Een geannoteerd overzicht van publicaties over de chemische ...

Publicaties over de chemische samenstelling van lucht en neerslag in Nederland
Een geannoteerd overzicht
van publicaties over
de chemische samenstelling
van lucht en neerslag in Nederland
Ed Buijsman
Uitgeverij Tinsentiep
LUVO reeks 11

Publicaties over de chemische samenstelling van lucht en neerslag in Nederland
Bij de voorkant
De karakterisering van de chemische samenstelling
van neerslag en lucht gebeurde in de jaren vijftig
van de twintigste eeuw vaak met de zogeheten
deposit gauge (links) respectievelijk de Luikse bol
(rechts). Op de achtergrond een deel van een kaart
uit de publicatie De samenstelling van regenwater
langs Hollands kust van Stuyfzand uit 1991.
Foto collectie E. Buijsman
Een geannoteerd overzicht van publicaties over
de chemische samenstelling van lucht en neerslag in
Nederland
LUVO reeks nummer 11
2011 © Uitgeverij Tinsentiep, Houten
De LUVO reeks behandelt onderwerpen over luchtverontreiniging
in de breedste zin van het woord. Een kritische blik is het
kenmerk van de reeks. Vanzelfsprekendheden zal de lezer hier
niet tegenkomen.
‘Pollution monitoring is an expensive business and it should not
be undertaken lightly. In a world of limited resources, any
monitoring programme will probably have taken priority over
some other socially useful exercise’. Citaat van D.J. Moore uit
1986. Moore was in leven onder andere editor van het
wetenschappelijke tijdschrift Atmospheric Environment.
Uitgeverij Tinsentiep is een niet bestaande uitgeverij die
niettemin met uitgaven komt. Tinsentiep is in 2001 bedacht om
ruimte te geven aan gedachten en uitingen die niet
vanzelfsprekend zijn. Tinsentiep beoogt te informeren daar waar
dat hoognodig blijkt.
Het logo van Tinsentiep symboliseert de klassieke straatlantaarn
die een zacht maar niet opdringerig licht verspreidt, zodat we
onze weg kunnen vinden.
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden
verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd
gegevensbestand, of openbaar gemaakt in enige vorm of op
enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën,
opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande
schriftelijke toestemming van de uitgever.
Voor het overnemen van gedeelten uit deze uitgave in
bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken dient u zich
te richten tot: E. Buijsman, p/a Uitgeverij Tinsentiep, Bovencamp
57, 3992 RX Houten. Uitgeverij Tinsentiep is telefonisch niet
bereikbaar.

Inhoudsopgave
| 1 Een inleidend woord 5
| 2 Lucht 7
2.1 Inleiding 7
2.2 Voor 1900 7
2.3 De periode 1900-1950 7
2.4 De periode 1950-1975 10
2.5 De periode 1975-1990 21
2.6 Na 1990 23
| 3 Neerslag 25
3.1 Voor 1900 25
3.2 De periode 1900-1950 25
3.3 De periode 1950-1975 27
3.4 De periode 1975-1990 28
3.5 Na 1990 33
Colofon 34
Literatuur 35
Noten 45
Publicaties over de chemische samenstelling van lucht en neerslag in Nederland
3

Publicaties over de chemische samenstelling van lucht en neerslag in Nederland
4

| 1 Een inleidend woord
Publicaties over de chemische samenstelling van lucht en neerslag in Nederland
Er bestaat tot op heden geen overzicht van het werk dat is verricht op het terrein van de
kwantitatieve, chemische karakterisering van lucht en neerslag in Nederland. Weliswaar bestaan er
enige publicaties die aan dit onderwerp raken, maar deze betreffen meest deelaspecten. Zo geeft
de Bibliography on precipitation chemistry: subject index een overzicht van neerslag gerelateerd
onderzoek (Asman & Conrads, 1975). Dit betreft echter alleen het (schaarse) Nederlandse
materiaal tot 1975. De publicatie Het chemische neerslagonderzoek in Nederland, een kleine
geschiedenis geeft een historisch overzicht van het chemisch onderzoek in Nederland op
neerslaggebied, maar besteed weinig aandacht aan de resultaten van de meetactiviteiten in
Nederland (Buijsman, 2009). Daarnaast zijn een aantal artikelen verschenen die de geschiedenis
van het Nederlandse luchtonderzoek of deelaspecten ervan in vogelvlucht beschrijven (Brasser,
1999; Buijsman, 2005). Deze publicaties geven soms wel een context en een historische
achtergrond bij de metingen.
De nu voorliggende publicatie beoogt voor het eerst een overzicht van publicaties over de
chemische samenstelling van lucht en neerslag in Nederland te geven. Het gaat dus om een
inventarisatie van publicaties op basis waarvan een uitspraak over de luchtkwaliteit of over de
chemische samenstelling van de neerslag gedaan zou kunnen worden. De beschrijving in getallen
van de luchtkwaliteit of de chemische samenstelling van de neerslag en de ontwikkelingen erin
vormen echter niet het doel van deze publicatie.
Er is ongetwijfeld meer onderzoek uitgevoerd en meer gemeten dan in deze publicatie aan de
orde komt. De nadruk ligt op activiteiten met een meer systematisch karakter; activiteiten van
kortere duur of activiteiten met een meer onderzoekskarakter zijn zeker niet volledig in
beschouwing genomen.
Deze publicatie pretendeert dus niet om een volledig overzicht te geven van alles wat ooit is
gemeten in Nederland. Het moet veeleer worden beschouwd als een aanzet. De meeste resultaten
van metingen zijn gepubliceerd in de grijze literatuur waartoe de toegang altijd lastig is geweest.
De digitalisering heeft weliswaar verbetering in de toegankelijkheid gebracht, maar een ander
euvel kan daarmee helaas niet worden weggenomen. In het verleden is namelijk niet altijd veel
aandacht geschonken aan de archivering van meetresultaten. Het gevolg is dat er soms nog wel bij
iemand bekend is dat ergens metingen zijn uitgevoerd, maar dat de resultaten daarvan niet
bewaard zijn gebleven of zijn zoek geraakt. Niettemin blijft het altijd mogelijk dat er in oude
archieven of in bibliotheken nog eens iets zal worden gevonden van wat verloren was gewaand.
Dat zoiets zeker mogelijk is, blijkt bijvoorbeeld uit het onderzoek van Stuyfzand. Hij trof in oud
materiaal van de voormalige Gemeentewaterleiding Amsterdam originele analyseresultaten van
chemische onderzoek in de neerslag in de jaren dertig aan.
Deze publicatie zal, zoals in het voorgaande gesteld, zeker niet volledig zijn. De auteur zou het dan
ook bijzonder op prijs stellen om geattendeerd te worden op materiaal dat niet in deze publicatie
is genoemd, maar daar mogelijk wel een plaats in had verdiend.
5

Publicaties over de chemische samenstelling van lucht en neerslag in Nederland
6

| 2 Lucht
2.1 Inleiding
Publicaties over de chemische samenstelling van lucht en neerslag in Nederland
Er is in Nederland kent weinig onderzoek gedaan op het terrein van luchtverontreiniging in
vroeger tijden. Bijgevolg is dan ook weinig in detail bekend over hoe het met luchtverontreiniging
in Nederland in het verre verleden was gesteld. Incidentele gevallen zijn die van de overlast door
bierbouwers in Gouda in 1514 (Diederiks, 1970), door bierbrouwers in Haarlem in 1608 (Biersteker,
1968) en door kalkovens in Leiden in 1546 (Diederiks, 1970). Vroege ‘regelgeving’ tegen overlast
door stank en luchtverontreiniging is al bekend uit 1545 met een keur van de stad Brielle (Diederiks
& Jeurgens, 1989) en uit de zestiende eeuw met de ‘Ordonnantie tegens d'infectie van de lucht’ uit
Maastricht waren maatregelen werden afgekondigd (Anonymus, 1661).
Van later datum is de overlast door andere vormen van nijverheid, zoals zeepfabrieken,
aardewerkfabrieken, pannenbakkerijen, beenzwartfabrieken en soda-, salpeterzuur-, zwavelzuur-
en zoutzuurfabrieken. Deze hadden een slechte naam en stonden, ook vaak letterlijk, in een
slechte reuk (Diederiks, 1970; Homburg, 1994, 1998).
2.2 Voor 1900
Van enig proefondervindelijk onderzoek naar het voorkomen van stoffen in lucht is in Nederland
pas sprake is de achttiende eeuw. Dit onderzoek gebeurde veelal in navolging van onderzoek in
het buitenland, waarbij de aandacht toen vooral nog gericht was op de op dat moment courante
phlogistontheorie. De eerste luchtonderzoeken in Nederland waren waarschijnlijk die van De
Smeth, van Van Marum en van Deiman en Paets van Troostwyk (Snelders, 1972; Deiman en Paets
van Troostwyk, 1781). Deze onderzoeken waren er vooral op gericht om de samenstelling van de
lucht te ontrafelen, was dus primair wetenschappelijk onderzoek en behelsde niet zo zeer een
speurtocht naar het voorkomen van specifieke stoffen (Erisman, 2000). Eveneens uit deze periode
dateert het onderzoek van Van Barneveld naar de invloed van vegetatie op de samenstelling van
de lucht (Van Barneveld, 1784; Van Barneveld & Mulder, 1785; Van Barneveld & Mulder, (1793). Van
Barneveld deed later nog onderzoek naar het voorkomen van lood in luchtstof (Van Barneveld,
1807).
2.3 De periode 1900-1950
Metingen van concentraties van stoffen in lucht waren in de periode 190-1950 nog steeds
bijzonder schaars. Vrijwel al het onderzoek was van korte duur en brongericht. De aanleiding lag
meestal in (aanhoudende) klachten van omwonenden in de buurt van bronnen van
luchtverontreiniging. Buijsman (2003) meldt dat het Rijksinstituut voor de Volksgezondheid en
diens voorloper het Centraal Laboratorium voor de Volksgezondheid in de periode 1917 tot en met
1939 totaal elf onderzoeken naar luchtverontreiniging uitvoerde. Het ging in vrijwel alle gevallen
om lokale overlast door industrieën (zie tekstbox Onderzoek van het Rijks Instituut voor de
Volksgezondheid op luchtgebied en tekstbox Overlast door fabrieken in utrecht).
Het onderzoek betrof in deze periode in veel gevallen stof, of ‘vliegasch’ zoals het vaak werd
genoemd. Een voorbeeld is het onderzoek dat in Den Haag werd ingesteld na jarenlange klachten
van omwonenden van een elektriciteitscentrale (Anonymus, 1929).
7

Publicaties over de chemische samenstelling van lucht en neerslag in Nederland
Onderzoek van het Rijks Instituut voor de Volksgezondheid op luchtgebied
1917 Onderzoek van de rookgassen van de
glasfabriek van de Firma Philips in Eindhoven.
Onderzoek naar zwaveldioxide, zwaveltrioxide,
arseen en fluor.
1920 Onderzoek van de ‘gassen en dampen’ van de
zoutzuurfabriek in Cuyk.
1923 Opnieuw onderzoek naar de ‘samenstelling van
gassen’ bij een zoutzuurfabriek in Cuyk en naar de
uitstoot van gassen bij een kunstzijdefabriek in Ede.
1925 Onderzoek naar ‘de mate van luchtbederf’ in
het kantoor van de Ontvanger der Rijksbelastingen
in Haarlem, een onderzoek naar verspreiding van
chloor rondom een chloorkalkfabriek in
Waddinxveen en een onderzoek van rookgassen van
een vuilverbranding.
1926 Onderzoek naar ‘de mate van luchtbederf’ in
een bureau in Utrecht, een onderzoek naar
arsenicum in en bij de glasfabriek van de Firma
Philips in Eindhoven. Een onderzoeknaar de
samenstelling van stoffen die zich hadden afgezet
op bladeren in de omgeving van de zinkwitfabriek in
Eijsden.
8
1927 Onderzoeken naar de samenstelling van
rookgassen van de Vereenigde Chemische Fabrieken
in Capelle aan de IJssel, van de Hollandse
Kunstzijdefabriek in Breda en van de
Spiritusmelassefabriek in Bergen op Zoom. Opnieuw
een onderzoek bij de zinkwitfabriek in Eijsden.
1928 Voortzetting van het onderzoek bij Spiritusmelassefabriek
in Bergen op Zoom.
1929 Diverse onderzoekingen van de binnenlucht,
onder andere naar licht- en rioolgas. Opnieuw
onderzoek naar de samenstelling van rookgassen
van de Hollandse Kunstzijdefabriek in Breda.
1932 Onderzoek naar de samenstelling van
‘afgewerkte gassen’ van de salpeterzuur- en
zwavelzuurfabrieken van de stikstofbedrijven in
Sluiskil. Onderzoek naar zwavelwaterstof,
zwavelkoolstof en mercaptanen rond de
kunstzijdefabriek in Breda.
1933 Voortzetting van de onderzoekingen bij de
stikstofbedrijven in Sluiskil.
1939 Onderzoek bij een fabriek die ‘de omgeving
verontreinigt met schadelijke stoffen’.
Al deze informatie is afkomstig uit de Verslagen van de Verrichtingen van het Centraal Laboratorium voor de
Volksgezondheid (1917 t/m 1932) respectievelijk het Verslag over de Verrichtingen van het Rijks Instituut voor
de Volksgezondheid (1939).
Overlast door fabrieken in Utrecht
Overlast door fabrieken in de stedelijke
woonomgeving bestond al op uitgebreide schaal in
de negentiende eeuw (Homburg et al., 1998). De
stad Utrecht vormde daarop geen uitzondering. Een
voorbeeld was de beenzwartfabriek. Deze fabriek
was in 1827 opgericht door A.W. Visser en lag toen
nog ver buiten de stadsgrenzen ten noorden van de
stad Utrecht aan de Vecht. In de beenzwartfabriek
Hooglanden werden aanvankelijk beenderen
verbrand om er beenzwart van te maken; het
beenzwart diende voor het zuiveren van suiker.
Later ging de fabriek ook over op de productie van
beendermeel en beenderlijm. In 1835 verrees
bovendien nog een fabriek voor de productie van
salpeterzuur, zwavelzuur en zoutzuur; later nog
eens gevolgd door een fabriek voor sodaproductie.
Het was alles bij elkaar een smerige bedoening die
vaak gepaard ging met ondraaglijke stankoverlast.
Het basismateriaal voor de beenzwartfabriek waren.
Deze de beenderen gaven vaak aanleiding tot
problemen: ‘Wanneer in den ligtijd van zoo’n schuit
een Zondag valt, of wanneer de inhoud niet terstond
gebruikt kan worden, blijft de schuit rustig een paar
dagen haar stank verspreiden…’. Stank en
vliegenoverlast leverden bij voortduring grote
problemen op, waar de gemeente Utrecht overigens
weinig genegen was iets aan te doen. De problemen
werden nog verergerd toen ook nog een
loodwitfabriek verrees. Na verloop van tijd kwamen
de fabrieken door de uitbreiding van de
woonbebouwing tussen de bebouwing te liggen
(afbeelding 1). In de zomer van 1901 was de situatie
zo ernstig dat een nabijgelegen school enkele
lokalen niet kon gebruiken ‘door den ondraaglijken
stank’ (De Bruin et al., 2000). De situatie met de
beenzwartfabriek in Utrecht zou tot 1965 blijven
voortbestaan; toen verhuisde de fabriek naar Vuren.

Ook de fabriek van de N.V. Koninklijke
Nederlandsche Lood- en Zinkpletterijen v/h A.D.
Hamburger aan de Leidsche Vaart zorgde voor veel
overlast. Op het terrein van de fabriek bevonden
zich onder andere een zink- en een loodsmelterij. In
1888 ontstonden er problemen, toen een
voorgenomen uitbreiding met twintig ovens én een
steen- en pannenbakkerij op bezwaren stuitte bij
een aantal belendende hoveniersbedrijven. Tot aan
de Kroon toe werd de zaak uitgevochten, omdat,
zoals een van de hoveniers opmerkte, ‘de
zinksmelterij allernadeeligst is voor de gezondheid
van het vee dat gevoed wordt met gras of andere
planten, die in haar nabijheid groeien’. Nu hadden de
hoveniers wel een punt, want uit onderzoek bleek
dat de omgeving van de fabriek bedekt was met een
laag zink- en loodhoudend stof. Aan het eind van de
negentiende eeuw was de stad Utrecht zo
uitgebreid dat de fabriek in de woonbebouwing was
komen te liggen. Bij een volgende voorgenomen
uitbreiding in 1895 waren de protesten dan ook nog
heviger. Hamburger wilde een nieuwe zinkwals en
zinksmeltoven bouwen. Het waren nu de bewoners
van aangrenzende huizen die in verzet kwamen. Zo
stelden de klagers: ‘… van groenten en planten die
onder haren verpesteden walm niet konden tieren
en van konijnen die in de omtrek in groten getale
omkwamen …’ en ‘.. rook die vanwege de
neervallende sintels en stof alles zwart maakt en
bederft, wanneer zij hun raam openzetten. Dat deze
rook zelfs, wanneer de ramen gesloten zijn in de
woningen doordringt en deze met een zwartachtige
stof bedekt.’ Toch kon de fabriek steeds uitbreiden
op voorwaarde dat maatregelen werden genomen
tegen de geluidsoverlast en de rook.
Publicaties over de chemische samenstelling van lucht en neerslag in Nederland
Aan mogelijke gezondheidseffecten had blijkbaar
niemand gedacht. De productie zou pas rond 1980
gestaakt worden. Toen de gemeente Utrecht daarna
het vrijgekomen terrein wilde gebruiken voor
woningbouw, bleek de grond ernstig vervuild met
zware metalen. Uiteindelijk werd Hamburger
uitgekocht en draaide de gemeente Utrecht op voor
de saneringskosten van het terrein.
Een laatste voorbeeld zijn de Utrechtsche Asphaltfabrieken;
deze lagen aan de Gansstraat. Ze
veroorzaakten veel overlast en schade in hun directe
omgeving. Hoveniers en landbouwers klaagden in
1918 in een brief aan het gemeentebestuur over
‘scherpe dampen’ waardoor hun eigen planten maar
ook de beplantingen op de graven op de
nabijgelegen begraafplaats ‘grootendeels worden
verwoest’. Deze scherpe dampen werkten ook op de
ademhaling; bovendien veroorzaakten zij ‘oog- en
hoofdpijnen’. De directeur van de nabijgelegen
begraafplaats schreef in een brief uit datzelfde jaar
dat de hinder soms zo groot is dat ‘het personeel
van de begraafplaats, de plantsoenendienst en
tuinlieden […] genoodzaakt worden zich te
verwijderen’. Een onderzoek van Bouw- en
Woningtoezicht bevestigde de ernst van de situatie:
‘de door de fabriek voornoemd verspreide dampen
den plantengroei in de omgeving zeer benadelen’,
‘een groot aantal planten is geheel bruin gebrand,
waardoor deze zijn afgestorven’. De gemeente
besloot daarop met de Hinderwet als instrument
maatregelen af te dwingen om tot een verbetering
van de situatie te komen.
Afbeelding 1 De beenzwartfabriek en de loodwitfabriek aan de Hogelanden ten noorden van Utrecht gezien in
noordwestelijke richting op een aquarel van Antony Grolman van 4 juni 1915.
9

