Nieuwe bibliotheken, nieuwe competenties - Sectorinstituut ...

Nieuwe bibliotheken,
nieuwe competenties
sectorinstituut
openbare bibliotheken
Op weg naar een passend opleidingenaanbod Programma opleidingen SIOB, uitgevoerd door Marjolein Oomes

Nieuwe bibliotheken,
nieuwe competenties
Op weg naar een passend opleidingenaanbod
Programma opleidingen SIOB,
uitgevoerd door Marjolein Oomes
sectorinstituut
openbare bibliotheken
Juli 2011

Inhoud
1 Introductie 4
1.1 Probleemschets 4
1.2 Definitie van competenties 6
1.3 Methoden die voor dit onderzoek zijn gebruikt 7
1.4 Leeswijzer 7
2 Ontwikkelingen in samenleving en branche 9
2.1 Maatschappelijke ontwikkelingen 9
2.1.1 Demografische ontwikkelingen 9
2.1.2 Onderwijs en educatie 10
2.1.3 Sociaal-culturele ontwikkelingen 13
2.1.4 Media, cultuur en informatie 15
2.2 Brancheontwikkelingen 19
2.2.1 Omvang van het gebruik 20
2.2.2 Bezuinigingen op het bibliotheekwerk 21
3 Andere dingen doen en dingen anders doen 22
3.1 Verschuivingen binnen de kernfuncties van de bibliotheek 22
3.1.1 Kennis en informatie: digitalisering, mediawijsheid en interactie
met de gebruiker 22
3.1.2 Lezen en literatuur: uitdagingen en tegenbewegingen rondom
ontlening 23
3.1.3 Ontwikkeling en educatie: taalontwikkeling en leven lang leren voor
verschillende doelgroepen 24
3.1.4 Ontmoeting en debat: belangrijk streven, maar weinig (h)erkenning
bij gebruikers 25
3.1.5 Kunst en cultuur: encyclopedierol ingevuld, maar weinig (h)erkenning
bij gebruikers 26
3.2 Een nieuw soort dienstverlening aan de gebruiker 27
3.2.1 Afstemming op doelgroepen 27
3.2.2 Snelheid en gemak: digitale dienstverlening 28
3.2.3 Nieuwe concepten voor de vormgeving en inrichting van de
dienstverlening 29
3.3 Andere taken en een andere manier van werken 30
3.3.1 Wegvallen van taken 30
3.3.2 Van productoriëntatie naar klantoriëntatie 30
3.3.3 Public affairs en aantonen maatschappelijke waarde 31
3.3.4 Cultureel ondernemerschap en (gemeentelijk) opdrachtgeverschap 31
Nieuwe bibliotheken, nieuwe competenties

3.3.5 Alternatieve financiering 32
3.3.6 Netwerken en verbindingen leggen 32
3.3.7 Projectmatig werken 32
3.4 Conclusie: een nieuw profiel voor de bibliotheekmedewerker 33
4 Aansluiting opleidingenaanbod op het nieuwe profiel van de
bibliotheekmedewerker 34
4.1 Mbo-opleiding Informatiedienstverlening (IDV) 35
4.1.1 Beroepscompetentieprofiel en kwalificatiedossier 35
4.1.2 Het huidige aanbod van IDV-opleidingen 37
4.2 Hbo-opleiding Informatiedienstverlening en -management (IDM) 39
4.2.1 Beroeps- en opleidingsprofielen 39
4.2.2 Het huidige aanbod van IDM-opleidingen 41
4.3 Conclusie: onvoldoende aansluiting tussen opleidingen en de wensen vanuit
het beroepenveld 42
5 De juiste competenties voor een passend opleidingenaanbod 44
5.1 Competenties die de branche heeft geformuleerd 45
5.1.1 Opleidingsprofielen van het HR-netwerk 45
5.1.2 Opleidingsprofielen voor branchecursussen en -trainingen 45
5.1.3 Functieprofielen in de cao 45
5.1.4 Functiebeschrijvingen in de FOBID-wiki 46
5.1.5 Match van de branchecompetenties met het nieuwe profiel
van bibliotheekmedewerker 46
5.2 De Competentie-index voor het bibliotheekveld 47
6 Conclusie en aanbevelingen 49
6.1 Conclusie 49
6.2 Aanbevelingen 52
6.2.1 Gebruik de competentie-index als gezamenlijke basis om op voort
te bouwen 52
6.2.2 Ontwikkel op basis van de index losse opleidingsmodules 53
6.2.3 Put voor de samenstelling van modules ook uit andere opleidingen 53
6.2.4 Zorg dat de instroom in de opleidingen een stimulans krijgt 54
6.2.5 Zorg ook dat de doorstroom van de opleidingen naar het beroepenveld
een stimulans krijgt 54
6.2.6 Realiseer structurele afstemming tussen bibliotheekbranche
en opleiders 55
Nieuwe bibliotheken, nieuwe competenties

4
1 Introductie
1.1 Probleemschets In het rapport De openbare bibliotheek tien jaar van nu
presenteren Huysmans en Hillebrink (2008) de meest urgente punten waar de bibliotheekbranche
op korte termijn aandacht voor moet hebben. Eén van deze aandachtspunten
omvat het zoeken van oplossingen voor het dreigende tekort aan personeel, in het bijzonder
personeel dat de inhoudelijke vernieuwing kan vormgeven. 1 Dit zogenaamde personeelsprobleem
is in twee componenten te splitsen. Het eerste probleem is de groeiende vraag
naar nieuw personeel. Dat zal ontstaan door de uitstroom van pensioengerechtigd personeel
in combinatie met het achterblijven van nieuwe aanwas van jonge mensen. Het tweede
probleem is dat het opleidingenaanbod niet aansluit bij de competenties van medewerkers
die vereist zijn om vernieuwing in de bibliotheekbranche vorm te geven.
Wat betreft het eerste deelprobleem is in onderstaande grafiek 2 te zien dat de (verwachte)
omvang van de uitstroom in aantal mensen en aantal FTE vanaf 2011 sterk zal toenemen.
Gevolg van deze uitstroom is een toenemende vraag naar nieuw personeel. De aanwas
vanuit de mbo- en hbo-opleidingen is momenteel echter niet genoeg om de vacatures
te vervullen. 3
Nieuwe bibliotheken, nieuwe competenties

Introductie
Uitstroom medewerkers per jaar wegens bereiken pensioengerechtigde
leeftijd (totaal uitstroom periode 2010-2022: 2.922 medewerkers = 1.821 FTE)
Bron: WOB 2010
400
300
200
100
0
9550
3518
2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019
0 0
2020 2021
aantal
fte
16188
229141
Het tweede personeelsprobleem staat centraal in dit onderzoek en suggereert een lacune
in het opleidingenaanbod als het gaat om de kennis en vaardigheden die nodig zijn om de
inhoudelijke vernieuwing van bibliotheken vorm te geven. De branche vraagt niet alleen
nieuw personeel, maar vooral ‘jong personeel dat met de tijd mee kan, op de hoogte is van
ontwikkelingen op onder andere het gebied van ICT en het web en deze kan vertalen naar
producten en diensten van de organisatie’. 4 Dit vereist dat medewerkers een andere dan
de oorspronkelijke opleidingsachtergrond nodig hebben en beschikken over andere dan
de oorspronkelijke competenties. De huidige generatie bibliothecarissen is opgeleid in het
uitoefenen van specifieke vaardigheden, zoals het opsporen, selecteren en ontsluiten van
informatie, het verstrekken van inlichtingen en het geven van leesadviezen. In de loop van
de tijd is de maatschappelijke functie van bibliotheken verbreed. Gevolg is dat oude taken
zijn komen te vervallen en er nieuwe taken bij zijn gekomen. In de zich sterk ontwikkelende
digitaal georiënteerde en georganiseerde kennissamenleving worden andere competenties
verwacht dan voorheen. Administratieve, routinematige taken die geautomatiseerd en/of
gecentraliseerd, dan wel uitbesteed kunnen worden (bijvoorbeeld catalogiseren, selectie
en aanschaf van materialen, titelbeschrijven, administratie, boekverwerking) zijn ‘uit’.
Sociale vaardigheden, moderne informatievaardigheden, maatwerk, it, netwerken, samenwerken,
projectmanagement zijn ‘in’. Uit de branche gaan ook signalen op dat het huidige
opleidingenaanbod, dat opleidt tot de traditionele bibliothecaris, onvoldoende geschikt is
voor de bibliotheek van nu en van de toekomst. De opleidingen zouden niet aansluiten bij
de nieuwe uitdagingen van de bibliotheek en onvoldoende recht doen aan de diversiteit
aan leervragen die daaruit voortkomen. 5 Deze gedachte lijkt te worden ondersteund door
het feit dat op verschillende plekken initiatieven worden genomen tot het ontwikkelen van
speciale opleidingsmodules, cursussen en trainingen. Deze worden rondom verschillende
thema’s en op verschillende niveaus (landelijk, provinciaal en regionaal) georganiseerd en
worden los van de reguliere (bibliotheek)opleidingen aangeboden.
Nieuwe bibliotheken, nieuwe competenties
366232
347211 361245
333206 334215
298176
363238
5

6
Introductie
In de Agenda voor de Toekomst van de Vereniging Openbare Bibliotheken 6 wordt over de
personeelskwestie gesproken als de meest urgente hindernis voor het kunnen slagen van de
inhoudelijke vernieuwing. Nieuwe aanwas om de grootschalige uitstroom van gepensioneerde
bibliotheekmedewerkers op te vangen wordt de komende jaren dan ook essentieel.
Minstens even belangrijk is dat deze nieuwe aanwas, evenals het huidige personeelsbestand
beschikt over de juiste competenties om vernieuwing in de bibliotheek vorm te geven. Een
goed opleidingsprogramma dat aansluit bij de eisen en vragen van deze tijd is cruciaal om dit
te realiseren. In voorliggend onderzoek wordt de mate van aansluiting van het opleidingenaanbod
op de competentie-eisen van bibliotheekmedewerkers in kaart gebracht. 7 De
centrale vraag van het onderzoek is tweeledig en luidt als volgt:
Welke competenties hebben bibliotheekmedewerkers nodig om hun werk te kunnen (blijven)
doen en in hoeverre sluit het huidige aanbod van (bibliotheek) opleidingen hierbij aan?
Om het antwoord op deze hoofdvraag te vinden, worden achtereenvolgens de volgende
onderzoeksvragen doorlopen:
• Met welke ontwikkelingen in branche en samenleving worden bibliotheken
geconfronteerd?
Welke competenties verlangen bibliotheken van hun medewerkers om met deze
veranderende wereld om te gaan?
• Hoe ziet het huidige (bibliotheek)opleidingenaanbod er uit?
In hoeverre komt dit tegemoet aan de competenties die worden gevraagd van
bibliotheekmedewerkers?
Na beantwoording van deze vragen zou duidelijk moeten zijn waar het opleidingenaanbod
aansluit bij de behoeften van de branche en waar lacunes zijn. Achterliggende doelstelling
van het onderzoek is om, wanneer deze ontbreekt, een betere aansluiting te realiseren
tussen vraag en aanbod. Om een eerste stap te maken richting realisering van deze doelstelling
en daarmee praktische toepassing van het onderzoek, stellen we onszelf tevens
de volgende onderzoeksvraag:
• Wat moet er gebeuren om een betere aansluiting te realiseren tussen opleidingenaanbod
en competentie-eisen van de branche?
Vooruitlopend op de aanbevelingen en discussie, zou een vervolgstap kunnen zijn om, daar
waar aansluiting ontbreekt, te investeren in de ontwikkeling van nieuwe opleidingsmodules.
1.2 Definitie van competenties In dit onderzoek staan de competenties van
bibliotheekmedewerkers centraal. Het begrip competenties omvat verschillende aspecten
die bepalen of iemand geschikt of bekwaam is om een bepaalde taak of functie met beoogd
resultaat uit te voeren. Dit kan om specifieke (vak)kennis, ervaring en/of vaardigheden
gaan, maar vaak wordt ook een bepaalde (beroeps)houding of attitude tot competenties
gerekend. Soms worden zelfs specifieke gedragsindicatoren of activiteiten ondergebracht
onder de noemer competenties. Vaak geven deze competenties weer wat voor proces
iemand moet volgen om bij het resultaat te komen. Verder zien sommigen competenties
als iets dat je leert, terwijl anderen ook kernkwaliteiten of persoonskenmerken die je niet
aan kunt leren meerekenen. Het verschilt dus per geval op welke manier en hoe breed het
begrip ‘competentie’ wordt gebruikt. Hierdoor verschilt ook vaak het niveau van formulering:
Nieuwe bibliotheken, nieuwe competenties

Introductie
van heel abstracte competenties zoals ‘is klantgericht’ tot zeer gedetailleerde competenties
zoals ‘laat de klant merken dat hij 8 gezien is’. In dit rapport wordt gebruikgemaakt van een
zo ruim mogelijke definitie of afbakening van competenties, namelijk: het totaal aan aspecten
die een bibliotheekmedewerker moet doen, kunnen, weten, voelen en willen om het werk
goed te kunnen doen. We beperken ons daarbij tot competenties aangaande bibliotheekwerk
op mbo- en hbo-niveau.
1.3 Methoden die voor dit onderzoek zijn gebruikt Het onderzoek is
opgezet in drie fasen, waarin achtereenvolgens de verschillende onderzoeksvragen zijn
doorlopen.
Ter beantwoording van de eerste twee onderzoeksvragen is een documentanalyse uitgevoerd.
Op basis van deze analyse wordt een overzicht geschetst van ontwikkelingen in
samenleving en branche die van invloed zijn op de functie en dienstverlening van de
bibliotheek, de manier van werken en het geschikte medewerkerprofiel dat daarbij past.
Voor de analyse is gebruikgemaakt van verschillende notities, onderzoeken en beleidsstukken
die de afgelopen jaren zijn verschenen, zowel over de bibliotheek als over brede
maatschappelijke ontwikkelingen.
Om erachter te komen welke competenties centraal staan in het huidige opleidingenaanbod
(derde onderzoeksvraag) en in hoeverre deze passen bij wat de branche wenst (vierde
onderzoeksvraag) is eveneens een documentanalyse uitgevoerd. Bij deze analyse is gekeken
naar de documenten die ten grondslag liggen aan de ontwikkeling en accreditatie van de
opleidingscurricula voor de hbo- en mbo-opleidingen van de reguliere opleidingsinstituten.
Dit zijn beroepscompetentieprofielen en scholings- of opleidingsprofielen. Voor informatie
over het curriculum van opleidingen (de te volgen vakken, de te behandelen thema’s en
de opbouw van de opleiding) zijn de websites van de verschillende opleidingsinstituten
bekeken en zijn gesprekken gevoerd met vertegenwoordigers van de opleidingen. Deze
gesprekken vonden veelal plaats in overkoepelend verband tijdens bijeenkomsten van landelijke
koepelcommissies, overleggen en kenniskringen waarin alle opleidingsinstituten
zijn vertegenwoordigd.
Tot besluit van het onderzoek en als beginpunt van het vervolgtraject (onderzoeksvraag 5)
is een totaaloverzicht van competenties geformuleerd die relevant zijn voor het bibliotheekwerk
in zo breed mogelijke zin. Deze index vormt het instrument op basis waarvan opleiders
aan de slag kunnen met het doen van aanpassingen in het huidige aanbod, opdat dit (meer)
naar wensen van de bibliotheekbranche wordt ingericht. Voor dit instrument is geput uit de
inzichten uit de hierboven besproken documentanalysen en aanvullend deskresearch naar
functie-, competentie- en opleidingsprofielen die zijn opgesteld voor en door Nederlandse
en buitenlandse brancheorganisaties.
1.4 Leeswijzer De volgende hoofdstukken bevatten de bevindingen uit de verschillende
onderzoeksfasen. Hoofdstuk 2 schetst een overzicht van de ontwikkelingen in branche
en maatschappij waarmee bibliotheken worden geconfronteerd. De manier waarop deze
ontwikkelingen hebben geleid of zullen leiden tot veranderingen in de kernfuncties, dienstverlening
en manier van werken van de bibliotheek, is het onderwerp van hoofdstuk 3.
Hoofdstuk 4 zoomt in op het huidige aanbod van reguliere mbo- en hbo-opleidingen. We
bespreken de officiële profielen die de basis vormen voor de ontwikkeling en accreditatie
van deze opleidingen en de mate waarin deze profielen en de opleidingscurricula aansluiten
Nieuwe bibliotheken, nieuwe competenties
7

8
Introductie
bij de in hoofdstuk 3 besproken verschuivingen in het bibliotheekwerk. Ook gaan we kort in
op enkele relevante ontwikkelingen die zich momenteel afspelen binnen het opleidingenveld
en die van invloed (kunnen) zijn op de toekomst van de opleidingen. In hoofdstuk 5
worden de lacunes in de bestaande competentieprofielen van de opleiders ingevuld met
inzichten uit competentieprofielen die door de branche zelf zijn ontwikkeld. De competenties
uit de profielen van opleiders en de relevante aanvullingen hierop uit de brancheprofielen
worden samengenomen en omgezet naar een totaaloverzicht van vereiste
competenties voor het bibliotheekwerk: de competentie-index voor het bibliotheekveld.
Deze index is te vinden in de bijlage. Het afsluitende hoofdstuk bevat een conclusie waarin
een samenvattend antwoord wordt gegeven op alle onderzoeksvragen. Ter beantwoording
van de laatste onderzoeksvraag worden enkele aanbevelingen gedaan voor het opzetten van
een vervolgtraject ter verbetering van de aansluiting tussen de vraag (vanuit de bibliotheekbranche)
en het aanbod (van de opleiders).
Nieuwe bibliotheken, nieuwe competenties

2 Ontwikkelingen in samenleving
en branche
In dit hoofdstuk wordt beschreven met welke ontwikkelingen in samenleving en branche
bibliotheken (in de nabije toekomst) geconfronteerd worden. We bespreken de belangrijkste
ontwikkelingen die zowel direct als indirect – bijvoorbeeld via overheidsbeleid –
van invloed kunnen zijn op het bibliotheekwerk en dus de bibliotheekmedewerker.
2.1 Maatschappelijke ontwikkelingen De besproken maatschappelijke ontwikkelingen
verdelen we onder in vier deelgebieden: demografie, onderwijs en educatie,
sociaal-culturele ontwikkelingen en media, cultuur en informatie.
2.1.1 Demografische ontwikkelingen
Demografische ontwikkelingen, zoals veranderingen in inwoneraantal en samenstelling
van de bevolking, zullen van invloed zijn op de hoeveelheid en het type diensten en producten
die van de bibliotheek worden gevraagd en verwacht. Voor bibliotheken is het
natuurlijk van belang dat zij in de afstemming van hun aanbod rekening houden met deze
vraag en verwachtingen.
Inwoneraantal
Momenteel telt Nederland circa 16,5 miljoen inwoners. In de periode 1997-2004 groeide
het aantal personen met 0,4% tot 0,8% per jaar (zie figuur 2.1). Daarna zakte de groei tot
Nieuwe bibliotheken, nieuwe competenties
9

