Arm-zalig?

Percepties van armoede, 13de-18de Arm-zalig?
eeuw
ALGEMEEN RIJKSARCHIEF - BRUSSEL
expo
01 05
10 09
2011
CATALOGUS

Arm-zalig?
Percepties van armoede,
13 de -18 de eeuw
Catalogus van
de gelijknamige
tentoonstelling in het
Algemeen Rijksarchief
te Brussel
1 mei 2011 tot
10 september 2011

ALGEMEEN RIJKSARCHIEF EN RIJKSARCHIEF
IN DE PROVINCIËN
EDUCATIEVE DIENST
CATALOGI
183
ISBN: 978-90-5746-337-2
Algemeen Rijksarchief
D/2011/531/033
Bestelnummer: Publ. 4975
Algemeen Rijksarchief
Ruisbroekstraat 2
1000 Brussel

ALGEMEEN RIJKSARCHIEF
Arm-zalig?
Percepties van armoede,
13de-18de eeuw
Auteur
Lieve De Mecheleer
Catalogus van de gelijknamige
tentoonstelling in het
Algemeen Rijksarchief
te Brussel
1 mei 2011 tot
10 september 2011
Brussel - 2011

Voorwoord
Armoede is een fenomeen van alle tijden. Het is niet alleen een historisch verschijnsel, maar
het blijft zelfs in onze huidige welvaartsmaatschappij een prangende problematiek.
Het Algemeen Rijksarchief kent een lange traditie van interessante tentoonstellingen over
historische en maatschappelijke fenomenen. Thema’s als bijvoorbeeld lepra, prostitutie, het
Belgische vreemdelingenbeleid, Brussel en Europa en recent nog de Belgische ballingen in
Londen tijdens de Tweede Wereldoorlog, kwamen reeds aan bod.
Precies twintig jaar geleden liep in het Rijksarchief de succesvolle tentoonstelling over de
armoede in onze gewesten van de middeleeuwen tot nu. Erfgoeddag 2011, met als thema
Armoe troef, is de ideale gelegenheid om dit boeiende en helaas nog steeds actuele thema
opnieuw in beeld te brengen, zij het vanuit een andere invalshoek.
Diverse aspecten komen in de tentoonstelling aan bod.
Eerst wordt stilgestaan bij de relativiteit van ‘armoede’. Is het vandaag de dag al bijzonder moeilijk
om het aantal armen te bepalen, dan is dit zeker zo voor het ancien régime. De bronnen die ons
enig idee kunnen geven over het aantal armen, worden in de tentoonstelling nader toegelicht. Heel
wat mensen leefden op de grens van de armoede. Diepe ellende loerde om de hoek bij persoonlijke
tegenslagen zoals het verlies van werk, ziekte, invaliditeit, ouderdom, weduwschap.
Hoe het beeld over de behoeftige evolueerde, vormt de kern van de expositie. Bijzondere aandacht
gaat uit naar de ommezwaai in de inschatting van armen, bedelaars en zwervers in de overgang
van de middeleeuwen naar de nieuwe tijd. Tijdens de middeleeuwen berustte de armenzorg vooral
op de caritas of liefdadigheid. Armen en bedelaars werden aanvankelijk niet in een slecht daglicht
geplaatst. De bedelaar is een middel voor de rijke om zijn hemel te verdienen. De armen hadden
zelfs eigen patroonheiligen: Martinus van Tours en Elisabeth van Hongarije.
In de 14de eeuw veranderde dit traditionele beeld en werden armen meer en meer als criminelen
beschouwd. Zwervers en bedelaars werden voorgesteld als rabauwen, luiaards en huichelaars.
Schilderijen en tekeningen van Bosch en Brueghel illustreren hoe over de armen gedacht werd: ze
werden geassocieerd met mismaaktheid, slechtheid, zotheid, ze waren arbeidsschuw, lui, onkuis,
vuil, leefden losbandig en vochten.
De gevolgen van deze verschuivende percepties voor de aard van de armenzorg waren navenant.
De 16de eeuw kende een radicale hervorming van de extreem versnipperde middeleeuwse
armenzorg. Het nieuwe systeem was gebaseerd op drie principes: een strikt verbod van de
bedelarij, arbeidsdwang voor armen – ongeacht leeftijd en geslacht – die in staat waren te
werken en een centralisatie van de armenkassen in een ‘gemene beurs’ om de selectie en de
controle van de ‘echte’ behoeftigen mogelijk te maken.
Het principe dat de armenzorg essentieel een taak van de overheid was, had definitief ingang
gevonden.
In het laatste luik van de tentoonstelling wordt ingegaan op het initiatief van de ‘pandjeshuizen’
of Bergen van Barmhartigheid: wie in geldnood verkeerde, kon er zijn schamele bezittingen in
pand geven.
7

Arm-zalig?
8
1. De relativiteit van armoede
Is het vandaag de dag al bijzonder moeilijk om het aantal armen te bepalen, dan is dit
zeker zo voor het ancien régime. Armoede is immers een relatief begrip. De definitie
van armoede is afhankelijk van wat een bepaalde samenleving op een gegeven moment
als een passende levensstandaard beschouwt. Hoe verder terug in de tijd, hoe vager de
criteria om iemand als arme te definiëren.
De beschikbare bronnen om het aantal armen tijdens het ancien régime te achterhalen,
hebben hun beperkingen. Voorzichtig gebruik ervan is geraden. Het gaat om twee
soorten archiefdocumenten: enerzijds de haardtellingen en fiscale enquêtes, anderzijds
de rekeningen van hulpverlenende instellingen. De eerste soort vermeldt de fiscale
armen: mensen met onvoldoende inkomen om belastingplichtig te zijn. De tweede soort
geeft het aantal ondersteunden weer.
Volgens een haardtelling uit 1496 telde de Brusselse wijk Sint-Pieters ter Ziekelieden 79 bewoonde
haarden, 31 onbewoonde en 35 arme haarden. Het Sint-Claragodshuis uit deze wijk verleende onderdak
aan een arm man dien zy om goidswille houden.
BRuSSEL, Algemeen Rijksarchief, Rekenkamers, registers, 45795.
Eind 1754 kondigde keizerin Maria Theresia een haardtelling aan voor het hele hertogdom Brabant. De
telling van Frasnes-lez-Gosselies (dorp op de grens tussen Brabant en Henegouwen, nu behorend tot
Henegouwen) vermeldt per haard het gezinshoofd en zijn beroep, overige aanwezige personen (echtgenote,
kinderen, huispersoneel en gasten) en eventuele ondersteuning door de Heilige-Geesttafel.
BRuSSEL (Anderlecht), Rijksarchief, Officie Fiskaal van de Raad van Brabant, registers, 368.
Lijst van armen, per straat, die door de Heilige-Geesttafel van Sint-Jacobs te Leuven werden ondersteund
(1656), met vermelding van de uitgekeerde bedragen. Opvallend is het grote aantal vrouwen en kinderen.
Een ontoereikend gezinsinkomen volstond niet om steun te krijgen. Andere criteria waren o.m. een hoge
leeftijd, werkonbekwaamheid en een grote kinderlast.
LEuVEN, Rijksarchief, Openbare Onderstand Stad Leuven, 2316.
Bon die recht gaf op een molenvat koren en zes stuivers in speciën, uitgereikt door de Heilige-Geesttafel
van Leuven (19 februari 1656). De rentmeester van de Heilige-Geesttafel van de Sint-Jacobsparochie
van Leuven zorgde voor de bedeling.
LEuVEN, Rijksarchief, Openbare Onderstand Stad Leuven, 2316.

Percepties van armoede, 13 de - 18 de eeuw
In 1469 liet Karel de Stoute in de meeste gewesten van de Bourgondische staat
haardtellingen uitvoeren. Volgens deze haardtelling uit 1469 telde Steenkerke 58 haarden: 4
hiritiers (haarden van mensen die grond hadden geërfd), 11 haarden van mensen zonder grond,
11 van armen die leefden van de armendis en 32 haarden van pachters.
BRuSSEL, Algemeen Rijksarchief, Rekenkamers, Administratieve dossiers, reeks I, 241 A.
Voor de 18de eeuw nemen de bronnen met kwantitatieve gegevens over armoede
aanzienlijk toe. Deze volkstelling van de inwoners van de parochie Sint-Andreas te Nijvel
(januari 1755) vermeldt armen die leven van liefdadigheid.
LOuVAIN-LA-NEuVE, Rijksarchief, Ville de Nivelles, 1197.
9

Arm-zalig?
10
2. Flirten met de armoedegrens
Verscheidene sociaal-economische en demografische ontwikkelingen lagen aan de basis
van de verarmingsprocessen tijdens het ancien régime. Ze leidden tot de proletarisering
van brede lagen van de bevolking. Alsmaar kwetsbaarder, leefden steeds meer mensen op
de grens van de armoede. Diepe ellende loerde om de hoek bij persoonlijke tegenslagen
zoals het verlies van werk, ziekte, invaliditeit, ouderdom, weduwschap. Maar ook
noodsituaties zoals oorlog, een mislukte oogst of het uitbreken van een epidemie konden
tot armoede leiden. De structurele kwetsbaarheid van de potentieel arme bevolking gaf
aanleiding tot massale verpaupering.
Rekening van de aalmoezenij van Vlaanderen uit 1500 die de begunstigden vermeldt. De lijst
geeft zicht op de risicofactoren die tot armoede konden leiden: weduwschap, ziekte, hoge
leeftijd, verlies ouders, hoog kinderaantal, oorlog… De bedelingen zijn eerder bescheiden.
A Marguerite vesve de feu Germain le Clerc avec six enffans: 5 lb.
A Michel le Duc avec sa femme et sept enffans tous malades de pocques et impotens: 8 lb.
A Englebert de leage de 80 ans impotens: 5 lb.
A Henry bacheler orphelin povre estudiant et delaissant l’escolle par faulte: 5 lb.
A Katherine Lambert vesve en leage de 70 ans povre impotente: 5 lb.
A Jehan lesqeull a avec 8 enffans tous malades de pocques: 8 lb.
A Gillequin qui a este a l’ospital passe deux ans à Bruxelles: 7 lb.
À une povre honteuse vesve nommee Guillecte quart qui souloit estre riche et par les guerres a
tout perdu jusques à mendier son pain: 8 lb.
BRuSSEL, Algemeen Rijksarchief, Kwitanties van de Rekenkamer te Rijsel, doos 11, 11.

