Van alle markten thuis

o cEscHrEDENts MAcAztNE NR 8 | NovEMBEn/oeceÀ,rseR zoo8
Van alle m arkten thuis
Opkomst en geringe neergang van een handelsnatie
De Gouden Eeuw begon met de Opstand en draaide om de stapelmarkt. Zo luidt
in elk geval het traditionele verhaal. Nieuwe inzichten hebben dit beeld grondig
gewijzigd. Markten blijken virtueel veel groter te zijn geweest dan fosiek gestapeld
kon worden. Het succes van de Republiek als handelsnatie lag daarbij vooral in
haar veelzijdigheid als aanbieder van goederen én diensten.

JOOST JONKER
ouden Eeuw en stapelmarkt horen bij
elkaar: de Republiek was het pakhuis en
Europees distributiecentrum voor goederen uit
alle windstreken. Althans, dat is het klassieke
beeld dat een oudere generatie onderzoekers
alsJ.G. van Dillen uitdroeg. Hun benadering
richt zich op de economische functie van de
stapelmarkt en gaat ervan uit dat de handel in de
vroegmoderne tijd sterke schommelingen tussen
tekorten en overschotten kende en daarom meer
behoefte had aan het aanleggen van voorraden.
Een gevolg hiervan was dat kooplieden in de
Gouden Eeuw vooral voor eigen rekening handel
dreven, omdat ze alleen op die manier de risico's
konden dragen.
Voor de neergang in de r8de eeuw werd eveneens
een functionele verklaring gegeven. Deze
De virtuele stapelmarkt
Nieuwe inzichten hebben van dit oude beeld
van de stapelmarkt weinig overgelaten. De
Republiek, zo denken economisch-historici nu,
functioneerde wel als een centrale markt voor
goederen uit de hele wereld, maar die kwamen
vaak niet daadwerkelijk aan land, laat staan in
een pakhuis te liggen. Om onnodige kosten te
vermijden gingen schippers waar mogelijk aan
de Republiek voorbij en vervoerden zij goederen
rechtstreeks van producent naar consument.
Bovendien stond de handel niet op zichzelf, Een
groot deel van de goederen stroomde naar de
trafieken, de verwerkende nijverheid van olie- en
verfinolens, suikenaffi naderijen, zoutziederij en,
zeepfabrieken, pottenbakkerijen en brouwerijen.
H ier ondergingen grondstofrlen en halflabrikaten
Kooplieden leverden hun relaties behalve goederen ook transport,
verzekering, fi nanciering, betalingsfaciliteiten en informatie
zou zijn begonnen met de massale overstap op
de commissiehandel. Historici beschouwden
dit als een risicomijdende en gemakzuchtige
handelstechniek en weten de economische achteruitgang
van de Republiek dan ook voor een
belangrijk deel aan morele verslapping. Het was
de renteniersmentaliteit van de regentenkliek die
het Nederlandse ondernemingsklimaat bedierf
en die zich had voortgezet in Potgieters jan-saliegeest
diep in de r 9de eeuw.
Over het karakter en de structuur van de handel
waren deze historici het min of meer eens, maar
over hoe de snelle economische expansie van de
Republiek verklaard kon worden verschilden ze
van mening. Mensen als Fruin bijvoorbeeld be*
nadrukten het belang van politieke factoren. De
Opstand en vooral de val van Antwerpen in t 585
zdu een enorme stimulans aan de handel hebben
gegeven, onder meer door de omvangrijke braindrain
van Zuid-Nederlanders naar het Noorden.
Hieronder bevonden zich belangrijke kooplieden
en ondernemers, maar ook ambachtslieden als
drukkers en kaartenmakers. Anderen wezen op
de al aan het begin van de r 6de eeuw duidelijk
zichtbare groeitendensen, zoals het zeer grote
aandeel van Hollandse schippers in de Oostzeehandel.
Politieke factoren speelden in deze
verklaring een ondergeschikte rol: ook zonder de
Opstand zou de Republiek Antwerpen vroeg of
laat zijn voorbijgestreefd.
een bewerking alvorens weer uitgevoerd te
worden.
Verder maakte de handel deel uit van een
omvangrijk dienstenpakket. Kooplieden leverden
hun relaties niet alleen goederen, maar ook
transport, verzekering, fi nanciering, betalingsfaciliteiten
en informatie. Deze diensten genereerden
aanzienlilke neveninkomsten, zodat kooplieden
konden schuiven met handelsmarges zolang het
totaal maar winst opleverde. Het Amsterdamse
stadsbestuur onderkende het grote economische
belang van de ondersteunende diensten en
schiep een transparante markt door middel van
een stadsprijscourant, een verzekeringskamer,
een beursgebouw en de befaamde Wisselbank,
die allemaal rondom r6oo tot stand kwamen.