10
Ontwikkelingen in samenleving en branche
onder de 0,2% in 2007, gevolgd door herstel in 2009 (0,5%). Voor de komende tien jaar
gaat het CBS uit van een bevolkingsgroei van gemiddeld 0,3% per jaar. 9
Vergrijzing en ontgroening
De vergrijzing (het toenemend aandeel 65-plussers in de bevolking) is tussen 1997 en
2008 vrij langzaam verlopen. Op 1-1-2010 telde Nederland circa 2,54 miljoen 65-plussers en
prognoses van het CBS stellen dat dit aantal zal stijgen tot 3,36 miljoen in 2020 en 4,10 miljoen
in 2030. Pas tegen 2040 wordt het hoogtepunt van de vergrijzing bereikt, wanneer
ook de huidige veertigers 65 jaar of ouder zijn geworden. Dan zullen 65- tot 79-jarigen
ruim 17% van de bevolking uitmaken, en 80-plussers meer dan 8%. 10
Daarentegen wordt verwacht dat het aandeel dat jongeren innemen in de totale bevolking
juist zal afnemen. In dit kader wordt ook wel gesproken over ontgroening van de samenleving.
De verwachting is dat het aandeel van de groep jongeren van 0 tot en met 19 jaar
tussen 2020 en 2030 met 3% zal dalen.
Verkleuring
Ook in de etnische samenstelling van de bevolking is in de afgelopen decennia veel veranderd
en zal in de komende decennia het een en ander veranderen. Het aandeel allochtonen
(het totaal van eerste en tweede generatie) is in de afgelopen periode toegenomen
van ruim 16% in 1997 tot 20% in 2009. De stijging komt vooral door niet-westerse allochtonen
(van bijna 8% in 1997 naar 11% in 2009). De groep westerse allochtonen groeide slechts
heel licht. Binnen de groep niet-westerse immigranten zullen de vier grote groepen (Turken,
Marokkanen, Surinamers en Antillianen/Arubanen) de komende jaren een relatief
bescheiden plaats innemen door de groei van nieuwe groepen niet-westerse immigranten.
Daarnaast zal migratie binnen Europa grote groepen nieuwe Nederlanders van westerse
afkomst brengen.
Demografische ontwikkelingen en de bibliotheek
Bovenstaande veranderingen in de samenstelling van de bevolking zorgen ervoor dat ook
in de dienstverlening van bibliotheken verschuivingen zullen plaatsvinden. Het inwoneraantal
stijgt en daarmee ook het aantal potentiële bibliotheekgebruikers. Men krijgt in
toenemende mate te maken met ouderen en met nieuwe Nederlanders. Dit zal implicaties
hebben voor de vraag naar diensten en producten.
2.1.2 Onderwijs en educatie
De bibliotheek is van oudsher sterk ingebed in het maatschappelijke domein onderwijs en
educatie. Huysmans en Hillebrink (2008) spreken over vier verbindingen tussen het onderwijs
en de bibliotheek:
• het opleidingsniveau van de bevolking;
• het verband met het basisonderwijs;
• het ‘een leven lang leren’;
• het literatuuronderwijs.’
Door deze verbindingen zien velen de bibliotheek als een instituut dat een belangrijke
bijdrage levert aan scholing en kennisontwikkeling van burgers en daarmee aan de kenniseconomie.
Onderstaand worden enkele belangrijke ontwikkelingen besproken met
betrekking tot het maatschappelijk domein ‘onderwijs en educatie’ die voor het functioneren
van de bibliotheek van belang zijn.
Nieuwe bibliotheken, nieuwe competenties

Ontwikkelingen in samenleving en branche
Kenniseconomie
Europa heeft de ambitie een vooraanstaande kenniseconomie te worden. Scholing en
opleiding zijn hiervoor essentiële elementen. Om dit te bevorderen zijn streefcijfers vastgesteld,
de zogenoemde Lissabondoelstellingen. Hierin is bijvoorbeeld afgesproken dat
‘in 2010 in alle landen van de EU 12,5% van alle 25- tot 65-jarigen een opleiding volgt. Voor
2020 is de afspraak om een deelnamepercentage van 15% te bereiken. De Nederlandse
regering heeft de doelstelling ambitieuzer geformuleerd en streeft naar een onderwijsdeelname
van 20% in 2020 en een plek in de top 5 van grootste kenniseconomieën. 11 Daarbij
vindt men het belangrijk dat aan de ene kant ruimte is voor scholieren en studenten om
te excelleren. En dat er aan de andere voor gezorgd wordt dat iedereen goed en passend
onderwijs krijgt waardoor er geen groepen buiten boord vallen. 12
Stijgend opleidingsniveau
Het opleidingsniveau in Nederland stijgt. 13 Dit wordt vooral veroorzaakt doordat onderwijssoorten
steeds beter op elkaar aansluiten en men vaker kiest voor hogere onderwijssoorten.
Jongeren kiezen bijvoorbeeld steeds vaker voor een route havo/vwo, in plaats van
voor het vmbo. Daarnaast wordt er steeds vaker gestapeld, wat betekent dat men na het
behalen van een diploma doorstroomt naar een hoger opleidingniveau. Veel vmbo-gediplomeerden
kiezen bijvoorbeeld voor doorstroming richting de havo en hbo’ers voor een
schakelprogramma in het WO. Op die manier kunnen ook de zich langzamer ontplooiende
leerlingen een hoger opleidingsniveau bereiken.
Door deze ontwikkelingen is de deelname aan het hoger onderwijs in tien jaar tijd toegenomen.
Het aandeel hoogopgeleiden in de Nederlandse bevolking steeg daardoor van
22% tot 28%. 14 De Nederlandse regering wil dit percentage hoger opgeleiden binnen de
beroepsbevolking verhogen naar 50% in 2020 om een van de sterkste kenniseconomieën
ter wereld te worden. 15
Aandacht voor basisvaardigheden
Ondanks de algemene stijging van het opleidingsniveau, zijn er echter ook zorgen over (de
kwaliteit van) het onderwijs. Omdat scholen de laatste decennia steeds meer aandacht zijn
gaan besteden aan allerlei zorg- en opvoedingstaken, is de kwalificerende functie van het
onderwijs onder druk komen te staan. Uit onderzoek van de onderwijsinspectie blijkt dat
er steeds meer leerlingen in het funderend onderwijs zijn die de basis vaardigheden in taal
en rekenen/wiskunde onvoldoende beheersen om goed te kunnen functioneren in de
samenleving. Gevolg van deze tekortschietende basisvaardigheden bij leerlingen en studenten
is dat de aansluiting tussen de verschillende onderwijstypen nog niet altijd soepel
verloopt. De regering is van mening dat het niveau in alle sectoren omhoog moet en
stuurt in het huidige beleid daarom weer sterker aan op de kwalificerende taak van het
onderwijs. Hierbij legt de regering het accent op de basisvaardigheden, zoals taal en rekenen.
Zo zijn op 1 augustus 2010 met de nieuwe wet ‘Referentieniveaus Nederlandse taal en
rekenen’ beschrijvingen vastgelegd van wat een leerling aan het primair-, voortgezet- en
middelbaar beroepsonderwijs aan het eind van een schooltype moet beheersen aan kennis
en vaardigheden op het gebied van de Nederlandse taal en rekenen. 17 Ook in de Wet OKE
(Ontwikkelingskansen door Kwaliteit en Educatie), eveneens ingegaan op 1 augustus 2010,
staat de basisvaardigheid taal centraal. Deze wet is gericht op taalontwikkeling van jonge
kinderen middels voor- en vroegschoolse educatie. 18
Nieuwe bibliotheken, nieuwe competenties
11

12
Ontwikkelingen in samenleving en branche
Achterblijvers
Ander punt van aandacht in het onderwijsbeleid van de overheid is het tegengaan van
achterstanden. De algemene trend is dat het aandeel achterstandsleerlingen in het onderwijs
afneemt doordat het gemiddelde opleidingsniveau van ouders stijgt. Nog steeds is er
echter een percentage van rond de 15 à 18% dat achterblijft. 19 Vooral jongeren van wie
minimaal één ouder geboren is in een niet-westers land (niet-westerse allochtonen) blijven
vaak achter in hun leerprestaties. Ondanks een toename in het aandeel havo- en vwo-
gediplomeerden vanaf 1995, is deze groep ook oververtegenwoordigd in lagere onderwijssoorten.
Oorzaak van deze achterstand ligt in het feit dat deze kinderen veelal een
zwakke sociaaleconomische achtergrond hebben en dat het opleidingsniveau van hun
ouders laag is. Maar ook onder de autochtone bevolking is er een omvangrijke groep
leerlingen met een onderwijsachterstand. Onderzoek van het SCP toont zelfs aan dat er
in het basisonderwijs ongeveer evenveel achterstandsleerlingen van allochtone als van
autochtone afkomst zijn. 20 Ook deze groep mag dus niet vergeten worden.
De overheid investeert met extra middelen in het onderwijs om deze onderwijsachterstanden
tegen te gaan. Zo is in 2011 voor dit doel 120 miljoen euro beschikbaar gesteld voor
voor- en vroegschoolse educatie (VVE), een belangrijk speerpunt in het achterstandenbeleid.
Met deze investering wil men vooral het bereik van de doelgroep vergroten. 21
Brede scholen
Een ontwikkeling die parallel loopt aan de toegenomen aandacht voor taalontwikkeling
en het tegengaan van achterstanden, is de opkomst van de brede school. 22 Hier wordt
onderwijs gecombineerd met bijvoorbeeld opvang, zorg, welzijn, sport. Door deze samenwerking
werken verschillende sectoren aan een rijke en uitdagende leeromgeving die kinderen
de mogelijkheid biedt om hun talenten te ontdekken en ontwikkelen. Brede scholen
zouden een mogelijke oplossing zijn voor een vraag vanuit het onderwijs. Volgens voormalig
staatssecretaris Dijksma bestaat deze vraag enerzijds uit een groeiende behoefte
aan een betere aansluiting tussen schooltijd van de kinderen en werktijd van de ouders.
Deze behoefte komt voort uit het feit dat er steeds meer werkende ouders zijn. Anderzijds
is er behoefte aan meer focus op taal en rekenen, vaardigheden die door de druk op het
onderwijs de laatste jaren te weinig aandacht hebben gekregen (zie ook de paragraaf over
basisvaardigheden hierboven). Tot slot zou de brede schoolontwikkeling volgens Dijksma
ook een oplossing bieden voor de afname in tijd die leerkrachten hebben om les te geven
die het gevolg zou zijn van een stapeling van maatschappelijke problemen. 23
Het kabinet streeft naar 1.500 brede basisscholen en 460 brede scholen voor voortgezet
onderwijs in 2011 en spant zich extra in om gemeenten en scholen te helpen bij het realiseren
hiervan. In de periode 2008 tot en met 2012 stelt OCW hiertoe extra geld beschikbaar. 24
Laaggeletterdheid
In 1994 bleek uit de resultaten van het IALS-onderzoek (International Adult Literacy Survey)
dat 10% van de volwassen Nederlandse bevolking laaggeletterd was. De resultaten uit de
opvolger van het IALS, de Adult Literacy and Life Skills Survey (ALL) uitgevoerd in 2008,
bleek dat het gemiddelde niveau van geletterdheid in 14 jaar met nog eens 1,4% achteruit
bleek te zijn gegaan. 25 De verwachting met betrekking tot de toekomst is bovendien dat
het gemiddelde niveau van geletterdheid tot 2020 met 1% zal dalen. Omdat de teruggang
in geletterdheid het sterkst bleek te zijn bij middelbaar en hoog opgeleiden in de leeftijd
van 16 tot 34 jaar en bij middelbaar opgeleiden van 35 tot 44 jaar, zullen de inspanningen
Nieuwe bibliotheken, nieuwe competenties

Ontwikkelingen in samenleving en branche
om laaggeletterdheid tegen te gaan de komende tijd vooral op jongeren gericht moeten
worden, alsdus Willem Houtkoop, onderzoeker bij het Expertisecentrum Beroepsonderwijs
(ECBO). Van de mensen op niveau 1 is 69% in Nederland geboren, sprak 67% Nederlands
als eerste taal en spreekt 78% thuis meestal Nederlands. Laaggeletterdheid is daarmee,
in tegenstelling tot wat vaak gedacht wordt, vooral een zaak van autochtonen.
Laaggeletterden hebben grote moeite met lezen en schrijven waardoor zij in het dagelijks
leven minder goed kunnen functioneren. Het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap
(OCW) streeft ernaar het aantal laaggeletterden in 2015 terug te brengen met 60%.
In 2006 werd hiertoe een Aanvalsplan laaggeletterdheid gelanceerd waarin voor de periode
2006 tot en met 2010 de maatregelen zijn beschreven die helpen analfabetisme en laaggeletterdheid
te bestrijden. In 2011 worden de activiteiten van het huidige aanvalsplan
afgerond. Daarnaast wordt in dit jaar gestart met het voorbereiden van een nieuw actieplan
dat door het kabinet zal worden geformuleerd en waarvan de uitvoering vanaf 2012
zal plaatsvinden. 26
Leven lang leren 27
Met het vaststellen van de Lissabondoelstellingen is een leven lang leren hoog op de agenda
komen te staan bij de Europese Unie en bij wereldwijde organisaties als de Unesco en de
OECD. Nederland vormt hierop geen uitzondering. Er worden stappen gezet om het beleid
rondom een leven lang leren vorm te geven. 28 Om mee te kunnen blijven draaien in onze
kenniseconomie moeten burgers niet alleen adequaat zijn opgeleid in het primair en
secundair onderwijs, maar dienen zij hun competenties (kennis en vaardigheden) voortdurend
te blijven ontwikkelen. 29 ‘Een leven lang leren’ geeft mensen de beste kansen tot
persoonlijke ontwikkeling en het leveren van een bijdrage aan de de economie. De Onderwijsraad
streeft er dan ook naar het leren in alle levensfasen te stimuleren. 30 De focus ligt
daarbij niet alleen op formeel leren (onderwijs), maar ook op informeel (al doende leren)
en non-formeel (cursussen, trainingen) leren.
Onderwijs en educatie en de bibliotheek
Verschillende ontwikkelingen binnen het maatschappelijk domein onderwijs en educatie
zullen in de nabije toekomst van invloed zijn op het functioneren van de bibliotheek. Het
streven van de regering om tot de top van kenniseconomieën te behoren en de wens die
er is om het percentage hoger opgeleiden te verhogen, bieden bibliotheken kansen om de
huidige verbindingen met het onderwijs te verstevigen en misschien zelfs nieuwe verbindingen
te leggen. Hetzelfde geldt voor de toenemende aandacht voor basisvaardigheden
in het onderwijs, voor achterblijvers, voor laaggeletterdheid en voor een ‘leven lang leren’.
De bibliotheek kan op al deze gebieden een belangrijke rol (blijven) spelen. In hoofdstuk 3
bespreken we hoe die rol eruit kan zien en welke gevolgen dit heeft voor de dienstverlening
en de manier van werken.
2.1.3 Sociaal-culturele ontwikkelingen
Bij sociaalculturele ontwikkelingen gaat het om de kenmerken van een cultuur en de leefgewoonten
van mensen. Deze zullen vooral van invloed zijn op de bibliotheek als het gaat
om verwachtingen en behoeften die mensen hebben aangaande de dienstverlening van
de bibliotheek. Cultuur- en leefkenmerken bepalen niet alleen wat voor materialen, kennis
of informatie bibliotheekgebruikers leuk en interessant vinden, maar bijvoorbeeld ook de
manier waarop, de snelheid waarmee, de kosten waarvoor, etc., hun hiertoe toegang
geboden wordt.
Nieuwe bibliotheken, nieuwe competenties
13

14
Ontwikkelingen in samenleving en branche
Individualisering zorgt voor diversiteit in leefstijl
Individualisering verwijst naar een ontwikkeling die gekenmerkt wordt door het losser
worden van bindingen of het verzelfstandigen van individuen ten opzichte van de groep
en wegvallen van restricties. Een voorbeeld waarin deze processen zich kenbaar hebben
gemaakt, zijn de maatschappelijke domeinen woonsituatie en relaties. Algemeen gedeelde
ideeën over de levensloop, zoals het tijdstip waarop en de volgorde waarin belangrijke
gebeurtenissen dienen plaats te vinden, hebben hier meer en meer hun bindende karakter
verloren. Ook op het terrein van de levensstijl zijn burgers meer in staat gesteld om hun
eigen individuele voorkeuren te volgen: welvaartsstijging nam financiële drempels weg,
ontkerkelijking leidde tot verminderde religieuze remmingen, als gevolg van informalisering
ontstonden lossere omgangsvormen en de stijging van het onderwijsniveau bracht de
kunsten binnen het bereik van meer mensen. 31 Hoe we onze tijd besteden en wat we hier
aan uitgeven willen en kunnen we steeds meer zelf bepalen. Als gevolg is een grotere
diversiteit ontstaan in de indeling van de dagelijkse activiteiten.
Drukte en intensivering in de vroege levensloop
Tijdsbestedingsonderzoek van het SCP toont aan dat het tijdsbestedingspatroon, hoewel
door individualisering steeds meer gedestandaardiseerd, op algemeen niveau nog grotendeels
samenhangt met de levensloop. 32 Jongeren besteden relatief veel tijd aan onderwijs
en weinig aan werken, ouderen hebben de meeste vrije tijd, maar besteden ook veel tijd
aan het huishouden en aan zorgtaken. Mensen die zich tussen deze twee levensstadia in
bevinden, werken meer en gaan minder naar school. Als men de onderwijsleeftijd heeft
gepasseerd, wordt de tijdsbesteding veelal bepaald door de combinatie van betaald werk en
zorg. Deze fase krijgt ook wel de naam ‘het spitsuur van het leven’, omdat hier verschillende
verplichtingen samenkomen: arbeid, zorg voor de kinderen en zorg voor (hulpbehoevende)
ouders. Van dit spitsuur is niet alleen sprake bij mensen met kinderen. Taakcombinatie gaat
ook op bij (het groeiende aantal) mensen die deel uitmaken van eenpersoonshuishoudens
en bij tweeverdieners zonder kinderen. Ook zij moeten immers werken en zorg voor huishouden
combineren. 33
Uit onderzoek van het SCP blijkt dat de drukte door o.a. taakcombinatie bij ruim de helft
van de mensen in de ‘spitsuurleeftijd’ (20-65 jaar) leidt tot tijdsknelpunten. 34 Deze mensen
hebben meerdere keren per maand het gevoel het te druk te hebben en voelen zich meerdere
keren per maand gejaagd. Overigens komt deze ontwikkeling van wat ook wel toenemende
intensivering wordt genoemd niet alleen voort uit taakcombinatie, maar ook uit de wens van
mensen om volle en daarmee rijkere levens te leiden. 35 Naast de arbeids- en zorgverplichtingen
wil men in de vrije tijd indrukken opdoen en een bruisend sociaal leven onderhouden.
Flexibiliteit
‘Parallel aan drukkere agenda’s en de noodzaak tot plannen zijn er meer mogelijkheden
ontstaan om te improviseren’ 36 en tijd flexibel in te delen. Mogelijkheden tot het (gedeeltelijk)
uitbesteden van de zorg voor kinderen zorgen voor een grotere flexibiliteit in werktijden.
Hetzelfde geldt voor ontwikkelingen op het gebied van ICT en digitalisering, zoals
mobiele telefonie en internet. Mensen zijn permanent bereikbaar en daardoor meer wendbaar
in de plaats waar en het moment waarop men werkt.
Ook in het vrijetijdsdomein is meer flexibiliteit ontstaan. De winkeltijdenwet zorgde al voor
meer vrijheid in de tijdstippen waarop wordt gewerkt en gewinkeld. Daarnaast proberen
bedrijven zich met de ontwikkeling van gemaksdiensten en goederen steeds meer aan de
Nieuwe bibliotheken, nieuwe competenties