Publicaties over de chemische samenstelling van lucht en neerslag in Nederland
2.4 De periode 1950-1975
De Inspecteur voor de Volksgezondheid Schuursma wees in de naoorlogse periode met enige
regelmaat op de gevaren van luchtverontreiniging. 1 Hij vormde echter een uitzondering, want er
was in het begin van de jaren vijftig in het algemeen weinig bezorgdheid over luchtverontreiniging.
Zo stelde een commissie van deskundigen in 1951 dat emissiebeperkingen voor industriële
installaties alleen voor vliegas behoefden te gelden en uitdrukkelijk niet voor koolmonoxide of
zwaveldioxide (Anonymus, 1951). En een van de conclusies van een bijeenkomst van de Afdeling
Gezondheidstechniek van het Koninklijk Instituut voor Ingenieurs en de Nederlandse Vereniging
tegen Water-, Bodem- en Luchtverontreiniging over ‘Verontreiniging van de buitenlucht’ in 1952
was: ‘Luchtverontreiniging door rook, rookgassen en condensatiekernen, komt veel voor waar
grote industrieconcentraties bestaan en kan last en gevaar opleveren. Bij voortschrijdende
industrialisatie is het gewenst hieraan aandacht te besteden’. En zo citeerde Burger (1952) in een
lezing tijdens deze zelfde bijeenkomst Engels onderzoek (Glaisyer et al., 1946) waarbij als
belangrijkste vormen van overlast door de industrie worden genoemd: ‘smell’, ‘noise’,
‘unsightliness’ en ‘unsavouriness (taste and touch)’. Burger voegt hier nog aan toe: ‘De
vergiftiging door gas komt in dit overzicht wat op de achtergrond’ (Burger, 1952).
De Commissie Bodem, Water en Lucht in Rotterdam signaleerde niettemin aan het begin van de
jaren vijftig in en om Rotterdam problemen door een overmatige fluoridebelasting, toegeschreven
aan kunstmestfabrieken, en door zwaveldioxide-uitstoot door elektriciteitscentrales en
olieraffinaderijen. Om de problemen in kaart te brengen werd daarom al in 1951/52 brongericht
luchtonderzoek nabij industrieën in de regio Rotterdam uitgevoerd. Dit leidde eind 1952 zelfs tot
een meetnet voor zwaveldioxide in dit gebied. Voor zover bekend is dit het allereerste meetnet
voor luchtverontreiniging in Nederland dat er op gericht was om gedurende langere tijd de
luchtkwaliteit en de variatie erin vast te stellen. Dit meetnet, dat een jaar zou functioneren,
bestond uit 18 meetstations. De metingen werden uitgevoerd met de Leclercmethode, een
passieve monsternemingsmethode (afbeelding 2). Deze methode gaf geen directe maat voor de
luchtconcentraties, maar verschaft wel informatie over de ruimtelijke verdeling van de
zwaveldioxideconcentraties in Rotterdam.
Het Instituut voor Gezondheidstechniek van TNO was echter in Nederland de pionier op het
terrein van het systematische onderzoek van luchtverontreiniging (Brasser, 1952). Zo werd in 1953
een grootschalig en langdurig onderzoek gestart bij de Hoogovens. Aanleiding
hiervoor waren klachten van kwekers in de omgeving van de Hoogovens over beschadiging van
bolgewassen. In eerste instantie werden neerslagvangers ingezet (TNO, 1954; afbeelding 3). Men
onderzocht de neerslag onder andere op chloride, fluoride en sulfaat. In 1955 volgde de inzet van
Luikse bollen om een indruk te krijgen van de stofbelasting. Dit onderzoek liep door tot in 1960
door en was daarmee een voorbeeld van één van de eerste systematische onderzoeken van
luchtverontreiniging in Nederland. Het onderzoek droeg ertoe bij dat een beter inzicht ontstond in
hoe het met de luchtverontreiniging in dit gebied was gesteld, maar ook wat de gevolgen van
emissiebeperkende maatregelen konden zijn (Brasser, 1959).
Het Rijksinstituut voor de Volksgezondheid (RIV) begon in de tweede helft van de jaren vijftig een
luchtkwaliteitsonderzoek in het industriegebied in Amsterdam-Noord. Er bevonden zich daar twee
elektriciteitscentrales, zwavelzuurfabrieken, een vuilverbrandingsinstallatie en nog een aantal
andere chemische fabrieken. Het onderzoek diende om vast te stellen wat de luchtkwaliteit in het
gebied was in het licht van voorgenomen uitbreiding van de stedelijke bebouwing. Het onderzoek
richtte zich vooral op stof en zwaveldioxide en werd uitgevoerd met Luikse bollen en
neerslagvangers. Het onderzoek duurde tot begin 1959. Bij de zwavelzuurfabrieken werden tevens
schoorsteenmetingen uitgevoerd (Buurma, 1959, 1962).
Luchtverontreiniging door puntbronnen bleef ook in de jaren zestig een belangrijk onderzoeksveld
van het RIV. In juli 1962 ging een onderzoek bij de Koninklijke Maastrichtse Zinkwit Fabriek in
Eijsden, Limburg, van start. Aanleiding voor het onderzoek waren klachten over stof- en
stankoverlast. Het onderzoek kende een voor die tijd ambitieuze opzet. De ontwikkeling van de
automatische monsternemingsmethoden maakte het mogelijk om zogenoemd langdurig
10

Publicaties over de chemische samenstelling van lucht en neerslag in Nederland
buitenluchtonderzoek te doen. Zo werd op halfuursbasis zwaveldioxide en zwavelwaterstof
gemeten. Daarnaast werd op dagbasis rook, barium en zink gemeten. Begin 1965 eindigde het
onderzoek (Buurma, 1967, 1967).
Overlast zou nog lang een belangrijke aanleiding voor luchtonderzoek zijn. Overlast sloeg vrijwel
altijd op de zichtbare en merkbare vormen van luchtverontreiniging zoals stof en roet
respectievelijk stank. Een onderzoek van het Instituut voor Gezondheidstechniek van TNO in
Geleen in het begin van de jaren zestig was ingegeven door de volgende argumentatie (Brasser en
Joosting, 1964): ‘Op grond van regelmatig optredende klachten van hinder, welke geweten
werden aan de in de gemeente heersende luchtverontreiniging, …’. 2 De ‘heersende
luchtverontreiniging’ werd in dit geval gedeeltelijk toegeschreven aan activiteiten van de
nabijgelegen Staatsmijnen. Nieuw aan het onderzoek was bovendien dat een ‘geneeskundig
onderzoek’ er deel van uitmaakte. Het was een vroeg voorbeeld van een geïntegreerde aanpak
om de relatie tussen luchtverontreiniging en gezondheid te onderzoeken. Het onderzoek omvatte
metingen van stof, zwaveldioxide en stikstofdioxide. Stikstofdioxide was in dit geval voorwerp van
onderzoek, omdat de salpeterzuurfabriek van de Staatsmijnen stikstofdioxide emitteerde. Een
beperkter onderzoek zou overigens in 1969 en 1970 door Staatsmijnen zelf worden uitgevoerd
(Meerman, zj).
In dezelfde categorie valt het onderzoek van de luchtverontreiniging dat het RIV in 1964 begon in
Sluiskil en Sas van Gent met metingen van zwaveldioxide, ‘nitreuze dampen’ 3 , standaardrook,
zwavelzuur en fluoriden (afbeelding 4, 5). De resultaten van de metingen wezen uit dat de emissies
volgens de toen geldende inzichten tot onaanvaardbare concentraties in de omgeving leidden.
Het Rijks Instituut voor de Volksgezondheid deed in deze tijd ook nog regelmatig onderzoek in
situaties waarbij sprake was van stank (Huygen, 1966). En zo was bijvoorbeeld de belangrijkste
motivatie voor een ander uitgebreid luchtonderzoek in 1963 tot en met 1965 in Zuid-Limburg
overlast: ‘… omdat de klachten alle betrekking hadden op stofneerslag …’. In dit geval ging het
om een onderzoek van TNO naar de verspreiding van stof door de industrie in de mijnstreek TNO
(Brasser, 1969). Het belangrijkste meetinstrument was bij dit onderzoek nog steeds de Luikse bol.
Daarnaast waren ook zwaveldioxide en standaardrook voorwerp van onderzoek. De metingen van
zwaveldioxide waren echter van korte duur. Men meende dat deze metingen ‘niet urgent’
waren. 4
Passieve monsternemers waren tot in de jaren zestig veel gebruikte meetapparatuur. Hieronder
vielen de hiervoor al genoemde apparaat als de Leclercmeter, maar ook de Luikse bol, de
‘standard deposit gauge’ voor stofmetingen en de loodperoxidekaars voor zwaveldioxide. Deze
methodes leverden weliswaar geen directe maat voor de luchtconcentraties, maar ze verschaften
wel informatie over de ruimtelijke verdeling van de stoffen. Het waren dus in feite een soort
ruimtelijk vergelijkende metingen (Buijsman, 2005). De voordelen van de toepassing van dergelijke
methodes waren de goedkope apparatuur en de weinige menskracht die er voor nodig was. Wel
vereisten de methodes lange monsternemingsperiodes; gewoonlijk in de orde van een maand. Dit
gold in die tijd echter niet als een bezwaar, omdat er meestal geen interesse was in informatie
over concentraties op een korte tijdbasis. Het ging er immers meestal om om hinder te
kwantificeren. Toch was in het midden van de jaren zestig wel al duidelijk dat bij onderzoek naar
de invloed van luchtverontreiniging op de menselijke gezondheid andere methodes zouden
moeten worden toegepast. Zo stelde Buurma (1965): ’Als de luchtkwaliteit echter moet worden
beoordeeld op grond van de mogelijke schadelijke invloed op de gezondheid van de mens, dan
moet de bemonstering bij voorkeur niet langer duren dan 24 uur, …’.
11

Publicaties over de chemische samenstelling van lucht en neerslag in Nederland
12
Afbeelding 2 Het Leclercapparaat was een
passieve monsternemer voor
zwaveldioxide. Dit hield in dat het
apparaat geen bewegende – ‘actieve’-
delen had. Zwaveldioxide uit de lucht
werd opgevangen doordat de lucht langs
een geïmpregneerde zwachtel kwam. Het
apparaat is vernoemd naar de Luikse
hoogleraar Leclerc die het apparaat na de
oorlog in Nederland introduceerde (Gillet
& Leclerc, 1936; Leclerc, 1953). Het
oorspronkelijke idee voor het apparaat is
echter afkomstig van Duitse onderzoekers
(Liesegang, 1931).
Foto collectie H. Sliepen.
Afbeelding 3 De neerslagvangers die
in de jaren vijftig in Nederland voor
luchtonderzoek werden gebruikt,
waren afgeleid van de Engelse
'standard deposit gauge'. De vanger
bestond uit een glazen, metalen of
aardewerken trechter waaronder
een fles was geplaatst. Vaak was
rond de trechter nog een scherm
van ijzergaas aangebracht dat was
bedoeld als vogelafweer. Dit
apparaat was bedacht in Engeland
in het begin van de 20ste eeuw
(Brasser, 1952; zie ook
Brimblecombe, 1987).

Publicaties over de chemische samenstelling van lucht en neerslag in Nederland
Afbeelding 4 Het industriegebied nabij Sluiskil, eerste helft van de jaren zestig. Dergelijke situaties met veelal
hoge niveaus van luchtverontreiniging en veel hinder voor de omgeving waren in die tijd regelmatig onderwerp
van onderzoek.
Foto collectie H. Boelhouwer.
Afbeelding 5 Operationele opstelling van apparatuur waarmee in het industriegebeid nabij Sluiskil
luchtverontreiniging werd gemeten.
Foto collectie H. Boelhouwer.
13

Publicaties over de chemische samenstelling van lucht en neerslag in Nederland
14
Afbeelding 6 Het onderzoek
van het Instituut voor
Gezondheidstechniek van TNO
in Geleen in het begin van de
jaren zestig bood de
mogelijkheid om de
verspreiding van
zwaveldioxide in kaart te
brengen. Hieruit bleek dat
huisverwarming in de winter
de belangrijkste bron van
zwaveldioxide was (Brasser en
Joosting, 1964). De
concentraties zijn uitgedrukt
in d.p.h.m. ‘d.p.h.m’ staat
voor delen per honderd
miljoen. 1 d.p.h.m. komt
overeen met 27,3 g/m 3 .
Afbeelding 7 Luchtonderzoek
was in de jaren vijftig van de
twintigste eeuw nog een
kwestie van veel aandacht én
van deskundigen. De
afbeelding toont opstellingen
in Europoort in 1958. Links op
de voorgrond een
windafhankelijke regenvanger
voor chemisch onderzoek van
neerslag. Het apparaat was
ontwikkeld door dr. De Graaf
van de Keuringsdienst van
Waren in Rotterdam. Rechts
op een tafeltje een apparaat
voor stofmeting en links
daarnaast mogelijk
apparatuur voor de meting
van zwaveldioxide.
Foto Van Walsum (1972).

Publicaties over de chemische samenstelling van lucht en neerslag in Nederland
Luchtverontreiniging was in de jaren zestig weliswaar al incidenteel onderzocht, maar dan toch
vooral in steden en industriegebieden. Een beeld voor geheel Nederland – waarbij dus ook de
luchtkwaliteit buiten de directe invloedssfeer van luchtverontreiniging was onderzocht – was er
niet. Zo kon het dus gebeuren dat op een congres over water- en luchtverontreiniging in 1965 na
een lezing over luchtverontreiniging een discussie ontstond over het landelijke beeld over de
luchtverontreiniging in Nederland. Het bleek dat dat beeld op basis van metingen van
luchtverontreiniging niet te geven was (Eilers, 1965): ‘Er zijn nog te weinig analytische gegevens
bekend om de vervuilingskaartjes van Nederland te geven’. De zaak werd (noodgedwongen)
afgedaan met de presentatie van de zogeheten epiphytenwoestijn van Barkman (afbeelding 8). De
uitleg hierbij was: ‘Een eerste indruk geeft het kaartje dat dr. J.J. Barkman opgesteld heeft voor de
verspreiding van op de bodem levende korstmossen, een groep lagere planten die zeer gevoelig
zijn voor zwaveldioxyde’.
Medio jaren zestig van de twintigste eeuw was luchtverontreiniging inmiddels uitgegroeid tot een
fenomeen dat niet langer genegeerd kon worden (Brasser, 1965): ‘Helaas moet worden
opgemerkt dat de verontreiniging van de buitenlucht in Nederland zover is voortgeschreden dat
de gevolgen merkbaar zullen worden, zowel wat de invloed op de menselijke gezondheid, als wat
het welzijn van dieren en planten betreft’. 5 Ook op politiek niveau was dit besef doorgedrongen,
want begin 1966 kreeg het Rijksinstituut voor de Volksgezondheid opdracht van de
staatssecretaris voor Sociale Zaken en Volksgezondheid om een landelijk dekkend meetnet voor
de automatische meting van luchtverontreiniging te ontwerpen (Buijsman, 2002). De aandacht bij
het meetnet ging in eerste instantie uit naar zwaveldioxide. Het was weliswaar duidelijk dat er vele
andere vormen van luchtverontreiniging voorkwamen – ook in Nederland (Spaander, 1963;
Buurma, 1965; Brasser, 1965), maar zwaveldioxide werd toch kwantitatief toch wel als het
grootste probleem gezien. Bovendien leek zwaveldioxide een goede indicator voor het geheel aan
(reducerende) luchtverontreiniging (OMIL, 197. Een simplificatie die overigens nog tot in de jaren
zeventig als argument naar voren werd gebracht (Schneider, 1973). 6
Afbeelding 8 De zogeheten
epiphytenwoestijn volgens
Barkman. Barkman was een
bioloog die bij gebrek aan
meetgegevens over het niveau
van luchtverontreiniging, de
resultaten van inventarisaties
van korstmossen, ‘epiphyten’,
in een kaartje zette. Het idee
was dat luchtverontreiniging
slecht was voor korstmossen
en dat dus het niveau van
luchtverontreiniging kon
worden afgemeten aan het
voorkomen van korstmossen.
Onderzoek leerde dat
korstmossen vooral in
geïndustrialiseerde gebieden
in Nederland niet (meer)
voorkwamen; deze zijn op de
kaart met grijs aangegeven.
Barkman bedacht voor deze
korstmossenloze gebieden de
term ‘epiphytenwoestijn’.
15

Publicaties over de chemische samenstelling van lucht en neerslag in Nederland
Begin jaren zestig kwamen voorzichtig aan meer systematische metingen van luchtverontreiniging
op gang. De passieve methoden werden daarbij ingeruild voor actieve monsternemers. De
waterstofperoxidemethode was een voorbeeld van actieve methode om concentraties van
zwaveldioxide in de lucht te meten. In een veel gebruikte variant werd lucht geleid in een wasfles
met oplossing van waterstofperoxide waarbij het zwaveldioxide werd tot zwavelzuur. In het
laboratorium werd vervolgens de hoeveelheid omgezet zwaveldioxide bepaald. Deze methode
kende al enige geschiedenis in Engeland (Brimblecombe, 1987). De methode was echter niet erg
gevoelig en ook niet specifiek, maar wel goedkoop. Een betere methode voor zwaveldioxide was
de natchemische methode volgens West en Gaeke (1956). De eerste toepassing hiervan in
Nederland was door het RIV in het meetnet in Utrecht in 1966. De inzet van deze methoden
betekende een aanzienlijke verbetering, maar het bleven ‘metingen voor experts’ (Clarenburg,
1999). Feit is dat de methoden geschoold personeel vergden; bovendien was veel menskracht en
logistiek vereist om metingen uit te voeren (Buijsman, 2005).
Kenmerkend voor de stand van zaken in het luchtonderzoek in het begin van de jaren zestig waren
uitspraken van de medewerkers van het Rijks Instituut voor de Volksgezondheid Spaander en
Buurma. Zo zei Spaander in 1963 over luchtverontreiniging (Spaander, 1963): ‘… wanneer wij wat
dieper proberen in te gaan op de hier liggende problemen, dan blijkt onze kennis al spoedig op
vele punten te kort te schieten’. 7 En Buurma stelde in 1965 (Buurma, 1965): ‘De meettechniek
bevindt zich nog in een ontwikkelstadium […]. Vele meetmethoden zijn nog te ingewikkeld en te
tijdrovend voor routine doeleinden’. 8 Er was toen weliswaar al wel automatisch werkende en
registrerende apparatuur, bijvoorbeeld voor koolmonoxide, maar die werd nog niet geschikt
geacht voor routinematige inzet. 9 Ook de discussie over welke luchtconcentraties van
luchtverontreiniging aanvaardbaar waren, was nog lang niet beslecht (Brasser et al., 1966;
Joosting, 1966). En dan was er nog de vraag welke vormen van luchtverontreiniging eigenlijk
gemeten zouden moeten worden. Want ook daarover was nog geen duidelijkheid (Eilers, 1966).
Het is opmerkelijk dat stank nog lange tijd hoog op de agenda van het luchtonderzoek stond. De
sterke industrialisatie van Nederland in de jaren vijftig en zestig speelde daarbij een belangrijke rol.
Zo stelde Buurma (1968): ‘De enorme concentratie van aardolieraffinaderijen en petrochemische
en andere industrieën heeft ertoe geleid dat thans grote woongebieden. Die vlak bij de
industriecentra zijn gelegen, veel hinder ondervinden van de stank van onwelriekende stoffen van
verschillende aard […] Deze stankhinder […] wordt door de overheid en de bevolking in deze
gebieden dan ook als het belangrijkste euvel van de luchtverontreiniging beschouwd’.Verder was
duidelijk geworden dag luchtverontreiniging in en om de grote steden vooral afkomstig was van
huisbrand en gemotoriseerd verkeer (Eilers, 1965; Buurma, 1968).
Op lokaal niveau was er echter al in het begin van de jaren zestig een beweging op gang gekomen
om luchtverontreiniging systematischer dan voorheen te onderzoeken. Kortdurend onderzoek
aan het eind van de jaren vijftig en in het begin van de jaren zestig had uitgewezen dat
bijvoorbeeld in Rotterdam en omgeving tijdens ongunstige, meteorologische omstandigheden
zeer hoge concentraties aan luchtverontreiniging konden voorkomen (Burema et al., 1964;
Buijsman, 2003). Zo werden in december 1962 tijdens een luchtverontreinigingsepisode van
Europese omvang concentraties van zwaveldioxide tot bijna 1600 µg/m 3 en van rook tot 500 µg/m 3
waargenomen. Dit gevoegd bij uitkomsten van eerdere incidentele metingen leidde tot de
behoefte om meer systematisch meten. In 1962 ging daarop in Rotterdam onder
verantwoordelijkheid van de Keuringsdienst van Waren een meetnet voor zwaveldioxide van start;
Amsterdam volgde in 1964 met een meetnet voor eveneens zwaveldioxide onder
verantwoordelijkheid van het Biologisch-Chemisch Laboratoium.
En het RIV voerde in 1965 op verzoek van het gemeentebestuur van Utrecht een kort onderzoek
naar luchtverontreiniging door het verkeer in deze stad uit (afbeelding 9). Onderzocht werden
onder andere koolmonoxide, stikstofdioxide en lood. Het was echter een steekproef en de
onderzoekers stelden dan ook dat voor een volledig beeld eigenlijk ‘continu gemeten zou moeten
worden’ (Buurma, 1966). Mogelijk is dit mede aanleiding geweest om in 1965 voor het eerst een
systematisch onderzoek naar de stedelijke luchtkwaliteit in Utrecht uit te voeren. In Utrecht werd
op acht meetstations op 24-uursbasis standaardrook gemeten. Later volgde een uitbreiding van
16