Percepties van armoede, 13 de - 18 de eeuw
Vraag van de stadsmagistraat van Antwerpen aan de landvoogd om een loterij voor de armen te mogen
oprichten. Hij geeft tevens zijn visie mee op het mislukken van het nieuwe systeem ter beteugeling van de
armoede (ca. 1780): “La crise est terrible: le nombre des pauvres s’accroît, la chereté des vivres augmente,
l’hijver n’est pas loin, les ressources sont épuisées!” De stadsmagistraat vreest zelfs voor volksoproer.
Oorzaken zijn volgens de magistraat de steeds duurdere levensmiddelen, uitzonderlijk strenge winters,
epidemieën, achteruitgang van de liefdadigheid, bevoordeling van bepaalde families bij de bedeling en
ontoereikende inkomsten van de armentafels.
BRuSSEL, Algemeen Rijksarchief, Geheime Raad Oostenrijkse Periode, 1284B.
De Zwarte Dood
Vooral de armere bevolkingslagen waren kwetsbaar voor besmettelijke ziektes zoals lepra en pest. Ze
leefden in slechte hygiënische omstandigheden, waren vaak jarenlang ondervoed en konden de plaag
niet ontlopen door naar een buitenverblijf uit te wijken. In West-Europa was de pest in de loop van de
7de eeuw verdwenen, maar in 1347 dook ze opnieuw op. Wie besmet raakte met de longpest moest het
na twee of drie dagen met de dood bekopen.
Vanaf de 12de eeuw werden melaatsen
ondergebracht in een lazarij of leprozerie:
een complex o.l.v. lazarijmeesters met een
centraal gebouw, een kapel annex kerkhof,
dienstgebouwen, ziekenkamers en kleine
woningen. Dit detail uit de Kaart van het
Schaluinveld (Cornelis Lowis, 1669) toont
de voormalige lazarij van Diest, vernield in
de 16de eeuw.
BRuSSEL (Anderlecht), Rijksarchief, Raad
van Brabant, Processen der steden, 108.
Gilles li Muisit (1275-1352), de abt
van de Sint-Maartensabdij te Doornik,
beschouwt de pest als een straf van God.
Miniatuur over de openbare verbranding
van joden, ervan beschuldigd de pest te
hebben veroorzaakt door vergiftiging van
bronnen en waterputten. In Europa werden
zo tienduizenden joden terechtgesteld.
BRuSSEL, Koninklijke Bibliotheek van België,
Handschriften, 13076-13077 – Miniatuur
van Pierart dou Tielt uit de Kroniek van Gilles
li Muisit (Doornik, 1349-1353), f° 12v°.
11

Arm-zalig?
12
Ysabeau Carpentier ontving eind 1523 een kleine som van de aalmoezenij van Vlaanderen. Zowel de arme
weduwe zelf als haar zes kinderen werden getroffen door de pest, en dat net in een periode van duurte.
Suplie en toute humilité Ysabeau Carpentier vesve de feu Grard du Plony povre honeste femme
quelle a eu elle et ses enffans tout de peste comme autrement ne luy est possible povoir vivere
sans l’aumosne des bonnes gens et aussy a cause de la grand chierté du tampz qu’il vous plaise
en aulmosne et pour l’amour de dieu luy donner quelque gracieuse le pour son entretenir en quoy
faisant vous ferez œuvre meritoire et elle prira dieu pour vous.
BRuSSEL, Algemeen Rijksarchief, Kwitanties van de Rekenkamer te Rijsel, portefeuille 11, 45.
Tijdens de pestepidemie van 1347-1350 had men nauwelijks tijd om alle slachtoffers te begraven.
Begrafenis van de slachtoffers van de pest te Doornik in 1349.
BRuSSEL, Koninklijke Bibliotheek van België, Handschriften, 13076-13077 – Miniatuur van Pierart dou
Tielt uit de Kroniek van Gilles li Muisit (Doornik, 1349-1353), f° 24v°.
Werkloosheid
Kwijtschrift van begin 1524 waarin de aalmoezenij van Vlaanderen een arme oude man begunstigt die
reeds twee weken werkonbekwaam is door een borstvliesontsteking. De gevolgen voor zijn gezin met zeven
kinderen zijn dramatisch:
… griefve maladie de febvre et attaint du pleurisis pour quoy il ne poeult pour le present gaignier aulcune
chose au moyen de quoy il est et tout son maisnage en extreme necessité …
BRuSSEL, Algemeen Rijksarchief, Kwitanties van de Rekenkamer te Rijsel, portefeuille 11, 42.
Hongersnood
Verzoek van de leden van de Raad van State aan de leden van de Raad van Brabant om maatregelen
te treffen tegen de weigering van graantoevoer naar de stedelijke markten, 8 november 1698. Bij
hongersnood vaardigde de overheid maatregelen uit om hamsteren en fraude tegen te gaan. In deze
brief hekelt de Raad van State het feit dat de plattelandsbewoners uit gierigheid (par un mouvement

Percepties van armoede, 13 de - 18 de eeuw
d’avarice) en uit speculatie (d’esperance d’une plus grand cherté) weigerden graan naar de markten
van de Brabantse steden te brengen. Gevolg was een groot graantekort en de dreiging van een extreme
hongersnood. De Raad van State drong erop aan maatregelen te treffen tegen deze praktijken, zoals
confiscatie van het graan en zelfs lichamelijke straffen.
BRuSSEL, Algemeen Rijksarchief, Raad van State, 1833.
Voorstel om openbare magazijnen op te richten voor de opslag van graan en ander voedsel gedurende 18
maanden, als verzekering tegen les horreurs de la disette et de la famine.
BRuSSEL, Algemeen Rijksarchief, Handschriftenverzameling, 264 – L.J. Cocquereaut, Projet pour établir
des magasins publics à l’effet de prévenir la disette de subsistance nécessaire pour la nourriture des
peuples et des animaux utiles et la leur assurer dans tel pays que ce soit, contre tous évènemens imprévus,
17 januari 1790.
Dronkenschap
Dronkenschap kan zowel oorzaak zijn als gevolg van armoede. Een 17de-eeuws schilderij verhaalt hoe
gebrek aan wooncomfort de lagere klassen naar de herberg dreef. Die bood ruimte, warmte en licht.
ANTwERPEN, Koninklijk Museum voor Schone Kunsten – Schilderij van willem van Herp, De bedelares
in de kroeg.
De uitgaven van een arbeidersfamilie
in Antwerpen, 1586-1600
voeding
73,5%
kleding
16%
huishuur
6%
verwarming & licht
4,5%
Tot het midden van de 19de eeuw besteedden gezinnen driekwart van hun budget aan voedsel.
Stijgende voedselprijzen hadden bijgevolg een grote weerslag op de koopkracht, zo ook in het
16de-eeuwse Brabant. In steden als Leuven en Mechelen steeg de broodprijs voortdurend, maar
de nominale lonen bleven even laag. Deze grafiek toont de uitgaven van een arbeidersfamilie in
Antwerpen, 1586-1600.
Grafiek uit: J.A. VAN HOuTTE en L. VAN BuYTEN, The Low Countries, in G. PARKER (ed.), An
Introduction to the Sources of the European Economy 1500-1800, Londen, 1977, p. 111.
13