Van begin af aan was de stapelmarkt dus in hoge
mate virtueel. Dat wil zeggen dat de flisieke
overslag van goederen slechts een onderdeel was
van veelomvattender en deels onzichtbare economische
activiteiten. Het succes van de Republiek
school ook niet in die markworm, zoals vroeger
werd gedacht. Belangrijker was ten eerste het
veelzijdige goederenassortiment in bulk vanaf de
bron leverbaar en vervoerd tegen bodemprijzen,
en ten tweede de integratie van handel met aanvullende
diensten, vooral transport. Kort gezegd,
de Republiek fungeerde in wezen als een logistiek
centrum tussen productiegebieden uit de hele
wereld en met Europese afrremers.
Links: de stapelmarkt met
zijn fysieke overslag van
goederen was geen eco-
nomisch zwaartepunt in
de rTde eeuw. Zij vormde
slechts een onderdeel
van veelomvattender
en deels onzichtbare
economische activiteiten.
Schilderij van Emanuel de
Witte (1616118-1692): de
binnenplaats van de Am-
sterdamse beurs in 1653.
Boymans van Beuningen,
Rotterdam.
GEscHIEDENIS MACAZINE NR 8 NoveMsrn/oecEMBER2oo8 21

Een vloot van de VOC voor
een eiland ter hoogte van
de West-Afrikaanse kust in
i6o8. Het economisch be-
lang van de VOC wordt te-
genwoordig gerelativeerd.
Voor de Republiek was de
Europese handel aanzienlijk
groter dan die op Azié,
Afrika en Amerika.
Rechts: Niet de grote
compagnieën, maar
kleine, particuliere fi rma's,
onophoudelijk met elkaar
in concurrentie gewikkeld,
waren kenmerkend voor
de Nederlandse handels-
economie. Portret van de
Nederlandse koopman
Daniel Bernard door
Bartholomeus van der Helst
(16o9).
Museum Boymans
van Beuningen.
Expansie
Dit samenstel was wezenlijk nieuw en het verklaart
de enorme dynamiek van de periode van
ruwweg 155o-1 650 en meer in het bijzonder
van de jaren na r6oo. ln deze tijd voltrok zich
het 'wonder' van de Republiek. Omstreeks r 57o
lag het zwaartepunt van de Hollandse handel
nog volledig in Noordwest-Europa en bestond
het assortiment voornamelijk uit graan, zout en
scheepsbenodigdheden als hout, pek en touw.
Ten tijde van de Vrede van Munster (t 6+8)
onderhield de Republiek rechtstreekse en regelmatige
handelsbetrekkingen met alle belangrijke
handelsgebieden van de wereld en kon zii op
basis hiervan een breed, gevarieerd assortiment
bieden, bijvoorbeeld Engels laken geverfd met
Zuid-Europese en Latijns-Amerikaanse verfstoffen
voor de handel met Rusland.
Deze expansiefase wordt vaak gemakzuchtig gekarakteriseerd
met een verwijzing naar de opkomst
van de grote handelscompagnieën voc (t 6oz)
en, in mindere mate, wtc (1621). Nu vormde
de intercontinentale handel van deze bedrijven
inderdaad een belangrijke component, maar
gedurende de hele rTde en r8de eeuw bleefde
Europese handel aanzienlijk groter dan die op
Azië, Afrika en Amerika. Bovendien waren de
compagnieën met hun monopolies, hun forse bedrijfsomvang,
hun forten en hun wrede overzeese
optreden allerminst kenmerkend voor de Nederlandse
handel. Verreweg het grootste deel hiervan
werd bepaald door kleine, particuliere firma's die
in een onophoudelijke concurentie waren gewikkeld,
zowel met elkaar als met buitenlandse riva-
Ien. Sommige kooplieden verwieryen overigens
wel een machtspositie met exclusieve leveringscontracten.
Vaak was dit een wederdienst voor
geldleningen aan de vorst die dergelijke contracten
te vergeven had. De Trippen kregen zo greep
op leveranties van Zweeds koper en Jean Deutz
22 cEscHlEDENtsMAcAztNENR8 | NovEMBEn/orce^aaenzoo8
op Oostenrijks kwik, Dergelijke posities gingen
na korte of lange tijd altijd weer verloren door de
dynamiek van de markt, de grilligheid van vorsten
of het opkomen van nieuwe aanbieders,
Transitie
Economische vernieuwing leidt tot navolging
en concurrentie. ln de tweede helft van de r 7de
eeuw begonnen Engeland en Frankrijk de handelshegemonie
van de Republiek te bestrijden
met protectionisme gesteund door militaire actie.
Het land verkeerde vrijwel onophoudelijk in oor-
Iog met een of meerdere rivalen totdat het - fi- '
nancieel aan de grond door de hoge defensielasten
- zijn internationaal-politieke ambities opgaf
bij de Vrede van Utrecht in t7t3. Buitenlandse
kooplieden volgden het voorbeeld van de Republiek,
bouwden ook bulkschepen en vervoerden
goederen zelfrechtstreeks van producent naar
consument, met voorbijgaan van de Republiek.
Kortom, de economische groei begint te tanen
en 'de pruikentijd' breekt aan die, zoals gezegd,
gekenmerkt wordt door risicomijdende commissiehandelaren
en rentenierende regenten,
gedenkwaardig verbeeld in schilderijen van
Cornelis Troost.