Ontwikkelingen in samenleving en branche
drukke levens van mensen aan te passen. De samenleving ontwikkelt zich steeds meer in
de richting van een 24 uurseconomie waarbinnen globalisering en digitalisering ervoor
zorgen dat de consument steeds beter en sneller kan kiezen, uit steeds meer diensten en
producten. Ook kan de consument daarvoor steeds makkelijker betalen. Begrippen als
e-commerce en telewinkelen zijn niet meer weg te denken uit het economische domein.
Individualisering, intensivering en flexibiliteit nader bekeken
De trend van toenemende individualisering, intensivering en flexibilisering heeft verschillende
effecten teweeggebracht op de levens van mensen en de samenleving. Deze effecten
kun je van zowel een positieve als van een negatieve kant bekijken. Mensen met een positieve
benadering spreken over individuele vrijheid, autonomie, zelfredzaamheid en zelfontplooiing.
Ook ondernemingslust en keuzemogelijkheden worden vaak genoemd als
positief onderdeel van de trend. Negatieve geluiden worden de laatste jaren vaak geuit in
politiek en maatschappelijk debat. Deze geluiden zijn vaak te herleiden tot zorgen over de
afname van sociale cohesie en de gevolgen daarvan op de samenleving. Onderlinge banden
tussen inwoners zouden afnemen en relaties zouden in het gedrang komen. Als gevolg
schetst men het uiteenvallen van gemeenschappen en uiteindelijk zelfs van de samenleving.
Een afname in gemeenschapszin of verzwakking van de (lokale) gemeenschap zou ervoor
zorgen dat mensen ontworteld raken en moreel besef, burgerlijke betrokkenheid en solidariteit
afnemen. Derhalve worden negatieve ontwikkelingen zoals de stijgende criminaliteit,
onveiligheid, intolerantie, ‘hufterigheid’, en eenzaamheid onder ouderen gezien als rechtstreekse
gevolgen van individualisering. Hetzelfde geldt voor de afname van participatie
in verenigingsleven, contacten tussen collega’s, informele sociale contacten, vrijwilligerswerk
en filantropie. De 24 uurseconomie is volgens critici ‘het toppunt van doorgeschoten
individualisering die sociale integratie kapotmaakt’ 37 en zorgt voor een verwencultuur
waarin iedereen maar gewend is meteen te krijgen wat hij wil en de eigen materiële
belangen vooropstelt.
Sociaal-culturele ontwikkelingen en de bibliotheek
Bibliotheken kunnen op verschillende manieren worden beïnvloed door deze sociaal-
culturele ontwikkelingen en bijhorende gevolgen. Zij zullen geconfronteerd worden met
een palet aan leefstijlen, voorkeuren en gedragingen. Maar ook met de verwachting dat de
dienstverlening zo veel mogelijk wordt afgestemd op deze voorkeuren en dat de bibliotheek
tegemoetkomt aan de behoeften aan flexibiliteit en (keuze)vrijheid. Wat dit betekent voor
de dienstverlening, de manier van werken en de verwachte competenties van medewerkers,
is te lezen in het volgende hoofdstuk.
2.1.4 Media, cultuur en informatie
Binnen het domein van media, cultuur en informatie vervullen bibliotheken van oudsher
een belangrijke rol op het gebied van de productie en verspreiding van kennis of content.
Veranderingen binnen dit maatschappelijke domein kunnen een belangrijke invloed hebben
op de manier waarop de bibliotheek haar dienstverlening invulling geeft en de mate waarin
de bibliotheek binnen dit domein een rol kan blijven spelen.
Tijdsbesteding: media
Uit tijdsbestedingonderzoek van het SCP 38 blijkt dat met 19 uur per week het grootste deel
van het vrijetijdsbudget wordt besteed aan mediagebruik in de vorm van lezen, tv, audio
en computer. Dit getal is al 30 jaar ongeveer hetzelfde (18-19 uur). Wel hebben er in deze
jaren veranderingen plaatsgevonden in het type mediagebruik. Zo ging een geleidelijke
Nieuwe bibliotheken, nieuwe competenties
15

16
Ontwikkelingen in samenleving en branche
teruggang in het lezen van gedrukte media tot 2000 gepaard met een stijging in de televisiekijktijd
en (vanaf midden jaren tachtig van de vorige eeuw) van computergebruik. Sinds
2000 stoot onlinecomputergebruik het televisiekijken steeds verder van zijn eerste plaats.
Het mediagebruik is niet onder alle groepen gelijk. De vergelijking van jongere en oudere
leeftijdsgroepen leert dat nieuwe media telkens het eerst en innigst worden omarmd en
oude media het makkelijkst losgelaten door jongeren. 39 Tieners besteedden in 2005 al
net zoveel tijd aan ICT als aan televisiekijken. Verder zijn mannen meer mediagericht dan
vrouwen. Voor het lezen van gedrukte media geldt dat vrouwen meer in boeken, tijdschriften
en gratis huis-aan-huis verspreid drukwerk lezen dan mannen. Mannen lezen
daarentegen weer meer in kranten. Verder geldt dat hoe ouder men is, hoe meer men leest.
Vijfenzestigplussers zijn de grootste boekenlezers in alle genres: literatuur, romantische
en spannende fictie en non-fictie. Ook het opleidingsniveau heeft een positieve invloed op
de tijd die men besteedt aan het lezen van boeken.
Informatievoorziening via nieuwe media
Zowel de mate waarin als de manier waarop mensen informatie tot zich nemen, is de laatste
jaren sterk veranderd. Oude media zoals radio, tv en krant hebben deels plaatsgemaakt voor
nieuwe media zoals websites, livestreamkanalen, blogs, tweets en sociale netwerken. Om
de gebruiker beter te kunnen bereiken proberen de traditionele producenten van content
daarnaast hun content via verschillende media te verspreiden (crossmedialiteit) en per
kanaal tekst, beeld en geluid aan te bieden (multimedialiteit). 40 Veel kranten hebben bijvoorbeeld
hun toegankelijkheid uitgebreid naar internet en bieden daar, naast de reguliere
nieuwsartikelen, een veelheid aan extra achtergrondinformatie in tekst, maar ook in beeld
en geluid.
Ook de informatievoorziening over boeken heeft zich de laatste jaren voor een groot deel
verplaatst naar internet. Recensies, achtergrondinformatie en interviews worden gepubliceerd
op digitale nieuwspagina’s en daarvoor speciaal ingerichte websites. Uit markt onderzoek
onder inwoners van Brabant, Limburg en Gelderland blijkt dat internet voor veel mensen
een rol speelt in het zoeken naar een boek. Hoewel driekwart van de bibliotheekleden het
eens is met de uitspraak ‘de bibliotheek is voor mij inspiratiebron voor lezen en literatuur,’
blijkt ook dat medewerkers van bibliotheek (en boekhandel) slechts een marginale rol
vervullen als inspiratiebron bij de keuze van een boek. Veel vaker noemt men internet als
inspiratiebron, of andere bronnen zoals tips van familie en bekenden. 41
Adoptie van nieuwe media
Technologische ontwikkelingen op het gebied van nieuwe media hebben er voor gezorgd
dat de hoeveelheid, snelheid en toegankelijkheid van informatie sterk is toegenomen (en
nog steeds toeneemt). 42 De snelheid waarmee deze ontwikkelingen worden geadopteerd is
echter niet voor iedereen gelijk. Eerder was al te lezen dat tijdsbesteding aan media verschilt
tussen groepen. Jongeren besteden meer tijd aan nieuwe media dan ouderen. Het onderzoek
van Huysmans en De Haan (2010) laat zien dat naast leeftijd ook opleidingsniveau,
etniciteit en al dan niet betaald werken bepalend zijn voor de mate van adoptie van nieuwe
media. De resultaten tonen dat jongeren, hoogopgeleiden, autochtonen en betaald werkenden
nagenoeg over de gehele linie vooroplopen bij het uitproberen van nieuwe vormen
van media, informatie en communicatie. Echter de sociaaldemografische kenmerken
bepalen volgens de auteurs niet alles. Het adopteren van nieuwe media hangt ook af van
het ‘adopteertype’ waartoe iemand behoort: voorlopers, volgers en achterblijvers. De
Nieuwe bibliotheken, nieuwe competenties

Ontwikkelingen in samenleving en branche
voorlopers hechten grote waarde aan technologische innovaties, zijn nieuwsgierig naar de
gebruiksmogelijkheden en zijn vaak goed geïnformeerd over de nieuwste ontwikkelingen.
Zij zijn ook veel vaker in het bezit van diverse vormen van nieuwe media dan de volgers en
achterblijvers. De volgers en zeker de achterblijvers staan gereserveerder tegenover de
nieuwe mogelijkheden. Ze zijn niet alleen later met de aanschaf, maar kenmerken zich
ook door een relatief lange leertijd en een tragere aanpassing van vaak decennialang
gekoesterde patronen van mediagebruik.
Publiek wordt producent van informatie
Maar niet alleen de hoeveelheid en de toegankelijkheid van informatie zijn veranderd, ook
de richting van de informatiestroom is veranderd. Content wordt niet langer alleen verstuurd
van een centrale instantie naar een groep gebruikers, maar content stroomt ook tussen
gebruikers onderling. 43 Nieuwe technologieën maken het mogelijk dat gebruikers zelf
informatie aan websites kunnen toevoegen (user generated content) en via het sociale web
of Web 2.0 zijn gebruikers steeds beter in staat gesteld om met elkaar te communiceren,
samen te werken en content zoals tekst, video of foto’s te creëren en uit te wisselen. Dankzij
deze social software zijn veel mensen spontaan informatie gaan publiceren en delen met
anderen 44 . Gebruikers zijn daarmee niet langer puur consument of raadpleger van informatie,
maar tevens aanbieder en cocreator van content. 45 Het passieve karakter van televisiekijken
aangeduid met de term lean backward maakt hiermee plaats voor actiever mediagebruik
(lean forward). 46
Ook bij de verstrekking en uitwisseling van (achtergrond)informatie over boeken heeft deze
ontwikkeling plaatsgevonden. Fora en weblogs en andere social media als Facebook en
Hyves vormen podia waarop lezers met elkaar van gedachten wisselen over titels en auteurs. 47
Cultuur op het web
Digitalisering en cultuur stond het afgelopen decennium een aantal keer centraal in onderzoek
van het SCP. In 2002 werd een onderzoek uitgevoerd naar de aanwezigheid van culturele
instellingen op het web. 48 Uit de resultaten blijkt dat websites van diverse culturele
instellingen (musea, theaters) naast basisinformatie ook informatie aanbieden over de
voorstellingen en de collectie, en informatie die tot interactie met de bezoeker kan leiden.
De verschillende typen informatie bleken ingedeeld te kunnen worden in twee dimensies.
De eerste dimensie is vooral gericht op de bezoeker van de site die op zoek is naar informatie
om een daadwerkelijk bezoek te kunnen organiseren (informatie over adres, openingstijden,
et cetera, en in het geval van theaters ook informatie over kaartverkoop). De tweede
dimensie is meer gericht op de virtuele bezoeker van de website, die niet per se van plan
hoeft te zijn een ‘fysiek’ bezoek aan het theater of museum te brengen. In het tweede
geval kan de bezoeker thuis op ieder gewenst moment bijvoorbeeld afbeeldingen van
schilderijen bekijken, concerten beluisteren, achtergrondinformatie opzoeken, et cetera.
Wat betreft deze tweede dimensie tonen de resultaten uit een onderzoek dat werd uitgevoerd
in 2006, dat vrijwel alle culturele instellingen rondom hun website hard werken aan
het digitaliseren en digitaal ontsluiten van onder andere museale collecties, oude films en
podiumvoorstellingen. 49 Vooral bij archieven en bibliotheken is van het digitaliseren van
materiaal in steeds grotere mate sprake.
In De Virtuele Cultuurbezoeker, de rapportage van het onderzoek dat werd uitgevoerd in
2008, staat (de belangstelling van) het publiek centraal wat betreft gedigitaliseerde cultuur.
De resultaten tonen dat mensen het internet toch met name nog raadplegen als het gaat
Nieuwe bibliotheken, nieuwe competenties
17

18
Ontwikkelingen in samenleving en branche
om praktische informatie voor een cultureel bezoek. Ook blijkt dat er een verschuiving heeft
plaatsgevonden in de richting waarop content wordt verstuurd. Steeds vaker gebruiken
culturele instellingen hun website om interactie te laten ontstaan: met hun (potentiële)
publiek of tussen mensen onderling uit dat publiek. Op die manier gaan culturele instellingen
mee in de hierboven beschreven trend waarbij publiek producent wordt. Liefhebbers
van cultuur kunnen bijvoorbeeld lid worden van een vriendenkring of gebruikersgemeenschap
(community), zich inschrijven voor nieuwsbrieven of een gastenboek van de site
invullen. Ook zijn culturele instellingen steeds vaker actief in social media als Twitter, Hyves
en Facebook. 50 Gebruikers kunnen hier informatie in verschillende vormen uitwisselen,
toevoegen en delen.
Mediawijsheid
De hoeveelheid informatie en media die burgers dagelijks tegenkomen stelt eisen aan de
kennis, vaardigheden en mentaliteit waarover burgers beschikken in het omgaan met media,
informatie en communicatie(technologieën). Belangrijk hierbij zijn vaardigheden rondom
het selecteren en interpreteren van content en het besef van kwaliteit en betrouwbaarheid.
Uit verschillende onderzoeken blijkt dat nog lang niet alle burgers in staat zijn om de informatiebronnen
die zij dagelijks tegenkomen op een juiste wijze te kunnen interpreteren.
Zo vindt Walraven dat scholieren van het vwo tijdens speuren op internet weinig kritisch
te werk gaan. 51 Ze beoordelen de zoekresultaten, informatie en bronnen meestal niet en
kijken vooral of de informatie in het Nederlands is, of de site snel een antwoord geeft op
hun vraag en er leuk uit ziet. En ook uit een onderzoek dat recentelijk werd uitgevoerd in
opdracht van de stichting Mijn Kind Online, blijkt dat jongeren nog helemaal niet zo handig
zijn op internet. 52 De resultaten uit een vragenlijst tonen dat jongeren niet alles weten van
internet en ook niet altijd alles kunnen vinden. Zo blijkt onder andere dat ze: alles ‘vlugvlug’
doen; zich met name bezig houden met sociale contacten; zonder aarzeling overal op
klikken; tijdens het zoeken slechts een enkel pad in slaan, et cetera. Desondanks vindt 41%
van de jongeren in het onderzoek het zelf niet nodig om iets te leren of om ergens beter in
te worden op internet.
Vergelijkbare resultaten worden gevonden in het onderzoek van Van Deursen (2010). Hij
onderzocht het niveau van internetvaardigheden van de Nederlandse bevolking. Vaardigheden
werden daarbij uitgesplitst in technische of mediumgerelateerde vaardigheden
(knoppenkennis) en inhoudelijke vaardigheden. In het onderzoek moesten 300 proefpersonen
taken op internet uitvoeren, zoals een pdf-bestand opslaan, navigeren in verschillende
webdesigns, een tweesterrenrestaurant in Amsterdam opzoeken, en uitvinden hoe
je het goedkoopst naar Amsterdam kunt reizen: met de trein of met de auto. Algemene
conclusie van het onderzoek: het niveau van de internetvaardigheden van veel Nederlanders
is zorgwekkend. Men maakt veel fouten bij relatief eenvoudige taken, heeft moeite met
het kiezen van de juiste zoekwoorden en evalueert gevonden informatie in meer dan 90%
van de gevallen niet. Een vergelijking tussen leeftijdsgroepen toont aan dat het bij ouderen
schort aan de mediumgerelateerde vaardigheden en bij jongeren juist aan de inhoudelijk
gerelateerde vaardigheden. Een verassende conclusie is dat ouderen die de techniek van
internetten beheersen inhoudelijk hun weg beter vinden dan jongeren. De grootste verschillen
bij alle soorten vaardigheden zijn echter waar te nemen tussen lager en hoger
opgeleiden.
Bovenstaande zorgen over de mediawijsheid van burgers hebben geleid tot een brede
maatschappelijke discussie over de omvang en de kwaliteit van de informatievoorziening.
Nieuwe bibliotheken, nieuwe competenties

Ontwikkelingen in samenleving en branche
Sinds een advies van de Raad voor Cultuur (2005) wordt door de overheid ook sterk ingezet
op het thema ‘mediawijsheid’. In 2009 ging het Mediawijsheid Expertisecentrum officieel
van start onder de naam Mediawijzer.net. Het centrum krijgt geld van de overheid en wil
mensen helpen veilig, verantwoord en actief gebruik te maken van media.
E-books
De verkoop van ebooks en ereaders heeft de afgelopen jaren een flinke vlucht genomen.
In de Verenigde Staten wist Amazon met zijn e-reader Kindle een sterke positie op te bouwen
in de markt voor e-books. Eind 2009 berichtte de onlinewinkel al meer elektronische dan
papieren boeken te verkopen. Met verschillende vernieuwingen probeert Amazon het
digitale lezen een extra impuls te geven. Zo kunnen in de Kindle-store ook individuele
auteurs boeken aanbieden en wordt mensen de mogelijkheid geboden om aangeschafte
boeken eenmaal uit te lenen.
In Nederland stijgt de bekendheid en de verkoop van e-book en e-reader niet zo hard als in
de VS, maar wel gestaag. Dit blijkt uit een landelijk onderzoek dat april 2011 door GFK werd
uitgevoerd, in opdracht van Stichting Marktonderzoek Boekenvak (SMB). De resultaten
tonen dat inmiddels bijna vijf procent van de Nederlanders een e-reader heeft. Dit is twee
keer zo veel als een jaar geleden. Verder bericht SMB dat meer dan tien procent van de
Nederlanders ook van plan is om e-books te gaan kopen. Daarnaast blijkt inmiddels meer
dan een kwart van de mensen het e-book (zeer) aantrekkelijk te vinden. Het aantal mensen
dat e-books juist (zeer) onaantrekkelijk vindt, daalde van 51 procent in juli 2009 gedaald
tot 42 procent in april 2011. 53
Media, cultuur en informatie en de bibliotheek
Binnen het domein media, cultuur en informatie hebben bibliotheken te maken met een
variëteit aan ontwikkelingen. Al deze ontwikkelingen hebben invloed op de bibliotheek.
Dit geldt zowel voor de manier waarop als de mate waarin de bibliotheek haar functie binnen
dit domein in de samenleving invulling geeft. Mediagebruik verandert en de stroom van
informatie die burgers dagelijks over zich heen krijgen wordt sneller, opener, groter en
interactiever. De noodzaak om bij te blijven bij deze ontwikkelingen en een rol te kunnen
blijven spelen op het gebied van informatievoorziening, dwingt bibliotheken om op andere
manieren naar de dienstverlening te kijken. Hetzelfde geldt voor de opkomst van het e-book,
die er wel eens voor zou kunnen zorgen dat de noodzaak om een fysieke bibliotheek te
bezoeken voor materialen volledig verdwijnt. De aandacht zal steeds meer verschuiven van
content naar context en van vindbaarheid naar vaardigheid. Daarnaast zullen bibliotheken,
willen zij een rol van betekenis blijven spelen op het gebied van lezen en informeren, actief
naar hun gebruikers toe moeten en zich moeten presenteren via die kanalen waarbinnen
hun gebruikers actief zijn.
2.2 Brancheontwikkelingen In paragraaf 2.1 bespraken we ontwikkelingen en
trends in de omgeving van bibliotheken, die bepalend zijn voor de functie die bibliotheken
nu en in de (nabije) toekomst vervullen en de manier waarop zij dit doen. Ook binnen de
branche spelen zich enkele ontwikkelingen af die van invloed zijn op het bibliotheekwerk.
Zo is er de laatste jaren sprake van een afname in het gebruik (waarover meer in paragraaf
2.2.1) en worden bibliotheken geconfronteerd met gemeentelijke bezuinigingen (waarover
meer in paragraaf 2.2.3). Ook deze ontwikkelingen zijn natuurlijk van invloed op de functie,
taken en dienstverlening van bibliotheken. Zij spelen zich binnen de branche af, maar
hangen sterk samen met bredere maatschappelijke ontwikkelingen zoals zijn beschreven
Nieuwe bibliotheken, nieuwe competenties
19

