van Gelder Zonen 

gebruikt het merk, naar ik meen, nog steeds in rondzeefpapier. 

Als symbool van Christus en van de christelijke 

deugden werd de eenhoorn als een spierwit dier voorgesteld. 

Deze witheid zullen de oude papiermakers wel met 

een eenhoorn-watermerk hebben willen symboliseren: ik 

neem tenminste niet aan dat de eenhoorn als watermerk 

rverd gebruikt om 'het venun te schiften' van de woorden 

die op dit papier zouden worden geschreven. In Frankrijk 

heeft het eenhoorn-watermerk ook een bepaald papierformaat 

doen ontstaan, dat echter op den duur niet is 

gehandhaafd. Het Franse tarief van 174Í spreekt over'Le 

papier dénommé Grande-Licorne à la Cloche', dat circa 

32,5 x 51.5 cm mat. 

Natuurlijk is het fabuleuze bestiarium uit de wonderlijke 

wereld van oude watermerken in papier hiermede niet uitgeput. 

Maar onder het motto dat alle goede dingen uit 

drieën bestaan, zullen we het bij de basilisk, de draak en 

de eenhoorn laten. 

H. Voorn 

5

Juryrapport van het G. J. Thiemefonds over de kalenders van 1967 

De kalender is een zeer aantrekkeluk reclamemedium. 

Bestemd voor dagelijks gebruik, blijft het, vooropgesteld 

dat het naar vorm en inhoud met grote zorgvuldigheid werd 

samengesteld, gedurende een heel jaar zowel een gebruiksvoorwerp 

als een relatiegeschenk van grote waarde. 

Dat men juist de kalender als een bij uitstek geschikt 

reclame-object beschouwt, bewijst elk jaar de grote stroom 

die men elkaar in alle formaten en uitvoeringen over en 

weer toestuurt. Slechts een deel daarvan wordt ter beoordeling 

gezonden aan de jury van het Gerrit Jan Thiemefonds. 

Dat is jammer, omdat steeds weer blUkt dat enkele zeer 

goede kalenders, al of niet met die bedoeling, buiten de 

beoordeling blijven en dus nooit een waardering van het 

fonds ontvangen. 

Hoewel de reclamewaarde, de public relations, bU het tot 

stand komen van de meeste kalenders vooroostaat. behoeft 

dit niet in te houden dat door dit uitgangspunt geen goede 

kalender mogelijk zou zijn.Integendeel, de gelukkig ook dit 

jaar aanwezige voortreffelijke werkstukken bewijzen het. 

Dat in de praktijk helaas blijkt dat veel kalenderopdrachtgevers 

(en uitvoerenden) de noodzakelijke zorg voor vorm 

en inhoud bij deze reclame ten onrechte als onbelangrijk 

terzijde schuiven, is ook dit jaar weer een minder prettige 

ervaring. 

Het is erg jammer dat sommige grote instellingen en 

bedrijven, waarvan men redelijkerwuze mag aannemen dat 

de kosten van vervaardiging voor hen van geen wezenlijk 

belang zijn en die een goede naam hoog hebben te houden, 

zích zo weinig om vormgeving, duidelijkheid en praktische 

bruikbaarheid bekommeren. 

Het resultaat is dan een meestal 

'mooie' plaatjeskalender 

met afbeeldingen in veel kleuren. Op kostbaar papier en op 

groot formaat, dat wel. Maar toch een werkstuk dat het 

risico loopt in de prullemand terecht te komen in plaats van 

aan de wand. 

Het zou onwaar zijn om te beweren dat alleen 'de grote 

opdrachtgever' verantwoordelijk is voor een dergelijk teleurstellend 

resultaat. Zoals reeds in het juryrapport van het 

vorige jaar werd opgemerkt, is er een complex van feiten, 

omstandigheden, vooroordelen en gebrek aan inzicht bij 

betrokkenen. 

Maar hoe gecompliceerd al die factoren ook mogen zijn, 

duidelijk is dat in veel gevallen het gebrek aan vormbesef 

bÍj opdrachtgevers en uitvoerenden ook dit jaar weer oorzaak 

is geweest van veel beneden de maat gebleven werk. 