Arm-zalig?
14
3. Percepties van armoede
Archieven, literatuur en beeldende kunst verraden veel over de houding tegenover de arme.
Bedelaars en armen zitten vaak verscholen. Op de minder in het oog springende gedeelten
van deze koorbanken worden we geconfronteerd met een profane en volkse wereld waarin
de wijsheid van de volksmens opklinkt, zijn ongebreidelde fantasie, zijn lach en zijn spot.
3.1 Caritas
‘GA HEEN, VERKOOP AL wAT GIJ HEBT EN GEEF HET AAN DE ARMEN,
EN GIJ ZuLT EEN SCHAT IN DE HEMEL HEBBEN’
Tijdens de middeleeuwen berustte de armenzorg vooral op caritas of liefdadigheid.
Armen en bedelaars werden niet in een kwaad daglicht gesteld. Men zag behoeftige
mensen als geprivilegieerde bemiddelaars tussen hemel en aarde. Ze vormden een
onmisbare schakel in de christelijke samenleving. Het eigenlijke doel van de caritas
was niet materiële noden te lenigen, maar het zielenheil van de donor te bevorderen. De
bedelaar was een middel voor de rijke om zijn hemel te verdienen. De rijken hadden de
armen nodig om zalig te worden en hadden er dus alle belang bij de sociale ongelijkheid in
stand te houden.
Oog in oog met de dood, hoopten welgestelde gelovigen op vergiffenis van hun zonden door een
godvruchtig gebaar te stellen tegenover de armen.
BRuGGE, Groeningemuseum – Schilderij van J. Provoost (1462-1529), De Gierigaard en de dood.
Sint-Martinus deelt zijn mantel met een arme, afbeelding in het Cartularium van cijnzen en renten door de
Doornikse Sint-Maartensabdij geïnd in Doornik, Kain, Rumillies en Orcq, 1346 of 1347.
DOORNIK, Rijksarchief, Cartularia , 98.
Christelyke bemerkingen om de werklien en armen te brengen tot een goed gebruyk van hunnen arbeid en
armoede, ook dienstig voor de ryken, om niet op den rykdom hun bert te stellen, dien wel te gebruyken: en
zeer troostelyk voor de gene die in tegenspoed en in lyden gesteld zyn, Kortrijk, 1765.
Dit werk verheerlijkt de staat van armoede. Rijken moeten nederig en eenvoudig leven om een ellendig en
ongelukkig hiernamaals te vermijden.
BRuSSEL, Algemeen Rijksarchief, Bibliotheek, EP 5214.

Spreekwoordelijke voorstelling van
de sociale tegenstellingen.
BRuSSEL, ©KIK-IRPA – A. Gelmers
(1532-1548), Koorgestoelte
van de Sint-Katharinakerk te
Hoogstraten, Elck treckt zijn
kant…, zitterke, eik.
Sint-Martinus deelt zijn mantel met een arme,
afbeelding op stadszegel van Kortrijk, 1298.
Legende : + S’ . PREPOSITORUM : E/T :
SCABINORUM : CVRTRACENSIUM.
BRuSSEL, Algemeen Rijksarchief, Rekenkamers,
Oorkonden van Vlaanderen, I/1083.
Percepties van armoede, 13 de - 18 de eeuw
Dit zitterke toont hoe een berooide
bedelaar de hand uitsteekt naar een keurig
geklede man, die zwijmelend zoekt naar de
deur van het herenhuis aan de overkant.
Vermoedelijk wil Gelmers hier het schrijnende
contrast tussen armoede en rijkdom
beklemtonen.
BRuSSEL, ©KIK-IRPA – A. Gelmers
(1532-1548), Koorgestoelte van de Sint-
Katharinakerk te Hoogstraten, Bedelaar en
soldaat, zitterke, eik.
Een bedelaar vraagt tijdens een
dodenofficie om een aalmoes in een koor met
zingende monniken.
BRuSSEL, Koninklijke Bibliotheek van België,
Handschriften, IV 145 – Miniatuur uit een
15de-eeuws gebedenboek, f° 174r°.
15

Arm-zalig?
16
Het motief van de Zeven Werken van Barmhartigheid gaat terug op een passage over het
Laatste Oordeel uit Mattheüs (25,31-46). Mattheüs vermeldt echter maar 6 Werken, het
zevende – de doden begraven – zou in de 3de of 4de eeuw zijn toegevoegd door Lactantius,
op basis van het oudtestamentische boek Tobias (1,17).
Op deze miniatuur beoefent Margareta van York, hertogin van Bourgondië en echtgenote van
Karel de Stoute, de Zeven Werken van Barmhartigheid. Bovenaan herkent men, van links naar
rechts: de hongerigen spijzen, de dorstigen laven, de naakten kleden, de vreemden herbergen.
Onderaan van links naar rechts: de gevangenen bezoeken, de zieken troosten, de doden
begraven. De schenkster, in gebed geknield, en haar patroonheilige Margareta, staan rechts
onderaan.
BRuSSEL, Koninklijke Bibliotheek van België, Handschriften, 9296 – Miniatuur van Jean Dreux
uit Benois sont les miséricordieux, ca. 1468, f° 1.

Percepties van armoede, 13 de - 18 de eeuw
Martinus (de latere bisschop van Tours), zoon van Romeinse ouders, werd
geboren omstreeks 316 in de Hongaarse stad Sabaria, nabij de Oostenrijkse provincie
Stiermarken. Hoewel hij liever monnik was geworden, sloot hij zich al op jonge leeftijd aan bij
het Romeinse leger. Pas vijftien jaar oud trok Martinus met het Romeinse leger naar Gallië.
Daar, bij de stadspoort van Amiens, gaf hij de helft van zijn mantel aan een bedelaar. Bij vele
Romeinse soldaten was de helft van hun mantel eigendom van Rome. Martinus gaf bijgevolg
enkel zijn eigen helft weg. De legende verhaalt dat het Christus was die onder de gedaante
van deze bedelaar aan hem verscheen. De Heilige Martinus is naast patroonheilige van de
armen en bedelaars, ook die van de militairen, de ruiters, de smeden, de kleermakers, de
reizigers, de gevangenen, de wijnboeren en de geheelonthouders.
BRuSSEL, Koninklijke Bibliotheek van België, Handschriften, 1175 – Sint-Martinus deelt
mantel met een arme, in Le Vieil Rentier d’Audenaerde, na 1291, f° 92.
Sint-Martinus deelt zijn
mantel met een arme.
BRuSSEL, Koninklijke Bibliotheek
van België, Handschriften, 9026
– Miniatuur uit Breviarium van
Filips de Goede, ca. 1455, Deel
II, f° 500.
Op het Sint-Maartensfeest (11 november)
schonken de rijken vaten met jonge “Sint-
Maartenswijn” aan de armen. Sint-Martinus wordt
rechts afgebeeld. Links op de voorgrond zijn twee
armmeesters herkenbaar aan hun donkere hoed en
kledij.
ANTwERPEN, Koninklijk Museum voor Schone
Kunsten – Peeter Balten (1525-1598), Sint-
Maartensfeest.
17

Arm-zalig?
18
Na de dood van zijn rijke
ouders, deelt de Heilige
Rochus al zijn bezittingen
aan de armen uit, hier
gesymboliseerd door het
uitstrooien van gouden en
zilveren munten. Rochus
werd pelgrim en bedelaar.
Hij zou vele pestlijders
genezen hebben, maar
kreeg de ziekte ook zelf en
stierf omstreeks 1327.
Voorheen: AMSTERDAM,
Bibliotheca Philosophica
Hermetica – Miniatuur
uit het getijdenboek van
Albrecht van Brandenburg,
1522-1533. Huidige
bewaarplaats onbekend.
De iconografie bevat talrijke voorstellingen van heiligen die caritas beoefenen. In onze gewesten zijn vooral
de Heilige Elisabeth en de Heilige Martinus populair.
De Heilige Elisabeth (Elisabeth van Thüringen of Elisabeth van Hongarije) werd in 1207 geboren als
dochter van koning Andreas II van Hongarije. In 1221 trouwde ze met de Thüringse landgraaf Ludwig IV.
Het paar vestigde zich in Eisenach, op het imposante kasteel de Wartburg. Elisabeth leefde in navolging
van de Heilige Fransiscus van Assisi een sober en ascetisch leven en verleende hulp aan armen en
lepralijders. Na de dood van haar man in 1227 werd ze verdreven en leefde ze in vrijwillige armoede in
Marburg aan de Lahn, als lid van de Derde Orde van Sint-Franciscus. Ze overleed in 1231, amper 24 jaar
oud. Reeds vier jaar na haar dood werd ze heilig verklaard.
De spiritualiteit van haar liefdadigheid ontwikkelde zich op drie niveaus: de gift (largitio) heeft slechts
waarde en betekenis als ze gepaard gaat met zelfvernedering (labor) en een oprecht medeleven met het
lijden van de armen (compassio).
BRuSSEL, Koninklijke Bibliotheek van België, Handschriften, IV 280 – Miniatuur uit getijdenboek, eerste
kwart 16 de eeuw, f° 234 r°.