20
Ontwikkelingen in samenleving en branche
in paragraaf 2.1. Zo kunnen ontwikkelingen in de omvang van het gebruik niet los gezien
worden van bijvoorbeeld ontwikkelingen op het gebied van digitale informatievoorziening.
De ontwikkelingen uit paragraaf 2.1 kunnen in die zin gezien worden als de achtergrond
waartegen een aantal belangrijke ontwikkelingen binnen de branche zich afspelen.
2.2.1 Omvang van het gebruik
In het onderzoek ‘De openbare bibliotheek tien jaar van nu’ geven de onderzoekers aan dat
bibliotheekgebruik sinds de jaren negentig van de vorige eeuw terugloopt in alle meetbare
vormen: lidmaatschappen, bezoek, leners, uitgeleende boeken en computergebruik. De
afname in gebruik is minder sterk onder ouderen, lager opgeleiden en vrouwen dan onder
mannen, werkenden en hoger opgeleiden. 54 Twee jaar na publicatie van het onderzoek
lijkt het er echter op dat de negatieve trend deels ombuigt. In de Bibliotheekmonitor van
het SIOB 55 is te zien dat na een periode van afname van ledenaantallen tussen 1999 en 2008
(toen het aantal leden met 3,97 miljoen het minpunt van de periode 1999-2009 bereikte)
in 2009 het aantal leden weer toenam tot 4,03 miljoen. De verandering in het aantal leden is
echter niet hetzelfde onder volwassenen en jeugd. Zo nam het aantal volwassen leden tussen
1999 en 2009 aanzienlijk af van 2,27 miljoen volwassen leden tot 1,95 miljoen. In de
periode 1999-2000 was het netto ledenverlies 56 zelfs 19,4 %. 57 Het aantal jeugdleden steeg
in de periode 1999-2009 daarentegen (vanaf 2005) met 0,6%. 58
Hoewel de negatieve trend in het aantal lidmaatschappen langzaam lijkt om te buigen, is
er wat betreft het aantal uitleningen bij zowel volwassenen als bij jeugdige leners nog steeds
sprake van een duidelijke afname. Uit deze daling van het aantal uitleningen blijkt dat de
traditionele voorziening in de vorm van de uitleen van boeken terrein lijkt te verliezen.
Ontlezing en concurrentie van grote internetaanbieders zullen hierin een aandeel hebben.
Deze ontwikkeling is met name gaande bij de jongere generaties. Er wordt dan ook wel
gesproken over een generatiegebonden ‘ontlening’: jongere generaties gaan in de basisschoolleeftijd
vaak naar de bibliotheek, maar hun – gratis – gebruik van de bibliotheek
loopt hard terug zodra ze volwassen worden. Eenmaal volwassen gaan zij minder vaak
naar de bibliotheek dan oudere generaties. Voor een ‘terugkeereffect’, volwassenen die
weer lid worden van de bibliotheek als ze zelf kinderen krijgen, is in een analyse op het
niveau van geboortecohort geen ondersteuning te vinden. 59
Uit het onderzoek ‘Leefsituatie Allochtone Stedelingen’ blijkt dat Turkse en Marokkaanse
Nederlanders een tegengestelde trend vertonen. 60 De onderzoeksgegevens tonen dat hun
bibliotheekbezoek in de periode 2003-2007 is toegenomen. Zij hebben hun achterstand
op autochtone Nederlanders inmiddels zelfs ingehaald. Alleen Surinaamse Nederlanders
komen significant minder vaak (3,9 keer jaarlijks) in de bieb. Verder blijkt uit het onderzoek
dat jonge Marokkanen en Turken veel vaker in de bieb te vinden zijn dan ouderen. Onder
autochtonen is het andersom: daar stijgt de bezoekfrequentie met de leeftijd. Uit een
vergelijking tussen autochtone en allochtone jongeren komt naar voren dat allochtone
jongeren in de 50 grootste steden vaker de bibliotheek bezoeken dan autochtone jongeren:
de Marokkaanse tiener komt ruim 6 keer en de Turkse ruim 4 keer zo vaak in de openbare
bibliotheek als de autochtone leeftijdgenoot. Zij lenen daarnaast ook meer boeken dan
autochtone jongeren. Alleen Turkse tieners zijn een geval apart. Hoewel zij vaker in de bieb
komen dan autochtone jongeren, lezen zij toch duidelijk minder boeken. Over het algemeen
loopt het bibliotheekgebruik dus terug, maar vormt vooral de groep jonge Turkse en Marokkaanse
Nederlanders met een relatief hoge bezoekfrequentie hierop een uitzondering.
Nieuwe bibliotheken, nieuwe competenties

Ontwikkelingen in samenleving en branche
2.2.2 Bezuinigingen op het bibliotheekwerk
Een andere belangrijke ontwikkeling die zich in de bibliotheekbranche afspeelt, zijn de
bezuinigingen die worden opgelegd door gemeenten. In 2009 werd bekend dat de landelijke
overheid zou gaan bezuinigen en dat het rijk de geldoverdracht via het gemeentefonds
zou verlagen. Omdat het grootste deel van de inkomsten van de bibliotheken uit gemeentelijke
subsidies bestaat, 61 werd al snel duidelijk dat hen door deze bezuinigingen een moeilijke
tijd te wachten zou staan. Om de omvang en mogelijke gevolgen van de bezuinigingen voor
het stelsel van bibliotheekvoorzieningen als geheel in te kunnen schatten, gaf het Sectorinstituut
Openbare Bibliotheken (SIOB) in de zomer van 2010 Kasperkovitz beleidsonderzoek
en advies opdracht hiernaar onderzoek te doen. In mei 2011 verscheen de rapportage van
het vervolgonderzoek waarin de verwachtingen en resultaten uit 2011 werden bevestigd,
dan wel bijgesteld en aangevuld. 62
De onderzoeksresultaten uit 2011 tonen dat een groot aantal bibliotheken (88%) in de periode
2012-2014 te maken krijgt met bezuinigingen door een of meer gemeenten in hun verzorgingsgebied.
Gemiddeld verwachten bibliotheken in de periode 2012–2014 een teruggang
in de subsidie met 9,1%. Veel respondenten uitten in 2010 de verwachting dat de hoeveelheid
bezuinigingsmaatregelen een grote impact zou hebben op onder andere het aanbod
en het bereik van de openbare bibliotheken. Die verwachting wordt in het meest recente
onderzoek bevestigd. De resultaten uit 2011 tonen namelijk dat de effecten inderdaad groot
zijn. Zo leiden de bezuinigingen bij veel bibliotheken tot een afname in het aantal volwaardige
vestigingen, een kleinere collectie en een vermindering van openingsuren en personeel.
De manier waarop gemeenten met de bezuinigingen omgaan verschilt per geval. Hierdoor
ontstaat een toenemende variëteit aan verschijningsvormen van ‘de bibliotheek’. Sommige
bibliotheken keren terug naar de kernfunctie ‘lezen en leesbevordering’ en laten de bredere
functies op het gebied van bijvoorbeeld ontwikkeling en educatie, kunst en cultuur,
ontmoeting en debat voor wat zij zijn. Een andere groep zet juist weer in op educatie,
mediaontwikkeling en mediawijsheid.
Nieuwe bibliotheken, nieuwe competenties
21

22
3 Andere dingen doen
en dingen anders doen
Veranderingen in de samenleving op het gebied van onder andere mediagebruik, informatiezoekgedrag,
communicatie en tijdsbesteding, en de toenemende concurrentie van internet
en alternatieve aanbieders, in combinatie met ontwikkelingen die spelen in de branche,
vragen om een groot aanpassingsvermogen van de bibliotheken en daarmee hun medewerkers.
In hoofdstuk 3 staat centraal hoe de ontwikkelingen in samenleving en branche
van (mogelijke) invloed zijn op de vervulling van de kernfuncties van de bibliotheek (3.1),
de dienstverlening van de bibliotheek (3.2) en tot slot op de taken en manier van werken
van bibliotheekmedewerkers (3.2).
3.1 Verschuivingen binnen de kernfuncties van de bibliotheek In 2005
zijn de richtlijnen gepresenteerd waarin de vijf kernfuncties van openbare bibliotheken
beschreven zijn, te weten: kennis en informatie, ontwikkeling en educatie, kunst en cultuur,
lezen en literatuur en ontmoeting en debat. Onderstaande paragrafen beschrijven hoe
verschillende maatschappelijke ontwikkelingen raken aan de inhoudelijke invulling van
deze kernfuncties.
3.1.1 Kennis en informatie: digitalisering, mediawijsheid en interactie met de gebruiker
De digitalisering heeft de informatievoorziening ingrijpend veranderd. Deze is sneller, ruimer,
toegankelijker, internationaler en persoonlijker geworden. Deze veranderingen leggen
Nieuwe bibliotheken, nieuwe competenties

Andere dingen doen en dingen anders doen
een grote druk op de bibliotheken en de manier waarop en mate waarin zij een rol spelen
op het gebied van kennis en informatie. Als gevolg van technologische ontwikkelingen is
de behoefte aan professionele bemiddeling van bibliotheekmedewerkers afgenomen.
Voor de advisering bij de keuze van een boek en het beantwoorden van een informatieve
vraag hoeven mensen niet langer een bezoek te brengen aan de bibliotheek, maar gaan zij
thuis op internet op zoek. De opkomst van mobiele en draadloze technologie maakt het
daarnaast mogelijk om dit niet alleen thuis, maar ook op elke andere gewenste plek te doen
middels laptop, palmtop of mobiele telefoon. Veel gebruikers en niet-gebruikers zien de
bibliotheek dan ook niet langer als het kennisinstituut waar zij moeten zijn voor het beantwoorden
van hun informatieve vragen. Omdat het individuele organisaties echter nog niet
altijd lukt om een passende reactie te geven op deze ontwikkelingen, dreigt de bibliotheek
aan maatschappelijke betekenis te verliezen. 63
Maar ontwikkelingen op het gebied van digitalisering en in het mediagebruik en informatiezoekgedrag
van mensen bieden de bibliotheek ook kansen. Met de opkomende zorgen
rondom kwantiteit en kwaliteit van de informatie blijft de functie van de bibliotheek als
betrouwbare bron van informatie belangrijk. Wel zal zij met haar aanbod maatschappelijk
relevant moeten blijven. ‘In de spannende en complexe wereld van digitale informatie zal
de bibliothecaris dan ook een gidsrol moeten vervullen op een ander niveau dan nu.’ 64 Een
relatief nieuwe rol voor de bibliotheek is dan ook weggelegd op het gebied van mediawijsheid.
Hoe deze rol eruit zou kunnen zien, werd beschreven in het adviesrapport dat Kwink
Groep in juni 2010 schreef, in opdracht van het SIOB en Stichting Bibliotheek.nl. In het advies
wordt een aantal randvoorwaarden geformuleerd waaraan bibliotheken moeten voldoen,
willen zij succesvol zijn op het gebied van mediawijsheid en door de buitenwereld gezien
worden als een logische aanbieder hiervan. 65 Het mediawijzer worden van het bibliotheekpersoneel
(opleiding en werving) is er hier een van. Hun taak is om burgers te ondersteunen
in het op de juiste manier vinden van de juiste informatie. Nadruk ligt daarbij niet alleen op
zoeken en vinden, maar steeds belangrijker wordt ook de ondersteuning in het selecteren
en interpreteren van en reflecteren op informatie. Om dit te kunnen doen moeten medewerkers
zelf ook toegerust zijn met kennis over en vaardigheden in de toepassing van
nieuwe technologieën van informatievoorziening, bijvoorbeeld op het gebied van bloggen,
RSS-feeds, Wiki’s, podcasts en sociale netwerken.
De ontwikkeling waarbij burgers informatie niet langer consumeren, maar tevens produceren,
leveren en beheren, benadrukt de noodzaak voor de bibliotheek om bij de invulling van de
kennis- en informatiefunctie in interactie te treden met de gebruiker en interactie tussen
gebruikers te faciliteren. In toenemende mate presenteren bibliotheken zich ook op sociale
netwerksites zoals Hyves en Twitter. Daarnaast is een rol voor de bibliotheek weggelegd bij
de voorlichting van burgers over de keerzijde van dit tweerichtingsverkeer in de informatievoorziening,
namelijk de (veiligheids)risico’s die het gevolg zijn van deze ontwikkelingen
op het gebied van informatie, bijvoorbeeld omtrent het achterhalen van persoonsgegevens
en schending van het auteursrecht.
3.1.2 Lezen en literatuur: uitdagingen en tegenbewegingen rondom ontlening
Het lenen van materialen ter ontspanning en leesplezier is nog altijd de belangrijkste reden
voor mensen om de bibliotheek te bezoeken. Toch lijkt de afname in de uitleningen te
duiden op een neergang van de traditionele kernfunctie lezen en literatuur. De concurrentie
van alternatieve aanbieders op het gebied van de verstrekking van materialen en achtergrondinformatie
daarover, zullen de druk op deze functie alleen maar verder vergroten.
Nieuwe bibliotheken, nieuwe competenties
23

24
Andere dingen doen en dingen anders doen
Hetzelfde geldt voor het feit dat men voor advies over materialen liever vrienden of internet
raadpleegt dan de medewerker of catalogus van de bibliotheek. Ook hier ligt de uitdaging
voor bibliotheken om zich te presenteren via nieuwe (online) kanalen en interactie met en
tussen gebruikers tot stand te brengen.
Maar er zijn ook ontwikkelingen die de effecten van deze ontlening kunnen dempen. Zo
kan het groeiende aantal vijfenzestigplussers in de samenleving – een groep die van oudsher
meer tijd besteed aan het lezen van gedrukte media – zorgen voor een toename in het
aantal mensen dat boeken leent in de bibliotheek. Of deze groeiende groep mensen voor
hun leesbehoeften inderdaad een beroep zal doen op de bibliotheek, blijft echter de
vraag. ‘ Als alternatieve routes om een boek of informatie te bemachtigen eenvoudiger
zijn, zal de gebruiker daar zijn toevlucht zoeken.’ 66
Ook de bevindingen uit onderzoek onder allochtone Nederlanders bieden bibliotheken
moed over de leesfunctie. 67 Wanneer de groep jonge allochtone bibliotheekgebruikers
hun lees- en leengedrag ook in de toekomst trouw blijft, zullen bibliotheekgebruik en
lezen in deze groepen sterk toenemen. ‘Het leesklimaat in Nederland kan de steun van
de allochtone lezers, vooral van de Marokkanen, dus uitermate goed gebruiken.’ 68
3.1.3 Ontwikkeling en educatie: taalontwikkeling en leven lang leren voor verschillende
doelgroepen
Het ondersteunen van burgers om hun educatieve doelen te realiseren, is een belangrijke
taak van de bibliotheek. Deze taak vervult zij op verschillende gebieden, op verschillende
manieren en in samenwerking met verschillende partijen. In 2009 liet de VOB een onderzoek
opstarten om een actueel en uitgebreid overzicht te krijgen van de manier waarop
bibliotheken hun leerfunctie inrichten. 69 De onderzoeksresultaten tonen dat veel bibliotheekvestigingen
in Nederland wat betreft hun inrichting en faciliteiten (werkplekken met
pc, studieplekken, cursusruimten, et cetera) niet zodanig zijn ingericht dat dit de leerfunctie
stimuleert. Wel wordt er op veel andere vlakken gefaciliteerd en geparticipeerd in het
opzetten en organiseren van educatieve activiteiten. Verschillende ontwikkelingen binnen
het maatschappelijke domein onderwijs en educatie, die zijn beschreven in paragraaf 2.1.2,
zullen van invloed zijn op de mate waarin en manier waarop bibliotheken binnen dit
domein in de nabije toekomst een rol zullen en kunnen (blijven) spelen.
Een belangrijke rol voor bibliotheken is bijvoorbeeld weggelegd op het gebied van taalontwikkeling
binnen het primair onderwijs. Het onderzoek naar de leerfunctie toont dat
op grote schaal samenwerking plaatsvindt met educatieve instellingen voor de jeugd, zoals
basisscholen, peuterspeelzalen, kinderdagverblijven en consultatiebureaus. Het betreft
dan vooral leesbevordering en voor- en vroegschoolse educatie aan de hand van landelijk
beschikbare, goed ontwikkelde programma’s. Bij sommige bibliotheken gaat deze samenwerking
zo ver dat bibliotheekvestigingen verplaatst worden naar de scholen. Ook binnen
brede scholen krijgen steeds meer bibliotheken een belangrijke plaats. Uit onderzoek van
Probiblio, dat is uitgevoerd in 2008, blijkt dat ongeveer driekwart van de bibliotheken
participeert in Brede School ontwikkelingen. Hierbij omschrijft de helft van de bibliotheken
haar rol als ‘bondgenoot’ (de bibliotheek ondersteunt eerder dan dat zij coördineert), 30%
als ‘kernpartner’ en 15% als ‘leverancier’ van diensten en materialen. Samenwerking vindt met
name plaats op het gebied van activiteiten rondom de kinderboekenweek en de Nationale
Voorleesdagen, het leveren van collecties en het organiseren van schrijversbezoeken. 70
Door de nadruk die de overheid in haar beleidsdoelstellingen legt op het aanleren van
Nieuwe bibliotheken, nieuwe competenties

Andere dingen doen en dingen anders doen
basisvaardigheden, het tegengaan en wegwerken van achterstanden en de te verwachten
toename van het aantal brede scholen in Nederland, zullen bibliotheken hier in de toekomst
waarschijnlijk een (nog) belangrijke(re) rol gaan spelen opeisen.
Hoewel samenwerkingsactiviteiten op het vlak van ‘ontwikkeling en educatie’ momenteel
voornamelijk gericht zijn op de jongere doelgroepen, groeit het belang om ook oudere
burgers actief en aanhoudend hun kennis en vaardigheden te laten ontwikkelen. Door de
toegenomen nadruk op een leven lang leren en voortdurende ontwikkeling, zullen mensen
steeds vaker na het afronden van hun formele opleiding cursussen en andere opleidingen
volgen. Ontwikkeling en educatie gaan een leven lang door en ook voor mensen die zich in
de loop van hun leven verder willen ontwikkelen, kan de bibliotheek een rol van betekenis
vervullen. Op veel plekken werkt de bibliotheek al samen met aanbieders van andere onderwijstypen
dan het primair onderwijs, zoals volksuniversiteiten en ROC’s. 71 Maatschappelijke
aandacht voor ‘leven lang leren’ zal deze samenwerking doen toenemen en intensiveren
evenals de noodzaak tot het faciliteren van een (digtale en/of fysieke) leer- en werkomgeving.
Ook de rol die bibliotheken hebben in het ondersteunen van (volwassen) achterblijvers in
de samenleving vraagt om een focus die meer dan voorheen gericht is op verschillende
volwassen doelgroepen. Om te zorgen dat iedereen mee kan komen in het realiseren van een
kennissamenleving is aandacht geboden voor de relatief grote groep mensen die achterblijft,
bijvoorbeeld omdat zij moeite hebben met lezen en schrijven. De bibliotheek kan en wil
hier op veel plekken een belangrijke ondersteunende of faciliterende partij zijn. Bijvoorbeeld
door een bijdrage te leveren aan de bestrijding en het voorkomen van laaggeletterdheid en
bij het ondersteunen van de (groeiende) groep inburgeraars bij het opdoen van taalvaardigheid
en kennis over de Nederlandse samenleving. Met deze en hierboven beschreven
educatieve activiteiten kan de bibliotheek een belangrijke rol (blijven) spelen bij het streven
van de Nederlandse regering naar een plek in de top vijf van wereldwijde kenniseconomieën.
3.1.4 Ontmoeting en debat: belangrijk streven, maar weinig (h)erkenning bij gebruikers
In paragraaf 2.1.3 werd de afname van sociale cohesie geschetst als mogelijk gevolg van de
toenemende individualisering. In veel bibliotheken is aandacht voor de sociale functie.
Onder de noemer ‘ontmoeting en debat’ streeft men ernaar om burgers een aangename
verblijfplaats te bieden waar mensen voor hun plezier naartoe komen om in een veilige en
neutrale omgeving een krant of tijdschrift te lezen, en een kop koffie te drinken. Maar ook
met de organisatie van bijeenkomsten wordt ontmoeting, integratie en samenhang in de
gemeenschap nagestreefd. In de Richtlijn voor basisbibliotheken is hierover te lezen dat
‘de sociale cohesie wordt versterkt door het organiseren van activiteiten die zijn gericht
op integratie en inburgering, of het opwaarderen van een buurt’ 72 . Vooral bij bibliotheken
in kleine kernen, waar alternatieve openbare en neutrale plekken om elkaar te ontmoeten
vaak ontbreken, is veel aandacht voor deze sociale functie. Sommige bibliotheken zetten
ook nadrukkelijk in op deze functie in het beleid.
Door veel bibliotheken wordt ontmoeting en debat gezien als belangrijke kernfunctie van
de bibliotheek. Door veel burgers wordt de bibliotheek echter nog nauwelijks met deze
activiteiten geassocieerd. Klanttevredenheidsonderzoeken tonen vaak aan dat het ontmoeten
van andere mensen voor slechts weinig bibliotheekgebruikers een specifieke reden is om
de bibliotheek te bezoeken. Ook hebben maar weinig mensen interesse in het bezoeken
van lezingen, exposities of bijeenkomsten rond maatschappelijke thema’s. Hoe het gebruik
van de bibliotheek aangaande de functie ‘ontmoeting en debat’ zich in omvang precies
Nieuwe bibliotheken, nieuwe competenties
25