Publicaties over de chemische samenstelling van lucht en neerslag in Nederland
het onderzoek met metingen van zwaveldioxide. De waargenomen concentraties bleken echter
‘niet verontrustend’ en waren ‘vergelijkbaar met concentraties in andere grote steden’ (Buurma,
1967, 1968, 1970). Het onderzoek werd tot 1970 voortgezet. Later volgde nog een beperkt
onderzoek naar direct verkeersgerelateerde luchtverontreiniging. Overigens was de opinie dat de
stedelijke luchtkwaliteit in Nederland aanzienlijk beter was dan in Engeland of de Verenigde Staten
(Buurma, 1968).
De staatssecretaris voor Sociale Zaken en Volksgezondheid, Bartels, gaf op 7 januari 1966 het RIV
opdracht tot het ontwerpen van een landelijk meetnet voor het meten van luchtverontreiniging.
Het RIV zou in dit landelijk meetnet de plaats van ‘centrale meld- en regelkamer’ innemen. Verder
moest het een automatisch meetnet zijn (Buijsman, 2003). In de jaren zestig had echter niemand in
Nederland ervaring met landsdekkende meetnetten. Automatische en operationeel inzetbare
meetapparatuur bestonden nog niet. Wel had bijvoorbeeld het Instituut voor
Gezondheidstechniek van TNO ervaring met stedelijke en op industriële bronnen gerichte
meetnetten: meetnetten in onder andere het Rijnmondgebied, het Westland en op de Zuid-
Hollandse eilanden. Maar deze meetnetten waren niet automatisch en werkten vaak nog met
passieve monsternemingsmethoden. Er werd daarom eerst besloten om een proefmeetnet op te
zetten. Het doel hiervan is ‘vast te stellen hoeveel meetstations per oppervlakte-eenheid onder de
gegeven klimatologische, topografische en geografische omstandigheden in het toekomstige
landelijke meetnet nodig zullen zijn, om binnen redelijke juistheidsgrenzen gegevens te krijgen
omtrent de gemiddelde concentratie – over 24 uur – aan zwaveldioxide en aan standaardrook
(roet)’ (Buijsman, 2003).
Het industriegebied rond Enschede was het proefgebied. Dit meetnet, in de wandeling ook wel
het proefmeetnet Twente genoemd, ging medio 1967 van start met 39 meetstations in Enschede.
Er werd zwaveldioxide gemeten op 24-uursbasis met de methode volgens West en Gaeke. In 1968
volgde een uitbreiding van het meetnet met nog eens 24 meetstations in Enschede en 18 in
Hengelo. In Enschede waren uiteindelijk 60 meetstations (afbeelding 10) in bedrijf op een
oppervlak van 50 km 2 ; in Hengelo 18 op een oppervlak van 15 km 2 .
Eind jaren zestig werd de noodzaak steeds dringender om metingen op een relatief korte tijdbasis
te kunnen uitvoeren en dan liefst ook nog geautomatiseerd, zodat deze apparatuur ook in het
ontwikkeling zijnde landelijke meetnet zou kunnen worden ingezet. Er waren toen weliswaar al
een aantal automatische meetsystemen bekend, maar al deze methoden hadden wel één of
meerdere nadelen. Door het Natuurkundig Laboratorium van Philips werd in samenwerking met
de afdeling Scheikundige Technologie van de Technische Hogeschool Eindhoven gewerkt aan de
ontwikkeling van een systeem gebaseerd op een coulometrisch meetprincipe.
Een belangrijke impuls voor de ontwikkeling van meetmethoden voor luchtverontreiniging in
Nederland kwam echter uit een onverwachte hoek. Het Rijnmondgebied had in de jaren zestig een
luchtverontreinigingprobleem maar ook een groot stankprobleem. De stank was afkomstig van de
vele chemische en petrochemische industrieën in het gebied. Clarenburg kwam op de gedachte
dat de ernst van de stankproblemen erger werd als de verdunnende werking van de atmosfeer
afnam. Een afname die bijvoorbeeld optrad, als de atmosfeer stabieler werd. Maar niet alleen de
stankconcentratie zou dan omhoog gaan, maar alles van alles dat zich in de lucht bevond, zou de
concentraties toenemen. Clarenburg kwam nu op het originele idee om de concentratie van
zwaveldioxide als indicator voor veranderingen in de stabiliteit van de atmosfeer te gebruiken. Op
basis van dit principe wilde Clarenburg een automatisch waarschuwingsnetwerk in het Rijngebied
inrichten (Clarenburg, 1999; afbeelding 11). Daar was dan echter wel een automatische
meetmethode voor zwaveldioxide voor nodig die bovendien concentraties op een korte tijdbasis
kon bepalen. Een dergelijke methode was er nog niet, maar ze was wel - voor een ander doel - in
ontwikkeling (Buijsman, 2002). Clarenburg zag hiervan het belang in en ontwierp een meetnet met
de nieuwe apparaten. De staatsecretaris van Sociale Zaken en Volksgezondheid, dr. R.J.H.
Kruisinga, opende op 17 oktober 1969 het meetnet in Rijnmond. Dit meetnet bestond uit dertig
meetpunten die waren uitgerust met door Philips ontwikkelde geheel automatische
meetapparaten voor zwaveldioxide.
17

Publicaties over de chemische samenstelling van lucht en neerslag in Nederland
18
Afbeelding 9
Apparatuur voor
luchtonderzoek in
het meetnet in de
stad Utrecht,
tweede helft van
de jaren zestig.
Foto collectie H.
Boelhouwer.
Afbeelding 10
Opzet van het
meetnet in
Enschede als
onderdeel van het
proefmeetnet
Twente (Buurma,
1971). De afstand
tussen de
meetstations
bedroeg 1 km.
Afbeelding 11 Het
waarschuwingsmeetnet
in
Rijnmond, 1969.

De meting van zwaveldioxide
Publicaties over de chemische samenstelling van lucht en neerslag in Nederland
De meting van zwaveldioxide gebeurde in het begin van de jaren vijftig met het apparaat van Leclerc (zie ook
figuur 1). Dit was een passieve monsternemer waarvan een van de kenmerken een lange
monsternemingsduur was. In de jaren zestig kwamen meer en meer actieve monsternemers in gebruik. Deze
waren meestal gebaseerd op een principe waarbij lucht door een wasfles met absorptievloeistof werd geleid.
Aanvankelijk was dit een waterstofperoxide-oplossing (zie bijvoorbeeld Brimblecombe, 1987); later kwam
ook de methode volgens West en Gaeke ook in zwang (zie bijvoorbeeld Buijsman, 2003). Actieve
monsternemers nemen een monster in een veld, waarbij later in het laboratorium de analyse gebeurt.
Voordeel van de actieve monsternemer was dat meetresultaten met een hoger tijdsoplossend vermogen
werden verkregen dan met de passieve monsternemers. Zo werden de actieve monsternemers voor
zwaveldioxide (en later rook) veelal zo gebruikt dat luchtconcentraties op dagbasis beschikbaar kwamen
(afbeelding 12). Bezwaarlijk bleef dat de apparaten regelmatig moesten worden bezocht om monsters op te
halen, waarna in het laboratorium de analyses moesten worden gedaan. De meetresultaten kwamen dus
eerst met een aanzienlijke vertraging beschikbaar. Dit leidde tot de vraag voor verder geautomatiseerde
apparatuur, waarmee sneller resultaten beschikbaar konden worden gemaakt. De opdracht van de minister
van Sociale Zaken in 1966 om een landelijk meetnet voor luchtverontreiniging op te richten betekende een
versnelling in de ontwikkeling van volledig automatische meetapparatuur voor luchtverontreiniging.
De door Philips, de Technische Universiteit Eindhoven en het Rijks Insituut voor de Volksgezondheid
ontwikkelde automatische meetmethode voor zwaveldioxide, waarvan de eerste versie onder de naam
PW9700 op de markt kwam, was zeker niet de eerste zwaveldioxidemonitor ter wereld (afbeelding 13; zie
ook Leithe, 1968 en Buijsman, 2002), maar zeker wel één die veel is gebruikt. Het meetprincipe was weliswaar
eenvoudig, maar het blijft verbazen dat deze natchemische bepaling zo succesvol in het veld heeft gewerkt.
De werking van het apparaat was als volgt. Lucht werd aangezogen door een verwarmd glasvezelfilter om
stof te verwijderen. Vervolgens ging de lucht door een zilvergaasfilter dat onder andere ozon – dat stoort bij
bij de bepaling van zwaveldioxide - verwijderde. Tot slot werd de lucht in de eigenlijke meetcel gevoerd. Deze
meetcel bevatte een oplossing van kaliumbromide (KBr), broom (Br 2) en zwavelzuur (H 2SO 4). De meetcel
bevatte twee elektroden die de zogenoemde redoxpotentiaal maten. Deze redoxpotentiaal werd
veroorzaakt door de aanwezigheid van broom en bromide. In de lucht aanwezig zwaveldioxide (SO 2)
reageerde in de meetcel volgens de eenvoudige redoxreactie: SO 2 + 2H 2O + Br 2 SO 4 2- + 2Br - + 4H + . Door
deze reactie daalde de broomconcentratie en veranderde de redoxpotentiaal. Met een coulometrische
titratie ( = titratie met stroom) werd vervolgens het weggenomen broom weer aangevuld. De hoeveelheid
verbruikte stroom was een maat voor de oorspronkelijke hoeveelheid zwaveldioxide. De PW9700 bevatte
ook een voorziening om te kalibreren. In de meetcel liep op elk moment een stroom die direct evenredig was
met de zwaveldioxideconcentratie. Via een aantal elektronische bewerkingen werd het signaal geschikt
gemaakt voor transport via een telefoonlijn. Hiervoor werden in eerste instantie (gehuurde) vaste
telefoonlijnen gebruikt; weliswaar duur maar ook betrouwbaar.
Afbeelding 12 De zogeheten zwaveldagmeter van de Keuringsdienst
van Waren in Rotterdam. Het apparaat bevatte tien wasflesjes, voor
elke dag één. De lucht werd een dag lang door een wasflesje geleid;
het zwaveldioxide in de lucht werd geabsorbeerd door een
absorptievloeistof. De uiteindelijke analyse gebeurde in het
laboratorium. Het apparaat schakelde zelfstandig na een dag naar
een volgende wasfles.
Foto collectie E. Buijsman.
19

Publicaties over de chemische samenstelling van lucht en neerslag in Nederland
Afbeelding 13 De PW9700, het automatische meetapparaat voor zwaveldioxide dat door Philips in de tweede
helft van de jaren zestig werd ontwikkeld. Het onderste gedeelte is de meeteenheid; het bovenste gedeelte bevat
de elektronica en de pomp.
Foto collectie DCMR.
Het RIV zette de automatische ‘opnemers’, zoals ze in het begin werden genoemd, voor het eerst in
de stad Utrecht waar in 1969 opnieuw een meetnet, nu van 12 meetstations, wordt ingericht. In mei
1970 werden de automatische apparaten in het proefmeetnet in Twente in bedrijf gesteld om te
onderzoeken hoe ze onder veldomstandigheden functioneerden. Een beperkt aantal meetstations
met het oude meetsysteem (de natchemische TCM methode) blijven voor vergelijkingsdoeleinden
nog in bedrijf.
Aanhoudende klachten van omwonenden vormden in 1970 aanleiding voor het onderzoek dat het
RIV in Utrecht in de omgeving van de Demka staalfabrieken ging doen. Op drie meetpunten op korte
afstand van de Demka-fabriek werden op uurbasis ijzer en zwarte rook gemeten. Daarnaast werden
op vijf plaatsen monsternemingen met Luikse bollen verricht. Het onderzoek liep tot in oktober 1970
voor de luchtmetingen en nog tot in december 1970 voor de monsternemingen met de Luikse bollen.
De belangrijkste doelstelling van het onderzoek was om de invloed van de fabriek op de nabije
leefomgeving aan te tonen. Het onderzoek resulteerde in omvangrijke rapportages (Buurma, 1970,
1970, 1971, 1971, 1975).
Het eerste ontwerp voor het Nationaal Meetnet voor Luchtverontreiniging dateert van 1969. Het
was gebaseerd op de uitkomsten van het proefmeetnet in Twente, waarbij was vastgesteld dat de
invloed van een brongebied (stad, industrie) onder gemiddelde meteorologische omstandigheden
na 14 km niet meer waarneembaar is. Men stelde dat deze 14 km de basismaat van het nieuwe meetnet
moest worden. Bovendien moest het Nederlandse meetnet aansluiten op het toekomstige meetnet
in Noordrijn-Westfalen, Duitsland. Daarom werd van een beoogd meetstation in Essen, Duitsland,
een veelvoud van 14 km afgepast tot even over de grens met Nederland. Dit punt, het basispunt van
het Nederlandse meetnet, lag in Limburg nabij Broekhuizervorst (en dit zou het latere meetstation
102 [Arcen] worden). Vanuit dit basispunt werden in de noord-zuid- en in de oost-west-richting
20

Publicaties over de chemische samenstelling van lucht en neerslag in Nederland
vierkanten van 28 km afgepast. In het zwaartepunt van elk vierkant werd een aanvullend meetstation
geplaatst. Verder werden in elke stad met 100.000 inwoners drie stadspunten opgenomen.
Met een aantal aanvullende voorwaarden erbij kwam het totaal aantal stations uit op 225.
Begin jaren zeventig was de opbouw van het nationale meetnet in volle gang. Op 22 maart 1971 vond
de eerste officiële opening in het luchtmeetnet plaats. Op die datum kwamen namelijk de twee
eerste (zwaveldioxide) meetstations in de regio Limburg in bedrijf. Op 8 februari 1973 volgde de
officiële start van het Nationaal Meetnet voor Luchtverontreiniging met de regio’s Limburg, Noord-
Brabant, Zeeland en Noord-Holland. Eind 1974 waren er zes regio’s operationeel: Utrecht en
Gelderland waren erbij gekomen. In 1975 volgden de laatste regio’s: Zuid-Holland, Overijssel en
Friesland, Groningen en Drenthe (deze laatste drie provincies vormden samen één regio). Daarmee
was het meetnet voor zwaveldioxide gereed: het was 26 mei 1975.
2.5 De periode 1975-1990
In de jaren vijftig heerste de opvatting dat luchtverontreiniging identiek was aan zwaveldioxide
(en rook). In het midden van de jaren zestig was zwaveldioxide hooguit nog een indicator of een
‘gidsstof’ voor het geheel aan luchtverontreiniging. Eind jaren zestig realiseerde men zich dat het
niet langer volstond om alleen zwaveldioxide (en rook) te meten. Naarmate de kennis was
toegenomen, groeide ook het besef van de complexiteit van de luchtverontreiniging.
De opkomst van aardgas ten koste van olie en kolen in Nederland leidde aan het eind van de jaren
zestig en in de eerste helft van de jaren zeventig tot een spectaculaire vermindering van de
uitworp van zwaveldioxide en daarmee van de zwaveldioxideniveaus. De
luchtkwaliteitsproblemen waren daarmee echter niet uit de wereld. En een mogelijk nieuw
probleem was ontdekt: smog met stikstofoxiden en ozon, de fotochemische smog. Ook hier zou
dus onderzoek naar verricht moeten worden en liefst zo snel mogelijk. Een ander probleem dat in
omvang toenam, was de luchtverontreiniging door het verkeer. De metingen in de jaren zestig in
Utrecht hadden al uitgewezen dat in verkeersbelaste situaties de zwarte rookconcentraties hoog
kunnen oplopen. Onderzoek in andere plaatsen, onder andere in Amsterdam, wees uit dat ook
andere componenten in hoge concentraties kunnen voorkomen. Reden om de aandacht ook te
richten op stoffen die door het verkeer worden geëmitteerd zoals lood, koolstofmonoxide en
stikstofoxiden.
De introductie van de meting van ozon, stikstofoxiden en koolmonoxide in het Nationaal Meetnet
voor Luchtverontreiniging vergde een aantal jaren. Op 12 april 1978 is echter ook het uitgebreide
meetnet gereed. Een bijzonder onderdeel van het meetnet waren de veldjes van het Instituut voor
Plantenziektenkundig Onderzoek (afbeelding 14). Op deze veldjes werd met behulp van
zogeheten indicator-planten getracht de schade vast te stellen die luchtverontreiniging
veroorzaakte. Als indicator-planten werden gebruikt: tabak voor ozonschade en gladiool en tulp
voor de schade door fluoriden; dit werd soms ook nog aangevuld met andere planten.
Ruimtelijk-statistische methoden werden benut om een beter inzicht te krijgen in ruimtelijke
verdeling van luchtverontreiniging. Dit onderzoek leverde onder andere informatie op over de
relatie tussen meetnetdichtheid en de nauwkeurigheid waarmee een ruimtelijk veld beschreven
kon worden. De conclusie was, dat gegeven de omstandigheden en doelstellingen, het meetnet
voor zwaveldioxide aanzienlijk in omvang gereduceerd zou kunnen worden. Ook de andere
onderdelen van het meetnet werden kritisch bekeken: voorgesteld werd het
stikstofoxidenmeetnet flink uit te dunnen, maar het ozonmeetnet uit te breiden. Resultaat van dit
alles was dat het totaal aantal meetstations teruggebracht kon worden van meer dan 200 naar
ongeveer 90. Bovendien viel het besluit om de coulometrische zwaveldioxidemonitor te
vervangen door een op fysische principes (fluorescentie) gebaseerd instrument. In maart 1987 was
het vernieuwde (en uitgedunde) meetnet gereed.
21

Publicaties over de chemische samenstelling van lucht en neerslag in Nederland
Afbeelding 14 Een veldje met gewassen voor onderzoek naar de schade van luchtverontreiniging;
locatie onbekend.
Foto collectie H. Boelhouwer.
Meetstations in steden waren vanaf het begin af aan onderdeel van het nationale luchtmeetnet
geweest. Zij waren echter vooral bedoeld om een algemeen beeld van de luchtverontreiniging in
steden te krijgen. Onderzoek had echter geleerd dat in steden de niveaus van
luchtverontreiniging, die door het verkeer veroorzaakt werden, zeer variabel waren, zowel in
ruimte als in tijd. Dit leidde tot het ontmoedigende besef dat in straten met verkeer de
luchtverontreiniging wel te meten was, maar dat de ruimtelijke betekenis van die metingen zeer
beperkt was. Toch was er informatie nodig over de luchtkwaliteit in steden. Men koos daarbij voor
een voor die tijd ongewone oplossing: een verspreidingsmodel dat aan de hand van een aantal
parameters de luchtkwaliteit in een straat zou kunnen beschrijven. De uitkomsten van de
berekeningen met de modellen zouden dan gecontroleerd moeten worden met de metingen van
een beperkt aantal zorgvuldig gekozen zogeheten verkeers- of straatstations. En zo kwamen in
Apeldoorn, Eindhoven, Nijmegen en Utrecht een aantal van deze straatstations te staan. In een
aantal, deels andere, steden kwamen ook nog zogenaamde stadsstations. Deze stadsstations
leveren informatie over het achtergrondniveau van luchtverontreiniging in steden. In 1988
kwamen al deze stedelijke stations in bedrijf. De gehele aanpak bij de beschrijving van de
luchtkwaliteit was op dat moment hét voorbeeld van het principe ‘meten en modelleren’.
Het uitgebreide en kwantitatieve onderzoek dat in de periode 1975-1990 vorm kreeg, maakt het
mogelijk om de ontwikkelingen in de Nederlandse luchtkwaliteit over langere termijn te
beoordelen. Dit onderzoek leerde dat de stedelijke luchtkwaliteit in Nederland sinds 1970
spectaculair was verbeterd (afbeelding 15).
22

Afbeelding 15 De verbetering van de stedelijke luchtkwaliteit. Naar Buijsman (2008).
2.6 Na 1990
Publicaties over de chemische samenstelling van lucht en neerslag in Nederland
In de eerste helft van de jaren negentig volgde opnieuw een optimalisatie van het Landelijk
Meetnet Luchtkwaliteit; deze keer vooral ingegeven door kwalitatieve overwegingen (Buijsman,
1994). Mede door het succes van het internationale beleid op het terrein van de emissiereducties
kon het zwaveldioxidemeetnet sterk worden ingekrompen. Het resultaat was toen een meetnet
met 30 regionale meetstations naast een twintigtal meetstations in een achttal steden. De
gemiddelde stationsafstand van de regionale meetstations in het meetnet was na deze herziening
inmiddels bijna 50 x groter dan in het allereerste meetnet in Twente.
De metingen voor ammoniak gingen in 1992 in het meetnet van start. Uitdrukkelijk was hierbij van
meet af aan gekozen voor de toepassing van het principe ‘meten en modelleren’. Er werden dan
ook slechts acht meetstations voor ammoniak ingericht. Acht is verwaarloosbaar ten opzichte van
de ‘honderden’ meetstations die nodig geacht werden als het concentratieveld voor ammoniak
over Nederland alleen met metingen zou moeten worden beschreven. Het model zou dan
vervolgens het volledige beeld over Nederland moeten geven. Een indicatie over hoe goed het
model presteert of hoe goed metingen en modelresultaten overkomen, kan simpelweg afgeleid
worden uit de meetresultaten van de acht meetstations en de door het model voorspelde
concentraties op die meetstations.
Anders ging het met fijn stof. In 1994 volgende de introductie van de meting van fijn stof in het
Landelijk Meetnet Luchtkwaliteit. Het zou later het begin blijken van een moeizaam proces om de
stofvormige luchtverontreiniging te karakteriseren. De meting van fijn stof en de bijbehorende
meetstrategie was in verregaande mate opgelegd door Europese regelgeving zonder dat echter
adequate meetapparatuur voorhanden was (Buijsman, 2007).
Jarenlang werden met enige regelmaat door het RIVM overzichten gepubliceerd met wat er in het
Landelijk Meetnet Luchtkwaliteit aan meetactiviteiten werd ontplooid. Deze behulpzame
gewoonte is blijkbaar in 2001 gestaakt (Van Elzakker, 2001). Het is daarom lastig om een volledig
overzicht van de huidige meetactiviteiten in het Landelijk Meetnet Luchtkwaliteit te krijgen.
Resultaten van de metingen in het Landelijk Meetnet Luchtkwaliteit verschijnen in de reeks
Jaaroverzicht Luchtkwaliteit. Deze rapportage behelst in veel gevallen ook relevante
meetresultaten van lokale instanties. Deze laatste instanties, zoals DCMR Milieudienst Rijnmond,
de provincies Limburg en Noord-Holland en de GGD (Voorheen GG&GD) Amsterdam, brengen ook
hun eigen rapportages van de metingen uit.
23

Publicaties over de chemische samenstelling van lucht en neerslag in Nederland
24
Afbeelding 16 Het Landelijk
Meetnet Luchtkwaliteit na de
herziening in 1986/1987.
Afbeelding 17 Het Landelijk
Meetnet Luchtkwaliteit (LML) na
de herziening in 1993.