Percepties van armoede, 13 de - 18 de eeuw
3.2 “Luiaards, bedriegers, parasieten”
Door de catastrofale hongersnoden en een nieuwe pestepidemie in de 14de eeuw
veranderde het traditionele beeld van de arme. De pestepidemieën waren selectief en
troffen vooral de meest kwetsbaren, de armen. Zij ondergingen in tijden van epidemie
allerlei discriminerende maatregelen, overtuigd als men was dat het gevaar van bij hen
kwam. Stadspoorten werden gesloten voor de paupers, met nomadisme tot gevolg. Dat
dit de verspreiding van epidemieën nog versterkte, is duidelijk. Een ander gevolg van
de pest was een groeiend tekort aan arbeidskrachten. Tegen werkbekwame armen werd
steeds repressiever opgetreden. Ze werden meer en meer gelijkgesteld met bedelaars
en vagebonden en als criminelen beschouwd. Vanaf de 15de eeuw ontstond zelfs een
specifiek literair genre rond ‘de listen van de bedelaar’. Iconografie uit die periode getuigt
van eenzelfde negatieve houding. Ook Bosch en Brueghel stelden bedelarij gelijk aan
mismaaktheid, slechtheid en zotheid.
In 1459 werd de bestrijding van de bedelarij voor het eerst op landelijk niveau aangepakt, met name in
Brabant. Met deze ordonnantie van 14 augustus 1459 legde Filips de Goede een bedelverbod op aan alle
kinderen ouder dan twaalf jaar en leerjongens die de leeftijd van zestien hadden bereikt. Arbeidsongeschikte
volwassenen ouder dan zestig en personen die kinderen ten laste hadden en bijgevolg niet konden werken,
mochten bedelen op voorwaarde dat ze een bedelteken kregen van de meesters van de armentafels. Bij
overtreding wachtte een gevangenis- en galeistraf.
Placcaeten van Brabant, IV, p. 402-403.
De Duitse humanist Sebastian Brant was een satirische poëet. Zijn werk Das Narrenschiff (1494) kende
een bijzonder groot succes. Kort na de Duitse uitgave werd het vertaald o.m. in het Latijn, het Frans, het
Nederlands (door Jakob Locher) en het Engels. Het boek stelt de menselijke gebreken en zonden voor als
verschillende soorten dwaasheden. Al de zotten, die deze tekortkomingen verpersoonlijken, vormen samen
de bemanning van het volgeladen zottenschip.
BRuSSEL, Koninklijke Bibliotheek van België, Kostbare werken, III 15891 B – Sebastian Brant, Der Sotten
Schip, Antwerpen, 1548.
Een levendige schildering van diverse bedelaarstypes: Walen, Ieren, Engelsen, Spanjaarden, mannen,
vrouwen en kinderen van allerlei slag; echte en valse zieken en verminkten, zigeuners, muzikanten,
pelgrims, invaliden, studenten uit Leuven en Dowaai, passeren de revue. Het werk is opgedragen aan de
armmeesters van Antwerpen.
BRuSSEL, Koninklijke Bibliotheek van België, Kostbare werken, 3206 A – Kluchtighe Calliope
uytbeeldende den aert, eygenschappen ende manieren der Arme Bedelaeren, bestaende in verscheyde
manieren van eyschen…, Antwerpen, 1652.
19

Arm-zalig?
20
Op dit schilderij wordt het gesukkel
van een groep bedelende marginalen
(kreupelen, blinden, krankzinnigen en
ouderen) treffend uitgebeeld.
BRuSSEL, ©Koninklijke Musea voor Schone
Kunsten – Meester van de Verloren Zoon,
Kreupelen in een bedelaarswijk, 16de eeuw.
Sebastian Brant, Van ‘t Narren-Schip;
Sy zijn voor God gherekent voor sotten Die
d’armoede versteken ende d’arme bespotten.
BRuSSEL, Algemeen Rijksarchief,
Topografisch-historische atlas, 1845.
Sommige armen probeerden wel degelijk
medelijden op te wekken door ziekten of
lichamelijke gebreken voor te wenden. In
1516 onderwierp de amman van Brussel de
vermeend kreupele Hans Vander Hofstadt aan
een strafrechtelijk onderzoek, aangezien hij
“zijn hant aen zijn arm droegh gelijck oft hij
cropel oft verminct geweest waer” hoewel hij
“nochtans aen zijn lijf gheen letsel en hadde en
gaende alsoe om gode”. Dergelijke praktijken
vormden evenwel de uitzondering op de regel.
BRuSSEL, Algemeen Rijksarchief,
Rekenkamers, registers, 12705 (rekening 24
juni 1516-26 september 1516), f° 17v°.

Percepties van armoede, 13 de - 18 de eeuw
Ook Erasmus had een negatieve kijk op bedelarij: asociaal, verfoeilijk en gevaarlijk voor de openbare orde.
Hij wijdde in 1524 één van zijn Colloquia aan de ‘armoedeplaag’. Op het einde van deze dialoog wordt
voorspeld dat de stedelijke overheden spoedig strenge maatregelen zullen treffen.
BRuSSEL, Koninklijke Bibliotheek van België, Kostbare werken, VI, 10885 A– Desiderius Erasmus,
Dialoog van de bedelaars, in Familiarium colloquiorum, Basel, 1531.
Typisch voor de bedelaars- en armeniconografie uit de 16de eeuw is de associatie bedelarijmismaaktheid-slechtheid-zotheid.
Een burijngravure naar Jeroen Bosch stelt allerlei manieren en
houdingen voor waarop bedelaars een gebrek simuleren. Ze draagt volgend opschrift:
Al dat op den blauwen trughelsack, gheerne leeft
Gaet meest al Cruepele, op beijde sijden
Daerom den Cruepelen Bisschop, veel dienaers heeft,
Die om een vette prove, den rechten ghanck mijden.
BRuSSEL, Koninklijke Bibliotheek van België, Prentenkabinet, S I 8548 – Bedelaars, naar J. Bosch,
uitgegeven door Hieronymus Cock, Antwerpen.
Kopergravure waarop bedelaars als verminkten en kreupelen worden voorgesteld.
BRuSSEL, Koninklijke Bibliotheek van België, Prentenkabinet, S III 24592 – Cornelis Metsys, De vier
kreupele bedelaars, 16de eeuw.
D.V. Coornhert, zowel dichter, prozaschrijver, graveur, theoloog als wijsgeer, maakt in zijn werk een
onderscheid tussen “goede” en “slechte” armen. Zo zijn er de “gebrekkig geborenen” of zij die buiten
hun schuld om bezittingen hebben verloren. Voor hen zit er niets anders op dan hun lot geduldig te
aanvaarden. Anderzijds zijn er de “verspillers” (Verloren Zoon), “onachtzamen” en “luiaards”:
Overdaad verarmde den zoone verloren
Onachtsaamheyd bracht kaf onder ‘t goede koren
En slapen traagh sloot buyten de maaghden gheck:
Dees drie zijn meest oorsaeck van alle schuldigh ghebreck.
BRuSSEL, Algemeen Rijksarchief, Kostbare werken, LP 131, 5 – Dirck Volkertszoon Coornhert, Recht
ghebruyck ende misbruyck van tijdlicke have, Amsterdam, 1620.
De afgebeelde brassende en feestende bedelaars illustreren de tweedeling vrijheid/feest en verarming,
naar het model van de Verloren Zoon-iconografie. Het onderschrift van de prent legt de klemtoon op het
verkwistend en parasitair gedrag van bedelaars:
Die eens schaemt en Eer ter Kercken heeft gebracht
Leeft boven zijn geven in Luyer weelden zacht.
S’volx miltheyt versmetst hij avond en Morgen.
En laet Sorgeloos den Vogelkens zorgen.
BRuSSEL, Koninklijke Bibliotheek van België, Prentenkabinet, S II 85296 – Brassend bedelaarsgezelschap
voor een herberg, gravure door Pieter Serwouters (1586-1657) naar een voorbeeld van David
Vinckboons, 1608.
21

Arm-zalig?
22
4. Extreem versnipperde armenzorg
Ontelbare instellingen hielden zich tijdens het ancien régime op de één of andere manier
bezig met steunverlening. Tot ver in de 11de eeuw bleef liefdadigheid het monopolie van
de Kerk, maar vanaf de 12de eeuw begon ook de lekengemeenschap zich met armenzorg
bezig te houden. Dit leidde tot een extreme versnippering van initiatieven. Verzorging in
gestichten versus thuisverzorging vormde een eerste onderscheid. Sommige instellingen
verleenden in principe bijstand aan alle noodlijdenden, terwijl andere gericht waren op
specifieke groepen, zoals zieken (leprozen, blinden, geesteszieken), vondelingen, wezen,
bejaarden, daklozen, enz.
4.1 Armentafels
Vanaf het einde van de 12de eeuw rezen in vele steden en dorpen armentafels of
Tafels van de Heilige Geest uit de grond, die bedeling aan huis verzorgden. Hoewel
deze parochiaal georganiseerd waren, ging het hier om burgerlijke instellingen.
Armenmeesters bedeelden de armen met brood, kleding en schoenen, brandstof, vlees
(in de vastenperiode vervangen door haring), vetstoffen, erwten, krenten, wijn en bier.
Zegel van de Tafel van de Heilige Geest van Brugge, 1292.
Schietspoelvormig zegel met voorstelling van een verheerlijkte Christus in een architecturaal decor.
Onderaan afbeelding van een schild met de wapens van de stad Brugge. Legende: S’ / (…) : SCI : SPIR/
IT/VS : IN : BRVGI/S
BRuGGE, Rijksarchief, Blauwe charters, akte van 1292.
Heilige Geestrekening van de Sint-Niklaaskerk te Gent, 1311.
GENT, Rijksarchief, Fonds Sint-Baafs en Bisdom, Vreemde archieven, S.496.
Vele schenkingen aan de Tafels gebeurden bij testament. Deze Naamse priester begunstigde naast de
Heilige-Geesttafel van Onze-Lieve-Vrouw, de leprozerie “les Grands-Malades” en de Tafel van de arme
begijnen (4 februari 1334). Met dergelijke vrome legaten trachtte men gebeden af te kopen.
NAMEN, Rijksarchief, Charterverzameling van “Grands-Malades” van Namen, I, origineel op perkament,
gezegeld.
Cijnsrol van de Heilige-Geesttafel van Schelle, 1434.
ANTwERPEN, Rijksarchief, Kerkarchief Schelle.