Er waren ook kalenders die niet voor een prijs of voor een 

eervolle vermelding in aanmerking kwamen hoewel ze toch 

tot de goede werkstukken gerekend konden worden. Niet 

consequent doorzetten van een in beginsel goede basis en 

ontbreken van een logisch, harmonisch geheel van illustraties 

en kalendarium zijn meestal de oorzaken van een 

niet geheel bevredigend resultaat. 

De jury van dit jaar was het er over eens dat er van êen 

opmerkelijke niveauverbetering geen sprake was, ook al 

was het aantal goede kalenders ten opzichte van het vorig 

jaar groter. 

In slechts weinig gevallen viel te constateren dat de 

kalender van een jaarlijks meedingende inzender opnieuw 

een verbetering had ondergaan. Het is (nog) niei mogeluk 

te spreken van een eindelijk doorbrekend besef dat de 

kalender ook werkelijk dient te zijn wat iedere uitgever er 

mee bedoelt: een datumaanwijzer en een geschenk, een 

tegelijkertijd nuttig en fraai voorwerp. Aan beide functies 

mogen, ja moeten hoge eisen worden gesteld. 

Er valt uiteraard meer over de jaarlijkse kalenderstroom te 

zeggen dan wat in deze beschouwende regels wordt geuit. 

8 

Er worden elk jaar weer met eerlijke aandacht kritische 

kanttekeningen gemaakt. Men kan wuzen op voortreffelijke 

resultaten, op grove fouten en onnodige gebreken. Maar al 

die moeite heeft weinig zin als niet alle betrokkenen de 

kalender in de eerste plaats zien als een produkt waarop 

men trots moet kunnen zijn, waaraan met liefde, zorgvuldigheid 

en vooral met kennis van zaken is gewerkt. 

Richtlijnen op te stellen die een succesvol resultaat aangeven 

is onmogelijk. Daarvoor is het vervaardigen van een 

kalender van te veel factoren afhankelijk. De in vroegere 

juryrapporten vervatte eisen, te stellen aan opdrachtgever, 

ontwerper en uitvoerder, zijn ook nu nog volledig van kracht. 

Bij herlezing er van, door alle partUen, kan er mogeltjk 

sprake zijn van een over de gehele linie meer doordachte 

en bezonnen start, die het vertrouwen zou wekken dat de 

lichte verbetering in het totaal van de goede inzendingen 

van dit jaar zich in de volgende jaren duidelijker zal manifesteren. 

Want wie is er gebaat bij een kalender die niet de moeite 

van het ophangen waard is? 

Het aantal inzendingen was voor dit jaar in totaal 1 59, namelijk 

57 in de groep la (geïllustreerde kalenders van grafische 

ondernemingen), 46 in de groep lb (niet-overwegend geillustreerde 

kalenders van grafische ondernemingen), 5í in 

de groep lla (overige geïllustreerde kalenders) en 5 in de 

groep llb (overige niet-overwegend geïllustreerde kalenders). 

De samenstelling van de jury was: S. L. Hartz, voorzitter, 

M. H. L. Groenevelt, Th. Kusters, C. KuUlman, H. P. van 

Oosterom, J. Schrofer, W. H. Tweehuysen en P. l. van Zee. 

Hier volgen afbeeldingen van één of twee bladen van de 

bekroonde en eervol vermelde kalenders. Daarop sluiten op 

pagina I aan de jurycommentaren die bij elk van deze 

kalenders afzonderlijk werden gegeven. 

-..=-....- 

1 DrukkerU Mart. Spruyt, Amsterdam (1a - eerste prUs) 

ontwerD: Jan van Toorn 

foto's: Paul van den Bos 

fotolitho's: Hooijschuur & Jaspers, Zaandam 

2 Drukkerij Slinger & Co., Alkmaar en Clichéfabriek Gravura, 

Den Haag (1 a - tweede prijs) 

ontwerp: Leerlingen Akademie voor Beeldende Kunsten, Arnhem 

3 Drukkerij De ljsel, Deventer en Grafische Kunstinrichting 

Reproductie Compagnie, Rotterdam (1a - derde prus) 