|3 Neerslag
Publicaties over de chemische samenstelling van lucht en neerslag in Nederland
3.1 Voor 1900
Antonie van Leeuwenhoek was de eerste Nederlander van wie is overgeleverd dat hij zich in
wetenschappelijke zin met regenwater bezighield. Van Leeuwenhoek onderzocht in 1703 onder
een van zijn zelf ontwikkelde microscopen het witte poeder dat na een hevige storm op het raam
van zijn woning in Delft was achtergebleven. Van Leeuwenhoek: ‘I viewed the particles with my
microscope, and found they had the figure of common salt, but very small,..’. Hij concludeerde dat
dit zout uit zee afkomstig moest zijn en dat het met de regen moest zijn meegevoerd (Van
Leeuwenhoek, 1703, 1703).
De eerste kwantitatieve analyses van regenwater in Nederland waren zeer waarschijnlijk van de
hand van Driessen en Paping. Zij onderzochten rond 1790 regenwater op het voorkomen van
chloride en zwavel (Driessen, 1822; Erisman, 2000). De Utrechtse chemicus Mulder onderzocht
rond 1830 de neerslag in Utrecht. Mulder gaf als reden voor zijn onderzoek dat hij wilde vaststellen
of regenwater geschikt was als drinkwater (Mulder, 1832). Maar eigenlijk was dat alles wat er over
chemisch regenwateronderzoek, althans in Nederland, in die periode valt te vertellen. Dit staat in
schril contrast met het onderzoek in andere landen als Duitsland, Engeland en Frankrijk (Buijsman,
2008). Het zou pas in het begin van de twintigste eeuw zijn dat het onderzoek in Nederland
nieuwe impulsen kreeg vanuit de hoek van de landbouwproefstations.
3.2 De periode 1900-1950
Het Nederlandse onderzoek op regenwatergebied was ook in het begin van de 20ste eeuw
aanvankelijk nog steeds bescheiden. Het was fragmentarisch en van korte duur. Zo deed Jorissen
in 1905 en 1906 onderzoek naar het chloridegehalte van regenwater dat opgevangen werd in Den
Helder (Jorissen, 1906). Van der Sleen presenteerde als onderdeel van zijn proefschrift over de
samenstelling van ‘duinwater’ de resultaten van een waarnemingen in de duinen en op
verschillende andere plaatsen in Nederland (Van der Sleen, 1912).
Interessanter was het onderzoek van het Rijkslandbouwproefstation in Groningen. Dit instituut
begon in 1900 een onderzoek om stikstoffluxen op proefvelden in Uithuizermeeden in Noord-
Groningen te meten. Ook regenwater werd in het onderzoek betrokken, want ‘toch is het
quantum’ 10 groot genoeg om bij een onderzoek als het onderhavige in rekening te worden
gebracht’. En zo startte het onderzoek naar het voorkomen van nitraat, nitriet en ammonium in
regenwater (Hudig en Welt, 1911). Het onderzoek liep door tot in 1910. Hudig meldde echter dat
door analytisch-chemische onvolkomenheden alleen gegevens over 1908 tot en met 1910
beschikbaar waren: ‘De bepaling van het nitraatstikstof in den aanvang verricht, kan niet op grote
betrouwbaarheid bogen (Huidig en Welt, 1911) en ‘the results from 1900-1908 being not quite
exact’ (Hudig, 1910). De voornaamste reden voor dit falen lag in de gebruikte analysemethode
voor nitraat. Aanvankelijk was dit de methode van Schlösing die echter voor de lage
nitraatconcentraties in regenwater niet erg geschikt bleek.
In 1920 begon het Rijkslandbouwproefstation in Groningen opnieuw een regenwateronderzoek
(Maschaupt, 1941); dit keer bij het gebouw van het Rijkslandbouwproefstation in Groningen, maar
ook dichtbij een stationsemplacement. Maschaupt merkte hierover op: ‘… dat de samenstelling
van onder dergelijke omstandigheden opgevangen regenwater kan afwijken van die van
regenwater, dat ver van fabrieken en op voldoende afstand van steden en dorpen werd
verzameld.’ Ook constateerde hij ‘de aanwezigheid van meer dan normale hoeveelheid zwevende
vaste stoffen in de lucht dezer omgeving’. Het onderzoek bestreek de periode 1920 tot en met
1939. Maschaupt geeft geen details over zijn monstername-apparatuur en -methode. De
aanwezigheid van het stationsempacement met de treinen die kolen als brandstof gebruikten zal
ongetwijfeld ook veel emissie van zwaveldioxide hebben veroorzaakt. Een sterke lokale
beïnvloeding van de neerslag moet daarom zonder meer het gevolg geweest zijn.
25

Publicaties over de chemische samenstelling van lucht en neerslag in Nederland
Verder was in Nederland voor de Tweede Wereldoorlog nog de Gemeentewaterleidingen in
Amsterdam actief. Bij deze organisatie was het eerst de scheikundige-bacterioloog Heymann die
zich voor regenwater interesseerde. Zijn eerste onderzoek richtte zich vooral op het voorkomen
van ‘jodium’ 11 en daarnaast van chloride in neerslag (Heymann, 1927, 1927).
In het begin van de jaren dertig begon Leeflang, die werkzaam was bij de het laboratorium van de
Gemeentewaterleidingen van Amsterdam in Leiduin, een onderzoek naar de chemische
samenstelling van neerslag in relatie tot de afstand tot de kust. Het onderzoek van Leeflang was
veel uitgebreider dan dat van Heymann: het omvatte meer meetpunten, meer componenten en
besloeg een langere periode. Componenten als sulfaat, nitraat, ammonium, chloride, calcium en
magnesium werden onderzocht. De onderzoeksperiode van Leeflang’s onderzoek liep van eind
1932 tot eind 1936. Leeflang maakte ook gewag van eerder onderzoek: ‘In den aanvang hebben
zich moeilijkheden voorgedaan, waarbij gebleken is, dat het noodzakelijk is voor opvangtrechter
en verzamelvat een chemisch indifferente stof als glas te gebruiken en de nabijheid van opgaand
hout te vermijden.’ Leeflang gaf geen details over de opstelling en procedures. Wel had hij
aanzienlijke hoeveelheden water nodig voor zijn analyses. Het gevolg was dat de flessen
gemiddeld drie maanden in het veld stonden.
De resultaten van het Leeflangs onderzoek worden ook tegenwoordig soms nog aangehaald als
vergelijkingsmateriaal om aan te geven hoe sinds die tijd de chemische samenstelling van de
neerslag in Nederland is veranderd. De belangrijkste reden voor het tegenwoordige gebruik van
de data van Leeflang ligt er waarschijnlijk in dat het bij velen het enige bekende materiaal van voor
de oorlog is. 12 Deze aandacht is wel begrijpelijk, maar niet geheel terecht. De gegevens over het
sulfaatgehalte zijn waarschijnlijk wel bruikbaar, omdat sulfaat zelfs bij deze lage concentraties
stabiel is. Anders ligt het bij nitraat en ammonium. De lange standtijd van de monsters in het veld -
tot drie maanden - betekent waarschijnlijk dat de gerapporteerde ammonium- en nitraatconcentraties
weinig betekenis hebben. Vooral ook omdat niets bekend is over eventuele
maatregelen om het monster te stabiliseren. De door Leeflang vastgestelde relatie tussen het
chloridegehalte in neerslag en de afstand tot de zee zou echter nog tot in de jaren zestig
veelvuldig worden aangehaald als illustratie van de invloed van de zee.
Leeflang zette zijn onderzoek na 1936 nog voort, zo blijkt uit onderzoek van Stuyfzand (1991).
Archiefonderzoek bij de Gemeentewaterleidingen van Amsterdam heeft ook nog latere en niet
eerder gepubliceerde waarnemingen van Leeflang opgeleverd (Stuyfzand, 1991 13 ). Deze
waarnemingen beslaan de periode 1937 tot en met januari 1940. Bij deze waarnemingen kunnen
echter dezelfde kanttekeningen worden gemaakt als bij de eerdere waarnemingen van Leeflang.
Regenwater werd vanaf de jaren dertig ook opgevangen om de verspreiding van luchtverontreiniging
te onderzoeken. Regenwateronderzoek met deze intentie werd dan ook lange tijd
uitgevoerd als een vorm van brongericht onderzoek. Een artikel over een onderzoek rond een
superfosfaatfabriek is exemplarisch voor een manier van denken die nog tot in de jaren zeventig
opgeld zou doen (Schuursma, 1941). Schuursma, Pharmaceutisch Inspecteur van de Volksgezondheid,
zag het als zijn taak ‘acht te slaan op de invloeden, die buiten fabrieken en
werkplaatsen, schade kunnen toebrengen aan de belangen van de hygiëne van bodem, water en
lucht’. Klachten in de nabijheid van een superfosfaatfabriek leidden tot onderzoek van het
regenwater in de omgeving van de fabriek, omdat ‘een belangrijk deel van de in de atmosfeer
gebrachte verontreinigingen met den regen weer wordt afgescheiden’. Deze vorm van regenwateronderzoek
leverde echter geen informatie over absolute concentraties van stoffen in de
lucht.
26

Publicaties over de chemische samenstelling van lucht en neerslag in Nederland
3.3 De periode 1950-1975
Het overzichtswerk De verontreiniging van de atmosfeer meende over de deposit gauge, een
apparaat voor het opvangen van neerslag (afbeelding 1, Brasser, 1952): ‘Het is bruikbaar voor het
bepalen van de grootte-orde van de verontreiniging door stof, van de aard der
verontreinigingen…’ Ook waren de problemen die zich konden voordoen bekend:
‘Ammoniumconcentraties zijn niet stabiel door de ‘beïnvloeding van bacteriën’. Een remedie was
echter ook bekend: ‘Een goed middel tegen de algen is het verven van de fles, zodat het
opgevangen water in het donker komt’ (Hansen, 1927). Een ander probleem was dat in de winter
de flessen konden stukvriezen. Het was ondanks deze bezwaren dat de deposit gauge door zijn
eenvoud en gebruiksgemak veelvuldig werd ingezet.
Het Instituut voor Gezondheidstechniek van de Organisatie voor Toegepast
Natuurwetenschappelijk Onderzoek (TNO) was in Nederland de organisatie die de eerste stappen
zette op het pad van het meer systematische onderzoek van luchtverontreiniging (Brasser, 1952).
Zo begon TNO in 1953 een omvangrijk en vooral langdurig onderzoek bij de Hoogovens. Aanleiding
voor dit onderzoek waren klachten van kwekers in de omgeving van de
Hoogovens over beschadiging van hun bolgewassen. In eerste instantie werden bij het onderzoek
alleen neerslagvangers ingezet, later volgden ook luchtmetingen (TNO, 1954). De neerslag werd
onderzocht op chloride, fluoride en sulfaat. Het onderzoek zou uiteindelijk doorlopen tot 1960; het
was daarmee één van de eerste, systematische onderzoeken van luchtverontreiniging in
Nederland (Brasser, 1959). TNO zou in de jaren vijftig ook op andere plaatsen op grote schaal
regenvangers inzetten. Dit gebeurde onder andere in het Westland en in het Nieuwe
Waterweggebied. TNO zette dit onderzoek, in wisselende omvang, tot in de jaren zeventig voort.
De Keuringsdienst van Waren in Rotterdam rekende ook de leefomgeving tot zijn werkveld. Deze
dienst begon daarom al in 1948 met reguliere meting van de chemische samenstelling van neerslag
in Rotterdam. De dienst had 14 meetpunten ingericht. De regenvangers waren van het
zogenaamde Hibernia-type. De trechters van deze apparaten waren van koper. De koperen
trechters zorgden er echter waarschijnlijk voor dat zwaveldioxide dat zich tijdens droge periodes
afzette op de trechter, efficiënt en snel werd omgezet in zwavelzuur en vervolgens in sulfaat. 14 En
dit sulfaat werd uiteindelijk gemeten als ware het aanwezig in regenwater. Jaren later toen de
gegevens uit dit meetnet naast resultaten van anderen werden gezet, kwamen de (grote)
verschillen aan het licht (Ridder, 1978). Het resultaat was uiteindelijk dat de sulfaatgegevens van
het meetnet van de Keuringsdienst van Waren onbruikbaar bleken. 15
Het Rijksinstituut voor de Volksgezondheid (RIV) begon in 1956 op verzoek van de Pharmaceutisch
Inspecteur een onderzoek in Amsterdam-noord. Er bevonden zich daar twee
elektriciteitscentrales, zwavelzuurfabrieken, een vuilverbrandingsinstallatie en nog wat andere
chemische fabrieken. Het onderzoek diende om vast te stellen wat de luchtkwaliteit in het gebied
was in het licht van voorgenomen stedelijke uitbreiding.
27

Publicaties over de chemische samenstelling van lucht en neerslag in Nederland
28
Afbeelding 18 De meethut van het
Rossby-meetnet op meetveld van
het KNMI in De Bilt. Rechts
bovenop zit de trechter voor het
opvangen van de neerslag. De
neerslag gaat vervolgens via een
slangetje naar een polytheen
verzamelfles (links). In het
linkerdeel van de behuizing
bevindt zich ook apparatuur voor
het bemonsteren van gasvormige
bestanddelen in lucht (rechts). De
bedoeling was om op deze wijze
informatie over het voorkomen
van zwaveldioxide (SO 2) en
ammoniak in (NH 3) lucht te
verzamelen. Nederlandse
meetgegevens van deze laatste
componenten zijn - voor zover
bekend bij de auteur - nooit
gepubliceerd.
Foto collectie E. Buijsman.
De Zweedse wetenschapper Egner nam in 1945 het initiatief om in Zweden en later geheel
Scandinavië te komen tot een meetnet voor onderzoek naar de chemische samenstelling van de
neerslag. De interesse van Egner, een bioloog, ging vooral uit naar de oude kwestie van de
bijdrage van de neerslag aan de stikstoftoevoer naar de bodem (Emanuelsson et al., 1954; Rossby
en Egner, 1955). Rossby, hoogleraar bij het Internationale Instituut voor Meteorologie van de
Universiteit van Stockholm, breidde in 1952 het Scandinavische meetnet uit naar Europese schaal
(Egner en Eriksson, 1955). Het doel werd nu ook anders: een beter inzicht te krijgen in de
verspreiding over grote afstanden van verontreinigingen in de atmosfeer. Het meetnet werd in de
wandeling naar zijn stichter vaak het Rossby-netwerk genoemd. 16 Er kwamen in Nederland in
1956/57 drie meetpunten: De Bilt, Den Helder en Witteveen (afbeelding 13). Deze meetpunten
waren in beheer bij het Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut in De Bilt. Van meet af aan
werd het meetnet geplaagd door moeilijkheden op vooral analytisch-chemisch en
dataverwerkinggebied. De resultaten van dit meetnet, in ieder geval de Nederlandse, moesten dan
ook achteraf grotendeels als onbruikbaar worden beschouwd (Ridder, 1978, 1985; Buijsman,
2008). 17 Ook anderen hadden hier eerder al op gewezen (Paterson en Scorer, 1973). Het meetnet
stierf halverwege de jaren zeventig een zachte dood. Helaas, want als concept was het zijn tijd ver
vooruit.
Regenwater stond aan het eind van de jaren zestig nog maar weinig in de belangstelling bij
Nederlandse onderzoekers op het gebied van luchtverontreiniging te staan. De veronderstelling
dat regenwater een integrerende maat was voor de luchtkwaliteit, bleek niet langer houdbaar.
Onderzoek had geleerd dat er geen eenvoudige relatie bestond tussen de concentraties van
stoffen in de neerslag en de mate van verontreiniging van de atmosfeer. Bovendien bleken lokale
bronnen vaak maar in zeer beperkte mate bij te dragen tot de chemsiche samenstelling van de
neerslag ter plaatse.
3.4 De periode 1975-1990
De ontdekking van het fenomeen grensoverschrijdende luchtverontreiniging aan het eind jaren
zestig en de daarmee samenhangende ‘zure regen’ gaf een nieuwe impuls aan het
regenwateronderzoek. Zo kwam er in het begin van de jaren zeventig een onderzoek onder
auspiciën van de Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD) van de grond.
De belangrijkste doelstelling van het onderzoek was om een beter inzicht te krijgen in het
langeafstandstransport van luchtverontreiniging. Het RIV deed ten behoeve van het KNMI in
eerste instantie vooral de analyse van de regenwatermonsters die op enkele punten in Nederland

Publicaties over de chemische samenstelling van lucht en neerslag in Nederland
ten behoeve van dit grootse opgezette internationale onderzoek werden verzameld. Ook in
andere internationale projecten zouden het KNMI en het RIV in de jaren zeventig participeren.
Naast het KNMI en het RIV gebruikten ook de Keuringsdienst van Waren in Rotterdam, het al
genoemde IMG-TNO en vele andere instanties in Nederland de chemische samenstelling van
neerslag opnieuw ontdekt als bron van informatie. Rond het midden van de zeventig waren er 25
meetnetten verantwoordelijkheid van 17 instanties in bedrijf. Totaal bedreven zij rond de 150
meetpunten. Maar er was wel probleem: ‘Door alle verschillen in monster- en analysemethoden
[…] is onderlinge vergelijking veelal moeilijk en soms onmogelijk.’ (Ridder, 1978).
Afbeelding 19 Het aantal meetnetten en meetpunten voor het onderzoek naar en monitoring van de chemische
van de neerslag rond 1975 laat zien dat het onderzoek op lokale en regionale problemen is gericht. De
meetpunten liggen vooral in stedelijke en geïndustrialiseerde gebieden in Nederland aan. De omvang van het
onderzoek in termen van meetnetten en aantallen meetpunten bereikt in deze periode zijn hoogtepunt
(Ridder, 1978).
29

Publicaties over de chemische samenstelling van lucht en neerslag in Nederland
Halverwege de jaren zeventig begonnen het KNMI en het RIV na te denken over het inrichten van
een landelijk meetnet voor systematisch onderzoek van de chemische samenstelling van de
neerslag. Er waren op dat moment al lokale meetnetten voor het onderzoek naar de chemische
samenstelling van de neerslag in Noord-Holland, Zuid-Holland, Zeeland en Limburg. Deze waren
echter geconcentreerd in geïndustrialiseerde gebieden. Maar het ontbrak aan een betrouwbaar
landelijk beeld van de chemische samenstelling van de neerslag. Ook het Rijksinstituut voor
Drinkwatervoorziening (RID) had plannen om komen tot een landelijk meetnet voor onderzoek
van de chemische samenstelling van regenwater.
Het KNMI/RIV-meetnet ging in 1978 van start met 12 meetpunten. De doelstelling van dit meetnet
was: ‘Wetenschappelijk onderzoek op het gebied van de chemische samenstelling van de neerslag,
in de eerste plaats gericht op het signaleren van trendmatige veranderingen’ (KNMI/RIV, 1979).
Ook het landelijke meetnet van RID ging in 1978 van start; dit meetnet bestond uit 27 meetpunten.
Belangrijkste argumenten voor de opzet van dit meetnet waren: 1) de notie dat de ‘kwaliteit van
de neerslag een belangrijke factor kan zijn voor de kwaliteit van waterbronnen’ en 2) de mogelijke
invloed van de neerslagkwaliteit op de grondwaterkwaliteit (Brinkman, 1977). De doelstelling van
het RID-meetnet werd later omschreven als: ‘… inzicht krijgen in de belasting van het
aardoppervlak met verontreinigingen, met name spoorelementen, vanuit de atmosfeer’ (Van de
Meent et al., 1984).
En zo waren er begin 1982 in Nederland 13 meetnetten voor onderzoek van de chemische
samenstelling van neerslag met totaal 89 meetpunten. De meetnetten zouden nuttige informatie
leveren over de chemische samenstelling van neerslag over Nederland. De twee landelijke
meetnetten zouden echter al snel, voornamelijk onder politieke druk, fuseren en vervolgens
saneren. Het resultaat was een landelijk meetnet met 21 meetpunten dat in 1983 in bedrijf kwam
(Buijsman, 2003). Dit meetnet zou in de daaropvolgende jaren nog verder inkrimpen.
In 1984 verscheen een rapport waaruit duidelijk naar voren kwam dat met open vangers de natte
depositie van belangrijke stoffen fors overschat werd. Zo bleken de natte deposities van de
stoffen die bijdragen aan zure depositie – ammonium, nitraat, sulfaat – met open vangers 20-25%
hoger te zijn in vergelijking met de deposities die werden gemeten met regenvangers die alleen
tijdens neerslagperiodes geopend waren (Ridder et al., 1984). Deze resultaten waren echter
verkregen met speciale experimentele regenvangers. Operationeel inzetbare apparatuur was nog
niet voorhanden. Het zou tot 1988 duren, voordat in het landelijk meetnet voor het onderzoek van
de chemische samenstelling van neerslag de zogeheten natte vangers operationeel werden. Deze
natte vanger is een apparaat waarvan de trechter tijdens droge perioden is afgesloten met een
deksel (afbeelding 15). Een bij de regenvanger behorende sensor geeft bij neerslag een signaal af
waardoor het deksel wordt verwijderd en de monsterneming van de neerslag kan beginnen. Is het
weer droog geworden dan gaat het deksel weer dicht. De nog bestaande lokale meetnetten in
Zuid-Holland en Limburg zouden eveneens op deze natte vanger overgaan.
Een uitputtend overzicht van waarnemingen van de chemische samenstelling van de neerslag aan
de kust van Noord- en Zuid-Holland is gepubliceerd door Stuyfzand (1991). De publicatie bevat
naast een overzicht van metende instanties en componenten ook geaggregeerde informatie over
de gemiddelde concentraties. Zo biedt de publicatie informatie over gemiddelde concentraties in
1975 op locaties in de kustprovincies 18 , maar ook over meetreeksen van de Provinciale Waterstaat
Noord-Holland (1974-1988), van het Hoogovenmeetnet (1955-1977) en van een aantal meetpunten
van het meetnet van het Instituut voor Gezondheidstechniek van TNO (1959-1978). Veel rapporten
waaraan deze geaggregeerde informatie is ontleend, zijn niet of nauwelijks nog te vinden. 19
30