Schenking aan
verschillende
armendissen,
chirograaf, 1323.
GENT, Rijksarchief,
Sint-Michielskerk,
oorkonde nr. 11.
Percepties van armoede, 13 de - 18 de eeuw
Vele welstellenden stichtten bij
testament een jaargetijde met bedeling aan
de armen. Op het jaargetijde van Robert
d’Aubermont worden hemden, schoenen
en kousen uitgedeeld aan de behoeftigen,
1793-1794.
GENT, Rijksarchief, Bisdom, K 9764/1
Jaargetijdenboek van het Sint-
Veerlekapittel, met aantekeningen over
ontvangsten en distributies aan de armen,
1591-1607.
Gent, Rijksarchief, Bisdom, S 235.
23

Arm-zalig?
24
Miniatuur uit het
renteboek van de
Heilige-Geesttafel van de
Sint-Jacobskerk te Gent,
1436.
In het onderste register
zijn vier rijkelijk geklede
armmeesters (de Gents
patriciërs Gheerem
Borluut, Jan van Munte,
Willem van Meerdre en
Arbaen Dammen) te zien
die broden uitdelen aan
vijf kreupele armen.
Midden in de marge links
zit een geknielde priester,
met de spreukband
Miserere mei Deus.
Het bovenste register
toont de Apocalyptische
Christus.
GENT, Rijksarchief,
Kerkfabriek Sint-Jacobs,
649.

Percepties van armoede, 13 de - 18 de eeuw
Miniatuur uit het
renteboek van de Tafel
van de Heilige Geest van
Assenede, 15de eeuw.
De Heilige-
Geestmeesters Jan de
Ruddere en Pieter Craye
innen de ontvangsten
van de armentafel.
Het vermogen van
de armendissen
kwam eerder uit de
middenklasse dan uit de
toplaag. Middenklassers
beseften dat ze bij de
minste tegenslag zelf
in de armoede konden
terechtkomen.
GENT, Rijksarchief,
Assenede kerk, 113 bis.
25

Arm-zalig?
26
Armenpenningen of “loodjes” die aan de armen van de
Sint-Baafsparochie te Gent werden bedeeld. Op de loden
konden de initialen van de parochie en de waarde van de
penning voorkomen, maar ook het jaartal van uitgave, o.a.
1762.
Verzameling Bisdom Gent.
In sommige gevallen werden speciale loden ter nagedachtenis van de overleden bisschop verdeeld. Deze
droegen een afbeelding van diens wapenschild en hadden een gedenktekst met persoonsgegevens over
de overledene op de keerzijde. Een voorbeeld hiervan is de armenpenning waarmee Antonius Triest
(1577-1657), bisschop van Brugge en nadien van Gent, werd herdacht. Deze bisschop nam tijdens zijn
leven verschillende inititatieven ten bate van armen en minderbedeelden, zoals het oprichten van een
“Gratiskas”, waar renteloze leningen konden worden aangegaan.
Verzameling Bisdom Gent.
Aanhef van de rekening van een armendis, 1472-1473.
GENT, Rijksarchief, Kerk Sint-Maartens Ekkergem, 120.
4.2 Hospitalen
Armen die wegens ziekte of invaliditeit niet meer in staat waren te werken of te bedelen,
konden in hospitalen terecht. Daar kregen ze gratis onderdak, een bed en voedsel.

Zicht op de drie
grote ziekenzalen van het
Brugse Sint-Janshospitaal.
De houten ziekenbedden
stonden in rijen van twee
aan twee rond de zuilen en
pijlers Mannen en vrouwen
lagen in verschillende
rijen. Soms werden
twee zieken wegens
plaatsgebrek samen in
een bed gestopt. Zusters
deelden het eten rond.
BRuGGE, Hospitaalmuseum
– Jan Beerblock (1778?),
Schilderij Gezicht in de
oude ziekenzalen.
Register van sterfgevallen in het Groot Hospitaal te Namen (1639-1776).
NAMEN, Rijksarchief, Institutions de bienfaisance de Namur sous l’Ancien Régime, 93.
Percepties van armoede, 13 de - 18 de eeuw
Twee mannen hebben een zieke binnengebracht met
de draagstoel van de armendis van Sint-Anna. De zieke
is door twee zusters uitgekleed en in bed gelegd.
BRuGGE, Hospitaalmuseum – Jan Beerblock (1778?),
Detail uit schilderij Gezicht in de oude ziekenzalen:
Armenstoel van de armendis van Sint-Anna.
Zicht op het kapelletje van een kerkhof. De grafkuil voor een in stro gewikkeld lijk is reeds gegraven.
De gebouwen op de achtergrond maken vermoedelijk deel uit van het Sint-Janshospitaal van Brugge. De
tekst Caritate, tot het Celebrèn van Missen,// Voor de gelovige zielen, Wiens Lichaemen,// in Strooy
begraven Syn,//bidt voor hun, moest de voorbijganger aanzetten tot caritas. In 1826 verbood het
Brugse stadsbestuur nog doden in stro te begraven.
BRuGGE, Hospitaalmuseum – anoniem, 18 de eeuw, Olieverf op hout.
27

Arm-zalig?
28
Traktaat over thema’s als: hoe gezond blijven, hoe ziekten genezen met medicijnen (om meest alderhande
sieckten met slechte ende oncostelijcke medicijnen te genesen, tot een vertroostinghe voor alle
menschen, maer bysonder voor den armen, die meest hulpe van doen hebben). Liefdadigheid tegenover
zieken zal volgens de auteur honderdvoudig worden beloond in de hemel.
BRuSSEL, Koninklijke Bibliotheek van België, Kostbare werken, III 93244 A – Heyman Jacobszoon, Van
den schat der aermen oft een medecijn-boecxken dienstelyck voor alle menschen, inhoudende hoe men
sijne gesondtheydt onderhouden sal, Antwerpen, 1641.
Gravure waarop de dood wordt voorgesteld als redder van de armen.
BRuSSEL, Algemeen Rijksarchief, Topografisch-historische atlas, 1709.
4.3 Godshuizen
Het concept van de godshuizen gaat terug tot de 13de eeuw, toen de ambachten voor
eigen leden dit soort initiatieven ontwikkelden. Een eeuw later verscheen een tweede
soort godshuizen, de bejaardenhuizen. Afhankelijk van de stichting, werd onderdak en/of
levensonderhoud aangeboden. Totaal berooiden of marginalen vielen evenwel uit de boot,
aangezien een minimale uitzet was vereist.
Volgens een ordonnantie van 1677 van koning
Karel II was het godshuis van Sint-Jacob te Gent
enkel toegankelijk voor “aerme deugdelyke
ende bejaerden ofte gebrekelicke persoonen
mans ofte vrauwen…”. In 1717 vroeg de
vijftigjarige Caterine Thoorens om opname in
deze instelling. Ze beklemtoonde haar goede
afkomst en hoopte op een voorkeurbehandeling
als achterkleindochter van kolonel Bertholis,
die in het koninklijk leger had gediend. Om de
aanvraag wat meer gewicht te geven, voegde ze
enkele aanbevelingsbrieven toe.
BRuSSEL, Algemeen Rijksarchief, Raad van
State, 1548.

Percepties van armoede, 13 de - 18 de eeuw
Verzoek van de 71-jarige Maria Neirman, een weduwe uit Lovendegem, om opname in het
Sint-Jacobsgodshuis van Gent (7 juli 1787). Een geneesheer bevestigde dat ze wegens reuma en
kortademigheid niet meer kon werken. De burgemeester, schepenen, chirurgijn en griffier van
Lovendegem beklemtoonden haar goed gedrag. De hulpbehoevende weduwe zou hen die haar
steunden in haar verzoek, gedenken in haar dagelijks gebed.
BRuSSEL, Algemeen Rijksarchief, Algemene Regeringsraad, 2460.
Gebedenboek van het Sint-
Jacobsgodshuis te Gent, 1596.
GENT, Rijksarchief, Bisdom, B 2769.
29

Arm-zalig?
30
4.4 Onderwijs
Vanaf de vroege 13de eeuw kregen ook arme scholieren – vaak Bonifanten, Bonipueri of
Bons Enfants genoemd – specifieke opvanghuizen. Volgens een ordonnantie van Karel V
van 7 oktober 1531 moesten arme kinderen die tijdens de week niet naar school gingen,
op zon- en feestdagen godsdienstonderricht krijgen. Het eerste provinciaal Concilie van
Mechelen (1570) bepaalde dat elke parochie een zondagsschool moest inrichten, inclusief
lees- en schrijfonderricht.
Voorstel tot oprichting van een armenschool te Sint-Niklaas, met reglement, 1717.
Volgens het reglement moesten de kinderen regelmatig bidden en de mis bijwonen, godsdienst-,
lees- en schrijfonderricht volgen, een blauw uniform dragen en zich bekwamen in een of andere
vorm van handenarbeid, zoals spinnen.
Een weekdag zag er zo uit:
5u (zomer) of 6u (winter): opstaan, opmaak bedden, poetsen
6u (zomer) of 7u (winter): handenarbeid
8u: ontbijt (eenen boteram) gevolgd door een half uur speeltijd
9u: gebed
11u30: middagmaal, gevolgd door speeltijd
13u: handenarbeid
15u: gebed
19u: avondmaal, gevolgd door speeltijd
20u: avondgebed, daarna naar bed
BRuSSEL, Algemeen Rijksarchief, Raad van State, 1546.

