Transform your PDFs into Flipbooks and boost your revenue!
Leverage SEO-optimized Flipbooks, powerful backlinks, and multimedia content to professionally showcase your products and significantly increase your reach.
olifanten<br />
in mijn hoofd<br />
en meer kleurrijke praatjes
NIKKI VOSSEN<br />
Nikki Vossen (1988) studeert Communication &<br />
Multimedia Design aan Avans Hogeschool te<br />
Breda. Na de verdiepingsminor Interactie Strategie<br />
te hebben gevolgd liep ze stage bij Colin, Creative<br />
Organisations Linked In Networks. In jaar 4 van de<br />
opleiding begon ze aan de interne minor Visualizing<br />
information die gericht was op het visualiseren van<br />
gegevens. Balans tussen beeld en woord was<br />
hierbij van groot belang. Gek op mooie beelden en<br />
letters, werd haar interesse in beelden meer<br />
aangewakkerd door deze minor. Deze fascinatie is<br />
doorgetrokken in haar afstudeerproject.<br />
Na haar studie wil Nikki graag nog verder leren en<br />
ook een cursus Spaans in Barcelona staat nog op<br />
haar verlanglijstje.<br />
Haar lievelingskleur is geel.
LUUK MANK<br />
Luuk Mank (1984) is woonachtig in Breda en<br />
studeert Communication & Multimedia Design aan<br />
de Avans Hogeschool te Breda. Luuk heeft zich<br />
tijdens zijn opleiding verdiept in het profiel Interactie<br />
Strategie en heeft tijdens zijn derde jaar stage<br />
gelopen bij een reclamebureau. Hij werd direct<br />
gegrepen door deze creatieve omgeving waar in<br />
informele sfeer de mooiste dingen werden<br />
gemaakt. Luuk heeft zich altijd gericht op de<br />
strategische kant van het proces en heeft zich<br />
daarom tijdens dit afstudeerproject verder<br />
ontwikkelt op een ander gebied; de omgang met<br />
beeld.<br />
Na zijn studie gaat Luuk werken als interaction<br />
architect bij een webbureau, waarbij hij projecten<br />
op gaat zetten, concepten gaat ontwikkelen en de<br />
projecten verder zal begeleiden. Naast strateeg is<br />
Luuk een echte muziekliefhebber en pakt tijdens<br />
vrije uurtjes vaak zijn gitaar ter hand om zijn hobby<br />
te beoefenen.
© Rineke Dijkstra<br />
VOORAFJE<br />
Dit onderzoek<strong>verslag</strong> is tot stand gekomen aan de<br />
hand van onze beider interesse in beeld. Dankzij het<br />
visuele aspect van onze opleiding komen we veel in<br />
aanmerking met verschillende beelden. Omdat we al<br />
vermoedden dat er meer te beleven is dan we in één<br />
simpele oogopslag kunnen zien, besloten we dieper<br />
in het onderwerp te duiken in het kader van ons<br />
afstudeerproject. Door zelf een experimentele reis op<br />
te zetten hebben we een leerzaam en persoonlijk<br />
traject doorlopen.<br />
Olifanten in mijn hoofd exposeert ons diepgaand<br />
onderzoek, aangevuld met onze persoonlijke<br />
meningen, zoals deze volgens ons niet hadden<br />
kunnen ontbreken. Een ieder die geïnteresseerd is<br />
kan lezen over het onderwerp dat we op een<br />
toegankelijke manier hebben opgesteld en we<br />
zouden iedere CMD’er eenzelfde reis aanraden.
ENTREE<br />
Dagelijks worden er honderden beelden op ons afgevuurd. Reclame uitingen, kunst, video, foto’s, ze<br />
zijn overal om ons heen en wij laten ons bombarderen zonder tegen te spurtelen. De hoeveelheid<br />
beelden lijkt steeds groter te worden, kunnen we nog wel écht kijken? We lijken mechanisch geworden,<br />
zijn niet meer in staat om schoonheid te zien al staan we er boven op. We worden geleid door een<br />
waarnemingspatroon gebaseerd op onze verwachtingen.<br />
Beelden vallen niet meer op omdat het er zo veel zijn. We nemen vaak niet de moeite eens stil te staan<br />
bij waar we naar kijken. Zonde! Want dan mis je zo veel moois!<br />
Als CMD’ers krijgen wij dagelijks te maken met allerlei soorten beelden en ook wij consumeren ze zoals<br />
ieder ander. Kun je kijken leren? En hoe spannend is het spanningsveld tussen beeld en woord<br />
eigenlijk? Als je verwarring toe durft te laten zul je betekenis weten te geven aan datgene waar je naar<br />
kijkt. En dát is wat kijken is.<br />
In Olifanten in mijn hoofd hebben we door middel van columns ons uitgebreide onderzoek met veel<br />
enthousiasme vastgelegd. Beeld is veel meer dan beeld alleen, het is verbonden aan een groot scala<br />
aan gegevens die op zichzelf staan en toch onderling verbonden zijn. Tijdens ons onderzoek zijn we veel<br />
van die onderwerpen tegengekomen, sommigen per toeval, wat van het proces een ontdekking<br />
maakte. Onderwerpen als amateur fotografie, foto foutjes, anders kijken en interpretatie komen aan<br />
bod. De onderzochte gebieden hebben we in een logische volgorde geplaatst zodat de verbanden tussen<br />
de onderwerpen subtiel zichtbaar zijn.<br />
Je kunt het geheel van voor naar achteren doornemen, maar het is ook mogelijk ieder column apart te<br />
lezen. Je kunt je vrij door het <strong>verslag</strong> bewegen en de columns in non-lineaire volgorde lezen. Deze<br />
manier van lezen is als het ware een weerspiegeling van ons proces. Uiteraard kun je ook genieten van<br />
verschillende mooie, grappige, ontroerende en verrassende beelden die ons hebben geïnspireerd en wij<br />
graag met je delen. Als je door het <strong>verslag</strong> bladert zul je merken dat ieder onderwerp voor ons een<br />
explosie aan kleurrijke bevindingen met zich mee heeft gebracht.<br />
Sliced Pixel Project by Victor van Gaasbeek ©
Inhoud<br />
1. BEELDCULTUUR<br />
PAGINA 1<br />
X<br />
2. ANDERS KIJKEN<br />
PAGINA 5<br />
X<br />
3. WAT WE ZIEN GELOVEN WE<br />
PAGINA 9<br />
X<br />
TUSSENDOORTJE; NIKKI’S KIJKERS<br />
PAGINA 13<br />
4. GELOOFWAARDIGHEID<br />
VAN BEELD<br />
PAGINA 15<br />
X<br />
5. FOTOGRAFIE<br />
PAGINA 19<br />
X<br />
6. ERIK KESSELS<br />
PAGINA 21<br />
X<br />
7. AMATEUR FOTOGRAFIE<br />
PAGINA 27
8. HET VERHAAL ACHTER<br />
EEN BEELD<br />
PAGINA 29<br />
X<br />
9. INTERPRETATIE<br />
PAGINA 41<br />
X<br />
10. HERSENEN EN PERCEPTIE<br />
PAGINA 45<br />
X<br />
TUSSENDOORTJE; LUUK’S KIJKERS<br />
PAGINA 47<br />
11. BEELD EN WOORD<br />
PAGINA 49<br />
X<br />
12. FOTO FOUTJES<br />
PAGINA 53<br />
X<br />
13. AFDANKERTJES<br />
PAGINA 61<br />
X<br />
14. BETEKENIS GEVING<br />
PAGINA 63<br />
X<br />
15. CONCLUSIE<br />
PAGINA 65
1<br />
source: ffffound.com
source: Terry Richardson. www.terrysdiary.com<br />
2
De term beeldcultuur wordt vaak genoemd. Maar wat<br />
betekent het nou eigenlijk?<br />
Jan Marie Peters gaat in op deze vraag in zijn boek ‘Over<br />
beeldcultuur: fotografie, film, televisie, video’ 1. De term<br />
beeldcultuur is een veelomvattend iets en wordt meestal<br />
gebruikt om de rol van het beeld in massamedia aan te<br />
duiden. Beeldcultuur is overal om ons heen en we hebben er<br />
dagelijks veel mee te maken. Waar je ook gaat of staat, er<br />
komen altijd beelden op je af. Er is vaak kritiek op de inhoud<br />
van beelden en de mate waarin we ze op ons afkrijgen. Er<br />
wordt alles aan gedaan om beelden zo opvallend mogelijk te<br />
maken.<br />
Heeft deze beeldcultuur invloed op onze denkpatronen en<br />
onze geestelijke vrijheid? Of wordt er voornamelijk voor ons<br />
nagedacht, en krijgen wij alles in hapklare brokken aangereikt.<br />
En wat doet dit met onze eigen verbeelding? Beelden hebben<br />
in ieder geval een enorme impact op ons, dat is iets wat zeker<br />
is. De beeldcultuur is vaak een punt van discussie en wordt<br />
dan ook met enige regelmaat aangewezen als schuldige als<br />
het gaat om zaken waarin dood en geweld ee n rol spelen 2.<br />
Denk aan misdrijven waarbij kinderen en jongeren een rol<br />
spelen. Al snel wordt gekeken of het niet ligt aan de actiefilms<br />
die ze kijken, of de bloederige games die ze op hun computer<br />
spelen.<br />
We leven nu eenmaal in een visuele cultuur, waarin beelden<br />
erg aanwezig en belangrijk zijn geworden. Luc Pauwels en<br />
Jan Marie Peters beschrijven in hun boek ‘Denken over<br />
beelden’ 3 dat beelden nog steeds erg als vanzelfsprekend<br />
worden beschouwd, en soms ondergeschikt worden gesteld<br />
aan andere expressievormen. Welke invloed kunnen beelden<br />
op ons hebben in positieve en negatieve zin? Kunnen<br />
mensen goed met beeld omgaan, of liggen interpretaties van<br />
beelden bij mensen ver uit elkaar? Op school wordt iedereen<br />
geleerd te lezen, om te gaan met tekst en teksten te<br />
verklaren. Met beeld is dat vele malen minder, er worden geen<br />
lessen gegeven in het interpreteren van beeld, of in het<br />
omgaan met beelden. Er heerst een bepaalde visuele<br />
ongeletterdheid. Vreemd eigenlijk, juist omdat we in de<br />
hedendaagse cultuur geconfronteerd worden met enorm veel<br />
beelden.<br />
In de media wordt bijvoorbeeld veel gebruik gemaakt van<br />
beelden. Deze beelden vormen samen een realiteit zoals wij<br />
die kennen. Het gaat hierin niet om de ‘werkelijkheid’, maar<br />
slechts een versie hiervan. Uiteraard is dit bij iedere<br />
expressievorm het geval, en geeft iedere vorm diverse<br />
interpretaties en versies van de werkelijkheid. Bij visuele<br />
uitingen is het echter zo dat bewust of onbewust genomen<br />
beslissingen invloed hebben op het beeld van de<br />
werkelijkheid. Bij visuele uitingen is de kans dan ook groter,<br />
dan bij bijvoorbeeld geschreven tekst, dat er een vertekend<br />
“Een beeld kan soms meer vertellen dan 1000<br />
woorden, maar hoeveel woorden gaan verloren, en<br />
worden anders geïnterpreteerd?”<br />
beeld ontstaat. Dit komt mede doordat de mens geschoold is<br />
in het lezen en begrijpen van teksten, en zichzelf heeft<br />
ontwikkelt om hiermee om te gaan. Bij het tonen van beelden<br />
wordt er al snel van uit gegaan dat ze begrepen worden<br />
omdat hetgeen ze willen zeggen hetzelfde is als hetgeen er<br />
afgebeeld is, het is een afspiegeling van de werkelijkheid.<br />
Echter, bij het afbeelden vindt altijd een reductie van de<br />
werkelijkheid plaats, en kan de interpretatie erg verschillen.<br />
Een beeld kan soms meer vertellen dan 1000 woorden, maar<br />
hoeveel woorden gaan verloren, en worden anders<br />
geïnterpreteerd? Aan de andere kant kunnen 1000 woorden<br />
soms weer veel meer vertellen dan een beeld.<br />
Jero van Nieuwkoop geeft een voorbeeld in zijn artikel ‘Beeld<br />
als drug’ 4 waarin is aangetoond dat interpretatie veel macht<br />
heeft op mensen. Interpretatie kan de realiteit namelijk<br />
makkelijk verdraaien en veranderen. Mensen interpreteren<br />
aan de hand van eigen kennis en eigen beelden, hiermee<br />
geven ze betekenis aan een beeld afhankelijk van hun eigen<br />
kennis, context en cultuur. Ze associëren als het ware met<br />
wat voor hen al bekend is. Zo is een test gedaan, waarin<br />
beelden op verschillende wijzen gepresenteerd werden.<br />
Hieruit bleek dat er niet veel nodig was om een andere<br />
interpretatie op te wekken. Een foto van een donker smal<br />
steegje werd bijvoorbeeld direct geïnterpreteerd als een<br />
parkeergarage wanneer het beeld een kwartslag gedraaid<br />
werd weergegeven.<br />
Door de hedendaagse technologieën is een visuele cultuur<br />
steeds meer aanwezig. Modellen worden door middel van<br />
Photoshop mooier gemaakt dan ze daadwerkelijk zijn, en er<br />
worden ons dingen opgedrongen waarvan we zelf het besef<br />
niet eens hebben. Misschien moeten we toch soms de taalles<br />
maar eens verruilen met een lesje ‘omgaan met beeld’.<br />
door Luuk Mank<br />
1 Over beeldcultuur: Fotografie, film, televisie, video, p. 7, Jan<br />
Marie Peters, Rodopi Bv Editions, ISBN: 9051834470<br />
2 Beeldcultuur, een drieluik. 1: Deconstructie van het fenomeen<br />
culturele studies, p1, Heidi de Mare, publicatie<br />
www.designhistory.nl 22 augustus 2010<br />
3 Denken over Beelden, p 12,13, Jan Marie Peters en Luc<br />
Pauwels, Acco, ISBN: 903345937X<br />
4 Artikel: Beeld als drug, Interpretatie van normen en<br />
waarden, Jero van Nieuwkoop, www.jongekunstkritiek.net<br />
3
Wat een plaatje! Het is net een schilderij!<br />
Klinkt bekend? Dat kan, het wordt namelijk te<br />
pas en te onpas geroepen, in musea, bij<br />
tentoonstellingen, bij de knutsels van de<br />
kinders maar voornamelijk bij wat men een<br />
‘goed gelukte’ foto vindt. Opmerkelijk.<br />
Waarom vinden wij dat dan net een schilderij?<br />
Heeft dat enkel te maken met de schoonheid<br />
van het beeld? Aan techniek kan het niet echt<br />
liggen, fotografie is nog altijd iets heel anders<br />
dan schilderkunst. Volgens Hans Aarsman1, Nederlands fotograaf en schrijver, vinden we<br />
dat niet expres. Net zoals de fotograaf het<br />
niet expres op een schilderij heeft doen lijken.<br />
Dat heeft te maken met onze culturele<br />
geschiedenis, met datgene wat we weten en<br />
hebben geleerd. We denken nou eenmaal<br />
snel vanuit datgene wat we al weten. Dat<br />
betekent dus ook dat als wij iets net een<br />
schilderij vinden dat niet per se direct met de<br />
schoonheid te maken heeft, maar eerder met<br />
de herinnering die wij van een schilderij<br />
hebben waar het beeld in kwestie opvallend<br />
op lijkt.<br />
Maar als je echt wilt zien wat er is te zien,<br />
zoals Hans Aarsman dat ook zo graag wil,<br />
dan moet je dat los leren laten. Je niet meer<br />
laten conditioneren. Als je een interessant<br />
beeld wilt maken dan zou je ‘m gewoon niet<br />
moeten willen maken.<br />
Beelden die in eerste instantie niet zo<br />
bedoeld zijn als ze lijken te zijn zijn vaak het<br />
mooist omdat ze een verhaal hebben en er<br />
iets te ontdekken is. Aarsman gaf tijdens zijn<br />
presentatie bij TEDxAmsterdam het<br />
voorbeeld van fotograaf Arsath Ro’is2. Wat een plaatje! Het is net een schilderij!<br />
Klinkt bekend? Dat kan, het wordt namelijk te<br />
pas en te onpas geroepen, in musea, bij<br />
tentoonstellingen, bij de knutsels van de<br />
kinders maar voornamelijk bij wat men een<br />
‘goed gelukte’ foto vindt. Opmerkelijk.<br />
Waarom vinden wij dat dan net een schilderij?<br />
Heeft dat enkel te maken met de schoonheid<br />
van het beeld? Aan techniek kan het niet echt<br />
liggen, fotografie is nog altijd iets heel anders<br />
dan schilderkunst. Volgens Hans Aarsman<br />
Hij<br />
kreeg de opdracht om de veranderingen in<br />
Amsterdam als stad vast te leggen. Zo<br />
vertrok hij iedere ochtend op zijn brommertje<br />
en stopte op plekken die hem interessant<br />
leken. Op een dag was hij geconcentreerd<br />
bezig met het fotograferen van een gebouw,<br />
enkel oog hebbende voor de lens en het<br />
object. Terwijl hij zo bezig was werd achter<br />
zijn rug zijn brommer gestolen. Vanaf die dag<br />
zwoor hij dat hij z’n brommer nooit meer uit<br />
1,<br />
Nederlands fotograaf en schrijver, vinden we<br />
dat niet expres. Net zoals de fotograaf het<br />
niet expres op een schilderij heeft doen lijken.<br />
Dat heeft te maken met onze culturele<br />
geschiedenis, met datgene wat we weten en<br />
hebben geleerd. We denken nou eenmaal<br />
snel vanuit datgene wat we al weten. Dat<br />
betekent dus ook dat als wij iets net een<br />
schilderij vinden dat niet per se direct met de<br />
schoonheid te maken heeft, maar eerder met<br />
de herinnering die wij van een schilderij<br />
hebben waar het beeld in kwestie opvallend<br />
op lijkt.<br />
Maar als je echt wilt zien wat er is te zien,<br />
zoals Hans Aarsman dat ook zo graag wil,<br />
dan moet je dat los leren laten. Je niet meer<br />
laten conditioneren. Als je een interessant<br />
beeld wilt maken dan zou je ‘m gewoon niet<br />
moeten willen maken.<br />
Beelden die in eerste instantie niet zo<br />
bedoeld zijn als ze lijken te zijn zijn vaak het<br />
mooist omdat ze een verhaal hebben en er<br />
iets te ontdekken is. Aarsman gaf tijdens zijn<br />
presentatie bij TEDxAmsterdam het<br />
voorbeeld van fotograaf Arsath Ro’is2. Hij<br />
kreeg de opdracht om de veranderingen in<br />
Amsterdam als stad vast te leggen. Zo<br />
vertrok hij iedere ochtend op zijn brommertje<br />
en stopte op plekken die hem interessant<br />
leken. Op een dag was hij geconcentreerd<br />
bezig met het fotograferen van een gebouw,<br />
enkel oog hebbende voor de lens en het<br />
object. Terwijl hij zo bezig was werd achter<br />
zijn rug zijn brommer gestolen. Vanaf die dag<br />
zwoor hij dat hij z’n brommer nooit meer uit<br />
5<br />
Fotograaf: Arsath Ro’is.<br />
Gemeente archief Amsterdam.<br />
Natusan.