Publicaties over de chemische samenstelling van lucht en neerslag in Nederland
Afbeelding 20 De opvangapparatuur voor
chemisch onderzoek van de neerslag uit de
begintijd van het Landelijk Meetnet
Regenwaterkwaliteit, met vogelafweer,
ongeveer 1980 (KNMI, 1981). Aanvankelijk
was er geen vogelafweer. Deze is pas
geïntroduceerd, toen duidelijk werd hoe
catastrofaal de invloed van vogelpoep op de
samenstelling van het regenwater kon zijn
(Asman et al., 1982). De vogelafweer
bestond uit dunne nylondraden, waardoor
het voor vogels onmogelijk was om op de
rand van de trechter te gaan zitten. Deze
voorziening werd in 1979 geïntroduceerd. Na
deze maatregelen was er nog maar
incidenteel sprake van contaminatie door
vogeluitwerpselen. Dit type vanger was in
gebruik tot begin 1988.
Foto collectie E. Buijsman.
Afbeelding 21 De zogeheten natte vanger uit
het Landelijk Meetnet
Regenwatersamenstelling. Dit apparaat voor
het opvangen van regenwater voor chemisch
onderzoek is in het midden van de jaren
tachtig ontwikkeld door het
Energieonderzoek Centrum Nederland (ECN)
in Petten. Dit type vanger kwam begin 1988
in het Landelijk Meetnet
Regenwatersamenstelling in bedrijf. De
vanger zou tot 2006 in bedrijf blijven.
Foto collectie E. Buijsman.
31

Publicaties over de chemische samenstelling van lucht en neerslag in Nederland
De rol van de RREK
Opmerkelijk is de rol die een overlegorgaan met de
cryptische naam RREK heeft gespeeld. De naam
RREK was ontleend aan de beginletters van de
organisaties die aan de wieg stonden van dit orgaan:
het Rijksinstituut voor Drinkwatervoorziening, het
Rijksinstituut voor de Volksgezondheid, het
Energieonderzoek Centrum Nederland (ECN) en de
KEMA. De RREK is in het begin van de jaren tachtig
opgericht. In de RREK zaten na verloop van tijd
vertegenwoordigers van alle instellingen die in
Nederland iets te betekenen hadden op het gebied
van regenwater. Dat waren, naast de al genoemde
instituten: de Dienst Centraal Milieubeheer
Rijnmond 20 , het Instituut voor Meteorologie en
Oceanografie van de Rijksuniversiteit Utrecht, het
KNMI, TNO en de provincies Drenthe en Limburg.
Belangrijkste taak van de RREK was, zoals ze van
zichzelf zei, ‘het afstemmen van onderzoek en het
elkaar informeren over elkaars bezigheden op het
gebied van regenwateronderzoek’.
Informeel echter zag de RREK het als haar taak om
richting te geven en wildgroei, zoals in de jaren
zeventig, tegen te gaan. Of in de woorden van Hans
Reijnders, de jarenlange voorzitter van de RREK: ‘De
RREK was ervoor om te zorgen dat het met het
meten en monitoren van de chemische
samenstelling van de neerslag in Nederland geen
lappendeken zou worden’.
32
Afbeelding 22 De natte vanger van het merk
Eigenbrodt die in 2006 in het Landelijk
Meetnet Regenwatersamenstelling in bedrijf
is genomen.
Foto collectie D. van Straalen.
Daarnaast probeerde de RREK dubbel werk op
onderzoeksgebied te voorkomen. Vooral instituten
als ECN en IMOU, en in mindere mate KEMA, waren
meer op onderzoek en veel minder of niet op
monitoring gericht. Deze instituten hadden daarbij
ook nogal eens de neiging om eerder onderzoek te
herhalen, hetgeen vanuit de RREK gepoogd werd in
goede banen te leiden. In deze taak is de RREK
wonderwel geslaagd.
Feitelijk kon er op het terrein van het onderzoek
naar de chemische samenstelling van neerslag in
Nederland niet veel gebeuren zonder dat het op zijjn
minst in de RREK aan de orde was geweest. Dit was
des te opmerkelijker, omdat, zoals gezegd, de RREK
geen andere status had dan die ze zichzelf had
toegekend. Toen de betekenis van de neerslag als
milieuprobleem in de vorm van zure regen afnam,
taande ook de betekenis van de RREK.
De RREK heeft zich in 1992 opgeheven; overigens
ook op eigen initiatief. Het staat buiten kijf dat de
RREK, hoewel informeel van karakter en feitelijk
zonder status, een belangrijke, sturende en positieve
rol heeft gespeeld in het Nederlandse
neerslagonderzoek.

3.5 Na 1990
Publicaties over de chemische samenstelling van lucht en neerslag in Nederland
De periode na 1990 is een periode van consolidatie. De chemische samenstelling van neerslag is
geen prioritair onderzoeksveld meer (Buijsman, 2009). De ideeën over hoe een meetnet eruit
moet zien, liggen vast (maar zijn niet per se juist). Er is een landelijk meetnet onder de paraplu van
het Landelijk Meetnet Luchtkwaliteit en er zijn twee lokale meetnetten, die in Zuid-Holland en in
Limburg. Pogingen om in de tweede helft van de jaren negentig in het landelijk meetnet tot een
kwaliteitsverbetering te komen waren niet succesvol (Buijsman & Dekkers, 1997; Dekkers &
Buijsman, 1997). In 2006 is de natte vanger uit de jaren tachtig vervangen door een moderner type.
Een van de grootste verbeteringen is dat de opgevangen neerslag nu in een gethermostatiseerde
omgeving wordt bewaard. Een voorstel dat overigens al in 1989 was gedaan (Buijsman, 1989). De
nog steeds bestaande lokale meetnetten in Zuid-Holland en Limburg hebben deze zelfde
vervanging eveneens doorgevoerd.
De publicatie van meetresultaten uit het Landelijk Meetnet Regenwatersamenstelling is in 2010 na
een jarenlange stagnatie weer op gang gekomen.
33

Publicaties over de chemische samenstelling van lucht en neerslag in Nederland
Colofon
Een aantal afbeeldingen in deze publicatie is wel welwillend ter beschikking gesteld door W.A.H.
Asman, H. C. Boelhouwer, J.C.T. Hollander (†), H. Sliepen en D. van Straalen. De auteur is hen daar
zeer erkentelijk voor.
Ed Buijsman (1948) is geïnteresseerd in de historische aspecten van luchtverontreiniging in
Nederland. In 2003 publiceerde hij Er zij een meetnet, een geschiedenis van het luchtmeetnet van
het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu. Ook landschappelijke veranderingen in
Nederland en de oorzaken ervan hebben zijn interesse. Zo verscheen in 2007 bij uitgeverij Matrijs
en in samenwerking met het Natuurhistorisch Museum in Rotterdam het boek Een eersteklas
landschap. Dit boek beschrijft de geschiedenis en ondergang van een de meest bijzondere
natuurgebieden die Nederland in de 20 ste eeuw heeft gekend, het natuurmonument De Beer.
34

Literatuur
Aben, J.M.M., Schutter, M.A.A. en Onderdelinden, D.,
1991. Jaaroverzicht Luchtkwaliteit 1990. Rapport
222101015, Rijksinstituut voor Volksgezondheid en
Milieuhygiëne, Bilthoven.
Aben, J.M.M., Eerens, H.C., Noordijk, H., Schokkin,
G.J.H., Schutter, M.A.A., Van Velze, K., Van der Woerd,
H.J., 1994. Milieurapportage 1993. III. Jaaroverzicht
Luchtkwaliteit 1992. Rapport 722101006, Rijksinstituut
voor Volksgezondheid en Milieuhygiëne, Bilthoven.
Aben, J.M.M. en Laan, J.G.H., 1995. Landelijk Meetnet
Regenwatersamenstelling 1991. Rapport 722101018.
Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut, De
Bilt, en Rijksinstituut voor Volksgezondheid en
Milieuhygiëne, Bilthoven.
Aben, J.M.M., Frantzen, A.J., Van der Veer, P.J.M. en
Rentinck, E.C.M., 1995. Landelijk Meetnet
Regenwatersamenstelling. Meetresultaten 1989.
Rapport 722101016. Koninklijk Nederlands
Meteorologisch Instituut, De Bilt, en Rijksinstituut
voor Volksgezondheid en Milieuhygiëne, Bilthoven.
Aben, J.M.M., Laan, J.G.H., Frantzen, A.J. en Van der
Veer, P.J.M., 1995. Landelijk Meetnet
Regenwatersamenstelling. Meetresultaten 1990.
Rapport 722101017. Koninklijk Nederlands
Meteorologisch Instituut, De Bilt, en Rijksinstituut
voor Volksgezondheid en Milieuhygiëne, Bilthoven.
Anonymus, 1661. Ordonnantie tegens d'infectie van de
lucht. P. van Ouwen, Maastricht.
Anonymus, 1929. Rapport van de Commissie tot
onderzoek inzake den hinder van vliegasch en
kolenstof. Resultaten van een onderzoek in opdarcht
van de burgemeester en wethouders van de
gemeente ’s-Gravenhage.
, 1951 Voorlopige aanbevelingen inzake de
beperking van vliegashinder uit fabrieksschoorstenen,
De Ingenieur, Gezondheidstechniek 63, 1-3.
Asman, W.A.H. en Conrads, L.A., 1975. Bibliography on
precipitation chemistry: subject index. 21 Instituut voor
Meteorologie en Oceanografie van de Rijksuniversiteit
Utrecht
Asman, W.A.H., Ridder, T.B., Reijnders, H.F.R. en Slanina
J., 1982. Influence and prevention of bird-droppings in
precipitation chemistry experiments. Water, Air, and
Soil Pollution 17, 415-420.
Beijk, R., Mooibroek, D. en Hoogerbrugge, R., 2007.
Jaaroverzicht Luchtkwaliteit 2003-2006. Rapport
680704002, Rijksinstituut voor Volksgezondheid en
Milieu, Bilthoven.
, 2008. Jaaroverzicht Luchtkwaliteit 2007. Rapport
680704005, Rijksinstituut voor Volksgezondheid en
Milieu, Bilthoven.
, 2009. Jaaroverzicht Luchtkwaliteit 2008. Rapport
680704008, Rijksinstituut voor Volksgezondheid en
Milieu, Bilthoven.
Berkhout, J.P.J., Mooibroek, D., Van Pul, W.A.J. en
Hoogerbrugge, R., 2008. Herberekening historische
concentraties fijn stof. Rapport 680704007,
Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu,
Bilthoven.
Biersteker, K., 1968. Luchtverontreiniging in Haarlem in
1608. Nederlands Tijdschrift voor Sociale
Geneeskunde 112 nummer 1, 33-34.
Blom, W.F., Buijsman, E. en Onderdelinden, D., 1988.
Luchtkwaliteit, jaarverslag 1987. Rapport 228702009,
Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu,
Bilthoven.
Publicaties over de chemische samenstelling van lucht en neerslag in Nederland
Boschloo, D.J., Stolk, A.P., 1999. Landelijk Meetnet
Regenwatersamenstelling. Meetresultaten 1995.
Rapport 723101046. Rijksinstituut voor
Volksgezondheid en Milieu, Bilthoven.
, 1999. Landelijk Meetnet
Regenwatersamenstelling. Meetresultaten 1996.
Rapport 723101048. Rijksinstituut voor
Volksgezondheid en Milieu, Bilthoven.
, 1999. Landelijk Meetnet
Regenwatersamenstelling. Meetresultaten 1997.
Rapport 723101049. Rijksinstituut voor
Volksgezondheid en Milieu, Bilthoven.
, 1999. Landelijk Meetnet
Regenwatersamenstelling. Meetresultaten 1998.
Rapport 723101054. Rijksinstituut voor
Volksgezondheid en Milieu, Bilthoven.
Brasser, L.J., 1952. De verontreiniging van de atmosfeer
– een literatuurstudie. Rapport nummer 17. Afdeling
Gezondheidstechniek TNO, ‘s Gravenhage.
, 1959. Luchtverontreiniging in de omgeving van de
IJ-mond. III. De bepaling van luchtverontreinigingen.
De Ingenieur 48, G82-90.
, 1965. Luchtverontreiniging in Nederland. In: L.
Herber, Stikkende steden. Becht, Amsterdam, 242 pp.
, 1969. Verontreiniging buitenlucht Z.O. mijnstreek.
Het onderzoek naar de verontreiniging van de
buitenlucht in de zuidoostelijke mijnstreek. Rapport
37. Afdeling Buitenlucht TNO, ‘s Gravenhage.
, 1999. Luchtverontreiniging in Nederland 1900-
1960. Lucht, nummer 4, 100-103.
Brasser, L.J. en Joosting, P.E., 1952. Luchtverontreiniging
en de verontreiniging van de atmosfeer –
een literatuurstudie. Rapport 17. Afdeling
Gezondheidstechniek TNO, ‘s Gravenhage.
Brasser, L.J., Joosting, P.E. en Van Zuilen, D., 1966. SO2 -
in welke mate toelaatbaar? Werkrapport G 300.
Instituut voor Gezondheidstechniek TNO, ‘s
Gravenhage.
Brinkmann, F.J.J., 1977. Meetnet regenwaterkwaliteit,
H2O, 474-476.
Buijsman, E., 1989. Onderbouwende informatie over het
Landelijk Meetnet Luchtkwaliteit. I. Het Landelijk
Meetnet Regenwatersamenstelling. Rapport
2298703006, Rijksinstituut voor Volksgezondheid en
Milieuhygiëne, Bilthoven.
, 1989. Kwaliteitsaspecten van het Landelijk
Meetnet Regenwatersamenstelling. I.
Hoofdcomponenten. Rapport 723101022,
Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieuhygiëne,
Bilthoven.
, 1989. De relevantie van metingen van
orthofosfaat en totaal fosfor in het Landelijk Meetnet
Regenwatersamenstelling. Rapport 723103010,
Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieuhygiëne,
Bilthoven
, 1989. Meetactiviteiten in 1989 in het kader van het
Landelijk Meetnet Luchtkwaliteit. Rapport 228702016,
Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu,
Bilthoven.
, 1990. Mogelijke contaminatie bij het gebruik van
wet-only vangers voor chemisch
regenwateronderzoek. Rapport 228703013,
Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu,
Bilthoven.
, 1990. Meetactiviteiten in 1990 in het kader van het
Landelijk Meetnet Luchtkwaliteit. Rapport 222101005,
35

Publicaties over de chemische samenstelling van lucht en neerslag in Nederland
Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu,
Bilthoven.
, 1994. Een kwaliteitscontrole onderzoek in het
Landelijk Meetnet Regenwatersamenstelling. Rapport
228703006, Rijksinstituut voor Volksgezondheid en
Milieu, Bilthoven.
, 2004. Jaaroverzicht Luchtkwaliteit 2002. Rapport
500037004, Rijksinstituut voor Volksgezondheid en
Milieu, Bilthoven.
, 2005. Er zij een meetnet…. Rijksinstituut voor
Volksgezondheid en Milieu, Bilthoven.
, 2007. Een boekje open over fijn stof. Zie
http://www.inzichten.nl/reeksen/reeks_luvo_fijn_stof.
htm.
, 2008. Meten waar de mensen zijn. De
ontwikkeling van de stedelijke luchtkwaliteit in
Nederland. Tijdschrift Lucht. Zie ook
www.inzichten.nl/reeksen/reeks_luvo_stedelijke_luch
tkwaliteit.htm.
, 2009. Het chemische neerslagonderzoek in
Nederland, een kleine geschiedenis. Jaarboek voor
Ecologische Geschiedenis 2008. Zie ook
www.inzichten.nl/reeksen/reeks_luvo_chemisch_neer
slagonderzoek.htm.
Buijsman, E., Blom, W.F., en Onderdelinden, 1989.
Luchtkwaliteit, jaarverslag 1988. Rapport 228702015,
Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu,
Bilthoven.
Buijsman, E., Blom, W.F., en Onderdelinden, 1990.
Luchtkwaliteit, jaarverslag 1989. Rapport 222101006,
Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu,
Bilthoven.
Buijsman, E. en Stolk, A.P., 1995. Meetactiviteiten in
1995 in het kader van het Landelijk Meetnet
Luchtkwaliteit. Rapport 723101016, Rijksinstituut voor
Volksgezondheid en Milieu, Bilthoven.
Buijsman, E. en Van Elzakker, B.G., 1996.
Meetactiviteiten in 1996 in het kader van het Landelijk
Meetnet Luchtkwaliteit. Rapport 723101022,
Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu,
Bilthoven.
Buijsman, E., Dekkers, A.L.M., Aben, J.J.M. en Van
Jaarsveld, J.A., 1998. Een nieuwe meetstrategie voor
de metingen van de chemische samenstelling van
neerslag in het Landelijk Meetnet Luchtkwaliteit.
Rapport 723101033, Rijksinstituut voor
Volksgezondheid en Milieu, Bilthoven.
Buishand, T.A., Kempen, G.T., Frantzen, A.J., Reijnders,
H.F.R. en Van den Eshof, A.J., 1988. Trend and
seasonal variation of precipitation chemistry data in
the Netherlands. Atmospheric Environment 22, 339-
348.
Burema, L., Biersteker, K., De Graaf, H., 1964.
Luchtverontreiniging en volksgezondheid in
Rotterdam. Commissie Bodem, Water en Lucht,
Rotterdam.
Burger Hzn., D., 1952. Luchtverontreiniging door
industrialisatie en de gevolgen voor mens, dier en
plant. De Ingenieur 64, no 26, G61-G62.
Buurma, IJ., 1959. Betreffende het onderzoek naar de
verontreiniging van de buitenlucht te Amsterdamnoord.
Rapport Lu 11/59. Rijks Instituut voor de
Volksgezondheid, Bilthoven.
, 1960. Betreffende het onderzoek op 17, 18, 20 en
27 mei 1960 bij de N.V. Kon. Ned. Lood- en
Zinkpletterijen v/h A.D.Hamburger te Utrecht.
Rapport Lu 14/60. Rijks Instituut voor de
Volksgezondheid, Bilthoven.
, 1962. Betreffende het onderzoek op 6 en 7 maart
1962 bij de Koninklijke Zwavelzuurfabrieken v/h Ketjen
36
NV te Amsterdam. Rapport Lu 55/62. Rijks Instituut
voor de Volksgezondheid, Bilthoven.
, 1962. Vijf jaar luchtonderzoek 1956-1961. In:
Berichten uit het Rijks Instituut voor de
Volksgezondheid 1961, 253-261. Rijks Instituut voor de
Volksgezondheid, Bilthoven.
, 1964. Betreffende het onderzoek naar de
verontreiniging van de buitenlucht in de omgeving
van de N.V. Koninklijke Nederlandsche Lood- en
Zinkpletterijen v/h A.D.Hamburger te Utrecht.
Rapport Lu 47/64. Rijks Instituut voor de
Volksgezondheid, Bilthoven.
, 1965. De meting van verontreiniging in de
buitenlucht. In: Lucht en water verontreiniging,
MACHEVO congres 1964, p. 203-216.
, 1966. Betreffende het onderzoek naar de
luchtverontreiniging door uitlaatgassen op de
automarkt te Utrecht (veemarktterrein aan de
Croeselaan) op 2 februari en 9 november 1965 en in de
Lange Jansstraat te Utrecht op 28 december 1965.
Rapport Lu 15/66. Rijks Instituut voor de
Volksgezondheid, Bilthoven.
, 1967. Betreffende schoorsteenmetingen bij de
Koninklijke Maastrichtse Zinkwit Maatschappij te
Eijsden. Rapport Lu 11/67. Rijks Instituut voor de
Volksgezondheid, Bilthoven.
, 1967. Betreffende het onderzoek naar de
verontreiniging van de buitenlucht in de omgeving
van het fabriekscomplex van de Koninklijke
Maastrichtse Zinkwit Maatschappij te Eijsden.
Rapport Lu 83/67. Rijks Instituut voor de
Volksgezondheid, Bilthoven.
, 1967. Betreffende het onderzoek naar de
verontreiniging van de buitenlucht te Utrecht, van
april 1965 tot en met maart 1966. Rapport Lu 19/67.
Rijks Instituut voor de Volksgezondheid, Bilthoven.
, 1968. Betreffende het onderzoek naaar de
verontreiniging van de buitenlucht te Utrecht van
april 1966 tot en met maart 1967. Rapport Lu 10/68.
Rijks Instituut voor de Volksgezondheid, Bilthoven.
, 1968. Vulie lucht. Recreatie-brochure no. 8. ANWB,
’s Gravenhage.
, 1970. Betreffende het onderzoek naar de
verontreiniging van de buitenlucht te Utrecht van
oktober 1968 tot en met september 1969. Rapport Lu
28/70. Rijks Instituut voor de Volksgezondheid,
Bilthoven.
, 1970. Voorlopig rapport betreffende het
onderzoek naar de verontreiniging van de buitenlucht
in de omgeving van de DEMKA te Utrecht. Rapport Lu
129/70. Rijks Instituut voor de Volksgezondheid,
Bilthoven.
, 1970. Betreffende het onderzoek naar het
loodgehalte van de buitenlucht in de
Wittevrouwenstraat te Utrecht over de maanden
november 1969, december 1969 en januari 1970.
Rapport Lu 134/70. Rijks Instituut voor de
Volksgezondheid, Bilthoven.
, 1970. Rapport betreffende het onderzoek naar de
verontreiniging van de buitenlucht in de omgeving
van de DEMKA te Utrecht. Rapport Lu 136/70. Rijks
Instituut voor de Volksgezondheid, Bilthoven.
, 1971. Het proefmeetnet voor luchtverontreiniging
in Twente. In: Berichten uit het Rijks Instituut voor de
Volksgezondheid 1970, 239-248. Rijks Instituut voor de
Volksgezondheid, Bilthoven.
, 1971. Rapport betreffende het onderzoek naar de
verontreiniging van de buitenlucht in de omgeving
van de DEMKA te Utrecht in de maanden september,