Percepties van armoede, 13 de - 18 de eeuw
Richtlijnen voor wie catechismusonderricht gaf aan de armen.
BRuSSEL, Algemeen Rijksarchief, Bibliotheek, Kostbare werken, LP 2068 – M.A. Gambart, Le bon partage
des pauvres en la doctrine chrestienne et connoissance du salut ou Instructions familieres pour les simples
distribuées par chaque semaine pour les douze mois de l’année, Luik, 1671.
Lijst van kinderen die in de ‘Blauwe Schoole’ te Gent wonen, 1727-1796.
GENT, Rijksarchief, Fonds Gent, 86.
Overzicht van de
armenscholen
(écoles de charité)
in het aartsbisdom
Kamerijk, per
parochie, ca. 1780.
BRuSSEL, Algemeen
Rijksarchief,
Geheime Raad
Oostenrijkse
Periode, 1285A.
Handboek van de parochiale armenschool van de Sint-Michielskerk te Gent, met gegevens over de
intrede van leerlingen en hun kostgeld, eind 18de eeuw.
GENT, Rijksarchief, Sint-Michielskerk, 900.
Brief uit 1779 van de bisschop van Antwerpen over de inrichting van een zondagsschool in de voormalige
Jezuïetenkerk. Het plan om op vijf verschillende plaatsen in de stad catechismusles te geven aan de armen,
lokte verzet uit van de bisschop. Hij pleitte voor centralisatie van alle lessen in één kerk: door elke zondag
dezelfde lessen drie tot vier maal te herhalen, konden de leden van eenzelfde familie op verschillende
tijdstippen naar school gaan; en door na elke les een eucharistieviering te voorzien, konden armen ertoe
aangezet worden de mis bij te wonen. Men zou ook te biecht kunnen gaan. In de winter zouden de lessen
worden geschorst, maar konden examens worden afgenomen. De bisschop realiseerde zich wel dat het
verzamelen van armen een gevaar voor de openbare veiligheid kon betekenen. De kans op relletjes was
volgens hem trouwens toch veel groter in de winter. Hij meende dat het veel gevaarlijker was om alle armen
op hetzelfde tijdstip les te laten volgen.
BRuSSEL, Algemeen Rijksarchief, Geheime Raad Oostenrijkse Periode, 926.
Lijst van weldoeners van de armenschool van de Sint-Michielskerk te Gent, 18de eeuw.
GENT, Rijksarchief, Sint-Michielskerk, 902.
31

Arm-zalig?
32
5. Openbare onderstand
Groeiende sociale en politieke onrust in de jaren twintig van de 16de eeuw zette de elites
aan tot radicale hervormingen van de armenzorg. De levensstandaard van een aanzienlijk
deel van de bevolking was dramatisch gedaald door misoogsten, hongersnood, epidemieën
en oorlogen. Het verarmde volk kwam in actie en in talrijke steden brak oproer uit.
Bergen – gevolgd door Ieper en andere steden – voerde in 1525 als eerste stad een nieuw
systeem in, gebaseerd op drie principes: een strikt bedelverbod, arbeidsdwang voor de
armen die in staat waren te werken, ongeacht leeftijd en geslacht, en een centralisatie
van de armenkassen in een ‘gemene beurs’ om de selectie en de controle van de ‘echte’
behoeftigen mogelijk te maken. Een dergelijke sociale politiek betekende een radicale
breuk met de middeleeuwse armenzorg. Het principe dat de armenzorg essentieel een
taak van de overheid was, vond definitief ingang.
De magistraat van Ieper compileerde een nieuw plan uit het hervormingsplan van de armenzorg van de
Ieperse stadsmagistraat van 1525 – met als belangrijkste principes een strikt bedelverbod, arbeidsplicht
voor alle valide armen en centralisatie van de bestaande steunfondsen in een gemene beurs – en Vives’ De
Subventione pauperum. Het plan werd voorgelegd aan de theologische faculteit te Parijs en goedgekeurd
op 16 januari 1531. Zo vormde het de basis van de Keizerlijke Ordonnantie van 1531. Voorliggend werk is
de eerste uitgave van dat plan en bevat zowel de vraag om goedkeuring aan de theologische faculteit van
Parijs, als het antwoord.
BRuSSEL, Algemeen Rijksarchief, Bibliotheek, Kostbare werken, LP 2053 – Martin de Keysere, Forma
Subventionis pauperum quae ad Hyperas Flandrorum urbem viget, Antwerpen, 1531.
Volgens de ordonnantie van Karel V van 7 oktober 1531 moesten de plaatselijke overheden de bedelarij
verbieden, een gemene beurs oprichten, alle valide armen verplichten te werken en het drankmisbruik
beteugelen. In de meeste kleine steden en in de dorpen bleef de ordonnantie dode letter omdat de
plaatselijke overheden over onvoldoende financiële middelen beschikten. Ook in sommige middelgrote
steden legden de magistraten het keizerlijk bevel naast zich neer.
Recueil des Ordonnances de Pays-Bas, 2de reeks, III, 1530-1536, p. 265-273.
De Brugse stadspensionaris Gillis Wyts werkte Vives’ voorstellen uit in een plaatselijk hervormingsplan. Hij
pleitte voor centralisatie van de armenzorg en volstrekte laïcisering van de liefdadigheidsinstellingen. De
ordonnantie van 1564 die hieruit voortkwam, lokte heel wat verzet uit. Vooral de bedelorden voelden zich
bedreigd door het bedelverbod. De armmeesters vreesden hun zelfstandigheid te verliezen. Nog hetzelfde
jaar werd het nieuwe armenreglement ingetrokken. De Brugse liefdadigheid zou tot het einde van het
ancien régime haar middeleeuws karakter blijven bewaren.
BRuSSEL, Algemeen Rijksarchief, Bibliotheek, Kostbare werken, LP 84 – G. wyts, De continendis et alendis
domi pauperibus, et in ordinem redigendis validis mendicantibus, Antwerpen, 1562.

Percepties van armoede, 13 de - 18 de eeuw
De Spaanse humanist Vives (1492-1540) droeg op 6 januari 1526 zijn beroemde traktaat
over de armoede, De Subventione pauperum, op aan de stadsmagistraat van Brugge. Het
is het meest gekende en gedetailleerde werk rond deze problematiek van die tijd. Dankzij
vertalingen in het Nederlands, Duits, Italiaans en Frans werd het boek toegankelijk voor
een brede lezerskring. Vives pleitte voor een efficiënte en systematische aanpak van de
armenzorg: alle bestaande voorzieningen centraliseren tot een gemene beurs, verbod op
bedelarij en verplichte arbeid voor valide armen, ongeacht leeftijd en geslacht. Volgens Vives
kon armoede vermeden worden door iedereen in overeenstemming met zijn mogelijkheden
aan het werk te zetten. Wie geen vaardigheden had, moest scholing krijgen. En wie zich
onterecht als ziek voordeed, moest streng gestraft worden. Omwille van de gelijkenis met
Luthers leer over de armenzorg, werd Vives al snel van ketterij beschuldigd. Zijn plan was te
Brugge jarenlang voorwerp van discussies.
BRuSSEL, Koninklijke Bibliotheek van België, Prentenkabinet, Impr. V.H. 9069 A – Portret van
J. L. Vives uit J.-J. Boissard, Icones quinquaginta virorum illustrium doctrina et eruditione
praestantium ad vivum effictae, cum eorum vitis descriptis a Jan. Iac. Boissardo Vesunti,
Frankfurt, Théodore de Bry, 1597.
33

Arm-zalig?
34
6. Arbeidsdwang en vrijheidsberoving
De repressie van bedelarij en landloperij nam verder toe in de 17de en de 18de eeuw.
Verblijfscriteria in de armenzorg werden steeds scherper. In het begin van de 17de eeuw
richtten verschillende steden tuchthuizen op om bedelaars op te sluiten en aan het werk
te zetten. Tijdens het derde kwart van de 18de eeuw nam ook de centrale regering nieuwe
initiatieven op het vlak van de sociale politiek. Het aantal ronddolende werklozen was
zozeer toegenomen dat de Oostenrijkse regering besloot een meer repressieve politiek
te voeren. In Gent (1772) en Vilvoorde (1779) werden tuchthuizen opgericht – de zgn.
‘provinciale correctiehuizen’ – waarin bedelaars en landlopers opgesloten werden en aan
het werk gezet.
Paspoort van 9 september 1767 dat aan Jean Viesse de toelating geeft zich vrij te verplaatsen
voor zijn werk. Het bevat een stempel van Brussel en is getekend door de stadsgriffier. Volgens
graaf Vanderstegen gaat het echter om een vervalsing en is het al te gemakkelijk om aan dergelijke
certificaten te geraken.
BRuSSEL, Algemeen Rijksarchief, Geheime Raad Oostenrijkse Periode, 678 A.