26
Andere dingen doen en dingen anders doen
verhoudt tot de meer traditionele functies zoals lezen en literatuur, is moeilijk in te schatten.
De belangrijkste reden hiervoor is dat het nog ontbreekt aan instrumenten om dit nauwkeurig
te meten. Of van een sociale functie werkelijk sprake is blijft dan ook voor een groot
deel de vraag. Daar komt bij dat door de ontwikkeling van een uitgebreide online dienstverlening
juist deze functie van de bibliotheek onder druk komt te staan. Als mensen immers
thuis kunnen blijven voor de vervulling van hun bibliotheekbehoeften, zullen velen zichzelf
een tochtje naar de fysieke bibliotheek besparen. Wel vormt de maatschappelijke aandacht
voor sociale cohesie voor bibliotheken een kans hier een rol te pakken. Doen zij dit en willen
zij dat deze rol ook zichtbaar is, dan vergt dit niet alleen deskundigheid op het gebied van
het organiseren en faciliteren van ontmoeting, maar ook op het presenteren en vermarkten
van deze functie.
3.1.5 Kunst en cultuur: encyclopedierol ingevuld, maar weinig (h)erkenning bij gebruikers
In de Richtlijn voor basisbibliotheken krijgt de bibliotheek binnen het domein kunst en cultuur
een encyclopediefunctie toegewezen. Binnen deze functie vervult de bibliotheek een brede
rol die verder gaat dan de band die zij vanouds heeft met literatuur. Met haar collectie van
onder andere bladmuziek, cd’s, dvd’s, informatieve boeken en tijdschriften stimuleert en
ondersteunt zij zowel actieve als passieve cultuurdeelname. Hetzelfde doen bibliotheken met
de presentatie van uitingen van en materialen over intellectuele en artistieke activiteiten.
Ook ondersteunt en faciliteert de basisbibliotheek gerichte dienstverlening voor culturele
manifestaties die elders in het verzorgingsgebied worden georganiseerd, bijvoorbeeld
door de verstrekking van programma-informatie en kaartverkoop. Maar bibliotheken
organiseren daarnaast ook zelf voorstellingen, concerten, tentoonstellingen en andere
culturele evenementen.
Net als bij de kernfunctie ‘ontmoeting en debat’ proberen sommige bibliotheken zich
duidelijk te positioneren en ontwikkelen als encyclopedie van kunst en cultuur. Zij gaan
steeds vaker de samenwerking aan met andere culturele organisaties. Op het gebied van
de organisatie van activiteiten komen de culturele en de sociale (ontmoetings)functie
samen. De maatschappelijke aandacht voor sociale cohesie kan dan ook tevens voor deze
functie dan een stimulerende factor zijn. Tegelijkertijd ontvangt de bibliotheek voor deze
functie, net als voor de ontmoeting- en debatfunctie, minder interesse en bekendheid van
haar gebruikers dan op haar meer traditionele functies. Verschillende onderzoeken laten
zien dat van interesse voor activiteiten zoals lezingen en tentoonstellingen slechts in kleine
mate sprake is bij zowel leden als niet-leden. Ook voor een cultuurpunt en waar bijvoorbeeld
informatie over en toegangskaarten voor (lokale) culturele activiteiten worden aangeboden,
toont men in onderzoek niet veel belangstelling. 73 Het gegeven dat culturele (achtergrond)
informatie, verkoopkanalen en zelfs de culturele uitingen zelf zich steeds meer naar het
web verplaatsen, zou deze functie van bibliotheken nog verder onder druk kunnen zetten.
Hoewel bibliotheken hierin veelal een maatschappelijke rol voor zichzelf zien weggelegd,
is het dus nog maar de vraag in hoeverre de rol van bibliotheken op het gebied van kunst
en cultuur toekomstbestendig is. Dit zal natuurlijk ook afhangen van de beleidskeuzes die
individuele basisbibliotheken maken en de deskundigheid waarmee deze functie wordt
ingericht. Kiezen bibliotheken ervoor zich op dit vlak wel degelijk in te zetten, dan vraagt
dat om specifieke competenties. Niet alleen in de vorm van (actuele) kennis over kunst en
cultuur, maar in de vorm van kunde om activiteiten te organiseren en samenwerking aan
te gaan met maatschappelijke en culturele partners.
Nieuwe bibliotheken, nieuwe competenties

Andere dingen doen en dingen anders doen
3.2 Een nieuw soort dienstverlening aan de gebruiker In de vorige
paragraaf was te lezen dat verschillende ontwikkelingen in samenleving en branche bij
bibliotheken zorgen voor verschuivingen binnen en tussen de kernfuncties van de bibliotheek.
Sommige functies lijken niet (meer) als vanzelfsprekend bij de bibliotheek te passen en
accenten en prioriteiten (zijn) komen te verliggen. In paragraaf 3.2 staan de veranderingen
centraal die betrekking hebben op de manier waarop bibliotheken vormgeven aan de
dienstverlening rondom deze kernfuncties. Hierin worden aspecten als afstemming op
gebruikerswensen (paragraaf 3.2.1) en snelheid en gemak (3.2.2) steeds belangrijker. En
met deze punten in het achterhoofd worden nieuwe concepten geïntroduceerd voor
vormgeving van en innovatie binnen de dienstverlening (3.2.3).
3.2.1 Afstemming op doelgroepen
Sociaal-culturele ontwikkelingen hebben gezorgd voor een palet aan leefstijlen, behoeften
en gedragingen. Bibliotheken hebben hierdoor te maken met een pluriformiteit aan klanten
en behoeften. Zowel de groep gebruikers als de groep niet-gebruikers bestaat uit een
verscheidenheid aan individuen met elk hun eigen achtergrondkenmerken, gedraging,
genrevoorkeuren, redenen om de bibliotheek (niet) te bezoeken, et cetera. Uit noodzaak
om de neergaande trend van bibliotheekgebruik te keren, wordt het steeds belangrijker dat
de producten en de collectie van de bibliotheek worden afgestemd op de (potentiële)
gebruiker. Een fundamentele verandering die heeft plaatsgevonden in bibliotheken is dan
ook die van een relatief aanbodgerichte organisatie naar een meer vraaggerichte organisatie.
Om deze transitie waar te maken zien bibliotheken zich steeds vaker gedwongen bedrijfseconomische
principes toe te passen op het gebied van marketing en communicatie, die
gericht zijn op het werven, vasthouden en tevredenstellen van gebruikers. Parallel aan deze
ontwikkeling groeide de afgelopen jaren het besef van het belang meer te weten over
(potentiële) gebruikers. Wie zijn zij? Wat doen zij? Hoe kan de bibliotheek hen (beter)
van dienst zijn? Gebruikersonderzoek, marktonderzoek en klantsegmentatie 74 worden
steeds vaker ingezet voor het ontwikkelen van dienstverlening op maat. Resultaat van dit
maatwerk is productdifferentiatie: een divers aanbod voor de verschillende geprioriteerde
doelgroepen.
De mate waarin verschillende doelgroepen binnen de dienstverlening van bibliotheken
specifieke aandacht krijgen, is niet stabiel. Ontwikkelingen in de samenleving zorgen ervoor
dat hierin accenten kunnen komen te verschuiven. Zo krijgen bibliotheken door de vergrijzing
in toenemende mate te maken met oudere doelgroepen. In een vooruitblik op de
samenleving vanuit demografie en individualisering stellen De Haan et al (2001) dat deze
toekomstige groep ouderen een ander, meer uitbundig, consumptiepatroon zal vertonen
dan de groep ouderen van vroeger en nu. Deze groep beschikt over een gemiddeld hoog
niveau van materiële welvaart, gewenning aan een actieve en afwisselende besteding van
de vrije tijd en een goede gezondheid. Dit maakt hen een welgestelde groep die nog lang
actief en vitaal zal blijven en daarmee een mogelijk zeer interessante doelgroep voor
bibliotheken. In de nabije toekomst zal dit leiden tot een grotere afstemming van bijvoorbeeld
collectie en activiteitenaanbod op deze specifieke groep. Maar ook in de manier
waarop diensten en producten worden aangeboden. Met de stijging van het aantal
senioren in de samenleving neemt ook het aantal (potentiële) bibliotheekgebruikers toe
die bijvoorbeeld een beroep moet doen op thuisbezorging en op mogelijkheden voor
aangepast lezen.
Nieuwe bibliotheken, nieuwe competenties
27

28
Andere dingen doen en dingen anders doen
Zoals we reeds zagen in paragraaf 3.1.3, willen en kunnen bibliotheken ook voor de omvangrijke
groep laaggeletterden en groeiende groep nieuwe Nederlanders een betekenisvolle
rol (blijven) spelen. Door de ontwikkeling van een breed scala aan materialen en diensten
dat is afgestemd op alle groepen en behoeften kunnen bibliotheken voor nieuwe Nederlanders
functioneren als centra voor educatie, cultuur, informatie en ontmoeting en hen
ondersteunen in hun inburgering en het leren van de Nederlandse taal. 75 Het onderzoek
naar de leerfunctie van bibliotheken toont dat echter nog niet alle bibliotheken zijn ingericht
op deze groep nieuwe Nederlanders. In 2009 had iets meer dan de helft van de bibliotheken
een speciaal aanbod voor laaggeletterden en 40% voor anderstaligen. Anderstaligen kunnen
echter in een kwart van de bibliotheken in geen enkele vestiging terecht voor speciaal aanbod.
3.2.2 Snelheid en gemak: digitale dienstverlening
Een belangrijke verschuiving in de dienstverlening waarmee bibliotheken in ieder geval
afstemming zullen vinden met specifieke wensen en behoeften van verschillende doelgroepen,
is het aanbod van digitale diensten. Door veranderingen in het tijdsbestedingspatroon
van mensen en de knelpunten die zij hierin ervaren, ontstaat onder burgers een
steeds grotere behoefte aan snelheid en gemak. Alternatieve aanbieders, die snelheid,
toegankelijkheid, gemak, keuzemogelijkheid en individueel maatwerk hoog in het vaandel
hebben staan, zijn hen hierin tijdig tegemoetgekomen met de ontwikkeling van digitale
diensten en e-commerce. Daardoor geldt inmiddels voor de bevrediging van een variëteit
aan bibliotheekgerelateerde behoeften dat mensen het huis niet meer uit hoeven. Digitale
boekwinkels, zoals Amazon en bol.com bieden de mogelijkheid om 24 uur per dag, zeven
dagen per week te winkelen. Niet alleen zoeken, bestellen en betalen wordt online geregeld,
de producten worden daarnaast binnen afzienbare tijd thuis bezorgd. Ook voor de advisering
bij de keuze van een boek, evenals voor het beantwoorden van een informatieve vraag
hoeven mensen niet langer een bezoek te brengen aan de bibliotheek. Zij gaan via andere
wegen op zoek. De opkomst van mobiele en draadloze technologie maakt het mogelijk
om deze wegen niet alleen thuis, maar ook op elke andere gewenste plek te bewandelen
middels laptop, palmtop of mobiele telefoon.
Deze ontwikkelingen dwingen bibliotheken om de eigen dienstverlening eens goed onder
de loep te nemen en waar nodig aan te passen aan een veranderend verwachtings- en
behoeftepatroon van gebruikers. Het besef dat een grote innovatieslag nodig is om ook de
bibliotheek tegemoet te kunnen laten komen aan deze veranderingen en de bibliotheek
daarmee toekomstbestendig te maken, is in de hele branche doorgedrongen. Zowel de
Raad voor Cultuur in zijn advies ‘Bibliotheekvernieuwing 2009 – 2012’ 76 als de commissie-
Calff in het advies ‘Innovatie met Effect’ 77 ondersteunen dit besef en geven aan dat prioriteit
hierbij moet liggen bij de digitale dienstverlening. Uitgangspunt is daarbij dat relevante
content zo eenvoudig mogelijk toegankelijk is voor een zo groot mogelijk publiek.
E-commerce zal daarom ook voor bibliotheken een steeds belangrijkere plek innemen.
Momenteel bieden alle bibliotheken de mogelijkheid om online in de catalogus van de
betreffende bibliotheek te zoeken. Materialen kunnen via die weg tevens gereserveerd en
verlengd worden. Met de ontwikkeling van de Nationale Bibliotheek Catalogus worden
deze mogelijkheden verder uitgebreid. Gebruikers kunnen via een centraal georganiseerde
databank alle (fysieke en digitale) materialen zoeken en opvragen die bij openbare en
wetenschappelijke bibliotheken (en bij voorkeur ook andere partijen) beschikbaar zijn.
Daarnaast worden andere soorten content aangeboden zoals recensies op internet, covers,
persmappen en film- en geluidsfragmenten die met de betreffende titel in verband staan.
Mogelijkheden om online lidmaatschaps-, leen-, en boetegelden te betalen worden op
Nieuwe bibliotheken, nieuwe competenties

Andere dingen doen en dingen anders doen
nog maar weinig plekken aangeboden. Maar ook aan de ontwikkeling van deze online
betaalfunctionaliteiten wordt op landelijk niveau momenteel wel gewerkt.
Met de gemaksdienst waarbij boeken worden thuisbezorgd, wordt door enkele bibliotheken
geëxperimenteerd. Maar vooralsnog bestaat deze dienstverlening voornamelijk voor mensen
die niet goed ter been zijn en dus niet zelf naar de bibliotheek kunnen komen om materialen
te halen. 78 Terwijl uit onderzoek blijkt dat voor bijna een kwart van zowel de leden als de
niet-leden het gebruik van de bibliotheek interessanter zou worden als zij materialen thuis
zouden ontvangen. 79 De komst van het e-book maakt de thuisbezorging van content
makkelijker. Niet alleen het zoeken en bestellen gebeurt dan online, ook de content komt
via een snelle en relatief gemakkelijke weg bij de aanbieder die deze kan raadplegen waar
en wanneer dat uitkomt. Voor veel mensen vormt het lezen van digitale e-books een aantrekkelijk
alternatief voor het papieren boek. 80 De ontwikkelingen binnen bibliotheken op
dit vlak zijn dan ook in volle gang. Veel bibliotheken zijn inmiddels druk bezig om hun leespubliek
voor te lichten over e-books en e-readers. In een steeds groter wordend aantal
bibliotheken kunnen leden ook al e-readers en e-books lenen, echter afspraken met uitgevers
zorgen ervoor dat de e-books nog niet voor een grotere groep lezers toegankelijk
worden. Zijn juridische barrières eenmaal weggenomen en e-books ondergebracht bij het
leenrecht, dan zullen bibliotheken in toenemende mate te maken krijgen met deze nieuwe
vorm van digitale dienstverlening. Dit zal niet alleen betekenen dat zij e-books aanbieden,
maar in eerste instantie ook dat de dienstverlening gericht is op het ondersteunen van
mensen bij het gebruik van deze nieuwe technologie.
3.2.3 Nieuwe concepten voor de vormgeving en inrichting van de dienstverlening
In de vorige paragraaf lazen we dat bibliotheken met de ontwikkeling van innovatieve
(digitale) diensten tegemoet proberen te komen aan de groeiende behoefte onder burgers
aan snelheid en gemak. Deze ontwikkeling wil echter niet zeggen dat het idee van een
bibliotheek als fysieke plek volledig overboord wordt gezet. Ook op dit vlak wordt druk
geïnvesteerd om de bibliotheekvestiging te behouden als aantrekkelijke verblijfplek waar
verschillende doelgroepen worden geïnspireerd en gestimuleerd tot lezen, lenen, bezoeken
en ontmoeting. Nieuwe concepten worden ontwikkeld die als uitgangspunt dienen voor de
inrichting van het gebouw en de dienstverlening. Zo nemen bibliotheken winkelformules
vanuit de detailhandel over waarmee ze zich tot een groot warenhuis omvormen. Voor de
totstandkoming van deze concepten maken bibliotheken vaak gebruik van marktonderzoek
en klantprofielen. In 2009 nam een groep van tien bibliotheken het voortouw in de ontwikkeling
van een franchiseformule voor openbare bibliotheken, gefinancierd door het
Ministerie van OCW. In deze formule staan onderlinge samenwerking en herkenbaarheid
van de bibliotheek centraal. De franchiseformulegedachte benadrukt de beleving van de
klant en op basis van de klantbehoefte wordt de organisatie ingericht. Termen als hospitality
(gastvrijheid) en hostmanship (gastheerschap) komen binnen deze concepten vaak terug
als belangrijke elementen in de dienstverlening. Van medewerkers wordt dan ook gevraagd
dat zij bij hun handelen redeneren vanuit de klantwens en dat zij tevens beschikken over
verkoopvaardigheden met als doel de uitleencijfers een impuls te geven.
Ook wat betreft het bibliotheekwerk voor de jeugd worden (nieuwe) dienstverleningconcepten
geïntroduceerd. In september 2010 lanceerde de VOB het project de Bibliotheek
van de 100 Talenten, een innovatief concept voor de jeugdbibliotheek van de toekomst.
Het concept werd ontwikkeld in samenwerking met designers, filosofen, architecten,
kinderen, bibliothecarissen, gameontwerpers en organisatiedeskundigen om in te kunnen
Nieuwe bibliotheken, nieuwe competenties
29