het oog zou verliezen. In zijn foto’s vanaf dat moment zie je<br />
dan ook altijd een brommertje staan ergens in beeld. Als je<br />
dit verhaal niet zou kennen zou de brommer je in sommige<br />
gevallen niet eens opgevallen zijn of zou je je misschien<br />
gaan afvragen wat die brommer daar steeds deed. Maar je<br />
kijk op het beeld verandert pas echt wanneer je het verhaal<br />
kent. En dát maakt het beeld zo mooi en interessant. Sinds<br />
z’n brommer was gestolen had Ro’is geen commerciële<br />
instelling meer. Hij wilde simpelweg de stad Amsterdam<br />
vast leggen zoals hem gevraagd was en zijn brommer in de<br />
gaten houden. Dat hij niet meer probeerde het perfecte<br />
plaatje te schieten maakte zijn foto’s juist interessant.<br />
Een manier die je anders doet kijken naar een beeld dus.<br />
Maar veel meer aspecten kunnen invloed hebben op hoe je<br />
naar een beeld kijkt.<br />
Toen mijn opa in 2006 overleed heb ik een foto van hem en<br />
mij af laten drukken. Helemaal niet de mooiste foto van ons<br />
2. Integendeel eigenlijk. We zitten een flink stuk van elkaar<br />
‘Grensgeval’ door Jeff van der Zandt.<br />
af, ik kijk in de lens, opa kijkt weg, er is weinig intimiteit te<br />
bespeuren. Toch was deze foto zo bijzonder voor mij<br />
omdat het de laatste foto van ons was voordat hij overleed.<br />
Ik ging anders naar het beeld kijken door zijn overlijden. Ik<br />
ging me afvragen wat hij toen dacht op dat moment, hoe hij<br />
zich gevoeld heeft. Iets wat ik me bij eerdere foto’s van hem<br />
of van ons nog nooit had afgevraagd. Zo ook met zijn eigen<br />
werk. Mijn opa was een fanatiek en getalenteerd amateur<br />
fotograaf. Hij heeft meerdere prijzen gewonnen maar hield<br />
meer van bescheidenheid en wilde zijn amateur status dus<br />
graag behouden. Pas na zijn dood kreeg ik delen van zijn<br />
werk te zien. Nu kan ik er naar blijven kijken.<br />
Kijken is anders dan consumeren. Dit lijkt de lijfspreuk van<br />
Erik Kessels 3 te zijn. Doordat we geconditioneerd zijn om<br />
op een bepaalde manier te kijken consumeren we juist. We<br />
vinden het volstrekt normaal dat reclame uitingen voor<br />
baby’s altijd overdreven zoetsappig, perfect en gemaakt<br />
blij zijn, net zoals posters die een mannen onderbroek<br />
6
“Kijken moet je leren.<br />
Net zoals je moet leren<br />
oesters eten, of olijven.”<br />
moeten verkopen altijd een volmaakt gespierde man met<br />
glinsterend lichaam en half gesloten ogen vertoond. En dat<br />
vinden wij prima, we vragen ons niet af waarom die man zo<br />
moeilijk kijkt op die foto, want dat hoort zo als je half naakt<br />
je onderbroek showt. Maar wat nou als er buiten beeld<br />
iemand hard op z’n teen trapt tijdens het nemen van de<br />
foto? Dat kan zijn gespannen blik en half gesloten ogen<br />
ook verklaren natuurlijk.<br />
Ook de zinloze toevoeging van een vrouw in beeld is<br />
intrigerend. Kijk maar eens in de advertenties die dagelijks<br />
in je bus vallen (haal voor 1 dag de NEE-NEE sticker eens<br />
van je brievenbus). Of het nou om een kast, een vloerkleed,<br />
een tafel of een auto gaat, er staat vaak een vrouw net<br />
naast of juist precies voor het object. ‘Waarom?’ Vraag ik<br />
me dan af. In sommige gevallen belemmert deze uiterst<br />
sympathiek uitziende vrouw namelijk enkel mijn zicht op<br />
het object. Maar goed, het schijnt te werken, en de meeste<br />
mensen lijken zich er niet aan te storen.<br />
Dat geconditioneerde hebben we nog niet als we kind zijn.<br />
In kindertekeningen zie je bijvoorbeeld dat het het kind niet<br />
veel uit maakt wat welke kleur hoort te hebben. Hij of zij<br />
kiest voor de kleur die hij of zij mooi vindt. Naarmate we<br />
ouder worden gaan we ons gedrag aanpassen omdat we<br />
leren dat het gras groen hoort te zijn en de lucht blauw.<br />
Door beelden uit hun context te halen is Erik Kessels van<br />
mening dat je mensen dwingt om anders te kijken. Zonder<br />
wat dan ook te pretenderen is dat wat hij in zijn werk<br />
constant doet. Dingen zouden we in de normale context<br />
niet zien. Dan zou het beeld gewoon naar binnen glijden.<br />
Pas als er iets te ontdekken valt of we gegrepen worden<br />
door een mysterie gaan we écht kijken en worden we<br />
nieuwsgierig.<br />
Beelden kunnen een andere betekenis krijgen door de<br />
context, de instelling van de ‘kijker’ en ook door de tijd. Als<br />
de tijd verstrijkt en jij als kijker verandert kunnen beelden er<br />
1 Hans Aarsman (Amsterdam 1951) is een Nederlands fotograaf en schrijver.<br />
2 J.M. Arsath Ro’is, fotograaf.<br />
3 Erik Kessels (Roermond 1966) is medeoprichter en creatief directeur van het Amsterdamse<br />
communicatiebureau KesselsKramer. Kessels verzamelt fotografie, publiceerde verschillende<br />
fotoboeken en stelde tentoonstellingen samen. Ook is hij regelmatig jurylid bij deze<br />
prijsuitreikingen. Hij heeft vele publicaties op zijn naam staan in tijdschriften en kranten.<br />
4 Norbert ter Hall, Nederlands regisseur.<br />
5 Kijkers, Norbert ter Hall en Erik Kessels, uitgave VPRO 2006.<br />
7<br />
anders uit gaan zien.<br />
‘Kijken moet je leren. Net zoals je moet leren oesters eten,<br />
of olijven.’ Norbert ter Hall 4 en Erik Kessels maakten voor<br />
Villa Achterwerk het programma Kijkers: korte<br />
kunstfilmpjes van verschillende kunstenaars, filmers,<br />
regisseurs en zelfs een schaap, die je laten zien hoe je<br />
anders naar dingen kunt kijken. Van alle filmpjes is een<br />
DVD 5 samengesteld voor kinderen. En zelfs de<br />
samenstelling van de DVD dwingt je om anders te kijken.<br />
Je kan de filmpjes gewoon achter elkaar bekijken en het<br />
boekje er bij nemen, bij ieder filmpje hebben de makers een<br />
opdracht bedacht. Door die opdracht alleen al te lezen ga<br />
je al anders kijken. Maar je kan er ook voor kiezen om enkel<br />
de filmpjes te bekijken die iets met de kleur rood te maken<br />
hebben, of met dansen bijvoorbeeld. Zo krijg je een serie,<br />
een reeks van verschillende filmpjes te zien die allemaal<br />
iets met elkaar te maken hebben.<br />
Zou je dat ook gezien hebben als ze gewoon tussen alle<br />
andere filmpjes hadden gestaan?<br />
door Nikki Vossen
Joe Rosenthal, 1945<br />
10
'Ach, het is maar een film', zeggen we tegen onszelf wanneer<br />
het eigenlijk net even te spannend wordt, of de film anders<br />
afloopt dan we gehoopt hadden. We weten dat het niet echt<br />
is, toch?<br />
Dit klopt. Volwassenen kunnen goed beoordelen of iets 'echt'<br />
is of niet. Tenminste, daar geloven we zelf in. Maar wanneer is<br />
iets echt? Als het in de krant staat, of op het nieuws komt? Als<br />
je het met eigen ogen gezien hebt? Maar wat heb je nu<br />
eigenlijk echt gezien?<br />
Als mens heb je ontelbaar veel beelden en herinneringen in je<br />
hoofd die niet fotografisch vastgelegd zijn. Die beelden<br />
verschillen erg van foto’s, ze zitten opgesloten in je hoofd en<br />
blijven mengen met andere en nieuwe beelden. Je kunt ze niet<br />
aan anderen laten zien, ze zitten immers in je hoofd. Wel<br />
refereer je vaak aan deze beelden.<br />
Als ik je vraag aan een olifant te denken die in een hangmat ligt<br />
terwijl hij een cocktail drinkt, dan krijg je direct een beeld voor<br />
ogen. Toch ziet jouw olifant er gegarandeerd anders uit dan<br />
mijn olifant, om maar niet te spreken van de cocktail, de<br />
hangmat en alles wat er nog meer omheen te zien is. Iedereen<br />
vormt een ander uniek beeld, een eigen variant. Je vormt zelf<br />
heel snel een eigen beeld en een eigen verhaal, en dit klopt<br />
voor jou. Voor jou...<br />
In de media werkt dit eigenlijk hetzelfde. Visuele media<br />
weerspiegelen als het ware de maatschappelijke realiteit1. In de media werkt dit eigenlijk hetzelfde. Visuele media<br />
weerspiegelen als het ware de maatschappelijke realiteit Zij<br />
geven ons geen directe toegang tot de werkelijkheid, maar<br />
bieden hooguit mogelijke versies van een nooit geheel te<br />
omvatten noch te kennen werkelijkheid. We zullen dus nooit<br />
achter de echte werkelijkheid komen.<br />
1. Zij<br />
geven ons geen directe toegang tot de werkelijkheid, maar<br />
bieden hooguit mogelijke versies van een nooit geheel te<br />
omvatten noch te kennen werkelijkheid. We zullen dus nooit<br />
achter de echte werkelijkheid komen.<br />
Ken je die feestjes en barbecues waarbij ineens vanuit het<br />
niets een laptop op tafel verschijnt? Je krijgt al een<br />
vermoeden, en dit wordt dan ook in veel gevallen snel<br />
bevestigd; 'Of iedereen zin heeft om de vakantie foto's te<br />
bekijken, want ze hadden het toch zo leuk gehad op Kreta'. In<br />
hoog tempo komen foto's voorbij van borden Gyros, de<br />
gehuurde Kia Picanto, het strand, de vogel die zo leuk een<br />
stukje brood opat, de vrolijke restaurant eigenaar, en de ene<br />
na de andere foto waarop het koppel poseert. Poseren voor<br />
de palmboom, bij de auto, in de hotelkamer, in het zwembad,<br />
met boek op het ligbed, en ga zo maar door. Herkenbaar voor<br />
velen, maar waarom doen we dit in hemelsnaam?<br />
De meeste foto’s die mensen maken dienen als een<br />
uitwendige herinnering. Als een soort bewijsmiddel. Mensen<br />
hebben de drang om triomfantelijke gebeurtenissen vast te<br />
leggen. Momenten waar ze trots op zijn en die ze anderen<br />
willen laten zien. Bewijsmateriaal, om te laten zien; 'ik was<br />
daar'. Er wordt dan ook voornamelijk gelachen op foto’s. Dit<br />
komt omdat het in bijna alle gevallen om leuke gebeurtenissen<br />
gaat. Althans, dat willen we suggereren aan het thuisfront.<br />
Gebeurtenissen die op foto vastgelegd zijn lijken ook stil te<br />
staan. Het moment wordt op een bepaalde manier<br />
11
‘vereeuwigd’, terwijl dit moment in werkelijkheid maar een<br />
fractie van een seconde was. Het verband tussen de foto en<br />
het moment waarop die is genomen wordt onduidelijk en<br />
onzeker wanneer een onbekende de foto bekijkt. De<br />