Percepties van armoede, 13 de - 18 de eeuw
Brief van graaf
Vanderstegen aan
landvoogd Karel van
Lotharingen, over de
arrestatie van de Fransman
Jean Viesse als landloper,
Brussel, 16 november
1767. Dat ketellapper
Jean Viesse door de
drossaard van Brabant
werd gearresteerd, was
volgens de graaf volkomen
te verantwoorden. Jean
was een vreemdeling
zonder domicilie. Volgens
de graaf zwierven op
het platteland heel wat
mensen rond uit de streek
van Limoges en Auvergne,
onder het voorwendsel
potten en ketels op te
lappen. Ze waren evenwel
te talrijk om van dit werk
te kunnen leven, en dus tot
de bedelstaf gedoemd, wat
verboden was.
BRuSSEL, Algemeen
Rijksarchief, Geheime Raad
Oostenrijkse Periode, 678 A.
Ordonnantie van de Raad van Vlaanderen over bedelarij in het Graafschap Vlaanderen, Gent, 7 november
1698. De talrijke “Vremdelingen, Vagabonden, Deughenieten ende leeghganghers” zouden in periodes van
schaarste een gevaar voor de maatschappij vormen. Alle vreemde landlopers moesten Vlaanderen binnen
drie dagen na publicatie van deze ordonnantie verlaten, op straffe van geseling bij een eerste arrestatie, en
van de galeien bij een tweede. Alle Vlaamse bedelaars en landlopers moesten zich binnen twee dagen naar
hun geboorteplaats begeven. Bij overtreding stond hen dezelfde straf te wachten.
BRuSSEL, Algemeen Rijksarchief, Geheime Raad Spaanse Periode, 1301.
Ordonnantie over bedelarij in het Graafschap Henegouwen, Bergen, 7 november 1698. De bepalingen waren
dezelfde als die voor Vlaanderen.
BRuSSEL, Algemeen Rijksarchief, Geheime Raad Spaanse Periode, 1301.
35

Arm-zalig?
36
Correctiehuis Gent
Aanvulling op het reglement van het correctiehuis te Gent van 18 februari 1773, daterend van 19 juli 1775.
BRuSSEL, Algemeen Rijksarchief, Geheime Raad Oostenrijkse Periode, 1281B.
Plannen van architect Jean-Baptiste Malfeson voor een correctiehuis te Gent, met richtlijnen bij de functie
van elke ruimte.
BRuSSEL, Algemeen Rijksarchief, Geheime Raad Oostenrijkse Periode, 1281B.
Reglement van het correctiehuis te Gent van 18 februari 1773 (gepubliceerd in de Raad van
Vlaanderen op 20 maart 1773). Het Gentse correctiehuis kwam tot stand op initiatief van
Vilain XIIII. Hij was een vurig voorstander van vrijheidsberoving en arbeidsdwang als middel om de
leegloperij te beteugelen, de criminaliteit een halt toe te roepen en de economie te stimuleren.
Bedelaars en landlopers moesten in correctiehuizen tot nuttige arbeidskrachten worden
omgevormd. Aanvankelijk bestond de populatie van de correctiehuizen vooral uit bedelaars en
landlopers, naast veroordeelden wegens “liederlijk” gedrag, dieven, deserteurs. Later groeiden
deze instellingen uit tot echte gevangenissen. Het correctiehuis van Gent kon 600 bewoners
huisvesten.
BRuSSEL, Algemeen Rijksarchief, Geheime Raad Oostenrijkse Periode, 1281A.

Percepties van armoede, 13 de - 18 de eeuw
Correctiehuis Vilvoorde
Tekening van het correctiehuis van Vilvoorde, 1779.
Het correctiehuis had een maximumcapaciteit van 700 bewoners en was opgesplitst in afdelingen volgens
de aard van de gedetineerden. Elke afdeling beschikte over een eigen werkplaats en een eigen refter.
Mannen en vrouwen werden in individuele cellen opgesloten.
BRuSSEL, Algemeen Rijksarchief, Kaarten en plannen in handschrift, 557.
Kleurenlitho met zicht op de gevangenis van Vilvoorde.
BRuSSEL, Algemeen Rijksarchief, Topografisch-historische atlas, 2632.
Plan uit een
dossier rond
de oprichting
van een
tuchthuis
of “Hôpital
Général” in
het kasteel
van Gent,
1771.
GENT,
Rijksarchief,
Familie Vilain
XIIII, 15.
Medisch rapport van het correctiehuis van Vilvoorde, naar aanleiding van een opmerkelijke toename van
het aantal sterfgevallen in 1802. De teneur van dit verslag was over het algemeen positief, zeker wat de
armen betrof. De kamers van de arme invaliden waren goed onderhouden en ze kregen goed te eten. Het
toegenomen aantal sterfgevallen was te wijten aan koorts door vochtige lucht. De koorts trof vooral de
gedetineerden. Armen werden veel minder snel ziek. Volgens de auteurs was dit te wijten aan het gezonde
en voedzame eten, de aangepaste kledij, het goede en ruime onderkomen, maar vooral aan de wandelingen
waarvan armen in alle vrijheid mochten genieten. De gevangenen waren veel kwetsbaarder omdat ze een
slechtere behandeling kegen.
BRuSSEL, Algemeen Rijksarchief, Bibliotheek, Kostbare werken, EP, 5524 – Rapport sur la situation médicale
de la maison de détention située à Vilvorde, par les Citoyens Duval, Curtet et Fournier, Commissaires
nommés par la Société de Médecine de Bruxelles, pour examiner ladite maison; d’après la demande du
Préfet du Département de la Dyle, le 3 Floréal an X, 23 april 1802.
37

Arm-zalig?
38
7. Taintenier en de aumônes générales
Volgens Jean-François Taintenier, een textielfabrikant uit Aat, moesten ‘leeglopers’
gedwongen worden zich voor een minimumloon in dienst te stellen van ondernemers.
Zijn aumône générale berustte op dezelfde principes als de ‘gemene beurs’ uit de 16de
eeuw: een strikt verbod op bedelarij, centralisatie van de bestaande steunfondsen, een
nauwgezette registratie van de behoeftigen en een strenge selectie van de bedeelden. Een
dergelijk systeem had slechts zin in centra waar de nijverheid veel werkgelegenheid
bood en ondernemers behoefte hadden aan goedkope arbeidskrachten. In belangrijke
textielcentra als Kortrijk (1774), Gent (1777), Doornik (1777), Antwerpen (1779) en Lier
(1787) werd de armenzorg effectief georganiseerd volgens de richtlijnen van Taintenier.
Door de zware economische crisis in de Zuidelijke Nederlanden op het einde van de 19de
eeuw, kwijnden de aumônes générales overal weg.
Interpretatie van ordonnantie van 30 okt. 1779 betreffende het nieuwe armenbestuur te Antwerpen, 12
februari 1781. De oprichting in 1779 van de Nieuwe Bestiering ging gepaard met een aantal maatregelen
tegen vreemde bedelaars en tegen burgers die ze logies zouden verschaffen. Elke nieuwe inwoner van
de Scheldestad moet een borgsom van 150 gulden ophoesten. Men hoopte hierdoor de inwijking van
noodlijdenden aan banden te leggen.
BRuSSEL, Algemeen Rijksarchief, Geheime Raad Oostenrijkse Periode, 1284A.
Nota uit 1783 van de Geheime Raad betreffende de toelating die door de regering werd verleend aan het
stadsbestuur van Antwerpen om een subsidie te verlenen van 20.000 gulden wisselgeld tot ondersteuning
van de Nieuwe Bestiering. De stad haalde het geld bij notabelen, op voorwaarde van toekenning van
erfrenten.
BRuSSEL, Algemeen Rijksarchief, Geheime Raad Oostenrijkse Periode, 1283.

Percepties van armoede, 13 de - 18 de eeuw
Ordonnantie betreffende de bestrijding van bedelarij en steunverstrekking aan armen in Doornik,
27 mei 1777, gedrukt.
De stadsmagistraat van Doornik verscherpt de controle op de paupers en voert een strenger
beleid (art. II). Om de armenzorg op een efficiënte manier te laten verlopen, wordt het stedelijk
grondgebied van Doornik verdeeld in 25 kwartieren. Tweemaal per jaar worden de armen bezocht
en registreert men nauwgezet de leeftijd, de bezittingen, de geboorteplaats, het aantal kinderen,
de inkomsten. Op basis van deze gegevens bepaalt men de uitkering (art. XVI). Tegen bedelaars
wordt streng opgetreden: Niemand mag vreemde bedelaars herbergen.
BRuSSEL, Algemeen Rijksarchief, Geheime Raad Oostenrijkse Periode, 1285A.
39

Arm-zalig?
40
Geschiedenis van de armenzorg in de Nederlanden, met bijzondere aandacht voor de hervorming
van de armenzorg onder invloed van Taintenier.
In 1772 werd in Aat, de geboortestad van Taintenier, de eerste aumône générale opgericht. Te
Antwerpen werd in 1779 een aumône générale of nieuwe bestiering van den algemeynen armen
tot stand gebracht.
BRuSSEL, Algemeen Rijksarchief, Handschriftenverzameling, 868 – Tractaat over de
geschiedenis van de armenzorg in de Nederlanden, 1779, f° 49v° en 73v°.