30
Andere dingen doen en dingen anders doen
spelen op de nieuwe manieren waarop kinderen zichzelf informeren en hun verbeelding
organiseren. Het nieuwe concept is toepasbaar op de inrichting van de jeugdafdeling van de
bibliotheek, maar ook op de programmering. Het idee is dat kinderen zelf een belangrijke
rol krijgen bij het gestaltegeven aan de nieuwe jeugdbibliotheek.
3.3 Andere taken en een andere manier van werken Door de verschuivingen
in de functies van de bibliotheek en de veranderende dienstverlening zullen
vanzelfsprekend ook verschuivingen plaatsvinden in de taken en werkzaamheden die
medewerkers uitvoeren. Doordat nieuwe keuzes (moeten) worden gemaakt tussen wat de
bibliotheek nog wel of niet doet en door technologische ontwikkelingen komen op sommige
plekken traditionele bibliotheektaken te vervallen en komen er op andere plekken juist
nieuwe taken bij. Sommige oude taken blijven deel uitmaken van het takenpakket, maar
dienen op een nieuwe manier te worden uitgevoerd. In onderstaande paragrafen bespreken
we welke traditionele taken minder relevant zijn geworden en welke nieuwe taak- en aandachtgebieden
er in de werkzaamheden van bibliotheekmedewerkers juist bij zijn gekomen.
3.3.1 Wegvallen van taken
Automatisering van routinematige taken en schaalvergroting door fusie hebben de laatste
jaren gezorgd voor het wegvallen van een flink aantal traditionele taken van bibliotheekmedewerkers.
Deze taken zijn weggehaald uit functies en geconcentreerd in een beperkt
aantal specialistische functies in de backoffice 81 , worden op centraal niveau opgepakt, of
uitbesteed aan andere partijen. Het proces van uitlenen en innemen is grotendeels geautomatiseerd,
evenals de verwerking van geretourneerd materiaal. Hierdoor zijn traditionele
baliewerkzaamheden veelal verdwenen of ingedamd. Hetzelfde geldt voor administratieve
taken zoals abonnementbeheer en facturering. Daarnaast zijn logistieke handelingen rondom
mediaverwerking de laatste jaren flink geëvolueerd door bijvoorbeeld de invoer van RFID
(Radio Frequency Identification) 82 . De rol van bibliotheekmedewerkers als adviseur op het
gebied van materiaalkeuze en als leverancier van achtergrondinformatie wordt daarnaast
meer en meer overgenomen door internet.
Momenteel vinden daarnaast veel bewegingen plaats waarbij bibliotheektaken worden
gecentraliseerd en opgeschaald. Deze ontwikkeling komt veelal voort uit de behoefte aan
en noodzaak tot het efficiënter inrichten van de bedrijfsvoering die bijvoorbeeld voortvloeit
uit (opgelegde) bezuinigingen. Fusies en de vorming van basisbibliotheken hebben er toe
geleid dat veel medewerkers geen aanschaflijsten meer zien, slechts enkelen zich bezighouden
met het doen van nieuwe aankopen en de verwerking van materialen wordt geregeld
op een centrale plek. Sommige backofficetaken worden daarnaast provinciaal georganiseerd
door PSO’s (provinciale steunorganisaties), bijvoorbeeld op het gebied van de collectievorming
en transport. Een voorbeeld van landelijke opschaling is de mogelijkheid die
NBD/Biblion biedt om materialen volledig uitleenklaar af te nemen. Met de oprichting van
Stichting Bibliotheek.nl is in 2010 een start gemaakt met de invoer van de landelijke digitale
bibliotheek, waarmee een verschuiving is ingezet naar een meer landelijke aanpak op het
gebied van bijvoorbeeld catalogiseren, collectioneren en websiteontwikkeling. Al deze
ontwikkelingen zorgen er voor dat veel traditionele backofficetaken verdwijnen uit het
takenpakket van bibliotheekmedewerkers.
3.3.2 Van productoriëntatie naar klantoriëntatie
In paragraaf 2.2.2 was te lezen dat in de afstemming van de dienstverlening de klant meer
en meer centraal komt te staan. Ook in de feitelijke dienstverlening op de werkvloer is dit
Nieuwe bibliotheken, nieuwe competenties

Andere dingen doen en dingen anders doen
het geval. Met de invoer van zelfbediening in steeds meer bibliotheken hebben medewerkers
‘de handen vrij’ om achter de balie vandaan te komen, een proactieve houding aan te
nemen en klanten te woord te staan. Steeds meer bibliotheken nemen afscheid van het
werken achter balies. Ze wijzen hun frontofficemedewerkers een rol toe als gastvrouw of
gastheer die veel contact heeft met de klant of van informatiemedewerker die rondloopt.
Van deze gastvrouwen en wandelende informatiemedewerkers wordt verwacht dat ze
bewegen en herkenbaar zijn. Dit vraagt bij de medewerkers om kennis van de klant, de
vaardigheid om bij diens leefwereld aan te sluiten, inlevingsvermogen en interculturele
competentie. Met dit laatste wordt bedoeld dat iemand zich niet alleen bewust is van
verschillen en gelijkenissen tussen culturen, maar dat diegene ook beschikt over bepaalde
kennis en vaardigheden om te kunnen werken en communiceren met anderen wiens waarden,
gedragingen en omgevingen anders zijn dan de eigen. Bovendien komen in de omgang
met mensen (en in het bijzonder jeugd) competenties op het gebied van pedagogiek en
didactiek goed van pas.
3.3.3 Public affairs en aantonen maatschappelijke waarde
De recente (aankondiging van) bezuinigingen op het bibliotheekwerk hebben binnen
samenleving en politiek discussie en vragen teweeggebracht over de maatschappelijke
waarde van de bibliotheek en daarmee de rechtmatigheid van de bibliotheek als zijnde een
uit publieke middelen gefinancierde instelling. Cijfers over het afnemende gebruik van de
bibliotheek doen de twijfels hierover versterken. Voor bibliotheken is het hierdoor onontkoombaar
dat zij zich meer toeleggen op het aantonen van hun maatschappelijke waarde
of opbrengst, bijvoorbeeld op het gebied van taalvaardigheid, inburgering en-of sociale
cohesie. Bovendien groeit het belang van een sterke positionering en het creëren van
draagvlak bij burger en politiek.
3.3.4 Cultureel ondernemerschap en (gemeentelijk) opdrachtgeverschap
Twijfels over publieke legitimatie en (de aankondiging van) bezuinigingen vergroten ook
de noodzaak tot cultureel ondernemerschap. Volgens de Vereniging voor Nederlandse
Gemeenten (VNG) vergroten bibliotheken hun maatschappelijke legitimatie wanneer zij
‘zich sterker op hun omgeving oriënteren en actief nagaan welke bijdrage zij kunnen leveren
aan de doelstellingen van lokale overheden, onderwijsorganisaties, zorginstellingen en
eventueel het bedrijfsleven’. 83 Door een partnerrol te spelen voor gemeente en lokale
(maatschappelijke) organisaties, verankeren bibliotheken zich breder in de (lokale)
samenleving en kunnen zij voor meer burgers meer betekenen. Om dit te realiseren zijn
ondernemingsvaardigheden nodig. Belangrijk hierbij is dat de bibliotheken vanzelfsprekende
samenwerkingspartners worden binnen de lokale context en dat lokale partijen gaan
beseffen dat zij de expertise van de bibliotheken goed kunnen gebruiken. Investeren in
(nieuwe) contacten is hierbij cruciaal (zie paragraaf 3.3.4).
Vanwege het spelen van een partnerrol bij het uitwerken van gemeentelijk beleid, raakt het
thema cultureel ondernemerschap volgens de VNG aan het gemeentelijk opdracht geverschap.
Deze financierings- of opdrachtrelatie tussen bibliotheek en gemeente neemt steeds
vaker de vorm aan van budgetgestuurde contractfinanciering. Dit houdt in dat de gemeente
aan de bibliotheek een budget toekent dat aan de uitvoering van vooraf afgesproken taken
besteed moet worden. Deze vorm van financiering vergroot het belang van het vooraf helder
formuleren en op resultaatgerichte wijze nastreven van te leveren prestaties.
Nieuwe bibliotheken, nieuwe competenties
31

32
Andere dingen doen en dingen anders doen
3.3.5 Alternatieve financiering
In de voorafgaande paragrafen zagen we dat bibliotheken hun publieke legitimatie kunnen
versterken door zich meer te ontwikkelen op het gebied van public affairs en te manifesteren
als cultureel ondernemer. Toch zullen bibliotheken zich, om een adequaat antwoord te
hebben op de rem op overheidssubsidies, ook minder sterk afhankelijk moeten maken van
deze subsidies en zich oriënteren op alternatieve financieringsbronnen. Dit vraagt bij
medewerkers niet alleen om een verbeterde professionaliteit op het gebied van lobby en
fondswerving, maar ook op het gebied van het schrijven van heldere resultaatgerichte
(financierings)plannen en commercieel handelen.
3.3.6 Netwerken en verbindingen leggen
Een belangrijke uitdaging waar bibliotheken die zich ontwikkelen richting het cultureel
ondernemerschap voor staan, is de verandering van een relatief op zichzelf staande organisatie
naar een meer lokale netwerkorganisatie. Binnen de verschillende kern functies
worden partnerschappen aangegaan met andere (lokale) organisaties. Zo wordt samengewerkt
met educatieve instellingen op het gebied van ‘ontwikkeling en educatie’ en met
culturele instellingen voor activiteiten rondom ‘ontmoeting en debat’. Het creëren en
beheren van netwerken en onderhouden van samenwerkrelaties wordt door deze ontwikkeling
steeds belangrijker. Bij medewerkers vraagt dit om een proactieve houding naar
lokale organisaties en vaardigheden die raken aan account- en relatiemanagement.
3.3.7 Projectmatig werken
In voorafgaande paragrafen bleek dat een aantal vaste routinematige taken aangaande
bijv. de uitleenfunctie van bibliotheken uit het takenpakket van medewerkers verdwijnen.
Tegelijkertijd komen er nieuwe taken bij. Vaak hebben deze nieuwe taken te maken met
de relatie tussen de bibliotheek en haar gebruikers, subsidiënt en de samenleving. Maar
ook wat betreft de inhoudelijke invulling van de kernfuncties zijn bibliotheekmedewerkers
de laatste jaren andere dingen gaan doen. Met de toekenning van de kunst en cultuur en
ontmoeting en debat tot kernfuncties van de bibliotheek is het producten- en dienstenaanbod
van veel bibliotheken bijvoorbeeld verbreed van het aanbieden van een collectie
naar de organisatie van verschillende soorten activiteiten. Met deze activiteiten willen
bibliotheken inspelen op actuele trends en ontwikkelingen en op wat leeft onder de doelgroepen.
Dit betekent dat veel werkzaamheden een ander, meer projectmatig karakter
hebben gekregen en een andere aanpak vergen dan de uitvoer van de meer traditionele en
routinematige werkzaamheden. Vaak wordt in een (multidisciplinair) projectgroep binnen
een bepaalde tijd toegewerkt naar een specifiek vooraf bepaald resultaat (bijvoorbeeld de
organisatie van een themaweek). Om dit te realiseren worden specifieke middelen (tijd,
geld en mensen) beschikbaar gesteld en wordt er vaak een projectleider verantwoordelijk
gesteld voor het behalen van het resultaat. Het werken in zo’n projectgroep vraagt om
inhoudelijke kennis van maatschappelijke trends en ontwikkelingen en organisatorische
vaardigheden op het gebied van samenwerken, onderling communiceren, plannen, en
resultaatgerichtheid. Voor projectleiderschap zijn daarnaast vaardig heden op het gebied
van aansturen en enthousiasmeren een pre.
Nieuwe bibliotheken, nieuwe competenties

Andere dingen doen en dingen anders doen
3.4 Conclusie: een nieuw profiel voor de bibliotheekmedewerker
Bibliotheken worden geconfronteerd met verschillende in- en externe ontwikkelingen die
er voor zorgen dat verschuivingen plaatsvinden in de functies, dienstverlening en manier
van werken van bibliotheken. Brengen we deze verschuivingen samen, dan vormt zich
langzaam een nieuw profiel van de bibliotheekmedewerker die beschikt over een breed
pakket aan competenties.
Kort samengevat is deze nieuwe medewerker bekend met de omgeving of context waarbinnen
hij de werkzaamheden uitvoert en bekend met de doelgroepen die daarbinnen
extra aandacht behoeven. Hij gedraagt zich als cultureel ondernemer met een extern
gerichte blik en een open en actieve houding. Daarbij legt hij zich niet alleen toe op het
realiseren van bibliotheekdoelen, maar heeft hij ook oog voor de doelen van andere maatschappelijke
organisaties en weet hij deze te verbinden met de doelen en activiteiten van
de bibliotheek. Op die manier weet hij de verankering van de bibliotheek in de samenleving
te versterken en bovendien een positieve bijdrage te leveren aan bekendheid, een sterke
positionering en draagvlak bij burger en politiek.
De medewerker levert een bijdrage aan de inrichting van de dienstverlening rondom de
vijf kernfuncties en de implementatie en inbedding van innovatieve concepten. Als gids
voor burgers in een informatiewereld weet hij zich probleemloos te redden met de zich snel
ontwikkelende communicatie- en informatietechnologieën. Op het gebied van educatie
kan hij individuele burgers ondersteunen en faciliteren en houdt hij zich bezig met thema’s
als mediawijsheid, leesbevordering, leven lang leren en laaggeletterdheid. Bij deze activiteiten
zet hij niet alleen uitgebreide kennis in over de relevante themagebieden, maar toont
hij zich ook vaardig op het gebied van didactiek en pedagogiek. Om (educatieve) activiteiten
vorm te geven vormt de medewerker een belangrijke spil tussen bibliotheek en onderwijs
en beschikt hij over de vaardigheden om een uitgebreid netwerk op te bouwen (zowel met
onderwijsorganisaties als met andere maatschappelijke organisaties).
Hoewel ‘lezen en literatuur’ bij sommige bibliotheken als kernfunctie terrein verliest, weet
de medewerker met actuele en brede maatschappelijke, culturele en literaire kennis een
stimulerende en adviserende rol te spelen bij het lezen en leesplezier van burgers. En hij weet
een prettige omgeving te creëren waarin bezoekers graag verblijven en met een passend
en aantrekkelijk aanbod (collectie en activiteiten) verleid worden tot gebruik, bezoek en
ontmoeting. In zijn handelen, richt hij zich proactief naar de gebruiker en stelt diens wensen,
eisen en behoeften te allen tijde centraal. De organisatie van projecten en activiteiten pakt
hij tot slot op efficiënte en effectieve wijze aan door toepassing van belangrijke principes
voor het managen van werk en projecten, waarbij hij ook de sociale communicatieve
aspecten rondom samenwerken en netwerken niet uit het oog verliest.
Nieuwe bibliotheken, nieuwe competenties
33

34
4 Aansluiting opleidingenaanbod
op het nieuwe profiel van de
bibliotheek medewerker
Centraal in dit onderzoek staat de mate waarin competentie-eisen uit de branche aansluiten
op (competenties die aan bod komen in) het opleidingenaanbod. In hoofdstuk 3 was te lezen
hoe verschillende ontwikkelingen in samenleving en branche hebben geleid tot verschuivingen
in de functies en dienstverlening van bibliotheken. Gevolg is dat er ook verschuivingen
hebben plaatsgevonden in de taken die medewerkers uitvoeren en de kennis en
vaardigheden waarover zij dus moeten beschikken. In dit hoofdstuk kijken we in hoeverre
de huidige opleidingen ervoor zorgen dat (toekomstige) bibliotheekmedewerkers deze
kennis en vaardigheden inderdaad onder de knie krijgen.
In paragraaf 4.1 bespreken we de huidige reguliere (bibliotheek)opleidingen op mbo-niveau
en in paragraaf 4.2 op hbo- niveau. Beide paragrafen worden onderverdeeld in subparagrafen.
In de eerste subparagraaf geven we een korte omschrijving van de algemeen geldende
competentieprofielen die in het verleden zijn opgesteld voor de verschillende opleidingen.
Deze profielen zijn en worden gebruikt bij het accrediteren en (door)ontwikkelen van
opleidingsprogramma’s. Ze geven een beschrijving van de bekwaamheden waarover een
bibliotheekmedewerker zou moeten beschikken en de waardering van functies, taken en
werkzaamheden. Voor het mbo is een beroeps(competentie)profiel opgesteld waarin de
werkzaamheden en competenties zijn beschreven die nodig zijn voor het beroep van
informatiedienstverlener. Dit beroepscompetentieprofiel heeft de basis gevormd voor
Nieuwe bibliotheken, nieuwe competenties

Aansluiting opleidingenaanbod op het nieuwe profiel van de bibliotheekmedewerker
het kwalificatiedossier voor de mbo-opleidingen informatiedienstverlening (IDV). Voor het
hbo zijn de competenties die de basis vormen voor de opleiding Informatiedienstverlening
en – Management (IDM) vastgelegd in het dossier ‘Kerncompetenties voor de informatieprofessional’.
We kijken hoe deze profielen tot stand zijn gekomen en in hoeverre ze aansluiten
bij de veranderingen in het bibliotheekwerk. 84
In de tweede subparagraaf zoomen we voor elk van de onderwijsniveaus in op het daadwerkelijke
aanbod van opleidingen. We bespreken welke verschillende opleidingsinstituten
de betreffende mbo- en hbo-opleidingen aanbieden, de mate waarin de opleidingscurricula
aansluiten op de (toekomstige) competentie-eisen uit de branche en de ontwikkelingen
die bij deze opleidingsinstituten spelen op het gebied van bijvoorbeeld instroom. Om deze
informatie boven tafel te krijgen zijn twee wegen bewandeld. Enerzijds zijn de websites
van de verschillende onderzoeksinstituten geraadpleegd voor algemene informatie over
vakkenpakketten en aandachtsgebieden. Daarnaast zijn verschillende overleggen en bijeenkomsten
georganiseerd en bijgewoond waarin is gesproken met vertegenwoordigers
van deze opleidingen. Deze overleggen vonden meestal plaats tijdens bijeenkomsten van
verschillende overkoepelende overlegorganen die door de opleiders zelf in het leven zijn
geroepen. Gedurende de verschillende gesprekken bleek duidelijk dat momenteel druk
wordt nagedacht en gesproken over de toekomst van de opleidingen en hun directe link
met het bibliotheekveld. Omdat bij veel opleidingen, evenals bij de bibliotheken, sprake is
van een periode van herbezinning, hadden de gesprekken dan ook niet alleen een kennismakend
en onderzoekend, maar ook in grote mate al een afstemmend en vooruitblikkend
karakter.
In de slotparagraaf (paragraaf 4.4) wordt een concluderend antwoord gegeven op de vierde
deelvraag over de mate van aansluiting tussen de competentie-eisen uit de branche en het
huidige opleidingenaanbod.
4.1 Mbo-opleiding Informatiedienstverlening (IDV) Op het mbo worden
studenten aan de opleiding Informatiedienstverlening opgeleid tot archiefmedewerker,
bibliotheekmedewerker of informatieverzorger. In deze paragraaf kijken we welke profielen
ten grondslag liggen aan de invulling en ontwikkeling van deze opleiding en in hoeverre
deze aansluiten bij de competentie-eisen uit het beroepenveld, namelijk de bibliotheken
(paragraaf 4.1.1). Voor de vindplek van de profielen verwijzen we naar de bronvermelding
en literatuurlijst. Ook bespreken we waar de opleiding wordt aangeboden en welke ontwikkelingen
er bij de aanbieders spelen die van invloed zijn op de toekomst van de opleidingen
(paragraaf 4.1.2).
4.1.1 Beroepscompetentieprofiel en kwalificatiedossier
De competenties die centraal staan in de IDV-opleidingen zijn vastgelegd in het beroepscompetentieprofiel.
85 Dit profiel wordt opgesteld in opdracht van en in samenwerking met
het georganiseerde bedrijfsleven en krijgt hiervan ook een formele status. In het profiel
staan drie aspecten centraal: kerntaken, werkprocessen en de vakkennis en vaardigheden
die noodzakelijk zijn bij de uitvoering van de werkzaamheden. Elk werkproces is afgezet
tegen een lijst van 25 vrij algemene competenties. Deze lijst heeft betrekking op wat men
noemt de bekwaamheden die aangewend worden bij de uitvoering van de werkprocessen
van een kerntaak.
Nieuwe bibliotheken, nieuwe competenties
35