oktober en november 1970. Rapport Lu 32/71. Rijks
Instituut voor de Volksgezondheid, Bilthoven.
, 1971. Rapport betreffende het onderzoek naar de
verontreiniging van de buitenlucht in de omgeving
van de DEMKA te Utrecht. A. Concentratiemetingen in
de periode 1 januari 1971 – 12 februari 1971. B.
Stofneerslagmetingen in de periode 4 decmeber 1970
– 2 mei 1971. Rapport Lu 110/71. Rijks Instituut voor de
Volksgezondheid, Bilthoven.
, 1971. Ons welzijn en de luchtverontreiniging.
Recreatie-brochure no. 11. ANWB, ’s Gravenhage.
, 1975. Eindrapport betreffende het onderzoek naar
de verontreiniging van de buitenlucht in de omgeving
van de N.V. Staalgietwerk S.M.D.K. (v.h. DEMKA) te
Utrecht. Rapport 61/75 BWL. Rijks Instituut voor de
Volksgezondheid, Bilthoven.
, 1976. Onderzoek naar de verontreiniging van de
buitenlucht op de Luchthaven Schiphol.
Interimrapport 1974. Rapport 81/76 LMO. Rijks
Instituut voor de Volksgezondheid, Bilthoven.
Buurma, IJ. en Minderhoud, A., 1974. Oriënterend
onderzoek naar de aanwezigheid van zware metalen
in de buitenlucht te Enschede, Hengelo en Utrecht.
Rapport 189/74 BWL. Rijks Instituut voor de
Volksgezondheid, Bilthoven
CBS, 1982. Luchtverontreiniging, metingen buitenlucht
april 1980-maart 1981. Centraal Bureau voor de
Statistiek, Voorburg.
Clarenburg, L.A., 1999. Luchtverontreiniging in de jaren
zestig. Lucht, nummer 4, december 1999, 104-106.
Commissie Bodem, Water en Lucht. 1954.
Zwaveldioxyde in de atmosfeer. Overzicht van een
oriënterend onderzoek, te Rotterdam door de
Werkcommissie Boden, Water en Lucht ingesteld.
Rotterdam.
Commissie Bodem, Water en Lucht, 1972. Verslag
1971/1972 (1.1.171-1.4.72) Rotterdam. Commissie Boden,
Water en Lucht, Rotterdam.
Conrads, L.A. en Jonker, P.J., 1971. De regenmeter van
Krecke uit 1849 en zijn betekenis bij het onderzoek
naar de invloed van de stad Utrecht op de chemische
samenstelling van het regenwater. Hemel en
Dampkring 69, 178-182.
Conrads, L.A. en Buijsman, E., 1973. Chemie van
regenwater: de invloed van stad en industrie. KRP
rapport nummer 34. Instituut voor Meteorologie en
Oceanografie, Rijksuniversiteit Utrecht.
Conrads, L.A. en Buijsman, E., 1973. Chemie van
regenwater. Hemel en Dampkring 71, 332-339.
De Graaf, H., Heij, A.T., De Jong, T. en Koopmans, S.,
1955. Regenwateronderzoek, Water, Bodem, Lucht 45
(nummer4), 4.
Decet, F. en Mosello, R., 1997. Studies on the chemistry
of atmospheric deposition in the eightteenth and
nineteenth series. Ambix 11, 57-84.
De Jonge, D., 2008. Datarapport Luchtkwaliteit
Haarlemmermeer meetresultaten 2007. Rapport
GGD/LO 08-1104, provincie Noord-Holland, Haarlem.
De Jonge, D., 2009. Datarapport Luchtkwaliteit
Haarlemmermeer meetresultaten 2008. Rapport
GGD/LO 09-1103, provincie Noord-Holland, Haarlem.
De Jonge, D., 2010. Rapportage Luchtmetingen in het
Havengebied Amsterdam 2009. Rapport GGD/LO 10-
1107, provincie Noord-Holland, Haarlem.
De Jonge, D., 2010. Datarapport Luchtkwaliteit
Haarlemmermeer meetresultaten 2009. Rapport
GGD/LO 10-1113, provincie Noord-Holland, Haarlem.
Deiman, J.R. en Paets van Troostwijk, A., 1781. De
verhandeling over de Vaste Lucht. Verhandelingen
van het Bataafsch Genootschap der
Publicaties over de chemische samenstelling van lucht en neerslag in Nederland
Proefondervindelijke Wijsbegeerte te Rotterdam 5, 1-
96.
Diederiks, H.A., 1970. Luchtverontreiniging in het
verleden. Intermediair, 6 nummer 37, 45-51.
Diederiks, H.A. en Jeurgens, C., 1989. Nijverheid versus
milieu in Holland 1500-1990. Holland, regionaal-
historisch tijdschrift 21, 190-208.
Driessen, J.C., 1822. De Acidi Muriatici praesentia in aëre
atmosphaerico. Schweigger’s Journal für Chemie und
Physik 36, 139-156g.
Eilers, H., 1960. Inleiding tot het symposium
Verontreiniging van lucht en water gehouden op 17
juni 1960 te Rotterdam, Chemisch Weekblad 56, 645-
648.
, 1965. Luchtverontreiniging door burgerij en
industrie. In: Lucht en water verontreiniging.
Machevo congres 1965, 178-185.
, 1968. Waakzaamheids- en alarmstelsels in enkele
buitenlandse steden. Gezondheidstechniek 8 maart,
G33-G38.
Elskamp HJ (red.). 1989. National Air Quality Monitoring
Network. Technical description. Rapport 228702017.
Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieuhygiëne,
Bilthoven.
Erisman, J.W., 2000. De Vliegende Geest. BetaText,
Bergen, 271 pp.
Friso, K., 1994. Spatial statistical analysis of wet
deposition patterns over the Netherlands. Rapport
Technische Universiteit Utrecht.
Gezondheidstechniek TNO, 1954. Voorlopig verslag van
de metingen van de verontreiniging van de
buitenlucht te Beverwijk en omstreken,
Gezondheidstechniek TNO Werkrapport F402 (G9).
, 1955. Verslag van de metingen van de
verontreiniging van de buitenlucht te Beverwijk en
omstreken gedurende de winter, lente en zomer van
1955, Gezondheidstechniek TNO Werkrapport F489
(G27).
, 1956. Verslag van de metingen van de
verontreiniging van de buitenlucht te Beverwijk en
omstreken gedurende de periode september 1955 tot
en met september 1956, Gezondheidstechniek TNO
Werkrapport F537 (G45).
, 1957. Verslag van de metingen van de
verontreiniging van de buitenlucht te Beverwijk en
omstreken gedurende de periode september 1956 tot
en met september 1957, Gezondheidstechniek TNO
Werkrapport F591 (G60).
, 1959. Verslag van de metingen van de
verontreiniging van de buitenlucht te Beverwijk en
omstreken gedurende de periode oktober 1957 tot en
met september 1958, Gezondheidstechniek TNO
Werkrapport F650 (G72).
GGD Amsterdam, zj. Luchtverontreiniging Amsterdam.
Meetresultaten 2004.
GGD Amsterdam, 2006. Luchtverontreiniging
Amsterdam. Meetresultaten 2005.
GGD Amsterdam, 2007. Luchtverontreiniging
Amsterdam. Datatrapport meetresultaten 2006.
GGD Amsterdam, 2008. Luchtverontreiniging
Amsterdam. Datatrapport meetresultaten 2007.
GGD Amsterdam, 2009. Luchtverontreiniging
Amsterdam. Datatrapport meetresultaten 2008.
GG/GD Amsterdam, zj-1. Luchtverontreiniging
Amsterdam. Meetresultaten 2002.
GG/GD Amsterdam, zj-2. Luchtverontreiniging
Amsterdam. Meetresultaten 2003.
Gillet, A. en Leclerc, E., 1936. Sur une méthode simple de
dosage des poussières ou des impuretés dans l’air ou
dans gaz en mouvement. Revue Universelle des Mines
79, 138-144.
37

Publicaties over de chemische samenstelling van lucht en neerslag in Nederland
Heymann, J.A., 1927. Over het jodiumgehalte van duin-
en regenwater. Nederlands Tijdschrift voor
Geneeskunde 71, 640-650.
, 1927. Het jodiumgehalte van duin- en regenwater.
Water en Gas 11, no 10, 91-94.
Hogendoorn, E.A., De Jong, A.P.J.M., Van der Heeft, E.,
Den Engelsman, T., Van der Hoff, G.R., Greve, P.A. en
Van ’t Klooster, H.A., 1988. Bentazon in diverse
monsters rein water, ruw water en regenwater.
Rapport 748704012, Rijksinstituut voor
Volksgezondheid en Milieu, Bilthoven.
Homburg, 1994. ‘Schrikbeelden van scheikundiugen
aard’: de chemische industrie, chemische wetenschap
en het milieu 1800-1975. Tijdschrift voor Geschiedenis
107, 439-466.
Homburg, E., 1998. Pollution and the Dutch Chemical
Industry. In: Homburg, E., Travis, A.S. en Schrötert,
H.G. (red.), The chemical industry in Europe, 1850-
1914, 165-182. Kluwer, Dordrecht.
Hudig, J., 1910. The amounts of nitrogen as ammonia
and as nitric (and nitrous) acid in the rain-water
collected at Uithuizermeeden, Groningen. Journal of
Agricultural Science 4, 260-269.
Hudig, J. en Welt, H., 1911. Het drainage proefveld te
Uithuizermeeden in de jaren 1900-1910. Verslagen van
de landbouwkundige onderzoekingen van de
rijkslandbouwproefstations 10, 123-133 en 188-198.
Huygen, C., 1967. Verslag van het onderzoek naar
benzinestank te Sas van Gent op 27 december 1966.
Rapport Lu 1/76. Rijks Instituut voor de
Volksgezondheid, Bilthoven.
IMG-TNO, 1959. Het onderzoek naar de verontreiniging
van de buitenlucht te Rotterdam van oktober 1957 tot
en met september 1958, IMG-TNO Rapport G 73; ook
bekend als F 651.
, 1960. Absolute metingen met de draagbare C.E.A.
SO2-meters in en rond Rotterdam, IMG-TNO rapport G
7 (ook bekend als rapport F 754).
, 1960. Een onderzoek met het continu werkende
monsternemingsapparaat te Rotterdam, IMG-TNO
rapport G 71 (ook bekend als rapport F 800).
, 1960. Het onderzoek naar de verontreiniging van
de buitenlucht in het Westland van juli 1958 tot en
met september 1959, IMG-TNO Rapport G 93; ook
bekend als F 697.
, 1960. Metingen met het semi-automatische
monsternemingsapparaat te Schiedam, IMG-TNO
rapport G 57 (ook bekend als rapport F 801).
, 1960. Verslag van de metingen van de
verontreiniging van de buitenlucht te Beverwijk en
omstreken gedurende de periode oktober 1958 tot en
met september 1959, Gezondheidstechniek TNO
Werkrapport F...(G..).
, 1961. Het onderzoek naar de verontreiniging van
de buitenlucht in het Westland, van oktober 1960 tot
en met september 1961, IMG-TNO Rapport G 137; ook
bekend als F 854.
, 1961. Het onderzoek naar de verontreiniging van
de buitenlucht in het Westland, van oktober 1959 tot
en met september 1960, IMG-TNO Rapport G 114; ook
bekend als F 785.
, 1961. Het onderzoek naar de verontreiniging van
de buitenlucht te Rotterdam van oktober 1959 tot en
met september 1960, IMG-TNO Rapport G 115; ook
bekend als F 786.
, 1961. Het onderzoek naar de verontreiniging van
de buitenlucht in de omgeving van de zuidelijke oever
van de Nieuwe Maas van oktober 1960 tot en met
september 1961, IMG-TNO Rapport G 136; ook bekend
als F 853.
38
, 1961. Verslag van de metingen van de
verontreiniging van de buitenlucht te Beverwijk en
omstreken gedurende de periode oktober 1959 tot en
met september 1960, Gezondheidstechniek TNO
Werkrapport F787 (G116).
, 1962. Het onderzoek naar de verontreiniging van
de buitenlucht in de omgeving van de zuidelijke oever
van de Nieuwe Maas, van oktober 1961 tot en met
september 1962, IMG-TNO Rapport G 166; ook bekend
als F 943.
, 1962. Het onderzoek naar de verontreiniging van
de buitenlucht te Delft, tot en met september 1961,
IMG-TNO Rapport G 163 (ook bekend als Rapport F
916).
, 1962. Het onderzoek naar de verontreiniging van
de buitenlucht te Delft, van oktober 1961 tot en met
september 1962, IMG-TNO Rapport G 169 (F946).
, 1963. Het onderzoek naar de verontreiniging van
de buitenlucht op de Zuid-Hollandse eilanden, van juni
1962 tot en met september 1963, IMG-TNO Rapport G
178.
, 1963. Het onderzoek naar de verontreiniging van
de buitenlucht in het Westland, van oktober 1961 tot
en met september 1962, IMG-TNO Rapport G 167; ook
bekend als F 944.
, 1963. Het onderzoek naar de verontreiniging van
de buitenlucht te Delft, van oktober 1962 tot en met
september 1963, IMG-TNO Rapport G 190.
, 1963. Het onderzoek naar de verontreiniging van
de buitenlucht in de omgeving van de zuidelijke oever
van de Nieuwe Maas, van oktober 1962 tot en met
september 1963, IMG-TNO Rapport G 188.
, 1964. Het onderzoek naar de verontreiniging van
de buitenlucht in het Westland, van oktober 1963 tot
en met september 1964, IMG-TNO Rapport G 217.
, 1964. Het onderzoek naar de verontreiniging van
de buitenlucht in het Westland, van oktober 1962 tot
en met september 1963, IMG-TNO Rapport G 189.
, 1964. Het onderzoek naar de verontreiniging van
de buitenlucht op de Zuid-Hollandse eilanden, van
oktober 1963 tot en met september 1964, IMG-TNO
Rapport G 215.
, 1964. Het onderzoek naar de verontreiniging van
de buitenlucht in de omgeving van de zuidelijke oever
van de Nieuwe Maas, van oktober 1963 tot en met
september 1964, IMG-TNO Rapport G 216.
, 1965. Het onderzoek naar de verontreiniging van
de buitenlucht in het Westland, van oktober 1964 tot
en met september 1965, IMG-TNO Rapport G 247.
, 1966. Het onderzoek naar de verontreiniging van
de buitenlucht in het Westland, van oktober 1965 tot
en met september 1966, IMG-TNO Rapport G 271.
, 1966. Verontreiniging buitenlucht Delft. Het
onderzoek van de verontreiniging van de buitenlucht
te Delft, van oktober 1964 tot en met september 1965,
IMG-TNO Rapport G 248.
, 1966. Verontreiniging buitenlucht Nieuwe Maas.
Het onderzoek naar de verontreiniging van de
buitenlucht in de omgeving van de zuidelijke oever
van de Nieuwe Maas, van oktober 1964 tot en met
september 1965, IMG-TNO Rapport G 246.
, 1966. Verontreiniging buitenlucht Z.H. eilanden.
Het onderzoek naar de verontreiniging van de
buitenlucht op de Zuidhollandse eilanden, van
oktober 1964 tot en met september 1965, IMG-TNO
Rapport G 245.
, 1967. erontreiniging buitenlucht Delft. Het
onderzoek van de verontreiniging van de buitenlucht
te Delft, van oktober 1965 tot en met september
1966, IMG-TNO Rapport G 272.

, 1967. Verontreiniging buitenlucht Delft. Het
onderzoek van de verontreiniging van de buitenlucht
te Delft, van oktober 1966 tot en met september 1967,
IMG-TNO Rapport G 307.
, 1967. Verontreiniging buitenlucht Nieuwe Maas.
Het onderzoek naar de verontreiniging van de
buitenlucht in de omgeving van de zuidelijke oever
van de Nieuwe Maas, van oktober 1965 tot en met
september 1966, IMG-TNO Rapport G 270.
, 1967. Verontreiniging buitenlucht Waterweg. Het
onderzoek naar de verontreiniging van de buitenlucht
voor het Nieuwe Waterweg-gebied met omgeving,
IMG-TNO Rapport G 265.
, 1967. Verontreiniging buitenlucht Z.H. eilanden.
Het onderzoek naar de verontreiniging van de
buitenlucht op de Zuidhollandse eilanden, van
oktober 1965 tot en met september 1966, IMG-TNO
Rapport G 269.
, 1967. Verontreiniging buitenlucht Z.H. eilanden.
Het onderzoek naar de verontreiniging van de
buitenlucht op de Zuidhollandse eilanden, van
oktober 1966 tot en met september 1967, IMG-TNO
Rapport G 304.
, 1968. De metingen met volumetrische SO2apparaten
in de omgeving van Dordrecht in 1967.
Bespreking van de meetuitkomsten. Deel G., IMG-TNO
Rapport G 303 G.
, 1968. Het onderzoek naar de verontreiniging van
de buitenlucht in het Westland, van oktober 1966 tot
en met september 1967, IMG-TNO Rapport G 306.
, 1968. Het onderzoek naar de verontreiniging van
de buitenlucht in de omgeving van Dordrecht van
oktober 1966 tot en met september 1967, IMG-TNO
Rapport G 338.
, 1968. Het onderzoek naar de verontreiniging van
de buitenlucht in de omgeving van Dordrecht van
oktober 1967 tot en met september 1968, IMG-TNO
Rapport G 356.
, 1968. Verontreiniging buitenlucht Nieuwe Maas.
Het onderz verontreiniging van de buitenlucht in de
omgeving van de zuidelijke oever van de Nieuwe
Maas, van oktober 1966 tot en met september 1967,
IMG-TNO Rapport G 305.
, 1968. Verontreiniging buitenlucht Sloe-gebied.
Een onderzoek naar de verontreiniging van de
buitenlucht in de omgeving van het Sloe-gebied, IMG-
TNO Rapport G 366.
, 1968. Verontreiniging buitenlucht Sloegebied. Het
onderzoek naar de verontreiniging van de buitenlucht
in de omgeving van het Sloegebied, IMG-TNO Rapport
G 352.
, 1969. De metingen met volumetrische SO2apparaten
in de omgeving van Dordrecht. Bespreking
van de meetuitkomsten. Deel E., IMG-TNO Rapport G
342 E.
, 1969. Het onderzoek naar de verontreiniging van
de buitenlucht in de omgeving van Dordrecht van
oktober 1968 tot en met september 1969, IMG-TNO
Rapport G 382.
, 1969. Het onderzoek naar de verontreiniging van
de buitenlucht in het Nieuwe Waterweggebied met
omgeving, IMG-TNO Rapport G 331.
, 1969. SO2 metingen Dordrecht. De metingen met
volumetrische SO2-apparaten in de omgeving van
Dordrecht. Deel F: bespreking van de
meetuitkomsten., IMG-TNO Rapport G 360.
, 1970. Het onderzoek naar de verontreiniging van
de buitenlucht in de omgeving van Dordrecht van
oktober 1969 tot en met september 1970, IMG-TNO
Rapport G 383.
Publicaties over de chemische samenstelling van lucht en neerslag in Nederland
, 1970. Verontreiniging buitenlucht Waterweg. Het
onderzoek naar de verontreiniging van de buitenlucht
in het Nieuwe Waterweg-gebied met omgeving, IMG-
TNO Rapport G 364.
, 1971. Het onderzoek naar de verontreiniging van
de buitenlucht in de omgeving van het Sloegebied,
IMG-TNO Rapport G 423.
, 1971. Het onderzoek naar de verontreiniging van
de buitenlucht in de omgeving van Dordrecht van
oktober 1970 tot en met september 1971, IMG-TNO
Rapport G 424.
, 1971. Verontreiniging buitenlucht Waterweg. Het
onderzoek naar de verontreiniging van de buitenlucht
in het Nieuwe Waterweg-gebied met omgeving, IMG-
TNO Rapport G 422.
, 1972. SO2 metingen Dordrecht. De metingen met
volumetrische SO2-apparaten in de omgeving van
Dordrecht. Deel F: bespreking van de
meetuitkomsten., IMG-TNO Rapport G 386.
, 1972. SO2 metingen Dordrecht. De metingen met
volumetrische SO2-apparaten in de omgeving van
Dordrecht. Deel F: bespreking van de
meetuitkomsten., IMG-TNO Rapport G 428.
, 1972. Verontreiniging buitenlucht Sloegebied. Het
onderzoek naar de verontreiniging van de buitenlucht
in de omgeving van het Sloegebied van 15-7-71 t/m 13-
7-1972, IMG-TNO Rapport G 468.
, 1972. Verontreiniging buitenlucht Waterweg. Het
onderzoek naar de verontreiniging van de buitenlucht
in het Nieuwe Waterweg-gebied met omgeving, IMG-
TNO Rapport G 450.
, 1973. Verontreiniging buitenlucht Waterweg. Het
onderzoek naar de verontreiniging van de buitenlucht
in het Nieuwe Waterweg-gebied met omgeving, IMG-
TNO Rapport G 473.
, 1974. Verontreiniging buitenlucht Sloe-gebied. Het
onderzoek naar de verontreiniging van de buitenlucht
in de omgeving van het Sloegebied van 13-7-1972 t/m
19-7-73, IMG-TNO Rapport G 507.
, 1974. Verontreiniging buitenlucht Waterweg. Het
onderzoek naar de verontreiniging van de buitenlucht
in het Nieuwe Waterweg-gebied met omgeving in
1973, IMG-TNO Rapport G 550.
, 1974. Verontreiniging buitenlucht Zeeland. Het
onderzoek naar de verontreiniging van de buitenlucht
in de omgeving van het Zeeland van 19-7-1973 t/m 18-7-
74, IMG-TNO Rapport G 549.
Joosting, P.E., 1965. Toelaatbaarheidsaspecten van
luchtverontreiniging uit medisch-hygiënisch
standpunt. In: Lucht en water verontreiniging.
Machevo congres 1965, 1865-195.
Joosting, P.E., 1967. Luchtverontreiniging. II.
Toelaatbaarheid van luchtverontreinigingen,
benaderd vanuit hygiënisch standpunt, De Ingenieur
79, A739-A747.
Jorissen, W.P., 1906. Het chloorgehalte van regenwater.
Chemisch Weekblad 3, 647-649.
Knipscheer., 1905. [Zonder titel] Pharmaceutisch
Weekblad 42, 1042.
KNMI, 1978. Voorlopige overzicht van de
meetresultaten van het eerste kwartaal 1978.
Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut, De
Bilt.
1978. Voorlopige overzicht van de meetresultaten
van het tweede kwartaal 1978. Koninklijk Nederlands
Meteorologisch Instituut, De Bilt.
, 1978. Voorlopige overzicht van de meetresultaten
van het derde kwartaal 1978. Koninklijk Nederlands
Meteorologisch Instituut, De Bilt.
39