onbekende zal eigen herinneringen en beelden associëren<br />
met het beeld, en zal ook meer aandacht besteden aan de<br />
context van het beeld.<br />
De film Flags of our Fathers2 De film Flags of our Fathers vertelt het verhaal achter de zes<br />
soldaten die in 1945 tijdens de tweede Wereldoorlog de<br />
Amerikaanse vlag op het eiland Iwo Jima plaatsten, nadat dit<br />
eiland door de Japanners werd veroverd. Fotograaf Joe<br />
Rosenthal van Associated Press nam van deze gebeurtenis<br />
een foto die zeer beroemd werd en veelvuldig werd ingezet als<br />
propagandamiddel. Het beeld stond symbool voor de<br />
voortgang in de oorlog, en gaf naast de heldhaftigheid van<br />
Amerika aan dat de oorlog wel degelijk gewonnen zou<br />
worden. De film laat erg duidelijk zien hoe een enkele foto het<br />
beeld van een oorlog kan vormen en beïnvloeden. Het beeld<br />
is daarna nog velen malen gebruikt als symbool voor de<br />
overwinning, en de zes personen op de foto's worden gezien<br />
als echte helden. In de film wordt echter duidelijk gemaakt dat<br />
de soldaten zichzelf niet als helden zien, en niet voor<br />
vaderland of eer vochten, maar voor zichzelf en hun<br />
lotgenoten in de loopgraven. Maar goed, het is natuurlijk maar<br />
een film...<br />
2 vertelt het verhaal achter de zes<br />
soldaten die in 1945 tijdens de tweede Wereldoorlog de<br />
Amerikaanse vlag op het eiland Iwo Jima plaatsten, nadat dit<br />
eiland door de Japanners werd veroverd. Fotograaf Joe<br />
Rosenthal van Associated Press nam van deze gebeurtenis<br />
een foto die zeer beroemd werd en veelvuldig werd ingezet als<br />
propagandamiddel. Het beeld stond symbool voor de<br />
voortgang in de oorlog, en gaf naast de heldhaftigheid van<br />
Amerika aan dat de oorlog wel degelijk gewonnen zou<br />
worden. De film laat erg duidelijk zien hoe een enkele foto het<br />
beeld van een oorlog kan vormen en beïnvloeden. Het beeld<br />
is daarna nog velen malen gebruikt als symbool voor de<br />
overwinning, en de zes personen op de foto's worden gezien<br />
als echte helden. In de film wordt echter duidelijk gemaakt dat<br />
de soldaten zichzelf niet als helden zien, en niet voor<br />
vaderland of eer vochten, maar voor zichzelf en hun<br />
lotgenoten in de loopgraven. Maar goed, het is natuurlijk maar<br />
een film...<br />
door Luuk Mank<br />
1 Denken over beeld, p. 164, Luc Pauwels en Jan Marie Peters,<br />
Acco, ISBN 903345937X<br />
2 Film: Flags of our Fathers, directed by Clint Eastwood, 2006<br />
“Toch ziet jouw olifant er gegarandeerd<br />
anders uit dan mijn olifant.”<br />
12
TUSSEN<br />
DOORTJE<br />
13<br />
Campagne California Soep 2007
NIKKI’S KIJKERS<br />
California soep schijnt al heel erg lang te bestaan. Ik had er<br />
nog nooit van gehoord. Nog nooit iemand over gehoord ook.<br />
Thuis aten wij geen California soep en bij mijn vriendinnetjes<br />
thuis ook niet. Ik kom uit een<br />
mijn-moeder-maakt-de-soep-zelf-milieu.<br />
Ook de nieuwe-oude campagne die California soep in 2007<br />
lanceerde is volledig langs mij heen gegaan. Het bleek ook<br />
enkel een print en radio campagne te zijn. Aangezien ik toen<br />
nog mijn dagen in zuid Frankrijk doorbracht is het niet heel<br />
gek dat ik geen postertje heb gezien. Afijn. Ik was op zoek<br />
naar beeld en zo’n toch wel op het eerste gezicht suffe poster<br />
van California Soep viel me op. Als eerste kwam op mijn pad<br />
een bleke vrouw met onwijs lijzig haar, een te grote bril die ik<br />
niet echt in een tijdperk kan plaatsen, een gordijn als jurk,<br />
zittend voor een super retro behangetje een blik California<br />
tomatensoep tussen haar vingers geklemd. Leuk hoor. Een<br />
nieuwe affiche dat er nog net zo uit ziet als in de jaren 70.<br />
Maar in de jaren 70 zagen de affiches van California soep er<br />
natuurlijk helemaal niet zo uit, sterker nog, geen enkel affiche.<br />
Deze stijl refereert enkel naar deze tijd. Voor mij heeft het een<br />
hoog Hippie-gehalte. Deze beweging kwam natuurlijk ook<br />
ergens midden jaren 60 op dus was in de tijd van de<br />
geboorte van California Soep erg actueel. Niet het beeld zelf<br />
maar de vrouw die er op staat deed me direct denken aan de<br />
musical film Hair (1979). Deze film heb ik voor het eerst gezien<br />
toen ik 18 was in New York waar mijn oom en tante wonen.<br />
Voor mijn verjaardag had ik een vliegticket van ze kado<br />
gekregen en zodoende bevond ik me daar. Mijn oom houdt<br />
van cultuur en muziek en vond het noodzakelijk dat ik kennis<br />
maakte met Hair. Ik vond het een super vreemde maar<br />
geweldige film.<br />
Hoe langer ik de mevrouw op de poster van de California<br />
Soep aanstaar, hoe vreemder ik haar vind worden. Haar<br />
mond ziet er gespannen uit waardoor haar gezicht er<br />
gemaakt uitziet. Al neig ik best te geloven dat ze<br />
daadwerkelijk een onwijs suf persoon is, is het te opvallend<br />
dat ze waarschijnlijk instructies heeft gekregen over hoe te<br />
kijken. En dan die bril. Ik denk dat het een zonnebril van deze<br />
tijd is waar de glazen uit gehaald zijn. Raar model hoor. Ik heb<br />
ook zoiets als zonnebril, vind het een opmerkelijke keuze voor<br />
deze affiche.<br />
Haar dunne armpjes en lange, witte handen, waar hoogst<br />
waarschijnlijk ook lange vingers aanzitten maken van onze<br />
California-Dame een lang en slungelig persoon. Toch valt op<br />
dat deze dame zich anders voordoet dan ze daadwerkelijk is.<br />
Ze ziet er toch ook niet lief en onschuldig uit.<br />
Eigenlijk is het beeld in z’n totaliteit heel muf en suf maar ook<br />
weer grappig. Wat wilde California Soep met deze uitstraling<br />
bereiken? We begrijpen allemaal dat het aan een bepaald<br />
tijdperk refereert maar voor mij maakt het van de soep een<br />
stinkende, slappe soep die bovendien flauw zal smaken. De<br />
vrouw is nog jong, ik zou haar single (wel scharrels hoor!) en<br />
zonder kinderen inschatten. Als zij deze tomaten soep uit blik<br />
eet zal het wel zijn omdat ze niet veel geeft om wat ze eet<br />
(vandaar die dunne armpjes en het ingevallen gezicht) en van<br />
makkelijk houdt. In mijn ogen getuigt deze poster op deze<br />
manier dus niet echt van kwaliteit. Maar alles wat ‘oud’ is<br />
doet je natuurlijk ook aan je Oma of Moeder denken. En<br />
‘grootmoeders recepten’ schijnen altijd overheerlijk te zijn.<br />
Het kan zijn dat ze hier aan proberen te refereren. Maar dan<br />
hadden ze ook voor een oudere vrouw met een retro schort<br />
14<br />
voorgebonden kunnen kiezen. Ach, het geheel heeft wel iets<br />
huiselijks, iets knus.<br />
Die zijscheiding vind ik niet echt uit de jaren 70 trouwens. Had<br />
‘m eerder in het midden in gedachten.<br />
Wat ook opvallend is is dat de slogan van California Soep ‘Die<br />
is pas lekker’ is. Dat is een positieve kreet maar onze dame<br />
lijkt niet erg blij te zijn met haar blik soep. Al bespeurde ik<br />
zojuist toch een weliswaar verborgen lach op haar gezicht als<br />
je je concentreert op haar mond hoeken. Een ietwat scheef<br />
en ongemakkelijk gemaakt lachje. Zou ze dan toch blij zijn<br />
met haar tomatensoep?<br />
Over het kleurgebruik kan ik niet veel slims zeggen want die<br />
refereren duidelijk naar de retro tijd. Maar ho! Wacht eens<br />
even! Ik bespeur ineens dissonantie in het behangetje dat het<br />
lichte tintje van mevrouw zo prachtig in het niet doet vallen.<br />
Als ik aan retro behangetjes denk (en google :)) dan komen dit<br />
soort kleuren natuurlijk voor, maar de patronen zijn vaak<br />
anders. Niet zo veel verschillende elementen en vormen,<br />
meer een simpel ogend geheel. Cirkels met verschillende<br />
ringen of juist ruiten met verschillende kleuren. In ieder geval<br />
geen vreemd ruitjes patroon dat me meer aan een tafelkleed<br />
doet denken met ook nog eens een stel bloemen er<br />
overheen. Al helemaal niet bij een frisse, jonge dame als<br />
deze. Goed, dat was sarcastisch. Maar ik meen het wel hoor.<br />
Of dit een echt retro behangetje is, ik heb geen idee, maar als<br />
dat al zo zou zijn dan zou ik het eerder matchen met een<br />
vrouw op leeftijd dan met een jonge dame. Misschien willen<br />
ze dan toch grootmoeders sfeer neerzetten? Het zou zomaar<br />
kunnen.<br />
De kleuren maken wel dat het blik soep goed naar voren<br />
komt.<br />
Nu vraag ik me ineens af waarom de jongedame het blik soep<br />
in één hand vast heeft en ons aankijkt. Bij etenswaren zijn we<br />
vaak gewend om in reclamespotjes een prototype gezin te<br />
zien smullen van het product, of mama bereidt het in de<br />
keuken waar de specerijen en heerlijke geuren je tegemoet<br />
komen. Op posters zie je vaak het product nog maar eens<br />
omringt met de producten die het bevat. In dit geval zie ik dus<br />
een poster voor me met een blik soep er op omringd door<br />
verse vleestomaten, uitjes en prei. Echte verse soep.<br />
Maar nee, op deze poster staat een dame die het blik zo<br />
vasthoudt dat we het goed kunnen zien en ons aanstaart. Dat<br />
blik soep is van haar. En dat kunnen wij zien. Zij eet deze soep<br />
wel eens. Misschien vanavond wel. Maar niet bij dat<br />
behangetje. Want ik denk ineens dat dit niet haar thuis is.<br />
Thuis heeft ze misschien wel een hipper behangetje en een<br />
lapjeskat op de bank.<br />
Toen ik op zoek ging naar wat extra informatie over California<br />
Soep stuitte ik op een andere poster uit deze serie. Deze<br />
toont een jongeman, zittend voor hetzelfde behangetje, met<br />
hetzelfde blik soep in dezelfde hand, met een even rare bril en<br />
suffe outfit, een overdreven gekamd kapsel, een scheef<br />
lachje, ons aankijkend. Het lijkt mij dat het de bedoeling is<br />
geweest hiermee de studenten en/of jongeren van 2007 aan<br />
te spreken. Als makkelijk maar smakelijk voedsel. Zoiets.<br />
Nou, ik hoef die soep niet. Ik neem Unox groene soep met<br />
spinazie en groene paprika uit pak. Lekker!