36
Aansluiting opleidingenaanbod op het nieuwe profiel van de bibliotheekmedewerker
Op basis van het beroepscompetentieprofiel is een kwalificatiedossier opgesteld, dat
eind 2010 is vastgesteld door het kenniscentrum ECABO. 86 In dit dossier wordt een korte
omschrijving gegeven van de beroepengroep, de taken die de beroepsbeoefenaar zoal
uitvoert en de competenties die hij daarbij nodig heeft. Tevens worden de diploma-eisen
beschreven. Deze eisen samen geven weer wat een gediplomeerde moet kunnen wanneer
hij op de arbeidsmarkt start. Het onderwijs gebruikt dit kwalificatiedossier voor de ontwikkeling
van het eigen opleidingsprofiel en daarmee het vormgeven van concrete
opleidingen en examens. Elke IDV-opleiding moet aan minstens 70% van de eisen uit het
kwalificatiedossier voldoen om te worden gekwalificeerd.
Aansluiting met het beroepenveld
Uit de competenties die zijn beschreven in het beroepscompetentieprofiel en kwalificatiedossier
blijkt dat de opleiding IDV zeer nadrukkelijk gericht is op een specifieke beroepsgroep,
namelijk bibliothecaris of informatiemedewerker. Specifieke aspecten van het
bibliotheekwerk worden helder en gedetailleerd beschreven, evenals de beroeps- en competentie-eisen
die daaruit voortvloeien. De beschreven werkzaamheden en competenties
hebben een duidelijk frontofficekarakter. De focus in dit profiel lijkt dan ook te liggen op
de wat zachte competenties rondom de omgang met klanten en uitvoerende activiteiten
rondom de begeleiding van activiteiten en het beheren en presenteren van materialen.
Daarbij worden competenties rondom didactiek en presentatie als belangrijk gezien en
ook de voor bibliotheken steeds belangrijker wordende competentie ‘ondernemend en
commercieel handelen’ wordt genoemd. Wat men hier precies mee bedoelt, wordt echter
niet nader beschreven.
Wat verder opvalt, is dat specifieke themagebieden en doelgroepen aangaande de brede
maatschappelijke functie van de bibliotheek, die in het bijzonder van belang zijn voor
openbare bibliotheken, op sommige plekken wel worden genoemd, maar niet zijn verwerkt
in de uiteindelijke kwalificatie-eisen. In de inleiding en in de discussiepunten wordt gerefereerd
aan enkele belangrijke maatschappelijke ontwikkelingen die in hoofdstuk 2 en 3 van
dit rapport zijn beschreven. Men benoemt bijvoorbeeld het belang van kennis en vaardigheden
op het gebied van: winkelvaardigheden (gastvrouw/-heerschap, retail marketing),
actualiteit en culturele/maatschappelijke ontwikkelingen, (jeugd-)literatuur, leesbevordering,
dyslexie en analfabetisme, educatiebegrippen, -doelstellingen en -infrastructuren (op het
gebied van bijvoorbeeld media-, literaire-, kunst-, cultuur- en erfgoed educatie), mediawijsheid.
Deze relevante thema’s en competenties lijken echter op een later moment
aan het profiel te zijn toegevoegd en worden ook niet meegenomen in de uiteindelijke
kwalificaties waaraan opleidingen moeten voldoen. Zij worden dus ook niet meegenomen
in de diploma-eisen die uit het kwalificatiedossier worden afgeleid.
Om te benadrukken dat de kwaliteitseisen in het dossier wel degelijk aansluiten bij de veranderingen
in het bibliotheekwerk, wordt in het dossier aangegeven dat voor de beschrijving
van sommige werkzaamheden is gekozen voor een brede benaming. Achterliggende
gedachte hierbij is dat de werkzaamheden meerdere soorten kernfuncties van bibliotheken
kunnen raken, zoals leesbevordering en taalontwikkeling. Dit is bijvoorbeeld het geval bij
het opzetten en organiseren van projecten en activiteiten. De keuze voor een brede benaming
betekent echter niet dat de inhoudelijke kennis en vaardigheden die het vergt om
deze functies op basis van activiteiten en projecten vorm te geven ook werkelijk aan bod
komen in de opleidingen.
Nieuwe bibliotheken, nieuwe competenties

Aansluiting opleidingenaanbod op het nieuwe profiel van de bibliotheekmedewerker
4.1.2 Het huidige aanbod van IDV-opleidingen
De mbo-opleiding IDV is aan drie reguliere opleidingsinstituten in Nederland te volgen:
ROC Midden Nederland, ROC van Twente en ROC de Friese Poort. Deze instituten hebben hun
krachten gebundeld in de zogenoemde Bibliotheekacademie waarin ze samenwerken bij
o.a. de ontwikkeling van nieuw lesmateriaal en toetsen en bij de uitwisseling van docenten
en trainers. Naast het reguliere aanbod is het bij deze ROC’s ook mogelijk om voor een
bibliotheek maatwerkcursussen te laten ontwikkelen die zijn afgestemd op een specifieke
opleidingsvraag.
Teruglopende instroom
Cijfers van het ECABO laten zien 87 dat alle mbo-opleidingen momenteel te maken hebben
met een terugloop in de studentenaantallen. In het schooljaar 2010-2011 was sprake van
slechts 140 deelnemers van de mbo-opleiding IDV aan de verschillende ROC’s. In de voorafgaande
jaren (2005-2009) schommelde dit aantal nog tussen de 190 en 245. De gegevens
laten ook zien dat het aantal deelnemers dat zich in 2010 in het eerste verblijfsjaar bevindt
(dus de nieuwe instroom), ten opzichte van het vorige jaar meer dan gehalveerd is.
De reden voor de afnemende instroom zoekt men vooral in het imagoprobleem van het
bibliotheekvak dat ervoor zorgt dat jongeren geen interesse meer hebben voor de opleiding.
Deze ontwikkeling heeft geleid tot twijfels over de huidige arbeidsmarktrelevantie van de
opleidingen en zorgen over de toekomst. Op een aantal plekken is de opleiding IDV al volledig
uit het reguliere aanbod van een ROC verdwenen. Men acht de kans groot dat hetzelfde
gebeurt bij ROC’s die de opleiding IDV op dit moment nog wel aanbieden.
Behoefte aan korte trajecten
De opleiding Informatiedienstverlening kent twee leerwegen: de Beroeps Opleidende Leerweg
(BOL) en de Beroeps Begeleidende Leerweg (BBL). De eerste leerweg bestaat uit een
volledige dagopleiding inclusief beroepspraktijkvorming die op sommige opleidingen ook
in deeltijd te volgen is (deeltijd-BOL). De tweede leerweg is een deeltijdopleiding waarbij
een baan wordt gecombineerd met één schooldag in de week. Naast de terugloop in
studentenaantallen valt op in de cijfers van ECABO, dat onder studenten vooral behoefte
lijkt te zijn aan een verkorte leerweg. Zo’n 70% van de instroom bestaat uit studenten die
de opleiding verkort of in deeltijd volgen (zijinstroom of BBL). Studenten zijn daarnaast
opvallend vaak ouder dan 30 jaar (60%). Men verwacht dat ook in de komende jaren vooral
behoefte zal zijn aan zijinstroom. Daarnaast verwacht men dat er veel vraag zal zijn naar
het volgen van losse modules via het contractonderwijs. Sommige ROC’s werken dan ook
nauw samen aan de ontwikkeling van specifieke functietrainingen en opleidingsmodules
die ze naast het reguliere programma aanbieden.
Aansluiting met het beroepenveld
In paragraaf 4.1.1 was te lezen dat het kwalificatiedossier voor de opleiding IDV op veel
punten wel, echter op een aantal andere punten nog niet helemaal aansluit op de competenties
die door de bibliotheekbranche gewenst zijn. Uit de informatie op internet over de
opleidingen en in de gesprekken met opleiders blijkt dat de themagebieden die ontbreken
in het kwalificatiedossier inderdaad niet of onvoldoende in de opleiding voorkomen. Dit is
ook niet vreemd, aangezien men zich voor accreditatie in het curriculum voor 70%-80% aan
de geformuleerde kwalificaties uit het kwalificatiedossier moet houden. Gevolg hiervan is
ook dat de curricula van de verschillende ROC’s sterk op elkaar lijken.
Nieuwe bibliotheken, nieuwe competenties
37

38
Aansluiting opleidingenaanbod op het nieuwe profiel van de bibliotheekmedewerker
In de gesprekken benadrukt men de bereidheid en de wens om samen met de branche
en het opleidingenveld een betere aansluiting te realiseren. Deze wens komt voort uit de
zorgen om de teruglopende instroom die op een afnemende arbeidsmarktrelevantie van
de opleidingen lijkt te duiden. Daarbij doen de opleiders een duidelijke oproep aan de
branche om met een gezamenlijk en breed gedragen beeld van het bibliothecarisvak te
komen waarmee opleiders bij de invulling van hun specifieke curricula rekening kunnen
houden. Opleiders geven aan dat de bibliotheekbranche niet eenduidig is in de wensen en
eisen voor de competenties van medewerkers. Men heeft hierdoor slecht zicht op wat de
branche nu echt wil. Een belangrijke oorzaak van deze versnippering zit hem in het feit dat
opleiders te maken hebben met verschillende bibliotheekorganisaties die zowel landelijk
(SIOB, VOB en tot januari 2011 ook de Werkgeversvereniging Openbare Bibliotheken), als
provinciaal (PSO’s) en regionaal (basisbibliotheken) opereren. Naast deze organisaties is
er bovendien nog een aantal overkoepelende partijen met vertegenwoordigers uit deze
verschillende lagen die zich gezamenlijk over het thema HRM en opleidingen buigt. Op die
manier is er een pluriform beeld ontstaan van groepen die zich bezig houden met het
thema opleidingen, elk met een eigen visie op de (gewenste) structuur en inhoud van
opleidingen. Wat betreft verschillen in opvattingen over de inhoudelijke invulling van
curricula legt de ene organisatie bijvoorbeeld nadruk op vaardigheden rondom informatie
en advies, en de ander vooral op gastvrouwschap (zoals men in opleidingen voor horecaberoepen
aangeleerd krijgt). En waar men bij de ene organisatie meer de richting op wil
van cultuurhuizen, ziet men bij een andere organisatie de toegevoegde waarde van bibliotheekmedewerkers
vooral op het gebied van onderwijs, didactiek en pedagogiek.
Wat betreft de structuur verschillen de opvattingen in de branche bijvoorbeeld over de
duur en het niveau van de opleiding. Sommigen vinden een specialistische voltijdopleiding
onontbeerlijk, terwijl men op andere plekken meer oren heeft naar een bouwwerk van
losse componenten of bibliotheekspecifieke modules. Deze modules kunnen samen een
volledige opleiding vormen, maar ook in deeltijd aangeboden worden, als contractonderwijs
of als vrijekeuzeruimte boven op een andere opleiding. Over dit vraagstuk geven
opleiders zelf aan dat de branche bij het aanbieden van deeltijdtrajecten of modules zou
moeten streven naar opleidingseenheden die apart gecertificeerd kunnen worden en
beloond met een volwaardig en officieel erkend diploma. Dit maakt het volgen van zo’n
module aantrekkelijker voor zowel student als werkgever, met het oog op arbeidsmarktmobiliteit
en financiering. Ook geeft men aan dat wel rekening gehouden moet worden met
het feit dat de oriëntatie bij specifieke modules puur ligt op beroepsspecifieke competenties
en niet op basiscompetenties zoals taal en rekenen. Deze beperking bemoeilijkt of verhindert
de doorstroom van gediplomeerden op de arbeidsmarkt en binnen het onderwijs
(naar het hbo). Bovendien beperkt het ontbreken van basiscompetenties de brede inzetbaarheid
van werknemers in zowel de bibliotheekbranche als daarbuiten, omdat de student
vooral leert wat deze morgen meteen kan gebruiken, maar niet wat deze later (eventueel
in een ander beroep) kan gebruiken.
Wat betreft het niveau van taken verschillen de opvattingen binnen de branche over het
niveau waarop het vak van informatieprofessional (zowel in front- als backoffice) moet
worden uitgevoerd. Dit meningsverschil sluit aan bij de discussie die in bibliotheken nog
geregeld wordt gevoerd over het opleidingsniveau dat noodzakelijk is om informatie en
adviesactiviteiten te kunnen (en mogen) uitvoeren in de frontoffice. In praktijk zijn twee
tendensen te onderscheiden. In de meeste gevallen is sprake van mbo’ers die taken uitvoeren
in de frontoffice en de zwaardere informatievragen doorspelen naar de hbo’er in
Nieuwe bibliotheken, nieuwe competenties

Aansluiting opleidingenaanbod op het nieuwe profiel van de bibliotheekmedewerker
de backoffice. 88 In de praktijk blijkt dat er slechts in weinig gevallen sprake is van een
dergelijk complexe informatievraag dat deze doorgespeeld moet worden naar een hbo’er.
Veelal hebben vragen die medewerkers in de frontoffice gesteld krijgen betrekking op de
vindplek van materialen (en wc) en op praktische zaken zoals openingstijden en boetes. 89
Vervolgtraject
Tijdens de gesprekken met de opleiders wordt duidelijk aangegeven dat een eenduidig
beeld vanuit de branche gewenst is. Als dit beeld er is, zouden activiteiten op poten gezet
kunnen worden om een betere aansluiting van de opleidingen op dat beeld te realiseren.
Wel benadrukken de opleiders daarbij gebonden te zijn aan de eisen uit het kwalificatiedossier
dat in 2011 voor vier jaar is vastgelegd. Gevolg is dat men slechts kan meebewegen
binnen de vastgestelde kwalificaties of gebruik kan maken van de 20% vrije ruimte die niet
hoeft aan te sluiten bij officiële kwalificatie-eisen. Ook geeft men aan dat voor de realisatie
van een betere aansluiting niet bij uitstek investeringen nodig zijn in de ontwikkeling van
nieuwe cursussen en modules, maar dat voor een groot deel geput kan worden uit andere
mbo-opleidingen. Opleidingen die in deze context worden genoemd, hebben te maken
met vakgebieden binnen onder andere de horeca, ICT, en het onderwijs (bijvoorbeeld
onderwijsassistent).
4.2 Hbo-opleiding Informatiedienstverlening en -management
(IDM) Informatiedienstverlening en –management (IDM) is een vierjarige hbo-opleiding
die de oorspronkelijke opleiding BDI, opleiding voor Bibliotheek en Documentaire Informatieverzorging,
opvolgt. Paragraaf 4.2.1. bespreekt de profielen die de basis vormen voor de
ontwikkeling en accreditatie van de curricula van deze opleiding. Paragraaf 4.2.2 geeft een
beknopte beschrijving van de opleidingen zelf en de ontwikkelingen die daar momenteel
plaatsvinden.
4.2.1 Beroeps- en opleidingsprofielen
In 2000 werd het dossier ‘Focus op kennis’ opgesteld door een projectgroep van deskundigen
uit het werkveld van informatieprofessionals. 90 Het dossier vormt het geheel van enerzijds
een beroepsprofiel en anderzijds een opleidingsprofiel.
Het beroepsprofiel beschrijft de dominante ontwikkelingen waarmee de beroepspraktijk
te maken heeft. Tevens geeft het beroepsprofiel een beschrijving van de organisaties en
functies waarin de afgestudeerden van de opleiding IDM werkzaam zijn en van de competenties
waarover de beginnende beroepsbeoefenaar dient te beschikken om deze functies
adequaat te kunnen vervullen. De competenties zijn uitgesplitst in algemene en beroepsspecifieke.
De beroepsspecifieke competenties zijn, zoals de naam al aangeeft, specifiek
voor de bijdrage die de IDM’er levert aan de kerntaken van de organisatie. Ze zijn geordend
naar vier fasen: het absorberen, genereren, verspreiden en exploiteren van kennis.
De algemene competenties zijn niet specifiek voor de IDM’er en brengen tot uitdrukking
vanuit welke attitude en ‘geestegesteldheid’ de specifieke competenties in de praktijk
worden benut. Deze competenties worden onderverdeeld naar vier groepen: persoonlijk
meesterschap, expliciteren van eigen visie en vormen van een gemeenschappelijke visie,
het vermogen als groep te leren, systeemdenken.
Het tweede onderdeel van het dossier ‘Focus op Kennis’ wordt gevormd door het opleidingsprofiel.
Dit onderdeel bevat de afspraken die de hogescholen gezamenlijk hebben
gemaakt over de vertaling van het beroepsprofiel in een onderwijsprogramma. Elke
Nieuwe bibliotheken, nieuwe competenties
39

40
Aansluiting opleidingenaanbod op het nieuwe profiel van de bibliotheekmedewerker
individuele IDM-opleiding concretiseert de competenties, zoals vastgesteld in het beroepsprofiel
en zoals ze zijn opgenomen in het opleidingenprofiel, en werkt deze uit in het eigen
curriculum. Uitgangspunt is daarbij dat de vastgestelde competenties voor ten minste
70% deel uitmaken van de totale set competenties per opleiding.
Uit de behoefte om het bestaande profiel uit 2000 aan te scherpen en voor hbo-opleidingen
voor informatieprofessionals een gemeenschappelijke kern vast te leggen, nam het Landelijk
Overleg van IDM-opleidingen in 2006 het initiatief tot het opstellen van een nieuw competentieprofiel,
genaamd ‘Kerncompetenties voor de informatieprofessional, zestien illustraties’
91 . Voor het beschrijven van de kerncompetenties zijn de ‘bouwstenen’ uit het profiel
voor de Bachelor of ICT van het hbo als uitgangspunt genomen (analyseren, adviseren,
ontwerpen, realiseren en beheren). Het dossier bevat de uitgewerkte competenties en een
aantal voor het werkveld relevante beroepssituaties.
Aansluiting met het beroepenveld
Wat als eerste opvalt in het meest actuele IDM-profiel is dat de omschrijving van werkzaamheden
en competenties veel algemener is dan die in de mbo-profielen. Waar in de
mbo-profielen nog duidelijk bibliotheekspecifieke themagebieden aan bod kwamen, is dat
voor het hbo niet het geval. Wat we zien is een redelijk algemene en abstracte omschrijving
van het vak informatieprofessional, die los staat van het type organisatie waarbinnen dit
vak wordt uitgeoefend. Daarbij lijkt de nadruk nog steeds te liggen op juist de traditionele
aspecten van informatiedienstverlening voor het verzamelen, opslaan en beschikbaar stellen
van informatie. In hoofdstuk 3 was te lezen dat de noodzaak voor bibliotheken om mee te
gaan in ontwikkelingen op het gebied van media en informatie steeds groter wordt. Burgers
zien de bibliotheek niet langer als het kennisinstituut waar ze heen moeten voor hun informatieve
vragen en denken zichzelf wel te kunnen redden, bijvoorbeeld op internet. Bibliotheken
moeten daarom, om een rol te kunnen blijven spelen in de informatiefunctie, op
de hoogte zijn van en meegaan met de vele technologische ontwikkelingen waarvan op
dit vlak sprake is. Competenties die betrekking hebben op deze ontwikkelingen en dus de
meer moderne aspecten van informatiedienstverlening, (denk aan de inzet van nieuwe media,
social networks, cloud computing, open access, et cetera) blijven in het profiel onderbelicht.
Hetzelfde geldt voor het thema mediawijsheid, dat met het oog op deze nieuwe vormen
van informatievoorziening steeds belangrijker wordt.
Naast de (kennis- en) informatiefunctie is het bibliotheekwerk zoals gezegd opgebouwd
rondom vier andere kernfuncties: ontmoeting en debat, kunst en cultuur, ontwikkeling en
educatie en lezen en literatuur. Van medewerkers wordt verwacht dat zij ook deze functies
mede vorm en inhoud kunnen geven. Rondom deze kernfuncties blijft het hbo-profiel
echter volledig in gebreke. Specifieke doelgroepen die deze kernfuncties raken en themagebieden
zoals laaggeletterdheid, inburgering, leesbevordering en leven lang leren, komen
in de competentiebeschrijving voor de IDM-opleidingen niet terug. Andere essentiële
aspecten die te maken hebben met het feit dat bibliotheken zich moeten bewegen in
maatschappelijke en politieke context komen ook niet voor. Denk bijvoorbeeld aan de
omgang met klanten en stakeholders, cultureel ondernemerschap, lobby, het creëren van
draagvlak, subsidie- en fondsenwerving, et cetera.
Rondom organisatorische competenties is op enige punten wel degelijk sprake van aansluiting.
Aspecten als projectmatig werken, samenwerken in teams, plannen en organiseren
en resultaatgerichtheid worden voor bibliotheken steeds belangrijker. Op basis van het
Nieuwe bibliotheken, nieuwe competenties