Publicaties over de chemische samenstelling van lucht en neerslag in Nederland
, 1979. Voorlopige overzicht van de meetresultaten
van het vierde kwartaal 1978. Koninklijk Nederlands
Meteorologisch Instituut, De Bilt.
, 1979. Voorlopige overzicht van de meetresultaten
van het eerste kwartaal 1979. Koninklijk Nederlands
Meteorologisch Instituut, De Bilt.
, 1979. Voorlopige overzicht van de meetresultaten
van het tweede kwartaal 1979. Koninklijk Nederlands
Meteorologisch Instituut, De Bilt.
, 1979. Voorlopige overzicht van de meetresultaten
van het derde kwartaal 1979. Koninklijk Nederlands
Meteorologisch Instituut, De Bilt.
, 1980. Voorlopige overzicht van de meetresultaten
van het vierde kwartaal 1979. Koninklijk Nederlands
Meteorologisch Instituut, De Bilt.
, 1980. Voorlopige overzicht van de meetresultaten
van het eerste kwartaal 1980. Koninklijk Nederlands
Meteorologisch Instituut, De Bilt.
, 1980. Voorlopige overzicht van de meetresultaten
van het tweede kwartaal 1980. Koninklijk Nederlands
Meteorologisch Instituut, De Bilt.
, 1980. Voorlopige overzicht van de meetresultaten
van het derde kwartaal 1980. Koninklijk Nederlands
Meteorologisch Instituut, De Bilt.
, 1981. Voorlopige overzicht van de meetresultaten
van het vierde kwartaal 1980. Koninklijk Nederlands
Meteorologisch Instituut, De Bilt.
, 1981. Voorlopige overzicht van de meetresultaten
van het eerste kwartaal 1981. Koninklijk Nederlands
Meteorologisch Instituut, De Bilt.
, 1981. Voorlopige overzicht van de meetresultaten
van het tweede kwartaal 1981. Koninklijk Nederlands
Meteorologisch Instituut, De Bilt.
, 1982. Voorlopige overzicht van de meetresultaten
van het derde kwartaal 1981. Koninklijk Nederlands
Meteorologisch Instituut, De Bilt.
, 1982b. Voorlopige overzicht van de
meetresultaten van het eerste kwartaal 1982.
Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut, De
Bilt.
, 1982b. Voorlopige overzicht van de
meetresultaten van het vierde kwartaal 1981.
Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut, De
Bilt.
, 1982c. Voorlopige overzicht van de
meetresultaten van het tweede kwartaal 1982.
Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut, De
Bilt.
, 1983. Voorlopige overzicht van de meetresultaten
van het derde kwartaal 1982. Koninklijk Nederlands
Meteorologisch Instituut, De Bilt.
, 1983. Voorlopige overzicht van de meetresultaten
van het vierde kwartaal 1982. Koninklijk Nederlands
Meteorologisch Instituut, De Bilt.
KNMI/RIV, 1979. Meetnet voor bepaling van de
chemische samenstelling van de neerslag in
Nederland. Jaaroverzicht 1978. KNMI-rapport 155-1,
Rapport 117/79/LMC. Koninklijk Nederlands
Meteorologisch Instituut, De Bilt, en Rijks Instituut
voor Volksgezondheid, Bilthoven.
, 1980. Meetnet voor bepaling van de chemische
samenstelling van de neerslag in Nederland.
Jaaroverzicht 1979. KNMI-rapport 156-2, Rapport
86/80/LMC. Koninklijk Nederlands Meteorologisch
Instituut, De Bilt, en Rijks Instituut voor
Volksgezondheid, Bilthoven.
, 1981. Chemical composition of precipitation over
the Netherlands. Survey 1978-1980. KNMI-rapport 156-
3, Rapport 217810-004. Koninklijk Nederlands
40
Meteorologisch Instituut, De Bilt, en Rijksinstituut
voor de Volksgezondheid, Bilthoven. 22
, 1981. Meetnet voor de beplaing van de chemische
samenstelling van de neerslag in Nederland.
Jaaroverzicht 1980. KNMI-rapport 156-3, Rapport
217810 003. Koninklijk Nederlands Meteorologisch
Instituut, De Bilt, en Rijksinstituut voor de
Volksgezondheid, Bilthoven.
, 1982. Chemical composition of precipitation over
the Netherlands. Annual report 1981. KNMI-rapport
156-4, Rapport 217810005. Koninklijk Nederlands
Meteorologisch Instituut, De Bilt, en Rijksinstituut
voor Volksgezondheid en Milieuhygiëne, Bilthoven.
KNMI/RIVM, 1983 23 . Chemical composition of
precipitation over the Netherlands. Annual report
1982. KNMI-rapport 156-5, Rapport 217810006.
Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut, De
Bilt, en Rijksinstituut voor Volksgezondheid en
Milieuhygiëne, Bilthoven.
, 1985. Chemical composition of precipitation over
the Netherlands. Annual report 1983. KNMI-rapport
156-6, Rapport 217810009. ISSN 0169-1759. Koninklijk
Nederlands Meteorologisch Instituut, De Bilt, en
Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieuhygiëne,
Bilthoven.
, 1986. Chemische samenstelling van de neerslag
over Nederland. Jaarrapport 1984. KNMI-rapport 156-
7, Rapport 218203003. ISSN 0169-1759. Koninklijk
Nederlands Meteorologisch Instituut, De Bilt, en
Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieuhygiëne,
Bilthoven.
, 1987. Chemische samenstelling van de neerslag
over Nederland. Jaarrapport 1985. KNMI-rapport 156-
8, Rapport 228703001. ISSN 0169-1759. Koninklijk
Nederlands Meteorologisch Instituut, De Bilt, en
Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieuhygiëne,
Bilthoven.
, 1988. Chemische samenstelling van de neerslag
over Nederland. Jaarrapport 1986. KNMI-rapport 156-
9, Rapport 228703004. ISSN 0169-1759. Koninklijk
Nederlands Meteorologisch Instituut, De Bilt, en
Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieuhygiëne,
Bilthoven.
, 1988. Chemische samenstelling van de neerslag
over Nederland. Jaarrapport 1987. KNMI-rapport 156-
10, Rapport 228703005. ISSN 0169-1759. Koninklijk
Nederlands Meteorologisch Instituut, De Bilt, en
Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieuhygiëne,
Bilthoven.
, 1989. Landelijk Meetnet Regenwateramenstelling.
Meetresultaten 1988. Netherlands Precipitation
Chemistry Network. Monitoring Results 1988. KNMIrapport
156-11, Rapport 228703012. ISSN 0169-1759.
Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut, De
Bilt, en Rijksinstituut voor Volksgezondheid en
Milieuhygiëne, Bilthoven.
Kruyt, H.A., 1976. Verontreiniging buitenlucht Zeeland.
Het onderzoek naar de verontreiniging van de
buitenlucht in de omgeving van het Zeeland van 18-7-
1974 t/m 17-7-75, IMG-TNO Rapport G 591.
Leclerc E. 1953. A propos de la dérmination du degré de
pollution de l’atmosphère des villes. Extrait de la
Revue Universelle des Mines, 801-808.
Leeflang, K.W.H., 1938. De chemische samenstelling van
den neerslag in Nederland. Chemisch Weekblad 35,
658-664.
, 1938. De chemische samenstelling van den
neerslag in Nederland. Handelingen van den
Hydrobiologische Club Amsterdam 1, 2-5.
Leeuwenhoek, A. van., 1703. Part of a Letter from Mr
Anthony van Leuwenhoek, F. R. S. Giving His

Observations on the Late Storm. Philosophical
Transactions 24, 1535-1537. 24
, 1703. Another Letter from the Same Mr
Leewuenhoek, concerning His Observations on Rain
Water. Philosophical Transactions 23, 1152-1155. 25
Liesegang, W., 1931. Über die Verteilung
schwefelhaltiger Abgase in freier Luft. Gesundheits-
Ingenieur 54, 705-709.
Maschaupt, J.G., 1941. Lysimeter-onderzoekingen aan
het Rijkslandbouw proefstation te Groningen en
elders. Verslagen van de landbouwkundige
onderzoekingen der landbouw proefstations 47, 165-
528.
Mayer, A., 1874. Stickstoffgehalt verschiedener
Wassesorten in der Umgegend der Versuchsstation
Wageningen. Journal für Landwissenschaften, 37.
Meerman, P.G., zj. Luchtverontreinging door stof,
zwaveldioxyde en stikstofoxyden in de westelijke
mijnstreek, DSM Rapport.
Meijer, W., De Jonge, D., 2003. Datarapport
Luchtkwaliteit Haarlemmermeer resultaten 2002.
Provincie Noord-Holland, Haarlem.
Meijerman, G.W., 1966. Ontwerp van een meetnet voor
de bepaling van zwaveldioxide in lucht. Rapport Nr.
14/66 Anchem. Rijks Instituut voor de
Volksgezondheid, Bilthoven.
Mooibroek, D., Beijk, R. en Hoogerbrugge, R., 2010.
Jaaroverzicht Luchtkwaliteit 2009. Rapport
680704011, Rijksinstituut voor Volksgezondheid en
Milieu, Bilthoven.
Mulder, G.J., 1823. Quaeritur accurata Analysis Chemica
aquarum pluviae, fontium et fluminum urbis Rheno-
Trajectinae et agri suburbani: ut inde efficiatur, quales
ad potum quotitidianum sint saluberrimae, qaules in
artibus quibusdam usurpari pssint, quales evitandae
sint. Annales Academiae Rheno-Trajectinae, 1823-1824.
NEN, 1988. Regenwater. Monsterneming van natte
depositie. Nederlandse Norm 6585. Nederlands
Normalisatie-instituut, Delft.
Nguyen, P.L., Hoogerbrugge, R. en Van Arkel F., 2009.
Evaluation of the representativeness of the Dutch
national Air Quality Monitoring Network. Rapport
680704010, Rijksinstituut voor Volksgezondheid en
Milieu, Bilthoven.
OMEGAM, zj. Meetresultaten 1999 Luchtverontreiniging
Amsterdam. OMEGAM, Milieu en Geotechniek,
Amsterdam.
OMEGAM, zj. Meetresultaten 2000 Luchtverontreiniging
Amsterdam. OMEGAM- Lucht, Amsterdam.
OMEGAM, zj. Meetresultaten 2001 Luchtverontreiniging
Amsterdam. OMEGAM- Lucht, Amsterdam.
Onderdelinden, D. en Blom, W.F., 1986. Luchtkwaliteit,
jaarverslag 1984 en 1985. Rapport 228216052,
Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu,
Bilthoven.
Onderdelinden, D., Buijsman, E. en Blom, W.F., 1987.
Luchtkwaliteit, jaarverslag 1986. Rapport 228703002,
Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu,
Bilthoven.
Oosterbaan, W.E., zj. De chemische samenstelling van
de neerslag te Groningen in afhankelijkheid van de
windrichting. De jaarlijkse depositie. Rijksuniversiteit
Groningen, Vakgroepe Fysische Geografie en
Bodemkunde, Groningen.
Provinciale Waterstaat van Noord-Holland, 1973.
Onderzoek naar de kwaliteit van het regenwater in de
provincie Noord-Holland, 1e verslag, 1 oktober-31
december 1973., Provinciale Waterstaat van Noord-
Holland, Dienst Milieuhygiëne.
, 1974. Onderzoek naar de kwaliteit van het
regenwater in de provincie Noord-Holland, 2e verslag,
Publicaties over de chemische samenstelling van lucht en neerslag in Nederland
1 januari-31 maart 1974, Provinciale Waterstaat van
Noord-Holland, Dienst Milieuhygiëne.
, 1974. Onderzoek naar de kwaliteit van het
regenwater in de provincie Noord-Holland, 1e verslag,
1 oktober-31 december 1973., Provinciale Waterstaat
van Noord-Holland, Dienst Milieuhygiëne.
, 1975. Onderzoek naar de kwaliteit van het
regenwater in de provincie Noord-Holland, 4e verslag,
1 juli t/m 30 september 1974 en 1 oktober t/m 31
december 1974., Provinciale Waterstaat van Noord-
Holland, Dienst Milieuhygiëne.
, 1975. Onderzoek naar de kwaliteit van het
regenwater in de provincie Noord-Holland, 5e verslag,
1 januari t/m 31 maart 1975, Provinciale Waterstaat van
Noord-Holland, Dienst Milieuhygiëne.
, 1975. Onderzoek naar de kwaliteit van het
regenwater in de provincie Noord-Holland, 3e verslag,
1 april t/m 30 juni 1974., Provinciale Waterstaat van
Noord-Holland, Dienst Milieuhygiëne.
Provincie Limburg, 2005. Luchtimmissiemetingen te
Buggenum. Tussenrapportage (april – november
2004). Rapport L05002TD, Provincie Limburg,
Maastricht.
, 2006. Luchtimmissiemetingen Vouershof
(gemeente Sittard-Geleen). Rapport L06012TD,
Provincie Limburg, Maastricht.
, 2006. Luchtimmissiemetingen te Buggenum.
Tussenrapportage (april 2004 – mei 2006). Rapport
L06019TD, Provincie Limburg, Maastricht.
Provincie Noord-Holland, 2003. Datarapport
luchtkwaliteit IJmond. Resultaten 2002. Corus, Wijk
aan Zee/Provincie Noord-Holland, Haarlem.
, 2004. Datarapport luchtkwaliteit IJmond.
Resultaten 2003. Corus, Wijk aan Zee/Provincie Noord-
Holland, Haarlem.
, 2005. Datarapport luchtkwaliteit IJmond.
Resultaten 2004. Corus, Wijk aan Zee/Provincie Noord-
Holland, Haarlem.
, 2005. Rapportage Luchtkwaliteit 2004. Provincie
Noord-Holland, Haarlem.
, 2006. Datarapport luchtkwaliteit IJmond.
Resultaten 2002. Corus, Wijk aan Zee/Provincie Noord-
Holland, Haarlem.
, 2006. Rapportage Luchtkwaliteit 2005. Provincie
Noord-Holland, Haarlem.
, 2007. Datarapport luchtkwaliteit IJmond.
Resultaten 2006. Corus, Wijk aan Zee/Provincie
Noord-Holland, Haarlem.
, 2007. Rapportage Luchtkwaliteit 2006. Provincie
Noord-Holland, Haarlem.
, 2008. Datarapport luchtkwaliteit IJmond.
Resultaten 2007. GGD, Amsterdam/Corus, Wijk aan
Zee/Provincie Noord-Holland, Haarlem.
Provincie Zuid-Holland, 1995. Verontreiniging neerslag in
Zuid-Holland 1992. Provincie Zuid-Holland, Dienst
Water en Milieu.
Provincie Zuid-Holland, 1996. Verontreiniging neerslag in
Zuid-Holland 1993. Provincie Zuid-Holland, Dienst
Water en Milieu.
Provincie Zuid-Holland, 1997. Verontreiniging neerslag in
Zuid-Holland 1994. Provincie Zuid-Holland, Dienst
Water en Milieu.
Provincie Zuid-Holland, 1997. Verontreiniging neerslag in
Zuid-Holland 1995. Provincie Zuid-Holland, Dienst
Water en Milieu.
Provincie Zuid-Holland, 1997. Verontreiniging neerslag in
Zuid-Holland 1996. Provincie Zuid-Holland, Dienst
Water en Milieu.
41

Publicaties over de chemische samenstelling van lucht en neerslag in Nederland
Provincie Zuid-Holland, 1998. Verontreiniging neerslag in
Zuid-Holland 1997. Provincie Zuid-Holland, Directie
Groen, Water en Milieu.
Provincie Zuid-Holland, 1999. Verontreiniging neerslag in
Zuid-Holland 1998. Provincie Zuid-Holland, Directie
Groen, Water en Milieu.
Provincie Zuid-Holland, 2002. Verontreiniging neerslag in
Zuid-Holland 1999. Provincie Zuid-Holland, Directie
Groen, Water en Milieu.
Provincie Zuid-Holland, 2002. Verontreiniging neerslag in
Zuid-Holland 2000. Provincie Zuid-Holland, Directie
Groen, Water en Milieu.
Provincie Zuid-Holland, 2003. Verontreiniging neerslag
in Zuid-Holland 2001. Provincie Zuid-Holland, Directie
Groen, Water en Milieu.
Provincie Zuid-Holland, 2003. Verontreiniging neerslag
in Zuid-Holland 2002. Provincie Zuid-Holland, Directie
Groen, Water en Milieu.
Pijnenburg, J., Hermans, M., 2009. Luchtkwaliteit in
Limburg. Inventarisatie en overzicht beschikbare
gegevens tot en met 2008. Provincie Limburg,
Maastricht.
Ridder, T.B., 1974. Schiermonnikoog of Witteveen als
achtergrondstation, Memorandum 74-526.
, 1974. Verschillen in meetresultaten bij
regenmeters van het Rossby-, WMO- en OECD-net te
Witteveen., KNMI memorandum 74-519.
, 1975. Vergelijking van de sulfaat- en
zuurgraadmetingen in de neerslag verricht door TNO
met die, verricht door de Keuringsdienst van Waren te
Rotterdam, KNMI-memorandum 75-527.
, 1978. Over de chemie van de neerslag. Vergelijking
van meetresultaten. Wetenschappelijk rapport W.R.
78-4. Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut,
De Bilt.
, 1984. Meetnetten chemie en neerslag, 1956 t/m
1983, KNMI memorandum FM-84-33. Koninklijk
Nederlands Meteorologisch Instituut, De Bilt.
, 1985. Beschrijving van de meetreeksen van de
Nederlandse posten van het Rossbynet.
Memorandum FM-85-32. Koninklijk Nederlands
Meteorologisch Instituut, De Bilt.
, 1985. Chemie van de neerslag. Correctie van
maandwaarden van H, NH4, pH en geleidbaarheid van
meetposten van het landelijk meetnet in het tijdvak
januari 1978 t/m april 1981, KNMI memorandum FM-
85-8. Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut,
De Bilt.
, 1985. Chemie van de neerslag. Standaard open
chemische neerslagvangers XV en K1 te de Bilt in het
tijdvak 1978 t/m 1982, KNMI memorandum FM-85-9.
Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut, De
Bilt.
, 1978. Acid preciptation in the Netherlands.
Environmental Science and Technology 12, 1016-1021.
Ridder, T.B., Baard, J.H. en Buishand, T.A., 1984. De
invloed van monsternamemethoden en
analysetechnieken op gemeten chemische
concentraties in regenwater. Technisch rapport TR-55.
Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut, De
Bilt.
Ridder, T.B., Buishand, T.A., Reijders, H.F.R., ‘t Hart, M.J.
en Slanina, J., 1985. Effects of storage on the
composition of main components in rainwater
samples. Atmospheric Environment 19, 759-762.
Ridder, T.B., Verzameling memo's, KNMI memorandum
78-560 (1); KNMI memorandum 74-254 (2); notitie (3),
1970, NL,, 1. 'Lossen de zinken roosters van het KNMI
gebouw op in regenwater', 2.'Enkele aantekeningen
bij metingen met High Volume Samplers (HVS)', 3.
42
'Bespreking toekomst achtergrondstations op 26
januari 1976'. Persoonlijk archief van de auteur.
RIV. 1978. Nationaal Meetnet voor Luchtverontreiniging.
Technische gegevens. Publikatiereeks NML-RIV nr. 10.
Rijks Instituut voor de Volksgezondheid, Bilthoven.
Römer, F.G. en Te Winkel, B.H., 1988. Onderzoek naar de
chemische samenstelling van dauw en mist in de
periode 1985-1987. Rapport 50583-MOL 87-3170. N.V.
tot Keuring van Elektrotechnische Materialen,
Arnhem.
Römer, F.G., Slangewal, H.J. en Rietbergen, J.M., 1988.
Invloed van de monsternamefrequentie op de
chemische samenstelling van natte depositie
verzameld in open vangers. Vergelijkende metingen
van KEMA en LMR te Arnhem in de periode oktober
1984-december 1985. Rapport 98370-MOL 88-3180.
N.V. tot Keuring van Elektrotechnische Materialen,
Arnhem.
Schneider, T., 1973. Monitoring air pollution in the
Netherlands. World Health, november 1973, 24-29.
Schuursma, M.J.N., 1941. Fluoorvergiftiging tengevolge
van luchtverontreiniging door een
superphosphaatfabriek. Chemisch Weekblad 38, 583-
584.
, 1952. Verontreiniging van de buitenlucht. I.
Inleiding en overzicht, De Ingenieur,
Gezondheidstechniek 64, 53-55.
Slanina, J., 1986. Standardized techniques for the
collection and analysis of precipitation. In: W. Jaesche
(ed.) Chemistry of multiphase atmospherci systms.
Springer, Berlijn, pp. 91-116.
Slanina, J., Baard, J.H. en Asman, W.A.H., 1984.
Meetstrategie bij onderzoek van neerslag: een
meetstrategie voor de opsporing van trends in
neerslagsamenstelling. In: E.H. Adema, J. van Ham
(red.). Zure regen - oorzaken, effecten en beleid.
Pudoc, Wageningen, pp. 30-35.
Slanina, J., Baard, J.H., Broersen, B.C., Möls, J.J. en
Voors, P.I., 1986. The stability of precipation samples
under field conditions. Rapport 86-057.
Energieonderzoek Centrum Nederland, Petten.
Slanina, J., Baard, J.H., Zijp, W.L., Asman, W.A.H., 1983.
Tracing the sources of the chemical composition of
precipitation by cluster analysis. Water, Air, and Soil
Pollution 20, 41- 45.
Slanina, J., Möls, J.J. en Baard, J.H., 1990. The influence
of outliers on results of wet deposition measurements
as a function of measurement strategy. Atmospheric
Environment 24, 1843-1860.
Slanina, J., Möls, J.J., Baard, J.H., Van der Sloot, H.A.,
Van Raaphorst, J.G. en Asman, W.A.H., 1979.
Collection and analysis of rainwater; experimental
problems and the interpretation of results. Intern.
Jornalational Journal of Environmental Analytical
Chemistry 7, 161- 176.
Sleen, W.G.N. van der, 1912. Bijdrage tot de kennis der
chemische samenstelling van het duinwater in
verband met de geo-mineralogische gesteldheid der
bodem. Proefschrift, Amsterdam.
Snelders, H.A.M., 1972. Het onderzoek van Dedericus de
Smeth over de vaste lucht (1772). Scientiarum Historia
14, 181-200.
Snijder, A., 2004. Lucht in cijfers 2003. DCMR
Milieudienst Rijnmond, Schiedam.
Snijder, A., 2005. Lucht in cijfers 2004. DCMR
Milieudienst Rijnmond, Schiedam.
Snijder, A., 2006. Lucht in cijfers 2005. DCMR
Milieudienst Rijnmond, Schiedam.
Snijder, A., 2007. Lucht in cijfers 2006. DCMR
Milieudienst Rijnmond, Schiedam.