Sinds mensenheugenis worden we omringd door beelden.<br />
De aller eerste beelden dienden waarschijnlijk simpelweg als<br />
communicatiemiddel of hadden meer een magische en<br />
spirituele functie. Maar beelden hebben ook al tijden een<br />
retorische functie: bewijzen en overtuigen. Sinds de<br />
uitvinding van de fotografie hebben foto’s die rol gekregen.<br />
De Nachtwacht van Rembrandt van Rijn bijvoorbeeld vertelt<br />
een specifiek verhaal. Niemand heeft ooit in twijfel getrokken<br />
of de kapitein Frans Banning Cocq en luitenant Willem van<br />
Ruytenberg ook daadwerkelijk hebben bestaan. Het beeld<br />
bewijst het, dus het is zo. Echter, schilderijen zijn per definitie<br />
manipulaties. Hoe realistisch ook geschilderd, de kunstenaar<br />
kan er van maken wat hij of zijn wenst. Met de opkomst van<br />
steeds meer nieuwe technieken wordt ook de bewijskracht<br />
van ander soort beeld, zoals foto’s, bedreigd. Steeds meer<br />
beelden worden bewerkt om het oorspronkelijke verhaal aan<br />
te dikken, weg te moffelen, mooier of lelijker te maken. Maar<br />
dat betekent niet dat voor die tijd geen beelden werden<br />
bewerkt. Van manipulatie en bewerking is eigenlijk altijd<br />
sprake geweest maar met de komst van tools als Photoshop<br />
(van Adobe, voor het eerst op de consumentenmarkt<br />
verschenen in 1990) is het makkelijker en goedkoper<br />
geworden.<br />
Door middel van een foto zien we natuurlijk enkel een<br />
representatie van een fragment van de hele oorspronkelijke<br />
situatie. Het kaderen of bijsnijden van een beeld kan veel<br />
verschil maken in de betekenis of interpretatie 1.<br />
Of we een beeld als betrouwbaar of niet beschouwen is<br />
gerelateerd aan meerdere zaken. Als er meerdere foto’s van<br />
verschillende ‘afzenders’ van dezelfde gebeurtenis bestaan,<br />
dan zijn we eerder geneigd om het bewijsmateriaal als<br />
‘waarheid’ te beschouwen. Maar het heeft ook alles te<br />
maken met ons als persoon. De dingen die we mee maken<br />
en leren slaan we op in ons hoofd en op het moment dat we<br />
een waarde oordeel moeten vellen hebben die herinneringen<br />
invloed op onze mening. Zo zullen we een foto die een<br />
kabouter laat zien niet snel als waar beschouwen omdat we<br />
hebben geleerd dat kabouters niet bestaan en bovendien<br />
heb je er zelf nog nooit één echt gezien. Een foto is dan niet<br />
voldoende bewijsmateriaal.<br />
Of een beeld geloofwaardig is heeft ook te maken met de<br />
afzender van het beeld. Dit kan de maker zelf zijn of<br />
bijvoorbeeld de organisatie waar deze voor werkt. Eigenlijk<br />
heeft dit alles te maken met de context waarin een beeld<br />
gemaakt wordt, en de context van de situatie zelf.<br />
De verhouding tussen beeld en woord is weer een ander<br />
punt. Beelden kunnen een onderschrift hebben ter<br />
verduidelijking en andersom kan een tekst geïllustreerd<br />
worden door een beeld.<br />
Thomas Ruff, Duits fotograaf, maakte twee beelden van wat<br />
er als een krater-achtig landschap uit ziet. Als onderschrift<br />
staat er: MA.R.S.11<br />
Je kunt natuurlijk al raden dat vrijwel iedereen er in eerste<br />
instantie van uit gaat dat dit een beeld van de planeet Mars is<br />
15<br />
enkel en alleen door die tekst. Voor de rest kunnen we<br />
namelijk niet zeggen of dat Mars is of niet. Als er niks onder<br />
had gestaan had ik eerder gedacht dat ik naar dauwdruppels<br />
of één of ander microscopisch beeld zat te kijken omdat dat<br />
dingen zijn die ik ken. Omdat ik geconditioneerd ben om zo<br />
te denken. Dit is dus een heel sterk voorbeeld van wat tekst<br />
met het beeld kan doen.<br />
Nog één voorbeeldje dan, ik kan er gewoon niet over<br />
ophouden. Neem een foto van een bekend iemand, iemand<br />
van wie iedereen weet hoe hij er uit ziet; Barack Obama. Als<br />
je naar die foto kijkt met als onderschrift: ‘Dit is Barack<br />
Obama’s broer die erg veel op hem lijkt.’ Dan zou je op z’n<br />
minst even van de wijs gebracht zijn. Zo makkelijk kan het<br />
dus zijn.<br />
Amateuristische beelden komen we steeds vaker tegen in<br />
kranten en op het internet. Het is zelfs een inspiratiebron voor<br />
fotografen van deze tijd als Terry Richardson. Het is dan ook<br />
een feit dat amateuristische beelden sneller voor ‘waar’<br />
worden aangezien door het publiek. Dit is één van de<br />
redenen waarom kranten tegenwoordig steeds meer<br />
amateur foto’s gebruiken om actueel nieuws te illustreren.<br />
door Nikki Vossen<br />
1 Beeldtaal, Perspectieven voor makers en gebruikers, Deel 1<br />
hoofdstuk 3.3, pagina 37. Jos van den Broek, Willem Koetsenruijter,<br />
Jaap de Jong en Laetitia Smit. Boom onderwijs. ISBN:<br />
978-90-473-0115-8
Thomas Ruff<br />
ma.r.s.11<br />
16
Adobe Photoshop is een grafisch<br />
programma ontwikkeld door<br />
Adobe voor het bewerken van<br />
foto's en ander digitaal<br />
beeldmateriaal via de computer.<br />
17
'Schrijven met licht' betekent het letterlijk, wanneer je terug<br />
gaat naar de oorsprong van het woord fotografie in de<br />
Griekse taal.<br />
Een foto is iets bijzonders. Een momentopname, een fractie<br />
van een seconde, vastgelegd op beeld. De kijker wordt<br />
achteraf geconfronteerd met het beeld, en wordt gedwongen<br />
om na te denken wanneer deze het beeld bekijkt. Dat gaat<br />
automatisch. Het beeld kan verschillende herinneringen en<br />
eigen beelden oproepen die een eigen verhaal vormen bij het<br />
afgebeelde. Iedereen interpreteert de gemaakt foto anders,<br />
en krijgt er een ander gevoel bij.<br />
Fotografie is een erg zuivere benadering, je legt immers<br />
precies vast wat er op dat moment te zien was. Maar het is<br />
niet altijd de beste benadering van wat zich daadwerkelijk<br />
afspeelde. Het blijft een momentopname waarbij eenieder<br />
een andere interpretatie zal hebben. De context is hierin ook<br />
van belang. Er is vaak veel meer te zien op een foto dan<br />
hetgeen waar het de fotograaf om gaat. Denk maar eens<br />
terug aan je eigen vakantiefoto’s. Die ene foto waar je zo leuk<br />
op lacht bijvoorbeeld, wat is er allemaal nog meer te zien op<br />
de foto? Wat speelt zich af op de achtergrond? Welke sfeer<br />
heeft de foto? Een onbekende zal heel anders naar die foto<br />
kijken dan jijzelf. Daarnaast is ook de context waarin de foto<br />
bekeken wordt van belang. De foto zal een compleet andere<br />
betekenis krijgen wanneer je hem in een kunstgalerie<br />
ophangt, dan wanneer je hem thuis op de laptop tijdens een<br />
feestje bekijkt.<br />
Is fotografie eigenlijk kunst? Jan Marie Peters stelt in het boek<br />
‘Over beeldcultuur; fotografie, film, televisie, video’ 1 dat de<br />
uitvinding fotografie tussen beeldende kunst en de<br />
geschreven taal staat. Een foto is geen autonoom beeld maar<br />
meer een mediaal beeld. De kijker wordt als het ware<br />
geactiveerd om er over na te denken, net als met geschreven<br />
taal. Gerry Badger beschrijft in zijn boek ‘Door het oog van de<br />
lens’ 2, dat vanaf het moment dat het medium fotografie als<br />
uitvinding werd aangekondigd de vraag speelt of fotografie<br />
kunst is of niet. In het begin werd fotografie omschreven als<br />
‘half kunst, half wetenschap’. De mogelijkheid om een eerlijk<br />
beeld van de wereld vast te leggen werd erg interessant<br />
gevonden, maar was het direct nabootsen van beeld wel<br />
kunst? Inmiddels is het niet gek meer om een mooie foto<br />
boven je bank in de woonkamer te hangen. Maar goed, dat<br />
maakt het natuurlijk nog geen kunst.<br />
De eerste foto werd, na veel experimenteren, in het begin van<br />
de 19e eeuw gemaakt. Een foto was toen iets unieks. Het<br />
19<br />
principe van fotografie is ver in het verleden terug te<br />
herleiden 3. Aristoteles ondervond zo’n 350 jaar voor Christus<br />
bijvoorbeeld al dat in een verduisterde ruimte licht door een<br />
kleine opening het beeld van de wereld erbuiten kon<br />
projecteren. Schrijven met licht is dus niet eens een gekke<br />
omschrijving.<br />
De eerste echte ‘foto’ werd gemaakt door Joseph Nicéphore<br />
Niépce 4, vanuit een raam op de bovenste verdieping van zijn<br />
landhuis in Chalon-sur-Saone, met behulp van een klein kistje<br />
waarin een lens bevestigd was en een tinnen plaat die bedekt<br />
was met een laagje lichtgevoelige zouten. De belichtingstijd<br />
was maarliefst 8 uur. Je had in die tijd flink wat geduld nodig<br />
om een plaatje te schieten.<br />
Tegenwoordig heeft vrijwel iedereen minimaal één apparaat<br />
ter beschikking waarmee een foto of filmpje gemaakt kan<br />
worden. Een foto is snel gemaakt en we klikken er dan ook<br />
hevig op los met z’n allen. Althans, klikken doen we bijna niet<br />
meer. Nu drukken we de knop in van onze digitale camera of<br />
gebruiken we het touch screen van onze telefoon.<br />
László Moholy-Nagy, een Hongaarse beeldhouwer, schilder<br />
en fotograaf deed in 1930 de uitspraak; ‘Degene die<br />
fotografie niet begrijpt, is de analfabeet van de toekomst.’<br />
Een uitspraak die deels waar is, gezien de beeldcultuur<br />
waarin we momenteel leven waar we een vloedstroom van<br />
beelden over ons heen krijgen. Anderzijds is het de vraag of<br />
we fotografie wel kunnen begrijpen. Is het mogelijk om<br />
complexe verhalen of boodschappen over te brengen met<br />
beeld? Het blijkt dat het onmiddellijke begrip dat beelden<br />
lijken op te wekken, met overschrijding van taal en cultuur<br />
zich toch vaak beperkt tot een oppervlakkig en beschrijvend<br />
niveau 5.<br />
Is fotografie kunst? Misschien is het lezen van het<br />
‘geschreven licht’ wel de kunst.<br />
door Luuk Mank<br />
1 Over beeldcultuur: Fotografie, film, televisie, video, p. 7, Jan Marie<br />
Peters, Rodopi Bv Editions, ISBN: 9051834470<br />
2 Door het oog van de lens, Hoe fotografie ons leven heeft veranderd,<br />
p.15, Gerry Badger, Terra, ISBN: 9789058977434<br />
3 Uit de geschiedenis van de fotografie, p.20, Aaron Scharf, Focus<br />
Amsterdam/Brussel<br />
4 www.niepce.com<br />
5 Denken over Beelden, p 12,13, Jan Marie Peters en Luc Pauwels,<br />
Acco, ISBN: 903345937X
Eerst foto. 1826. Fotograaf: Joseph Nicépjore Niépce<br />
In 1861 maakte James Maxwell met drie kleurfilters de eerste echte kleurenfoto.<br />
20
“Dus, ik dacht,<br />
ik ga mezelf eens even ‘interviewen’. ”<br />
Het schrijven van dit stuk heb ik weken genegeerd. Opzettelijk natuurlijk. Ik zag, en zie,<br />
er namelijk als een berg tegen op. Het leek Luuk en mij een goed idee voor eens en<br />
voor altijd af te rekenen met alle vaagheden door op papier te zetten wat we nou écht<br />
écht écht vinden. Ja, goed, maar hoe kom je daar achter wat je nou écht écht écht<br />
vindt? Dat blijkt nog best lastig. We kregen de tip om elkaar eens te interviewen. Zo<br />
leer je door te vragen als je iets echt wilt weten te achterhalen. Want je moet namelijk<br />
geen genoegen nemen met oppervlakkigheden. Ten minste, niet zomaar. Dus, ik<br />
dacht, ik ga mezelf eens even ‘interviewen’. Door ergens te beginnen en mezelf<br />
constant de vraag ‘waarom?’ te stellen ga ik eens kijken hoe ver ik daarmee kom. Of<br />
ik daar nou echt wijzer van word. Komt ie:<br />
21
Erik Kessels is interessant.<br />
Waarom?<br />
Omdat hij mij intrigeert.<br />
Waarom?<br />
Omdat ik hem niet kan doorgronden.<br />
Waarom?<br />
Omdat hij dingen zegt terwijl hij een Kessels achtige ‘pokerface’ opzet.<br />
Waarom?<br />
Omdat hij mij best wel ingetogen lijkt. Maar niet alsof hij zich inhoud. Zo lijkt hij te zijn. Gewoon rustig.<br />
Waarom?<br />
Hij houdt volgens mij gewoon niet van ‘geouwehoer’. Hij zegt dan ook een hekel te hebben aan pretentieuze<br />
mensen.<br />
Waarom?<br />
Omdat hij zelf niet zo is.<br />
Waarom?<br />
Omdat hij met zijn werk juist niks pretendeert maar de situatie weergeeft zoals deze was. Dat is zo interessant.<br />
Waarom?<br />
Omdat de meeste fotografen, reclame makers en vormgevers inderdaad heel pretentieus zijn en daardoor de<br />
plank misslaan. Mij spreken ze daar in ieder geval niet mee aan.<br />
Waarom?<br />
Omdat ik overdreven gedoe niet serieus kan nemen. Doe gewoon normaal, maak het niet mooier dan het is.<br />
Waarom?<br />
Omdat niemand daar op zit te wachten. Of eigenlijk misschien wel, maar dan valt het uiteindelijk toch tegen. Als je<br />
een slecht product hebt kun je dat beter meteen vertellen.<br />
Waarom?<br />
Omdat mensen eerlijkheid over het algemeen wel waarderen.<br />
Waarom?<br />
Nou, ja geen idee. Maar bij Erik Kessels werkt het wel.<br />
Waarom?<br />
Hij pretendeert niks maar zal ook wel ‘verkopen’ omdat hij Erik Kessels heet. Als ik zo iets zou zeggen dan zou<br />
iedereen me waarschijnlijk hard uitlachen.<br />
Waarom?<br />
Omdat ik maar ik ben. Erik Kessels heeft al dingen gemaakt die we van ‘m kennen dus hij heeft al iets bewezen.<br />
En bovendien, hij is zo iemand die je alles wijs kan maken door zijn houding. Hij kijkt altijd uiterst serieus en<br />
doordringend. Alsof hij je hypnotiseert, je moet ‘m gewoon wel geloven. Alles wat hij zegt is per definitie<br />
interessant.<br />
Waarom?<br />
Omdat hij er verstand van heeft.<br />
Waarom?<br />
Omdat hij al veel dingen heeft gedaan en meegemaakt en omdat hij slim is.<br />
Waarom?<br />
Omdat hij zich bij alles afvraagt ‘waarom?’ En daar word je dus slim van. Het schijnt.<br />
Waarom?<br />
Omdat je dan pas verder gaat denken dan je neus lang is.<br />
Waarom?<br />
Omdat je alleen door vragen te stellen dingen te weten komt.<br />
Waarom?<br />
Omdat we als we geen vragen stellen geconditioneerd zijn om een bepaald iets te denken.<br />
Waarom?<br />
Omdat we altijd uitgaan van dat wat we weten of van dat was logisch lijkt.<br />
Waarom?<br />
Dat is veilig en makkelijk.<br />
Waarom?<br />
Dan hoeven we niet zo veel moeite te doen. We zijn gewoon lui.<br />
Waarom?<br />
Omdat we nooit geconfronteerd worden met moeilijke vragen. Omdat media saai zijn.<br />
Waarom?<br />
Omdat er nog maar één Erik Kessels is.<br />
Zo.<br />
22
Dit kan natuurlijk nog een tijdje zo door gaan maar ik vond mijn eigen<br />
interview met mezelf inhoudelijk iets minder interessant worden dus<br />
ik heb er zelf maar even een eind aan gebreid. Da’s weer het voordeel<br />
van een interview met jezelf. Dan kan dat. Slecht eigenlijk, dan moet<br />
je wel heel goed weten wat je precies wilt weten. Dan kun je stoppen<br />
als je datgene weet. Anders stop je misschien te vroeg.<br />
Afijn, het doel van dit alles is om er voor mezelf achter te komen wat<br />
ik nou echt van Erik Kessels en zijn werk vind. Zijn werk vind ik<br />