8. Bergen van Barmhartigheid
Percepties van armoede, 13 de - 18 de eeuw
Als laatste redmiddel konden gezinnen met ontoereikende inkomsten zich in de schulden
steken en hun schamele bezittingen naar het pandjeshuis, de Berg van Barmhartigheid,
brengen. Juwelen, maar ook kledingstukken en huisraad werden in pand gegeven. Beleners
kwamen uit alle lagen van de samenleving, uitgezonderd totaal berooiden. Wie niets bezat,
kon ook niets verpanden. Wenceslas Cobergher (ca. 1560-1634), een veelzijdig man die
actief was als architect, ingenieur en schilder, kreeg op 9 januari 1618 van de aartshertogen
Albrecht en Isabella de taak in alle steden van de Spaanse Nederlanden openbare pandhuizen
op te richten. Hij werd daarvoor benoemd tot eerste superintendant-generaal van de
Bergen van Barmhartigheid. Tussen 1618 en 1633 opende Cobergher 15 Bergen. Hij liet zich
ongetwijfeld inspireren door de Italiaanse Monti di Pietà, die hij had leren kennen tijdens zijn
langdurige verblijf in Italië. Op 28 september 1618 werd te Brussel de eerste Berg geopend.
Gezicht op de voorgevel van de Berg van Barmhartigheid te Brussel, die als eerste Berg werd geopend
op 28 september 1618.
Gravure door W. Hollar naar W. Cobergher en P. Mercx, 17de eeuw.
BRuSSEL, Algemeen Rijksarchief, Topografisch-historische atlas, 23.
41

Arm-zalig?
42
Het eenvoudigste bewijsmiddel bij een kredietverrichting was de kerfstok. Eén deel van een overlangs in
tweeën gesneden langwerpig stuk hout werd door de lener of schuldeiser bewaard (de kerf), het andere
werd aan de belener of schuldenaar overhandigd (de tegenkerf). Doordat bij elke nieuwe schuld op beide
helften van de kerfstok eenzelfde inkerving werd aangebracht, was eenzijdige toevoeging uitgesloten.
BRuSSEL, Algemeen Rijksarchief, Oud Museum, 59, Brussel, 1693.
Akte van de aartshertogen Albrecht en Isabella waarin zij Cobergher aanstellen tot super-intendentgeneraal
van de in alle steden waar zich particuliere leentafels (lombarden) bevonden, op te richten
Bergen van Barmhartigheid (9 januari 1618). Cobergher, zijn familie en de door hem aan te stellen
medewerkers ontvingen daarbij een aantal privileges in de vorm van belastingvrijdom en exempties.
BRuSSEL, Algemeen Rijksarchief, Audiëntie, 1415, dossier 17.
Reglement en algemene instructie betreffende de Bergen van Barmhartigheid voor Wenceslas Cobergher,
uitgevaardigd door de Aartshertogen, 17 maart 1618.
Hierin werd door de Aartshertogen vastgesteld dat in de aanloopfase de prijs voor de belening nog niet zo
laag zal zijn als zij dat voor de armen en behoeftigen hadden gewild (art. 23: ‘ne pourra estre prins, ny tauxé
dés maintenant à si bas prix, que pour le soulagement des pauvres, & necessiteux nous eussions bien desiré,
& le fera, Dieu aydant, à l’advenir’).
BRuSSEL, Algemeen Rijksarchief, Raad van State, 1543.
De hoge interest van 15% die gevraagd werd in de Bergen van Barmhartigheid, en de weelde die de gebouwen
etaleerden, waren aanleiding tot een felle oppositie, met Jean de Lillers als woordvoerder. Omwille van zijn
verzet tegen Coberghers pandjeshuizen werd hij van 1620 tot 1626 gevangen gehouden en op 20 februari
1626 verbannen. Het is vanuit Frankrijk dat hij deze felle aanval op de Bergen richtte.
Jean DE LILLERS, La Cassandre des Monts de Pieté belgiques, 1626.
BRuSSEL, Algemeen Rijksarchief, Bibliotheek, Kostbare werken, LP 558.
Binnenzicht van de Berg van Barmhartigheid te Brussel.
Gravure door W. Hollar naar W. Cobergher en P. Mercx, 17de eeuw.
BRuSSEL, Algemeen Rijksarchief, Topografisch-historische atlas, 24.
Matrijs van zegel van de Berg van Barmhartigheid van Brussel, met het stadswapen van Brussel, 1645.
BRuSSEL, Algemeen Rijksarchief, Verzameling zegelafgietsels, 27233.
Verzoek van de arme weduwe David om de negentien el stof die zij verpand had in de Berg van Barmhartigheid
van Brussel om brood te kunnen kopen voor zichzelf en voor haar twee kinderen, te mogen lossen,
26 januari 1795.
BRuSSEL, Algemeen Rijksarchief, Centrale en Hogere Administratie van België en Regeringsraad, 1794.

Colofon
Percepties van armoede, 13 de - 18 de eeuw
De tentoonstelling Arm-zalig?
Percepties van armoede, 13 de - 18 de eeuw
is een organisatie van het Algemeen Rijksarchief.
Teksten en selectie stukken: Lieve De Mecheleer
Eindredactie: Geertrui Elaut en Karin Van Honacker
Vertaling: Pascal Neckebrouck, m.m.v. Stéphanie Deschamps
en Marc Libert
Lay-out: Liesbeth Meurs
Scenografie en montage: Geertrui Elaut en Rachid M’Rabti
Beeldmontage: Sandra Théate
Restauraties: Francis Meert en Frank Van Laethem
Digitalisering: Afdeling Digitalisering van het Rijksarchief
Foto’s: Bart Boon
Druk catalogus: Drukkerij van het Rijksarchief
Met dank voor bruiklenen en/of reproducties aan:
het Bisdom Gent, de Koninklijke Bibliotheek van België,
het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium, de
Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België, het
Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen, het
Hospitaalmuseum Brugge, het Rijksarchief te Antwerpen,
het Rijksarchief te Brugge, het Rijksarchief te Brussel
(Anderlecht), het Rijksarchief te Doornik, het Rijksarchief te
Gent, het Rijksarchief te Leuven, het Rijksarchief te Louvainla-Neuve,
het Rijksarchief te Namen en het Museum Mayer
van den Bergh (Antwerpen)
De rechthebbenden van reproducties die niet konden worden
gecontacteerd of geïdentificeerd, worden uitgenodigd zich
te melden in geval van betwisting.
Illustratie cover: Sint-Martinus deelt zijn mantel met een
arme, afbeelding in het Cartularium van cijnzen en renten
door de Doornikse Sint-Maartensabdij geïnd in Doornik, Kain,
Rumillies en Orcq, 1346 of 1347.
DOORNIK, Rijksarchief, Cartularia , 98.
43

Arm-zalig?
Percepties van armoede, 13 de -18 de eeuw
Naar aanleiding van Erfgoeddag 2011 met als thema Armoe troef gaat in de
inkomhal van het Algemeen Rijksarchief een tentoonstelling door over de
percepties van armoede tijdens het ancien régime.
De tentoonstelling schetst op boeiende wijze hoe de kijk op armoede en op de arme
doorheen het ancien régime evolueert. Aan de hand van originele archiefdocumenten
die worden bewaard in het Rijksarchief, aangevuld met originele prenten en
iconografische reproducties, wordt armoede in beeld gebracht.
Verschillende aspecten komen aan bod: de relativiteit van armoede en de oorzaken
ervan, de percepties van armoede en de evolutie van armenzorg tot openbare
onderstand.
Op een treffende en heldere manier wordt de oorsprong van wat later ‘de
openbare onderstand’ zou heten, gecontextualiseerd. In de 16de eeuw leidden
ernstige conjuncturele moeilijkheden zoals misoogsten, epidemieën en oorlogen
tot de verpaupering van brede lagen van de bevolking. Nadat in tal van steden
onlusten uitbraken, namen de elites initiatieven tot een radicale hervorming van
de armenzorg.
Hoewel de tentoonstelling zich toespitst op het ancien régime, is de link met het
heden niet ver te zoeken. Ondanks de toename en verfijning van de kwantitatieve
bronnen betreffende armoede, worden we ook tegenwoordig met uiteenlopende
armoedecijfers geconfronteerd. Armoede is immers een relatief begrip en de
armoedecijfers schommelen volgens de definitie die aan ‘armoede’ wordt gegeven.
Nog een vaststelling: vrouwen worden het vaakst getroffen. Zowel vroeger als nu
behoren zieke, alleenstaande vrouwen met kinderen tot de meest kwetsbare groep.
In 1524 beschrijft humanist Erasmus armoede als een “plaag”: bedelen was
asociaal, verfoeilijk en gevaarlijk voor de openbare orde. Dat stigma van een
behoeftige als een persoon met een gebrek aan verantwoordelijkheidszin en een
verwerpelijke moraliteit, is zelfs in de 21ste eeuw nog zeer gangbaar.
ISBN 978-90-5746-337-2
4975 9789057463372
D/2011/531/033