ontwerD: Han de Vries

*ilkre.,j WF.SFdvr avode/idà r@rhurgs n 82 An\Rr&m 

3 4 5 67 8 

eodq m0indag drnd!8 qd&B h&rdàg wl&! ár(tug 

FEBRUARI 

z 5 12 19 26 

M 613 2027 

D 7 142128 

w181522 

D 2 916 2g 

v 310'1724 

z 411 18 25 

duSurt'* 

?n 11 1', 23 24 25 26 

?v 2L btu 

zoldae Nddrg dídag s@*dàg donde.d{g rtjdÀg *ter&g 

m613 

d7r4 

w1815 

d2916 

v31017 

20 27 

21 28 

22 29 

23 30 

24 3l

- 

4 Drukkerij G. J. van Amerongen, Amersfoort (eervolle vermelding) 

ontwerp: Henk van Hout 

foto's: Cees Broekhullsen 

screendruk: Nederlandse Screendrukindustrie, Amersfoort 

5 De Arbeiderspers, Amsterdam (1a - eervolle vermelding) 

ontwerp: A. Overbeek 

inkleuring kopergravures: Marijke Mommers 

6 Cliché-lndustrie Koningsveld & Zn., Leiden en Drukkerij Feclame, 

Hotterdam (1a - buiten mededinging - eervolle vermelding) 

ontwerp: Hans P. van Oosterom 

7 Drukkerij J. Hoeijenbos, Utrecht (1b - tweede prijs) 

ontwerp: Gerard Douwe 

8 Drukkerij Bosch, Utrecht (1b - derde prr..1s) 

ontwerp: Bern. C. van Bercum 

1234567tt3456 

8 9 10 lt 12 13 14 7 I g t0 1t 12 13 

15 1ê t7 18 'tg 2g 2t t4 t5 16 t1 

'18 

tg 20 

m. 23 24 25 26 27 2A 2t 22 23 24 28 26 27 

2S 30 31 28 29 30 sl 

1234 

56789r011 

t2 13 '4 15 r8 l7 t8 

19202ï}2232425 

28 27 28 

10 

123 

4 5 6 ? S 9rO 

'rï 12 13 14 15 t6 1? 

18 19 20 ?r 22 23 24 

25 26 2ï 28 29 30 

zclndag 

maandag 

dinsdag 

wOensd*g 

*ood*rai 

vr{jrlag 

zaÈeÍilàg 

juli rpó7 

z 

1 

J 

4 

5 

6 

p16 

ro ï7 

IT T8 

ï2 19 

r? 30 

ï4 2ï 

;3 30 

24 3r 

2S 

2Ó 

27 

38 

I8 rj 22 29 ,i

april 

r{,ilrl.S orr:r,r,lilg,lirr-,1.r1 tr,u lr-,l.ry rlurrrlr.nhg \'r:ijrlilg zàtrrhg 

lfi 

2 

23 

3{} 

ianuarl 

t0 

l? 

2* 

t1 

1B 

25 

r18'1522 

m?91623 

d3101724 

ur 4 11 

d812192e 

v613?.027 

27142'tZA 

12 

t9 

26 

'18 

:jrl u] 1 

t3 

20 

t? 

l4 

ll 

2B 

29 

30 

31 

1; 

22 

29 

oi!ííÉfiu ,. r.!fÈn903 {r. írosdê fiieu{r 6Ê1cr1 .ÉLeFootr 1q 16rI 

25 

tu1.' 

R0\INaiSt'ËLD trN ZS^" NV plolo-lillo xud en$à!.ig! 

latdrn lh. H.r!r .urnr'd$r -\'trLsL esr.l DdbLt, iftlbln 

1 -.- 

17 

18 

7S ....."- 26 

3Í....-*. ? 