geweldig. Maar dat heeft ook weer alles met hem te maken. Zijn<br />
charisma maakt dat hij zijn werk uitstraalt en zijn werk hem. Ik vind<br />
hem authentiek en intrigerend. Ik vind hem spannend en op Herman<br />
van Veen lijken (da’s wat minder spannend). Ik vind hem slim, grappig<br />
en ook wel een beetje eng. Ik vind hem ook verlegen, ongemakkelijk<br />
en gepassioneerd. En o ja, ik vind hem doortastend, absurd en<br />
afwachtend. Ik vind hem gewoontjes en anders. Ik vind van alles. Kijk<br />
de documentaire ‘De Kijk van Kessels’ 1, kijk z’n boeken 2 en beleef<br />
zijn passies3.<br />
Dan houd ik het als je het niet erg vindt bij het feit dat ik ‘m gewoon<br />
onwijs cool vind. Dat zegt voor mij genoeg.<br />
door Nikki Vossen<br />
18 http://www.hollanddoc.nl/kijk-luister/documentaire/d/de-kijk-van-kessels.html<br />
19 http://www.kesselskramerpublishing.com<br />
20 Dat kan je zelf doen :)<br />
23
Een doordringende blik, rustige uitstraling en een oneindige<br />
stroom van ideeën. Erik Kessels heet de man, Art Director<br />
van reclamebureau Kessels Kramer 1 met klanten als BEN,<br />
Diesel, MTV en het Hans Brinker Budget Hotel.<br />
Als Kessels praat, dan luister je en knik je mee. En<br />
tegelijkertijd denk je na. Hij zet je echt aan het denken en<br />
opent je ogen. Althans, dat gebeurde bij mij. Een erg<br />
inspirerend persoon, een man die kennis van zaken heeft met<br />
betrekking tot beeld. Erik Kessels gaat altijd uit van het<br />
achterliggende thema, en ziet er een uitdaging in om altijd op<br />
onconventionele wijze het publiek te bereiken. Hij laat je<br />
dingen zien en ervaren die op het eerste gezicht<br />
vanzelfsprekend overkomen, maar het vaak niet zijn. Het<br />
verschil tussen kijken en consumeren, daar gaat het bij<br />
Kessels om.<br />
In de ogen van Erik Kessels wordt de mens vanuit de<br />
kindertijd geconditioneerd. We leren dingen te labelen. Een<br />
advertentie waarin kinderen worden gebruikt is altijd<br />
zoetsappig met veel kleur, een mannenonderbroek wordt<br />
altijd op dezelfde manier in beeld gebracht en als we een<br />
tekening maken is de lucht blauw en het gras groen. Kessels<br />
probeert dit te doorbreken en juist de kijker te confronteren,<br />
ze anders te laten kijken. Hij vraagt zich dan ook bij alles af:<br />
‘Waarom in hemelsnaam?’. Waarom zou je een product vele<br />
malen mooier afbeelden dan het in werkelijkheid is?<br />
Naast Art Director is Erik Kessels ook fervent fotoverzamelaar,<br />
en met name geïnteresseerd in amateur-foto's. Hierbij gaat hij<br />
altijd opzoek naar het verhaal dat door de foto’s verteld<br />
wordt. Kessels heeft een aantal boeken uitgebracht waarbij<br />
hij diverse amateur-foto's in een serie zet en uit de context<br />
haalt. Zo vormt zich een interessant verhaal dat in eerste<br />
instantie niet opgevallen zou zijn.<br />
Zo gaf hij een boek 2 uit waarin een vrouw te zien is die zich<br />
vanaf 1936 ieder jaar heeft laten fotograferen bij de<br />
schietkraam op de kermis. Doordat Erik Kessels deze foto’s<br />
in serie heeft gezet ontstaat er een verhaal. Naast de<br />
verschillende mensen die in het leven van de vrouw<br />
voorkwamen zie je letterlijk de wereld veranderen als je door<br />
de serie foto’s heen gaat. Iets wat pas opvalt als je precies die<br />
foto’s in een opvolgende serie laat zien.<br />
Dat is de kracht van Erik Kessels. Hij haalt beelden uit hun<br />
context en laat ze op een andere manier zien. Hiermee dwingt<br />
hij mensen om er anders naar te kijken en er over na te<br />
denken. Hij vind het belangrijk mensen anders te laten kijken.<br />
‘Anders mis je gewoon een hele hoop leuks’ 3, aldus Kessels.<br />
Daarnaast vindt Kessels dat we ons te vaak zomaar laten<br />
beïnvloeden, we consumeren zomaar zonder dat we<br />
daadwerkelijk kijken, we kijken te passief.<br />
Wanneer ik naar mezelf kijk, als student Communication &<br />
Multimedia Design, dan betrap ik mezelf er ook wel een<br />
beetje op dat ik veelal beeld consumeer in plaats van er echt<br />
naar te kijken. Kessels heeft mij ertoe aangezet om echt te<br />
kijken, en mezelf eens echt af te vragen waarom iets er uitziet<br />
zoals het er uitziet. Wanneer je er echt op gaat letten, dan<br />
vallen veel dingen je erg op. Sla eens een reclame folder open<br />
en kijk eens echt goed naar wat je allemaal ziet. Ineens blijkt<br />
het best raar te zijn dat er een bloedmooie vrouw op een wit<br />
strand in bikini met een fles shampoo geposeerd staat.<br />
Mijn ogen zijn geopend. En als Erik Kessels praat, dan luister<br />
ik! En ik knik uiteraard mee.<br />
door Luuk Mank<br />
1 www.kesselskramerpublishing.com<br />
2 In almost every picture #7, KesselsKramer publishers, ISBN 978 90 70478 23 0<br />
3 Holland Doc op Ned 2: Simone de Vries, VPRO 2009: De kijk van Kessels<br />
24
Vrouw bij schietkraam. Erik Kessels.<br />
26
De laatste conclusie die we hebben gesteld had te maken<br />
met geloven en waarheid. Daar op verdergaand stuitte ik op<br />
een scriptie van Adriaan van der Ploeg die in 2005 een<br />
scriptie schreef voor zijn studie aan St. Joost. Deze scriptie<br />
gaat over de opmars van amateur beelden. Alhoewel ietwat<br />
knullig geschreven, kon ik toch zeer interessante dingen<br />
ontdekken.<br />
Het is duidelijk dat de amateur tegenwoordig een groot<br />
aandeel heeft in de hedendaagse beeldende cultuur. Met<br />
name als het om nieuws gaat weet de amateur fotograaf zich<br />
hoog te plaatsen. Beroepsfotografen worden over een<br />
bepaald ‘nieuwtje’ ingelicht en zorgen vervolgens dat ze zo<br />
snel mogelijk ter plekke zijn om een mooi kiekje te schieten.<br />
Echter, eenmaal op de desbetreffende plek gearriveerd is het<br />
sappige er allang van af, lijken al ingepakt, torens al ingestort<br />
of puinhoop al opgeruimd. Helaas. De amateur fotograaf,<br />
daarentegen, heeft het voordeel ‘per ongeluk’ spannende<br />
taferelen tegen te komen. Aangezien wij tegenwoordig vrijwel<br />
allemaal voorzien zijn van een telefoon die wij altijd trouw op<br />
zak dragen, zijn we vaak ook in het bezit van een camera. Het<br />
kan dus zo maar zijn dat je toeschouwer bent van een overval<br />
of een misdrijf en dit vast weet te leggen. Jij hebt dan het<br />
kiekje waar de professionele fotograaf waarschijnlijk net te<br />
laat voor komt.<br />
Dit is ook één van de redenen waarom kranten, tijdschriften<br />
en websites steeds vaker amateurbeelden plaatsen.<br />
Maar het is ook een feit dat amateuristische beelden sneller<br />
voor ‘waar’ aangezien worden door het publiek. Door de<br />
slechte beeldkwaliteit en vaak onhandige shots denkt men<br />
schijnbaar sneller dat het dan ook echt zo is gebeurd. Wie<br />
weet wat er met een professionele foto allemaal is gebeurd.<br />
28<br />
Zo had men er moeite mee te geloven dat er daadwerkelijk<br />
iemand op de maan was geland voor de eerste keer. Ook al<br />
was er beeldmateriaal van geleverd. Doordat er slechts vanuit<br />
één hoek beeld was en omdat het beeld afkomstig was van<br />
NASA zelf dachten mensen al snel dat er het één en ander<br />
gemanipuleerd was en dat het dus niet echt was gebeurd.<br />
Het feit dat er maar 1 van is, of maar van uit 1 standpunt<br />
draagt dus ook bij aan de geloofwaardigheid van een beeld.<br />
Zijn er veel verschillende maar toch dezelfde versies van dan<br />
zullen we het beeld sneller als ‘waar’ aannemen. Zo zie je dat<br />
bijvoorbeeld snel bij catastrofen of nare gebeurtenissen.<br />
Maar amateurfotografen zijn ook gewoon erg vermakelijk om<br />
de knullige kiekjes die ze schieten. En ja, daar hoor ik bij.<br />
door Nikki Vossen
Verandert een beeld wanneer je het verhaal erachter kent?<br />
Ze heeft een mysterieuze glimlach, die levensecht lijkt. En van<br />
welke hoek je haar ook bekijkt, ze lijkt je altijd aan te kijken.<br />
Als ik je nu vraag over welk schilderij ik het heb, dan zul je zeer<br />
waarschijnlijk op één antwoord uitkomen. Juist, de Mona<br />
Lisa. Wanneer ik je vraag een man te visualiseren die<br />
eigenhandig een colonne tanks tegenhield, dan is de kans<br />
zeer groot dat je een foto voor je ziet die op 5 juni 1989 is<br />
gemaakt in Beijing bij het plein van de Hemelse Vrede 1. En<br />
wanneer je een Cubaanse vrijheidsstrijder voor de geest moet<br />
halen die vaak op een rode achtergrond afgedrukt wordt, dan<br />
denk je hoogstwaarschijnlijk aan Ernesto ‘Che’ Guevara.<br />
Het verhaal achter deze beelden heeft invloed op de<br />
interpretatie en de betekenis van het beeld. Het beeld<br />
verandert er als het ware door. Als je nog nooit van de Mona<br />
Lisa hebt gehoord, niet weet dat Leonardo Da Vinci het heeft<br />
geschilderd en het schilderij zou bij de buren in de gang<br />
hangen, dan zou je er wellicht anders tegen aan kijken. Het is<br />
dan tenslotte maar een klein schilderijtje waarop het portret<br />
van een vrouw staat. Je kunt het dan natuurlijk een erg mooi<br />
schilderij vinden, want dat is het, maar het heeft waarschijnlijk<br />
minder impact. Echter, door meer te weten over het schilderij<br />
en de maker ervan wordt het schilderij veel interessanter. Zo<br />
is de man die eigenhandig de colonne tanks tegenhield, met<br />
niets meer dan een plastic zak in zijn hand, een symbool<br />
geworden voor protesten en staat Che Guevara symbool<br />
voor strijd en revolutie.<br />
Het verhaal achter een beeld kan dus erg van belang zijn voor<br />
de waarde die er aan gehecht wordt. Wanneer je naar een<br />
afbeelding van Che Guevara kijkt, dan is in de meeste<br />
gevallen alleen zijn hoofd afgebeeld, vaak volledig in het zwart<br />
op een rode achtergrond. Hij heeft een militaire baret op zijn<br />
hoofd en een vastberaden blik in zijn ogen. Een hoofd dat is<br />
afgedrukt op posters, t-shirts, mokken, Cubaanse<br />
geldbiljetten, enzovoorts. Het is bijzonder dat een in zwart<br />
afgedrukt hoofd een heel verhaal kan vertellen, iedereen krijgt<br />
er een bepaald gevoel bij.<br />
Maar hoe werkt dat dan bij een beeld waarvan je het<br />
achterliggende verhaal niet kent? Waarbij je niet weet wat de<br />
betekenis is of je het simpelweg niet begrijpt.<br />
Daar is eigenlijk een hele simpele manier voor! Kijk gewoon<br />
goed naar wat je ziet en wat het bij je oproept. Is het zo<br />
simpel? Ja, zo simpel is het! Geef een betekenis aan het<br />
beeld. Wat doet het met jou? Geef een betekenis die voor jou<br />
van toepassing is vanuit je eigen kennis en context. Door er<br />
zelf een betekenis aan te geven zorg je ervoor dat het beeld<br />
voor jou waarde krijgt. En geloof me, je zult het beeld dan<br />
anders bekijken dan je ooit gedaan hebt.<br />
Zo doet Erik Kessels in zijn werk veel met de verhalen achter<br />
beelden. Hij maakt verhalen zichtbaar door te spelen met<br />
context, volgorde en vergelijkingen. Als het verhaal eenmaal<br />
zichtbaar is, of juist helemaal niet, ga je andere dingen zien en<br />
beleven.<br />
Door Luuk Mank & Nikki Vossen<br />
1 Charles Cole, Fotojournalist, maker van de foto.<br />
ALEC SOTH<br />
Alec Soth (1969, Minneaplolis, Minnesota) is een Amerikaanse fotograaf. Zijn foto’s hebben<br />
een filmische feel met folklore elementen die verwijzen naar het verhaal achter het beeld.<br />
Voor WHAT’S NEXT? A Search into the future of photography, initiatief van FOAM<br />
Amsterdam, exposeerde Alec Soth zijn visie (zie hiernaast).<br />
29
THE PERSONAL ANSWER<br />
Both Henry and I lived in the<br />
countryside. We were socially akward<br />
and lonely and slept with our dogs (we<br />
both happened to have Great Danes).<br />
We were 14-years-old and best<br />
friends.<br />
Henry called our experiments<br />
adventures. Once we bribed the<br />
janitor to let us into the tunnels<br />
beneath the school. But the adventure<br />
I remember most was at my house.<br />
My parents were gone for the night.<br />
Henry and I decided to explore the<br />
dark woods behind the barn. We<br />
reached the end of the forest near the<br />
lake when the flashlight went dead.<br />
Total dark. The path was immediatly<br />
lost. Our only choice was to take each<br />
other’s hand and venture into the<br />
dense web of the woods. By the end<br />
we were on our hands and knees. Our<br />
arms were bloody from thorns, but we<br />
still held onto each other. This is a<br />
picture of what we looked like (or<br />
maybe a picture of the woods, or our<br />
Great Danes):<br />
Don’t you wish you could see this picture? Whether it is a 3-D digital holograph<br />
or an image burned onto a piece of wood, the thing that makes you want to see<br />
the picture is the story. In the end, what’s next is what always was: the story.<br />
30
Je keek naar een reeks portretten van Australische<br />
criminelen uit de jaren 1920.<br />
Bron: Politie archief Sydney.<br />
40
Dochter van Erik Kessels met bloedneus. Foto door Erik Kessels.<br />
41<br />
1 Beeldtaal, H1.8 Willem Koetsenruijter, Jos van den Broek, Jaap de Jong en<br />
Laetitia Smit, Boom Lemma ISBN 978-90-4730-115-8<br />
2 Reader Semicoum, Hogeschool van Kunsten Utrecht, Anke Coumans
‘Het is maar net hoe je het interpreteert’, een<br />
veelvoorkomende zin. En in principe altijd waar. Iedereen<br />
interpreteert namelijk alles anders. Dit kan een heel klein<br />
beetje anders zijn of compleet anders. Niemand interpreteert<br />
een boodschap precies hetzelfde, dit komt simpelweg omdat<br />
we allemaal uniek zijn. We beschikken allemaal over ander<br />
kennis, hebben andere ervaringen en een ander verleden.<br />
Leeftijd speelt hierin ook een rol, ouderen interpreteren<br />
anders dan jongeren, en mannen interpreteren weer anders<br />
dan vrouwen. Ook de context waarin we iets aanhoren of<br />
aanschouwen verandert onze interpretatie. En denk ook eens<br />
aan verschillende culturen, binnen de westerse cultuur zijn al<br />
tal van subculturen te vinden. Dit heeft ook invloed op de<br />
interpretatie. Zo interpreteren we een schilderij dat hangt in<br />
een museum anders dan wanneer het in een eetcafé hangt.<br />
Het kader waarin we iets zien is bepalend voor de betekenis<br />
die we eraan geven. Interpretatie is dus een complex en<br />
interessant iets.<br />
Ook semiotiek speelt een rol bij het interpretatieproces 1.<br />
Semiotiek is als het ware een wijze van kijken en interpreteren<br />
waarbij het gaat om de relatie tussen een beeld of tekst en de<br />
kijker of lezer. Het is het moment waarop je de betekenis<br />
begrijpt. Anke Coumans 2 van de Hogeschool voor Kunsten te<br />
Utrecht schrijft over semiotiek en beschrijft het als een wijze<br />
van kijken die geen vast object heeft. Zo zijn er overal om ons<br />