Snijder, A., 2008. Lucht in cijfers 2007. Rapport
20731273, DCMR Milieudienst Rijnmond, Schiedam.
Snijder, A., 2009. Lucht in cijfers 2008. Rapport
20923824, DCMR Milieudienst Rijnmond, Schiedam.
Snijder, A.M., 2010. Lucht in cijfers 2009. Rapport
21049503, DCMR Milieudienst Rijnmond, Schiedam.
Somhorst, M.H.M., 1995. Validatie van de
neerslaghoeveelheden en hoofdcomponenten van
het Landelijk Meetnet Regenwatersamenstelling:
periode 1992. Rapport 723101012. Rijksinstituut voor
Volksgezondheid en Milieuhygiëne, Bilthoven.
, 1995. Validatie van de neerslaghoeveelheden en
hoofdcomponenten van het Landerlijk Meetnet
Regenwatersamenstelling: periode 1993. Rapport
723101013. Rijksinstituut voor Volksgezondheid en
Milieuhygiëne, Bilthoven.
Somhorst, M.H.M. en Stolk, A.P., 1996. Landelijk
Meetnet Regenwatersamenstelling. Meetresultaten
1994. Rapport 723101027. Rijksinstituut voor
Volksgezondheid en Milieuhygiëne, Bilthoven.
Spaander, P., 1963. Algemene aspecten van
luchtverontreiniging. Rijks Instituut voor de
Volksgezondheid, Bilthoven.
, 1967. Betreffende het onderzoek naar de
verontreiniging van de buitenlucht te Utrecht, van
april 1966 tot en met maart 1967. Rapport Lu 50/67.
Rijks Instituut voor de Volksgezondheid, Bilthoven.
Spierings, F., 1959. Luchtverontreiniging in de omgeving
van de IJmond. II. Beschadiging van
tuinbouwgewassen ten gevolge van
luchtverontreiniging, De Ingenieur,
Gezondheidstechniek 71, 79-81.
Steenvoorden, J.H.A.M. en Oosterom, H.P, 1975. De
chemische samenstelling van de neerslag te
Wageningen (augustus ’73 t/m juli ’75). Instituut voor
Cultuurtechniek en Waterhuishouding, Wageningen.
Stolk, A.P., 2001. Landelijk Meetnet
Regenwatersamenstelling. Meetresultaten 1999.
Rapport 723101056. Rijksinstituut voor
Volksgezondheid en Milieuhygiëne, Bilthoven.
, 2001. Landelijk Meetnet
Regenwatersamenstelling. Meetresultaten 2001.
Rapport 723101057. Rijksinstituut voor
Volksgezondheid en Milieuhygiëne, Bilthoven.
Stuyfzand, P.J., 193. Hydrochemistry and hydrology of
the coastal dune area of the western Netherlands,
KIWA rapport.
, 1991. De samenstelling van regenwater langs
Hollands kust. Rapport SWE91.010, KIWA,
Nieuwegein.
Swaan, P. en Buijsman, E., 1991. Meetactiviteiten in 1991
in het kader van het Landelijk Meetnet Luchtkwaliteit.
Rapport 222104006, Rijksinstituut voor
Volksgezondheid en Milieu, Bilthoven.
Swaan, P. en Buijsman, E., 1992. Meetactiviteiten in 1992
in het kader van het Landelijk Meetnet Luchtkwaliteit.
Rapport 223102001, Rijksinstituut voor
Volksgezondheid en Milieu, Bilthoven.
Swaan, P. en Buijsman, E., 1993. Meetactiviteiten in 1993
in het kader van het Landelijk Meetnet Luchtkwaliteit.
Rapport 723102001, Rijksinstituut voor
Volksgezondheid en Milieu, Bilthoven.
Swaan, P. en Buijsman, E., 1994. Meetactiviteiten in 1994
in het kader van het Landelijk Meetnet Luchtkwaliteit.
Rapport 723102004, Rijksinstituut voor
Volksgezondheid en Milieu, Bilthoven.
Van Barneveld, W. (1784) Proeve van onderzoek
omtrend de herstelling van bedorven lucht door den
groei, op eenige boomen en heesters. In:
Verhandelingen van het Provinciaal Utrechtsch
Publicaties over de chemische samenstelling van lucht en neerslag in Nederland
Genootschap van Kunsten en Wetenschappen 2, De
Waal, Utrecht.
Van Barneveld, W. (1807) Verhandeling over het
regenwater, 't welk met loodstof bezwangerd is :
voorgeleezen, en met proefnemingen opgehelderd, in
de Maatschappij: Felix Meritis, 22 van Sprokkelmaand,
1803, in het departement Physica. Wed. G. Warnars,
Amsterdam, 21 pp.
Van Barneveld, W. en Mulder, F. (1785) Antwoord op de
vraag, voorgesteld door het Provinciaal Utrechtsch
Genootschap van Konsten en Wetenschappen, Wat
heeft men te denken aangaande het planten van
Boomen, binnen en rondom de Steden? Is dit
voordeelig of nadeelig voor de gezondheid der
menschen? Wordt de Lugt door derzelver
uitwaseming gezuiverd, of besmet? En welke soort
van Boomen is messt, of minst voordeelig of nadeelig?
In: Verhandelingen van het Provinciaal Utregtsch
Genootschap van Kunsten en Wetenschappen 3, De
Waal, Utrecht.
Van Barneveld, W. en Mulder, F., 1793. Verhandeling
over het planten van boomen binnen en rondom de
steden. De Waal, Utrecht, 189 pp.
Van de Meent, D., Van Oosterwijk, J., en Aldenberg, T.,
1984. Bijlagen behorend bij ECOWAD-84-01 RID-VEWIN
Meetnet Regenwater 1978-1982 Deel 1 De
meetgegevens, Rijksinstituut voor Volksgezondheid
en Milieu, Bilthoven.
Van de Meent, D., Van Oosterwijk, J. en Aldenberg, T.,
1984. RID-VEWIN Meetnet regenwater 1978-1982. Deel
I. Samenvatting en statistische bewerking van de
meetresultaten. Rijksinstituut voor Volksgezondheid
en Milieuhygiëne, Bilthoven.
Van den Elshout, S. en Snijder, A., 2002. Lucht in cijfers
2001. Rapport 8120101700, DCMR Milieudienst
Rijnmond, Schiedam.
Van den Elshout, S., Voerman, J., Ameling, A. en Snijder,
A., 2003. Lucht in cijfers 2002. [Geen rapportnummer],
DCMR Milieudienst Rijnmond, Schiedam.
Van der Zee, S.C. en Helmink, H.J.P., 2010.
Luchtverontreiniging Amsterdam Datarapport
meetresultaten 2009. Rapport GGD/LO 10-1108, GGD
Amsterdam, Amsterdam.
Van der Swaluw, E., Asman, W.A.H. en Hoogerbrugge, R.
(2010) The Dutch National Precipitation Chemistry
Monitoring Network over the period 1992-2004.
Rapport 680704009, Rijksinstituut voor
Volksgezondheid en Milieu, Bilthoven.
Van Ebbenhorst Tengbergen, H.J., 1952. Apparaten voor
de meting van de verontreiniging van de atmosfeer.
Beschrijving van diverse opvangvaten en van eigen
ervaringen hiermee. De Ingenieur 62, nummer 26,
G62-G68.
Van Egmond, N.D., Kesseboom, H. en Onderdelinden,
D., 1985. Statistische optimalisatie van het Landelijk
Meetnet voor de Regenwaterkwaliteit. Rapport
218203001, Rijksinstituut voor Volksgezondheid en
Milieu, Bilthoven.
Van Elzakker, B.G., 2001. Monitoring activities in the
Dutch National Air Quality Monitoring Network in
2000 and 2001. Rapport 723101055, Rijksinstituut voor
Volksgezondheid en Milieu, Bilthoven.
Van Elzakker, B.G. en Buijsman, E., 1999.
Meetactiviteiten in 1999 in het kader van het Landelijk
Meetnet Luchtkwaliteit. Rapport 723101032,
Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu,
Bilthoven.
Van Giezen, J.J., 1975. Verontreiniging buitenlucht
Waterweg. Het onderzoek naar de verontreiniging
van de buitenlucht in het Nieuwe Waterweg-gebied
met omgeving in 1974, IMG-TNO Rapport G 621.
43

Publicaties over de chemische samenstelling van lucht en neerslag in Nederland
, 1976. Verontreiniging buitenlucht Waterweg. Het
onderzoek naar de verontreiniging van de buitenlucht
in het Nieuwe Waterweg-gebied met omgeving in
1976, IMG-TNO Rapport G 670.
, 1976. Verontreiniging buitenlucht Waterweg. Het
onderzoek naar de verontreiniging van de buitenlucht
in het Nieuwe Waterweg-gebied met omgeving in
1975, IMG-TNO Rapport G 622.
, 1977. Verontreiniging buitenlucht Waterweg. Het
onderzoek naar de verontreiniging van de buitenlucht
in het Nieuwe Waterweg-gebied met omgeving m.b.v.
neerslagvangers en Luikse bollen in 1977, IMG-TNO
Rapport G 771.
, 1977. Verontreiniging buitenlucht Zeeland. Het
onderzoek naar de verontreiniging van de buitenlucht
in de omgeving van het Zeeland m.b.v.
neerslagvangers en Luikse bollen van 17-7-1975 t/m 15-
7-76, IMG-TNO Rapport G 690.
, 1978. Verontreiniging buitenlucht Zeeland. Het
onderzoek naar de verontreiniging van de buitenlucht
in de omgeving van het Zeeland m.b.v.
neerslagvangers en Luikse bollen van 15-7-1976 t/m 14-
7-77, IMG-TNO Rapport G 729.
, 1978. Verontreiniging buitenlucht Zeeland. Het
onderzoek naar de verontreiniging van de buitenlucht
in de omgeving van het Zeeland m.b.v.
neerslagvangers en Luikse bollen van 14-7-1977 t/m 13-
7-78, IMG-TNO Rapport G 820.
, 1979. Verontreiniging buitenlucht Waterweg. Het
onderzoek naar de verontreiniging van de buitenlucht
in het Nieuwe Waterweg-gebied met omgeving m.b.v.
neerslagvangers en Luikse bollen in 1978, IMG-TNO
Rapport G 841.
, 1980. De verontreiniging van de buitenlucht in de
omgeving van de Nieuwe Waterweg in 1980 en in de
eerste vier maanden van 1981, IMG-TNO Rapport G
947.
, 1980. De verontreiniging van de buitenlucht in de
omgeving van de Nieuwe Waterweg in 1979, IMG-TNO
Rapport G 887.
, 1980. De verontreiniging van de buitenlucht in
Zeeland van 13-7-1978 t/m 12-7-79, IMG-TNO Rapport G
834.
, 1981. De verontreiniging van de buitenlucht in
Zeeland van 12-7-1979 t/m 10-7-80, IMG-TNO Rapport G
884.
, 1981. De verontreiniging van de buitenlucht in
Zeeland van 10-7-1980 t/m 30-6-81, IMG-TNO Rapport
G 957.
, 1981. Het onderzoek naar de ontwikkeling van de
buitenlucht te Delft met behulp van een
neerslagvanger en een Luikse bol in 1981, IMG-TNO
Rapport G 1032.
, 1982. De verontreiniging van de buitenlucht in
Zeeland. Onderzoek met neerslagvangers en Luikse
bollen van 1 juli 1981 t/m 30 juni 1982, IMG-TNO
Rapport G 1039.
, 1984. De verontreiniging van de buitenlucht in
Zeeland. Onderzoek met neerslagvangers en Luikse
bollen van 1 juli 1982 t/m 30 september 1983, IMG-TNO
Rapport G 1135.
Van Lier, K., 1964. Onderzoek naar de verontreiniging
van de buitenlucht in de omgeving van de N.V.
Koninklijke Nederlandsche Lood- en Zinkpletterijen
44
(voorheen A.D. Hamburger) te Utrecht. Rapport Lu
47/64. Rijks Instituut voor de Volksgezondheid,
Bilthoven.
Van Walsum, G.E. (red), 1972. Rotterdam/Europoort,
1945-1970. Donker, Rotterdam.
Van Zoonen, P., Buijsman, E., Baumann, R.A., ‘t Hart-de
Klein, V.M., De Jong, A.P.J.M. en Den Engelsman, G.,
1988. Onderzoek naar het voorkomen van een aantal
polaire bestrijdingsmiddelen in regenwater. Rapport
748704044, Rijksinstituut voor Volksgezondheid en
Milieu, Bilthoven.
Van Zuilen, D., 1959. Luchtverontreiniging in de
omgeving van de IJmond. I. Algemene beschouwing.,
De Ingenieur, Gezondheidstechniek 71, 77-79.
Veldkamp, A.A., 1989. Vergelijking van wet-only en
normale open regenvangers op basis van hoeveelheid
en chemische samenstelling van neerslag. Rapport
90384-MOC 89-3259. N.V. tot Keuring van
Elektrotechnische Materialen, Arnhem.
Veldstra, B., Van Dort, T. en Pijnenburg, J., 2005. Lucht
kwaliteit in Limburg 2004. Inventarisatie beschikbare
meetgegevens en ontwikkelingen mbt luchtkwaliteit.
Rapport L05021.JP, Provincie Limburg, Maastricht.
Verhoog, J.J., 1999. Het luchtbeleid in de jaren zeventig.
Lucht, nummer 4, december 1999, 107-111.
Vermeulen, A.J., 1977. Immissieonderzoek met behulp
van regenvangers. Opzet, ervaringen en resultaten.
(periode 1 jan. 1974- 1 jan. 1976), Provinciale
Waterstaat van Noord-Holland, Dienst voor
Milieuhygiëne.
, 1978. Acid preciptation in the Netherlands.
Provincie Noord-Holland, Haarlem, 37 pagina’s.
Visser, J.H., Van der Zee, S.C. en Helmink, H.J.P., 2009.
Luchtverontreiniging Amsterdam Datarapport
meetresultaten 2008. Rapport GGD/LO 09-1113, GGD
Amsterdam, Amsterdam.
Visser, W., 1959. Luchtverontreiniging in de omgeving
van de IJmond. V. Maatregelen ter vermindering van
de luchtverontreiniging en haar gevolgen in het
gebied van de IJmond. De Ingenieur,
Gezondheidstechniek, 71, 97-108.
, 1969. Vaststelling van de immissie van
luchtverontreinigende stoffen in de omgeving van de
Hoogovens. Rapport 30301, Hoogovens, IJmuiden.
Volksgezondheid en Milieuhygiëne [Ministerie van -],
1971. Advies inzake grenswaarden SO2. Verslagen en
mededelingen Jaargang 1971, nummer 22. Ministerie
van Volksgezondheid en Milieuhygiëne,
Leidschendam.
Weijers, E. R. en Vugts, H. F., 1989. Compositon of bulk
precipitation at an agricultural marine site in the
Netherlands. Rapport 89-1, Instituut voor
meteorologie, Vrije Universiteit, Amsterdam.
Weijers, E. R. en Vugts, H. F., 1990. The composition of
bulk precipitation on a coastal island with agriculture
compared to an urban region. Atmospheric
Environment 24, 3021-3031.
Weijers, E. R. en Vugts, H. F., 1990. An observational
study on precipitation chemistry data as a function of
surface wind direction. Water, Air, and Soil Pollution
52, 115-132.

Noten
Publicaties over de chemische samenstelling van lucht en neerslag in Nederland
1
Zo schreef Schuursma in 1952: ‘Verontreiniging van de lucht wordt vaak beschouwd als een noodzakelijk
kwaad. Maar zij kan ook worden ondervonden als ernstige hinder en zij kan dan ook onaanvaardbare schade
toebrengen’. (Schuursma, 1952).
2
Brasser en Joosting (1964), p. 1.
3
Nitreuse dampen was lange tijd een gebruikelijke aanduiding voor stikstofmono-oxide (NO) en
stikstofdioxide (NO2) gezamenlijk. Later kwam de uitdrukking stikstofoxiden in zwang met als afkorting NOx. 4
Brasser (1969), p. 3.
5
Brasser (1965), p. 80.
6
Schneider (1973) stelde: ‘Because it is present in most air pollution, from both and small sources, this gas can
be used as “tracer” for the genetal measurement of pollution’.
7
Spaander (1963), p. 2.
8
Buurma (1965), p. 213.
9
‘De ervaring heeft namelijk geleerd dat deze apparaten vrij sterk onderhevig zijn aan storingen, vooral in het
veld en dat een geregeld toezicht en onderhoud alleen door vakbekwame technici kan worden uitgevoerd’
(Buurma, 1965, p. 213).
10
Met ‘quantum’ wordt hier bedoeld de hoeveelheid stikstof in de neerslag.
11 -
Men was in deze gewoon te spreken van ‘jodium’; tegenwoordig zouden we jodide (I ) zeggen.
12
Zo is het werk van Hudig, Welt en Maschaupt is bij weten van de auteur behalve door Erisman nooit
geciteerd.
13
Stuyfzand (1990), p. 27.
14
Het is onwaarschijnlijk dat voor stikstofoxiden (NO, NO2) iets soortgelijks gebeurd is. Stikstofoxiden lossen
in vergelijking met zwaveldioxide veel slechter op in water. De omzetting van stikstofoxiden naar nitraat,
bijvoorbeeld aan het vochtige oppervlak van de trechter, zal daarom waarschijnlijk veel minder of zelfs
afwezig zijn geweest.
15
Hadden ze in Rotterdam maar een andere keuze gemaakt, dan had dat voor Nederland mogelijk unieke
gegevens over het sulfaatgehalte in neerslag opgeleverd. Maar ook: had men dan maar op ammonium
geanalyseerd dan zouden met deze apparatuur de gegevens absoluut betrouwbaar zijn geweest. Koper lost
een klein beetje op in het regenwater. Het opgeloste koper heeft namelijk een conserverende werking.
16
Het Rossby-meetnet heette officieel het European Atmospheric Chemistry Network, maar werd ook wel
IMI-meetnet genoemd naar het International Meteorological Institute in Stockholm.
17
Een volledige set van de originele data van de Nederlandse meetpunten is bij de auteur op aanvraag
verkrijgbaar.
18
Stuyfzand (1991), p. 54, 58.
19
Voor zover de auteur bekend bevinden zich maar enkele rapporten van de genoemde instanties zich in
bibliotheken; ook de bibliotheken van de betreffende instanties bezitten deze rapporten veelal niet. De
auteur heeft tot zijn spijt in 2010 moeten vaststellen dat TNO zijn centrale bibliotheek heeft opgeheven.
Daarmee schijnen ook vele oude rapporten van TNO verdwenen; in ieder geval lijkt er binnen deze organisatie
geen kennis meer van een eventuele verblijfplaats te zijn.
De bibliotheek van het voormalige Laboratorium voor Luchtonderzoek van het Rijksinstituut voor
Volksgezondheid en Milieu had een grote verzameling grijze literatuur. Deze verzameling blijkt echter bij een
ongerichte opruimactie volledig verloren te zijn gegaan.
20
Tegenwoordig DCMR Milieudienst Rijnmond.
21
Rapport zonder verdere aanduiding.
22
In februari 1982 verscheen nog een ‘Corrigendum’ van één pagina op dit rapport.
23
Het rapport draagt het foute jaar van uitgave 1982.
24
De titel van het artikel bevat de foutief gespelde naam van Van Leeuwenhoek.
25
De titel van het artikel bevat de eveneens maar nu weer anders foutief gespelde naam van Van
Leeuwenhoek.
45