Dat pruikenbeeld is echter te somber. Ten eerste
vertoonde de buitenlandse handel volgens
beschikbare ruwe schattingen nog wel degelijk
een behoorlijke groei, zij het minder dan in de
r 7de eeuw en ook duidelijk minder dan die van

ijvoorbeeld Engeland. Ook werden er nog tot
aan het einde van de eeuw fortuinen gemaakt in
de handel. Willem Borski en Herman Insinger in
Amsterdam en Anthony van Hoboken in Rotterdam
begonnen rond r 78o met niets en werkten
zich binnen twintig jaar op tot de rijkste inwoners
van hun stad. Ten tweede school de oozaak van
de achteruitgang niet in een verslappende mentaliteit,
maar in een aantal reële economische omstandigheden.
Het succes van de Republiek riep
vanzelf concurrentie op die verdere groei inperkte.
Verder bemoeilijkten de handelsbelemmeringen,
opgelegd door Engeland, Frankrijk en later ook
Pruisen, het aantrekken van goederenstromen
en vooral de opbouw van een eigen verwerkende
industrie. De nijverheid van de Republiek verloor
daardoor zijn aftetmarkten, waarmee een industriële
erosie begon die tot in de rgde eeuw
voortduurde. Ten slotte bereikte de Republiek
ook flrsieke grenzen aan de groei, onder meer in
de arbeidsvoorziening, De vloot bijvoorbeeld had
grote moeite om voldoende volk te vinden en zou
door gebrek aan mankracht het Engelse groeitempo
eenvoudig niet hebben kunnen volhouden.
De lage dunk van de pruikentijd misstaat echter
vooral omdat de overstap van eigenhandel op
commissiehandel allesbehalve een teken was van verder en duurde tot het einde van de rBde eeuw, Veel ingevoerde goederen
een verslappende mentaliteit. Deze overstap lag Het leidde tot een groei van wat de 'voorbijland- waren grondstofvoor
eenvoudig voor de hand en stelde de Republiek
bovendien in staat om haar internationale handelspositie
nog lange tijd te behouden. Ïjdens de
r 6de en vroege t 7de eeuw bedreven Hollandse
kooplieden eigenhandel om nieuwe posities te
veroveren. Daarmee weken ze af van het Europese
patroon, waar sinds de late Middeleeuwen commissiehandel
de norm was' Het bestendigen van
regelmatige handelsbetrekkingen bracht vanzelf
een terugkeer naar dat patroon met zich mee.
Toen dat gebeurde, waarschijnlijk in de tweede
helft van de tTde eeuw, verfijnden kooplieden
vaart' heet: goederenhandel via de Republiek zonder
dat de schepen hier evenwel nog een haven
aandeden. Dit verschijnsel gold altijd als teken van
neergang. De voorbijlandvaart deed zich echter
al tiidens de r 6de eeuw voor en de groei ervan
tijdens de r 8de eeuw bewijst juist hoe goed kooplieden
erin slaagden met een uitgekiende dienstverlening
handelsstromen vast te houden. Wat dat
betreft deed het vernuft van de r 8de eeuw dus
niet onder voor de ondernemingslust die eerder
'het wonder' van de Republiek tot stand bracht.
verdere bewerking, zoals
suiker, zeep of bier, om
vervolgens te worden uitgevoerd.
Uitsnede van een
schilderij van een Leidse
bierbrouwerij door Hendrik
Meijer, t772. Stedelijk Museum
De Lakenhal, Leiden.
tegelijk hun dienstenpakket' In de transport- I Joost Jonker is als universitair hoofddocent
sector verschenen bijvoorbeeld gespecialiseerde
logistieke diensWerleners als cargadoors, die
het afhandelen van schepen stroomlijnden' De
I uerbonden aan de Universiteit Utrecht.
belangrijkste vernieuwing vond echter plaats in
de financiële sector. Een beleidswijziging bij de
Amsterdamse Wisselbank, doorgevoerd in r683,
trok de Europese edelmetaal- en wisselhandel
naar de Republiek. Hierdoor gesteund konden
kooplieden goedkopere en complexere financiële
diensten aanbieden, wat hen weer in staat stelde
greep te houden op handelsstromen die hen
anders ontglipt zouden zijn.
Dit concurrentievoordeel ontwikkelde zich steeds
. O. Celderblo m, Zuid-Nederlandse kooplieden en de opkomst van de
Am ste rd amse stap el m arkt (t578-t8o ) ( H ilversum zooo)
. J. lsrael. Nederland als centrum van de wereldhandel t585-t74o (Franeker tggt)
. J. P.B. Jonker en K.E. Sluyterman,Thuis op de wereldmarkt, Nederlandse
handelshuizen door de eeuwen heen (Den Haag zooo)
. C. Lesger, H andel in Amsterdam ten tijde van de O pstand, kooplieden,
commerciële expansie en verandering in de ruimteliike economie van de
Republiek ca. 155o-ca. r6Jo (Hilversum zoor)
cEscHtEDENts MAGAZINE NR 8 | NovEMBEn/orcrNleen zoo8