heen tekens zichtbaar die voor de semioticus te ‘lezen’ zijn.<br />
Denk hierbij aan ruimten, kleding, taalgebruik enzovoorts. In<br />
de semiotiek worden als het ware verbanden gelegd tussen<br />
deze tekens. In het geval van de kunst kun je het beschrijven<br />
als het punt waarop het kunstwerk en de toeschouwer elkaar<br />
tegenkomen. Een driehoeksverhouding tussen kunstwerk,<br />
toeschouwer en betekenis zorgt er hierbij voor dat de<br />
toeschouwer ook invloed heeft op de betekenis van het<br />
kunstwerk. Het kunstwerk is als het ware het medium, en<br />
maakt een betekenis beschikbaar voor de toeschouwer. Ook<br />
hierbij zijn zowel de context van het kunstwerk als de context<br />
van de toeschouwer bepalend voor de betekenis, en dus de<br />
interpretatie.<br />
Je kunt als toeschouwer van een kunstwerk dus zelf een<br />
betekenis geven aan hetgeen je ziet, vanuit je eigen kennis en<br />
context. Je kunt je interpretatie dus inzetten om zelf een<br />
betekenis te geven aan de dingen om je heen! Kijk goed om<br />
je heen, geef betekenis, en interpreteer er flink op los. Dit<br />
doen we natuurlijk al de hele dag, maar ben je hier eens<br />
bewust van. Dat geeft waarde aan hetgeen je ziet, en verrijkt<br />
je leven!<br />
door Luuk Mank<br />
42
43<br />
Source: ffffound.com
‘Kijken doe je met je ogen, niet met je handjes!’ Een uitspraak<br />
die ik vroeger regelmatig van mijn moeder te horen kreeg.<br />
Slim, want het heeft zeer waarschijnlijk heel wat waardevolle<br />
spullen gered in de winkels waar ik met mijn ouders kwam.<br />
Maar kijk je eigenlijk wel met je ogen? Of werkt dat misschien<br />
heel anders?<br />
Een foto is in de meeste gevallen een afbeelding van een<br />
driedimensionale wereld. De foto zelf is natuurlijk gewoon plat<br />
en eigenlijk niets anders dan een patroon van vlekken op een<br />
stuk papier waarbij je zelf de driedimensionale ruimte creëert.<br />
Die ruimte bestaat niet echt, die ontstaat in je hoofd. Je<br />
hersenen doen dit werk voor je. Dus je gebruikt je ogen om te<br />
kijken, maar het ‘zien’ gebeurt in de hersenen. Dit danken we<br />
aan de visieverwerkende gebieden in onze hersenen 1.<br />
Je hersenen worden de hele dag flink aan het werk gezet, ze<br />
moeten grote hoeveelheden informatie verwerken die via je<br />
zintuigen binnenkomt. Het meeste werk hebben je hersenen<br />
aan de binnenkomende visuele informatie, dat geschat wordt<br />
op 80% van alle inkomende informatie. Hierin maken je<br />
hersenen zelf een selectie. Naar schatting blijft eentriljoenste<br />
deel over van alle visuele informatie die de hersenen<br />
binnenkomt. Daarvan selecteren we weer een zeer beperkt<br />
deel van informatie die ons aanzet tot actie; het echte kijken.<br />
Wanneer we echt scherp gaan stellen op een bepaald beeld<br />
dan gebeurt dit voornamelijk op onze macula (de gele vlek),<br />
en dit gebeurt midden in ons gezichtsveld. Door goed naar<br />
45<br />
een object of beeld te kijken scannen we continu met onze<br />
macula over het beeld. Onze ogen zijn bij écht kijken dus<br />
constant in beweging. Bewust kijken is dan ook een zeer<br />
actieve bezigheid 2.<br />
Kijken doen we de hele dag, onze ogen kunnen nou eenmaal<br />
niets anders. We registreren, zetten onze hersenen ermee<br />
aan het werk en kijken vrolijk verder. Het grootste deel van de<br />
dag blijft het gewoon bij kijken, en soms leidt dit tot zien. Zien<br />
is eigenlijk kijken met je bewustzijn, je bent bijvoorbeeld<br />
verbaasd of boos over wat je ziet. Zien is dus het kijken<br />
gekoppeld aan een van je vele emoties. Je geheugen<br />
verwerkt het beeld dan niet direct maar stelt dit even uit tot je<br />
kunt waarnemen. En wanneer je gaat waarnemen dan<br />
refereer je het beeld dat je ziet aan andere beelden die je al<br />
opgeslagen hebt in je geheugen. Beelden die je sinds je<br />
kindertijd al in je geheugen hebt opgeslagen met behulp van<br />
spel.<br />
Bij het spelen van kinderen wordt dus al de basis gelegd voor<br />
je kijkgedrag op latere leeftijd, en de rest van je leven! 3<br />
Maar goed dat ik vroeger veel buiten met mijn handen heb<br />
gespeeld, want kijken met je handjes is zo slecht nog niet!<br />
door Luuk Mank
1 Mensen, p. 125, Robert Winston, ANWB Media, ISBN 9018021431<br />
2 Ooit gezien, maar nog niet uitgekeken, p.158, Cees Diepeveen (mede<br />
auteurs: L. Teurlings, P. Verstraten), Bohn Stafleu van Loghum, ISBN<br />
9031328642<br />
3 Kinderen eerst..., p.5, H. van ’t Hek, Koninklijke Van Gorcum b.v., ISBN<br />
9023242823<br />
46
Wanneer je naar deze reclame uiting van Chanel kijkt, dan zul<br />
je snel in de gaten krijgen dat het om parfum gaat, wellicht<br />
een nieuw luchtje van het gevestigde merk. Het is geen<br />
verrassing dat er een vrouw afgebeeld staat, in zo goed als<br />
iedere reclame uiting van damesparfum wordt immers een<br />
dame afgebeeld. We ervaren dit beeld als normaal. Maar is<br />
het beeld dat we zien nou wel echt zo normaal?<br />
Wanneer je goed gaat kijken naar wat er allemaal te zien is, en<br />
je het beeld gaat beschrijven, dan vallen een aantal dingen op<br />
die je misschien anders niet direct zouden opvallen. Zo is er<br />
een naakte jonge vrouw te zien, ze zit en houdt met een hand<br />
een bolhoed voor haar borsten en bedekt een deel van haar<br />
lichaam met een wit overhemd. De vrouw heeft duidelijk<br />
aandacht besteedt aan haar uiterlijk, ze ziet er verzorgd uit.<br />
Ze draagt een ietwat strakke ketting en het licht in de ruimte<br />
waarin ze zich bevindt is minimaal. We kunnen niet goed<br />
opmaken in wat voor een ruimte de jonge vrouw zich bevindt,<br />
de achtergrond doet een beetje aan als beton, en hetgeen<br />
waar de vrouw op zit is niet te definiëren.<br />
Waarom een bolhoed en een overhemd? De bolhoed stond in<br />
het midden van de 20ste eeuw symbool voor Britse<br />
zakenlieden, veelal succesvolle mensen. Dit in combinatie<br />
met het witte overhemd geeft aan dat er duidelijk een link<br />
gelegd wordt met een zakenman, een succesvol persoon<br />
waarschijnlijk. Er zou dus een zakenman aanwezig zijn bij de<br />
jonge vrouw. En omdat de vrouw haar lichaam bedekt met de<br />
TUSSEN<br />
DOORTJE<br />
LUUK’S KIJKERS<br />
48<br />
kledingstukken van de man is te concluderen dat de man ook<br />
uit de kleren is gegaan. Wellicht dat we zitten te kijken naar<br />
een moment net voor of net na een liefdesspel tussen de<br />
jonge vrouw en een onbekende man.<br />
Wanneer je goed kijkt naar het gezicht van de vrouw, dan valt<br />
vooral haar gezichtsuitdrukking erg op. Waarschijnlijk is<br />
gepoogd een zwoele blik vast te leggen, beoordeelt u zelf<br />
maar of dit is gelukt. Wanneer je alleen naar het gezicht kijkt,<br />
en de rest van foto bedekt dan valt op dat de vrouw helemaal<br />
niet vrolijk kijkt, ze kijkt eigenlijk best chagrijnig en ze lijkt wel<br />
boos. Haar houding accentueert dit gevoel ook, wanneer je<br />
let op haar ietwat kromme houding en haar hangende<br />
schouders. Het lijkt er bijna op dat ze zich schaamt, alsof ze<br />
daar liever niet had gezeten. Alsof ze eigenlijk niet op de foto<br />
wilde. Zou ze misschien gedwongen zijn? De ruimte waarin<br />
ze zich bevindt oogt ook vrij grauw en ongezellig, het lijkt wel<br />
beton waar een paar lampen op gericht zijn, dit lijkt de ruimte<br />
niet gezelliger te maken.<br />
Oke, even terug naar het begin. Het gaat om parfum.<br />
Natuurlijk is parfum bedoeld om lekker te ruiken, om te<br />
verleiden en personen aan te trekken. Maar is het niet vreemd<br />
dat we het gewoon normaal vinden dat een fles parfum wordt<br />
geïllustreerd met een naakte vrouw die eigenlijk helemaal niet<br />
gelukkig of blij kijkt en in een ongezellige ruimte zit waarbij<br />
waarschijnlijk ook een naakte man aanwezig is? Ik vind het<br />
raar.
“Foto en bijschrift vormen feitelijk een eenheid en kunnen<br />
in relatie tot elkaar ook voor een interessant<br />
spanningsveld zorgen.”<br />
Het is een misverstand dat communicatie middels beelden<br />
alleen maar over beelden gaat. Grafieken zijn vrijwel altijd<br />
onleesbaar zonder enkele cijfers en woorden ter<br />
verduidelijking. Ook het voorbeeld van infographics bewijst<br />
nogmaals dat beelden niet altijd vanzelf spreken. Bij deze<br />
manier van een boodschap overbrengen zijn woorden vaak<br />
nodig om de ‘kijker’ de weg te wijzen. Ook foto’s kunnen<br />
soms niet zonder bijschrift of ondersteunende tekst. Deze zijn<br />
vaak cruciaal voor het goed kunnen begrijpen van het beeld. 1<br />
Zo bezocht ik laatst in FOAM (Amsterdam) de expositie van<br />
fotografe Dana Lixenberg. Zij fotografeerde de stad<br />
Amsterdam, zoals al door zovelen is gedaan, maar deed dat<br />
op een minder gangbare manier. Ook al ken je Amsterdam<br />
een beetje, zonder de titel van de serie had je waarschijnlijk<br />
geen idee gehad waar deze foto’s genomen waren. In dit<br />
geval waren de woorden ‘Set Amsterdam’ dus genoeg om te<br />
kunnen concluderen dat de reeks foto’s in Amsterdam waren<br />
gemaakt. Maar naar het verhaal achter één van de beelden of<br />
de beweegredenen van Lixenberg zelf kon je nog enkel<br />
gissen. In de museumruimte lagen echter kleine boekjes. ‘In<br />
gesprek met Dana Lixenberg’ luidde het op de eerste pagina.<br />
Een kort maar interessant interview met Lixenberg op de<br />
pagina’s die volgden. Al lezend en nog eens terug kijkend naar<br />
bepaalde beelden betrap je jezelf al gauw op een vragende<br />
blik. Maar juist door jezelf de juiste vragen te stellen en gebruik<br />
te maken van de tekst die je aangereikt wordt kun je<br />
achterliggende verhalen en mysteries ontdekken. En dat is<br />
natuurlijk waar het beeld pas echt interessant wordt.<br />
Tekst kan ontzettend veel met een beeld doen. Net zoals<br />
beeld veel met tekst kan doen. Ze kunnen elkaar een<br />
compleet andere betekenis geven. Zo zie je vaak tijdens<br />
verkiezingsperiodes dat er gebruik gemaakt wordt van de<br />
kracht van beeld en woord. En dan voornamelijk dus in<br />
combinatie met elkaar. De poster voor Obama in 2008 liet zijn<br />
gezicht zien met daaronder de tekst : ‘HOPE’. Al snel volgden<br />
negatieve varianten door enkel de tekst te veranderen naar<br />
bijvoorbeeld ‘NOPE’. De hele betekenis van het beeld werd in<br />
dit geval dus veranderd door één woord.<br />
Foto en bijschrift vormen feitelijk een eenheid en kunnen in<br />
relatie tot elkaar ook voor een interessant spanningsveld<br />
zorgen.<br />
Maar, betekent de opmars van beelden ook de val van het<br />
woord? Over dit onderwerp zijn de meningen verdeeld. Zo<br />
staat Neil Postman (Amerikaans<br />
communicatiewetenschapper en publicist) recht tegenover<br />
Mitchell Stephens (professor in journalistiek en massa<br />
communicatie). Waar Postman van mening is dat de opmars<br />
van het beeld resulteert in een vervlakking van de cultuur, ziet<br />
Stephens deze ontwikkelingen juist als een nieuwe<br />
mogelijkheid tot intellectuele expressie 2.<br />
Over wanneer de beelden ‘explosie’ daadwerkelijk is<br />
begonnen zijn drie theorieën, ook genoemd in het Essay van<br />
49<br />
José van Dijck. Sommigen beschouwen de ontwikkeling van<br />
de fotografie (rond 1840) als begin van de grote<br />
beeldenstroom. Doordat beelden vanaf dat moment<br />
mechanisch gereproduceerd en verspreid konden worden.<br />
Door de vergroting van de reikwijdte is volgens hen de<br />
explosie ontstaan. Maar, al met het begin van de<br />
boekdrukkunst wisten beelden zich op ‘mechanische’ wijze te<br />
verspreiden.<br />
Volgens anderen heeft de beelden explosie plaatsgevonden<br />
op het moment dat bewegend beeld werd uitgevonden. De<br />
film dus, uitgevonden rond 1895.<br />
Een derde groep beweerd dat beelden daadwerkelijk in<br />
opmars kwamen met de opkomst van de televisie in de jaren<br />
50. Door deze ontwikkeling werd het mogelijk om (bewegend)<br />
beeld electronisch te verspreiden en dit keer ook in privé<br />
sferen: in de huiskamers van de kijkers.<br />
Eigenlijk is het niet echt te bepalen wanneer deze explosie nou<br />
werkelijk plaats heeft gevonden. Voor iedere theorie is wel iets<br />
te zeggen. De geschiedenis van het beeld zelf is natuurlijk al<br />
veel ouder dan de uitvinding van de fotografie of van de film.<br />
Studies wijzen zelfs uit dat beelden er al eerder waren dan de<br />
woorden. Er zijn beelden gevonden van 25.000 jaar oud terwijl<br />
de eerste vormen van schrift pas ontwikkeld werken rond<br />
3300 v.C. Ook in perioden als de Middeleeuwen waren<br />
beelden vaak belangrijker dan woorden. Een groot gedeelte<br />
van de bevolking was destijds analfabeet en haalde informatie<br />
uit gesproken teksten en, jawel, beelden. De macht van het<br />
beeld lijkt dus van alle tijden te zijn.<br />
Beeld en Woord lijken tegenstanders van elkaar te zijn. Ten<br />
minste, dat wordt gepretendeerd. Maar wat nou als woord en<br />
beeld gewoon samen gaan? Woorden zullen waarschijnlijk<br />
blijven, beelden kunnen nou eenmaal niet altijd vertellen wat<br />
woorden kunnen. Ik vraag me af of dat ooit zal veranderen. In<br />
plaats van deze twee als vijanden te zien die elkaar<br />
verwoesten kun je ook eens de andere kant bekijken: Televisie<br />
heeft een nieuwe impuls gegeven aan de orale cultuur door<br />
middel van bijvoorbeeld de talkshow. De ‘ouderwetse’ brieven<br />
krijgen een nieuwe dimensie door de populariteit van de<br />
tegenwoordige e-mail. Woord en beeld versterken elkaar dus<br />
in dit geval, ze gaan samen en ontwikkelen zich samen.<br />
Ook in Understanding Comics, belicht Scott McCloud 3 de<br />
verhouding tussen woord en beeld. De strip is natuurlijk ook<br />
hét voorbeeld als het om deze ‘vermenging’ gaat. Hij laat zien<br />
hoe je door middel van een ‘gutter’ tussen twee beelden een<br />
eigen interpretatie aan het verhaal kan geven en hoe, en op<br />
welke momenten, woord beeld goed kan ondersteunen.<br />
Of de opmars van beeld de val van het woord betekend, ik<br />
denk het niet maar het blijft een interessante kwestie waar veel<br />
over te zien en lezen is.<br />
door Nikki Vossen
1 Beeldtaal p. 198, Jos van den Broek, Willem Koetsenruijter, Jaap de Jong en Laetitia Smit,<br />
Boom Onderwijs, ISBN: 978-90-473-0115-8<br />
2 Geen beelden zonder woorden, José van Dijck in ‘De Plaatjes Maatschappij, essays over<br />
beeldcultuur. ISBN:90-5662-283-8<br />
3 Understanding Comics, the invisible art, ISBN: 0-06-097625-X<br />
50
51<br />
Brandoefenplaats, Schiphol, 2010. Fotograaf: Dana Lixenberg. danalixenberg.com.