tl

2T 

M 

n 

ïV 

n 

Y 

n 

n 

T 

2 

a 

o 

& 

5 

6 

í 

I 

I 

9 De Boer & Vink Grafische Industrie, Zaandijk 

[1b - eervolle vermelding) 

ontwerp: Swip Stolk 

druk: Haverlag, Zaandam 

'10 Drukkeri.l 

Trio, Den Haag (1b - buiten mededinging - 

eervolle vermelding) 

ontwerp: Jurriaan Schrofer 

11 Chemische Fabriek L. van der Crinten, Venlo (lla -eerste prijs) 

ontwerp: Jacques Peeters 

druit: Lecturis, Eindhoven 

foto's: l\lartien Coppens 

l2 Van Gend & Loos (lla - eervolle vermelding) 

ontwerp: M. Marra 

druk: Utrechtsch Nieuwsblad, Utrecht 

clichési Fommerts & Van Santen, Utrecht 

l3 Wyers, Amsterdam (llb - tweede pnjs) 

ontwerp: A. J. Wonder 

druk: Onkenhout, Hilversum 

10 í7 ?,& 

1l 18 2ó 

n r9 26 

13 20 27 

r4 )r 28 

15 %% 29 

16 23 30 

3r 

--T-

12 

34567A9 

10 11 12 13 14 15 16 

17 

't8 't9 

20 21 22 23 

24 25 26 27 28 29 30 

IJ 

4 

1., 

I 

1* 

ll 

l:l 

,: l;.r "'; 

Li l::, ;t,:l 

'i.l,l lliïrit i' : ' 

i ,.,;' ;..:,':,3;r 

t,' i4 1 8 15 22 

1,! :t:, 2 I 16 23 

li1 :ltri 3 10 17 24 

i:,.: i: 4 11 18 25 

512 19 26 

'!it 

6 13 20 27 

lri 7 14 21 28 

29 

30 

'i! rr' r.i 

rd&&$qT MAART 

ffi 

I 

2 

3 

W DVrry,tf 

4 &* rffi 

s 7 ïs 

0M20 

7 D 21 

8W22 

gD23 

r0v24 

,! 

ï 7.25 

rËX 

xffi 

13M 

g? 

14D 

2B 

15W 

29 

r6D 

30 

t7V 

31 

ffi 

13

kél**d{:r,941 

r9g? 

krlr:stiE speurwerk 

ï8 

5 

6-/ 

310 

4 l1 

1?ts?6; 

13 20 ?? fd 

i4 ?1 ?8 il 

15 *2 ?S lil 

15 Ë3 3il n 

l?Ë4 ï 

lEt5 I 

51011*431 

4rt1ë?5 

51 926 

d133*2? 

? 1.1 !] ?E 

r615*2?S 

?916?33S 

14 Bedrijfschap Schildersbedruf, RUswUk 

illa - buiten mededinging - 

eervolle vermelding) 

ontwerp: J. Zwjers 

druk: Joh. Enschedé en Zonen, Haarlem 

foto's: Verf instituut TNO 

l5 Palthe, Almelo (llb - derde prijs) 

ontwerp: Theo Stradmann 

screendruk: Wessels, Almelo 

14 

14b 

67 

{AIÍT'AJFT 

!tÍTíTt 

-q*.3.| {.-Í,r-"? 

I ? r.stlf tsrá 

rt Ít"It Íc |r' rerÍ 

mà;.rrs;;-* 

" ry!AF!*..-*.*.-,". l

1 Drukkerij Mart. Spruyt, Amsterdam 

Deze kalender over het spel en spelvormen is voortreffelijk. 

Met groot gevoel voor verhoudingen, typografie, kleuren 

illustratiegebruik is hier op tegelijkertijd virtuose en speelse 

wijze gave vorm gegeven aan een uitstekend gereprodu- 

ceerd en gedrukt werkstuk. Als relatiegeschenk en ge- 

bruiksvoorwerp cum laude geslaagd. 

2 Drukkerij Slinger & Co., Alkmaar - Clichéfabriek 

Gravura, Den Haag 

De waardering van de jury voor deze kalender was maar 

iets groter dan voor de derde pruswinnaar in deze groep. 

Als geheel een prima werkstuk, met naast enkele zwakke 

ook heel goede illustraties en een wat fors, maar op dit 

grote formaat kalender zeer bruikbaar kalendarium. De 

wisselende indeling van het kalendarium echter, een in-

rété 1 - Drukwerk in de Marge

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles