verleden op weg naar de toekomst - Via Belgica
verleden op weg naar de toekomst - Via Belgica
verleden op weg naar de toekomst - Via Belgica
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong> 1<br />
X+1 consultants<br />
per adres:<br />
DLA+ landscape architects bv<br />
Wylerbaan 28a<br />
6561 KR Groesbeek<br />
T 024 3976000<br />
F 024 3976350<br />
info@dlaplus.nl
afbeelding kaft: lakprofi el van <strong>de</strong> <strong>weg</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong><br />
2 <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong>
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong><br />
‘<strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong>’<br />
eindrapportage, juni 2005<br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong> 3
Inhouds<strong>op</strong>gave<br />
Voorwoord .................................................................................................................................<br />
1. Inleiding ........................................................................................................................ 9<br />
1.1 <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> als basisontwikkelingsas ............................................................................. 9<br />
1.2 Opdracht ........................................................................................................................ 10<br />
1.3 On<strong>de</strong>rzoeksgebied ......................................................................................................... 11<br />
1.4 <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> naamgeving en betekenis ........................................................................... 11<br />
1.5 Aanpak ........................................................................................................................... 13<br />
1.6 Het <strong>op</strong>enings<strong>de</strong>bat ......................................................................................................... 13<br />
1.7 Leeswijzer ...................................................................................................................... 14<br />
2. Beleidsmatige context ................................................................................................. 17<br />
2.1 Beleidska<strong>de</strong>r <strong>op</strong> nationaal niveau .................................................................................. 17<br />
2.2 Belangrijkste Provinciale beleidska<strong>de</strong>rs ......................................................................... 19<br />
2.3 Internationale programma’s ........................................................................................... 27<br />
3. Historisch perspectief: <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> als toenmalige ontwikkelingsas ..................... 31<br />
3.1 De Romeinse infrastructuur ........................................................................................... 34<br />
3.2 <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> ..................................................................................................................... 39<br />
4. Visie: <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> als <strong>toekomst</strong>ige ontwikkelingsas ................................................ 49<br />
4.1 Visie ............................................................................................................................... 49<br />
4.2 Ontwikkelingsprincipes ................................................................................................... 52<br />
4.2.1 Algemeen ........................................................................................................................ 52<br />
4 <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong><br />
7
4.2.2 Ruimtelijke ontwikkeling en cultuurplanologie ................................................................ 54<br />
4.2.3 Juridisch-planologisch .................................................................................................... 66<br />
4.2.4 Toerisme en educatie ....................................................................................................... 70<br />
4.2.5 Toerisme en economie ..................................................................................................... 74<br />
4.2.6 Internationaal ................................................................................................................... 77<br />
5. Programma .................................................................................................................... 81<br />
6. Instrumentarium ............................................................................................................ 113<br />
6.1 Organisatie ..................................................................................................................... 113<br />
6.2 Communicatie <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> .............................................................................................. 114<br />
7. Verantwoording ............................................................................................................. 121<br />
7.1 Bureauteam, Projectgroep Provincie, Raad van Wijzen, specialisten ............................ 121<br />
7.2 Bronnen en beeldmateriaal ............................................................................................. 123<br />
Kernbegrippen en an<strong>de</strong>re gebruikte termen<br />
Colofon<br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong> 5
6 <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong><br />
terrein Villa Voerendaal
Voorwoord<br />
Projecten als <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> doen je beseffen in welk een unieke positie we hier in Limburg eigenlijk verkeren.<br />
Er is immers geen an<strong>de</strong>re plek in Ne<strong>de</strong>rland waar het Romeinse culturele erfgoed zo overvloedig<br />
aanwezig is als juist in onze Provincie. Dat is meer dan alleen maar een fortuinlijke speling van <strong>de</strong> historie.<br />
Het is een privilège qui oblige, een voorrecht dat verplicht. Het zou toch eeuwig zon<strong>de</strong> zijn als we dat erfgoed<br />
aan <strong>de</strong> vergetelheid prijs zou<strong>de</strong>n geven.<br />
De <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> biedt een i<strong>de</strong>ale mogelijkheid om ons rijke Romeinse <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> een nieuwe <strong>toekomst</strong> te<br />
geven. Een <strong>toekomst</strong> die een breed en internationaal publiek, van jong tot oud, in staat stelt om <strong>op</strong> boeien<strong>de</strong><br />
en vooral ook on<strong>de</strong>rhou<strong>de</strong>n<strong>de</strong> wijze kennis te nemen van dat <strong>verle<strong>de</strong>n</strong>. Een <strong>toekomst</strong> ook, die via<br />
allerlei nieuwe toeristisch-economische initiatieven positief bijdraagt aan <strong>de</strong> ver<strong>de</strong>re ontwikkeling van Limburg,<br />
en het Limburgse Heuvelland in het bijzon<strong>de</strong>r.<br />
Het succes van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> hangt af van <strong>de</strong> mate waarin <strong>de</strong> betrokken partijen, en dan met name<br />
gemeenten, instellingen en on<strong>de</strong>rnemers, geloven in <strong>de</strong> kansen die het Romeinse erfgoed biedt. Waar<br />
<strong>de</strong> Provincie een bijdrage kan leveren, bijvoorbeeld <strong>op</strong> het vlak van grensoverschrij<strong>de</strong>n<strong>de</strong> bestuurlijke<br />
samenwerking, zullen wij het onze doen. Daarover zijn we al in gesprek met onze collega’s uit België en<br />
Duitsland.<br />
De in <strong>de</strong>ze rapportage vervatte visie zal <strong>naar</strong> mijn verwachting een eerste aanzet geven. Nu reeds zijn <strong>op</strong><br />
basis hiervan diverse projecten <strong>op</strong>gezet. Ik ho<strong>op</strong> en verwacht dat er nog vele zullen volgen. Het is aan ons<br />
allen ver<strong>de</strong>r invulling te geven aan <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> en ervoor te zorgen dat dit stuk <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> ook daadwerkelijk<br />
<strong>toekomst</strong> heeft.<br />
Odile Wolfs<br />
Ge<strong>de</strong>puteer<strong>de</strong> voor Cultuur<br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong> 7
8 <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong>
1. Inleiding<br />
‘Aan mijn zoon vertel ik wel eens over het rijke Romeinse <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> van onze streek en dan<br />
vraagt hij: ‘maar wáár kan ik dat dan zien?’ Daar gaat het dus om: dat <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>de</strong> een of<br />
an<strong>de</strong>re manier weer zichtbaar maken.’<br />
(René Stevens, beleidsme<strong>de</strong>werker gemeente Landgraaf)<br />
1.1 VIA BELGICA ALS BASISONTWIKKELINGSAS<br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> is <strong>de</strong> nieuw bedachte naam voor een vierhon<strong>de</strong>rd kilometer lange Romeinse heirbaan, die<br />
in <strong>de</strong> eerste helft van <strong>de</strong> eerste eeuw werd aangelegd en van <strong>de</strong> Duitse stad Keulen <strong>naar</strong> Boulogne-sur-<br />
Mer aan <strong>de</strong> Noord-Franse kust liep. In een latere perio<strong>de</strong> van het Romeinse rijk kreeg <strong>de</strong> heirbaan een<br />
voortzetting in Engeland van Dover <strong>naar</strong> Lon<strong>de</strong>n. Het tracé van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> doorsnijdt Zuid-Limburg<br />
ter hoogte van <strong>de</strong> lijn Heerlen-Maastricht over een afstand van circa veertig kilometer.<br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong> 9
De <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> was on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>el van een groot en complex netwerk van (water)<strong>weg</strong>en, dat zich uitstrekte<br />
tot <strong>de</strong> verste uithoeken van het Romeinse imperium. Die omvangrijke infrastructuur vorm<strong>de</strong> <strong>de</strong> bestuurlijke<br />
ruggengraat van <strong>de</strong> enorme militaire en economische macht van <strong>de</strong> Romeinen en was een<br />
belangrijke factor in <strong>de</strong> romanisering (het <strong>op</strong>nemen van <strong>de</strong> inheemse bevolking in <strong>de</strong> Romeinse wereld)<br />
van <strong>de</strong> Romeinse provincies.<br />
Op <strong>de</strong> kno<strong>op</strong>punten van <strong>de</strong> voornaamste <strong>weg</strong>en en rivieren vestig<strong>de</strong>n <strong>de</strong> Romeinen legerplaatsen en<br />
ontston<strong>de</strong>n kleine dorpjes die uitgroei<strong>de</strong>n tot grotere ne<strong>de</strong>rzettingen zoals Maastricht en Heerlen of<br />
zelfs ste<strong>de</strong>n zoals Tongeren en Keulen, bij welke laatste stad <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> uitkwam <strong>op</strong> <strong>de</strong> Limes, <strong>de</strong><br />
grenszone in Noord-Eur<strong>op</strong>a.<br />
In <strong>de</strong> eerste eeuwen van onze jaartelling fungeer<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> als basisontwikkelingsas voor het<br />
Limburgse heuvelland: dankzij <strong>de</strong> <strong>weg</strong> kreeg <strong>de</strong> economische en culturele ontwikkeling van het gebied<br />
een geweldige impuls. De gevolgen daarvan zullen in <strong>de</strong>ze rapportage uitgebreid aan bod komen.<br />
1.2 OPDRACHT<br />
In haar <strong>op</strong>dracht aan X+1 consultants heeft <strong>de</strong> Provincie Limburg gevraagd een visie vorm te geven <strong>op</strong><br />
basis waarvan <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> en het daaraan gerelateer<strong>de</strong> Romeinse culturele erfgoed drager wordt<br />
van <strong>toekomst</strong>ige ontwikkelingen. In <strong>de</strong>ze visie gaat het nadrukkelijk om <strong>de</strong> Romeinse tijd – met, waar<br />
dat relevant is, beschei<strong>de</strong>n aandacht voor overgangsperio<strong>de</strong>n als IJzertijd en Merovingische perio<strong>de</strong>.<br />
De gehanteer<strong>de</strong> werkwijze kan echter ook als voorbeeld dienen voor <strong>de</strong> beschouwing van an<strong>de</strong>re his-<br />
10 <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong>
torische perio<strong>de</strong>n.<br />
De visie is integraal, internationaal georiënteerd en richt zich <strong>op</strong> <strong>de</strong> programmatische uitwerking van<br />
educatieve, museale, toeristisch-economische en (cultuur)planologische ontwikkelingsprincipes. Een<br />
communicatieplan maakt <strong>de</strong>el uit van <strong>de</strong> visie.<br />
Voor <strong>de</strong> visie geldt ver<strong>de</strong>r:<br />
• dat zij bijdraagt aan <strong>de</strong> versterking van het imago en <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntiteit van Limburg;<br />
• dat zij een breed draagvlak heeft en praktisch uitvoerbaar is;<br />
• dat zij dui<strong>de</strong>lijk maakt welke structuren en voorwaar<strong>de</strong>n nodig zijn voor uitvoering en verankering<br />
in <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong>;<br />
• dat zij gericht is <strong>op</strong> het levend hou<strong>de</strong>n van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>.<br />
1.3 ONDERZOEKSGEBIED<br />
De visie heeft betrekking <strong>op</strong> een gebied, dat gelijk is aan <strong>de</strong> door RAAP Archeologisch Adviesbureau<br />
gehanteer<strong>de</strong> zone van 2,5 km aan weerszij<strong>de</strong>n van het vermoe<strong>de</strong>lijke traject van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, en<br />
dat <strong>de</strong>len omvat van <strong>de</strong> gemeenten Maastricht, Meerssen, Nuth, Valkenburg, Heerlen, Voerendaal en<br />
Landgraaf (RAAP Rapport 924, 2003).<br />
1.4 VIA BELGICA NAAMGEVING EN BETEKENIS<br />
Het i<strong>de</strong>e om iets met <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> te doen, is oorspronkelijk internationaal van <strong>op</strong>zet. In het voorjaar<br />
van 1999 lanceer<strong>de</strong> <strong>de</strong> gemeente Maastricht het voorstel tot revitalisering van <strong>de</strong> landschappelijke en<br />
cultuurhistorische corridor van <strong>de</strong> Kanaalkust bij Boulogne-sur-Mer via Henegouwen en <strong>de</strong> Haspengouw,<br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong> 11
<strong>de</strong> bei<strong>de</strong> Limburgen <strong>naar</strong> het Rijnland bij Keulen. De meervoudige doelstelling van het project was: behoud<br />
‘in situ’ van <strong>de</strong> nog resteren<strong>de</strong> <strong>de</strong>len van <strong>de</strong> Romeinse <strong>weg</strong>, on<strong>de</strong>rzoek doen <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>weg</strong> in <strong>de</strong><br />
context van het omringen<strong>de</strong> landschap, het aan elkaar kn<strong>op</strong>en van nog herkenbare tracé<strong>de</strong>len en het<br />
ontsluiten en toegankelijk maken voor bewoners en toeristen.<br />
Dat er een één <strong>op</strong> één relatie was met <strong>de</strong> doelstellingen van <strong>de</strong> Provincie Limburg leidt geen twijfel. Dat<br />
bewijzen <strong>de</strong> contacten tussen Belgisch en Ne<strong>de</strong>rlands Limburg, het Gewest Vlaan<strong>de</strong>ren, <strong>de</strong> Région<br />
Wallonne, <strong>de</strong> Région Nord - Pas-<strong>de</strong>-Calais en het Duitse Rheinland. Over <strong>de</strong> naamgeving en het logo<br />
zal bij <strong>de</strong> partners overeenstemming moeten bestaan.<br />
Er valt veel voor te zeggen <strong>de</strong> oorspronkelijke werknaam ‘<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>’ te handhaven omdat <strong>de</strong> <strong>weg</strong> voor<br />
het overgrote <strong>de</strong>el door <strong>de</strong> voormalige Romeinse provincie Gallia <strong>Belgica</strong> lo<strong>op</strong>t. Daarnaast wordt het<br />
Latijnse woord voor <strong>weg</strong> (VIA) ook steeds gebruikt bij toeristische projecten rond Romeinse <strong>weg</strong>en en<br />
routes, zoals <strong>de</strong> <strong>Via</strong> Romana, <strong>de</strong> <strong>Via</strong> Claudia en <strong>de</strong> <strong>Via</strong> Reatica.<br />
De term <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> wordt in <strong>de</strong>ze rapportage in verschillen<strong>de</strong> betekenissen gebruikt:<br />
• als nieuw verzonnen naam voor <strong>de</strong> ou<strong>de</strong> Romeinse heirbaan;<br />
• als aanduiding van het tracé / <strong>de</strong> route (<strong>de</strong>els aangetroffen, <strong>de</strong>els veron<strong>de</strong>rsteld en <strong>de</strong>els<br />
geïnterpreteerd);<br />
• als aanduiding van het on<strong>de</strong>rzoeksgebied: <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>-zone;<br />
• als aanduiding van <strong>de</strong> visievorming;<br />
• als overkoepelen<strong>de</strong> naam voor alle projectenvoorstellen en projecten die in het ka<strong>de</strong>r van <strong>de</strong><br />
visie wor<strong>de</strong>n ontwikkeld.<br />
In principe blijkt uit <strong>de</strong> directe context om welke betekenis het gaat. Is dat niet zo, dan krijgt <strong>de</strong> naam<br />
een toevoeging: <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>-tracé, <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>-project, <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>-zone et cetera.<br />
12 <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong>
1.5 AANPAK<br />
De veelheid aan aspecten, belangen, motieven en partijen maakt een integrale, multidisciplinaire aanpak<br />
noodzakelijk. Vandaar dat het bureauteam wordt gevormd door een samenwerkingsverband van<br />
zelfstandige advies- en ontwerpbureaus in <strong>de</strong> relevante disciplines. Het bureauteam wordt on<strong>de</strong>rsteund<br />
door een ‘Raad van Wijzen’, wetenschappers en managers met bewezen expertise.<br />
Na aanvaarding van <strong>de</strong> <strong>op</strong>dracht is het bureauteam begonnen met een uitgebrei<strong>de</strong> oriëntatie: interviews<br />
met belanghebben<strong>de</strong>n, verzamelen van documentatiemateriaal, terreinbezoek, kaarton<strong>de</strong>rzoek en inventarisatie<br />
van bestaan<strong>de</strong> plannen en vigerend beleid.<br />
Op basis van <strong>de</strong>ze oriëntatie hebben het bureauteam en <strong>de</strong> Raad van Wijzen in brainstormsessies<br />
concepten en scenario’s bedacht. Deze eerste aanzet tot een integraal ontwikkelingsperspectief is vastgelegd<br />
in het werkdocument ‘<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, visievorming en <strong>de</strong>bat’ (mei 2004), dat aan <strong>de</strong> basis stond van<br />
<strong>de</strong>ze eindrapportage.<br />
In <strong>de</strong>ze rapportage wor<strong>de</strong>n verschillen<strong>de</strong> aanduidingen gebruikt voor <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> met kleine, maar<br />
wel essentiële betekenisverschillen. Achterin <strong>de</strong>ze eindrapportage vindt u een overzicht van kernbegrippen.<br />
1.6 HET OPENINGSDEBAT<br />
Het grote Openings<strong>de</strong>bat <strong>op</strong> 27 mei 2004 te Maastricht heeft een niet te on<strong>de</strong>rschatten rol gespeeld bij<br />
<strong>de</strong> visievorming.<br />
Het hierboven genoem<strong>de</strong> werkdocument <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, Visievorming en <strong>de</strong>bat vorm<strong>de</strong> <strong>de</strong> inzet van het<br />
<strong>de</strong>bat. Aan <strong>de</strong> hand van vier stellingen boog zich een gemêleerd gezelschap van bestuur<strong>de</strong>rs, <strong>de</strong>skundigen,<br />
wetenschappers en vertegenwoordigers van musea en an<strong>de</strong>re instanties, van <strong>de</strong> Provincie en <strong>de</strong><br />
betrokken gemeenten (Heerlen, Kerkra<strong>de</strong>, Landgraaf, Maastricht, Meerssen, Valkenburg aan <strong>de</strong> Geul<br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong> 13
en Voerendaal) over <strong>de</strong> kansen en <strong>de</strong> mogelijkhe<strong>de</strong>n van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>.<br />
De <strong>de</strong>elnemers waren vrijwel unaniem enthousiast. Het <strong>de</strong>bat lever<strong>de</strong>, behalve levendige discussies,<br />
tal van nieuwe i<strong>de</strong>eën en verrassen<strong>de</strong> inzichten <strong>op</strong>, die voor een belangrijk <strong>de</strong>el in <strong>de</strong>ze rapportage<br />
verwerkt zijn.<br />
Enkele reacties van <strong>de</strong>elnemers aan het <strong>de</strong>bat:<br />
- ‘Het komt er toch <strong>op</strong> neer dat je van niets, of bijna niets, iets moet zien te maken’.<br />
- ‘De grootste beken<strong>de</strong> villa rustica langs <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> ligt hier in Voerendaal. Ik zie al een (<strong>de</strong>els)<br />
herbouw<strong>de</strong> villa voor me... waar allerlei activiteiten plaatsvin<strong>de</strong>n, zoals in <strong>de</strong> Romeinse tijd, en<br />
voortduren<strong>de</strong> <strong>op</strong>gravingwerkzaamhe<strong>de</strong>n’.<br />
- ‘An<strong>de</strong>rs dan bij vergelijkbare projecten is hier van meet af aan gekozen voor een multidisciplinaire<br />
bena<strong>de</strong>ring. Dat spreekt me bijzon<strong>de</strong>r aan. Door die verschillen<strong>de</strong> specialismen bij elkaar neer te<br />
zetten en <strong>op</strong> elkaar te laten reageren, krijg je vaak verfrissen<strong>de</strong> i<strong>de</strong>eën.’<br />
- ‘Op een <strong>weg</strong>… moet je kunnen l<strong>op</strong>en’.<br />
1.7 LEESWIJZER<br />
In hoofdstuk 2 (Beleidsmatige context) bespreken we <strong>de</strong> voorwaar<strong>de</strong>n die door <strong>de</strong> <strong>op</strong>drachtgever aan<br />
<strong>de</strong> visie en <strong>de</strong> uitein<strong>de</strong>lijke projecten verbon<strong>de</strong>n zijn; voorwaar<strong>de</strong>n die goed<strong>de</strong>els samenvallen met<br />
<strong>de</strong> criteria die gel<strong>de</strong>n voor Belve<strong>de</strong>re-projecten. In een overzicht wor<strong>de</strong>n vervolgens <strong>de</strong> belangrijkste<br />
provinciale beleidska<strong>de</strong>rs weergegeven, inclusief het Belve<strong>de</strong>re-gedachtegoed en <strong>de</strong> internationale<br />
beleidska<strong>de</strong>rs.<br />
In hoofdstuk 3 (<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> als toenmalige ontwikkelingsas) gaan we eerst na hoe <strong>de</strong> romanisering van<br />
het Zuid-Limburgse heuvelland verliep en wat daarvan <strong>de</strong> gevolgen waren. Na een korte weergave van<br />
<strong>de</strong> bewoningsgeschie<strong>de</strong>nis, beschrijven we <strong>de</strong> invloed van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> <strong>op</strong> <strong>de</strong> historie van het land-<br />
14 <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong>
schap en <strong>de</strong> betekenis van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> in militair, economisch en cultureel <strong>op</strong>zicht.<br />
In hoofdstuk 4 (Visie: <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> als <strong>toekomst</strong>ige ontwikkelingsas) wordt <strong>de</strong> visie uitgewerkt; dat gebeurt<br />
door <strong>de</strong> principes te beschrijven die voor <strong>de</strong> ontwikkeling van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> relevant wor<strong>de</strong>n<br />
geacht. Deze ontwikkelingsprincipes zijn thematisch on<strong>de</strong>rver<strong>de</strong>eld: algemeen, ruimtelijke ontwikkeling<br />
en cultuurplanologie, Juridisch-planologisch, Toerisme en educatie, Toerisme en economie en tenslotte<br />
Internationaal.<br />
In hoofdstuk 5 (Programma) wor<strong>de</strong>n veertien na<strong>de</strong>r uitgewerkte projectvoorstellen beschreven. De<br />
eerste zes gel<strong>de</strong>n als toonaangevend voor <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>. Het zijn centrale, <strong>op</strong> zichzelf staan<strong>de</strong> projecten<br />
met een belangrijke voorbeeldfunctie: ze zijn bedoeld om <strong>de</strong> ontwikkeling van vervolgprojecten<br />
te stimuleren.<br />
Hoofdstuk 6 (Instrumentarium) tenslotte, behan<strong>de</strong>lt het instrumentarium dat nodig is voor een gunstige<br />
ontwikkeling van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>: Organisatie (6.1) en Communicatie (6.2).<br />
Elk hoofdstuk begint met een korte inleiding waarin globaal wordt aangegeven welke on<strong>de</strong>rwerpen aan<br />
<strong>de</strong> or<strong>de</strong> zullen komen.<br />
Het bureauteam wil tot slot zijn bijzon<strong>de</strong>re dank uitspreken aan al diegenen die zo enthousiast en betrokken<br />
aan het Openings<strong>de</strong>bat hebben <strong>de</strong>elgenomen en daarmee een belangrijke bijdrage hebben<br />
geleverd aan <strong>de</strong> visievorming.<br />
Het Bureauteam,<br />
DLA+ Landscape Architects,<br />
ADC Heritage,<br />
Ein<strong>de</strong>r Communicatie,<br />
Route IV<br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong> 15
16 <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong><br />
fragment van een mijlpaal met inscriptie, Den Haag
2. Beleidsmatige context<br />
In dit hoofdstuk geven we een overzicht van <strong>de</strong> voor dit project meest relevante beleidska<strong>de</strong>rs <strong>op</strong> achtereenvolgens<br />
rijks-, provinciaal en internationaal niveau. Daarbij geven we tevens aan in welke zin of<br />
<strong>op</strong> welke on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>len <strong>de</strong>ze beleidska<strong>de</strong>rs verband hou<strong>de</strong>n met <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>.<br />
2.1 BELEIDSKADERS OP NATIONAAL NIVEAU<br />
Nota Belve<strong>de</strong>re<br />
De <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> is een regionaal Belve<strong>de</strong>re-project voor het Heuvelland. De Nota Belve<strong>de</strong>re is een initiatief<br />
van <strong>de</strong> ministeries VROM, OCW, LNV en V&W. Het is een nieuwe zienswijze die tot doel heeft<br />
<strong>de</strong> cultuurhistorie meer bij <strong>de</strong> ruimtelijke planvorming te betrekken, dit als antwoord <strong>op</strong> <strong>de</strong> toenemen<strong>de</strong><br />
eenvormigheid van het landschap.<br />
Het is ook een nieuwe visie <strong>op</strong> het omgaan met cultureel erfgoed: cultuurhistorie vormt niet alleen een<br />
inspiratiebron voor <strong>de</strong> ruimtelijke inrichting, maar kan daarvoor ook richtinggevend of zelfs bepalend<br />
zijn. Bovendien kunnen nieuwe ruimtelijke functies bijdragen aan behoud van dat erfgoed.<br />
Deze nieuwe <strong>de</strong>nk- en werkwijze wordt ook wel ‘behoud door ontwikkeling’ genoemd. Een belangrijke<br />
aanvulling <strong>op</strong> <strong>de</strong> traditionele strategie van ‘behoud door bescherming’. De centrale doelstelling van<br />
het beleid luidt: ‘De cultuurhistorische i<strong>de</strong>ntiteit wordt sterker richtinggevend voor <strong>de</strong> inrichting van <strong>de</strong><br />
ruimte, en het rijksbeleid zal daarvoor goe<strong>de</strong> voorwaar<strong>de</strong>n scheppen’. Tot 2010 is een subsidieregeling<br />
van kracht om Belve<strong>de</strong>re-projecten fi nancieel te on<strong>de</strong>rsteunen.<br />
Limburg kent vijf Belve<strong>de</strong>re-gebie<strong>de</strong>n, te weten <strong>de</strong> Maasvallei, Heythuysen/Thorn, het Roergebied,<br />
het Heuvelland en samen met Noord-Brabant het provinciegrensoverschrij<strong>de</strong>n<strong>de</strong> Belve<strong>de</strong>re-gebied<br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong> 17<br />
<strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> en <strong>de</strong> Maasvallei
Griendtsveen-Helenaveen. In <strong>de</strong> bijlage <strong>op</strong> <strong>de</strong> nota is <strong>de</strong> cultuurhistorische i<strong>de</strong>ntiteit van <strong>de</strong>ze gebie<strong>de</strong>n<br />
kort omschreven. Tevens is een inventarisatie gemaakt van beleidskansen en een beleidsstrategie<br />
voorgesteld.<br />
Voor het Heuvelland biedt dat nieuwe kansen: men kan aanhaken bij l<strong>op</strong>en<strong>de</strong> projecten, succesvol samenwerken<br />
met organisaties die al in <strong>de</strong> regio actief zijn, en zelfstandig initiatieven ontplooien.<br />
Nota Ruimte<br />
De Nota Ruimte is een nota van het Rijk, waarin <strong>de</strong> uitgangspunten voor <strong>de</strong> ruimtelijke ontwikkeling van<br />
Ne<strong>de</strong>rland zijn vastgelegd. In <strong>de</strong> Nota Ruimte gaat het om inrichtingsvraagstukken die spelen tussen nu<br />
en 2020, met een doorkijk <strong>naar</strong> 2030. In <strong>de</strong> nota wor<strong>de</strong>n <strong>de</strong> hoofdlijnen van beleid aangegeven, waarbij<br />
<strong>de</strong> ruimtelijke hoofdstructuur van Ne<strong>de</strong>rland (RHS) een belangrijke rol zal spelen.<br />
De nota heeft vier algemene doelen: versterken van <strong>de</strong> economie (<strong>op</strong>lossen van ruimtelijke knelpunten),<br />
krachtige ste<strong>de</strong>n en een vitaal platteland (bevor<strong>de</strong>ring leefbaarheid en economische vitaliteit in stad en<br />
land), waarborging van waar<strong>de</strong>volle groengebie<strong>de</strong>n (behou<strong>de</strong>n en versterken natuurlijke, landschappelijke<br />
en culturele waar<strong>de</strong>n) en veiligheid (voorkoming van rampen).<br />
‘Ruimte voor ontwikkeling’ is niet alleen <strong>de</strong> titel van <strong>de</strong> Nota Ruimte, maar is ook het uitgangspunt van<br />
het nieuwe ruimtelijk beleid: het Rijk geeft meer ruimte aan me<strong>de</strong>overhe<strong>de</strong>n, maatschappelijke organisaties,<br />
marktpartijen en burgers. ‘Decentraal wat kan, centraal wat moet’ is het motto van het kabinet.<br />
Het Rijk daarentegen richt zich meer dan voorheen <strong>op</strong> gebie<strong>de</strong>n en netwerken die van nationaal belang<br />
zijn.<br />
In <strong>de</strong> Nota Ruimte is het Heuvelland aangewezen als Nationaal Landschap, hetgeen een bijkomend<br />
voor<strong>de</strong>el kan zijn voor <strong>de</strong> implementatie van het <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> programma.<br />
18 <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong>
2.2 BELANGRIJKSTE PROVINCIALE BELEIDSKADERS<br />
Het provinciale cultuurbeleid<br />
On<strong>de</strong>rstaand een inventarisatie van het huidige (cultuur)beleid van <strong>de</strong> Provincie Limburg met betrekking<br />
tot <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>. De citaten zijn afkomstig uit <strong>de</strong> betreffen<strong>de</strong> beleidsstukken.<br />
• Het Provinciaal Omgevingsplan Limburg (POL) is een integraal plan voor het Limburgse<br />
omgevingsbeleid waarin over <strong>de</strong> verschillen<strong>de</strong> beleidsvel<strong>de</strong>n heen <strong>de</strong> gewenste ruimtelijke<br />
ontwikkeling van <strong>de</strong> Provincie wordt aangegeven: ‘Hoofddoel van het omgevingsbeleid<br />
is <strong>de</strong> totstandkoming van <strong>de</strong> kwaliteitsregio Limburg. Dat is een regio die <strong>de</strong> kwaliteit van<br />
leven en leren, van wonen en werken centraal stelt en stevig is ingebed in internationaal verband.<br />
Een regio die zich bewust is van <strong>de</strong> unieke kwaliteit van <strong>de</strong> leefomgeving en <strong>de</strong> eigen<br />
i<strong>de</strong>ntiteit. Dit besef van sociale verban<strong>de</strong>n, natuur, landschap, rijke historie en eigen cultuur<br />
schept verplichtingen voor onszelf en <strong>de</strong> generaties na ons. De kwaliteitsregio vraagt dus om<br />
goed rentmeesterschap en sociale cohesie. Tegelijk is <strong>de</strong> kwaliteitsregio zich bewust van <strong>de</strong><br />
eigen gunstige ligging mid<strong>de</strong>n tussen belangrijke economische kerngebie<strong>de</strong>n van Eur<strong>op</strong>a.<br />
Die ligging schept kansen voor een voorspoedige economische groei en culturele vernieu -<br />
wing.‘ ‘Limburg herbergt belangrijke waar<strong>de</strong>n <strong>op</strong> het gebied van aardkun<strong>de</strong>, cultuurhistorie<br />
(archeologie, historische bouwkunst en historische geografi e) en landschap. Deze waar<strong>de</strong>n<br />
zijn belangrijke dragers van <strong>de</strong> Limburgse i<strong>de</strong>ntiteit. Ze zijn vaak onvervangbaar en hebben<br />
een wetenschappelijke en educatieve betekenis als bron van kennis van het <strong>verle<strong>de</strong>n</strong>.<br />
Voor veel van <strong>de</strong> bronzen waar<strong>de</strong>n, en zeker voor <strong>de</strong> monumenten, geldt dat <strong>de</strong>ze zich<br />
goed lenen voor het behou<strong>de</strong>n of verkrijgen van een kwalitatieve maatschappelijke en/of<br />
esthetische kwaliteit van onze leefomgeving, die belangrijk is voor een duurzame ontwikkeling<br />
van recreatie en toerisme. De aantrekkingskracht van <strong>de</strong> leefomgeving vormt ook een steeds<br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong> 19<br />
kaart 1, bijlage bij POL
20 <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong>
elangrijkere factor bij <strong>de</strong> vestiging van nieuwe werkgelegenheid en economische groei.<br />
De Provincie wil <strong>de</strong>ze waar<strong>de</strong>n daarom actief beschermen, herstellen dan wel kwalitatief<br />
versterken, on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re door gebruik te maken van nieuw rijksinstrumentarium <strong>op</strong> het gebied<br />
van <strong>de</strong> groenblauwe doora<strong>de</strong>ring. Hoofdlijn van beleid is het ter plaatse beschermen van het<br />
landschappelijk, aardkundig en cultuurhistorisch erfgoed. Tevens streeft <strong>de</strong> Provincie <strong>naar</strong> behoud,<br />
herstel en inpassing van <strong>de</strong> diversiteit aan monumentale, cultuurhistorische en landschappelijke<br />
verschijningsvormen in hun historische context’.<br />
De Provincie gaat samen met gemeenten <strong>de</strong> culturele kwaliteit versterken. De wijze waar<strong>op</strong><br />
dat moet gaan gebeuren, wordt on<strong>de</strong>r meer uitgewerkt in het Actieprogramma cultuurbereik,<br />
dat ver<strong>de</strong>r<strong>op</strong> in <strong>de</strong>ze paragraaf besproken wordt.<br />
De Provincie streeft in elk geval <strong>naar</strong> ‘een grensoverschrij<strong>de</strong>n<strong>de</strong> cultuurhistorische corridor<br />
met daarin als belangrijkste elementen <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> en <strong>de</strong> Maasvallei.’ Deze twee elementen<br />
zijn bepalend voor <strong>de</strong> Limburgse i<strong>de</strong>ntiteit en zullen cultuurhistorische waar<strong>de</strong>n aan<br />
het licht brengen die integraal on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>el kunnen gaan vormen van nieuwe, cultureel-planologische<br />
ontwikkelingen. Dit gegeven moet dienen als uitgangspunt en richtinggevend zijn voor<br />
<strong>de</strong> betrokken gemeenten. Wezenlijk is ook dat aansluiting zal wor<strong>de</strong>n gezocht bij vergelijkbare<br />
initiatieven in <strong>de</strong> buurlan<strong>de</strong>n.<br />
Hier schetst <strong>de</strong> Provincie in feite <strong>de</strong> contouren van <strong>de</strong> <strong>op</strong>dracht: geef aan <strong>de</strong> cultuurgeschie<strong>de</strong>nis<br />
van <strong>de</strong> <strong>weg</strong> (met het accent <strong>op</strong> <strong>de</strong> Romeinse perio<strong>de</strong>), <strong>de</strong> aangelegen bebouwing en<br />
het omringen<strong>de</strong> landschap <strong>op</strong>nieuw bekendheid en maak die weer herkenbaar en beleefbaar.<br />
• On<strong>de</strong>r het Motto Platteland in Uitvoering, een buitenkans voor Limburgers, wordt in <strong>de</strong> komen<strong>de</strong><br />
jaren een groot aantal projecten in het lan<strong>de</strong>lijke gebied van Limburg uitgevoerd. Het is <strong>de</strong><br />
bedoeling dat organisaties en on<strong>de</strong>rnemers <strong>de</strong>ze projecten zelf aandragen. De projecten kunnen<br />
betrekking hebben <strong>op</strong> <strong>de</strong> ontwikkeling van economische sectoren als landbouw en<br />
recreatie, <strong>de</strong> bescherming en ontwikkeling van natuur en landschap of het vergroten van <strong>de</strong><br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong> 21
leefbaarheid van het platteland. De doelen voor <strong>de</strong> plattelandsontwikkeling staan in het<br />
Reconstructieplan Noord- en Mid<strong>de</strong>n Limburg en het Plan van Aanpak Zuid-Limburg Vitaal<br />
Platteland.<br />
Het gebiedsplan Zuid-Limburg Vitaal Platteland (PVA Zuid) is gericht <strong>op</strong> een regionale aanpak<br />
voor een evenwichtige ontwikkeling van landbouw, natuur, landschap, water, milieu, leefbaarheid,<br />
toerisme en recreatie. Naast landbouw zijn vooral recreatie en toerisme belangrijke<br />
economische motoren.<br />
Het toerisme krijgt een kwaliteitsimpuls door <strong>op</strong> zoek te gaan <strong>naar</strong> nieuwe economische dragers.<br />
Van <strong>de</strong> vijf hoofddoelen uit Vitaal Platteland is het vier<strong>de</strong> punt ‘Behoud en herstel leefbaarheid<br />
en cultuurhistorische waar<strong>de</strong>n van het platteland’ direct van toepassing <strong>op</strong> <strong>de</strong> <strong>Via</strong><br />
<strong>Belgica</strong>: ‘Belangrijk is om <strong>de</strong> samenhang tussen sociaalcultuurhistorische waar<strong>de</strong>n en traditie,<br />
monumenten, archeologische waar<strong>de</strong>n en landschappelijke waar<strong>de</strong>n te behou<strong>de</strong>n, dan<br />
wel te versterken. Dit langetermijndoel vereist on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re: (…) beleefbaar maken van cultureel<br />
erfgoed en archeologische waar<strong>de</strong>n, waardoor draagvlak en bekendheid ontstaat.<br />
Daarnaast is <strong>de</strong> cultuurhistorische waar<strong>de</strong> belangrijk voor an<strong>de</strong>re functies: met name recreatie<br />
en toerisme profi teren van <strong>de</strong> waar<strong>de</strong>volle cultuurhistorische elementen in het gebied.<br />
Overblijfselen van cultuurhistorische infrastructuur, zoals <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, bie<strong>de</strong>n mogelijkhe<strong>de</strong>n<br />
voor grensoverschrij<strong>de</strong>n<strong>de</strong> samenwerking’.<br />
• Behalve dat het een Belve<strong>de</strong>re-project is, maakt het project <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> integraal <strong>de</strong>el uit van<br />
het eer<strong>de</strong>r genoem<strong>de</strong> Actieplan Cultuurbereik. Met dit Actieplan wil <strong>de</strong> Provincie Limburg een<br />
impuls geven aan <strong>de</strong> culturele infrastructuur en <strong>de</strong> vergroting van het publieksbereik, want ‘dit<br />
versterkt het vestigingsklimaat en heeft positieve effecten <strong>op</strong> <strong>de</strong> sociale samenhang’ (uit:<br />
Provinciaal Ontwikkelingsplan Limburg).<br />
Actieplan Cultuurbereik is een initiatief van het Ministerie van OCW, het Interprovinciaal<br />
Overleg (IPO) en <strong>de</strong> Vereniging Ne<strong>de</strong>rlandse Gemeenten (VNG) en heeft tot doel méér en<br />
22 <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong>
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong> 23
vooral ook nieuw publiek bij cultuur te betrekken.<br />
Met het Actieplan Cultuurbereik 2001-2004 slaan het Rijk, <strong>de</strong> provincies en <strong>de</strong>rtig grote<br />
gemeenten voor het eerst <strong>de</strong> han<strong>de</strong>n ineen om het bereik van cultuur te vergroten. De ste<strong>de</strong>lijke<br />
en provinciale Programma’s Cultuurbereik zetten in <strong>op</strong> nieuwe <strong>weg</strong>en en mogelijkhe<strong>de</strong>n<br />
om cultuur beter over het voetlicht te brengen.<br />
Het Actieplan Cultuurbereik kent twee trajecten: Cultuurbereik en Cultuur en School.<br />
Centrale doelstellingen binnen het Actieplan Cultuurbereik zijn:<br />
• versterking van <strong>de</strong> programmering;<br />
• ruim baan voor culturele diversiteit;<br />
• investeren in <strong>de</strong> jeugd;<br />
• beter zichtbaar maken van cultureel vermogen;<br />
• culturele planologie <strong>op</strong> <strong>de</strong> agenda zetten.<br />
Ook voor <strong>de</strong> komen<strong>de</strong> notaperio<strong>de</strong> 2005-2008 blijven bovenstaan<strong>de</strong> doelstellingen onverkort<br />
van kracht. Vanaf 2005 tot 2008 is er sprake van een ver<strong>de</strong>re <strong>de</strong>centralisatie van het budget<br />
van het Actieplan Cultuurbereik <strong>naar</strong> <strong>de</strong> regio’s. In alle regio’s zijn er nu Regionale Actieprogramma’s<br />
(RAP’s) in voorbereiding. In <strong>de</strong>ze RAP’s zullen primair <strong>de</strong> eigen ambities van <strong>de</strong><br />
regio aan bod komen. Er wordt door <strong>de</strong> Provincie meer aandacht gevraagd voor cultureel<br />
erfgoed en <strong>de</strong> relatie met ruimtelijke ontwikkelingen.<br />
De <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> kan een plaats krijgen binnen <strong>de</strong> RAP’s voor <strong>de</strong> regio’s Heuvelland, Parkstad<br />
Limburg en Maastricht.<br />
‘Limburg verlegt grenzen’<br />
In het coalitieakkoord 2004-2007 Limburg verlegt grenzen zijn vijf provinciale programma’s vastgelegd<br />
die <strong>de</strong> komen<strong>de</strong> jaren centraal zullen staan. We bespreken <strong>de</strong> programma’s kort en richten ons daarbij<br />
<strong>op</strong> die aspecten, die raakvlakken hebben met <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>:<br />
24 <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong>
• In On<strong>de</strong>rnemend Limburg staat het streven centraal <strong>de</strong> Provincie economisch min<strong>de</strong>r kwetsbaar<br />
te maken. De economie van Limburg is van oudsher nu eenmaal vrij conjunctuurgevoelig<br />
en kent gemid<strong>de</strong>ld grotere pieken en dalen dan <strong>de</strong> rest van Ne<strong>de</strong>rland. Het antwoord van<br />
<strong>de</strong> Provincie - geformuleerd in het coalitieakkoord van 2003 - <strong>op</strong> die kwetsbaarheid is versterking<br />
van <strong>de</strong> concurrentiekracht van het bedrijfsleven en het verbetering van het investeringsklimaat.<br />
De Provincie ziet kansen voor <strong>de</strong> industrie (<strong>de</strong> provincie als hightech regio) in<br />
Limburg maar ook en vooral <strong>op</strong> het gebied van toerisme.<br />
Limburg is al een p<strong>op</strong>ulaire vakantiebestemming, maar <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> kan die p<strong>op</strong>ulariteit<br />
ver<strong>de</strong>r helpen vergroten.<br />
• Jong zijn in Limburg houdt zich vooral bezig met <strong>de</strong> vraag hoe Limburg een stimuleren<strong>de</strong><br />
en aantrekkelijke provincie voor álle jongeren kan zijn, of ze nu kansarm of kansrijk zijn.<br />
Dat zou gerealiseerd kunnen wor<strong>de</strong>n in een aantal actieprogramma’s. Eén daarvan heeft<br />
betrekking <strong>op</strong> ontplooiing en heeft tot doel jongeren kennis te laten maken met <strong>de</strong> vele<br />
cultuuruitingen en cultuurinstellingen die lokaal of regionaal in Limburg aanwezig zijn.<br />
Het project Gratis Entree Musea is een goed voorbeeld. Het aanbod moet aansprekend zijn<br />
en ruimte geven aan nieuwe culturele initiatieven. Daar is fi nanciële steun voor nodig maar<br />
ook plekken waar jonge mensen hun i<strong>de</strong>eën kunnen uitwerken en presenteren.<br />
Educatie is een van <strong>de</strong> speerpunten van het <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>-project.<br />
• Ruimte voor Limburg buigt zich over <strong>de</strong> vraag hoe <strong>de</strong> kwaliteit en <strong>de</strong> vernieuwing van het Limburgse<br />
buitengebied en <strong>de</strong> schat aan natuur, landschap en cultuur behou<strong>de</strong>n en ver<strong>de</strong>r ontwikkeld<br />
kan wor<strong>de</strong>n. Bijvoorbeeld door versterking van <strong>de</strong> plattelandseconomie en <strong>de</strong> ontwikkeling<br />
van natuur- en landschappelijke waar<strong>de</strong>n – ook in relatie tot recreatie en toerisme;<br />
maar ook door het vergroten van <strong>de</strong> betrokkenheid van <strong>de</strong> bevolking, uitvoering door <strong>de</strong><br />
streek zelf en een ruimtelijk or<strong>de</strong>ningsbeleid dat <strong>de</strong> uitvoering van gewenste ontwikkelingen<br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong> 25
stimuleert.<br />
De Provincie kan <strong>de</strong> gewenste herstructurering van het platteland niet alléén realiseren. Zij<br />
levert bruikbare ka<strong>de</strong>rs, <strong>de</strong> uitvoering is in han<strong>de</strong>n van <strong>de</strong> regio: gemeenten, waterschappen,<br />
bedrijven, particulieren, agrariërs, <strong>de</strong> toeristische sector, milieu- en natuurgroeperingen en<br />
vele an<strong>de</strong>re maatschappelijke belangenorganisaties.<br />
De raakvlakken met <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> zijn groot: Ruimte voor Limburg weerspiegelt niet alleen<br />
<strong>de</strong> Belve<strong>de</strong>re-gedachte – ‘behoud door ontwikkeling’ – maar benadrukt ook het belang van<br />
een bre<strong>de</strong> maatschappelijke inbreng.<br />
• Veilig Leven in Limburg wil <strong>de</strong> Provincie veiliger maken. Dat kan door <strong>de</strong> versnippering <strong>op</strong> het<br />
terrein van veiligheid tegen te gaan en <strong>de</strong> effectiviteit van het <strong>op</strong>tre<strong>de</strong>n van rijk, politie, gemeenten,<br />
Provincie en an<strong>de</strong>re betrokken instanties te vergroten.<br />
Raakvlak met <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> is er niet direct. Wel is dui<strong>de</strong>lijk dat i<strong>de</strong>eën, voorstellen en concrete<br />
projecten niet mogen confl icteren met het voorgenomen veiligheidsbeleid.<br />
• Vitale kernen en buurten heeft tot doel om samen met bewoners en bestuurlijke partners<br />
vitale woongebie<strong>de</strong>n te realiseren; een leefbare en veilige woonwijk, kern of buurt.<br />
Gemeenten zullen zélf, samen met lokale partners en bewoners, initiatieven, plannen en<br />
i<strong>de</strong>eën per kern of wijk - die gericht zijn <strong>op</strong> een beter leefklimaat - ontwikkelen. De Provincie<br />
helpt bij die eigen invulling en adviseert, coördineert en stimuleert bij <strong>de</strong> uitvoering van <strong>de</strong><br />
plannen en i<strong>de</strong>eën. De <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> kan daarbij een belangrijke inspiratiebron zijn.<br />
Samengevat <strong>de</strong> doelstellingen die voor <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> het meest relevant zijn:<br />
• Versterking van <strong>de</strong> concurrentiekracht ook en vooral <strong>op</strong> het gebied van toerisme;<br />
• Ontplooiing met als doel jongeren kennis te laten maken met <strong>de</strong> vele cultuuruitingen<br />
en cultuurinstellingen;<br />
26 <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong>
• Schat aan natuur, landschap en cultuur behou<strong>de</strong>n en waar mogelijk ver<strong>de</strong>r<br />
ontwikkelen;<br />
• Het vergroten van <strong>de</strong> betrokkenheid van <strong>de</strong> bevolking bij hun leefomgeving;<br />
• Kiezen voor projecten die meer<strong>de</strong>re doelen tegelijk realiseren;<br />
• Uitvoering door <strong>de</strong> streek zelf;<br />
• Een ruimtelijk or<strong>de</strong>ningsbeleid dat <strong>de</strong> uitvoering van gewenste ontwikkelingen<br />
stimuleert;<br />
• Samenwerking.<br />
Daarnaast dienen <strong>de</strong> projecten en initiatieven een integraal karakter te hebben, aan te sluiten bij<br />
bestaan<strong>de</strong> plannen en beleid en bij in uitvoering zijn<strong>de</strong> projecten, innovatief te zijn en draagvlak te<br />
creëren.<br />
2.3 INTERNATIONALE PROGRAMMA’S<br />
In internationaal verband bestaan er verschillen<strong>de</strong> programma’s, waarbij het project <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> kan<br />
aansluiten of waarmee bij <strong>de</strong> ontwikkeling rekening kan wor<strong>de</strong>n gehou<strong>de</strong>n. We noemen <strong>de</strong> belangrijkste.<br />
Sustainable Open Space (SOS II)<br />
SOS II is een Eur<strong>op</strong>ees project in het ka<strong>de</strong>r van Interreg IIIB, een subsidieprogramma <strong>op</strong> het gebied<br />
van ruimtelijke or<strong>de</strong>ning. In SOS II werken 16 organisaties uit zeven regio’s in vijf noordwest-Eur<strong>op</strong>ese<br />
lan<strong>de</strong>n aan het duurzaam <strong>op</strong>en, leefbaar en vitaal hou<strong>de</strong>n van hun <strong>op</strong>en ruimtes. Een van die regio’s is<br />
<strong>de</strong> MHAL-regio (Maastricht-Hasselt-Aken-Luik). De verschillen<strong>de</strong> partners van <strong>de</strong>ze regio, waaron<strong>de</strong>r<br />
<strong>de</strong> Provincie Limburg, trachten hun eigen kwaliteiten en belangen binnen het raamwerk van het eigen<br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong> 27
DREILÄNDERPARK<br />
PARC DES TROIS PAYS<br />
DRIELANDENPARK<br />
beleid te beschermen en te benutten, on<strong>de</strong>r meer door gezamenlijke projecten te ontwikkelen. Binnen<br />
het perspectief van <strong>de</strong> ontwikkeling is een gezamenlijke aanpak voorgesteld waarin het behoud van <strong>de</strong><br />
diverse waar<strong>de</strong>n, waaron<strong>de</strong>r <strong>de</strong> archeologische en cultuurhistorische, wordt nagestreefd. Hier liggen interessante<br />
kansen voor samenwerking in het ka<strong>de</strong>r van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>. (Eco-)toerisme wordt gezien als<br />
een belangrijke economische factor voor <strong>de</strong> ver<strong>de</strong>re ontwikkeling van <strong>de</strong>ze (internationale) regio. Een<br />
van <strong>de</strong> projecten betreft het prototype SOS II 5 project: Cultural Heritage for landscape i<strong>de</strong>ntity (‘Back to<br />
the future’). Daarin wordt geëxperimenteerd met metho<strong>de</strong>n om <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntiteitsontlenen<strong>de</strong> factoren van het<br />
landschap te promoten en te vergroten. Een lokale actie betreft <strong>de</strong> ‘Archaeological landscape elements’.<br />
De Stichting IKL, Instandhouding Kleine Landschapselementen in Limburg, die daarvan <strong>de</strong>el uitmaakt,<br />
on<strong>de</strong>rsteunt diverse partijen in het on<strong>de</strong>rhoud en herstel van specifi eke landschapselementen.<br />
Drielan<strong>de</strong>npark<br />
In het Ruimtelijk Ontwikkelingsperspectief Maastricht/Heerlen-Hasselt/Genk-Aken-Luik(MHAL) van juni<br />
1993 beslaat het Drielan<strong>de</strong>npark <strong>de</strong> <strong>op</strong>en ruimte binnen <strong>de</strong> ste<strong>de</strong>nband Maastricht-Sittard/Geleen-Parkstad-Aken-Luik.<br />
Hier wordt grensoverschrij<strong>de</strong>nd samengewerkt en gezocht <strong>naar</strong> een breed gedragen<br />
aanpak. De samenwerking tussen Ne<strong>de</strong>rland, Duitsland, Vlaan<strong>de</strong>ren en Wallonië komt voort uit het<br />
besef dat het hier om een oud en waar<strong>de</strong>vol lan<strong>de</strong>lijk gebied gaat, dat <strong>op</strong> zichzelf uniek is maar on<strong>de</strong>r<br />
zware druk staat van interne en externe ontwikkelingen.<br />
De <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, die eveneens grensoverschrij<strong>de</strong>nd is en waarvan <strong>de</strong> route dwars door het Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
<strong>de</strong>el van het Drielan<strong>de</strong>npark lo<strong>op</strong>t, kan extra inhoud en betekenis geven aan <strong>de</strong> cultuurhistorische doelstellingen<br />
van dit internationale landschapspark (zie ook hierboven: SOS II).<br />
EuRegionale 2008<br />
Viv(r)e la différence is het centrale tweeledige <strong>de</strong>vies van <strong>de</strong> EuRegionale 2008: ‘Leve het verschil! En:<br />
leef het verschil’. Dit <strong>de</strong>vies doelt <strong>op</strong> een grensoverschrij<strong>de</strong>nd structuurbeleid. Het is <strong>de</strong> bedoeling dat er<br />
projecten ontstaan waarin <strong>de</strong> i<strong>de</strong>eën en kwaliteiten van <strong>de</strong> drie aangrenzen<strong>de</strong> regio‘s samenkomen en<br />
die eraan bijdragen <strong>de</strong> nog veelvuldig bestaan<strong>de</strong> ‘grenzen in <strong>de</strong> hoof<strong>de</strong>n’ uit <strong>de</strong> <strong>weg</strong> te ruimen. Zij aan zij<br />
28 <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong>
– niet met <strong>de</strong> rug tegen elkaar! Zo <strong>de</strong>fi nieert <strong>de</strong> EuRegionale 2008 regionale samenwerkingsverban<strong>de</strong>n<br />
in <strong>de</strong> komen<strong>de</strong> zes jaar. Drie lan<strong>de</strong>n, drie thema’s: VreemdGaan, PlaatsVin<strong>de</strong>n en GrensKennis l<strong>op</strong>en<br />
als een ro<strong>de</strong> draad door <strong>de</strong> projecten van <strong>de</strong> EuRegionale 2008.<br />
• VreemdGaan - De EuRegionale 2008 nodigt uit tot het maken van een ont<strong>de</strong>kkingsreis door<br />
een regio met allerlei politieke, taalkundige, culturele en zelfs culinaire verschillen, die zich<br />
lange tijd achter grenzen hebben ontwikkeld. Door mid<strong>de</strong>l van projecten wil <strong>de</strong> EuRegionale<br />
<strong>de</strong> veelzijdigheid van <strong>de</strong> drielan<strong>de</strong>nregio concreet ervaarbaar maken.<br />
• GrensKennis - Het drielan<strong>de</strong>ngebied heeft veel te bie<strong>de</strong>n als het gaat om <strong>de</strong> eisen van <strong>de</strong><br />
kennismaatschappij: gerenommeer<strong>de</strong> hogescholen en on<strong>de</strong>rzoeksinstellingen naast innovatieve<br />
on<strong>de</strong>rnemingen. Daarbij komt een schat aan ervaring als het gaat om grensoverschrij<strong>de</strong>n<strong>de</strong><br />
samenwerking. De EuRegionale wil <strong>de</strong>ze twee aspecten nog beter met elkaar verbin<strong>de</strong>n<br />
en aan het publiek overbrengen.<br />
• PlaatsVin<strong>de</strong>n - Het leven van alledag is bepalend geweest voor <strong>de</strong> structuren van <strong>de</strong> drie<br />
grenslan<strong>de</strong>n. De regio laat een fascineren<strong>de</strong> diversiteit zien, maar heeft an<strong>de</strong>rzijds problemen<br />
<strong>op</strong> het gebied van ecologie en infrastructuur. De EuRegionale 2008 wil met pilotprojecten een<br />
vervolg geven aan het proces van <strong>de</strong> ver<strong>de</strong>re ontwikkeling van grensoverschrij<strong>de</strong>nd samenleven.<br />
Daarbij is het on<strong>de</strong>r meer <strong>de</strong> bedoeling landschappen, <strong>weg</strong>en en gebouwen te realiseren<br />
die <strong>de</strong> regio een nieuw gezicht geven’.<br />
De EuRegionale 2008 heeft vooral in Parkstad een dui<strong>de</strong>lijke overlap met het on<strong>de</strong>rzoeksgebied.<br />
Interreg Medocc<br />
Ook is het raadzaam na te gaan in hoeverre er raakvlakken zijn met het mediterrane programma Interreg<br />
Medocc, en daarbinnen met het project ‘<strong>Via</strong>e Romanae’ dat zich richt <strong>op</strong> on<strong>de</strong>rzoek <strong>naar</strong> en<br />
informeert over Romeinse <strong>weg</strong>en in Frankrijk, Portugal, Spanje, Italië, Griekenland, Algerije en Tunesië<br />
(www.viaeromanae.org).<br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong> 29
30 <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong>
3. Historisch perspectief: <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong><br />
als toenmalige ontwikkelingsas<br />
‘Je kunt <strong>op</strong> bepaal<strong>de</strong> plekken voorbeel<strong>de</strong>n van Romeins landgebruik laten zien door bij <strong>de</strong><br />
bouw Romeinse principes te hanteren. Op die plaatsen zou je <strong>de</strong> Romeinse geschie<strong>de</strong>nis<br />
kunnen laten vertellen door een soldaat of han<strong>de</strong>lsman uit die tijd’.<br />
(Diane Habets, assistent-archivaris gemeente Kerkra<strong>de</strong>)<br />
Er bestaan aanwijzingen voor een zeer vroege bewoning van het Zuid-Limburgse landschap. Nabij<br />
Maastricht zou<strong>de</strong>n 250.000 jaar gele<strong>de</strong>n al voorl<strong>op</strong>ers van <strong>de</strong> Nean<strong>de</strong>rthalers verbleven hebben.<br />
Circa 9000 v. Chr., tegen het ein<strong>de</strong> van <strong>de</strong> laatste IJstijd, ontstond een dichter begroeid landschap.<br />
De eerste agrarische ne<strong>de</strong>rzettingen wer<strong>de</strong>n gesticht <strong>op</strong> <strong>de</strong> lagere plateaus in <strong>de</strong> Zuid-Limburgse<br />
lösszone, omstreeks 5300 v. Chr. In <strong>de</strong> lo<strong>op</strong> van <strong>de</strong> tijd werd het landschap steeds meer ingericht. De<br />
introductie van <strong>de</strong> landbouw zorg<strong>de</strong> voor een eerste ingrijpen<strong>de</strong> veran<strong>de</strong>ring in <strong>de</strong> levenswijze van <strong>de</strong><br />
mens.<br />
Kort voor het begin van onze jaartelling, voor zover we nu weten vanaf 19 v. Chr., leg<strong>de</strong>n <strong>de</strong> Romeinen<br />
<strong>de</strong> grondslagen voor een nieuwe ingrijpen<strong>de</strong> culturele omslag, die van onuitwisbare invloed geweest<br />
is en <strong>de</strong> basis vormt van onze huidige cultuur. Misschien wel <strong>de</strong> belangrijkste ingreep was <strong>de</strong><br />
aanleg van een doorgaand netwerk van <strong>weg</strong>en, waarvan <strong>de</strong> heirbaan die we nu <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> noemen,<br />
<strong>de</strong>el uitmaakte. Dit netwerk werd drager van <strong>de</strong> voor Noord-Eur<strong>op</strong>a vernieuwen<strong>de</strong> culturele, technologische<br />
en bestuurlijke ontwikkelingen, waar <strong>de</strong> Romeinen zo vermaard om zijn. Voorbeel<strong>de</strong>n daarvan<br />
zijn <strong>de</strong> introductie van infrastructuur en watermanagement, ste<strong>de</strong>nbouw, steenarchitectuur en een<br />
imperialistisch bestuur met een strak georganiseerd militair apparaat.<br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong> 31
lössgebie<strong>de</strong>n in lichtbruin<br />
De kaart Overzicht belangrijkste vindplaatsen Romeinse bouwobjecten in Zuid-Limburg laat zien dat<br />
er een sterke concentratie is van Romeinse bouwobjecten binnen het on<strong>de</strong>rzoeksgebied van <strong>de</strong> <strong>Via</strong><br />
<strong>Belgica</strong>. Die concentratie is te danken aan een gelukkige combinatie van gunstige vestigingscondities:<br />
een goe<strong>de</strong> ontsluiting, vruchtbare lössgron<strong>de</strong>n en vooral talrijke waterl<strong>op</strong>en.<br />
De kaart geeft een beeld van <strong>de</strong> grote diversiteit aan gevon<strong>de</strong>n bouwobjecten, daterend uit <strong>de</strong> gehele<br />
perio<strong>de</strong> van <strong>de</strong> Romeinse occupatie – bijvoorbeeld vroeg-Romeinse ne<strong>de</strong>rzettingen naast laat-Romeinse<br />
villa’s. De verschillen<strong>de</strong> objecten wor<strong>de</strong>n aangeduid door mid<strong>de</strong>l van pictogrammen.<br />
In het ka<strong>de</strong>r van <strong>de</strong> visie richten we ons met name <strong>op</strong> <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> en <strong>de</strong> daaraan gerelateer<strong>de</strong> gebouw<strong>de</strong><br />
objecten (3.2). Maar voordat we daar specifi ek <strong>op</strong> ingaan, bespreken we eerst <strong>de</strong> Romeinse<br />
infrastructuur in het algemeen, vervolgens <strong>de</strong> militaire, economische en sociaal-culturele betekenis<br />
van die infrastructuur en tenslotte <strong>de</strong> <strong>weg</strong>- en waterbouwkundige inrichtingsprincipes (3.1).<br />
watermanagement<br />
infrastructuur<br />
militair<br />
civiel<br />
economie<br />
religie<br />
natuurlijke<br />
waterlo<strong>op</strong> kanaal reservoir goot<br />
32 <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong><br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> secundaire netwerk<br />
waarveron<strong>de</strong>rgeïnter- <strong>weg</strong> waar- an<strong>de</strong>re<br />
genomensteldpreteerdgenomen Romeinse brug dijk mijlpaal<br />
routes<br />
castellum marskamp statio signaaltoren<br />
bewoning mansio vicus municipium civitas<br />
villa villa vermoe<strong>de</strong>lijke groeve pottenbakkerij<br />
Voerendaal villa<br />
tempel grafmonument grafveld grafheuvel<br />
ne<strong>de</strong>rzetting van<br />
Romeinse oorsprong
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong> 33
omeinse landmeter met <strong>de</strong> groma<br />
3.1 DE ROMEINSE INFRASTRUCTUUR<br />
Wegen als or<strong>de</strong>nend principe<br />
De Romeinse landmeter (gromaticus) Siculus Flaccus uit <strong>de</strong> eerste eeuw n. Chr. on<strong>de</strong>rscheid<strong>de</strong>, zoals<br />
wij dat nu nog doen, drie <strong>weg</strong>categorieën: hoofd<strong>weg</strong>en, regionale en lokale <strong>weg</strong>en.<br />
De hoofd<strong>weg</strong>en waren geschikt voor militaire en publieke doelein<strong>de</strong>n en wer<strong>de</strong>n doorgaans gebouwd<br />
en on<strong>de</strong>rhou<strong>de</strong>n door het leger of <strong>de</strong> staat. Dit netwerk van hoofd<strong>weg</strong>en was van universele betekenis<br />
voor <strong>de</strong> bestuurlijk en militaire organisatie, voor han<strong>de</strong>l en bedrijvigheid, voor communicatie en <strong>de</strong> spreiding<br />
van <strong>de</strong> Romeinse cultuur. Het verbond <strong>de</strong> hoofdstad Rome met <strong>de</strong> hoofdste<strong>de</strong>n in <strong>de</strong> provincies.<br />
Alleen al <strong>de</strong> hoofd<strong>weg</strong>en vorm<strong>de</strong>n een netwerk van meer dan 120.000 km. Vele van <strong>de</strong>ze <strong>weg</strong>en waren<br />
aanvankelijk louter militair van <strong>op</strong>zet maar had<strong>de</strong>n in rustiger perio<strong>de</strong>n voornamelijk een civiele en<br />
economische functie.<br />
De <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> behoort vrijwel zeker tot <strong>de</strong>ze categorie van hoofd<strong>weg</strong>en.<br />
De regionale <strong>weg</strong>en verbon<strong>de</strong>n <strong>de</strong> ste<strong>de</strong>n en secundaire centra en wer<strong>de</strong>n in hoofdzaak gefi nancierd<br />
door pagi, plaatselijke overhe<strong>de</strong>n.<br />
Tenslotte waren er <strong>de</strong> lokale <strong>weg</strong>en. Ze wer<strong>de</strong>n doorgaans aangelegd door plaatselijke gron<strong>de</strong>igenaren<br />
en had<strong>de</strong>n daarmee een meer privaat karakter. Ze verbon<strong>de</strong>n villa’s (zoals <strong>de</strong> Stein<strong>weg</strong> in Voerendaal)<br />
en gehuchten. Deze lokale <strong>weg</strong>en waren van belang voor <strong>de</strong> landinrichting (akkers, wijngaar<strong>de</strong>n) en<br />
voor <strong>de</strong> winning van hout en <strong>de</strong>lfstoffen.<br />
De <strong>weg</strong>enstructuur was <strong>de</strong> belangrijkste drager van <strong>de</strong> or<strong>de</strong>ning en <strong>de</strong> inrichting van zowel het lan<strong>de</strong>lijk<br />
gebied als <strong>de</strong> ste<strong>de</strong>n. Op kruispunten met grotere rivieren kwamen <strong>weg</strong>en als radialen bij elkaar en<br />
ontston<strong>de</strong>n omvangrijke ne<strong>de</strong>rzettingen, waarvan er vele zijn uitgegroeid tot ste<strong>de</strong>n (Keulen, Xanten,<br />
Nijmegen, Heerlen, Maastricht). Als ste<strong>de</strong>n een Romeins militaire oorsprong hebben, is dat vaak ook<br />
nu nog af te lei<strong>de</strong>n uit het geometrische stratenpatroon. Dat gritpatroon was een afspiegeling van<br />
<strong>de</strong> strak geor<strong>de</strong>n<strong>de</strong> organisatie die het Romeinse leger was. Leg <strong>de</strong> plattegron<strong>de</strong>n van verschillen<strong>de</strong><br />
34 <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong>
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong> 35
<strong>de</strong> hoofdstraat van Forum Hadriani<br />
(Voorburg)<br />
castella (een castellum is een kleinere legerplaats) naast elkaar en het systeem <strong>op</strong>enbaart zich direct.<br />
On<strong>de</strong>rzoek in verschillen<strong>de</strong> Romeinse ste<strong>de</strong>n in Ne<strong>de</strong>rland (Forum Hadriani en Noviomagus) laat zien<br />
dat ook daar sprake is van een planmatige in<strong>de</strong>ling van het ste<strong>de</strong>lijk areaal. Wat direct <strong>op</strong>valt aan <strong>de</strong><br />
plattegron<strong>de</strong>n is het systematische stratenpatroon met huizenblokken (insulae).<br />
Betekenis van het Romeinse <strong>weg</strong>ennet<br />
De hoofd<strong>weg</strong>en hebben, zoals hiervoor <strong>op</strong>gemerkt, een cruciale rol gespeeld bij <strong>de</strong> ontwikkeling van<br />
<strong>de</strong> provincies. De meeste Romeinse hoofd<strong>weg</strong>en had<strong>de</strong>n in <strong>de</strong> eerste plaats een militaire functie. Voor<br />
snelle troepenverplaatsingen en een a<strong>de</strong>quate bevoorrading van <strong>de</strong> legioenen had het Romeinse leger<br />
goe<strong>de</strong>, verhar<strong>de</strong> <strong>weg</strong>en nodig. Het aanleggen en on<strong>de</strong>rhou<strong>de</strong>n van <strong>de</strong>ze staats<strong>weg</strong>en en bruggen<br />
was vooral een taak voor <strong>de</strong> soldaten. Daarnaast waren <strong>weg</strong>en on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>el van een communicatiesysteem<br />
- onontbeerlijk voor <strong>de</strong> militaire, politieke en administratieve controle over het imperium. Speciale<br />
koeriersdiensten, bestaan<strong>de</strong> uit professionele boodschappers of voor dat doel geselecteer<strong>de</strong> soldaten,<br />
on<strong>de</strong>rhiel<strong>de</strong>n het contact tot in <strong>de</strong> verste uithoeken van het Romeinse Rijk.<br />
Het <strong>weg</strong>ennet met <strong>de</strong> daaraan gelegen militaire, civiele en agrarische ne<strong>de</strong>rzettingen was ook van grote<br />
economische betekenis. Han<strong>de</strong>laren kon<strong>de</strong>n zo hun waar snel en eenvoudig verplaatsen. Bovendien<br />
ging er van <strong>de</strong> militaire aanwezigheid een grote economische stimulans uit. Legerkampen en garnizoenen<br />
betrokken immers grote hoeveelhe<strong>de</strong>n voedsel uit <strong>de</strong> omringen<strong>de</strong> landbouwgebie<strong>de</strong>n, maar<br />
ook producten uit ver<strong>de</strong>r <strong>weg</strong> gelegen regio’s. Daardoor kon<strong>de</strong>n bepaal<strong>de</strong> ne<strong>de</strong>rzettingen en ste<strong>de</strong>n<br />
zich specialiseren en hun streekeigen producten exporteren.<br />
Door hun militaire aanwezigheid zorg<strong>de</strong>n <strong>de</strong> Romeinen voor een lange perio<strong>de</strong> van rust, die <strong>de</strong> geschie<strong>de</strong>nis<br />
in zou gaan als <strong>de</strong> Pax Romana (circa 70 – 270 n. Chr.).<br />
In <strong>de</strong>ze eerste eeuwen na het begin van onze jaartelling groei<strong>de</strong> <strong>de</strong> bevolking sterk en steeg <strong>de</strong> welvaart<br />
– ook in Romeins Zuid-Limburg. Met <strong>de</strong> toenemen<strong>de</strong> welvaart kwam er ook meer behoefte aan<br />
luxe gebruiksvoorwerpen. Veel van die artikelen wer<strong>de</strong>n aanvankelijk van ver<strong>de</strong>r <strong>weg</strong> aangevoerd maar<br />
door <strong>de</strong> specialisatie van ambachten sme<strong>de</strong>n, leerbewerkers, steen- en pannenbakkers en potten-<br />
36 <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong>
akkers kwam ook steeds meer uit het gebied zelf.<br />
Voor het eerst zien we iets van een streekeigen i<strong>de</strong>ntiteit ontstaan, gebaseerd <strong>op</strong> het (economisch)<br />
benutten van <strong>de</strong> plaatselijke omstandighe<strong>de</strong>n: Romeins Zuid-Limburg als graanschuur (villa’s <strong>op</strong> <strong>de</strong><br />
lössgron<strong>de</strong>n) of Heerlen als pottenbakkerscentrum.<br />
Het <strong>weg</strong>ennet kreeg ook een groot cultureel-religieus belang: het maakte niet alleen <strong>de</strong> romanisering<br />
van <strong>de</strong> plaatselijke bevolking me<strong>de</strong> mogelijk, maar ook <strong>de</strong> Christianisering in <strong>de</strong> eeuwen daarna. Direct<br />
aan <strong>de</strong> uitvals<strong>weg</strong>en van <strong>de</strong> ne<strong>de</strong>rzettingen namelijk, vin<strong>de</strong>n we grafvel<strong>de</strong>n, grafmonumenten en<br />
an<strong>de</strong>re religieuze objecten, zoals tempels. Op <strong>de</strong> plaats van die tempels wer<strong>de</strong>n in later eeuwen kapellen<br />
en kerken gebouwd. Er werd dus letterlijk voortgebouwd <strong>op</strong> het Romeinse erfgoed. Een mogelijk<br />
voorbeeld van <strong>de</strong>ze continuïteit zien we bij <strong>de</strong> Gallo-Romeinse tempels on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> Grote kerk in Elst<br />
(Overbetuwe). In Maastricht lag aan <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> een heiligdom met een Jupiterzuil, nu te bezoeken<br />
in <strong>de</strong> Museumkel<strong>de</strong>r van Hotel Derlon aan het Onze Lieve Vrouwenplein.<br />
Romeinse <strong>weg</strong>- en waterbouwkun<strong>de</strong><br />
De Romeinen had<strong>de</strong>n een ge<strong>de</strong>gen kennis van het landschap en waren uitsteken<strong>de</strong> <strong>weg</strong>- en waterbouwkundigen.<br />
De inrichtingsprincipes van <strong>de</strong> Romeinse infrastructuur waren weldoordacht: <strong>de</strong> aanleg<br />
geschied<strong>de</strong> tegen zo laag mogelijke kosten en met zo min mogelijke inspanning. Functionaliteit speel<strong>de</strong><br />
een doorslaggeven<strong>de</strong> rol: <strong>weg</strong>en moesten snel en veilig vervoer mogelijk maken. Gebruikers met hun<br />
wagens en lastdieren mochten niet te zeer door <strong>de</strong> zwaartekracht wor<strong>de</strong>n gehin<strong>de</strong>rd. En <strong>de</strong> reiziger<br />
moest <strong>op</strong> regelmatige afstand <strong>de</strong> nodige voorzieningen kunnen aantreffen.<br />
Daarom wer<strong>de</strong>n <strong>weg</strong>en aangelegd over <strong>de</strong> kortst mogelijke afstand (linea recta), met <strong>de</strong> kleinst mogelijke<br />
hoogteverschillen (liever niet over <strong>de</strong> t<strong>op</strong>pen van heuvels en niet door diepe dalen), <strong>op</strong> van nature<br />
goed begaanbare grond, zo dicht mogelijk bij bouwmaterialen (bossen, grindkuilen, leemkuilen en<br />
steengroeven).<br />
Van<strong>weg</strong>e <strong>de</strong> veiligheid werd <strong>de</strong> aanleg door bossen zo veel mogelijk verme<strong>de</strong>n. En wachttorens zorg<strong>de</strong>n<br />
<strong>op</strong> strategische plaatsen voor controle en overzicht.<br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong> 37<br />
Reconstructie van <strong>de</strong> pottenbakkerswerkplaats<br />
van Lucius Ferenius,<br />
Thermenmuseum Heerlen<br />
<strong>de</strong> wachttoren <strong>op</strong> <strong>de</strong> Goudsberg
Toch kan die rechtlijnigheid van <strong>de</strong> Romeinse <strong>weg</strong>en niet al te strikt wor<strong>de</strong>n genomen, want zeker in<br />
heuvelachtig en bergachtig gebied gingen <strong>de</strong> Romeinen vooral pragmatisch te werk. De directe verbinding<br />
tussen twee centra verliep daarom niet zozeer via één lineair tracé, maar eer<strong>de</strong>r via een aaneenschakeling<br />
van perfect lineaire stukken die vaak <strong>op</strong> hoogtes via een lichte knik met elkaar verbon<strong>de</strong>n<br />
wer<strong>de</strong>n; dit om al te steile hellingen of moerassige stroken (Voerendaal) te vermij<strong>de</strong>n.<br />
Deze Romeinse inrichtingsprincipes zijn gebruikt bij <strong>de</strong> projectie van <strong>de</strong> geïnterpreteer<strong>de</strong> route (zie 3.2<br />
Archeologisch waargenomen).<br />
Romeinse <strong>weg</strong>en waren doorgaans vrij breed (zo’n 4 tot 10 meter). Hoewel er, <strong>naar</strong> blijkt, geen vaste<br />
modulaire breedte werd nageleefd, had <strong>de</strong> bestrating vaak een minimale breedte van zo’n 4,10 meter<br />
(14 voet). Deze afmeting gold niet alleen voor hoofd<strong>weg</strong>en, ook veel secundaire <strong>weg</strong>en volg<strong>de</strong>n<br />
dit mo<strong>de</strong>l, dat karrenverkeer toeliet in twee richtingen. Er zijn echter ook <strong>weg</strong>en bekend waarvan <strong>de</strong><br />
breedte ruim 24 m bedroeg, zoals het tracé van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> tussen Jülich en Keulen.<br />
Het <strong>weg</strong><strong>de</strong>k zelf was enigszins bol en werd als gevolg van on<strong>de</strong>rhoud en reparaties in <strong>de</strong> 400 jaar dat<br />
<strong>de</strong> Romeinen in Noord-Eur<strong>op</strong>a waren, gelei<strong>de</strong>lijk aan dikker. Naast <strong>de</strong> <strong>weg</strong> wer<strong>de</strong>n greppels gegraven<br />
voor <strong>de</strong> afvoer van regenwater. Het cunet bestond uit verschillen<strong>de</strong> lagen grind van grof <strong>naar</strong> fi jn; <strong>de</strong><br />
dikte en <strong>de</strong> samenstelling waren afhankelijk van <strong>de</strong> bo<strong>de</strong>mgesteldheid en van wat er ter plaatse aan materiaal<br />
beschikbaar was. Uit <strong>de</strong> ons omringen<strong>de</strong> lan<strong>de</strong>n, maar met name uit het mediterrane gebied, zijn<br />
voorbeel<strong>de</strong>n bekend van met natuursteen geplavei<strong>de</strong> <strong>weg</strong>en (<strong>Via</strong> Appia). Maar in Zuid-Limburg, waar<br />
<strong>op</strong> veel plaatsen al een draagkrachtige, veelal grindhou<strong>de</strong>n<strong>de</strong> on<strong>de</strong>rgrond aanwezig was, bestond het<br />
<strong>weg</strong><strong>de</strong>k uit niet meer dan een eenvoudige zandgrindlaag of zelfs alleen maar uit aangestampte aar<strong>de</strong>.<br />
In natte en moerige rivier- en beekdalen (Geul, Geleenbeek en Caumerbeek) brachten <strong>de</strong> Romeinen<br />
waarschijnlijk houten constructies aan, zoals paalfun<strong>de</strong>ringen en houten beschoeiingen, waarbinnen<br />
het grondlichaam van <strong>de</strong> <strong>weg</strong> werd aangelegd. Hiervan is tot <strong>op</strong> he<strong>de</strong>n niets teruggevon<strong>de</strong>n. Dergelijke<br />
constructies zijn wel gevon<strong>de</strong>n langs <strong>de</strong> Limes (<strong>de</strong> noor<strong>de</strong>lijke Romeinse rijksgrens), in Leidsche Rijn,<br />
Woer<strong>de</strong>n, Lei<strong>de</strong>n-Roomburg en Valkenburg Zuid-Holland.<br />
38 <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong>
Over <strong>de</strong> grotere rivieren leg<strong>de</strong> men bruggen aan. Daarvan zijn resten gevon<strong>de</strong>n in <strong>de</strong> Maas bij Maastricht-Wijck<br />
en Cuijk, en in het dal van <strong>de</strong> Worm bij Rimburg net over <strong>de</strong> grens met Duitsland. Een overgang<br />
over het water was in <strong>de</strong> Romeinse tijd vaak een religieus gela<strong>de</strong>n plek waar muntjes in <strong>de</strong> rivier<br />
wer<strong>de</strong>n gegooid voor een behou<strong>de</strong>n overtocht of om riviergo<strong>de</strong>n te eren.<br />
Voor <strong>de</strong> watervoorziening wer<strong>de</strong>n aquaducten (houten en stenen goten) aangelegd, soms over grote<br />
afstand. Keulen had zelfs een wateraanvoer van 70 km lengte.<br />
Het is vrijwel zeker dat mid<strong>de</strong>lgrote ne<strong>de</strong>rzettingen als Maastricht en Heerlen een eigen watervoorziening<br />
had<strong>de</strong>n. Vanwaar het water voor Maastricht betrokken werd, is niet helemaal dui<strong>de</strong>lijk maar<br />
vermoe<strong>de</strong>lijk van een hoger gelegen zijtak van <strong>de</strong> rivier <strong>de</strong> Jeker. De thermen in Heerlen wer<strong>de</strong>n door<br />
een nabijgelegen bron van water voorzien. Villa’s had<strong>de</strong>n ook hun eigen wateraanvoer; we vin<strong>de</strong>n ze<br />
altijd in <strong>de</strong> buurt van bronnen en beken. De Villa in Voerendaal bijvoorbeeld, kreeg zijn water van een<br />
bron enkele kilometers ver<strong>de</strong>r<strong>op</strong>.<br />
De waterbehoefte was erg groot: drinkwater, badwater en water voor huishou<strong>de</strong>lijk en ambachtelijk<br />
gebruik. De voorzieningen die we kennen, waren waarschijnlijk onvoldoen<strong>de</strong> om aan <strong>de</strong> grote waterbehoefte<br />
te voldoen. Hoe <strong>de</strong> benodig<strong>de</strong> extra aanvoer gerealiseerd werd, is vooralsnog ondui<strong>de</strong>lijk maar<br />
het heeft er alle schijn van dat gewerkt werd met dammetjes en reservoirs.<br />
3.2 VIA BELGICA<br />
Overgroot <strong>de</strong>el <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> nog niet archeologisch on<strong>de</strong>rzocht<br />
In <strong>de</strong> winter van 2002 en <strong>de</strong> lente van 2003 heeft RAAP Archeologisch Adviesbureau in <strong>op</strong>dracht van <strong>de</strong><br />
Provincie Limburg on<strong>de</strong>rzoek gedaan <strong>naar</strong> <strong>de</strong> ligging van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> <strong>op</strong> Ne<strong>de</strong>rlands grondgebied.<br />
Het RAAP on<strong>de</strong>rzoek was beperkt. Er werd alleen veldwerk verricht in het lan<strong>de</strong>lijk gebied en <strong>op</strong> locaties<br />
die direct aansluiten <strong>op</strong> eer<strong>de</strong>r gevon<strong>de</strong>n <strong>de</strong>len van <strong>de</strong> <strong>weg</strong>. Het overgrote <strong>de</strong>el is niet on<strong>de</strong>rzocht. Bij<br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong> 39<br />
<strong>de</strong> stenen goot in Xanten
40 <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong>
aanvang van het on<strong>de</strong>rzoek waren er 39 plaatsen bekend, waar <strong>de</strong> <strong>weg</strong> mogelijk was waargenomen.<br />
Na evaluatie bleven er daar 22 van over. Uitein<strong>de</strong>lijk is <strong>de</strong> <strong>weg</strong> <strong>op</strong> tien plekken in Maastricht, <strong>op</strong> negen<br />
plaatsen in Heerlen en <strong>op</strong> twee locaties in het lan<strong>de</strong>lijk gebied (Voerendaal en Rimburg) exact gelokaliseerd.<br />
Ook bij Houthem is <strong>op</strong> basis van grondboringen een stuk grind<strong>weg</strong> gevon<strong>de</strong>n.<br />
Tij<strong>de</strong>ns het on<strong>de</strong>rzoek van RAAP is bij Voerendaal een nog niet eer<strong>de</strong>r waargenomen <strong>de</strong>el van het<br />
traject gevon<strong>de</strong>n met een lengte van ruim 1500 meter. De exacte ligging van <strong>de</strong> Romeinse <strong>weg</strong> bij Voerendaal<br />
en Heerlen is nu over een afstand van bijna 7 km bekend.<br />
Mogelijke route <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong><br />
Het kaartoverzicht <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> geïnterpoleer<strong>de</strong> route, RAAP-rapport 924, kaartbijlage 1c (kaart linksboven),<br />
toont archeologische informatie uit een perio<strong>de</strong> van grof<strong>weg</strong> 400 jaar en geeft een overzicht van<br />
<strong>de</strong> weinige, ons beken<strong>de</strong> relicten van <strong>de</strong> <strong>weg</strong> uit <strong>de</strong> Romeinse tijd.<br />
De kaart is verre van compleet. Het is dus noodzaak na<strong>de</strong>r wetenschappelijk on<strong>de</strong>rzoek te doen.<br />
Vooral van het traject Maastricht-Voerendaal is feitelijk niets bekend.<br />
Wat <strong>op</strong>valt is dat <strong>de</strong> kaart slechts <strong>op</strong> enkele <strong>de</strong>len van het Limburgse traject een doorgetrokken ro<strong>de</strong> lijn<br />
te zien geeft met als aanduiding ‘<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> waargenomen’. Op enkele plaatsen waar <strong>de</strong> archeologisch<br />
waargenomen <strong>weg</strong><strong>de</strong>len vlak bij elkaar liggen, wordt het tussenliggen<strong>de</strong> <strong>de</strong>el aangegeven met een ro<strong>de</strong><br />
streepjeslijn en <strong>de</strong> aanduiding ‘<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> veron<strong>de</strong>rsteld’. De rest bestaat uit een rechte bruinro<strong>de</strong> stippellijn,<br />
ten teken dat het hier om een interpolatie gaat en niet om een mogelijke route.<br />
Op <strong>de</strong> kaart linkson<strong>de</strong>r geeft X+1 consultants een mogelijke route aan. Deze route wordt in <strong>de</strong> legenda<br />
aangeduid als ‘<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> geïnterpreteerd’ en is gebaseerd <strong>op</strong> geomorfologische gegevens (hooglaag,<br />
droog-nat), authentiek kaartmateriaal (on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re Kloosterplattegrond van St. Gerlach ca. 1760;<br />
Kaarten van ’s Lands Ravensbosch 1768-79; Tranchot 1805-07; Kadastrale minuutplans ca. 1813-40;<br />
archivalische gegevens door R.C. Hekker, zie literatuuroverzicht) en wat er bekend is over <strong>de</strong> Romeinse<br />
<strong>weg</strong>- en waterbouwkun<strong>de</strong> (zie 3.1 Romeinse Infrastructuur). Het stuk grind<strong>weg</strong> dat bij Houthem<br />
is aangetroffen, valt buiten <strong>de</strong>ze mogelijke route.<br />
An<strong>de</strong>re mogelijke routes zijn die van Van Aken (1999) en Bosch (2002); ze wor<strong>de</strong>n bei<strong>de</strong> vermeld in het<br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong> 41
RAAP-rapport 924.<br />
Weggerelateer<strong>de</strong> bouwobjecten<br />
Direct aan Romeinse <strong>weg</strong>en kon men zeer verschillen<strong>de</strong> bouwwerken en an<strong>de</strong>re objecten aantreffen<br />
van verschillen<strong>de</strong> categorisering:<br />
• militaire objecten zoals castella (versterkte legerkampen), stationes (wachtposten) en signaaltorens<br />
(bedoeld voor <strong>de</strong> communicatie: berichten wer<strong>de</strong>n via vuren doorgeven, waarbij men<br />
afstan<strong>de</strong>n tot 50 km kon overbruggen; resten van een <strong>de</strong>rgelijke toren zijn gevon<strong>de</strong>n <strong>op</strong> <strong>de</strong><br />
Goudsberg);<br />
• civiele bebouwingen zoals vici (civiele ne<strong>de</strong>rzettingen, zoals bijvoorbeeld Maastricht),<br />
thermen (badhuizen) en mansiones (pleisterplaatsen);<br />
• religieuze objecten zoals tempels, grafvel<strong>de</strong>n en grafmonumenten;<br />
• infrastructurele en waterbouwkundige voorzieningen zoals mijlpalen, bruggen, dammen en<br />
watergoten ten behoeve van <strong>de</strong> ne<strong>de</strong>rzettingen;<br />
• en economische objecten zoals pottenbakkerijen (vooral in <strong>de</strong> ne<strong>de</strong>rzettingen).<br />
De meeste villae (agrarische bedrijven <strong>op</strong> <strong>de</strong> lössplateaus) liggen wat ver<strong>de</strong>r van <strong>de</strong> hoofd<strong>weg</strong> maar<br />
zijn wel, zij het indirect, aan <strong>de</strong> <strong>weg</strong> gerelateerd. Dat geldt ook voor groeves (ertswinning, steen en klei).<br />
Resten van <strong>de</strong>ze directe en indirecte <strong>weg</strong>gerelateer<strong>de</strong> bouwobjecten kunnen belangrijke aanwijzingen<br />
vormen voor het traceren van het historische tracé van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>.<br />
42 <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong>
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong> 43
econstructie van <strong>de</strong> grafkamer met<br />
daarin <strong>de</strong> askist van Bocholtz<br />
Villa’s in het Limburgse landschap<br />
In <strong>de</strong> <strong>op</strong>bloeien<strong>de</strong> economie van <strong>de</strong> eerste eeuwen n. Chr. wer<strong>de</strong>n <strong>op</strong> <strong>de</strong> lössgron<strong>de</strong>n in <strong>de</strong> zone van<br />
<strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> vele tientallen grote villa’s gesticht, een soort herenboer<strong>de</strong>rijen waar grootschalige landbouw<br />
werd bedreven ten behoeve van zowel <strong>de</strong> garnizoenen als <strong>de</strong> civiele ne<strong>de</strong>rzettingen.<br />
De villa was een van <strong>de</strong> meest <strong>op</strong>vallen<strong>de</strong> exponenten van <strong>de</strong> Romeinse cultuur: een landgoed dat<br />
bestond gebouwen en lan<strong>de</strong>rijen. De bebouwing werd <strong>de</strong>els in steen, <strong>de</strong>els in vakwerk <strong>op</strong>getrokken<br />
en bestond doorgaans uit een stenen hoofdgebouw (pars urbana) en een aantal schuren en <strong>op</strong>stallen<br />
(pars rustica). Veel hoofdgebouwen had<strong>de</strong>n aan <strong>de</strong> voorzij<strong>de</strong> een zuilengalerij die werd gefl ankeerd<br />
door twee vooruitspringen<strong>de</strong> hoekvertrekken. De bijbehoren<strong>de</strong> lan<strong>de</strong>rijen besloegen een <strong>op</strong>pervlak tussen<br />
<strong>de</strong> 50 en <strong>de</strong> 150 hectaren. De re<strong>de</strong>n voor het grote aantal villa’s in <strong>de</strong>ze streek is <strong>de</strong> overvloedige<br />
aanwezigheid van vruchtbare lössgrond <strong>op</strong> makkelijk te bewerken zacht glooien<strong>de</strong> hellingen en plateaus.<br />
De villa’s lagen niet onmid<strong>de</strong>llijk aan <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>. Toch zijn ze, juist van<strong>weg</strong>e hun grote aantal en<br />
hun coherentie van enorme betekenis geweest voor <strong>de</strong> cultureel-economische i<strong>de</strong>ntiteit van Romeins<br />
Zuid-Limburg. Daarom behan<strong>de</strong>len we ze hier apart.<br />
Met name in <strong>de</strong> zone van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> in Zuid-Limburg is het aantal Romeinse villacomplexen zeer<br />
talrijk geweest. Een reiziger in die dagen moet aangenaam verrast zijn geweest bij <strong>de</strong> aanblik van dit<br />
grootschalige, gecultiveer<strong>de</strong> <strong>op</strong>en landschap met zijn vele monumentale villa’s, die vanaf <strong>de</strong> zacht<br />
glooien<strong>de</strong> hellingen <strong>op</strong> <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> neerzagen.<br />
Men neemt aan dat in heel Limburg wel een paar hon<strong>de</strong>rd villa’s hebben gestaan. Al <strong>de</strong>ze boerenbedrijven<br />
stammen grof<strong>weg</strong> uit <strong>de</strong> perio<strong>de</strong> tussen het ein<strong>de</strong> van <strong>de</strong> eerste tot aan het mid<strong>de</strong>n van <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>r<strong>de</strong> eeuw. Ze waren vaak zeer verschillend qua afmetingen, afwerking, luxe, comfort en aantal bijgebouwen.<br />
Het grootste Romeinse villacomplex dat ooit in Ne<strong>de</strong>rland is aangetroffen, bevindt zich in<br />
Voerendaal, niet ver van het tracé van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>; <strong>op</strong> <strong>de</strong> kaart is dit complex aangeduid door een<br />
pictogram met dubbele ring.<br />
In het Limburgse landschap zijn bij of in relatie tot <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> en <strong>de</strong> villa’s fraaie vondsten gedaan.<br />
De sarcofaag van Simpelveld bijvoorbeeld, of <strong>de</strong> in 2004 gevon<strong>de</strong>n askist van Bocholtz.<br />
44 <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong>
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong> 45
Hoe sterk <strong>de</strong> invloed van <strong>de</strong> overheid <strong>op</strong> het dagelijks leven was, met name in het lan<strong>de</strong>lijk gebied,<br />
is moeilijk te bepalen. Maar het is dui<strong>de</strong>lijk dat door <strong>de</strong> overheid van<strong>weg</strong>e militair belang (voeding en<br />
bevoorrading) vaak grootschalige landinrichtingsprogramma’s wer<strong>de</strong>n aangestuurd. Dat zou betekenen<br />
dat <strong>de</strong> aanleg van zoveel villa’s strategisch gepland is. Niet voor niets waren <strong>de</strong> villabewoners in <strong>de</strong><br />
eerste eeuw vaak oud-legionairs, die als dank voor hun vervul<strong>de</strong> diensttijd van 25 jaar een stuk land<br />
kregen toegewezen. Mogelijk was dit ook een strategisch zet van hogerhand om het platteland versneld<br />
in te richten <strong>naar</strong> Romeinse maatstaven en <strong>de</strong> plaatselijke bevolking versneld te romaniseren.<br />
In <strong>de</strong> twee<strong>de</strong> en <strong>de</strong>r<strong>de</strong> eeuw behoor<strong>de</strong>n <strong>de</strong> eigenaren veelal tot <strong>de</strong> plaatselijke elite. Omdat ze vaak<br />
hoge bestuursposten bekleed<strong>de</strong>n, woon<strong>de</strong>n ze zelf een groot <strong>de</strong>el van het jaar in <strong>de</strong> ste<strong>de</strong>n en besteed<strong>de</strong>n<br />
ze het beheer over hun lan<strong>de</strong>rijen uit aan an<strong>de</strong>ren.<br />
De door <strong>de</strong> overheid <strong>op</strong>geleg<strong>de</strong> richtlijnen voor <strong>de</strong> bedrijfsvoering en <strong>de</strong> inrichting van villacomplexen<br />
(zoals die zijn vastgelegd door auteurs als Columella en Vitruvius), vin<strong>de</strong>n we in Zuid-Limburg slechts<br />
terug in <strong>de</strong> gebouwen zelf en niet in <strong>de</strong> inrichtingssystematiek van <strong>de</strong> lan<strong>de</strong>rijen. Het is mogelijk dat <strong>de</strong><br />
specifi eke geomorfologische omstandighe<strong>de</strong>n – <strong>de</strong> vruchtbare plateaus en hellingen, <strong>de</strong> natte beekdalen<br />
– van invloed waren <strong>op</strong> <strong>de</strong> grootte van het villacomplex. Dat kan echter moeilijk wor<strong>de</strong>n aangetoond,<br />
vooral ook omdat het Zuid-Limburgse plateaulandschap in <strong>de</strong> mid<strong>de</strong>leeuwen <strong>op</strong>nieuw is ontgonnen.<br />
In <strong>de</strong> Merovingische perio<strong>de</strong> verdwenen <strong>de</strong> Romeinse villa’s niet zon<strong>de</strong>r meer, maar werd er nog lange<br />
tijd dankbaar gebruik van gemaakt door <strong>de</strong> Frankische bewoners, zoals ook het geval is geweest in<br />
Voerendaal en Meerssen.<br />
46 <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong>
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong> 47<br />
reconstructietekening van <strong>de</strong> grote Villa Voerendaal,<br />
gebaseerd <strong>op</strong> <strong>de</strong> exacte <strong>op</strong>gravingsgegevens<br />
(tekening: C. van <strong>de</strong>n Braber, Amersfoort)
48 <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong>
4. Visie: <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> als <strong>toekomst</strong>ige<br />
ontwikkelingsas<br />
4.1 VISIE<br />
‘Een van <strong>de</strong> belangrijkste <strong>op</strong>drachten voor <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> is het zichtbaar maken en dienstbaar<br />
maken van ons Romeinse <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> voor <strong>de</strong> huidige en <strong>toekomst</strong>ige generaties (The past<br />
for the future). Beleidsvel<strong>de</strong>n waaraan vooral gedacht wordt zijn het (cultuur)toerisme, <strong>de</strong><br />
ou<strong>de</strong>reneconomie, educatie voor jongeren en ou<strong>de</strong>ren, ruimtelijke or<strong>de</strong>ning en, uiteraard <strong>de</strong><br />
archeologie die <strong>de</strong> vruchten zal plukken van een toegenomen belangstelling voor <strong>de</strong> ou<strong>de</strong> tijd.<br />
In het verleng<strong>de</strong> van <strong>de</strong>ze actualisering van <strong>de</strong> archeologie is het een kleine stap <strong>de</strong> archeologie<br />
als drager voor he<strong>de</strong>ndaagse ontwikkelingen te bezien. De <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, net als in het begin<br />
van onze jaartelling, als nieuwe ontwikkelingsas’.<br />
(Overdrachtsdocument Jules Korn, voormalig projectlei<strong>de</strong>r <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>; september 2004)<br />
Transpositie als centraal inrichtingsprincipe<br />
De <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> heeft in <strong>de</strong> Romeinse tijd gefungeerd als basisontwikkelingsas voor het gebied dat door<br />
<strong>de</strong> <strong>weg</strong> werd ontsloten: dankzij <strong>de</strong> ou<strong>de</strong> heirbaan kon<strong>de</strong>n hier belangrijke economische, bestuurlijke en<br />
culturele ontwikkelingen plaatsvin<strong>de</strong>n.<br />
Tegenwoordig ligt er een compleet nieuw ingericht landschap met ste<strong>de</strong>n, bedrijventerreinen en natuur<br />
en heeft <strong>de</strong> A79 <strong>de</strong> rol als basisontwikkelingsas overgenomen. In dit nieuwe landschap is van <strong>de</strong> Romeinse<br />
bewoningslaag vrijwel niets meer zichtbaar.<br />
In <strong>de</strong> visie wordt <strong>de</strong> ou<strong>de</strong> situatie als het ware getransponeerd – vertaald – <strong>naar</strong> het he<strong>de</strong>n: ook nu kan<br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong> 49<br />
‘If you want to create something new,<br />
search for that which is ancient.’<br />
Aulis Blomstadt, 1957
<strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> een ontwikkelingsas zijn, waaraan en waar<strong>op</strong> allerlei nieuwe (innovatieve) ontwikkelingen<br />
hun beslag krijgen – met een h<strong>op</strong>elijk even grote culturele, sociale en economische impact als <strong>de</strong><br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> in haar hoogtijdagen.<br />
In <strong>de</strong> eerste eeuwen van onze jaartelling zorg<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> voor een versnelling in <strong>de</strong> culturele,<br />
sociale en economische ontwikkeling van het zui<strong>de</strong>n van Limburg. De <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> kan <strong>op</strong>nieuw grote<br />
betekenis krijgen: zij kan het Zuid-Limburgse Heuvelland – vanuit zijn Romeinse erfenis – nieuwe impulsen<br />
geven, zowel culturele en sociale als economische.<br />
In feite is transpositie, het vertalen van die vroegere betekenis <strong>naar</strong> het he<strong>de</strong>n, het centrale ontwikkelingsprincipe<br />
in <strong>de</strong> visievorming rond <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>. Het is <strong>de</strong> bedoeling <strong>de</strong> Romeinse occupatielaag weer<br />
zichtbaar te maken en <strong>de</strong>ze tegelijk <strong>op</strong> een verantwoor<strong>de</strong> manier betekenis te geven en tot uitdrukking<br />
te brengen in <strong>toekomst</strong>ige (ruimtelijke) ontwikkelingen. Hierbij moeten we ons wel realiseren dat die<br />
occupatielaag zeer gefragmenteerd is. Dat is <strong>de</strong> problematische ontwerp<strong>op</strong>gave.<br />
Dat sluit nauw aan bij <strong>de</strong> centrale doelstelling van Belve<strong>de</strong>re, dat <strong>de</strong> cultuurhistorische i<strong>de</strong>ntiteit richtinggevend<br />
moet zijn voor <strong>de</strong> inrichting van <strong>de</strong> ruimte (zie ook Hfd. 2). Bovendien wordt zo <strong>de</strong> culturele<br />
kwaliteit van het Zuid-Limburgse Heuvellandschap verhoogd en wordt het mogelijk <strong>de</strong> ‘transregionale<br />
cultuurhistorische corridor’ te realiseren, waarvan in het POL sprake is (zie 2.2 Belangrijkste Provinciale<br />
beleidska<strong>de</strong>rs).<br />
Transpositie is dus een directe weerspiegeling van <strong>de</strong> <strong>op</strong>dracht: geef aan <strong>de</strong> cultuurgeschie<strong>de</strong>nis van<br />
<strong>de</strong> <strong>weg</strong> (met het accent <strong>op</strong> <strong>de</strong> Romeinse perio<strong>de</strong>), <strong>de</strong> aangelegen bebouwing en het omringen<strong>de</strong> landschap<br />
<strong>op</strong>nieuw bekendheid en maak die weer herkenbaar en beleefbaar.<br />
Hoe kan <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> ‘drager van he<strong>de</strong>ndaagse ontwikkelingen’ wor<strong>de</strong>n? Hoe kan <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong><br />
nieuwe impulsen geven aan economie en cultuurbeleving in <strong>de</strong> regio? Wat zijn <strong>de</strong> mogelijkhe<strong>de</strong>n en<br />
waar liggen <strong>de</strong> beste kansen? Wat betekent dat voor <strong>de</strong> wijze waar<strong>op</strong> we <strong>de</strong> ontwikkelingsproblematiek<br />
bena<strong>de</strong>ren? En welke uitgangspunten hanteren we? Kortom, hoe kan <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> het succes<br />
50 <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong>
wor<strong>de</strong>n dat we ervan verwachten?<br />
Aan <strong>de</strong> visie wordt inhoud gegeven aan <strong>de</strong> hand van ontwikkelingsprincipes: principiële uitgangspunten<br />
en doelstellingen die <strong>de</strong> basis kunnen vormen voor <strong>de</strong> ontwikkeling van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>.<br />
De ontwikkelingsprincipes zijn on<strong>de</strong>rver<strong>de</strong>eld <strong>naar</strong> <strong>de</strong> volgen<strong>de</strong> thema’s:<br />
• Algemeen (4.2.1)<br />
• Ruimtelijke ontwikkeling en cultuurplanologie (4.2.2)<br />
• Juridisch-planologisch (4.2.3)<br />
• Toerisme en educatie (4.2.4)<br />
• Toerisme en economie (4.2.5)<br />
• Internationaal (4.2.6)<br />
De ontwikkelingsprincipes wor<strong>de</strong>n afzon<strong>de</strong>rlijk besproken. Om aan te geven hoe <strong>de</strong>ze principes in <strong>de</strong><br />
praktijk kunnen wor<strong>de</strong>n toegepast – en gecombineerd –, wordt waar mogelijk verwezen <strong>naar</strong> <strong>de</strong> projectvoorstellen<br />
in hoofdstuk 5 (Programma).<br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong> 51
4.2 ONTWIKKELINGSPRINCIPES<br />
4.2.1 Algemeen<br />
Geen project, maar een traject<br />
De ontwikkeling van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>-zone is te zien als een continu proces. De <strong>weg</strong> inspireert voortdurend<br />
tot nieuwe i<strong>de</strong>eën, nieuwe samenwerkingsvormen en nieuwe <strong>de</strong>elprojecten. Dat dynamische,<br />
bijna organische karakter maakt van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> niet zo zeer een project als wel een traject: een<br />
proces met een begin maar zon<strong>de</strong>r ein<strong>de</strong>, een structuur die zich steeds ver<strong>de</strong>r ontwikkelt.<br />
Wie meer weet, zal meer zien<br />
In tegenstelling tot <strong>de</strong> gevon<strong>de</strong>n trajecten in Frankrijk, België en Duitsland die over grotere afstand nog<br />
goed herkenbaar zijn in het landschap, is het <strong>de</strong>el van <strong>de</strong> <strong>weg</strong> dat door Limburg lo<strong>op</strong>t, niet of nauwelijks<br />
zichtbaar. Het Limburgse traject van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> is nog maar <strong>op</strong> enkele plekken aangetoond, een<br />
fractie van het totaal.<br />
Maar dat wil niet zeggen dat <strong>de</strong> <strong>weg</strong> niet in <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rgrond aanwezig is. Er is letterlijk nog zoveel <strong>naar</strong><br />
boven te halen. Naarmate we meer van <strong>de</strong> heirbaan én <strong>de</strong> daaraan gerelateer<strong>de</strong> objecten blootleggen,<br />
verwerven we meer kennis en daarmee meer inzicht in <strong>de</strong> grote militaire, culturele en economische<br />
betekenis van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>. Telkens als er weer wat gevon<strong>de</strong>n wordt, komt <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> <strong>op</strong>nieuw in<br />
<strong>de</strong> belangstelling, is er een nieuw verhaal te vertellen (zie ook 6.2 Communicatie).<br />
Bezoekers die a<strong>de</strong>quate en interessante informatie krijgen, zullen eer<strong>de</strong>r geneigd zijn om <strong>de</strong> zone te<br />
verkennen; ze zullen meer zien en meer begrijpen. De ervaring beklijft en <strong>de</strong> betrokkenheid groeit. Het<br />
product <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> zal <strong>op</strong> die manier aan inhoud, betekenis en status winnen.<br />
Het is voor <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> dus van essentieel belang, dat er <strong>op</strong> korte termijn een structureel en doorl<strong>op</strong>end<br />
on<strong>de</strong>rzoek wordt <strong>op</strong>gestart. Voorwaar<strong>de</strong> is wel dat dit professioneel en wetenschappelijk verantwoord<br />
gebeurt. Dat lijkt een aangewezen taak voor Universiteiten. On<strong>de</strong>rzoek is dan ook een van <strong>de</strong><br />
52 <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong>
elangrijkste projecten (zie 10 Doorl<strong>op</strong>end on<strong>de</strong>rzoeksprogramma) van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>.<br />
Een <strong>de</strong>rgelijk on<strong>de</strong>rzoeksprogramma bestaat zowel uit bureauon<strong>de</strong>rzoek als uit veldon<strong>de</strong>rzoek. Elke<br />
aanleiding om <strong>de</strong> <strong>weg</strong> te lokaliseren kan wor<strong>de</strong>n aangegrepen. De <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>-gemeenten zou<strong>de</strong>n alert<br />
moeten zijn <strong>op</strong> on<strong>de</strong>rzoeksmogelijkhe<strong>de</strong>n die zich aandienen. Dat komt regelmatig voor, bijvoorbeeld<br />
wanneer <strong>op</strong>enbare werken of projectontwikkeling wor<strong>de</strong>n voorbereid.<br />
Aanleiding om na<strong>de</strong>r on<strong>de</strong>rzoek te doen is er ook <strong>op</strong> die plaatsen waar <strong>weg</strong><strong>de</strong>len vlak bij elkaar liggen,<br />
zoals tussen Voerendaal en Heerlen. Een i<strong>de</strong>ale mogelijkheid om <strong>de</strong> ‘eindjes aan elkaar te kn<strong>op</strong>en’,<br />
waardoor wellicht <strong>de</strong> mogelijkheid ontstaat om <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> over grotere afstand (bijna 7 km!) daadwerkelijk<br />
te bewan<strong>de</strong>len. Een publiekstrekker van <strong>de</strong> eerste or<strong>de</strong> (zie projectvoorstel 5. Voerendaal, <strong>de</strong><br />
<strong>weg</strong> gereconstrueerd).<br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong> 53
4.2.2 Ruimtelijke ontwikkeling en cultuurplanologie<br />
Nieuwe functies aan ou<strong>de</strong> ontwikkelingsas<br />
De ruimtelijke ontwikkelingsprincipes die <strong>de</strong> Romeinen hanteer<strong>de</strong>n bij het projecteren van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong><br />
en <strong>de</strong> daaraan gek<strong>op</strong>pel<strong>de</strong> bouwkundige elementen, getuigen van een systematische aanpak<br />
en een ge<strong>de</strong>gen kennis van het (on<strong>de</strong>rliggen<strong>de</strong>) landschap. Hoewel niet allemaal, zijn veel van <strong>de</strong>ze<br />
principes nog steeds actueel. Ze bie<strong>de</strong>n ook nu weer aankn<strong>op</strong>ingspunten voor <strong>de</strong> programmavorming<br />
van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>.<br />
Wanneer het lukt een reeks van bijzon<strong>de</strong>re Romeinse sites, aan of vlakbij <strong>de</strong> <strong>weg</strong> gelegen, in <strong>de</strong> nabije<br />
<strong>toekomst</strong> een nieuwe (multi)functionele betekenis te geven, is er werkelijk sprake van transponeren. De<br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> was ooit een structuurdrager waaraan zich zeer diverse ontwikkelingen voor<strong>de</strong><strong>de</strong>n. In <strong>de</strong><br />
visie krijgt <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> <strong>op</strong>nieuw <strong>de</strong> functie van ontwikkelingsas.<br />
De metro als metafoor<br />
De <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> is te vergelijken met een metrolijn. Net als een metro bestaat zij uit een groten<strong>de</strong>els<br />
onzichtbaar (virtueel) spoor, dat verschillen<strong>de</strong> zichtbare hoofdstations en stations met elkaar verbindt.<br />
hoofdstations<br />
54 <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong>
Deze stations zijn ruimtelijke én functionele ankerpunten. Punten waar ie<strong>de</strong>reen samenkomt en weer<br />
vertrekt; en waar sociale, economische en culturele ontwikkelingen zich versterkt concentreren.<br />
De <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> kent die ankerpunten ook: dat zijn die plaatsen of gebie<strong>de</strong>n aan <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> die<br />
van<strong>weg</strong>e hun rijkdom aan Romeins cultureel erfgoed, hun relatie met <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, hun bijzon<strong>de</strong>re<br />
i<strong>de</strong>ntiteit en/of hun potentieel voldoen<strong>de</strong> waar<strong>de</strong>vol zijn om voor ontwikkeling in aanmerking te komen.<br />
Basaal gezien zijn ankerpunten publiekstrekkers die bezoekers prikkelen en aanmoedigen om <strong>de</strong> zone<br />
van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> in al haar diversiteit te ont<strong>de</strong>kken. Het Thermenmuseum in Heerlen is zo’n ankerpunt,<br />
een ‘hoofdstation’.<br />
Maar ankerpunten zijn geen <strong>op</strong>zichzelfstaan<strong>de</strong> attracties, ze maken integraal <strong>de</strong>el uit van het totale<br />
‘Romeinse’ landschap met al zijn overblijfselen en historische verwijzingen. De <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> manifesteert<br />
zich dus niet door contextloze puntlocaties, maar door één integraal landschappelijk ka<strong>de</strong>r.<br />
Eenheid in verschei<strong>de</strong>nheid<br />
Aan <strong>de</strong> ene kant zijn ankerpunten on<strong>de</strong>rling verweven en verenigd on<strong>de</strong>r één naam en on<strong>de</strong>r één logo:<br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>. Daarom is voor alle activiteiten in het ka<strong>de</strong>r van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> (internationaal en interregionaal)<br />
één overkoepelen<strong>de</strong> huisstijl gewenst, die garant staat voor een eenduidige, samenhangen<strong>de</strong><br />
eenheid in verschei<strong>de</strong>nheid<br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong> 55<br />
ankerpunten<br />
aantrekken en verwijzen
en overkoepelen<strong>de</strong> presentatie van alle producten die het merk <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> voeren. Die uniforme huisstijl<br />
kan met behulp van een handboek (zie 8, Handboek huisstijl <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>) in normen, richtlijnen en<br />
voorbeel<strong>de</strong>n wor<strong>de</strong>n vastgelegd.<br />
Aan <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re kant bestaan er grote on<strong>de</strong>rlinge verschillen tussen <strong>de</strong> ankerpunten, ze zijn niet allemaal<br />
even belangrijk en ze bie<strong>de</strong>n verschillen<strong>de</strong> kansen en mogelijkhe<strong>de</strong>n. Elk ankerpunt is per <strong>de</strong>fi nitie<br />
uniek.<br />
Ankerpunten verdienen een eigen ‘Romeinse’ i<strong>de</strong>ntiteit aan het internationale tracé van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>.<br />
Dat is <strong>de</strong> uitdaging waar <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>-gemeenten voor staan. Hier ligt immers <strong>de</strong> kans om een specialistisch<br />
cultuurtoeristisch product te ontwikkelen met grote economische potentie.<br />
Specialisatie is eveneens belangrijk omdat het publiek daarmee steeds een nieuwe complementaire<br />
belevenis van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> wordt gebo<strong>de</strong>n. Kortom, projectvoorstellen zijn bij voorkeur geënt <strong>op</strong> wat<br />
kenmerkend was voor <strong>de</strong> betreffen<strong>de</strong> locatie in <strong>de</strong> Romeinse tijd.<br />
Dit ontwikkelingsprincipe is lei<strong>de</strong>nd geweest bij <strong>de</strong> selectie van <strong>de</strong> locaties en in het bijzon<strong>de</strong>r bij het<br />
be<strong>de</strong>nken van <strong>de</strong> projectvoorstellen.<br />
In een aantal <strong>op</strong>eenvolgen<strong>de</strong> fi guren verbeel<strong>de</strong>n we <strong>de</strong> transpositie van toenmalige <strong>naar</strong> <strong>toekomst</strong>ige<br />
basisontwikkelingsas.<br />
56 <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong>
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong> 57
Figuur: <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, doorgaan<strong>de</strong> verbindingslijn<br />
De <strong>weg</strong> is voor een klein <strong>de</strong>el archeologisch waargenomen, een an<strong>de</strong>r klein <strong>de</strong>el van <strong>de</strong> route is veron<strong>de</strong>rsteld,<br />
en het grootste <strong>de</strong>el van <strong>de</strong> route is nog niet aangetoond. Uitgangspunt is dat <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong><br />
een doorgaan<strong>de</strong> verbindingslijn vormt die als zodanig ook te volgen is. Daarom is het nog niet aangetoon<strong>de</strong><br />
traject van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> geïnterpreteerd (zie 3.2 <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>). Langs en in <strong>de</strong> nabijheid van<br />
dat doorgaan<strong>de</strong> tracé zijn <strong>op</strong> verschillen<strong>de</strong> plaatsen Romeinse bouwkundige objecten gevon<strong>de</strong>n, die<br />
dui<strong>de</strong>lijk in relatie staan met <strong>de</strong> Romeinse <strong>weg</strong>.<br />
Figuur: <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, ankerpunten en landmarks<br />
In <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>-zone bevin<strong>de</strong>n zich ankerpunten, hoogwaardige vindlocaties en/of concentraties van<br />
vindlocaties (sites) die in het ka<strong>de</strong>r van <strong>de</strong> visievorming geselecteerd zijn voor mogelijke ontwikkeling.<br />
Het betreft locaties waar bouwkundige objecten zijn aangetroffen, die zowel on<strong>de</strong>rling samenhangen<br />
als met <strong>de</strong> ou<strong>de</strong> <strong>weg</strong>. On<strong>de</strong>r verwijzing <strong>naar</strong> <strong>de</strong> metafoor van <strong>de</strong> metro (zie hiervoor) wor<strong>de</strong>n <strong>de</strong>ze ankerpunten<br />
hoofdstations genoemd (Maastricht, Heerlen), of stations (Meerssen, Voerendaal, Valkenburg<br />
en Rimburg). Een bijzon<strong>de</strong>r ankerpunt bevindt zich eveneens in Voerendaal, maar dan direct <strong>op</strong><br />
het tracé. Op die plaats is <strong>de</strong> <strong>weg</strong> daadwerkelijk bewan<strong>de</strong>lbaar.<br />
Er zijn ook veel vindlocaties die vooralsnog geen kans maken <strong>op</strong> ontwikkeling, maar wel een bijzon<strong>de</strong>r<br />
interessant verhaal te vertellen hebben. Deze sites kunnen met behulp van eenvoudige voorzieningen<br />
herkenbaar en beleefbaar gemaakt wor<strong>de</strong>n in het veld: ze wor<strong>de</strong>n voorzien van een landmark.<br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>-zone, strategische combinaties (zie fi guur)<br />
Ankerpunten die zich daarvoor lenen, wor<strong>de</strong>n verbon<strong>de</strong>n tot strategische combinaties, geschikt voor<br />
een gebun<strong>de</strong>l<strong>de</strong>, integrale ontwikkeling. Er zijn drie combinaties mogelijk:<br />
• Het ensemble, waarbij ankerpunten met <strong>weg</strong>gerelateer<strong>de</strong> objecten wor<strong>de</strong>n gecombineerd tot<br />
een gebied met een bijzon<strong>de</strong>re status, een museaal landschap (zie hierna).<br />
Zo zou <strong>de</strong> Villa Voerendaal in samenhang met <strong>de</strong> villa’s in het omliggen<strong>de</strong> gebied ontwikkeld<br />
kunnen wor<strong>de</strong>n tot museaal villalandschap.<br />
• De ste<strong>de</strong>ncorridor, een (transnationale) strategische combinatie van hoofdstations met daarbij<br />
58 <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong>
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, doorgaan<strong>de</strong> verbindingslijn<br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, ankerpunten en landmarks<br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, strategische combinaties<br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong> 59
inbegrepen het verbin<strong>de</strong>n<strong>de</strong> traject (bijvoorbeeld Tongeren-Maastricht).<br />
• De landschapscorridor, een (transnationale) strategische combinatie van twee stations gesitueerd<br />
in <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>-zone en/of <strong>op</strong> <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>-route met inbegrip van het verbin<strong>de</strong>n<strong>de</strong><br />
traject (voorbeel<strong>de</strong>n zijn Rimburg-Baesweiler en Meerssen-Valkenburg).<br />
Overzicht van het complete <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>-ontwikkelingsprogramma (zie fi guur)<br />
De ruimtelijke ontwikkeling is hier simultaan verbeeld: in één oog<strong>op</strong>slag zien we waar (strategische<br />
combinaties van) ankerpunten inhoud geven aan <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong>ige ontwikkeling van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>.<br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, overzicht van het complete ontwikkelingsprogramma<br />
Museaal landschap<br />
Een museaal landschap is een gebied met een unieke cultuurhistorische landschappelijke constellatie,<br />
een uniek ensemble, waarvan <strong>de</strong> authenticiteit voor ie<strong>de</strong>re bezoeker eenvoudig herkenbaar en<br />
afl eesbaar te maken is. Het is een gebied dat toegankelijk blijft voor het publiek. De status van Museaal<br />
Landschap heeft primair tot doel het landschap aanzien te geven en te ontsluiten als thematische<br />
cultuurtoeristische en educatieve landschappelijke eenheid. Het gaat niet zozeer om bescherming van<br />
60 <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong>
cultuurhistorisch erfgoed, als wel om het bie<strong>de</strong>n van nieuwe mogelijkhe<strong>de</strong>n om <strong>de</strong> cultuurhistorie van<br />
het landschap te herbeleven.<br />
Essentieel binnen een museaal landschap is <strong>de</strong> thematisch correlatie met een nabijgelegen museum:<br />
het museum verwijst <strong>naar</strong> het landschap en an<strong>de</strong>rsom verwijst het landschap <strong>naar</strong> het museum.<br />
Daarmee wordt het landschap een buitenkamer van het museum.<br />
Het landschap rond het Villacomplex in Voerendaal bijvoorbeeld, kan ingericht wor<strong>de</strong>n als een museaal<br />
landschap, een museum in <strong>de</strong> <strong>op</strong>enlucht (zie 5. Programma, projectvoorstel 4. Arche<strong>op</strong>ark Villa Voerendaal).<br />
Daarmee ontstaat <strong>de</strong> mogelijkheid <strong>de</strong> Romeinse occupatie te presenteren in relatie tot <strong>de</strong> geomorfologische<br />
kenmerken van het landschap en die te vergelijken met <strong>de</strong> he<strong>de</strong>ndaagse occupatie. Een boeiend<br />
thema dat zich bij uitstek leent voor na<strong>de</strong>r on<strong>de</strong>rzoek.<br />
On<strong>de</strong>r<strong>de</strong>el van <strong>de</strong> functie van museaal landschap is het aanbod van allerlei aanvullen<strong>de</strong> archeologische<br />
en toeristische informatie, zoals (‘Romeinse’) verblijfsfuncties, route-informatie et cetera; die informatie<br />
zou ook <strong>op</strong> te vragen moeten zijn via <strong>de</strong> sterk in <strong>op</strong>komst zijn<strong>de</strong> handcomputer- en smarttelefoonsystemen.<br />
Over een <strong>weg</strong> moet je kunnen l<strong>op</strong>en’: <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> routesysteem<br />
Het is evi<strong>de</strong>nt dat een reiziger/bezoeker <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> het meest authentiek beleeft, wanneer hij daadwerkelijk<br />
over het originele tracé zou kunnen wan<strong>de</strong>len. De <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> zou daarom voor alles één<br />
fysieke doorgaan<strong>de</strong> lineaire infrastructuur voor reizigers moeten zijn, een internationale langeafstandsroute<br />
vergelijkbaar met ou<strong>de</strong> pelgrimsroutes als die <strong>naar</strong> Santiago <strong>de</strong> la Compostella.<br />
In Zuid Limburg is <strong>de</strong> <strong>weg</strong> slechts <strong>op</strong> enkele plaatsen archeologisch waargenomen (zie 3.2) en jammer<br />
genoeg meestal niet of nauwelijks te ontsluiten. Weg<strong>de</strong>len die wel te ontsluiten zijn, zijn zeldzaam en<br />
zou<strong>de</strong>n daarom, waar dat maar enigszins mogelijk is, benut moeten wor<strong>de</strong>n.<br />
Daar waar <strong>de</strong> <strong>weg</strong> zelf niet te bewan<strong>de</strong>len is – en dat geldt dus voor het overgrote <strong>de</strong>el van het tracé<br />
– zou <strong>op</strong> een an<strong>de</strong>re manier voor continuïteit gezorgd moeten wor<strong>de</strong>n. Dat kan door gebruik te maken<br />
van het feit dat <strong>de</strong> Romeinse <strong>weg</strong> vaak parallel lo<strong>op</strong>t met <strong>de</strong> he<strong>de</strong>ndaagse <strong>weg</strong>en en pa<strong>de</strong>n. Deze bestaan<strong>de</strong><br />
<strong>weg</strong>en en pa<strong>de</strong>n zou<strong>de</strong>n on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>el kunnen wor<strong>de</strong>n van een nieuw te projecteren doorgaand<br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong> 61<br />
landschap als buitenkamer van het<br />
museum<br />
PDA (Personal Digital Assistant),<br />
ook wel ‘handcomputer’.<br />
Met <strong>de</strong> PDA en een k<strong>op</strong>telefoon<br />
maken bezoekers een tour <strong>op</strong><br />
locatie, bijvoorbeeld een monument<br />
of tentoonstelling.<br />
On<strong>de</strong>r<strong>weg</strong> geeft het apparaat visuele<br />
en auditieve informatie, waaron<strong>de</strong>r<br />
(gesproken) tekst, muziek, foto’s,<br />
vi<strong>de</strong>o en polls. De gebruiker kiest<br />
voor verdieping via zijn touch screen.<br />
Een multimedia tour-systeem biedt<br />
erfgoedinstellingen een toegankelijk<br />
Content Management Systeem om<br />
<strong>de</strong>ze informatie zelf in te voeren.
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>-routesysteem.<br />
Afgestemd <strong>op</strong> <strong>de</strong> wijze van reizen (trein, auto, fi ets, paard/huifkar, te voet) wor<strong>de</strong>n specifi eke tracks of<br />
routes uitgezet in combinatie met voorzieningen en arrangementen:<br />
• Treinreizigers: stations kunnen het startpunt vormen voor wan<strong>de</strong>laars of fi etsers die <strong>de</strong> <strong>Via</strong><br />
<strong>Belgica</strong> route willen volgen (NS routes).<br />
• Automobilisten: langs <strong>de</strong> snel<strong>weg</strong> wor<strong>de</strong>n toeristische <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>-bor<strong>de</strong>n geplaatst waar<strong>op</strong><br />
<strong>de</strong> cultuurtoeristische hoogtepunten kunnen wor<strong>de</strong>n aangekondigd. De doorgaan<strong>de</strong> provinciale<br />
<strong>weg</strong>en die <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> volgen of kruisen, zou<strong>de</strong>n eveneens bor<strong>de</strong>n kunnen krijgen.<br />
Bovendien kunnen (bestaan<strong>de</strong>) parkeerplaatsen (her)ingericht wor<strong>de</strong>n om vandaar uit te wan<strong>de</strong>len<br />
<strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> of plekken van waaraf <strong>de</strong> <strong>weg</strong> te zien is. Ook an<strong>de</strong>re bijzon<strong>de</strong>re<br />
vondsten kunnen <strong>op</strong> <strong>de</strong>ze wijze ontsloten wor<strong>de</strong>n.<br />
• Fietsers en huifkartoeristen: bestaan<strong>de</strong> fi etsroutes (over autoluwe land<strong>weg</strong>en) die <strong>de</strong> <strong>Via</strong><br />
<strong>Belgica</strong>-route volgen en regelmatig kruisen, kunnen wor<strong>de</strong>n verkno<strong>op</strong>t tot één doorgaan<strong>de</strong><br />
route (digitaal en routekaart).<br />
• Wan<strong>de</strong>laars en ruiters: wan<strong>de</strong>l- en ruiterpa<strong>de</strong>n kunnen wor<strong>de</strong>n verkno<strong>op</strong>t en uitgebreid tot<br />
een transregionale route met pleisterplaatsen (slapen, eten, paar<strong>de</strong>n stallen) zoals in <strong>de</strong><br />
Romeinse Tijd.<br />
Bovengenoem<strong>de</strong> routes komen steeds samen bij <strong>de</strong> verschillen<strong>de</strong> ankerpunten gelegen aan <strong>de</strong> <strong>Via</strong><br />
<strong>Belgica</strong>. In projectvoorstel 5. Voerendaal, <strong>de</strong> <strong>weg</strong> gereconstrueerd (on<strong>de</strong>r 5. Programma) is een aantal<br />
van <strong>de</strong>ze routes uitgewerkt.<br />
Zuid-Limburg beschikt over een dicht netwerk van <strong>weg</strong>en. Zo is er ook een uitgebreid pa<strong>de</strong>npatroon<br />
aanwezig, dat is ingericht als natuur- en/of cultuurroute (zie kaart LAW routes).<br />
Van <strong>de</strong>ze routes kan <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> <strong>op</strong> bepaal<strong>de</strong> trajecten dankbaar gebruik maken. Probleem is alleen<br />
dat veel hoofdroutes een noordzuidoriëntatie hebben, terwijl <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> juist oostwest-georiënteerd<br />
is. Om het publiek te verlei<strong>de</strong>n (een <strong>de</strong>el van) het traject van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> te volgen zou er <strong>op</strong> <strong>de</strong> kruispunten<br />
met met bestaan<strong>de</strong> routesystemen informatie kunnen wor<strong>de</strong>n verschaft over bijzon<strong>de</strong>re Romeinse<br />
sites die in <strong>de</strong> buurt te bezichtigen zijn (wachtpost, mansio, grafveld, brug, vicus, castellum).<br />
62 <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong>
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong> 63
Waarneembaar maken<br />
‘Waarneembaar maken’ omvat in feite een heel complex van ontwikkelingsprincipes. Archeologische<br />
objecten kunnen namelijk <strong>op</strong> allerlei manieren (zintuiglijk) waarneembaar gemaakt wor<strong>de</strong>n. Bovendien<br />
kunnen ze <strong>op</strong> specifi eke ontwikkelingslocaties ook in combinatie wor<strong>de</strong>n toegepast. Dat wordt dui<strong>de</strong>lijk<br />
in het on<strong>de</strong>rstaan<strong>de</strong> overzicht van <strong>de</strong> meest relevante wijzen van waarneembaar maken:<br />
• Tastbaar maken: <strong>de</strong> authentieke restanten van het object zijn fysiek ‘aan te raken’ (bovengronds<br />
dan wel blootgelegd); <strong>de</strong> hoogste belevingsvorm. Dat kan on<strong>de</strong>rmeer door etaleren,<br />
tentoonstellen, overkappen, maar ook het geheel of ge<strong>de</strong>eltelijk reconstrueren is een vorm<br />
van tastbaar maken.<br />
• Herkenbaar maken: het object is aan te wijzen aan <strong>de</strong> hand van sporen of tekens die zijn<br />
achtergebleven in het landschap. Het zelf ont<strong>de</strong>kken (zon<strong>de</strong>r merktekens of met heel beperkte<br />
aanduidingen) is een boeien<strong>de</strong> en inspireren<strong>de</strong> ervaring.<br />
• Markeren: het object is zon<strong>de</strong>r na<strong>de</strong>re aanduiding niet waarneembaar in het veld en wordt<br />
daarom gemarkeerd door on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re bebor<strong>de</strong>n, landmark plaatsen en contouren aangeven.<br />
• Verbeel<strong>de</strong>n: verdwenen of marginale on<strong>de</strong>rgrondse restanten van objecten wor<strong>de</strong>n <strong>op</strong> (kunstzinnige)<br />
he<strong>de</strong>ndaagse wijze verbeeld en/of gematerialiseerd. Verbeelding kan plaatsvin<strong>de</strong>n<br />
bij het object en/of <strong>op</strong> an<strong>de</strong>re locaties (musea, website <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>). Waarneembaar maken<br />
door verbeelding kent onbegrens<strong>de</strong> mogelijkhe<strong>de</strong>n zoals (digitaal) visualiseren, maquettebouw,<br />
inpassen<strong>de</strong> (ste<strong>de</strong>n)bouw, afwijken<strong>de</strong> materialisering, landart, omgevingskunst.<br />
• Verhalen: het verhaal vertellen kan altijd en overal. In elk geval bij het object, maar ook <strong>op</strong><br />
an<strong>de</strong>re locaties (musea,’Romeinse’ herbergen, website <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>) en door mid<strong>de</strong>l van GPSsystemen.<br />
64 <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong>
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong> 65
4.2.3 Juridisch-planologisch<br />
Zodra <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> archeologisch is waargenomen, zou ze eigenlijk juridisch-planologisch beschermd<br />
moeten wor<strong>de</strong>n. De <strong>weg</strong> zou over zijn volle lengte en over een breedte van hon<strong>de</strong>rdvijftig meter een<br />
hoog waar<strong>de</strong>volle (Rijks)monumentale status kunnen krijgen. Die breedte is nodig om ook <strong>weg</strong>gerelateer<strong>de</strong><br />
objecten te kunnen beschermen. Met <strong>weg</strong>gerelateer<strong>de</strong> objecten wor<strong>de</strong>n vondsten bedoeld, die<br />
<strong>op</strong> <strong>de</strong> een of an<strong>de</strong>re manier met <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> verband hou<strong>de</strong>n (zie par. 3.2).<br />
Probleem is dat <strong>de</strong> terreinen in <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>-zone vaak in het bezit zijn van niet-overhe<strong>de</strong>n.<br />
Van plaatsen waar geen bebouwing <strong>op</strong> <strong>de</strong> <strong>weg</strong> staat, zou daarom geprobeerd moeten wor<strong>de</strong>n het eigendom<br />
te verwerven. Zo wordt het terrein <strong>op</strong>enbaar en kan het wor<strong>de</strong>n ingericht. Is er geen mogelijkheid<br />
het terrein in eigendom te krijgen, dan kan men proberen het recht van me<strong>de</strong>gebruik te verwerven;<br />
in het lan<strong>de</strong>lijk gebied kan dat bijvoorbeeld met een recht van overpad (public footpath; zie 5. Programma,<br />
projectvoorstel 5. Voerendaal, <strong>de</strong> <strong>weg</strong> gereconstrueerd).<br />
Blijkt ook dat niet mogelijk, dan kan <strong>de</strong> <strong>weg</strong> herkenbaar en beleefbaar gemaakt wor<strong>de</strong>n ter plaatse van<br />
snijpunten met he<strong>de</strong>ndaagse <strong>weg</strong>en (zie 5. Programma, projectvoorstel 2. Romeins Heerlen)<br />
Handreiking als hulpmid<strong>de</strong>l voor het <strong>op</strong>stellen van bestemmingsplannen<br />
Om <strong>de</strong> besluitvorming te bevor<strong>de</strong>ren heeft <strong>de</strong> Provincie Limburg het programma Heroriëntatie Ruimtelijke<br />
Or<strong>de</strong>ning <strong>op</strong>gestart. Dat leid<strong>de</strong> in juli 2004 tot <strong>de</strong> Handreiking Ruimtelijke Ontwikkeling Limburg.<br />
Deze handreiking is een hulpmid<strong>de</strong>l bij het <strong>op</strong>stellen van ruimtelijke plannen en geldt als toetsingska<strong>de</strong>r<br />
bij bestemmingsplannen. De begrippen kwaliteit en <strong>toekomst</strong>waar<strong>de</strong> staan hierin centraal.<br />
Met betrekking tot <strong>de</strong> archeologie wor<strong>de</strong>n in <strong>de</strong> handreiking als wettelijk ka<strong>de</strong>r <strong>de</strong> Monumentenwet en<br />
het Verdrag van Valletta (Malta), en als provinciaal ka<strong>de</strong>r het POL genoemd.<br />
In het POL is (conform Malta) als uitgangspunt genomen dat het archeologisch erfgoed ‘in situ’, dat wil<br />
zeggen ter plekke, moet wor<strong>de</strong>n beschermd. Voor archeologisch waar<strong>de</strong>volle terreinen, zoals aangegeven<br />
<strong>op</strong> <strong>de</strong> Archeologische Monumentenkaart (AMK) Limburg, en voor gebie<strong>de</strong>n met een mid<strong>de</strong>lhoge<br />
66 <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong>
of hoge archeologische verwachtingswaar<strong>de</strong> moet bij voorgenomen activiteiten vooron<strong>de</strong>rzoek plaatsvin<strong>de</strong>n<br />
<strong>naar</strong> archeologische waar<strong>de</strong>n.<br />
De Provincie maakt een uitzon<strong>de</strong>ring voor plangebie<strong>de</strong>n die kleiner zijn dan 2500m2 en <strong>op</strong> minimaal<br />
50m afstand liggen van een archeologische vindplaats. Deze gebie<strong>de</strong>n zijn vrijgesteld van archeologisch<br />
on<strong>de</strong>rzoek.<br />
Deze tamelijk globale richtlijn voor (gemeentelijke) planvorming vraagt om aanvulling, met name in het<br />
licht van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>-visie. De Provincie heeft on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> nieuwe Wet <strong>op</strong> <strong>de</strong> archeologische monumentenzorg<br />
namelijk <strong>de</strong> mogelijkheid om attentiegebie<strong>de</strong>n aan te wijzen waarbinnen gemeenten wor<strong>de</strong>n<br />
verplicht hun bestemmingsplannen ‘archeologievrien<strong>de</strong>lijk’ te maken. Het gaat hier om bovengemeentelijke<br />
belangen. De <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> is zo’n bovengemeentelijk belang. De Provincie kan het instrument<br />
‘attentiegebied’ inzetten en <strong>de</strong> hele <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>-zone als zodanig aanwijzen. De betrokken gemeenten<br />
kunnen daarmee wor<strong>de</strong>n gestimuleerd om niet alleen <strong>de</strong> archeologie zorgvuldig in te passen, maar ook<br />
het erfgoed van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> actief bij ontwikkelingen mee te nemen.<br />
Archeologievrien<strong>de</strong>lijk maken van bestemmingsplannen<br />
Bij het archeologievrien<strong>de</strong>lijk maken van bestemmingsplannen vormen <strong>de</strong> AMK Limburg en <strong>de</strong> Indicatieve<br />
Kaart van Archeologische Waar<strong>de</strong>n (IKAW), <strong>op</strong>genomen in <strong>de</strong> Cultuurhistorische Waar<strong>de</strong>nkaart<br />
van <strong>de</strong> Provincie, <strong>de</strong> belangrijkste informatiebronnen. De IKAW geeft <strong>de</strong> globale verwachting aan van<br />
het voorkomen van archeologie in een bepaald gebied. De schaal van <strong>de</strong> kaart is 1:50.000. Om <strong>de</strong>ze<br />
informatie <strong>naar</strong> een voor planvorming werkbaar schaalniveau (≤ 1:10.000) te vertalen, kunnen <strong>de</strong> gemeenten<br />
een archeologische verwachtingskaart <strong>op</strong> (laten) stellen voor het gemeentelijk grondgebied.<br />
Op <strong>de</strong>ze kaart staan, naast <strong>de</strong> beken<strong>de</strong> AMK-terreinen, ook alle losse vondsten en <strong>de</strong> zones met een<br />
bepaal<strong>de</strong> verwachtingswaar<strong>de</strong>, gebaseerd <strong>op</strong> bo<strong>de</strong>mkundige en an<strong>de</strong>re gegevens. Deze archeologische<br />
verwachtingskaart is vervolgens om te zetten <strong>naar</strong> een beleidsadvieskaart. Deze kaart vormt het<br />
fundament voor een gemeentelijk archeologiebeleid waarbij ge<strong>de</strong>gen keuzes en af<strong>weg</strong>ingen kunnen<br />
wor<strong>de</strong>n gemaakt ten <strong>op</strong>zichte van bijvoorbeeld ruimtelijke planvorming.<br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong> 67<br />
Hasselt selt<br />
Kaart 4.9 Cultuurhistorische waar<strong>de</strong>nkaart<br />
Genk<br />
Concentratiepunt en of concentratiegebied<br />
Noord-Brabant<br />
Gemeentegrens<br />
Eindhoven<br />
België<br />
Basiswaar<strong>de</strong><br />
Lage waar<strong>de</strong><br />
Mid<strong>de</strong>n waar<strong>de</strong><br />
Hoge waar<strong>de</strong><br />
Zeer hoge waar<strong>de</strong><br />
Maastricht<br />
Weert<br />
Geleen<br />
Nijmegen<br />
Sittard<br />
Venray<br />
Heerlen<br />
kaart 4.9 cultuurhistorische<br />
waar<strong>de</strong>nkaart, POL<br />
Roermond<br />
Kerkra<strong>de</strong><br />
Aachen<br />
Venlo
elt<br />
Kaart 4.9 Cultuurhistorische waar<strong>de</strong>nkaart<br />
Genk<br />
Concentratiepunt en of concentratiegebied<br />
Noord-Brabant<br />
Gemeentegrens<br />
Eindhoven<br />
België<br />
België<br />
Basiswaar<strong>de</strong><br />
Lage waar<strong>de</strong><br />
Mid<strong>de</strong>n waar<strong>de</strong><br />
Hoge waar<strong>de</strong><br />
Zeer hoge waar<strong>de</strong><br />
Maastricht<br />
Weert<br />
Geleen<br />
Nijmegen<br />
Sittard<br />
Venray<br />
Heerlen<br />
Roermond<br />
Kerkra<strong>de</strong><br />
Aachen<br />
kaart 4.8 cultuurlandschappen,<br />
POL<br />
Venlo<br />
Hoe <strong>de</strong> cultuurhistorische waar<strong>de</strong>n (inclusief gebouw<strong>de</strong> omgeving) maatschappelijk en economisch<br />
benut kunnen wor<strong>de</strong>n komt bijvoorbeeld tot uiting in een erfgoedplan, waarbij<br />
• <strong>de</strong> diverse beleidsterreinen van <strong>de</strong> gemeente gezamenlijk wor<strong>de</strong>n betrokken bij het omgevingsbeleid;<br />
• zorgvuldige en integrale afstemming plaatsvindt over <strong>de</strong> diverse culturele waar<strong>de</strong>n in het gemeentelijk<br />
grondgebied;<br />
• en zowel behoud als ontwikkeling mogelijk is.<br />
De <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>-gemeenten zou<strong>de</strong>n bij voorkeur een thematisch erfgoedplan moeten ontwikkelen, bij<br />
voorkeur gezamenlijk maar ten minste in on<strong>de</strong>rlinge afstemming met buurgemeenten, waarin het Romeinse<br />
erfgoed centraal staat. Een thematisch erfgoedplan is tevens uitermate geschikt om in een later<br />
stadium erfgoed uit an<strong>de</strong>re perio<strong>de</strong>s (steentijd, brons- en ijzertijd, mid<strong>de</strong>leeuwen) integraal on<strong>de</strong>r te<br />
brengen (zie ook 5. Programma, projectvoorstel 11. Gemeentelijk erfgoedplan <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>).<br />
Naast integrale bestemmingsplanherzieningen kan ook wor<strong>de</strong>n gekozen voor een zogenaamd facetbestemmingsplan.<br />
Dat is een parapluplan voor <strong>de</strong> archeologische aspecten, dat als een <strong>de</strong>ken over<br />
alle bestaan<strong>de</strong> bestemmingsplannen heen kan wor<strong>de</strong>n gelegd. Het voor<strong>de</strong>el hiervan is dat niet alle<br />
afzon<strong>de</strong>rlijke bestemmingsplannen hoeven te wor<strong>de</strong>n herzien. De omgang met het bo<strong>de</strong>marchief kan<br />
via een facetbestemmingsplan zijn vorm krijgen. Dit werkt sneller dan een integrale herziening van<br />
bestemmingsplannen.<br />
Duitsland<br />
Mönchengladbach<br />
Afbakenen en dubbel bestemmen<br />
Binnen het bestemmingsplan zou voor <strong>de</strong> beken<strong>de</strong> AMK-terreinen <strong>naar</strong> een dubbelbestemming moeten<br />
wor<strong>de</strong>n gezocht, die er<strong>op</strong> gericht is <strong>de</strong> archeologische waar<strong>de</strong>n ter plekke te behou<strong>de</strong>n. Om <strong>de</strong> bestemming<br />
te kunnen handhaven, wordt een aanlegvergunning als vereiste in het bestemmingsplan <strong>op</strong>genomen.<br />
Voor <strong>de</strong> Rijksmonumenten geldt het regime van <strong>de</strong> Monumentenwet. Het aanlegvergunningstelsel<br />
is er<strong>op</strong> gericht om te voorkomen dat werken/werkzaamhe<strong>de</strong>n wor<strong>de</strong>n uitgevoerd, die <strong>de</strong> bestemming<br />
en <strong>de</strong> daarin neergeleg<strong>de</strong> waar<strong>de</strong>n kunnen aantasten. De nieuwe bestemmingen zou<strong>de</strong>n verenigbaar<br />
moeten zijn met <strong>de</strong> te beschermen waar<strong>de</strong>n (bijvoorbeeld een toeristisch-recreatieve bestemming als<br />
68 <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong>
<strong>de</strong> vindplaats zich daarvoor leent). Daarnaast kan gekozen wor<strong>de</strong>n voor een hoofdbestemming met een<br />
me<strong>de</strong>bestemming ‘archeologisch waar<strong>de</strong>vol gebied’ (bijvoorbeeld bij een hoofdbestemming Agrarisch<br />
Gebied).<br />
Een me<strong>de</strong>- of dubbelbestemming maakt het mogelijk om gron<strong>de</strong>n die vindplaatsen bevatten, ook nog te<br />
gebruiken voor an<strong>de</strong>re doelein<strong>de</strong>n; dat is evenwel alleen mogelijk on<strong>de</strong>r bepaal<strong>de</strong> voorwaar<strong>de</strong>n.<br />
Naast <strong>de</strong> beken<strong>de</strong> AMK-terreinen, waaron<strong>de</strong>r zich ook enkele <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>-gerelateer<strong>de</strong> objecten bevin<strong>de</strong>n,<br />
is het gewenst om een beschermingsregime <strong>op</strong> te leggen <strong>op</strong> die percelen waar <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong><br />
zich werkelijk en ongeveer bevindt. Deze zone zou <strong>de</strong> (dubbel)bestemming archeologisch on<strong>de</strong>rzoeksgebied<br />
kunnen krijgen, zoals ook <strong>de</strong> zones met een mid<strong>de</strong>lhoge en hoge archeologische verwachtingswaar<strong>de</strong><br />
een (dubbel)bestemming in het bestemmingsplan krijgen. Ook bij <strong>de</strong>ze bestemming hoort<br />
het vereiste van een aanlegvergunning. In <strong>de</strong> toelichting bij het bestemmingsplan kan na<strong>de</strong>r <strong>op</strong> <strong>de</strong><br />
resultaten van eer<strong>de</strong>r on<strong>de</strong>rzoek wor<strong>de</strong>n ingegaan maar ook <strong>op</strong> hoe <strong>de</strong> resten van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> in<br />
ontwikkelingen kunnen wor<strong>de</strong>n ingepast.<br />
Als beschermingsbreedte voor <strong>de</strong> route van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> stellen we voor een zone van 50 meter breed<br />
voor het tracé en, om ook <strong>de</strong> <strong>weg</strong>gerelateer<strong>de</strong> objecten te kunnen beschermen, nog eens een zone aan<br />
weerszij<strong>de</strong>n van het tracé van 50 meter breed <strong>op</strong> te nemen.<br />
Ook waakzaam bij kleine projecten<br />
Tot slot nog een <strong>op</strong>merking over <strong>de</strong> vrijstelling van kleine projecten of plangebie<strong>de</strong>n. De Provincie hanteert<br />
momenteel een on<strong>de</strong>rgrens van 2500m2 en gelegen <strong>op</strong> minimaal 50m van een vindplaats.<br />
Dat in archeologisch rijke gebie<strong>de</strong>n, waartoe ook Zuid-Limburg behoord, <strong>op</strong> nog geen 10m2 belangrijke<br />
vondsten kunnen wor<strong>de</strong>n gedaan, bewijst <strong>de</strong> vondst van <strong>de</strong> Romeinse sarcofaag van Bocholtz. In <strong>de</strong><br />
doorgaans vondstrijke zone van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> is het raadzaam om – ook bij kleine projecten – voorafgaand<br />
aan planontwikkeling contact <strong>op</strong> te nemen met <strong>de</strong> provinciaal archeoloog om <strong>de</strong> archeologische<br />
impact van een ruimtelijke ingreep te laten beoor<strong>de</strong>len. In <strong>de</strong> nabijheid van <strong>de</strong> <strong>weg</strong> kunnen vondsten<br />
wor<strong>de</strong>n verwacht van bijvoorbeeld grafvel<strong>de</strong>n, ne<strong>de</strong>rzettingsterreinen, villa’s, industrie et cetera.<br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong> 69<br />
Hasselt selt<br />
Kaart 4 .12 Archeologie<br />
Archeologische verwachtingswaar<strong>de</strong><br />
Laag<br />
Mid<strong>de</strong>n<br />
Hoog<br />
Eindhoven<br />
België<br />
Genk<br />
Archeologische monumenten<br />
Kern<br />
Maas<br />
Maastricht<br />
Weert<br />
Noord-Brabant<br />
Geleen<br />
Nijmegen<br />
Sittard<br />
Venray<br />
Heerlen<br />
kaart 4.12 archeologie, POL<br />
Roermond<br />
Kerkra<strong>de</strong><br />
Aachen<br />
Venlo
4.2.4 Toerisme en educatie<br />
Ter leringhe en<strong>de</strong> vermaeck<br />
De <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> kan zich ontwikkelen tot een samenhangend cultuurproduct met toeristische, publieke<br />
en educatieve functies. Juist in <strong>de</strong> beleving van <strong>de</strong> combinatie van toeristische en educatieve mogelijkhe<strong>de</strong>n<br />
van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> schuilt <strong>de</strong> meerwaar<strong>de</strong>. De grondgedachte hierbij is dat educatie ook leuk<br />
moet zijn en toerisme tegelijk leerzaam.<br />
Het is zaak het on<strong>de</strong>rwijs te betrekken bij <strong>de</strong> ontwikkeling van educatieve producten en programma’s in<br />
het ka<strong>de</strong>r van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>. Duurzame bewustwording begint immers <strong>op</strong> school.<br />
De <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> is een interessant thema voor on<strong>de</strong>rwijsinstellingen om <strong>de</strong> invloed van <strong>de</strong> Romeinse<br />
cultuur in Ne<strong>de</strong>rland te bestu<strong>de</strong>ren. Kennis van <strong>de</strong> Romeinse perio<strong>de</strong> is als een van <strong>de</strong> weinige thema’s<br />
in <strong>de</strong> kerndoelen van De Rooij (verplichte historische on<strong>de</strong>rwijsthema’s) <strong>op</strong>genomen.<br />
Nog interessanter is <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> voor on<strong>de</strong>rwijsinstellingen die, bijvoorbeeld door hun ligging in <strong>de</strong><br />
directe nabijheid van musea, <strong>op</strong>gravingen en <strong>de</strong>rgelijke, al een zekere binding hebben met <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>.<br />
Bij het samenstellen van educatieve producten en programma’s kan locatiebezoek gecombineerd<br />
wor<strong>de</strong>n met allerlei ICT- en internettoepassingen. Ook internationale uitwisselingsprogramma’s zijn een<br />
bijna onmisbare aanvulling <strong>op</strong> het on<strong>de</strong>rwijs: grenzen vervagen en leerlingen en stu<strong>de</strong>nten kunnen zich<br />
een samenhangend beeld vormen van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> in al zijn facetten.<br />
Musea kunnen een centrale rol spelen bij <strong>de</strong> kennisoverdracht, in het bijzon<strong>de</strong>r het Thermenmuseum.<br />
Dat zou zich namelijk kunnen ontwikkelen tot hét kenniscentrum voor <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> en <strong>de</strong> Romeinse<br />
cultuurhistorie in Zuid-Limburg.<br />
Ook universiteiten zou<strong>de</strong>n in hun on<strong>de</strong>rwijsprogramma’s plaats moeten inruimen voor <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>.<br />
Door gebruik te maken van <strong>de</strong> virtuele belevingsmogelijkhe<strong>de</strong>n kan <strong>de</strong> <strong>weg</strong> in zijn volledige samenhang<br />
en context in beeld gebracht wor<strong>de</strong>n. Een voorbeeld van een educatieve website is die van het Limburgs<br />
Museum, www.cultclick.nl, met het culturele erfgoed van Limburg als on<strong>de</strong>rwerp. An<strong>de</strong>re bruikbare<br />
referenties en inspiratiebronnen voor het on<strong>de</strong>rwijs zijn www.archeos.nl of www.cultuurwijzer.nl.<br />
70 <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong>
Die combinatie van leuk en leerzaam geldt natuurlijk niet alleen voor schoolkin<strong>de</strong>ren, leerlingen en<br />
stu<strong>de</strong>nten. De rijke historie van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> moet <strong>de</strong> nieuwsgierigheid van alle bezoekers prikkelen<br />
en hen verlei<strong>de</strong>n tot het stellen van vragen. In <strong>de</strong> presentatie van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> zou daar voldoen<strong>de</strong><br />
rekening mee moeten wor<strong>de</strong>n gehou<strong>de</strong>n: ‘in situ’ (<strong>op</strong> <strong>de</strong> site zelf), <strong>op</strong> scholen, in musea en informatiecentra<br />
maar ook in papieren documentatie en <strong>op</strong> internet.<br />
Verlei<strong>de</strong>n en verwijzen<br />
Alle projecten en producten die in het ka<strong>de</strong>r van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> wor<strong>de</strong>n ontwikkeld, zullen het publiek<br />
een scala aan uiteenl<strong>op</strong>en<strong>de</strong>, vaak complementaire ervaringen moeten bie<strong>de</strong>n. Beleving van cultureel<br />
erfgoed, en dit geldt zeker voor het vaak ‘onzichtbare’ archeologische erfgoed, is in belangrijke mate<br />
gebaseerd <strong>op</strong> interpretatie: ‘wat men weet is wat men ziet’.<br />
Daarom is het van belang dat er een constructief samenspel plaatsvindt tussen kennisvergaring en kennisoverdracht,<br />
waarbij zowel wetenschappelijke, educatieve, publieke als toeristische motieven een rol<br />
kunnen spelen. Dit vraagt niet alleen om een integrale, interdisciplinaire bena<strong>de</strong>ring (bijvoorbeeld met<br />
natuurorganisaties), maar ook om versterking van <strong>de</strong> samenwerking tussen wetenschappelijke instellingen<br />
(universiteiten), erfgoedinstellingen (musea), educatieve instellingen en scholen.<br />
Musea kunnen een centrale rol spelen bij <strong>de</strong> kennisoverdracht, in het bijzon<strong>de</strong>r het Thermenmuseum.<br />
Dat zou zich namelijk kunnen ontwikkelen tot hét kenniscentrum voor <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> en <strong>de</strong> Romeinse<br />
cultuurhistorie in Zuid-Limburg. Essentieel is dat er een correlatie wordt gecreëerd tussen museum<br />
en/of educatieve instellingen aan <strong>de</strong> ene, en <strong>de</strong> archeologische vindplaatsen aan <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re kant: het<br />
museum verwijst <strong>naar</strong> <strong>de</strong> cultuurhistorische objecten in het landschap en an<strong>de</strong>rsom (zie ook 4.2.2<br />
Ruimtelijke ontwikkeling en cultuurplanologie / Museaal landschap en 5. Programma, projectvoorstel 4.<br />
Arche<strong>op</strong>ark Villa Voerendaal).<br />
In <strong>de</strong> bena<strong>de</strong>ring van het publiek staan dan ook met name <strong>de</strong> begrippen verlei<strong>de</strong>n en verwijzen centraal.<br />
De bezoeker moet door mid<strong>de</strong>l van een aanspreken<strong>de</strong> en prikkelen<strong>de</strong> presentatie verleid wor<strong>de</strong>n<br />
meer van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> te willen weten.<br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong> 71<br />
beel<strong>de</strong>n van het evenement<br />
<strong>de</strong> Romeinen zijn terug!,<br />
Nijmegen, juli ‘05
Impressie van “Derlon” omstreeks<br />
200 na Chr. (tekening Luc Garé)<br />
Zoeken <strong>naar</strong> an<strong>de</strong>re belevingspotenties<br />
De ontwikkeling van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> moet gericht zijn <strong>op</strong> het creëren van betekenisvolle ervaringen bij<br />
<strong>de</strong> bezoeker. Een van <strong>de</strong> problemen bij het beleefbaar maken en presenteren van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> is het<br />
ontbreken van zichtbare bewijzen. Zeker in het Ne<strong>de</strong>rlandse <strong>de</strong>el van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> is <strong>de</strong> <strong>weg</strong> zo goed<br />
als onzichtbaar. Dit geldt overigens voor bijna alle sporen uit <strong>de</strong> Romeinse geschie<strong>de</strong>nis in Ne<strong>de</strong>rland.<br />
Het Thermencomplex in Heerlen en <strong>de</strong> resten on<strong>de</strong>r Hotel Derlon te Maastricht vormen <strong>de</strong> uitzon<strong>de</strong>ring<br />
die <strong>de</strong>ze regel bevestigt.<br />
De <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> biedt evenwel kansen om tot een integrale beleving van <strong>de</strong> Romeinse perio<strong>de</strong> te komen.<br />
De <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> kan als een ‘Romeinse’ ro<strong>de</strong> draad door Zuid-Limburg geweven wor<strong>de</strong>n. Om <strong>de</strong> <strong>Via</strong><br />
<strong>Belgica</strong> en daarmee <strong>de</strong> Romeinse geschie<strong>de</strong>nis beleefbaar te maken zal <strong>de</strong>ze <strong>op</strong> aanspreken<strong>de</strong> en<br />
on<strong>de</strong>rschei<strong>de</strong>n<strong>de</strong> wijze ‘vertaald’ en ‘aangebo<strong>de</strong>n’ moeten wor<strong>de</strong>n. Zie bladzij<strong>de</strong> 58 Figuur: <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>,<br />
ankerpunten en landmarks.<br />
Voorbeel<strong>de</strong>n van mogelijke belevingspotenties zijn:<br />
• Ontwikkeling van Landmarks of fysieke ervaringspunten. Dergelijke fysieke locaties kunnen<br />
bestaan uit archeologische sites, artefacten en relicten, reconstructies. In bijgaand schema<br />
wordt een eerste aanzet gebo<strong>de</strong>n voor een <strong>de</strong>rgelijke fysieke infrastructuur in samenhang<br />
met mogelijke thema’s, verhalen en fysieke locaties.<br />
• Door het ontwikkelen van Thematische verhalenbun<strong>de</strong>ls vanuit verschillen<strong>de</strong> perspectieven<br />
en personages (bijvoorbeeld militair, reiziger, landbouwer) kan <strong>de</strong> complexe en gelaag<strong>de</strong> geschie<strong>de</strong>nis<br />
van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> omgevormd wor<strong>de</strong>n tot een voor <strong>de</strong> bezoeker inleefbare en<br />
meeslepen<strong>de</strong> belevenis.<br />
• <strong>Via</strong> Routenetwerken <strong>op</strong> lokaal, regionaal en internationaal niveau kunnen <strong>de</strong> verschillen<strong>de</strong><br />
ervaringspunten met elkaar verbon<strong>de</strong>n wor<strong>de</strong>n, aantrekkelijk gek<strong>op</strong>peld aan routes, bezienswaardighe<strong>de</strong>n,<br />
musea, verhalen en virtuele beleving.<br />
• Door het ontwikkelen van educatieve lesprogramma’s en toeristische arrangementen wor<strong>de</strong>n<br />
vraaggerichte producten voor diverse doelgroepen ontwikkeld. Hierbij moeten vernieuwen<strong>de</strong><br />
72 <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong>
k<strong>op</strong>pelingen <strong>op</strong> maat wor<strong>de</strong>n gemaakt tussen <strong>de</strong> verschillen<strong>de</strong> belevingspotenties (routes,<br />
landmarks, verhalen en ICT-toepassingen) en <strong>de</strong> bestaan<strong>de</strong> toeristische en educatieve infrastructuur,<br />
het landschap en voorzieningen.<br />
• Met behulp van ICT-toepassingen, zoals websites en GPS-systemen kan locatie- en<br />
persoonsgebon<strong>de</strong>n informatie geïntegreerd wor<strong>de</strong>n. Die moeten een rijke en gevarieer<strong>de</strong> bron<br />
van informatie over <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> bie<strong>de</strong>n die bruikbaar is voor, tij<strong>de</strong>ns en na het bezoek aan<br />
een of meer<strong>de</strong>re landmarks.<br />
Bij het creëren van betekenisvolle belevenissen wordt gezocht <strong>naar</strong> nieuwe, aanspreken<strong>de</strong> en afwisselen<strong>de</strong><br />
combinaties van thema’s, on<strong>de</strong>rwerpen, verhaallijnen en locaties. In het on<strong>de</strong>rstaan<strong>de</strong> schema<br />
wordt hiertoe een eerste aanzet gegeven.<br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong> 73
4.2.5 Toerisme en economie<br />
Groen en brons verweven<br />
Zuid-Limburg beschikt al over een sterk imago en een bestaan<strong>de</strong> infrastructuur voor het natuurtoerisme.<br />
Voor <strong>de</strong> cultuurhistorische dimensie van het toeristisch aanbod in Zuid-Limburg kan een analoge<br />
infrastructuur wor<strong>de</strong>n <strong>op</strong>gebouwd van samenhangen<strong>de</strong> voorzieningen die <strong>naar</strong> elkaar verwijzen. De<br />
mo<strong>de</strong>rne consument is niet meer in te <strong>de</strong>len in vaste groepen met <strong>de</strong> daarbij behoren<strong>de</strong> categorieën<br />
activiteiten: hij ‘zapt’ <strong>naar</strong> die elementen in het aanbod die <strong>de</strong> aandacht trekken. De natuurtoerist en<br />
cultuurtoerist hebben een <strong>de</strong>els i<strong>de</strong>ntiek profi el, waarbij naast rust en natuur, ook <strong>de</strong> behoefte aan authenticiteit,<br />
vertraging en beleving van het landschap in zijn historische gelaagdheid een rol spelen.<br />
Voor Zuid-Limburg met zijn grote en diverse culturele aanbod een belangrijke uitdaging. De <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong><br />
wordt door <strong>de</strong> Provincie gezien als bepalend voor <strong>de</strong> Limburgse i<strong>de</strong>ntiteit en vormt voor <strong>de</strong> ontwikkeling<br />
van cultuurtoeristische diversifi catie een belangrijke peiler. Het cultuurtoeristische potentieel van <strong>de</strong> <strong>Via</strong><br />
<strong>Belgica</strong> is uiterst divers en sluit uitstekend aan bij <strong>de</strong> ‘groene’ beleving van het landschap.<br />
Voor <strong>de</strong> ontwikkeling van <strong>de</strong> regio is het belangrijk meer samenhang te brengen in het behoud en <strong>de</strong><br />
ontwikkeling van <strong>de</strong> groene en bronzen waar<strong>de</strong>n. In het <strong>de</strong>el van Zuid-Limburg dat door <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong><br />
wordt doorsne<strong>de</strong>n, wor<strong>de</strong>n drie <strong>de</strong>elgebie<strong>de</strong>n on<strong>de</strong>rschei<strong>de</strong>n:<br />
• Maastricht (tevens verbinding met België via <strong>weg</strong> Maastricht-Tongeren),<br />
• het Heuvelland (met als centrum Valkenburg)<br />
• en Parkstad (tevens verbinding met Duitsland via Romeinse brug bij Rimburg aan <strong>de</strong> Worm).<br />
Deze gebie<strong>de</strong>n hebben ie<strong>de</strong>r hun eigen karakteristiek, kwaliteiten en potenties voor toeristische ontwikkeling,<br />
juist ook ten aanzien van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>. Bij <strong>de</strong> ontwikkeling van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> kunnen voor<br />
<strong>de</strong>ze regio’s specifi eke accenten wor<strong>de</strong>n gelegd, die aansluiten bij het bestaan<strong>de</strong> toeristische aanbod<br />
en profi el, en <strong>de</strong>ze bij voorkeur nog versterken.<br />
74 <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong>
Economisch potentieel benutten<br />
De <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> kan een belangrijke rol spelen in <strong>de</strong> ver<strong>de</strong>re diversifi catie van het toeristisch-recreatief<br />
aanbod in Zuid-Limburg en tegelijkertijd bestaan<strong>de</strong> markten bedienen met een beter product. Niet alleen<br />
Maastricht krijgt daarmee een belangrijke toeristische meerwaar<strong>de</strong>, ook <strong>de</strong> regio. De camping- en<br />
recreatiewoningenp<strong>op</strong>ulatie wordt geprikkeld om <strong>de</strong> omheiningen van hun tij<strong>de</strong>lijke verblijfplaats te verlaten<br />
en <strong>de</strong> omgeving in een ruimere actieradius te verkennen dan nu veelal gebeurt.<br />
De economische potentie van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> kan lei<strong>de</strong>n tot <strong>de</strong> ontwikkeling van aanspreken<strong>de</strong>, vraaggerichte<br />
productmarktcombinaties en arrangementen, waarbij <strong>de</strong> <strong>weg</strong> als cultuurproduct en merknaam<br />
gek<strong>op</strong>peld wordt aan bestaan<strong>de</strong> of nieuw te ontwikkelen toeristisch-recreatieve voorzieningen en<br />
streekeigen producten. Gezien <strong>de</strong> <strong>op</strong>rukken<strong>de</strong> vergrijzing verdient het aanbeveling zich zeker ook te<br />
richten <strong>op</strong> producten voor <strong>de</strong> groeien<strong>de</strong> seniorenmarkt.<br />
Het is daarbij aan <strong>de</strong> overhe<strong>de</strong>n – zowel <strong>de</strong> Provincie als <strong>de</strong> betrokken gemeenten – om daarvoor<br />
in coördinatie met het bedrijfsleven <strong>de</strong> samenhangen<strong>de</strong> infrastructuur en het thematische stramien<br />
te ontwikkelen. Het is vervolgens aan <strong>de</strong> toerismesector om hier<strong>op</strong> aan te sluiten met producten en<br />
diensten die vermarkt kunnen wor<strong>de</strong>n. Van belang hierbij is een goed samenspel tussen overhe<strong>de</strong>n,<br />
bedrijfsleven, en <strong>de</strong> VVV’s van Zuid-Limburg en Maastricht.<br />
Het accent zal daarbij liggen <strong>op</strong> het genereren van meerwaar<strong>de</strong> voor alle betrokken partners. Het is ook<br />
van belang dat wordt aangesloten bij bestaan<strong>de</strong> structuren en regelingen voor subsidiëring en fi nanciering.<br />
Samenwerking tussen overhe<strong>de</strong>n, particulier initiatief en het toeristisch bedrijfsleven is daarbij een absolute<br />
voorwaar<strong>de</strong>. In die samenwerking ligt <strong>de</strong> nadruk <strong>op</strong> dui<strong>de</strong>lijke afspraken: wie doet wat, waar<br />
en voor wie. Voorkomen moet wor<strong>de</strong>n dat <strong>de</strong> ontwikkelingen lei<strong>de</strong>n tot een overlap van initiatieven en<br />
‘meer van hetzelf<strong>de</strong>’. Diversiteit in aanbod <strong>op</strong> verschillen<strong>de</strong> niveaus is van groot belang om het ontwikkelingspotentieel<br />
<strong>op</strong>timaal te benutten.<br />
Het voorstel is een breed platform van on<strong>de</strong>rnemers in <strong>de</strong> agrarische sector en <strong>de</strong> toeristenindustrie te<br />
formeren. Deze on<strong>de</strong>rnemers ontplooien activiteiten die refereren aan <strong>de</strong> Romeinse agricultuur; <strong>de</strong>nk<br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong> 75
aan wijnboeren, herbergiers, ambachtelijke bakkers.<br />
Stimulans voor <strong>de</strong> werkgelegenheid<br />
Ver<strong>de</strong>re ontwikkeling van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> kan een belangrijke stimulans betekenen voor <strong>de</strong> werkgelegenheid<br />
in het gebied. Ontwikkellocaties moeten nu eenmaal wor<strong>de</strong>n geëxploiteerd, beheerd en on<strong>de</strong>rhou<strong>de</strong>n.<br />
Het ligt voor <strong>de</strong> hand <strong>de</strong> daarvoor benodig<strong>de</strong> me<strong>de</strong>werkers uit <strong>de</strong> regio te rekruteren.<br />
Branding: <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> als internationaal merk neerzetten<br />
De <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> heeft <strong>de</strong> potentie uit te groeien tot een internationaal (grensoverschrij<strong>de</strong>nd) merk –<br />
gerepresenteerd door internationale routestructuren en verenigd on<strong>de</strong>r het <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>-logo – waaraan<br />
een grote variëteit aan toeristische productmarktcombinaties gek<strong>op</strong>peld kan wor<strong>de</strong>n (zie Economisch<br />
potentieel benutten hierboven). De afzon<strong>de</strong>rlijke locaties, musea, reconstructies, bezienswaardighe<strong>de</strong>n,<br />
routes, informatiepunten en attracties verwijzen allemaal <strong>naar</strong> dat ene (internationale) merk <strong>Via</strong><br />
<strong>Belgica</strong>.<br />
Door branding (als merk behan<strong>de</strong>len en in <strong>de</strong> markt zetten) zal <strong>de</strong> bekendheid van <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> toenemen.<br />
Daardoor zal <strong>de</strong> status en <strong>de</strong> aantrekkingskracht groeien. Branding zal in eerste instantie nationaal<br />
plaatsvin<strong>de</strong>n, maar zo snel mogelijk ook over <strong>de</strong> grenzen (zie voor na<strong>de</strong>re uitwerking 6.2 Communicatie).<br />
Internationaal Beeldmerk<br />
De ‘Romeinse sandaal’, het <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>-beeldmerk, heeft <strong>de</strong> potentie om een internationaal tra<strong>de</strong>-mark<br />
te wor<strong>de</strong>n, met eenzelf<strong>de</strong> bekendheid als <strong>de</strong> St. Jakobsschelp, die sinds <strong>de</strong> Mid<strong>de</strong>leeuwen het merkteken<br />
is van <strong>de</strong> pelgrimsroute <strong>naar</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostella.<br />
76 <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong>
4.2.6 Internationaal<br />
Transnationale, transregionale aanpak<br />
De Provincie on<strong>de</strong>rkent het internationale karakter en <strong>de</strong> Eur<strong>op</strong>ese status van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>. Voor <strong>de</strong><br />
ontwikkeling van <strong>de</strong> <strong>weg</strong> in Zuid-Limburg is een internationale oriëntatie dan ook van groot belang.<br />
Net als het Belve<strong>de</strong>re-project Limes is ook <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> een transnationaal, transregionaal concept.<br />
Grensoverschrij<strong>de</strong>nd <strong>de</strong>nken en regionale- en locale i<strong>de</strong>ntiteitsontwikkeling staan centraal, met name<br />
daar waar <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> <strong>de</strong> huidige landsgrenzen kruist. Die grensoverschrij<strong>de</strong>n<strong>de</strong> – misschien moeten<br />
we zelfs zeggen grensvervagen<strong>de</strong> – Euregionale aanpak is een bewuste keuze, vandaar dat <strong>de</strong> tweepool<br />
Tongeren-Maastricht en <strong>de</strong> landschapscorridor Rimburg-Baesweiler als projecten zijn voorgedragen<br />
(zie 5. Programma).<br />
Deze internationale oriëntatie kan <strong>de</strong> autonome start en uitvoering van het Project <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> in Zuid-<br />
Limburg versterken. Ie<strong>de</strong>r land, ie<strong>de</strong>re provincie, ie<strong>de</strong>r gebied kiest bij <strong>de</strong> ontwikkeling van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong><br />
zijn eigen accenten. Het is dan ook niet noodzakelijk dat ontwikkeling overal tegelijk en parallel<br />
plaatsvindt.<br />
De aard van <strong>de</strong> accenten is enerzijds afhankelijk van wat in <strong>de</strong> regio’s nog daadwerkelijk fysiek beleefbaar<br />
en herkenbaar is – <strong>de</strong> regionale i<strong>de</strong>ntiteit van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> – en an<strong>de</strong>rzijds van <strong>de</strong> heersen<strong>de</strong><br />
regionale of lan<strong>de</strong>lijke tradities bij het beleefbaar en zichtbaar maken van dat archeologisch erfgoed. In<br />
Duitsland bijvoorbeeld gebeurt dit door het letterlijk reconstrueren van archeologisch erfgoed (bijvoorbeeld<br />
Romeinse Villa Borg of het Archeologisch Park Xanten).<br />
De mogelijkhe<strong>de</strong>n van grensoverschrij<strong>de</strong>n<strong>de</strong> samenwerking dienen na<strong>de</strong>r on<strong>de</strong>rzocht te wor<strong>de</strong>n. Op<br />
internationaal of liever euregionaal niveau zou kunnen wor<strong>de</strong>n aangehaakt bij het Belve<strong>de</strong>re-project<br />
Limes en EuRegionale 2008, en tevens bij het GroenMetr<strong>op</strong>ool-concept. Overigens willen we daarbij<br />
niet alleen Duitsland, België en Frankrijk betrekken, maar nadrukkelijk ook Engeland, omdat het tracé<br />
van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> in feite <strong>op</strong> Engelse bo<strong>de</strong>m doorlo<strong>op</strong>t.<br />
Het <strong>op</strong>richten van een (internationale) vereniging is een mogelijkheid om daaraan structuur te geven.<br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong> 77
Voorbeel<strong>de</strong>n van <strong>de</strong>rgelijke samenwerkingsverban<strong>de</strong>n zijn: <strong>de</strong> internationale Vereniging van Historische<br />
Ste<strong>de</strong>n van <strong>de</strong> EuRegio, het verband van <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse Vestingste<strong>de</strong>n of <strong>de</strong> Duitse gemeenten<br />
verenigd in <strong>de</strong> Verein Deutsche Limes-Strasse.<br />
Tweesporenbeleid internationale aanpak<br />
Het is raadzaam <strong>op</strong> internationaal niveau een tweesporenbeleid te voeren. Dat tweesporenbeleid voorziet<br />
aan <strong>de</strong> ene kant in een directe grensoverschrij<strong>de</strong>n<strong>de</strong> aanpak met partijen in Belgisch Limburg en<br />
het gebied rond Aken. Te <strong>de</strong>nken valt met name aan korte termijnrealisaties met een lo<strong>op</strong>tijd tot een tot<br />
drie jaar: projecten, overlegstructuur, werkafspraken et cetera. Bij <strong>de</strong>ze samenwerking streven we <strong>naar</strong><br />
concrete kortetermijnresultaten door gezamenlijk projecten te initiëren en uit te voeren.<br />
Aan <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re kant richt <strong>de</strong> tweesporenaanpak zich <strong>op</strong> een bre<strong>de</strong>re bena<strong>de</strong>ring van het gehele traject.<br />
De internationale samenwerking bij <strong>de</strong>ze bre<strong>de</strong> aanpak heeft behoefte aan een overlegstructuur, waarin<br />
i<strong>de</strong>aliter partijen uit alle vijf betrokken lan<strong>de</strong>n (dus inclusief Engeland) samenwerken; <strong>de</strong> projecten zijn<br />
internationaal en hebben betrekking <strong>op</strong> het hele traject of het grootste <strong>de</strong>el daarvan. De aard van <strong>de</strong>ze<br />
samenwerking brengt met zich mee dat resultaten wat langer <strong>op</strong> zich zullen laten wachten; daar wordt<br />
uiteraard rekening mee gehou<strong>de</strong>n. Wellicht ook is in dit geval een ‘leading partner’ welkom. Het ligt niet<br />
voor <strong>de</strong> hand <strong>de</strong> Provincie Limburg die rol te laten vervullen. Het <strong>Via</strong> Begica-tracé in Ne<strong>de</strong>rland vormt<br />
immers slechts een klein on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>el van het totale tracé. Wel zal <strong>de</strong> Provincie graag actief <strong>de</strong>elnemen<br />
aan dit overleg en <strong>de</strong>ze samenwerking.<br />
De Romeinse <strong>weg</strong> is <strong>de</strong> verbin<strong>de</strong>n<strong>de</strong> schakel in <strong>de</strong> gemeenschappelijke Romeinse geschie<strong>de</strong>nis van<br />
aanliggen<strong>de</strong> regio’s. Deze gemeenschappelijke geschie<strong>de</strong>nis en <strong>de</strong> natuurlijke eenheid binnen <strong>de</strong> corridor<br />
zijn als gevolg van staatkundige ontwikkelingen vervaagd. Het is zaak dit ge<strong>de</strong>el<strong>de</strong> <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> in<br />
samenspraak en samenhang weer aanschouwelijk en beleefbaar te maken.<br />
De les die uit <strong>de</strong> afgel<strong>op</strong>en zes jaar kan wor<strong>de</strong>n getrokken, is dat het tempo, <strong>de</strong> aanpak en prioriteiten<br />
per land of regio verschillen, en dat daar voldoen<strong>de</strong> oog voor moet zijn. Niet voor niets is één van <strong>de</strong><br />
78 <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong>
voornaamste ontwikkelprincipes eenheid in verschei<strong>de</strong>nheid. De verschillen vin<strong>de</strong>n we niet alleen in <strong>de</strong><br />
landschappelijke situatie, in <strong>de</strong> bestaan<strong>de</strong> toeristisch-recreatieve infrastructuur en in <strong>de</strong> huidige politieke<br />
en culturele <strong>op</strong>vattingen, maar ook in <strong>de</strong> mate waarin het <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>-tracé met <strong>de</strong> daaraan gerelateer<strong>de</strong><br />
objecten zichtbaar is. Juist die verschillen geven per land of regio een eigen gezicht aan het verhaal en<br />
versterken zo <strong>de</strong> verschei<strong>de</strong>nheid.<br />
Eenheid kan wor<strong>de</strong>n gezocht in het vertellen van een samenhangend verhaal binnen een herkenbare<br />
structuur en huisstijl. Waar je <strong>op</strong> <strong>de</strong> route ook uit <strong>de</strong> metro stapt, het logo en systeem van verwijzen en<br />
informeren is steeds eenduidig en herkenbaar (vergelijk <strong>de</strong> routes over <strong>de</strong> Slag om Normandië of <strong>de</strong><br />
Deutsche Limes-Strasse).<br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong> 79<br />
het logo van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> Romana wordt ook<br />
gebruikt in het systeem van verwijzen
80 <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong>
5. Programma<br />
Ontwikkelingen aanzwengelen<br />
Het on<strong>de</strong>rstaan<strong>de</strong> programma biedt een overzicht van veertien reële projectvoorstellen, die alle gericht<br />
zijn <strong>op</strong> een voorspoedige ontwikkeling van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>. Ze dienen als inspiratiebron en lichtend<br />
voorbeeld voor ver<strong>de</strong>re uitwerking en uitvoering, ook van nog te be<strong>de</strong>nken projecten. De geselecteer<strong>de</strong><br />
projecten hebben gemeen, dat ze stuk voor stuk unieke gebouw<strong>de</strong> objecten betreffen, dat ze on<strong>de</strong>rling<br />
complementair zijn en dat ze gelijkmatig verspreid liggen over <strong>de</strong> hele zone.<br />
Bovendien, en dat is een cruciaal punt, kan <strong>op</strong> korte termijn met <strong>de</strong> realisatie begonnen wor<strong>de</strong>n. Daardoor<br />
kunnen ze <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> een enorme ‘boost’ geven; zeker als ze min of meer gelijktijdig wor<strong>de</strong>n<br />
<strong>op</strong>gepakt en met een publiciteitsoffensief gepaard gaan (zie ook 6.2 Communicatie).<br />
Locatiegebon<strong>de</strong>n projectvoorstellen<br />
Het programma bestaat aan <strong>de</strong> ene kant uit fysieke ankerpunten, zes bijzon<strong>de</strong>re (vondst)locaties die<br />
zeer <strong>de</strong> moeite waard zijn om uit te kristalliseren, als project te ontwikkelen. Deze projectvoorstellen<br />
wor<strong>de</strong>n in tekst en beeld toegelicht. Enkele daarvan zijn al eer<strong>de</strong>r in <strong>de</strong> vorm van posters uitgewerkt en<br />
aan <strong>de</strong> betrokken gemeenten gepresenteerd, om <strong>de</strong> haalbaarheid en het draagvlak te toetsen en <strong>de</strong><br />
gemeenten <strong>de</strong> gelegenheid te geven verbeteringen en aanpassingen voor te stellen. Verbeteringsvoorstellen<br />
zijn waar mogelijk verwerkt.<br />
Niet-locatiegebon<strong>de</strong>n projectvoorstellen<br />
Aan <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re kant zijn er <strong>de</strong> niet strikt locatiegebon<strong>de</strong>n projectvoorstellen, zoals een <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> website,<br />
een reisgids, een handboek huisstijl, verhalenbun<strong>de</strong>l (voor <strong>de</strong> jeugd), een <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> Marathon en<br />
allerlei visualisaties en animaties die aspecten van het Romeinse leven verbeel<strong>de</strong>n. Bij <strong>de</strong> bespreking<br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong> 81
kunstwerk en digitaal tijdvenster bij<br />
<strong>de</strong> voormalige romeinse brug<br />
bij Maastricht<br />
van <strong>de</strong>ze voorstellen volstaan we met een verklaren<strong>de</strong> omschrijving.<br />
Bij alle <strong>op</strong>genomen projectvoorstellen wor<strong>de</strong>n <strong>de</strong> betrokken partijen en <strong>de</strong> realisatietermijn vermeld;<br />
ver<strong>de</strong>r geven we een globale indicatie van <strong>de</strong> kosten, inge<strong>de</strong>eld <strong>naar</strong> laag (< € 50.000), mid<strong>de</strong>l<br />
(€ 50.000 - € 100.000) en hoog (> € 100.000). Voor <strong>de</strong> realisatietermijn is eveneens een globale drie<strong>de</strong>ling<br />
gemaakt in kort (2006 - 2008), mid<strong>de</strong>l (2008 – 2010) en lang (2010 – 2012).<br />
1. Romeins Maastricht<br />
Castellum-route<br />
Maastricht ontstond rond <strong>de</strong> Maasovergang, die <strong>de</strong> Romeinen ken<strong>de</strong>n als Mosae Trajectum. De brug te<br />
Maastricht (gelegen ten zui<strong>de</strong>n van <strong>de</strong> Sint Servaasbrug), aangelegd on<strong>de</strong>r keizer Augustus (27 vóór<br />
tot 14 n. Chr.), was een vitale schakel in <strong>de</strong> Romeinse verbindingsroute tussen Gallië en Germanië. De<br />
rivier zelf vorm<strong>de</strong> een twee<strong>de</strong> route en er ontstond bij <strong>de</strong> brug een kleine han<strong>de</strong>lsne<strong>de</strong>rzetting. Vóór <strong>de</strong><br />
twee<strong>de</strong> eeuw waren <strong>de</strong> Romeinse ne<strong>de</strong>rzettingen in <strong>de</strong> provincies Gallia en Germania niet versterkt.<br />
Men vertrouw<strong>de</strong> <strong>op</strong> <strong>de</strong> Limes, <strong>de</strong> ver<strong>de</strong>digingslinie langs <strong>de</strong> Rijn.<br />
Toen <strong>de</strong> macht van het Romeinse rijk in <strong>de</strong> <strong>de</strong>r<strong>de</strong> eeuw afnam, braken <strong>de</strong> Germaanse stammen uit het<br />
gebied ten oosten van <strong>de</strong> Rijn door <strong>de</strong> Romeinse linies en plun<strong>de</strong>r<strong>de</strong>n ne<strong>de</strong>rzettingen in het achterland;<br />
Maastricht werd in 270 n. Chr. verwoest.<br />
Controle over <strong>de</strong> brug te Maastricht achtte men van doorslaggevend strategisch belang. In <strong>de</strong> vier<strong>de</strong><br />
eeuw werd <strong>de</strong> civiele ne<strong>de</strong>rzetting ter bescherming ommuurd en kreeg het laatromeinse Maastricht ook<br />
militaire betekenis. Om die re<strong>de</strong>n wordt vaak <strong>de</strong> term castellum Maastricht gebruikt, hoewel dat in strikte<br />
zin onjuist is want Maastricht was beslist geen versterkt legerkamp.<br />
De vijan<strong>de</strong>lijke invallen bedreig<strong>de</strong>n ook Tongeren. En wellicht zijn zij er <strong>de</strong> oorzaak van dat <strong>de</strong> bissch<strong>op</strong><br />
van Tongeren, Servatius, in het versterkte Maastricht zijn toevlucht zocht. In elk geval verplaatste hij <strong>de</strong><br />
zetel van het bisdom <strong>naar</strong> Maastricht en stichtte binnen het castellum een christelijke gemeenschap.<br />
82 <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong>
Reconstructie van Maastricht in <strong>de</strong> laat Romeinse Tijd.<br />
(Gemeente Maastricht)<br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong> 83
84 <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong>
De Onze-Lieve-Vrouwekerk vindt daar haar oorsprong. Volgens <strong>de</strong> overlevering stierf Sint Servaas omstreeks<br />
het jaar 384. Hij werd aan <strong>de</strong> Romeinse <strong>weg</strong> begraven, niet ver van <strong>de</strong> Maas. Zo’n 150 jaar later<br />
bouw<strong>de</strong> bissch<strong>op</strong> Monulfus <strong>op</strong> <strong>de</strong>ze plek een kapel, die zou uitgroeien tot <strong>de</strong> kerk en het kapittel van<br />
Sint-Servaas, <strong>de</strong> twee<strong>de</strong> grote kerk in <strong>de</strong> stad. Rond het jaar 402 verlieten <strong>de</strong> hier geleger<strong>de</strong> Romeinse<br />
troepen <strong>de</strong> stad en keer<strong>de</strong>n terug <strong>naar</strong> Italië. Maastricht kwam kort daarna on<strong>de</strong>r het bestuur van <strong>de</strong><br />
Franken.<br />
Het projectvoorstel behelst een Romeinse wan<strong>de</strong>lroute, on<strong>de</strong>rsteund door een GPS systeem, om en<br />
in het ou<strong>de</strong> castellum, dat ongeveer <strong>op</strong> <strong>de</strong> plaats lag van het huidige Stokstraatkwartier. De route voert<br />
langs plekken waar <strong>de</strong>len van <strong>de</strong> Romeinse gracht en <strong>de</strong> castellummuur (on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re verwerkt in <strong>de</strong><br />
muur van <strong>de</strong> Onze Lieve Vrouwekerk) zijn aangetroffen en langs an<strong>de</strong>re belangrijke vondstlocaties,<br />
zoals het heiligdom/tempel met zijn ‘pijlermonument’ bij Derlon en <strong>de</strong> Romeinse brug.<br />
Betrokken partijen: gemeente Maastricht, VVV Maastricht, Provincie Limburg, ROB, RDMZ, EU<br />
Kostenindicatie: laag (< € 50.000)<br />
Realisatietermijn: kort (2006– 2008)<br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong> 85<br />
bijgewerkte plattegrond van het Stokstraatgebied<br />
met het castellum in<br />
Maastricht (tek. G. Veldman)
Ste<strong>de</strong>ncorridor Tongeren-Maastricht<br />
De <strong>op</strong> korte afstand van Maastricht, eveneens aan <strong>de</strong> rivier <strong>de</strong> Jeker gelegen Belgische stad Tongeren<br />
(Atuatuca Tungrorum) is uitzon<strong>de</strong>rlijk rijk aan Romeins cultureel erfgoed.<br />
Bijzon<strong>de</strong>r is dat <strong>de</strong> resten van Romeinse stadsmuur bijna helemaal om <strong>de</strong> stad heen bovengronds<br />
wor<strong>de</strong>n aangetroffen. De fundamenten van een Romeinse tempel zijn blootgelegd en toegankelijk voor<br />
publiek. En <strong>op</strong> talloze an<strong>de</strong>re plekken komt het Romeinse <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> aan <strong>de</strong> <strong>op</strong>pervlakte. Het Gallo-Romeinse<br />
museum in Tongeren is <strong>op</strong> een leuke, vooruitstreven<strong>de</strong> manier <strong>op</strong>gezet en ingericht en me<strong>de</strong><br />
daardoor een grote publiekstrekker. Tongeren ligt bovendien direct aan <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, die hier goed<br />
bewaard is gebleven en daadwerkelijk te bewan<strong>de</strong>len is.<br />
Deze twee sites bie<strong>de</strong>n een i<strong>de</strong>ale mogelijkheid <strong>de</strong> Romeinse geschie<strong>de</strong>nis grensoverschrij<strong>de</strong>nd gestalte<br />
te geven. Samenwerking ligt dus voor <strong>de</strong> hand, bijvoorbeeld in een interste<strong>de</strong>lijk samenwerkingsverband.<br />
Dat samenwerkingsverband zou een stichting in het leven kunnen roepen die in het ka<strong>de</strong>r van <strong>de</strong> <strong>Via</strong><br />
<strong>Belgica</strong> een ste<strong>de</strong>ncorridor ontwikkelt: een raamwerk waarbinnen een cultuurhistorisch uitwisselingsprogramma<br />
vorm kan krijgen. Dit autonome <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>-project kan <strong>op</strong> termijn een betekenis krijgen<br />
binnen het Interreg IV 2007 programma en daarnaast is het wellicht mogelijk een strategische alliantie<br />
aan te gaan met <strong>de</strong> EuRegionale voor <strong>de</strong>ze tegenhanger van <strong>de</strong> landschapscorridor Rimburg-Baesweiler<br />
(zie project 6. Rimburg-Baesweiler, Vici Romani).<br />
Tongeren en Maastricht zou<strong>de</strong>n als grote publiekstrekkers <strong>naar</strong> elkaar en elkaars cultuurhistorische<br />
schatten kunnen verwijzen. Ver<strong>de</strong>r kunnen evenementen, tentoonstellingen, excursies, arrangementen,<br />
educatieve programma’s en promotionele activiteiten on<strong>de</strong>r één vlag – namelijk <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong><br />
– ontwikkeld wor<strong>de</strong>n.<br />
Betrokken partijen: gemeente Maastricht, gemeente Tongeren, VVV<br />
Maastricht, Provincie Limburg, ROB, RDMZ, EU<br />
Kostenindicatie: mid<strong>de</strong>l ( € 50.000 – € 100.000)<br />
Realisatietermijn: kort (2006– 2008)<br />
86 <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong>
<strong>de</strong> romeinse stadsmuur in Tongeren<br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong> 87
88 <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong>
2. Romeins Heerlen, het Thermenmuseum<br />
Hoewel er sporen zijn van eer<strong>de</strong>re bewoning, zoals een ongeveer zesduizend jaar ou<strong>de</strong> ne<strong>de</strong>rzetting<br />
van <strong>de</strong> Michelsbergcultuur, begon <strong>de</strong> onafgebroken bewoningsgeschie<strong>de</strong>nis pas echt met <strong>de</strong> komst van<br />
<strong>de</strong> Romeinen. Zij stichtten een burgerlijke ne<strong>de</strong>rzetting, die ze <strong>de</strong> naam Coriovallum meegaven. Deze<br />
ne<strong>de</strong>rzetting ontstond aan het kruispunt van twee belangrijke heirbanen (Boulogne-sur-Mer <strong>naar</strong> Keulen<br />
en Xanten-Heerlen-Aken-Trier). Het is <strong>de</strong> vraag of <strong>de</strong> ne<strong>de</strong>rzetting zelf na het vertrek van <strong>de</strong> Romeinen<br />
(kort na 400) bewoond is gebleven. Dat <strong>de</strong> omgeving blijvend bewoond werd is zeker; vondsten tonen<br />
dat aan. Een voorbeeld van zo’n vondst is een Frankisch graf dat in Heerlen-Noord werd ont<strong>de</strong>kt.<br />
In 1940 werd het gave fundament ont<strong>de</strong>kt van <strong>de</strong> Thermen, één van <strong>de</strong> belangrijkste Romeinse bouwwerken<br />
van het ou<strong>de</strong> Coriovallum, toen een boer het braakliggen<strong>de</strong> grasland ter plaatse moest omploegen.<br />
Het <strong>op</strong>enbare badgebouw meet ongeveer 50 bij 50 meter. De Thermen van Heerlen zijn zijn 1:1<br />
gereconstrueerd in het Archeon in Alphen a/d Rijn.<br />
Thermenmuseum als kenniscentrum<br />
Het Thermenmuseum kan zich zowel fysiek als digitaal ontwikkelen als centraal kenniscentrum voor<br />
<strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> en Romeins Zuid-Limburg. Het museum kan naast <strong>de</strong> gebruikelijke museale taken, een<br />
centrale rol vervullen bij educatie in <strong>de</strong> meest bre<strong>de</strong> zin: bibliotheek, digitale database, samenbrengen<br />
stu<strong>de</strong>nten bij on<strong>de</strong>rzoeksprojecten et cetera.<br />
Door <strong>de</strong> rijkdom aan geëxposeer<strong>de</strong> voorwerpen, waaron<strong>de</strong>r <strong>de</strong> recent gevon<strong>de</strong>n askist van Bocholtz<br />
en het lakprofi el van <strong>de</strong> <strong>weg</strong>doorsne<strong>de</strong> van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, trekt het Thermenmuseum veel bezoekers.<br />
Maar daarnaast wordt <strong>de</strong> bezoeker geprikkeld en aangemoedigd <strong>de</strong> omgeving te verkennen. Niet alleen<br />
het museale landschap in <strong>de</strong> stad zelf maar ook buiten <strong>de</strong> stad, in het lan<strong>de</strong>lijk gebied. Daar wordt dan<br />
weer met behulp van landmarks (zie Mijlpalen als landmarks) verwezen <strong>naar</strong> het Thermenmuseum.<br />
Aan <strong>de</strong> hand van routekaarten en/of UMTS/GPS-informatiesystemen en handcomputersystemen,<br />
waarin het verband tussen <strong>de</strong> museumstukken en hun vindplaatsen wordt aangegeven en toegelicht,<br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong> 89<br />
romeins badhuis<br />
De resten van het Romeins vloerverwarmingssysteem<br />
van <strong>de</strong> thermen in<br />
het Thermenmuseum
kunnen cultuurtoeristen maar natuurlijk ook scholieren en <strong>de</strong> lokale bevolking <strong>de</strong> omgeving verkennen<br />
en één of meer<strong>de</strong>re thematische routes volgen. Maar behalve inhou<strong>de</strong>lijk archeologische kan ook<br />
toeristische informatie wor<strong>de</strong>n aangebo<strong>de</strong>n over hotels, cafés en restaurants, waar je (Romeins) kunt<br />
slapen, ba<strong>de</strong>n, drinken en eten.<br />
De routethema’s zijn:<br />
• Kno<strong>op</strong>punt van <strong>weg</strong>en<br />
Hoewel historische <strong>weg</strong>en niet waarneembaar zijn in het landschap omdat ze meestal diep<br />
on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>op</strong>pervlakte liggen, blijken he<strong>de</strong>ndaagse <strong>weg</strong>en soms hetzelf<strong>de</strong> traject te volgen.<br />
Waar he<strong>de</strong>ndaagse <strong>weg</strong><strong>de</strong>len direct boven <strong>de</strong>len van het Romeinse <strong>weg</strong>ennet liggen, kan <strong>de</strong><br />
ou<strong>de</strong> route lineair gemarkeerd wor<strong>de</strong>n, bijvoorbeeld door bij <strong>de</strong> huidige straatnaambor<strong>de</strong>n<br />
<strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> te verwijzen.<br />
Daar waar he<strong>de</strong>ndaagse <strong>weg</strong>en ou<strong>de</strong> <strong>weg</strong><strong>de</strong>len kruisen (door <strong>de</strong> diepere ligging van <strong>de</strong> ou<strong>de</strong><br />
<strong>weg</strong> gebeurt dat virtueel), ontstaan <strong>de</strong> snijpunten in <strong>de</strong> <strong>op</strong>enbare ruimte van <strong>de</strong> stad, die<br />
puntsgewijs gemarkeerd kunnen wor<strong>de</strong>n.<br />
• Begraven langs <strong>de</strong> <strong>weg</strong><br />
De Romeinen begroeven hun dierbaren vaak in grafvel<strong>de</strong>n langs <strong>de</strong> uitvals<strong>weg</strong>en van hun<br />
ne<strong>de</strong>rzettingen. Langs <strong>de</strong> oostelijke uitvalsroute van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, die daar exact met <strong>de</strong><br />
tegenwoordige Valkenburger<strong>weg</strong> samenvalt, zijn <strong>op</strong>merkelijk veel graven gevon<strong>de</strong>n. Op eenvoudige<br />
wijze zou hier het thema ‘begraven langs <strong>de</strong> <strong>weg</strong> in <strong>de</strong> Romeinse Tijd’ herkenbaar en<br />
beleefbaar kunnen wor<strong>de</strong>n gemaakt, bijvoorbeeld door <strong>de</strong> plattegron<strong>de</strong>n van <strong>de</strong> grafvel<strong>de</strong>n af<br />
te beel<strong>de</strong>n met daar overheen (overlay in an<strong>de</strong>re kleur) <strong>de</strong> huidige situatie.<br />
• Romeinen als grootverbruikers van Water<br />
Hoe Coriovallum van water werd voorzien en hoe groot <strong>de</strong> waterbehoefte was, zou Archeologisch<br />
kunnen wor<strong>de</strong>n on<strong>de</strong>rzocht. Waar lagen <strong>de</strong> bronnen en <strong>de</strong> watergoten waardoor het<br />
water <strong>de</strong> ne<strong>de</strong>rzetting werd ingevoerd? Was er sprake van reservoirs om het water tij<strong>de</strong>lijk <strong>op</strong><br />
90 <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong>
te slaan?<br />
Het Thermenmuseum kan het thema ‘water’ centraal plaatsen in haar permanente expositie.<br />
Naast <strong>de</strong> waterverslin<strong>de</strong>n<strong>de</strong> badcultuur waarvan <strong>de</strong> Romeinse badhuizen (thermen) exponenten<br />
zijn, kunnen tevens aspecten als drinkwater, riolering en water voor industriële doelein<strong>de</strong>n<br />
(pottenbakkersindustrie) aan <strong>de</strong> or<strong>de</strong> komen.<br />
• Heerlen pottenbakkersstad<br />
Coriovallum vervul<strong>de</strong> een centrumfunctie voor <strong>de</strong> hele regio, me<strong>de</strong> van<strong>weg</strong>e <strong>de</strong> omvangrijke<br />
pottenbakkersindustrie. Deze industrie kon zich zo voorspoedig ontwikkelen omdat <strong>de</strong> ne<strong>de</strong>rzetting<br />
zich in <strong>de</strong> oksel van <strong>de</strong> Geleenbeek en <strong>de</strong> daarin uitmon<strong>de</strong>n<strong>de</strong> Caumerbeek bevond,<br />
een plaats waar <strong>de</strong> grondstoffen voor <strong>de</strong> pottenbakker – fi jne rivierklei en water – ruim voorhan<strong>de</strong>n<br />
waren. Tij<strong>de</strong>ns <strong>op</strong>gravingen in <strong>de</strong> stad zijn meer dan drieënveertig pottenbakkersovens<br />
aangetroffen. Het aar<strong>de</strong>werk van <strong>de</strong> pottenbakkers is zelfs tot in Keulen en Boulognesur-Mer<br />
teruggevon<strong>de</strong>n. Eén van die pottenbakkers is bij naam bekend: Lucius.<br />
De pottenbakkers zijn meer dan 200 jaar in Coriovallum actief geweest.<br />
De culturele i<strong>de</strong>ntiteit van Coriovallum werd in belangrijke mate bepaald door <strong>de</strong> pottenbakkersindustrie.<br />
Deze i<strong>de</strong>ntiteit kan een nieuw gezicht krijgen in het he<strong>de</strong>ndaagse Heerlen:<br />
als thema in het Thermenmuseum (het ou<strong>de</strong> ambacht praktiseren in <strong>de</strong> vorm van worksh<strong>op</strong>s)<br />
maar ook in <strong>de</strong> <strong>op</strong>enbare ruimte, bijvoorbeeld door <strong>de</strong> locaties aan te dui<strong>de</strong>n waar <strong>de</strong> pottenbakkerijen<br />
gestaan hebben, door ceramiekmarkten en door een ceramische kunstroute in het<br />
centrum die Romeinse vondsten markeert.<br />
Betrokken partijen: gemeente Heerlen,Thermenmuseum, Provincie Limburg,<br />
Kostenindicatie: mid<strong>de</strong>l (€ 50.000 - € 100.000)<br />
Realisatietermijn: kort (2006 - 2008)<br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong> 91
92 <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong>
3. Landschapscorridor Meerssen-Valkenburg aan <strong>de</strong> Geul<br />
Cultuur-natuurroute<br />
Het Geuldal met zijn fl auwe hellingen <strong>op</strong> het zui<strong>de</strong>n is een van <strong>de</strong> weinige plekken in Ne<strong>de</strong>rland waarvan<br />
het verlo<strong>op</strong> van <strong>de</strong> bewoningsgeschie<strong>de</strong>nis vrijwel vaststaat. Uit oorkon<strong>de</strong>n over het district Meerssen<br />
blijkt dat Frankische vorsten <strong>de</strong> Romeinse gron<strong>de</strong>n aldaar, compleet met staateigendommen en ne<strong>de</strong>rzettingen,<br />
al in <strong>de</strong> vijf<strong>de</strong> eeuw – dus kort na <strong>de</strong> ineenstorting van het West-Romeinse imperium –,<br />
als privé-eigendom in bezit namen. Ook <strong>de</strong> latere bewoningsgeschie<strong>de</strong>nis van het district is <strong>de</strong>gelijk<br />
gedocumenteerd en vertoont geen noemenswaardige on<strong>de</strong>rbrekingen.<br />
Dus, als er ergens een plek is waar we <strong>de</strong> (bewonings)geschie<strong>de</strong>nis van Zuid-Limburg aanschouwelijk<br />
kunnen maken, dan is het hier. Er zijn voldoen<strong>de</strong> archeologische relicten uit verschillen<strong>de</strong> perio<strong>de</strong>n<br />
voorhan<strong>de</strong>n. Bovendien is er een overvloed aan cultuurhistorische monumenten. Tegelijkertijd is het<br />
Geuldal een prachtig bewaard gebleven beekdal met hoge natuurwaar<strong>de</strong>n en een grote biodiversiteit.<br />
Niet voor niets zijn hier tal van natuurorganisaties actief die in <strong>de</strong> lo<strong>op</strong> <strong>de</strong>r jaren hebben gezorgd voor<br />
een uitsteken<strong>de</strong> ontsluiting van het natuurschoon. Kortom, natuur én cultuur in overvloed.<br />
Er dient zich dus een i<strong>de</strong>ale mogelijkheid aan om van dit prachtige gebied tussen Meerssen en Valkenburg,<br />
in samenwerking met <strong>de</strong> natuurorganisaties en <strong>de</strong> bei<strong>de</strong> gemeenten, een landschapscorridor te<br />
maken in het teken van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>. Deze landschapscorridor is een cultuur-natuuras in <strong>de</strong> vorm van<br />
een wan<strong>de</strong>l- en een fi etsroute met verwijzingen <strong>naar</strong> alle natuur- en cultuurhistorische waar<strong>de</strong>n. Hij valt<br />
voor een <strong>de</strong>el samen met <strong>de</strong> Geuldal Wan<strong>de</strong>lroute (van monding <strong>naar</strong> bron). Zo kan <strong>de</strong> basis gelegd<br />
wor<strong>de</strong>n voor een synergetische ontwikkeling van het zo ruim aanwezige cultuurlijke en natuurlijke erfgoed.<br />
Er wordt in het bijzon<strong>de</strong>r verwezen <strong>naar</strong> landmarks van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, zoals <strong>de</strong> gevon<strong>de</strong>n <strong>weg</strong> bij<br />
Houthem en <strong>de</strong> villa in Meerssen. Te bezichtigen locaties wor<strong>de</strong>n met elkaar in verband gebracht en uitgezet<br />
<strong>op</strong> een tijdslijn die <strong>de</strong> continuïteit van <strong>de</strong> bewonings¬geschie<strong>de</strong>nis van het Geuldal tot uitdrukking<br />
brengt. De route is uitstekend bereikbaar met <strong>de</strong> trein (stations in Meerssen, Houthem en Valkenburg).<br />
Groot voor<strong>de</strong>el is dat die ontwikkeling kan meeliften <strong>op</strong> <strong>de</strong> p<strong>op</strong>ulariteit van Valkenburg. Het stadje aan<br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong> 93
<strong>de</strong> Geul is immers een eersteklas publiekstrekker; het heeft veel ervaring met toerisme en een grote<br />
verblijfscapaciteit. Valkenburg zuigt het publiek aan, prikkelt <strong>de</strong> nieuwsgierigheid en verwijst <strong>naar</strong> <strong>de</strong><br />
cultuur-natuurroute.<br />
Betrokken partijen: gemeente Valkenburg, gemeente Meerssen, Provincie Limburg,<br />
Vereniging Natuurmonumenten, Staatsbosbeheer, ROB, VVV Zuid-Limburg<br />
Kostenindicatie: mid<strong>de</strong>l (€ 50.000 - € 100.000)<br />
Realisatietermijn: kort (2006-2008)<br />
Villa Meerssen<br />
Het Romeinse villaterrein te Meerssen <strong>op</strong> <strong>de</strong> Herkenberg is een bijzon<strong>de</strong>re locatie, omdat daar resten<br />
van een villacomplex gevon<strong>de</strong>n zijn (<strong>op</strong> het dal uitziend hoofdgebouw met prachtig badvertrek, bijgebouwen<br />
en steengroeven) en een stukje Romeinse <strong>weg</strong>.<br />
Voor <strong>de</strong> ontwikkeling van het terrein is een functieveran<strong>de</strong>ring noodzakelijk. De stenen resten van<br />
het villagebouw wor<strong>de</strong>n bedreigd door agrarisch gebruik. In het <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> heeft <strong>de</strong> ROB hierover al<br />
gesprekken gevoerd met <strong>de</strong> eige<strong>naar</strong>. Staatsbosbeheer, <strong>de</strong> gemeente Meerssen en <strong>de</strong> Provincie zijn<br />
voornemens het villaterrein te behou<strong>de</strong>n en te ontwikkelen. Het accent zal liggen <strong>op</strong> natuurontwikkeling<br />
en past daarmee perfect in het concept van <strong>de</strong> hiervoor geschetste cultuur-natuuras.<br />
In het ontwikkelingsplan zal <strong>de</strong> cultuurhistorie van <strong>de</strong> villa niet <strong>op</strong> basis van (ge<strong>de</strong>eltelijke) reconstructie,<br />
zoals in Voerendaal, aanschouwelijk gemaakt wor<strong>de</strong>n maar door mid<strong>de</strong>l van een landart-project. Dit<br />
wordt gecombineerd met informatieverstrekking ter plaatse (zo mogelijk in <strong>de</strong> vorm van een virtuele<br />
visualisatie), en <strong>op</strong>name in een educatief programma voor scholen.<br />
Betrokken partijen: gemeente Meerssen, eige<strong>naar</strong>, Provincie Limburg, Staatsbosbeheer, ROB<br />
Kostenindicatie: hoog (> € 100.000)<br />
Realisatietermijn: mid<strong>de</strong>l (2008 - 2010)<br />
94 <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong>
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong> 95
96 <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong>
4. Arche<strong>op</strong>ark Villa Voerendaal<br />
De grootste ons beken<strong>de</strong> Romeinse villa <strong>op</strong> Ne<strong>de</strong>rlands grondgebied lag in Voerendaal. Begin jaren<br />
tachtig van <strong>de</strong> vorige eeuw is <strong>op</strong> uitgebrei<strong>de</strong> schaal archeologisch on<strong>de</strong>rzoek verricht. Het villacomplex<br />
vorm<strong>de</strong> een rechthoek van maar liefst 264 bij 172 meter. Op dit terrein ston<strong>de</strong>n al omstreeks 50 v. Chr.<br />
eenvoudige inheemse houten gebouwen. De bewoners bereikten een zekere welstand en bouw<strong>de</strong>n in<br />
het mid<strong>de</strong>n van <strong>de</strong> eerste eeuw n. Chr. <strong>de</strong> eerste villa van 27 bij 20 meter. De villa in Voerendaal werd<br />
steeds ver<strong>de</strong>r uitgebreid, totdat in <strong>de</strong> bloeiperio<strong>de</strong> (van het begin van <strong>de</strong> twee<strong>de</strong> eeuw tot het ein<strong>de</strong> van<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>r<strong>de</strong> eeuw) het front van <strong>de</strong> villa een totale lengte van 190 meter had bereikt. Het hoofdgebouw was<br />
toen 40 meter breed. Politieke en militaire problemen aan het ein<strong>de</strong> van <strong>de</strong> <strong>de</strong>r<strong>de</strong> en in het mid<strong>de</strong>n van<br />
<strong>de</strong> vier<strong>de</strong> eeuw maakten een ein<strong>de</strong> aan <strong>de</strong> bloei van <strong>de</strong> villa.<br />
Toch was er sprake van continue bewoning. Rond <strong>de</strong> grote landbouwschuur ontstond een klein Frankisch<br />
dorp met houten huizen. Het laatste stenen gebouw moet in het begin van <strong>de</strong> vijf<strong>de</strong> eeuw zijn<br />
afgebrand. Pas in <strong>de</strong> achtste eeuw hebben <strong>de</strong> laatste inwoners van het dorp <strong>de</strong> ne<strong>de</strong>rzetting verlaten.<br />
In 1989 is een Design and Feasibility Study verricht door Heritage Projects uit York (UK). Het project<br />
ging uit van ge<strong>de</strong>eltelijke reconstructie van het villacomplex, het <strong>op</strong>richten van een bezoekers- en informatiecentrum<br />
en een doorl<strong>op</strong>en<strong>de</strong> <strong>op</strong>graving die in scène was gezet. Het project is niet uitgevoerd en<br />
het rapport is in een la verdwenen.<br />
Gelet <strong>op</strong> het succes van <strong>de</strong>rgelijke projecten met Romeinse villa’s in on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re Frankrijk, België,<br />
Luxemburg en Duitsland, is het wenselijk het plan voor reconstructie van <strong>de</strong> villa van Voerendaal weer<br />
<strong>op</strong> te pakken. Het project in Borg (D) kan daarvoor als aansprekend voorbeeld dienen.<br />
Dit project kan <strong>de</strong> vorm krijgen van een Arche<strong>op</strong>ark, een <strong>op</strong>enluchtmuseum waarin het gebouwencomplex<br />
en <strong>de</strong> bijbehoren<strong>de</strong> akkers wor<strong>de</strong>n gereconstrueerd en experimenteel geëxploiteerd. Ou<strong>de</strong><br />
graansoorten wor<strong>de</strong>n <strong>op</strong>nieuw geïntroduceerd (thema: Romeins Zuid-Limburg als graanschuur). Het<br />
leven <strong>op</strong> een Romeinse herenboer<strong>de</strong>rij, <strong>de</strong> bedrijfsvoering en <strong>de</strong> landinrichting wor<strong>de</strong>n inzichtelijk en<br />
beleefbaar gepresenteerd.<br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong> 97<br />
Romeinse villa Borg (D)
omeins brood<br />
Reconstructie van het hoofdgebouw (bijvoorbeeld als leerproject, vergelijkbaar met <strong>de</strong> authentieke<br />
herbouw van het VOC-schip De Batavia), gek<strong>op</strong>peld aan een traditioneel agrarisch grondgebruik en<br />
inrichting van het landschap geven een fantastisch beeld van het leven in en functioneren van <strong>de</strong> Romeinse<br />
villa. In of bij <strong>de</strong> villa kunnen meer<strong>de</strong>re functies wor<strong>de</strong>n on<strong>de</strong>rgebracht, zoals een museum,<br />
evenementen- en expositieruimte, Romeins restaurant, badcomplex, historische fi lmzaal, Romeinse<br />
productenwinkel (waaron<strong>de</strong>r Romeins brood die bij <strong>de</strong> villa kan wor<strong>de</strong>n gebakken), kin<strong>de</strong>rboer<strong>de</strong>rij,<br />
conferentieoord, massagehuis, concertzaal, kuuroord et cetera. De continue <strong>op</strong>graving ter plaatse geeft<br />
inzicht in metho<strong>de</strong>n en technieken van <strong>de</strong> archeoloog en maakt van Villa Voerendaal een unieke dagattractie.<br />
Betrokken partijen: Provincie Limburg, gemeente Voerendaal, terreinbeheer<strong>de</strong>rs<br />
Kostenindicatie: hoog (> € 100.000)<br />
Realisatietermijn: lang (2010 - 2012)<br />
Gidsplan Museaal Villalandschap Voerendaal<br />
Het complex van villa’s ten noor<strong>de</strong>n van Voerendaal met daarbij inbegrepen <strong>de</strong> Villa Voerendaal kan <strong>de</strong><br />
status krijgen van museaal villalandschap. Alle ingrediënten daarvoor zijn aanwezig. Het plateaucomplex<br />
met verschillen<strong>de</strong> beekdalen (Hoensbeek, Retersbeek, Luiperbeek, Bissebeek, Hulsbergerbeek)<br />
alle uitmon<strong>de</strong>nd in <strong>de</strong> Geleenbeek, vormt een unieke samenhangen<strong>de</strong> landschappelijke constellatie<br />
die tot <strong>op</strong> <strong>de</strong> dag van vandaag exemplarisch is voor het Romeinse villalandschap. De biografi e van <strong>de</strong><br />
gelaag<strong>de</strong> historie is eenvoudig waarneembaar dan wel herkenbaar te maken. Dit unieke ensemble zou<br />
voor <strong>de</strong> cultuurtoerist ontsloten en ontwikkeld moeten wor<strong>de</strong>n.<br />
Het project Gidsplan Museaal Villalandschap Voerendaal kan dienen als proeftuin voor <strong>de</strong> ontwikkeling<br />
van een mogelijk groter museaal villalandschap.<br />
Intergemeentelijk Erfgoedplan Villalandschap<br />
De gemeenten Voerendaal Valkenburg, Nuth en Meerssen kunnen een erfgoedplan ontwikkelen waarin<br />
98 <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong>
on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re het systeem van landinrichting en agrarische occupatie in <strong>de</strong> Romeinse tijd beleefbaar<br />
wordt gemaakt en vergeleken met <strong>de</strong> he<strong>de</strong>ndaagse landinrichtingsproblematiek.<br />
Het archeologisch on<strong>de</strong>rzoek <strong>naar</strong> het villacomplex in Voerendaal is on<strong>de</strong>rmeer bedoeld om kennis te<br />
vergaren van <strong>de</strong> toenmalige landinrichtingsprincipes. Dat is tevens een belangrijke doelstelling van <strong>de</strong><br />
experimentele bedrijfsvoering in het <strong>toekomst</strong>ige Arche<strong>op</strong>ark Villa Voerendaal.<br />
De ervaringen <strong>op</strong>gedaan met het Gidsplan Museaal Villalandschap Voerendaal kunnen gebruikt wor<strong>de</strong>n<br />
bij <strong>op</strong>stellen van het erfgoedplan. De Villa Voerendaal zal, wanneer ze eenmaal ge<strong>de</strong>eltelijk gereconstrueerd<br />
is, een grote gebiedstrekker vormen. Vanuit <strong>de</strong> villa kunnen toeristen geprikkeld wor<strong>de</strong>n om<br />
het hele ‘museale villalandschap’ te exploreren en <strong>de</strong> samenhang met <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> te ont<strong>de</strong>kken.<br />
Waardoor <strong>de</strong> cultuurtoerist gast wordt in alle betrokken gemeenten.<br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong> 99
100 <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong>
5. Voerendaal, <strong>de</strong> <strong>weg</strong> gereconstrueerd<br />
Voerendaal is een van <strong>de</strong> weinige locaties in het lan<strong>de</strong>lijke gebied waar <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> over grotere<br />
afstand archeologisch is waargenomen. Het is ook <strong>de</strong> enige plek waar men over <strong>de</strong> <strong>weg</strong> zou kunnen<br />
l<strong>op</strong>en of fi etsen. Daarmee is dit <strong>de</strong>el van het traject vanuit <strong>de</strong> beleving van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> als historische<br />
<strong>weg</strong> een absoluut hoogtepunt.<br />
Hoewel het eigenlijke profi el van <strong>de</strong> <strong>weg</strong> niet bre<strong>de</strong>r dan tien meter is, is het raadzaam om een bre<strong>de</strong>re<br />
strook (bijvoorbeeld 50 meter aan weerszij<strong>de</strong>n) een bescherm<strong>de</strong> Rijksmonumentale status te geven<br />
en/of dubbel te bestemmen (zie 4.2.2 Juridisch-planologisch). Omdat <strong>de</strong>ze locatie zo belangrijk is, uniek<br />
voor <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, is het wenselijk na te gaan of <strong>op</strong> korte termijn het eigendom kan wor<strong>de</strong>n verworven<br />
door <strong>de</strong> gemeente of door an<strong>de</strong>re organisaties, zoals <strong>de</strong> Vereniging Natuurmonumenten en Staatsbosbeheer.<br />
Reconstructie van <strong>de</strong> Romeinse <strong>weg</strong> is <strong>de</strong> meest krachtige, tot <strong>de</strong> verbeelding spreken<strong>de</strong> <strong>op</strong>lossing,<br />
omdat je alleen dan pas echt <strong>de</strong> authentieke <strong>weg</strong> kunt volgen. Langs <strong>de</strong> <strong>weg</strong> kan wor<strong>de</strong>n aangeduid<br />
waar het ‘lakprofi el’ van <strong>de</strong> <strong>weg</strong> genomen is en dat het in het Thermenmuseum geëxposeerd wordt.<br />
Zolang reconstructie niet mogelijk is, kan <strong>naar</strong> Engels voorbeeld een recht van overpad (public footpath)<br />
wor<strong>de</strong>n ingesteld. Voorwaar<strong>de</strong>, zowel bij reconstructie als public footpath, is wel dat <strong>de</strong> bezoeker <strong>op</strong> een<br />
logische manier <strong>naar</strong> en van het historische spoor van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> geleid wordt.<br />
Blijkt ook dat niet mogelijk dan zou <strong>de</strong> <strong>weg</strong> tenminste herkenbaar en beleefbaar gemaakt moeten wor<strong>de</strong>n<br />
ter plaatse van snijpunten met he<strong>de</strong>ndaagse <strong>weg</strong>en. De <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> kan zodanig gemarkeerd wor<strong>de</strong>n,<br />
dat <strong>de</strong> <strong>weg</strong> en <strong>de</strong> eindpunten van gevon<strong>de</strong>n <strong>weg</strong>on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>el goed waar te nemen zijn vanaf het viaduct<br />
over <strong>de</strong> snel<strong>weg</strong> Maastricht-Heerlen (A79). Hier ontstaat <strong>de</strong> unieke gelegenheid om <strong>de</strong> <strong>weg</strong> over grotere<br />
lengte te overzien, met behulp van archeokijkers aan bei<strong>de</strong> zij<strong>de</strong>n van het viaduct.<br />
Ten behoeve van treinreiziger, automobilist, fi etser, huifkartoerist, ruiters en wan<strong>de</strong>laars kunnen routes<br />
wor<strong>de</strong>n uitgezet, parallel aan het historische spoor van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>.<br />
Betrokken partijen: gemeente Voerendaal, terreinbeheer<strong>de</strong>rs en gron<strong>de</strong>igenaren, Provincie Limburg,<br />
organisaties die zich bezighou<strong>de</strong>n met behoud en beheer van cultuur en natuur<br />
Kostenindicatie: hoog (> € 100.000)<br />
Realisatietermijn: kort (2006 - 2008)<br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong> 101
fragment uit “Masterplan Grünmetr<strong>op</strong>ole”, Industrielle Folgelandschaft <strong>de</strong>s Nordraumes<br />
102 <strong>de</strong>r DREI-LÄNDER-REGION met projectie van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong><br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong>
6. Rimburg-Baesweiler, Vici Romani<br />
Bij Rimburg zijn naast <strong>de</strong>len van <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> ook resten gevon<strong>de</strong>n van een Romeinse brug over <strong>de</strong><br />
Worm en fun<strong>de</strong>ringen van een Romeins straatdorp (vicus). Opmerkelijk is dat het huidige Rimburg nog<br />
steeds een straatdorp is, waarvan <strong>de</strong> oudste gebouwen uit <strong>de</strong> Mid<strong>de</strong>leeuwen dateren. Enkele kilometers<br />
ver<strong>de</strong>r Duitsland in, bij Baesweiler, is een twee<strong>de</strong> straatdorp aan <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> gevon<strong>de</strong>n. Deze<br />
twee sites bie<strong>de</strong>n een i<strong>de</strong>ale mogelijkheid <strong>de</strong> Romeinse geschie<strong>de</strong>nis grensoverschrij<strong>de</strong>nd gestalte te<br />
geven.<br />
Inmid<strong>de</strong>ls is overeenstemming bereikt om, in het ka<strong>de</strong>r van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, een masterplan te ontwikkelen<br />
voor een binationaal archeologiepark. Het ligt voor <strong>de</strong> hand dat <strong>de</strong> betrokken gemeenten Landgraaf,<br />
Ubach-Palenberg (D) en Baesweiler (D) een intergemeentelijk samenwerkingsverband formeren. Dat<br />
samenwerkingsverband zou <strong>op</strong> zijn beurt een stichting in het leven kunnen roepen, die een landschapscorridor<br />
ontwikkelt; een ruimtelijk ka<strong>de</strong>r waarbinnen het archeologiepark wordt <strong>op</strong>genomen.<br />
Dit autonome <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>-project kan wor<strong>de</strong>n aangepakt als een Euregionale-project. Maar het zoekt<br />
ook aansluiting bij an<strong>de</strong>re Euregionale projecten, die on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re betrekking hebben <strong>op</strong> Rimburg en<br />
<strong>op</strong>ent daarmee mogelijkhe<strong>de</strong>n voor synergie.<br />
Een project waarvan <strong>de</strong> uitvoering voorrang verdient, is het Arche<strong>op</strong>ark Vici Romani, <strong>op</strong> <strong>de</strong> locatie<br />
Rimburg. Dit project geeft <strong>de</strong> continuïteit van <strong>de</strong> Romeinse <strong>weg</strong> <strong>op</strong> Duits grondgebied vorm en inhoud.<br />
Bovendien kan het dienen als gastvrije poort bij <strong>de</strong> landsgrens en verwijzen <strong>naar</strong> het Arche<strong>op</strong>ark <strong>op</strong> <strong>de</strong><br />
locatie Baesweiler.<br />
Een an<strong>de</strong>r project, dat direct met het Arche<strong>op</strong>ark Rimburg samenhangt, is een Archeo-informatiecentrum<br />
annex themamuseum aan <strong>de</strong> rand van het ou<strong>de</strong> straatdorp aan Ne<strong>de</strong>rlandse zij<strong>de</strong>. Een <strong>de</strong>rgelijk<br />
centrum houdt toeristen langer vast en nodigt uit om het fraaie straatdorp te ont<strong>de</strong>kken. De monumentale<br />
hoeveboer<strong>de</strong>rij ter plaatse lijkt daarvoor bij uitstek geschikt. Aan <strong>de</strong> Duitse zij<strong>de</strong> liggen ook twee<br />
geschikte locaties: <strong>de</strong> Rimburgerhof en het Schloss Rimburg. Het Archeo-informatiecentrum annex<br />
themamuseum kan <strong>de</strong> kaartjes verk<strong>op</strong>en voor het Arche<strong>op</strong>ark en thema’s behan<strong>de</strong>len waarin aspecten<br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong> 103<br />
<strong>de</strong> <strong>op</strong>gravingssleuf (1970) van<br />
<strong>de</strong> <strong>weg</strong> bij Rimburg
104 <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong>
van het Romeinse <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> wor<strong>de</strong>n vergeleken met het he<strong>de</strong>n, zoals het straatdorp toen en nu, <strong>weg</strong>- en<br />
waterbouw en het verzorgen van reizigers en passanten.<br />
An<strong>de</strong>re projecten die binnen <strong>de</strong> landschapscorridor Rimburg-Baesweiler na<strong>de</strong>re uitwerking kunnen krijgen<br />
zijn:<br />
• Thematisch erfgoedplan <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong><br />
• Museaal Landschap: Rimburg is een prachtig voorbeeld van een authentiek straatdorp (beschermd<br />
dorpsgezicht) in een authentieke landschappelijk setting. Een uniek ensemble, dat<br />
het ontsluiten meer dan waard is en uitsteken<strong>de</strong> kansen biedt voor een bre<strong>de</strong> toeristischeducatieve<br />
en toeristisch-economische ontwikkeling.<br />
Karakteristieke dorpsgezichten, monumentale gebouwen alsme<strong>de</strong> <strong>de</strong> hoge potentie <strong>op</strong> het gebied<br />
van <strong>de</strong> ecologie, fl ora en fauna in het asymmetrische Wormdal met steile en fl auwe hellingen,<br />
<strong>de</strong> hooggecultiveer<strong>de</strong> <strong>op</strong>en akkers <strong>op</strong> <strong>de</strong> plateaus; dit alles biedt een onuitputtelijke<br />
bron voor het vertellen van <strong>de</strong> biografi e van Zuid-Limburg.<br />
• On<strong>de</strong>rzoek <strong>naar</strong> historische <strong>weg</strong>en: na<strong>de</strong>re wetenschappelijke <strong>op</strong>gravingen <strong>naar</strong> het verlo<strong>op</strong><br />
van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> en <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re Romeinse <strong>weg</strong>en die radiaalsgewijs bij <strong>de</strong> Romeinse brug<br />
over <strong>de</strong> Worm samenkomen. On<strong>de</strong>rwerp van on<strong>de</strong>rzoek zijn tevens <strong>de</strong> lokale <strong>weg</strong>en die <strong>de</strong><br />
villa’s en lan<strong>de</strong>rijen ontsluiten. Dit alles levert kennis <strong>op</strong> over <strong>de</strong> Romeinse <strong>weg</strong>enbouw, die<br />
een belangrijk educatief thema kan zijn in het Arche<strong>op</strong>ark.<br />
Betrokken partijen: gemeente Landgraaf, ROB, Provincie Limburg, Waterschap Roer en<br />
Overmaas, Kreis Aachen, Übach-Palenberg, Baesweiler, EuRegionale 2008<br />
Agentur GmbH<br />
Kostenindicatie: hoog (> € 100.000)<br />
Realisatie: mid<strong>de</strong>l (2008– 2010)<br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong> 105
7. Mijlpalen als landmarks<br />
De zes ontwikkellocaties hiervóór zijn geselecteerd uit een hele reeks van bijzon<strong>de</strong>re gebouw<strong>de</strong> objecten<br />
of concentraties van bouwobjecten die in potentie allemáál geschikt zijn om uit te werken in projectvoorstellen.<br />
Wellicht zullen enkele daarvan in <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong> nog ontwikkeld wor<strong>de</strong>n, maar <strong>de</strong> meeste<br />
zullen daar nooit aan toe komen. En dan zijn er <strong>de</strong> talloze vondstlocaties van voorwerpen zoals<br />
wapenrustingen, gebruiksvoorwerpen, religieuze artefacten et cetera, waarvan het meren<strong>de</strong>el <strong>naar</strong> musea<br />
is overgebracht.<br />
Dit voorstel richt zich juist <strong>op</strong> <strong>de</strong> locaties die vooralsnog geen kans maken <strong>op</strong> ontwikkeling, maar wel<br />
een bijzon<strong>de</strong>r interessant verhaal te vertellen hebben en daarenboven eenvoudig aan te wijzen zijn in<br />
het veld. Deze interessante locaties krijgen een markering in het landschap; ze wor<strong>de</strong>n voorzien van<br />
landmarks in <strong>de</strong> vorm van een vandalismebestendige roestvrijstalen zuil, die <strong>naar</strong> analogie van <strong>de</strong> mijlpaal<br />
informatie verstrekt aan <strong>de</strong> reiziger. Dit gebeurt door mid<strong>de</strong>l van teksttableaus, gesproken tekst<br />
(praatpaal) of GPS-informatie (<strong>op</strong>laadpunt). Uiteraard zijn <strong>de</strong> mijlpalen <strong>op</strong>vallend getooid met het <strong>Via</strong><br />
<strong>Belgica</strong>-logo en vormgegeven in overeenstemming met het Handboek Huisstijl <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> (zie hierna).<br />
De inhou<strong>de</strong>lijke informatie betreft <strong>de</strong> historische achtergrond en archeologische <strong>de</strong>tails plus een verwijzing<br />
<strong>naar</strong> het museum waar <strong>de</strong> vondst te zien is. Omgekeerd geeft het museum bij het betreffen<strong>de</strong><br />
artefact aan, <strong>op</strong> welke plek het aangetroffen is.<br />
Betrokken partijen: Provincie Limburg, gemeenten, industrieel ontwerper, historicus, tekstschrijver<br />
Kostenindicatie: mid<strong>de</strong>l (€ 50.000 - € 100.000)<br />
Realisatietermijn: kort (2006 - 2008)<br />
106 <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong>
8. Handboek huisstijl <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong><br />
Het is wezenlijk dat <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> en alles wat ermee samenhangt, één stijl, één sfeer a<strong>de</strong>mt.<br />
Producten of projecten die on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> vlag van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> ontwikkeld wor<strong>de</strong>n, zou<strong>de</strong>n inhou<strong>de</strong>lijk<br />
overeen moeten komen met <strong>de</strong> gestel<strong>de</strong> doelen en <strong>de</strong> gekozen strategieën.<br />
Er moet dus een uniforme, samenhangen<strong>de</strong> presentatie komen van alle producten, die het merk <strong>Via</strong><br />
<strong>Belgica</strong> voeren: correspon<strong>de</strong>ntie, mailings, uitnodigingen, brochures, website, nieuwsbrieven, rapporten/on<strong>de</strong>rzoeksverslagen,<br />
boeken, reisgids, routekaarten, reclames, arrangementen, exposities,<br />
be<strong>weg</strong>wijzeringsysteem, informatiedragers (zoals <strong>de</strong> ‘mijlpaal’), naambor<strong>de</strong>n, <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>-schildje (participeren<strong>de</strong><br />
horeca), picknicksets met informatietableau in het tafelblad, visualisaties in het veld (illustraties,<br />
pictogrammen en animaties aan <strong>de</strong> hand waarvan het verhaal verteld wordt).<br />
Het Handboek huisstijl <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> geeft uniforme richtlijnen waaraan producten moeten voldoen.<br />
Vooralsnog is het reeds gepresenteer<strong>de</strong> logo van <strong>de</strong> gestileer<strong>de</strong> Romeinse sandaal (calliga) uitgangspunt.<br />
Op termijn is internationale afstemming van huisstijl en logo vanzelfsprekend noodzakelijk.<br />
Betrokken partijen: Provincie Limburg, gemeenten, musea, terreinbeheer<strong>de</strong>rs, horeca<br />
Kostenindicatie: mid<strong>de</strong>l ( € 50.000 - € 100.000) - hoog (> € 100.000)<br />
Realisatie: mid<strong>de</strong>l (2008 – 2010)<br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong> 107
9. <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> website<br />
De <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> is een breed en complex traject. Informatie en <strong>de</strong> wijze waar<strong>op</strong> die verwerkt, aangebo<strong>de</strong>n<br />
en beheerd wordt, zijn essentieel voor een succesvolle ontwikkeling. Dat een internationaal<br />
georiënteer<strong>de</strong> website daarin een belangrijke rol kan vervullen, is evi<strong>de</strong>nt.<br />
Deze <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> website:<br />
• bevat alle mogelijke informatie en documentatie over <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>de</strong> <strong>weg</strong>gerelateer<strong>de</strong> objecten<br />
en Romeins Zuid-Limburg in woord, klank en beeld; <strong>de</strong>ze informatie wordt voortdurend<br />
geactualiseerd en uitgebreid;<br />
• verwijst <strong>naar</strong> of refereert aan an<strong>de</strong>re plekken waar aanvullen<strong>de</strong> informatie te vin<strong>de</strong>n is: websites<br />
van musea, universiteiten, on<strong>de</strong>rzoeksinstituten in binnen- en buitenland et cetera;<br />
• geeft nieuws over actuele ontwikkelingen rond <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>;<br />
• geeft toeristische informatie voor verschillen<strong>de</strong> (inter)nationale doelgroepen over routes,<br />
excursies, arrangementen, accommodaties en evenementen die direct of indirect met <strong>de</strong> <strong>Via</strong><br />
<strong>Belgica</strong> te maken hebben;<br />
• zoekt samenwerking met educatieve instellingen (bijvoorbeeld Kennisnet, Stichting voor <strong>de</strong><br />
Ne<strong>de</strong>rlandse Archeologie af<strong>de</strong>ling educatie en informatisering) en voorziet in educatief materiaal<br />
dat afgestemd is <strong>op</strong> verschillen<strong>de</strong> on<strong>de</strong>rwijsniveaus;<br />
• geeft informatie ten behoeve educatieve uitwisselingsprogramma’s voor stu<strong>de</strong>nten en on<strong>de</strong>rwijsinstellingen<br />
uit <strong>de</strong> verschillen<strong>de</strong> lan<strong>de</strong>n;<br />
• bevat <strong>de</strong> digitale versie van <strong>de</strong> verhalenbun<strong>de</strong>l voor <strong>de</strong> jeugd (zie ook <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> Tales)<br />
• is internationaal georiënteerd (meertalig);<br />
• heeft een belangrijke taak in het vergroten van <strong>de</strong> naamsbekendheid (en daarmee van het<br />
draagvlak).<br />
Een werkgroep, aangesteld <strong>op</strong> instigatie van <strong>de</strong> Provincie, legt zich toe <strong>op</strong> <strong>de</strong> ontwikkeling van <strong>de</strong> website.<br />
Het beheer van <strong>de</strong> website is een taak van <strong>de</strong> Provincie zelf (zie Organisatie 6.1).<br />
Mogelijk kan aansluiting wor<strong>de</strong>n gezocht bij het beheer van gerelateer<strong>de</strong> sites (bijvoorbeeld die van <strong>de</strong><br />
Provincie Limburg of het Thermenmuseum).<br />
108 <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong>
Betrokken partijen: Provincie Limburg, alle partners<br />
Kostenindicatie: laag (< € 50.000)<br />
Realisatietermijn: kort (2006 - 2008)<br />
10. Doorl<strong>op</strong>end on<strong>de</strong>rzoeksprogramma<br />
Een goe<strong>de</strong> insteek voor <strong>de</strong> ver<strong>de</strong>re inbedding van het <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>-concept is het vergaren van kennis<br />
door mid<strong>de</strong>l van voortgaand wetenschappelijk on<strong>de</strong>rzoek. Niet alleen archeologisch on<strong>de</strong>rzoek <strong>naar</strong><br />
<strong>de</strong> ligging van <strong>de</strong> <strong>weg</strong>, <strong>naar</strong> villa’s, bruggen en an<strong>de</strong>r Romeins erfgoed, maar bijvoorbeeld ook t<strong>op</strong>onymisch<br />
(plaatsnaamon<strong>de</strong>rzoek) en etymologisch on<strong>de</strong>rzoek (<strong>naar</strong> herkomst van woor<strong>de</strong>n).<br />
Essentieel is literatuurhistorisch on<strong>de</strong>rzoek aan <strong>de</strong> hand van authentieke Romeinse bronnen, specifi<br />
ek gericht <strong>op</strong> <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> en Romeins Zuid-Limburg. Die bronnen kunnen niet alleen waar<strong>de</strong>volle<br />
historische gegevens <strong>op</strong>leveren, maar ook allerlei anekdotes die een plaats in <strong>de</strong> verhalenbun<strong>de</strong>l (zie<br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> Tales) kunnen krijgen. Belangrijke Romeinse geschiedschrijvers zijn Tacitus, Gaius Julius<br />
Caesar, Plinius Maior, Velleius Paterculus en Vitruvius.<br />
Wie meer weet, ziet meer. De Romeinse geschie<strong>de</strong>nis is zon<strong>de</strong>r professionele begeleiding niet of nauwelijks<br />
afl eesbaar in het landschap. Dat landschap geeft zijn geschie<strong>de</strong>nis dan ook eer<strong>de</strong>r en gemakkelijker<br />
prijs aan hen die goed geïnformeerd het veld ingaan.<br />
Elke nieuwe vondst biedt bovendien <strong>de</strong> mogelijkheid publicitair fl ink uit te pakken en <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> te<br />
promoten. En bij elke vondst wordt het verhaal weer een stukje completer.<br />
Het on<strong>de</strong>rzoek moet uiteraard wetenschappelijk verantwoord zijn en professioneel wor<strong>de</strong>n uitgevoerd.<br />
Langetermijnafspraken met universiteiten en hogescholen zijn daarbij essentieel.<br />
Betrokken partijen: Provincie Limburg, universiteiten, hogescholen en an<strong>de</strong>re on<strong>de</strong>rwijs- en<br />
on<strong>de</strong>rzoeksinstellingen, gemeenten<br />
Kostenindicatie: mid<strong>de</strong>l (€ 50.000 - € 100.000)<br />
Realisatietermijn: doorl<strong>op</strong>end vanaf 2006<br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong> 109<br />
Tacitus
11. Gemeentelijk erfgoedplan <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong><br />
Om het cultuurhistorisch erfgoed – met name <strong>de</strong> archeologie – te verankeren in <strong>de</strong> ruimtelijke or<strong>de</strong>ning<br />
en <strong>de</strong> toeristisch-educatieve waar<strong>de</strong> ervan te expliciteren en te visualiseren in het landschap, kunnen<br />
gemeenten gebruik maken van een zogenaamd erfgoedplan. Een gemeentelijk erfgoedplan inventariseert<br />
en waar<strong>de</strong>ert het eigen cultuurhistorische erfgoed, geeft het integrale beleidska<strong>de</strong>r aan waarbinnen<br />
nieuwe ontwikkelingen gerealiseerd kunnen wor<strong>de</strong>n en vormt vooral een belangrijk toetsingsinstrument.<br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>-buurgemeenten zou<strong>de</strong>n – bij voorkeur gezamenlijk – thematische erfgoedplannen<br />
kunnen <strong>op</strong>stellen, die specifi ek gericht zijn <strong>op</strong> behoud en ontwikkeling van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> en <strong>de</strong> daaraan<br />
gerelateer<strong>de</strong> objecten. In <strong>de</strong> Gel<strong>de</strong>rse gemeente Overbetuwe is een <strong>de</strong>rgelijk thematisch erfgoedplan,<br />
specifi ek gericht <strong>op</strong> het Romeinse erfgoed, enthousiast ontvangen door bevolking en on<strong>de</strong>rnemers, en<br />
in juni 2005 vastgesteld door <strong>de</strong> Raad.<br />
Essentieel voor <strong>de</strong>ze thematische erfgoedplannen is een uniforme standaard, waardoor ze uitein<strong>de</strong>lijk<br />
kunnen wor<strong>de</strong>n samengevoegd tot een overkoepelend regionaal erfgoedplan. De Provincie zal <strong>de</strong> gemeenten<br />
hiertoe stimuleren en on<strong>de</strong>rsteunen. Die standaard is zodanig van <strong>op</strong>zet dat later, <strong>op</strong> eenvoudige<br />
wijze, ou<strong>de</strong>re en jongere perio<strong>de</strong>s (steentijd, brons- en ijzertijd, mid<strong>de</strong>leeuwen) kunnen wor<strong>de</strong>n<br />
geïntegreerd. Daarmee wordt versnippering voorkomen.<br />
Met een <strong>de</strong>rgelijk erfgoedplan kunnen gemeenten in <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> participeren en <strong>op</strong> die manier een<br />
eigen ‘Romeinse’ cultuurtoeristische i<strong>de</strong>ntiteit ontwikkelen. In het ka<strong>de</strong>r van een erfgoedplan kunnen<br />
gemeenten projecten en producten uitwerken in samenwerking met het Thermenmuseum (correlatie<br />
museum - museaal landschap; zie 4.2.2 Ruimtelijke ontwikkeling en cultuurplanologie).<br />
Betrokken partijen: gemeenten Maastricht, Meerssen, Valkenburg, Heerlen, Provincie Limburg<br />
Voerendaal en Landgraaf<br />
Kostenindicatie: mid<strong>de</strong>l ( € 50.000 - € 100.000)<br />
Realisatietermijn: mid<strong>de</strong>l (2008 – 2010)<br />
110 <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong>
12. ‘<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> tales’<br />
Maak een raamvertelling voor <strong>de</strong> jeugd <strong>naar</strong> het voorbeeld van <strong>de</strong> ‘Canterbury tales’. Een anekdotische<br />
verhalenbun<strong>de</strong>l met een sterk educatieve inslag: een fysiek boekwerk voor <strong>op</strong> school of on<strong>de</strong>r<strong>weg</strong> en<br />
een pendant <strong>op</strong> internet (<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> Website). Daaraan wor<strong>de</strong>n gek<strong>op</strong>peld lesbrieven, ‘web-quests’ (internetzoek<strong>op</strong>drachten),<br />
werkstuk<strong>op</strong>drachten, bezoeken aan musea (Thermenmuseum als kenniscentrum)<br />
en arche<strong>op</strong>arken, routeverkenningen in museale landschappen en verwijzingen <strong>naar</strong> authentieke<br />
vindplaatsen en informatiebronnen.<br />
Verbin<strong>de</strong>nd element in <strong>de</strong> vertelling zijn een ko<strong>op</strong>man en een soldaat, als symbool van <strong>de</strong> belangrijkste<br />
functies van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>: militaire <strong>weg</strong> en transportroute. De hoofdrolspelers beleven steeds<br />
nieuwe, <strong>op</strong>zichzelfstaan<strong>de</strong> avonturen. Elke episo<strong>de</strong> biedt aankn<strong>op</strong>ingspunten om <strong>de</strong> biografi e van <strong>de</strong><br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, (het landschap, <strong>de</strong> mensen <strong>de</strong> er woon<strong>de</strong>n, <strong>de</strong> economische en militaire omstandighe<strong>de</strong>n)<br />
te vertellen.<br />
Het boekwerk kan er een zijn in afzon<strong>de</strong>rlijk te verzamelen <strong>de</strong>len, die verkrijgbaar zijn bij musea, archeo-inf<strong>op</strong>unten<br />
in <strong>de</strong> arche<strong>op</strong>arken en ‘Romeinse’ horeca. Het is royaal geïllustreerd met on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>len<br />
in stripvorm, waardoor <strong>de</strong> archetypen van ko<strong>op</strong>man en soldaat meer tot <strong>de</strong> verbeelding spreken.<br />
Betrokken partijen: Thermenmuseum, educatieve instellingen, gemeenten, Provincie Limburg<br />
Kostenindicatie: mid<strong>de</strong>l (€ 50.000 - € 100.000)<br />
Realisatietermijn: mid<strong>de</strong>l (2008 – 2010)<br />
13. Reisgids <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong><br />
Beschrijf <strong>de</strong> transnationale cultuurroute <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> en haar bijzon<strong>de</strong>re locaties in een handzame reisgids<br />
met een overzichtelijke kaart van <strong>de</strong> totale route en <strong>de</strong>elkaarten van <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rschei<strong>de</strong>n regio’s.<br />
Deze gids bevat alle mogelijk inhou<strong>de</strong>lijke informatie en informatiebronnen over <strong>de</strong> <strong>weg</strong> en <strong>de</strong> <strong>weg</strong>gerelateer<strong>de</strong><br />
objecten. En daarnaast natuurlijk alle relevante informatie en informatiebronnen over alle<br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong> 111
thematische ‘Romeinse’ toeristische accommodaties zoals bijvoorbeeld erfgoedlogies, herbergen en<br />
restaurants. De reisgids met routekaart wordt in meer<strong>de</strong>re talen aangebo<strong>de</strong>n en zou om <strong>de</strong> paar jaar<br />
moeten wor<strong>de</strong>n geactualiseerd.<br />
Betrokken partijen: Provincie Limburg (NL), Duitsland (LVR), België, Frankrijk<br />
Kostenindicatie: mid<strong>de</strong>l (€ 50.000 - € 100.000)<br />
Realisatietermijn: mid<strong>de</strong>l (2008 – 2010)<br />
14. <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> Marathon<br />
De <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> als universeel cultuurhistorisch toeristisch product heeft onmiskenbaar baat bij internationale<br />
naamsbekendheid. Om <strong>de</strong> merknaam <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> breed in <strong>de</strong> markt te zetten kan Zuid-Limburg<br />
het voortouw nemen. Zo kan jaarlijks een <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> Marathon en/of een <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> Wan<strong>de</strong>ltweedaagse<br />
wor<strong>de</strong>n georganiseerd. De Romeinse heirbaan die door Zuid Limburg lo<strong>op</strong>t is circa 40 km lang.<br />
De perfecte lengte voor een hardlo<strong>op</strong>parcours, met <strong>de</strong> start in <strong>de</strong> grensplaats Rimburg en <strong>de</strong> fi nish in<br />
Maastricht. Op <strong>de</strong>ze wijze krijgt Maastricht een marathon met <strong>op</strong> <strong>de</strong>n duur, net zoals die van Rotterdam<br />
en Amsterdam, een internationale uitstraling. Simultaan verwerft <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> internationale bekendheid<br />
bij een breed (wan<strong>de</strong>lend/hardl<strong>op</strong>end) publiek; een tactische vorm van branding.<br />
Tenslotte kunnen ook an<strong>de</strong>re sportieve toepassingen bedacht wor<strong>de</strong>n, bijvoorbeeld een fi etstocht van<br />
Keulen <strong>naar</strong> Boulogne-sur-Mer.<br />
Betrokken partijen: evenementenorganisaties, gemeenten, Provincie Limburg<br />
Kostenindicatie: mid<strong>de</strong>l (€ 50.000 - € 100.000)<br />
Realisatietermijn: mid<strong>de</strong>l (2008 - 2010)<br />
112 <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong>
6. Instrumentarium<br />
6.1 ORGANISATIE<br />
Coördinatie<br />
Het is <strong>de</strong> bedoeling dat gemeenten, organisaties en on<strong>de</strong>rnemers uit het gebied zelf projectvoorstellen<br />
aandragen.<br />
De Provincie heeft vooral een proces- en regietaak. Dat wil zeggen dat <strong>de</strong> Provincie <strong>de</strong> uitvoering van<br />
<strong>de</strong> visie coördineert en daarbij zorg draagt voor sturing, advies en begeleiding.<br />
Taken zijn on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re:<br />
• Kwaliteitsbewaking visie;<br />
• Internationale betrekkingen;<br />
• Informatievoorziening;<br />
• Websitebeheer;<br />
• Toetsing nieuwe projecten;<br />
• Redactiecommissie/verhaallijncommissie.<br />
Aansluiten bij bestaan<strong>de</strong> organisatiestructuur<br />
Ten behoeve van <strong>de</strong> ontwikkeling van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> kan wor<strong>de</strong>n aangehaakt bij <strong>de</strong> organisatiestructuur<br />
van Plattelandsontwikkeling Zuid-Limburg, die bestaat uit een provinciale adviescommissie, een<br />
programmamanagement en gebiedscommissies.<br />
Daarnaast kan <strong>de</strong> <strong>de</strong>centralisatie van het budget Actieplan Cultuurbereik (ACB) lei<strong>de</strong>n tot <strong>de</strong> ontwikkeling<br />
van jaarprogramma’s, waarbij projecten in het ka<strong>de</strong>r van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> al in een vroeg stadium door <strong>de</strong><br />
regio’s kunnen wor<strong>de</strong>n aangedragen.<br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong> 113
Op die manier wordt voorkomen dat er losse of overlappen<strong>de</strong> initiatieven wor<strong>de</strong>n genomen zon<strong>de</strong>r<br />
enige samenhang of visie. De <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> wil immers een verbin<strong>de</strong>nd element zijn in <strong>de</strong> diverse ontwikkelingen<br />
die werkzaam zijn in Zuid-Limburg.<br />
6.2 COMMUNICATIE VIA BELGICA<br />
‘Over enkele jaren gaat u, nieuwsgierig gemaakt door berichten via pers of an<strong>de</strong>re publicaties,<br />
<strong>naar</strong> <strong>de</strong> website www.viabelgica.nl. Hier vindt u alle informatie rond <strong>de</strong> route die u nodig<br />
hebt om een aantal prettige dagen door te brengen <strong>op</strong> historische grond. Dit betekent dat u<br />
alle archeologische informatie kunt vin<strong>de</strong>n in meer<strong>de</strong>re niveaus qua wetenschappelijke diepgang.<br />
Er zijn links met <strong>de</strong> in het gebied aanwezige musea. Ook <strong>de</strong> meer platvloerse gegevens<br />
die het historische leven prettig maken zoals hotels (erfgoedlogies), restaurants, cafés vindt u<br />
<strong>op</strong> <strong>de</strong> site’. (Overdrachtsdocument Jules Korn, voormalig projectlei<strong>de</strong>r <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>; september<br />
2004)<br />
Communicatie <strong>op</strong> drie niveaus<br />
• Het eerste niveau is dat van <strong>de</strong> communicatie met <strong>de</strong> uitein<strong>de</strong>lijke bezoekers van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>.<br />
• Het twee<strong>de</strong> niveau is dat van <strong>de</strong> communicatie met alle organisaties die bij <strong>de</strong> ontwikkeling,<br />
het beheer en <strong>de</strong> exploitatie van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> betrokken zijn: Provincie, gemeenten,<br />
on<strong>de</strong>rnemers en organisaties uit <strong>de</strong> toerisme- en recreatiebranche, (vrijwilligers)organisaties<br />
voor cultureel erfgoed en natuurbehoud, on<strong>de</strong>rwijsorganisaties, musea en an<strong>de</strong>re educatieve<br />
instellingen. Communicatie met <strong>de</strong>ze organisaties is zo belangrijk van<strong>weg</strong>e het organische<br />
karakter van het project: er is een voortduren<strong>de</strong> spin-off aan steeds weer nieuwe, tij<strong>de</strong>lijke<br />
114 <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong>
dan wel permanente <strong>de</strong>elprojecten (evenementen, tentoonstellingen, interessante sites, educatieve<br />
programma’s).<br />
• Het <strong>de</strong>r<strong>de</strong> niveau is dat van <strong>de</strong> communicatie die plaatsvindt om internationale organisaties bij<br />
<strong>de</strong> ontwikkeling van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> te betrekken. In eerste instantie zal het vooral om overhe<strong>de</strong>n<br />
en publieke instellingen (musea, universiteiten, organisatoren van cultuurhistorische<br />
evenementen) gaan. De communicatie met <strong>de</strong>ze groep zal er dan ook voornamelijk <strong>op</strong> gericht<br />
zijn allerlei vormen van samenwerking te stimuleren.<br />
Er moet dus gestre<strong>de</strong>n wor<strong>de</strong>n <strong>op</strong> drie communicatieve fronten. Elk front heeft zijn eigen doelstelling,<br />
zijn eigen doelgroepen en zijn eigen strategie. Toch l<strong>op</strong>en die strategieën voor een belangrijk <strong>de</strong>el parallel.<br />
En <strong>de</strong> mid<strong>de</strong>len vallen voor een groot <strong>de</strong>el samen.<br />
Draagvlak creëren, enthousiasmeren en stimuleren<br />
Een absolute voorwaar<strong>de</strong> voor het succes van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> is dat het project en alle activiteiten en<br />
initiatieven die in het kielzog ervan ontplooid wor<strong>de</strong>n, breed gedragen wor<strong>de</strong>n. Natuurlijk door <strong>de</strong> lokale<br />
en (eu)regionale bevolking, maar vooral door <strong>de</strong> hierboven genoem<strong>de</strong> (nationale én internationale)<br />
organisaties en instellingen. Want alleen met hun steun, hun initiatieven, hun begeleiding of daadwerkelijke<br />
<strong>de</strong>elname komen projecten daadwerkelijk van <strong>de</strong> grond. An<strong>de</strong>rs gezegd: het draagvlak voor <strong>de</strong><br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> zou ver<strong>de</strong>r moeten wor<strong>de</strong>n uitgebouwd en vergroot.<br />
Gerichte communicatie moet organisaties en instellingen enthousiast maken en ze stimuleren om mee<br />
te doen, in welke vorm dan ook.<br />
Dat communicatieve proces is al in gang gezet bij <strong>de</strong> start van het project: organisaties zijn gepolst en<br />
bena<strong>de</strong>rd, en ze zijn uitgenodigd voor uitgebrei<strong>de</strong> presentaties tij<strong>de</strong>ns welke ze geprikkeld wer<strong>de</strong>n hun<br />
bijdrage te leveren. Bovendien zijn tij<strong>de</strong>ns het visietraject al vier digitale nieuwsbrieven uitgebracht.<br />
Dat proces van stimuleren en enthousiasmeren houdt niet <strong>op</strong> straks bij <strong>de</strong> offi ciële, publieke start van<br />
<strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>. Het moet blijven doorgaan, dat is inherent aan dit project.<br />
Met al die organisaties zal dus geregeld contact moeten wor<strong>de</strong>n gezocht. Dat zou kunnen via een peri-<br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong> 115
odieke (al dan niet digitale) nieuwsbrief die <strong>de</strong> doelgroep enthousiast en betrokken <strong>op</strong> <strong>de</strong> hoogte houdt<br />
van <strong>de</strong> nieuwste ontwikkelingen rond <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>. En als er bijzon<strong>de</strong>re evenementen zijn, als projecten<br />
offi cieel van start gaan of wor<strong>de</strong>n afgesloten, moeten <strong>de</strong> doelgroepen daarvoor een aanspreken<strong>de</strong><br />
uit-nodiging krijgen. Ook free publicity is een probaat mid<strong>de</strong>l om aandacht voor <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> te genereren<br />
en <strong>de</strong> doelgroepen te prikkelen en aan te zetten tot <strong>de</strong>elname of <strong>de</strong> ontwikkeling van eigen<br />
initiatieven. We komen hier bij <strong>de</strong> mid<strong>de</strong>len nog <strong>op</strong> terug.<br />
Naamsbekendheid uitbouwen<br />
Hoewel <strong>de</strong> naam <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> in <strong>de</strong> regio re<strong>de</strong>lijke bekendheid geniet, is daarmee niet gezegd dat<br />
mogelijke internationale partners <strong>de</strong> term voetstoots zullen accepteren en overnemen. Toch is <strong>de</strong> verwachting<br />
dat er rond <strong>de</strong> naamgeving geen echt probleem meer zal ontstaan. De term <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong><br />
bestaat immers al meer dan vijf jaar en wordt ook <strong>op</strong> bestuurlijk niveau in België en Duitsland gebruikt<br />
– en dus erkend. Bovendien is tot <strong>op</strong> het moment van <strong>de</strong> visievorming ook vanuit <strong>de</strong> buurlan<strong>de</strong>n geen<br />
alternatieve naam <strong>naar</strong> voren gebracht, die serieus met <strong>de</strong> term <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> kan concurreren. De kans<br />
daar<strong>op</strong> wordt ook steeds geringer <strong>naar</strong>mate <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> zich nadrukkelijker weet te manifesteren<br />
en te profi leren. Wanneer er in Limburg voldoen<strong>de</strong> aanspreken<strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>-projecten van <strong>de</strong> grond<br />
komen, verwerft <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> zich zulk een ruime naamsbekendheid dat straks niemand meer om <strong>de</strong><br />
term heen kan, ook niet in <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>-lan<strong>de</strong>n.<br />
Voor<strong>op</strong> staat dan ook dat <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> een begrip moet wor<strong>de</strong>n, ook buiten Limburg. Het <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>tracé<br />
dat straks te volgen is via uitgezette routes, moet tot <strong>de</strong> verbeelding gaan spreken, gaan ‘leven’ bij<br />
het grote en bre<strong>de</strong> publiek. Dat grote publiek is een uiterst divers gezelschap, variërend van <strong>de</strong> regionale<br />
bevolking, schooljeugd, stu<strong>de</strong>nten en professioneel geïnteresseer<strong>de</strong>n tot recreanten en toeristen<br />
uit binnen- en buitenland.<br />
Het zou straks zó moeten zijn dat al <strong>de</strong>ze mensen weten wat <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> inhoudt. Maar dat niet alleen,<br />
ze moeten er ook nog eens positief over zijn. Dat is een communicatieve doelstelling met zowel<br />
kwantitatieve als kwalitatieve aspecten.<br />
116 <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong>
In kwantitatieve zin gaat het om relatieve naamsbekendheid: hoeveel mensen uit die hele bre<strong>de</strong> doelgroep<br />
kennen <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>? Daar kunnen concrete, meetbare resultaten aan verbon<strong>de</strong>n wor<strong>de</strong>n.<br />
Zo kunnen afspraken wor<strong>de</strong>n gemaakt over <strong>de</strong> relatieve naamsbekendheid die binnen een bepaal<strong>de</strong><br />
ter-mijn on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> doelgroep bereikt zou moeten wor<strong>de</strong>n. Stel dat <strong>de</strong> gewenste naamsbekendheid 35%<br />
moet zijn, binnen drie jaar. Na een aanvankelijke nulmeting wordt <strong>de</strong> naamsbekendheid drie jaar later<br />
<strong>op</strong>nieuw gemeten om te zien hoe die zich ontwikkeld heeft.<br />
Waar<strong>de</strong>ring net zo belangrijk<br />
Maar het bereiken van een ruime naamsbekendheid is niet het enige dat wordt nagestreefd. De <strong>Via</strong><br />
<strong>Belgica</strong> moet ook positief gewaar<strong>de</strong>erd wor<strong>de</strong>n. Als mensen uit die ontzettend bre<strong>de</strong> doelgroep over <strong>de</strong><br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> praten, zou dat moeten gebeuren in typeringen als interessant, boeiend, leerzaam, speels,<br />
gezellig, divers, leuk, verrassend, wetenschappelijk verantwoord, professioneel.<br />
Een on<strong>de</strong>rzoek <strong>naar</strong> <strong>de</strong> naamsbekendheid zoals we dat hiervoor bespraken, kan ook vragen bevatten<br />
die te maken hebben met <strong>de</strong> appreciatie van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>: <strong>de</strong> doelgroep zou dan kunnen aangeven of<br />
en in welke mate <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> ook werkelijk ‘interessant, boeiend, leerzaam (et cetera)’ is.<br />
Alle berichtgeving en an<strong>de</strong>re uitingen over <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> zullen consequent en consistent bij moeten<br />
dragen aan het gewenste imago, niet alleen inhou<strong>de</strong>lijk maar ook qua uitstraling. Daarin spelen een vertrouwenwekken<strong>de</strong><br />
professionaliteit, een gelijkgestem<strong>de</strong>, projectbre<strong>de</strong> aanpak en een on<strong>de</strong>rschei<strong>de</strong>n<strong>de</strong>,<br />
aanspreken<strong>de</strong> huisstijl een niet te on<strong>de</strong>rschatten rol. Wat dat laatste betreft is er al een eerste stap gezet<br />
met <strong>de</strong> ontwikkeling van het <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> logo.<br />
Publicitaire mogelijkhe<strong>de</strong>n zo veel mogelijk benutten<br />
In <strong>de</strong> communicatie <strong>naar</strong> het grote publiek wor<strong>de</strong>n voortdurend verwachtingen gewekt (‘interessant,<br />
boeiend, spannend’ et cetera). Maar als <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> niet aan die verwachtingen voldoet, is dat bijzon<strong>de</strong>r<br />
kwalijk voor het imago van project.<br />
De belangrijkste indicatie voor het succes van <strong>de</strong> route is dan ook <strong>de</strong> mate waarin <strong>de</strong> doelgroep <strong>de</strong> <strong>Via</strong><br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong> 117<br />
Archeonet; site met<br />
archeologisch nieuws
fragment uit E-zine 2<br />
<strong>Belgica</strong> en alle bijbehoren<strong>de</strong> projecten (internetsite, locaties en attracties) bezoekt en gebruikt. Het imago<br />
van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> moet dus met <strong>de</strong> nodige zorg, realiteitszin en zorgvuldigheid wor<strong>de</strong>n <strong>op</strong>gebouwd.<br />
On<strong>de</strong>r meer door <strong>de</strong> naam en waar die voor staat, zo vaak en zo positief mogelijk on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> aandacht te<br />
brengen. Bijvoorbeeld door activiteiten en evenementen die het project betreffen (<strong>de</strong>elprojecten, nieuws<br />
en actualiteit) of zich in hetzelf<strong>de</strong> Romeinse interesseveld (tentoonstellingen, <strong>op</strong>eningen, speciale collecties)<br />
bevin<strong>de</strong>n – publicitair zoveel mogelijk te benutten.<br />
Dit soort publieke aandacht heeft ook zijn voor<strong>de</strong>len voor <strong>de</strong> communicatie met <strong>de</strong> doelgroep van<br />
mogelijk <strong>de</strong>elnemen<strong>de</strong> organisaties en instellingen. Ze vergroot immers <strong>de</strong> bekendheid en <strong>de</strong> p<strong>op</strong>ulariteit<br />
van het project; voor <strong>de</strong> genoem<strong>de</strong> organisaties wordt het daardoor <strong>de</strong>s te interessanter om <strong>op</strong> die<br />
p<strong>op</strong>ulariteit mee te liften.<br />
In dat licht bezien, overlappen <strong>de</strong> drie niveaus van communicatie elkaar voor een <strong>de</strong>el en dus kunnen<br />
ook <strong>de</strong> mid<strong>de</strong>len <strong>de</strong>els samenvallen. Dat is niet alleen nuttig, maar ook fi nancieel aantrekkelijk.<br />
Mid<strong>de</strong>len<br />
Wanneer eenmaal zekerheid bestaat over <strong>de</strong> ver<strong>de</strong>re ontwikkeling van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> – <strong>de</strong> aanpak, <strong>de</strong><br />
ontwikkelingsperspectieven, <strong>de</strong> specifi eke projecten, het beschikbare budget – én over wijze waar<strong>op</strong><br />
het beheer en <strong>de</strong> beheerorganisatie wor<strong>de</strong>n ingericht, kan meer project- en doel(groep)specifi ek wor<strong>de</strong>n<br />
ingegaan <strong>op</strong> het in te zetten instrumentarium.<br />
Daarbij gaat het on<strong>de</strong>r meer om <strong>de</strong> volgen<strong>de</strong> mid<strong>de</strong>len:<br />
• Logobeeldmerk met bijpassen<strong>de</strong> huisstijl: logo is inmid<strong>de</strong>ls ontworpen en gepresenteerd (bevor<strong>de</strong>rt<br />
professionaliteit en daarmee vertrouwen);<br />
• Het <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> E-zine (informeren, stimuleren, enthousiasmeren);<br />
• Website: <strong>op</strong> termijn meertalige <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> portal (informeren, naamsbekendheid vergroten,<br />
aanzetten tot gebruik/bezoek/<strong>de</strong>elname); ook kan een website-versie voor handcomputer of<br />
smarttelefoon wor<strong>de</strong>n <strong>op</strong>genomen, waarmee <strong>op</strong> locatie inhou<strong>de</strong>lijke archeologische en toeristische<br />
informatie kan wor<strong>de</strong>n <strong>op</strong>gevraagd (zie ook 4.2.2 Ruimtelijke ontwikkeling: Museaal<br />
118 <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong>
Landschap);<br />
• Free publicity (informeren, stimuleren, enthousiasmeren, draagvlak creëren, naamsbekendheid<br />
bevor<strong>de</strong>ren): berichten in lokale en regionale media zoals kranten, radio, TV (L1) en special<br />
interestbla<strong>de</strong>n (National Geografi c, Quest et cetera);<br />
• Campagne Radio, TV, print, mupi’s etc (informeren, naamsbekendheid vergroten aanzetten tot<br />
gebruik);<br />
• Documentaire(serie): een p<strong>op</strong>ulair-wetenschappelijke documentaire in <strong>de</strong> traditie van National<br />
Geographic, BBC en Discovery met als thema <strong>de</strong> Pax Romana en het turbulente ein<strong>de</strong><br />
daarvan. De <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> komt daarin uiteraard aan <strong>de</strong> or<strong>de</strong>. Samenwerking tussen omroepen<br />
en televisiestations (L1, KRO, TELEAC, VRT, BRT, WDR, TV5 et cetera.) zou kunnen resulteren<br />
in een documentaire(serie) over <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> zelf.<br />
• Het zelf of doen organiseren van evenementen, excursies, (voortgangs)tentoonstellingen en<br />
an<strong>de</strong>re interessante, prikkelen<strong>de</strong> activiteiten (<strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>-bus of -trein; <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>marathon;<br />
<strong>de</strong> fi etstocht Keulen-Boulogne-sur-Mer, beter bekend als <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>-tocht);<br />
• Ontwikkelen van een on<strong>de</strong>rschei<strong>de</strong>n<strong>de</strong> eigen lijn van documentatiemateriaal, zoals brochures,<br />
fl yers, (route)kaarten – verkrijgbaar niet alleen bij musea en VVV maar ook bij gemeentehuizen,<br />
theaters, hotels en pensions – en een <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>-boek (informeren, enthousiast<br />
maken, professionele uitstraling bevor<strong>de</strong>ren, aanzetten tot gebruik);<br />
• Ontwikkelen van een on<strong>de</strong>rwijsprogramma. Behalve <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rwijsinstellingen zou<strong>de</strong>n ook <strong>de</strong><br />
verschillen<strong>de</strong> Romeinse musea hierin een belangrijke bijdrage kunnen vervullen.<br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong> 119
120 <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong><br />
hoeve Ten Hove tegenover Villa Voerendaal
7. Verantwoording<br />
7.1 SAMENSTELLING BUREAUTEAM, PROJECTGROEP PROVINCIE, RAAD VAN WIJZEN<br />
EN SPECIALISTEN<br />
Bureauteam van DLA+, ADC Heritage, Route IV en Ein<strong>de</strong>r Communicatie<br />
Harry Derks senior landschapsarchitect BNT<br />
Noud Klaassen juridisch planoloog<br />
Laura Kooistra biologisch archeoloog BIAX Consult<br />
Rogier van <strong>de</strong>r Wei<strong>de</strong>n illustrator/vormgever<br />
Robbert van Antwerpen illustrator/vormgever<br />
Paulien Varkevisser junior landschapsarchitect<br />
Marc Kocken archeoloog/senior adviseur<br />
Anton Cruysheer archeoloog/junior adviseur<br />
Sacha Mud<strong>de</strong> architectuurhistoricus/junior adviseur<br />
Roel Verstaen geschie<strong>de</strong>nisdidacticus/mediëvist<br />
Hans Renes historisch geograaf/docent VU Amsterdam en Universiteit Utrecht<br />
Rob van Ham planoloog<br />
Jan van Haaren recreatieplanoloog<br />
Sjoerd Zegers planoloog<br />
Teun Boumans communicatieadviseur<br />
Pieter van Kesteren tekstschrijver/communicatieadviseur<br />
Claudia Verbeeck grafi sch vormgever<br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong> 121
Projectgroep Provincie<br />
Guido Claessens projectme<strong>de</strong>werker afd. Groen, projectlei<strong>de</strong>r <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong><br />
Gert-Jan van <strong>de</strong>r Westen beleidsme<strong>de</strong>werker afd. Groen<br />
Jan Houwen beleidsme<strong>de</strong>werker afd. Ruimtelijk Beleid<br />
Roger Paulussen beleidsme<strong>de</strong>werker afd. Ruimtelijke Ontwikkeling<br />
Gemma Jansen beleidsme<strong>de</strong>werker afd. Cultuur, Provinciaal Archeoloog<br />
Marian Janssen beleidsme<strong>de</strong>werker afd. Cultuur<br />
Erik Meijs beleidsme<strong>de</strong>werker afd. Lan<strong>de</strong>lijke Leefomgeving<br />
Marga Poulssen-Bessems regiomanager afd. Economische Infrastructuur en Toerisme<br />
Dennis Roijen me<strong>de</strong>werker GIS afd. Geo-informatie & Vastgoed<br />
Peter Schrijen communicatieadviseur afd. Communicatie<br />
Raad van Wijzen<br />
Willem Willems hoogleraar Provinciaal Romeinse Archeologie Universiteit Lei<strong>de</strong>n en<br />
algemeen inspecteur bij <strong>de</strong> Rijksinspectie voor <strong>de</strong> Archeologie (RIA)<br />
Frans Schouten lector Visitor Management NHTV Breda en consultant<br />
(cultuurtoerisme)<br />
Jeroen van <strong>de</strong>r Vliet beleidsme<strong>de</strong>werker educatie en informatisering bij Stichting voor <strong>de</strong><br />
Ne<strong>de</strong>rlandse Archeologie<br />
Kris Förster cultuurhistoricus, me<strong>de</strong>werker Monumentenhuis Limburg m.b.t.<br />
presentatie en educatie cultuurhistorisch erfgoed<br />
Specialisten<br />
Linda Bogaert provinciaal archeoloog Belgisch Limburg<br />
Jos Bazelmans hoofd Sector On<strong>de</strong>rzoek ROB<br />
Lara Laken conservator Thermenmuseum Heerlen<br />
Sjef Born me<strong>de</strong>werker Educatie en Presentatie, Thermenmuseum Heerlen<br />
Klaus Grewe archeoloog/specialist Romeinse infrastructuur en kunstwerken (D)<br />
122 <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong>
7.2 BRONNEN EN BEELDMATERIAAL<br />
Literatuuroverzicht<br />
ADC Heritage bureau voor erfgoedplanning, DLA+ landscape architects bv, RAAP Archeologisch Adviesbureau: Sleutel tot <strong>de</strong><br />
schatkist, Erfgoedplan Overbetuwe, Amersfoort 2005.<br />
Alberts, W.J.: Oorsprong en geschie<strong>de</strong>nis van <strong>de</strong> Limburgers, Amsterdam, Brussel, 1981.<br />
Akker, F. van, Bentveld, G. van, Berkers, R., Haaren, J. van, Ham, R. van: De Toeristische Parkstad Limburg, Een uitdagen<strong>de</strong><br />
visie. On<strong>de</strong>rzoek door Route IV, Nijmegen, 2002.<br />
Bakels, C., Bazelmans J. en Kocken M.: De Romeinse wachtpost <strong>op</strong> <strong>de</strong> Goudsberg, Een verslag van <strong>de</strong> <strong>op</strong>graving, Valkenburg<br />
aan <strong>de</strong> Geul 2002, In: Historische en Heemkundige Studies in en rond het Geuldal, Jaarboek 2004, Valkenburg aan <strong>de</strong> Geul,<br />
2004.<br />
Bakels., C.C.: The pollen diagram Voerendaal-7, in. L.I. Kooistra, Bor<strong>de</strong>rland Farming. Possibilities and limitations of farming in<br />
the Roman Period and Early Middle Ages between Rhine and Meuse, Assen, 139-146, 1996.<br />
Barten, C., Mioulet, J.: De Romeinse brug tussen cuijk en Mid<strong>de</strong>laar. Van ont<strong>de</strong>kking tot reconstructie, Utrecht, 1994.<br />
Bechert, T., Willems, W.J.H.: De Romeinse Rijksgrens tussen Moezel en Noordzeekust, Utrecht, 1994.<br />
Broesi, R., Colenbran<strong>de</strong>r, B., Veldhuis, W. (red.): Limes Atlas, Rotterdam, 2005.<br />
Bunnik, F.P.M.: Vegetationsgeschichte <strong>de</strong>r Lössbör<strong>de</strong>n zwischen Rhein und Maas von <strong>de</strong>r Bronzezeit bis in die frühe Neuzeit,<br />
thesis Utrecht, 1990.<br />
Carmiggelt, A.: De Limes, Archeologisch on<strong>de</strong>rzoek van <strong>de</strong> Romeinse rijksgrens in Ne<strong>de</strong>rland, publieksfol<strong>de</strong>r ROB, Den Haag,<br />
199?.<br />
Colenbran<strong>de</strong>r, B., Dil, E. en Ro<strong>de</strong>rmond, J. (red.): De gewenste geschie<strong>de</strong>nis, Pleidooi voor het Limes-Programma, Uitgave van<br />
Projectbureau Belve<strong>de</strong>re, Utrecht, 2003.<br />
Chevallier, R.: Roman roads, Batsford, London (Batsford Studies in Archaeology), 1989.<br />
Cruysheer, A., Ginkel E. van: Archeologie Presenteren, Ervaringen, Voorbeel<strong>de</strong>n, Adviezen, Kosten, Archeologie Leidraad 2,<br />
Den Haag, 2003.<br />
Daele, B. van: Het Romeinse Leger, Leuven, 2003.<br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong> 123
De Grooth, M.E.TH., Stuart, P. (red.): Langs <strong>de</strong> <strong>weg</strong>. De Romeinse <strong>weg</strong> van Boulogne-sur-Mer <strong>naar</strong> Keulen. Thermenmuseum/<br />
Bonnefantenmuseum, Heerlen/Maastricht, 1987.<br />
Demey, D.: De Romeinse <strong>weg</strong> van Boulogne-sur-Mer <strong>naar</strong> Keulen, Provincie Limburg; een archeologisch on<strong>de</strong>rzoek, RAAP-<br />
Rapport 924, Amsterdam, 2003.<br />
Demey, D. en Roymans, J.A.M.: De Romeinse <strong>weg</strong> van Boulogne-sur-Mer <strong>naar</strong> Keulen, Provincie Limburg; een archeologisch<br />
on<strong>de</strong>rzoek, In: Historische en Heemkundige Studies in en rond het Geuldal, Jaarboek 2004, Valkenburg aan <strong>de</strong> Geul, 2004.<br />
Es, W.A. van: De Romeinen in Ne<strong>de</strong>rland, Bussum 1972.<br />
Gemeenten divers: Toerisme in Heuvelland, Meerwaar<strong>de</strong> door kwaliteit, Rapportage in <strong>op</strong>dracht van Samenwerken<strong>de</strong> gemeenten<br />
Heuvelland, On<strong>de</strong>rzoek door ZKA Markt & Beleid, Breda, 2000.<br />
Goscinny, R., U<strong>de</strong>rzo, A.: Het Gou<strong>de</strong>n Snoeimes, een avontuur van Asterix <strong>de</strong> Galliër, Amsterdam, 1967.<br />
Groot, M. <strong>de</strong>: Archeologie, in: Limburg. Kunst en Cultuur in Limburg, Maastricht, 1989.<br />
Jamar, J.T.J.: Romeins leven in Heerlen, Mönchengladbach, 1988.<br />
Janssen, C.R.: On the Lateglacial and Postglacial Vegetation of South Limburg (Netherlands), Wentia 4, 1-112, 1960.<br />
Hekker R.C.: De historische achtergrond van het dorpsgezicht St. Gerlach in Het Landschap van Limburg, speciale uitgave van<br />
het Historisch-Geografi sch Tijdschrift; Utrecht 1987.<br />
Heritage Projects, Design and Feasibility Study for a visitor attraction based on the Roman remains at Villa Rustica Voerendaal,<br />
Netherlands, York, 1989.<br />
HP Projektpromotie: Actualisering Toeristische Visie Westelijke Mijnstreek, On<strong>de</strong>rzoek uitgevoerd HP Projektpromotie bv,<br />
Geleen, 2001.<br />
Kooistra, L.I.: Bor<strong>de</strong>rland Farming. Possibilities and limitations of farming in the Roman Period and Early Middle Ages between<br />
Rhine and Meuse, Assen, 1996.<br />
Kooistra, L.I.: Het landschap rond <strong>de</strong> Laat Romeinse wachttoren <strong>op</strong> <strong>de</strong> Goudsberg (Valkenburg, Limburg), Intern BIAXrapport,<br />
Zaandam, 2003.<br />
Kooistra, L.I., L. van Beur<strong>de</strong>n & K. Esser: De Romeinse villa van Kerkra<strong>de</strong> Holzkuil on<strong>de</strong>rzocht <strong>op</strong> organische resten (BIAXiaal<br />
176), Zaandam, 2003.<br />
LAgroup leisure & Arts Consulting: De culturele biografi e van Maastricht, Eindrapport, Gemeente Maastricht, 2003.<br />
Ministeries van LNV, OCW, VROM en V&W: Belve<strong>de</strong>re. Beleidsnota over <strong>de</strong> relatie cultuurhistorie en ruimtelijke inrichting. Den<br />
124 <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong>
Haag, 1999.<br />
Ovaa, H., Staal, E. (red.): Uit en Thuisboek, Uitgave van Stichting het Limburgs Landschap, Nuth, 2001.<br />
Panhuysen, T.A.S.M.: Romeins Maastricht en zijn beel<strong>de</strong>n, Maastricht, Assen, 1996.<br />
Panhuysen, T.A.S.M.: Maastricht staat <strong>op</strong> zijn <strong>verle<strong>de</strong>n</strong>, Maastricht, 1984.<br />
Provincie Limburg: Jaarplan 2004, Zuid-Limburg, Vitaal Platteland, 2004.<br />
Provincie Limburg: Lief<strong>de</strong> voor Limburg, Provinciaal Omgevingsplan Limburg (POL), Uitgave Provincie Limburg, Venlo, 2001.<br />
Provincie Limburg: Limburg verlegt grenzen, Coalitieakkoord 2003-2007, Maastricht, 2003.<br />
Provincie Limburg/NovioConsult: Plan van aanpak Plattelandsontwikkeling Zuid-Limburg, 2002.<br />
Provincie Limburg, Plan van Aanpak Zuid-Limburg Vitaal Platteland, 2002.<br />
Renes, J.: De geschie<strong>de</strong>nis van het Zuidlimburgse cultuurlandschap. Maaslandse Monografi eën (groot formaat) 6. Van Gorcum,<br />
Assen/Maastricht, i.s.m. Stichting Maaslandse Monografi eën, Maastricht en Uitg. Limburgs Dagblad, Heerlen, 1988.<br />
Steehouwer, K.J., Haytsma, A. (red.), Kocken, M. (red.): Valkenburg aan <strong>de</strong> Geul, Wan<strong>de</strong>len door <strong>de</strong> geschie<strong>de</strong>nis in het landschap,<br />
Archeologische Routes in Ne<strong>de</strong>rland, <strong>de</strong>el 40, Amersfoort, 2003.<br />
Trautmann, W.: Vegetationskarte <strong>de</strong>r Bun<strong>de</strong>srepuplik Deutschland 1:200 000. Potentielle natürliche Vegetation Blatt CC 5502<br />
Köln, Bonn-Bad Go<strong>de</strong>sberg, 1973.<br />
Venner, J.: Geschie<strong>de</strong>nis van Limburg, <strong>de</strong>el 1, Uitgave van het Limburgs Geschied- en Oudheidkundig Genootschap, Maastricht,<br />
2000.<br />
Vleeshouwer, J.J., & J.H. Damoiseaux: Bo<strong>de</strong>mkaart van Ne<strong>de</strong>rland schaal 1:50000: Toelichting bij kaartblad 61-62 West en<br />
Oost Maastricht-Heerlen, Wageningen, 1990.<br />
Waasdorp, J.A., IIII MMP <strong>naar</strong> M.A.C., Sporen van ruimtelijke or<strong>de</strong>ning in <strong>de</strong> Romeinse tijd, In: R.M van Heeringen, E.H.P.<br />
Cordfunke, M. Ilsink, H. Sarfatij (red.), Geor<strong>de</strong>nd Landschap, 3000 jaar ruimtelijke or<strong>de</strong>ning in Ne<strong>de</strong>rland, Hilversum, 2004.<br />
Willems, W.J.H.: Romeinse <strong>weg</strong>en in Limburg, Het landschap van Limburg, Utrecht 1987<br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong> 125
Websites<br />
http://sag.telenet.be<br />
http://www.via-romana.<strong>de</strong><br />
www.3laen<strong>de</strong>rpark.org<br />
www.abenteuer-roemerstrassen.<strong>de</strong><br />
www.archeos.nl<br />
www.archeonet.nl<br />
www.archeologienet.nl<br />
www.archis.nl<br />
www.bbc.co.uk<br />
www.belve<strong>de</strong>re.nu<br />
www.coquinaria.nl<br />
www.cultclick.nl<br />
www.euregionale2008.<strong>de</strong><br />
www.heerlen.nl<br />
www.interreg-medocc.org<br />
www.kennisnet.nl<br />
www.kerkra<strong>de</strong>.nl<br />
www.kich.nl<br />
www.landgraaf.nl<br />
www.libraryvi<strong>de</strong>o.com<br />
www.limburg.be/galloromeinsmuseum<br />
www.limburg.nl<br />
www.limesprojekt.<strong>de</strong><br />
www.limesstrasse.<strong>de</strong><br />
126 <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong><br />
www.lungau.<strong>de</strong>/kultur<strong>weg</strong><br />
www.maastricht.nl<br />
www.meerssen.nl<br />
www.metaal<strong>de</strong>tector.nl<br />
www.projectenbankcultuurhistorie.nl<br />
www.roemerstrasse-neckar-alb.<strong>de</strong><br />
www.roemerroute.<strong>de</strong><br />
www.romans-in-britain.org.uk/inv_roads.htm<br />
www.sos-project.org<br />
www.tacitus-carree.<strong>de</strong><br />
www.teleacnot.nl/sites/romeinenenbataven<br />
www.valkenburg.nl<br />
www.valkenburg.nl/in<strong>de</strong>x_gemeente.htm<br />
www.verswater.nl<br />
www.viaclaudia.<strong>de</strong><br />
www.via-romana.<strong>de</strong><br />
www.viaeromanae.org<br />
www.vitruvius.be<br />
www.voerendaal.nl<br />
www.voorburg.org<br />
www.wil<strong>de</strong>rnis.nl<br />
www.lvr.<strong>de</strong><br />
kaartmateriaal<br />
Alle kaarten en schema’s zijn vervaardigd door DLA+ landscape architects bv, Groesbeek<br />
projectposters<br />
Alle projectposters zijn vervaardigd door DLA+ landscape architects bv, Groesbeek<br />
illustratieverantwoording<br />
ADC Heritage: pagina foto kaft voor en achter, 6, 10, 12, 13, 14, 16, 37 (on<strong>de</strong>r), 50, 51, 65, 71, 82, 89, 91, 97, 106,111, 120<br />
Anita Rieche, Gids door het Archeologisch Park Xanten: pagina 39<br />
Belve<strong>de</strong>re: pagina 17<br />
BKR Aachen: pagina 102<br />
C. van <strong>de</strong>n Braber, Amersfoort : pagina 47<br />
DLA+: pagina 11, 18, 31, 52, 53, 56, 61, 62, 66, 71, 74, 75, 76, 90, 107 (boven), 110, 112, 114, 115, 119<br />
Gallo-Romeins Museum Tongeren, fol<strong>de</strong>r: pagina 87<br />
Garé, Luc: pagina 72<br />
http://sag.telenet.be/Bezoeken/Thermenmuseum%20Heerlen: pagina 24, 116<br />
http://www.via-romana.<strong>de</strong>: pagina 78, 79
Panhuysen, T.A.S.M.: Maastricht staat <strong>op</strong> zijn <strong>verle<strong>de</strong>n</strong>, Maastricht, 1984: pagina 85<br />
Provincie Limburg: pagina 19, 23<br />
ROB archief: pagina 103<br />
Thermenmuseum: pagina 37 (boven), 107 (on<strong>de</strong>r)<br />
www.3laen<strong>de</strong>rpark.org: pagina 28<br />
www.archeonet.nl: pagina 117<br />
www.archeologienet.nl/archeo_regio/archeo_maasvallei.cfm: pagina 83<br />
www.archeos.nl: pagina 70<br />
www.archis.nl: pagina 44<br />
www.bbc.co.uk/london/travel: pagina 54 (boven)<br />
www.coquinaria.nl: pagina 98<br />
www.cultclick.nl: pagina 70<br />
www.euregionale2008.<strong>de</strong>: pagina 28<br />
www.interreg-medocc.org: pagina 29<br />
www.kennisnet.nl: pagina 108<br />
www.libraryvi<strong>de</strong>o.com: pagina 111<br />
www.limburg.nl: pagina 25, 26, 67, 68, 69, 118<br />
www.limesprojekt.<strong>de</strong>: pagina 34<br />
www.metaal<strong>de</strong>tector.nl/gps.htm: pagina 73<br />
www.sos-project.org: pagina 27<br />
www.tacitus-carree.<strong>de</strong>: pagina 109<br />
www.verswater.nl: pagina 89<br />
www.voorburg.org: pagina 36<br />
www.wil<strong>de</strong>rnis.nl/geul/bureaublad: pagina 93<br />
www.lvr.<strong>de</strong>: pagina 77<br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong> 127
KERNBEGRIPPEN EN ANDERE GEBRUIKTE TERMEN<br />
ankerpunten Die plaatsen of gebie<strong>de</strong>n aan <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> die van<strong>weg</strong>e hun rijkdom aan Romeins cultureel<br />
erfgoed, hun relatie met <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, hun bijzon<strong>de</strong>re i<strong>de</strong>ntiteit en/of hun potentieel voldoen<strong>de</strong><br />
waar<strong>de</strong>vol zijn om voor ontwikkeling in aanmerking te komen.<br />
Basaal gezien zijn ankerpunten publiekstrekkers die bezoekers prikkelen en aanmoedigen om <strong>de</strong><br />
zone van <strong>de</strong> <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> in al haar diversiteit te ont<strong>de</strong>kken. Het Thermenmuseum in Heerlen is<br />
zo’n ankerpunt.<br />
bo<strong>de</strong>marchief Het totaal aan archeologische gegevens dat zich in <strong>de</strong> bo<strong>de</strong>m bevindt. Dit zijn niet alleen <strong>de</strong><br />
vondsten uit <strong>de</strong> bo<strong>de</strong>m, maar ook <strong>de</strong> grondsporen en <strong>de</strong> fysisch geografi sche informatie.<br />
canabae Civiele ne<strong>de</strong>rzetting buiten een legerkamp on<strong>de</strong>r militair gezag. In het dorp woon<strong>de</strong>n mensen die<br />
met <strong>de</strong> soldaten meetrokken, zoals familiele<strong>de</strong>n, verk<strong>op</strong>ers en handwerkslie<strong>de</strong>n.<br />
castellum Een legerplaats voor een af<strong>de</strong>ling van 500 soldaten (in eerste aanleg vaak in hout en aar<strong>de</strong><br />
gebouwd en later vaak in steen <strong>op</strong>getrokken).<br />
castra Een legerplaats voor één of meer<strong>de</strong>re legioenen (in eerste aanleg vaak in hout en aar<strong>de</strong> gebouwd<br />
en later vaak in steen <strong>op</strong>getrokken. In Nijmegen ligt <strong>op</strong> <strong>de</strong> Hunerberg het enige castra dat<br />
Ne<strong>de</strong>rland rijk is).<br />
civitas Hoofdplaats. Een voorbeeld hiervan is het Oppidum Batavorum rond het Valkhof in Nijmegen, <strong>de</strong><br />
hoofdplaats van <strong>de</strong> Bataven.<br />
ensemble Ankerpunten die samen met <strong>weg</strong>gerelateer<strong>de</strong> objecten wor<strong>de</strong>n gecombineerd tot een gebied<br />
met een bijzon<strong>de</strong>re status.<br />
forum Marktplaats en ontmoetingsplaats in het centrum van een stad.<br />
grafveld Terrein met crematie- en/of inhumatiegrave.<br />
gromaticus Landmeter.<br />
grondboring Grondboringen geven archeologen een eerste indruk of en waar iets in <strong>de</strong> bo<strong>de</strong>m zit. Aan <strong>de</strong><br />
hand van die resultaten wordt besloten of <strong>op</strong>graven zin heeft en of er geen an<strong>de</strong>re mogelijkhe<strong>de</strong>n<br />
zijn om zo’n plek te beschermen. Als archeologen willen weten hoe <strong>de</strong> <strong>op</strong>bouw van <strong>de</strong><br />
bo<strong>de</strong>m er ter plaatse uitziet, verrichten zij <strong>op</strong> een terrein volgens een uitgezet rasterpatroon<br />
grondboringen. De boor is hol en werkt hetzelf<strong>de</strong> als een appelboor. In plaats van een klokhuis<br />
halen <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rzoekers een grondkolom <strong>naar</strong> boven. Aan <strong>de</strong> <strong>op</strong>bouw en samenstelling van <strong>de</strong><br />
grond kan een specialist zien of <strong>de</strong> bo<strong>de</strong>m geschikt was voor bewoning. Soms zitten in <strong>de</strong> <strong>op</strong>geboor<strong>de</strong><br />
grond restjes houtskool, aar<strong>de</strong>werkscherfjes, botresten of fosfaat. Dan is <strong>de</strong> aanwezigheid<br />
van mensen <strong>op</strong> die plek aangetoond.<br />
128 <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong>
grondsporen Wanneer mensen een sloot graven, een huis bouwen of <strong>de</strong> grond omploegen, kan dit eeuwenlang<br />
in <strong>de</strong> bo<strong>de</strong>m zichtbaar blijven. Als houten palen of hekwerken vergaan, laten ze donkere<br />
verkleuringen achter in <strong>de</strong> bo<strong>de</strong>m. Wanneer in een <strong>op</strong>gravingsput donkere vlekken te zien zijn,<br />
kan <strong>de</strong> archeoloog zien wat <strong>de</strong>ze grondsporen betekenen. De grondsporen vormen samen met<br />
<strong>de</strong> vondsten en het landschap <strong>de</strong> basis voor het verhaal van een vindplaats.<br />
heirbaan Van oorsprong militaire <strong>weg</strong> in <strong>de</strong> Romeinse tijd (van heir = leger).<br />
insulae Huizenblokken.<br />
landmark Typerend bouwwerk of landschapselement / markering in het landschap.<br />
landschapscorridor Een <strong>de</strong>el van het traject dat twee stations met elkaar verbindt.<br />
Limes Letterlijk: grens<strong>weg</strong>; algemene benaming voor <strong>de</strong> gehele noordgrens van het Romeinse Rijk.<br />
linea recta De kortst mogelijke afstand.<br />
mansio Pleisterplaats(en); benaming voor <strong>de</strong> st<strong>op</strong>plaatsen langs <strong>de</strong> <strong>weg</strong>en. Deze herbergen bo<strong>de</strong>n <strong>de</strong><br />
reiziger on<strong>de</strong>rdak, wasgelegenheid en <strong>de</strong> mogelijkheid om van paard te wisselen.<br />
marskamp Tij<strong>de</strong>lijk legerkamp tij<strong>de</strong>ns een mars (meestal omgeven door een lage aar<strong>de</strong>n wal met ondiepe<br />
gracht en een houten omheining; gebouwen beston<strong>de</strong>n uit tenten).<br />
municipium Een ne<strong>de</strong>rzetting van Romeinse burgers (stad) met stadsrechten.<br />
museaal landschap Een voor <strong>de</strong> cultuurtoerist <strong>op</strong>timaal te ontsluiten gebied met een unieke cultuurhistorische en<br />
landschappelijke constellatie. Een uniek en authentiek ensemble dat voor <strong>de</strong> bezoeker<br />
herkenbaar en afl eesbaar gemaakt wordt en toegankelijk blijft.<br />
pagi Plaatselijke overhe<strong>de</strong>n.<br />
pars rustica Deel van een villacomplex waar <strong>de</strong> bedrijfsgebouwen ston<strong>de</strong>n.<br />
pars urbana Het privége<strong>de</strong>elte van een villacomplex, meestal het hoofdgebouw.<br />
Pax Romana De perio<strong>de</strong> van relatieve rust tij<strong>de</strong>ns en dankzij het Romeinse bestuur (circa 70 – 270 n. Chr.).<br />
route Reis- of vaar<strong>weg</strong> die men afl egt of wil afl eggen.<br />
signaaltoren Zie wachttoren.<br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong> 129
site Archeologische vindplaats.<br />
statio Wachtpost of wachttoren; een toren met een gracht er omheen.<br />
station / hoofdstation Ruimtelijk én functioneel ankerpunt. Punten waar ie<strong>de</strong>reen samenkomt en weer vertrekt; en waar<br />
sociale, economische en culturele ontwikkelingen zich versterkt concentreren.<br />
ste<strong>de</strong>ncorridor Een transnationale strategische combinatie van hoofdstations.<br />
thermen Badhuis.<br />
tracé Fysieke <strong>weg</strong> of spoorbaan.<br />
traject Ge<strong>de</strong>elte van een <strong>weg</strong> of spoor<strong>weg</strong>.<br />
transponeren Overzetten, omzetten.<br />
tumulus De Romeinse benaming voor grafheuvel.<br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong> De nieuw bedachte naam voor <strong>de</strong> vierhon<strong>de</strong>rd kilometer lange Romeinse heirbaan, die in <strong>de</strong><br />
eerste helft van <strong>de</strong> eerste eeuw werd aangelegd en van <strong>de</strong> Duitse stad Keulen <strong>naar</strong> Boulognesur-Mer<br />
aan <strong>de</strong> Noord-Franse kust liep.<br />
vicus Civiele ne<strong>de</strong>rzetting, zoals bijvoorbeeld Maastricht en Heerlen.<br />
Het woord vicus duidt <strong>op</strong> een ne<strong>de</strong>rzetting zon<strong>de</strong>r stadsrechten.<br />
villa rustica Grootschalig landbouwbedrijf met veelal een stenen hoofdgebouw met Romeinse stijlkenmerken.<br />
vindplaats Een plek waar zich iets van archeologische waar<strong>de</strong> in <strong>de</strong> bo<strong>de</strong>m bevindt/bevond. Het woord kan<br />
wor<strong>de</strong>n gebruikt wor<strong>de</strong>n om aan te geven waar één voorwerp is gevon<strong>de</strong>n. Het woord kan ook<br />
wor<strong>de</strong>n gebruikt om aan te geven waar een hele ne<strong>de</strong>rzetting of grafveld ligt.<br />
wachttoren Beveilig<strong>de</strong> observatie- en communicatiepost, bemand door soldaten.<br />
<strong>weg</strong> Archeologisch waargenomen <strong>de</strong>len van <strong>de</strong> heirbaan.<br />
130 <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong>
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong> 131
COLOFON<br />
Opdrachtgever<br />
Provincie Limburg<br />
Postbus 5700<br />
6202 MA MAASTRICHT<br />
T 043 3899999<br />
E postbus@prvlimburg.nl<br />
W www.limburg.nl<br />
Opdrachtnemer<br />
X+1 consultants<br />
per adres:<br />
DLA+ landscape architects bv<br />
Harry Derks, projectlei<strong>de</strong>r<br />
Wylerbaan 28a<br />
6561 KR GROESBEEK<br />
T 024 3976000<br />
E info@dlaplus.nl<br />
W www.dlaplus.nl<br />
Opmaak rapport en vormgeving: DLA+ landscape architects bv, Groesbeek.<br />
Tekstredactie: Pieter van Kesteren, Ein<strong>de</strong>r Communicatie, Nijmegen.<br />
Druk: Janssen Repro, Nijmegen.<br />
Deze studie is vervaardigd met fi nanciële steun van het Stimuleringsfonds voor Architectuur <strong>op</strong> grond van <strong>de</strong> Regeling Projectsubsidies<br />
Belve<strong>de</strong>re.<br />
© 2005 Provincie Limburg. Alles in <strong>de</strong>ze uitgave mag wor<strong>de</strong>n verveelvoudigd, <strong>op</strong>geslagen of <strong>op</strong>enbaar gemaakt. Bij gebruik<br />
dient het rapport, boek of publicatie waarin <strong>de</strong> teksten of beel<strong>de</strong>n zijn <strong>op</strong>genomen toegezon<strong>de</strong>n te wor<strong>de</strong>n aan <strong>de</strong> Projectlei<strong>de</strong>r<br />
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, Provincie Limburg, Postbus 5700, 6202 MA Maastricht.<br />
132 <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong>
<strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong> 133
134 <strong>Via</strong> <strong>Belgica</strong>, <strong>verle<strong>de</strong>n</strong> <strong>op</strong> <strong>weg</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>toekomst</strong>