René Magritte.<br />
52
1 http://www.youtube.com/watch?v=YaIRoKVuufE&feature=player_embedded<br />
53<br />
Foto van Marleen Kuijf.
“Iemand die jouw wallen al gewend is<br />
zal niet veel opmerken aan de foto”<br />
Toen Luuk en ik de duizenden dia’s bekeken die we op<br />
rommelmarkten hadden weten te bemachtigen voor een<br />
prikkie wisten we eigenlijk meteen al dat ‘foto-foutjes’ ons<br />
trokken. Zodra een raar gekaderde, onscherpe, overbelichte<br />
of onderbelichte foto de revue passeerde, werd het drukken<br />
op de knop voor de volgende foto uitgesteld en gingen we<br />
ons dingen afvragen. Iets wat we bij ‘gelukte’ foto’s niet zo<br />
snel hadden. ‘Mislukte’ foto’s zijn interessant omdat ze veel<br />
vertellen.<br />
Maar wat is nou eigenlijk een mislukte foto? Wanneer is een<br />
foto mislukt? Dat klinkt natuurlijk erg arbitrair. En volgens mij<br />
is het dat ook. Luuk en ik hebben onze familie, vrienden en<br />
kennissen gevraagd of ze hun computer, fotoboeken inclusief<br />
prullenbak en virtuele trash can eens door wilden spitten en<br />
ons één foto te mailen die volgens die persoon echt het<br />
meest mislukt is. Door te zien wat een persoon zou kiezen als<br />
grootste mislukking kan je naar aanleiding van het beeld<br />
concluderen wat dus niet de bedoeling was. En wat juist niet<br />
de bedoeling was is interessant om te weten want dat zegt<br />
weer van alles over de persoon die de foto nam, de<br />
(eventuele) persoon/personen die op de foto staat/staan, de<br />
setting etc.<br />
Als je in Google ‘Mislukte foto’ ingeeft dat krijg je als eerste hit<br />
een hele leuke website met een ingewikkelde URL:<br />
http://archive.greenlightsolutions.nl/misluktefoto/<br />
De mensen achter deze website vinden het ontzettend<br />
jammer dat foto-foutjes aan het verdwijnen zijn door de<br />
opkomst van de digitale fotocamera. Op deze nieuwe<br />
machines worden mislukkingen natuurlijk zonder pardon<br />
gewist. Juist omdat ook zij mislukte plaatjes zo mooi vinden<br />
kan je op de website je mislukte foto’s met de wereld delen.<br />
En op jouw beurt kan jij dan weer genieten van andermans<br />
mislukkingen. Eens in de zoveel tijd moet de vakjury aan de<br />
slag en wordt ‘officieel de mislukste’ foto gekozen. Die krijgt<br />
een ereplaatsje op de site. Ook vind je er een heuse mislukte<br />
foto cursus (aanrader hoor!) en een aantal tips die je vertellen<br />
wat je zoal met mislukte foto’s kan doen. Dit alles op een<br />
luchtige manier met een tikkeltje humor, maar dat maakt het<br />
punt niet minder duidelijk: mislukte foto’s zijn mooi,<br />
weggooien is eeuwig zonde.<br />
Op de vraag wat een mislukte foto is bestaat waarschijnlijk<br />
geen antwoord. Al kunnen we misschien wel zeggen dat het<br />
overgrote deel van de mensen een overbelichte,<br />
onderbelichte of bewogen foto als ‘mislukt’ beschouwt.<br />
Waarschijnlijk omdat het vaak het beeld wat vastgelegd<br />
54<br />
moest worden belemmerd. Maar jij als fotograaf of als<br />
‘object’ kan ook hele andere dingen mislukt vinden. Dat heeft<br />
dus alles te maken met wat jij initieel wilde. Als iets vervolgens<br />
niet verloopt zoals jij het wilde dan kun je de foto mislukt<br />
vinden. Ook al is deze haarscherp en perfect belicht.<br />
Maar een mislukking kan ook weer per ongeluk een succes<br />
worden. Voor klara.be laten Carl de Keyzer, Koen Bauters,<br />
Lies Willaert en Jimmy Kets 1 (Belgische fotografen) één van<br />
hun mislukte beelden zien die ze toch ook wel weer<br />
ontzettend mooi vinden. Eigenlijk zijn ze mislukt, zo noemen<br />
ze ze ook nog steeds, omdat het uiteindelijke beeld niet laat<br />
zien wat de ‘bedoeling’ van de fotograaf was. Het beeld heeft<br />
een andere betekenis gekregen, een andere emotie, een<br />
ander gevoel. Per ongeluk dus, een foutje, maar wel een<br />
geslaagd foutje.<br />
Zo kunnen we ook vakantie foto’s mislukt vinden omdat we er<br />
met goed zichtbare wallen op staan of omdat er net dat ene<br />
bootje op moest dat nu buiten beeld valt. Iemand die jouw<br />
intenties met die foto niet kent of jouw wallen al gewend is zal<br />
niet veel opmerken aan de foto en deze dus waarschijnlijk als<br />
een ‘gelukte’ foto beschouwen. Jij vindt ‘m mislukt omdat het<br />
beeld niet aan jouw wensen of verwachtingen voldoet.<br />
Wanneer jij een foto wilt maken van jouw hond, maar er is niet<br />
genoeg licht en de foto wordt te donker, dan kan je<br />
waarschijnlijk niet meer goed zien dat er een hond op de foto<br />
staat. Echter, de foto geeft de situatie wel weer zoals deze op<br />
dat moment daadwerkelijk was. Als je jouw hond omsingeld<br />
had met 3 sta lampen dan had je meer kans gehad dat de<br />
hond beter/goed ‘in beeld’ was geweest. Maar je had<br />
bijvoorbeeld ook kunnen denken dat de foto op klaarlichte<br />
dag was genomen terwijl het eigenlijk pikke donker was<br />
buiten. Om een ‘gelukte’ foto te maken wordt er dus geregeld<br />
gebruik gemaakt van ‘nep’ licht of decor stukken. Doordat je<br />
bij een mislukte foto vaak ziet wat niet de bedoeling was is<br />
een mislukking dus ook eerlijker. Het geeft een eerlijker beeld<br />
weer van de werkelijkheid.<br />
Eigenlijk moet je dus nooit van je eigen foto zeggen dat jij ‘m<br />
mislukt vindt, pas dan gaat anderen opvallen wat er (volgens<br />
jou) aan schort.<br />
door Nikki Vossen
55<br />
Foto van Maril Dings
56<br />
Foto van Marleen Kuijf<br />
FOUTJE!
57<br />
Foto van Joris Bax
58<br />
Foto van Marleen Kuijf<br />
FOUTJE!
59<br />
Foto van Carolien van der Vossen
60<br />
Foto van Marleen Kuijf<br />
FOUTJE!
“Die mislukte beelden zijn toch<br />
helemaal niet interessant?”<br />
Wat gooi je weg? Vraag het een professioneel fotograaf en hij<br />
zal je vertellen dat een hoog percentage van zijn geschoten<br />
foto’s in de prullenbak verdwijnt, tegenwoordig in de meeste<br />
gevallen de digitale prullenbak. Logisch, zul je denken. Niet alle<br />
foto’s zijn goed gelukt. Die mislukte beelden zijn toch helemaal<br />
niet belangrijk? Of interessant?<br />
Het is inderdaad zo dat je er niet altijd iets mee kunt. En het is<br />
ook logisch dat een fotograaf niet al zijn geschoten foto’s<br />
bewaard, dat is simpelweg niet praktisch. Maar interessant zijn<br />
die ‘mislukte’ beelden zeker! Laat ik dit uitleggen aan de hand<br />
van een voorbeeld. Stel, je gaat de sociale media ontdekken en<br />
je activeert een account op een sociaal netwerk als Facebook<br />
of Hyves. De eerste stap is het uitkiezen van een goede<br />
profielfoto. Je gaat naar de map ‘foto’s’ op je computer en<br />
zoekt een foto waarvan jij denkt dat het de meest geschikte foto<br />
is voor de rest van de wereld. Want ja, op die ene foto zie je dat<br />
je een beetje kalend bent, en op die andere foto zie je die<br />
vervelende moedervlek onder je kin wel erg goed. Kortom, je<br />
kiest een foto waar je leuk op staat. Maar geeft die foto nou<br />
echt het beste weer wie jij echt bent? In veel gevallen is dat niet<br />
het geval. Vraag maar eens aan vrienden of familie om een foto<br />
uit te kiezen die het beste weergeeft hoe jij echt bent. Je zult<br />
versteld staan als je ziet welke foto’s zij dan uitzoeken.<br />
Als je dit voorbeeld toepast op het werk van een fotograaf, dan<br />
geldt eigenlijk hetzelfde principe. Wanneer een fotograaf iets op<br />
een bepaalde manier vast wil leggen, dan maakt hij een serie<br />
foto’s. Bij een reclame-uiting kunnen wel honderden foto’s<br />
gemaakt worden van eenzelfde situatie, zeker wanneer er<br />
mensen gefotografeerd worden en er veel verandering<br />
plaatsvindt op de achtergrond. Uit deze serie kiest de fotograaf<br />
de foto die in zijn ogen het beste het verhaal vertelt, of de<br />
boodschap weergeeft.<br />
Nou is niet altijd duidelijk wat er met een foto bedoeld wordt.<br />
Soms begrijp je niet waarom er nou juist vanuit een bepaalde<br />
hoek of met een bepaald licht een foto is gemaakt. Wanneer je<br />
dan in de prullenbak van de fotograaf zou kunnen kijken dan is<br />
vaak bij de niet gekozen foto’s goed te zien wat nou juist wél de<br />
bedoeling was! Niet gekozen en weggegooide beelden<br />
vertellen dus een verhaal. En een leerzaam verhaal, ze leggen<br />
precies vast wat nét niet de bedoeling was. Deze beelden<br />
geven dus eigenlijk een heel eerlijk beeld van de werkelijkheid.<br />
Een interessante gedachte!<br />
door Luuk Mank<br />
62
Om daadwerkelijk bij de kern van ons project te komen<br />
besloten we nog één laatste begrip te onderzoeken. Zo<br />
dachten we verder over de betekenis van beelden. Onze<br />
hersenen kraakten flink toen we de lessen van jaar 1 en 2<br />
voor de geest probeerden te halen, maar met succes! Door<br />
deze lessen en onze eigen ervaring gedurende deze<br />
zoektocht naar beelden wisten we te concluderen dat het<br />
niet enkel om kijken gaat in dit project. Nee, het gaat<br />
misschien in eerste instantie om de betekenis die je aan een<br />
beeld geeft wanneer je kijkt. Want dát zorgt er weer voor dat<br />
je anders, verfijnder, beeld kan waarnemen.<br />
Veel mensen zijn bang voor kunst. In musea zijn ze bang dat<br />
ze het niet ‘snappen’. Dat ze de intentie van de kunstenaar<br />
niet begrijpen, en dus denkt men snel dat er niks te zien is<br />
of dat men het vermogen niet heeft om dat te zien. Wat ‘dat’<br />
ook moge zijn. Dit is niet waar. In veel gevallen heeft de<br />
kunstenaar zo veel achterliggende bedoelingen dat het niet<br />
eens mogelijk is ze allemaal te ontdekken en begrijpen.<br />
Bovendien is een veel gehoorde kunstenaars quote: “Als ik<br />
het had kunnen vertellen hoefde ik het werk niet te maken”,<br />
de kunstenaar weet het in sommige gevallen dus ook zelf<br />
niet helemaal precies. Het gaat er meer om wat voor<br />
betekenis je zelf aan het beeld geeft. Het is niet raar of dom<br />
om je eigen conclusies te trekken of als ze niet overeen<br />
komen met die van je buurman. Een goed voorbeeld is het<br />
I.K.B. (International Klein Blue) van Yves Klein. Dit is een<br />
doek dat hij in 1957 exposeerde in Milaan en Parijs. Op het<br />
doek zie je niet meer dan een blauw vlak. Klein vond de<br />
beeldende gevoeligheid van het blauw zo intens dat hij het<br />
over de hele wereld wilde verspreiden. Als je er naar kijkt zul<br />
je waarschijnlijk denken dat je iets hebt gemist omdat je het<br />
niet lijkt te snappen. Maar Klein wilde enkel dat er naar<br />
gekeken werd en dat diegene dan iets zou voelen of<br />
door Nikki Vossen<br />
ervaren. Of misschien wel helemaal niks. Het gaat hier dus<br />
helemaal niet om wat Klein er bij voelde, het gaat om wat je<br />
zelf vindt. Vaak zijn we te bang om zelf een betekenis te<br />
geven.<br />
De psychologische wetten met betrekking tot hoe we<br />
waarnemen 1 verklaren hoe we met onze ogen en onze<br />
hersenen dingen zien en interpreteren. Maar betekenis<br />
geven aan een communicatieve situatie gaat nog een stapje<br />
verder. Semiotiek: De betekenis van wat we zien 2. De<br />
theorie van Barthes 3 legt uit dat we betekenis aan dingen<br />
geven aan de hand van algemeen gedeelde kennis<br />
(denotatie) en gevoelswaarde (connotatie).<br />
Dat onze zoektocht naar beelden sterk gelinkt was met<br />
gevoel en emotie hadden we gemerkt. Pas als je begrijpt<br />
hoe een beeld betekenisvol wordt leer je hier ook mee<br />
omgaan. Het is niet voor niks dat kunstenaars hun werk<br />
vaak open voor interpretatie willen laten; dat komt dus<br />
omdat het werk een persoon pas kan raken als hij of zij een<br />
bepaalde emotie voelt. En zo’n emotie is vaak weer gelinkt<br />
aan een persoonlijke ervaring of gebeurtenis. Als alles van<br />
tevoren al wordt ingevuld zodat er geen ruimte meer is voor<br />
je eigen fantasie dan doet het werk je ook veel minder<br />
omdat je je er niet emotioneel bij betrokken kan voelen.<br />
Betekenis zoeken, vinden, geven of ontdekken is een<br />
psychologisch proces dat plaatsvindt in het hoofd van het<br />
publiek.<br />
Ik merk dat ik het lastig vindt over betekenis te schrijven.<br />
Het duurde dan ook even voordat het kwartje bij mij viel en<br />
ik begon te begrijpen hoe ik kon kijken. En dat is iets heel<br />
persoonlijks, dus moeilijk over te brengen.<br />
Ach, geef een betekenis aan dit stuk tekst op jouw manier,<br />
dan zit je altijd goed.<br />
1 De Gestaltwetten p48. Zie Beeldtaal, Jos van den Broek, Willem Koetsenruijter, Jaap de Jong en Laetitia Smit.<br />
ISBN: 978-90-473-0115-8. Hoofdstuk 4: Gestalt.<br />
2 Semiotiek p72. Zie Beeldtaal, Jos van den Broek, Willem Koetsenruijter, Jaap de Jong en Laetitia Smit. ISBN:<br />
978-90-473-0115-8. Hoofdstuk 5: Semiotiek.<br />
3 Roland Barthes (Cherbourg (Normandië), 12 november 1915 - Parijs, 25 maart 1980) was een Frans<br />
literatuurcriticus en -theoreticus, semioticus en filosoof, beïnvloed door de semiotiek en het structuralisme. Zijn<br />
werk had grote invloed op het poststructuralisme.<br />
63
64<br />
source: ffffound.com
CONCLUSIE<br />
Kun je kijken écht leren? Met onze fascinatie voor beelden en deze vraag op zak gingen we op pad.<br />
Buiten het feit dat we natuurlijk wilden ervaren of we onze hoofdvraag konden beantwoorden, was het<br />
doel ons CMD’er rugzakje te vullen met waardevolle en interessante informatie die ons belangrijk leek<br />
voor onze persoonlijke en professionele ontwikkeling.<br />
Na de duik bleek de zee al snel veel groter te zijn dan we dachten. Er was ook zo veel moois te zien dat<br />
we een flinke tijd bleven zwemmen.<br />
Een divers assortiment aan onderwerpen passeerde de revue en werd grondig onderzocht. Vele<br />
bevindingen, conclusies en meningen. Als conclusie kunnen we stellen dat we ons geconditioneerde zelf<br />
door middel van simpele trucjes als het veranderen van een context of het creëren van een reeks een<br />
andere kijk kunnen bieden. Hierdoor interpreteer je wat je ziet anders en treed je even buiten de<br />
voorgevormde kaders. Erik Kessels, Merlijn Twaalfhoven, Rineke Dijksta en Hans Aarsman, zijn een<br />
grote ontdekking en inspiratie geweest.<br />
Kijken kan je best leren, dat hebben wij ervaren. Het is echter wel een lang leerproces dat wellicht nooit<br />
stopt; je blijft altijd bijleren. Dat is ook het leuke eraan, je neemt je bagage altijd met je mee en kunt het<br />
gebruiken op elk gewenst moment. Heb je er even geen zin in, dan laat je je rugzakje even dicht. Na<br />
deze maanden te hebben gevist in een grote vijver met veel verschillende vissen hebben we pas een<br />
fractie daarvan ontdekt. En zelfs na kennis te hebben opgedaan over deze fractie is het ontzettend<br />
moeilijk om te doorgronden wat je nou eigenlijk zelf bedoelt. Buiten de interessante theorie is het<br />
natuurlijk ook een heel persoonlijk proces dat je daadwerkelijk kan verrijken en wij een ieder zouden<br />
aanraden. Een CMD-minded experiment!<br />
Door nader onderzoek van amateur fotografie werden we gegrepen door deze vertederende,<br />
aangrijpende en onhandige beelden. Echt wonderbaarlijk hoeveel vragen zo’n beeld kan oproepen en<br />
hoeveel er ook beantwoord kunnen worden door het verhaal dat het vertelt. Zo zijn de beelden die als<br />
mislukt bestempeld worden om vervolgens in de prullenbak of vergetelheid te raken ook zo mooi! Je<br />
wilt er naar blijven kijken, er is zo veel te zien. En stiekem kan je nog geheimen ontdekken ook doordat<br />
ze onthullen wat voor intentie de maker niet had. En dat is ontzettend vertederend om te zien. Het<br />
kleedt de maker en persoon/personen op de foto als het ware uit en laat hun meest kwetsbare kant zien.<br />
Om te ontdekken wat men mislukt vindt en dus naar de prullenbak heeft verplaatst kan onthutsend,<br />
grappig, aangrijpend en inspirerend zijn. De mens op een hele pure manier.<br />
Uiteindelijk is het natuurlijk zaak orde in de overvloed aan informatie die we tot ons hebben genomen<br />
aan te brengen om zo een heldere boodschap naar de bezoeker op de expositie te kunnen<br />
communiceren. Hiervoor is strategisch en creatief vermogen van groot belang. We hebben vaak met<br />
pijn in ons hart de bekende ‘Kill your darlings’ techniek toe moeten passen om vervolgens onder de<br />
overlevenden de meest geschikte kandidaat te kiezen. Een kwestie van analyseren en concluderen.<br />
Stappen die wij tientallen keren hebben doorlopen. Zo is ons proces soms ietwat stug verlopen maar<br />
wist ons enthousiasme altijd voor een oplossing te zorgen! Leren doe je met vallen en weer opstaan, dat<br />
hebben we geweten!<br />
Naast ontzettend veel te hebben geleerd over beeld, woord, perceptie en kijken hebben we ook op<br />
professioneel gebied geleerd dat het heel belangrijk is om je onderwerp duidelijk af te bakenen.<br />
Dit afstudeer project is voor ons een basis van een proces dat nooit stopt. Als je eenmaal in de wereld<br />
van beelden bent gedoken ervaar je dat je dingen niet meer hetzelfde ervaart en bekijkt. Daarom blijf<br />
je je altijd ontwikkelen. Het project heeft geleid tot een persoonlijke verrijking en we zijn gegroeid in de<br />
omgang met beeld. Deze vaardigheden zullen we als werkende CMD’er goed kunnen gebruiken en<br />
zullen ons zeker blijven verdiepen in de grote wereld van beelden.<br />
65
door Luuk en Nikki<br />
66
LINKS<br />
DANA LIXENBERG<br />
WWW.DANALIXENBERG.COM<br />
X<br />
KESSELS KRAMER<br />
WWW.KESSELSKRAMERPUBLISHING.COM<br />
X<br />
FOAM AMSTERDAM<br />
WWW.FOAM.ORG<br />
X<br />
RINEKE DIJKSTRA<br />
ZONDER WEBSITE<br />
X<br />
TERRY RICHARDSON<br />
WWW.TERRYRICHARDSON.COM<br />
X<br />
ARSATH RO’IS<br />
ZONDER WEBSITE<br />
X<br />
HANS AARSMAN<br />
TWITTER.COM/HANSAARSMAN<br />
X<br />
MERLIJN TWAALFHOVEN<br />
WWW.TWAALFHOVEN.NET<br />
X<br />
FFFFOUND!<br />
WWW.FFFFOUND.COM<br />
X<br />
ALEC SOTH<br />
WWW.ALECSOTH.COM<br />
X<br />
THOMAS RUFF<br />
ZONDER WEBSITE<br />
X<br />
67<br />
CONSTANT DULLAART<br />
WWW.CONSTANTDULLAART.COM<br />
PHOTOQ<br />
WWW.PHOTOQ.NL<br />
X<br />
HET ROZE OLIFANTJE<br />
WWW.HETROZEOLIFANTJE.NL<br />
X<br />
AKWARD FAMILY PHOTOS<br />
WWW.AKWARDFAMILYPHOTOS.COM<br />
X<br />
INICHOLAS MIRZOEFF<br />
WWW.NICHOLASMIRZOEFF.COM<br />
X<br />
GRAHAM SMITH<br />
WWW.GRAHAMSMITHPHOTOGRAPHY.COM<br />
X<br />
LUCKY TV<br />
WWW.LUCKYMEDIA.NL/LUCKYTV<br />
X<br />
IRINA WERNING<br />
WWW.IRINAWERNING.COM<br />
X<br />
USEFULL PHOTOGRAPHY<br />
WWW.USEFULLPHOTOGRAPHY.COM<br />
X<br />
MIKTOR EN MOLF<br />
WWW.MIKTORENMOLF.NL<br />
X<br />
BOSQUE<br />
WWW.HOLABOSQUE.COM.AR<br />
X
IBRAHEEM YOUSSEF<br />
WWW.IBRAHEEMYOUSSEF.COM<br />
X<br />
EERST ZIEN, DAN GELOVEN<br />
WWW.SANNEMALOE.COM<br />
X<br />
INNOVATIONS IN<br />
STORYTELLING<br />
WWW.TRENDHUNTER.CO,/SLIDESHOW/<br />
STORYTELLING<br />
X<br />
GOOGLE<br />
WWW.GOOGLE.COM<br />
X<br />
WERELDJE VEROVEREN<br />
WERELDJEVEROVEREN.WORDPRESS.<br />
COM<br />
X<br />
KOP<br />
WWW.STICHTINGKOP.NL<br />
X<br />
GRAPHIC DESIGN MUSEUM<br />
WWW.GRAPHICDESIGNMUSEUM.NL<br />
X<br />
MISLUKTE FOTO<br />
ARCHIVE.GREENLIGHTSOLUTIONS.NL/<br />
MISLUKTEFOTO/<br />
X<br />
PERFECTLY TIMED PHOTOS<br />
WWW.HOMOURSHARING.COM/PERFEC<br />
TLY-TIMED-PHOTOS/1543/<br />
X<br />
68<br />
ANOUK KRUITHOF<br />
WWW.ANOUKKRUITHOF.NL<br />
X<br />
YOUTUBE<br />
WWW.YOUTUBE.COM<br />
X<br />
SPOTIFY<br />
WWW.SPOTIFY.COM<br />
X<br />
SKYPE<br />
WWW.SKYPE.COM<br />
X<br />
W+K STUDIO<br />
BLOG.WKSTUDIO.COM<br />
X<br />
KINDEREN ALS<br />
INSPIRATIEBRON<br />
WWW.6VOOR1.NL/2011/01/KINDEREN-<br />
ALS-INSPIRATIEBRON/<br />
X<br />
HOLLAND DOC<br />
WWW.HOLLANDDOC.NL<br />
X<br />
STICHTING AMATEURFILM<br />
WWW.STICHTINGAMATEURFILM.NL/SITE<br />
/WELKOM-BIJ-DE-STICHTING-AMATEUR<br />
FILM.HTM<br />
X
litera<br />
Beeld als drug (artikel), Interpretatie van normen en waarden, Jero van Nieuwkoop.<br />
X<br />
Beeldcultuur, een drieluik. 1: Deconstructie van het fenomeen culturele studies, p1, Heidi de Mare, publicatie<br />
www.designhistory.nl 22 augustus 2010<br />
X<br />
Beeldtaal, H1.8 Willem Koetsenruijter, Jos van den Broek, Jaap de Jong en Laetitia Smit, Boom Lemma ISBN<br />
978-90-4730-115-8<br />
Denken over Beelden, Jan Marie Peters en Luc Pauwels, Acco, ISBN: 903345937X<br />
Door het oog van de lens, Hoe fotografie ons leven heeft veranderd, p.15, Gerry Badger, Terra, isbn:<br />
9789058977434<br />
Flags of our Fathers, directed by Clint Eastwood, 2006<br />
Fotografisch genoegen het, Beeldcultuur in een digitale wereld, Arjen Mulder ISBN 9055152536<br />
Holland Doc op Ned 2: Simone de Vries, VPRO 2009: De kijk van Kessels<br />
Holland Doc op Ned 2: Tamara Miranda, HUMAN, VPRO 2010: Met nieuwe ogen<br />
Holland in beeld, Toon Lauwen ISBN 9789068684605Reader Semicoum, Hogeschool van Kunsten Utrecht,<br />
Anke Coumans<br />
X<br />
In almost every picture #7, KesselsKramer, ISBN 9789070478230<br />
X<br />
X<br />
X<br />
X<br />
X<br />
X<br />
X<br />
69
tuur<br />
In almost every picture, Sororal Twins, Erik Kessels, KesselsKramer, ISBN 9070478072<br />
X<br />
X<br />
Kijkers (DVD), Erik Kessels, Norbert ter Hall, VPRO<br />
Kinderen eerst..., p.5, H. van ’t Hek, Koninklijke Van Gorcum b.v., ISBN 9023242823<br />
X<br />
Mensen, Robert Winston, ANWB Media, ISBN 9018021431<br />
X<br />
Ooit gezien, maar nog niet uitgekeken, p.158, Cees Diepeveen (mede auteurs: L. Teurlings, P. Verstraten),<br />
Bohn Stafleu van Loghum, ISBN 9031328642<br />
X<br />
Over beeldcultuur: Fotografie, film, televisie, video, p. 7, Jan Marie Peters, Rodopi Bv Editions, ISBN<br />
9051834470<br />
X<br />
Plaatjesmaatschappij de, essays over beeldcultuur ISBN 9056622838<br />
X<br />
Reader Semicoum, Hogeschool van Kunsten Utrecht, Anke Coumans<br />
X<br />
Uit de geschiedenis van de fotografie, Aaron Scharf, Focus Amsterdam/Brussel<br />
X<br />
Understanding Comics, the invisible art, Scott McCloud ISBN 9780060976255<br />
70
juni 2011
LUUK MANK 2007717<br />
NIKKI VOSSEN 2007732<br />
Communication & Multimedia Design<br />
aMUX, Avans Hogeschool<br />
2011
Change language