Aansluiting opleidingenaanbod op het nieuwe profiel van de bibliotheekmedewerker
IDM-profiel valt te verwachten dat dit aspecten zijn die in de hbo-opleidingen voldoende
aan bod komen.
4.2.2 Het huidige aanbod van IDM-opleidingen
De opleiding IDM wordt op de volgende vier hogescholen in Nederland aangeboden:
Hanze Hogeschool Groningen, Haagse Hogeschool, Saxion Hogeschool Deventer en de
Hogeschool van Amsterdam. Deze vier opleidingsinstituten hebben zich, tezamen met
Avans hogeschool in Breda, 92 verenigd in het Landelijk Overleg IDM. 93
Herstructurering
De beroepspraktijk van de informatieprofessional verandert en de hbo-opleidingen voor
informatieprofessionals moeten zich voortdurend aanpassen aan nieuwe omstandigheden.
De manier waarop en de mate waarin dit gebeurt verschilt per opleidingsinstituut. Zo heeft
elk instituut op basis van de eigen interpretatie van het vak van informatieprofessional een
aantal belangrijke veranderingen doorgevoerd in zowel de inhoud en opbouw als in de
benaming voor opleiding en vakken. Op enkele hogescholen heeft men de bestaande IDMopleidingen
op laten gaan in een nieuwe, bredere opleiding. De opleidingen zijn hierdoor
deel gaan uitmaken van bredere clusters. Vaak is het de student mogelijk gemaakt om
binnen deze clusters een eigen weg uit te stippelen met major- en minorprogramma’s. In
sommige gevallen ging deze ontwikkeling samen met de wijziging van de oorspronkelijke
naam Informatie Dienstverlening en – Management in een meer aantrekkelijke of ‘sexy’
naam. Bij Saxion Hogeschool in Deventer ging men op 1 januari 2011 van start met een
nieuw opleidingscluster genaamd Academie voor Creatieve Technologie (textielopleiding,
kunst en techniek, opleidingen onder Media, informatie en communicatie). Binnen dit
cluster maakte de opleiding IDM plaats voor de opleiding Human Information Design and
Strategy (HIDS). In Groningen werd de opleiding IDM ondergebracht in het Instituut voor
Communicatie en Media, in Den Haag in het domein ICT en media en in Amsterdam in het
domein Media, Creatie en Informatie. Afhankelijk van het domein waarin de opleiding is
ondergebracht, mag een afgestudeerde IDM’er na afronding van de opleiding de titel
Bachelor of ICT (Den Haag), óf Bachelor of Communication (Groningen, Deventer,
Amsterdam) dragen.
Teruglopende instroom
Een belangrijk punt dat ook de hbo-opleiders zorgen baart, is de forse terugloop van de
instroom op de IDM-opleidingen in Nederland. Het aantal nieuwe studenten daalde van
343 studenten in 1996 naar ongeveer 50 in 2008. Het totaal aantal studenten dat een IDMopleiding
volgt, daalde in deze periode van 1427 naar 437. Kennelijk vinden studiekiezers
het vak van informatieprofessional en de studie die hiertoe opleidt niet aantrekkelijk
genoeg. Ook kan het zijn dat de opleiders in onvoldoende mate de aandacht van studiekiezers
weten te trekken. Deze ontwikkeling is niet alleen nadelig voor de opleidingen,
maar ook voor de dagelijkse praktijk waarin de vraag naar informatiespecialisten op de
arbeidsmarkt juist toeneemt. Vacatures op het gebied van informatie-, content- en kennismanagement
binnen de bedrijfscontext staan nu al lang open en het vinden van gekwalificeerd
personeel voor deze functies wordt steeds lastiger. Om de instroom van de opleidingen
én de bekendheid van het beroep van informatiespecialist te verhogen, hebben de opleiders
en de vertegenwoordigers van het werkveld zich verenigd in een Taskforce arbeidsmarktcommunicatie
(TACIS). In deze Taskforce is men bezig met het ontwikkelen van een
arbeidsmarktcampagne die gericht is op scholieren.
Nieuwe bibliotheken, nieuwe competenties
41

42
Aansluiting opleidingenaanbod op het nieuwe profiel van de bibliotheekmedewerker
Aansluiting met het beroepenveld
In paragraaf 4.2 werd geconstateerd dat het in de profielen die de basis vormen voor de
IDM-opleidingen ontbreekt aan specifieke competenties die te maken hebben met de
(vernieuwde) brede functie van de bibliotheek in de samenleving. Omdat de profielen de
basis vormen voor de ontwikkeling van opleidingscurricula mogen we verwachten dat deze
aspecten ook in de opleidingen zelf onvoldoende aan bod zullen komen. Uit de informatie
op de websites en gesprekken met de opleiders blijkt dat dit op veel punten inderdaad het
geval is. De focus in de thema’s en vakken binnen de curricula ligt op informatie- (en content)
management. De andere maatschappelijke domeinen waarbinnen de bibliotheek zich
begeeft (ontmoeting, debat, kunst, cultuur, educatie, lezen) komen in de opleidingen, net
als in de profielen, niet of zeer weinig aan bod. Wel kwam in de gesprekken duidelijk naar
voren dat de actuele technologische ontwikkelingen en gevolgen hiervan op het vak van
informatieprofessional, die ontbraken in het profiel, wel degelijk een belangrijke plek hebben
in diverse cursussen en modules. En ook mediawijsheid wordt in de meeste opleidingen
als belangrijk thema erkend en behandeld.
Vervolgtraject
Net als door de mbo-opleiders geven ook de hbo’ers aan zeer open te staan om gezamenlijk
na te denken over en aan de slag te gaan met het invullen van de zogenaamde ‘witte vlekken’
in de opleidingen. Ook het hbo zou daarbij gebruik kunnen maken van (vakken uit)
andere opleidingen waarbij specifieke bibliotheekrelevante thema’s wel aan bod komen.
Te denken valt aan een opleiding als de pabo, waarbinnen leren en didactiek belangrijke
onderdelen zijn. En eveneens overeenkomstig aan het mbo denkt men aan de samenstelling
van specifieke modules, die in de bestaande opleiding ingepast kunnen worden of in de
vrijekeuzeruimte bovenop een heel andere opleiding gevolgd kunnen worden. Tot slot
wordt ook hier duidelijk de wens geuit om een eenduidige boodschap en één aanspreekpunt
te hebben vanuit de bibliotheekbranche in plaats van een versnippering aan contactpersonen
en opvattingen over opleidingen.
4.3 Conclusie: onvoldoende aansluiting tussen opleidingen en de
wensen vanuit het beroepenveld Op basis van de inhoudelijke beschouwing en
beoordeling van de competentieprofielen voor het reguliere onderwijs, informatie op de
website van opleiders en gesprekken met opleiders kunnen we concluderen dat de bestaande
opleidingen voor (toekomstig) bibliotheekmedewerkers in onvoldoende mate recht doen
aan de veranderende (en breder wordende) rol van de bibliotheek in de samenleving en
daarmee gepaard gaande nieuwe manier van werken. Leggen we de inzichten uit de
besproken profielen bij elkaar, dan zijn op een aantal punten duidelijke witte vlekken of
themagebieden te benoemen die in de reeds bestaande competentieprofielen ontbreken,
maar die wel degelijk relevant zijn. Vooral die competenties die te maken hebben met de
maatschappelijke rol van de bibliotheek op andere dimensies dan kennis en informatie
ontbreken. En ook blijven organisatorische thema’s rondom het op efficiënte en projectmatige
wijze inrichten van de dienstverlening en de waarborging van draagvlak en financiële
zekerheid op veel plekken onderbelicht.
Tegelijkertijd worden opleiders op zowel mbo- als hbo-niveau geconfronteerd met een
zorgelijke terugloop in studentenaantallen. Om deze terugloop een halt toe te roepen en
de arbeidsmarktrelevantie van de opleidingen te borgen, geeft men aan met bibliotheken in
gesprek te willen over en aan de slag willen gaan met het realiseren van een betere aansluiting.
Bijvoorbeeld door de gezamenlijke ontwikkeling van bibliotheekspecifieke
Nieuwe bibliotheken, nieuwe competenties

Aansluiting opleidingenaanbod op het nieuwe profiel van de bibliotheekmedewerker
opleidingsmodules. Deze modules zouden op verschillende manieren in het bestaande
onderwijsaanbod geïntegreerd en aangeboden kunnen worden: in de vorm van een los
onderdeel voor zij-instromers; als vast of vrijekeuze onderdeel in de reguliere IDV- of IDM-
opleidingen en als vast of vrijekeuze onderdeel voor studenten van andere opleidingen.
Voor de ontwikkeling van deze modules zou in veel gevallen geput kunnen worden uit
andere opleidingen waar competenties aan bod komen die ook voor bibliotheekwerk relevant
zijn. Wel benadrukken de opleiders dat het voor het aangaan van zo’n samenwerking
nadrukkelijk gewenst is dat zij te maken hebben met meer eenduidigheid aangaande de
opvattingen en wensen uit te branche.
De wens voor een eenduidig beeld uit de bibliotheekbranche vormt de achtergrond voor
het volgende hoofdstuk. Hierin werken we toe naar een alomvattend totaalbeeld van
gewenste competenties van bibliotheekmedewerkers, dat een brede vertegenwoordiging
van de branche draagt.
Nieuwe bibliotheken, nieuwe competenties
43

44
5 De juiste competenties voor een
passend opleidingenaanbod
De voorafgaande hoofdstukken lieten zien dat bibliotheken worden geconfronteerd met
een variëteit aan ontwikkelingen die van invloed is op de functie die zij vervullen en de
manier waarop zij haar dienstverlening inrichten. Het huidige aanbod van reguliere mbo-
en hbo-opleidingen is onvoldoende ingespeeld op de taken voor medewerkers die daar uit
voortvloeien en het medewerkerprofiel dat daarbij past. De vijfde en laatste deelvraag in
dit onderzoek luidt: wat zou er aan het huidige opleidingenaanbod moeten veranderen
om een betere aansluiting met de competentie-eisen van de branche te realiseren? In
hoofdstuk 5 worden de bevindingen uit eerdere hoofdstukken samengebracht om tot een
antwoord te komen op deze deelvraag. Met in het achterhoofd de ontwikkelingen in
samenleving en branche (hoofdstuk 2); de verschuivingen in functie, dienstverlening en
manier van werken (hoofdstuk 3) en de bibliotheekrelevante competenties die in het huidige
opleidingenaanbod al wel aan bod komen (hoofdstuk 4), werken we toe naar een
algemene overview van de competenties waarop (toekomstig) bibliotheekmedewerkers
geschoold zouden moeten worden. Omdat in hoofdstuk 4 bleek dat de reeds bestaande
profielen voor het reguliere onderwijs op specifieke competentiegebieden lacunes overlieten,
staan we in paragraaf 5.1 eerst even stil bij andere bronnen waarmee we deze lacunes kunnen
invullen. Het totaalbeeld dat ontstaat, vormt het instrumentele eindresultaat van dit
onderzoek. Dit eindresultaat wordt in paragraaf 5.2 ingeleid en gepresenteerd in de bijlage.
Nieuwe bibliotheken, nieuwe competenties

De juiste competenties voor een passend opleidingenaanbod
5.1 Competenties die de branche heeft geformuleerd Naast de profielen
die reguliere hbo- en mbo-opleiders hebben opgesteld, zijn de laatste jaren ook binnen de
branche initiatieven geweest om overzichtelijk te maken wat het bibliotheekwerk in verschillende
functies en op verschillende niveaus behelst en welke competenties daarbij passen.
Omdat deze profielen zijn ontwikkeld door de branche zelf, is te verwachten dat deze een
betere reflectie zijn van de eisen die de branche stelt aan haar medewerkers. We bespreken
kort de oorsprong en toepassing van deze brancheprofielen (paragraaf 5.1.1 tot en met
paragraaf 5.1.4) en de mate waarin deze profielen inderdaad beter tegemoetkomen aan de
ontwikkelingen en verschuivingen in het bibliotheekwerk (paragraaf 5.1.5).
5.1.1 Opleidingsprofielen van het HR-netwerk
In 2009 stelde de werkgroep Opleidingen van het HR-Netwerk in opdracht van VOB/WOB
twee opleidingsprofielen (mbo en hbo) op voor de bibliotheekbranche. 94 Aanleiding voor
het opstellen van deze profielen was een groeiende behoefte aan coördinatie op het gebied
van opleidingen. Men nam een enorme wildgroei waar van een zeer uitgebreid en divers
aanbod aan opleidingen, trainingen en cursussen voor bibliotheekmedewerkers, zowel
binnen als buiten de branche. Om betere coördinatie, efficiëntie en kwaliteitswaarborg te
realiseren ontstond het plan om een landelijk opleidingscentrum in te richten. De op te
stellen profielen zouden gelden als uitgangspunt voor de eisen waaraan de opleidingen in
het centrum zouden moeten voldoen. In de profielen wordt onderscheid gemaakt tussen
gedragscompetenties en vakmatige competenties. Rondom verschillende bibliotheekthema’s
zijn een hoofdcompetentie en subcompetenties op verschillende niveaus geformuleerd
(mbo-hbo).
5.1.2 Opleidingsprofielen voor branchecursussen en -trainingen
Naast de opleidingsprofielen die werden samengesteld door het HR-netwerk zijn de afgelopen
jaren ook profielen ontwikkeld voor de ontwikkeling van cursussen, trainingen of
opleidingsmodules rondom specifieke specialismen of taakgebieden aangaande het
bibliotheekwerk. Voorbeelden hiervan zijn de opleiding tot Mediacoach en de opleidingen
die zijn samengesteld voor het project Kunst van Lezen, op het gebied van leesbevordering
en mediawijsheid. 95 Binnen deze profielen krijgen bepaalde aspecten die in het reguliere
onderwijsaanbod onderbelicht blijven veel aandacht. Competenties zijn bijvoorbeeld
geformuleerd aangaande: didactiek en leerstijlen, schoolorganisatie en onderwijsprocessen,
het begeleiden van groepen, voorlezen en vertellen, leesbevordering en leesbeleving, jeugdliteratuur,
leerkrachten adviseren en ondersteunen, onderhouden van netwerken, et cetera.
5.1.3 Functieprofielen in de cao
Een functieprofiel biedt inzicht in welke bagage nieuwe medewerkers geacht worden met
zich mee te dragen in een bepaalde functie. Binnen de bibliotheekbranche wordt gebruikgemaakt
van verschillende functies en profielen, beschrijvingen en benamingen daarvan.
Hierdoor is het complex om een overzicht te geven van alle daarin geformuleerde competenties.
Wel kunnen we ons richten tot de cao waarin een aantal referentie- of voorbeeldfuncties
opgenomen, die zijn bedoeld als ijkmateriaal voor de waardering van bibliotheekfuncties.
96 De referentiefuncties vormen als het ware een model-beschrijving van een functie
met een erbij vermelde salarisschaal en kunnen dienen als handreiking voor het proces van
functiewaarderen door de werkgever. De specifieke invulling van de functies kan verschillen
per bibliotheek. Bij de referentiefuncties wordt beschreven wat de resultaatgebieden zijn
van de betreffende functie (werkzaamheden en verantwoordelijkheden), welke belangrijke
vaardigheden nodig zijn om de functie te kunnen bekleden en over welke kennis en ervaring
Nieuwe bibliotheken, nieuwe competenties
45

46
De juiste competenties voor een passend opleidingenaanbod
de medewerker moet beschikken. De competenties worden uitgesplitst in resultaatgebieden,
belangrijke vaardigheden, kennis en ervaring. De lijst geeft een breed beeld van de activiteiten,
verantwoordelijkheden van bibliotheekmedewerkers en de vaardigheden, kennis
en ervaring die daarbij moeten worden ingezet. Specialistische functies die niet zozeer
betrekking hebben op specifiek bibliotheekwerk zijn hierbij niet meegenomen (denk aan
managementassistent, ICT-adviseur, medewerker systeembeheer/gebouwbeheer, logistiek/chauffeur,
medewerker kwaliteitszorg, controller, medewerker P en O). Vanwege de
toename van het belang van marketing, communicatie en pr betrekken we de competenties
die worden genoemd bij de specifieke functies medewerker marketing en medewerker pr/
voorlichting wel bij het totaaloverzicht van relevante competenties voor het bibliotheekwerk.
5.1.4 Functiebeschrijvingen in de FOBID-wiki
Om de verscheidenheid aan functiebeschrijvingen bij elkaar te brengen, die naast en op
basis van de referentiefunctie uit de cao worden ontwikkeld, heeft de opleidingscommissie
van de FOBID een wiki opgezet met een overzicht van verschillende beschrijvingen van
bibliotheek- en informatiefuncties. 97 Doelen van deze wiki zijn om meer inzicht te verkrijgen
in de aard en het niveau van verschillende bibliotheek- en informatiefuncties en tot meer
uniformiteit in functiebeschrijvingen binnen de bibliotheekwereld te komen. De competenties
zijn uitgesplitst naar vereiste specifieke vaardigheden, functiespecifieke kennis,
vereiste routine/ervaring, competenties en persoonskenmerken.
5.1.5 Match van de branchecompetenties met het nieuwe profiel van bibliotheekmedewerker
Zoals verwacht, zijn de profielen die zijn ontwikkeld door de branche zelf, een betere reflectie
van het veranderende bibliotheekwerk dan de profielen die zijn opgesteld voor en door
het onderwijs. Op een aantal plekken vormen zij dan ook een goede basis om lacunes die
de profielen van het onderwijs open lieten, in te vullen.
In de omschrijving van bibliotheekfuncties, zoals gegeven in de cao en door de FOBID,
komen organisatorische competenties rondom bijvoorbeeld het werken aan projecten,
beleidsontwikkeling, cultureel ondernemen en marketing vaak voor. Hetzelfde geldt voor
sociaal-communicatieve competenties rondom contacten met klanten. Minder vaak vinden
we competenties terug op het gebied van lobby, het creëren van draagvlak en subsidie- en
fondsenwerving. Daarnaast komen competenties rondom de verschillende maatschappelijke
domeinen die de bibliotheek behelst ook in de functiebeschrijvingen maar weinig voor.
Dit geldt bijvoorbeeld voor themagebieden zoals mediawijsheid, laaggeletterdheid, leesbevordering,
et cetera.
De profielen die zijn opgesteld door het HR-netwerk doen op sommige punten meer recht
aan de werkzaamheden rondom de verschillende kernfuncties van de bibliotheek. De
genoemde competenties behelzen een bredere maatschappelijke functie dan ‘kennis en
informatie’. Vooral het thema mediawijsheid krijgt veel aandacht. De omschrijving van
andere competenties rondom de inhoud van de maatschappelijke functie blijft summier.
Wat opvalt is dat zelfs geen enkele competentie wordt geformuleerd over leesbevordering
en/of taalvaardigheid. De opleidingsprofielen die zijn opgesteld om trainingen of cursussen
samen te stellen op het gebied van bibliotheekspecifieke thema’s bieden hier een waardevolle
aanvulling. Het thema laaggeletterdheid wordt in zowel de profielen van het HR-netwerk
als in die van andere brancheprofielen niet genoemd.
Nieuwe bibliotheken, nieuwe competenties

De juiste competenties voor een passend opleidingenaanbod
Wat betreft organisatorische competenties ligt in de profielen van het HR-netwerk de nadruk
op netwerken, marketing (richting verschillende doelgroepen) en klantgerichtheid. Projectmanagement
wordt niet expliciet als thema genoemd. En competenties die nodig zijn om
de bibliotheek financieel het hoofd boven water te kunnen laten houden, zeker in tijden
van bezuinigingen en afnemend draagvlak, krijgen evenmin hier aandacht.
Concluderend kan gezegd worden dat het totaal aan competenties in de brancheprofielen
beter recht doet aan het bibliotheekwerk van de toekomst dan de profielen die zijn opgesteld
voor en door de reguliere onderwijsaanbieders. Vooral een aantal specifieke bibliotheekgerelateerde
themagebieden die in de IDV- en IDM- profielen ontbreken, krijgen meer
aandacht. Competenties op het gebied van lobby en vertegenwoordiging en het educatieve
thema laaggeletterdheid ontbreken wel. Om deze themagebieden toch op te kunnen
nemen in het totaaloverzicht, putten we voor de formulering van competenties uit eigen
inspiratie en waar mogelijk uit internationale bronnen. 98
5.2 De Competentie-index voor het bibliotheekveld Achterliggend doel
van dit onderzoek is de realisatie of verbetering van een goede match tussen opleidingenaanbod
en de competentie-eisen van bibliotheekmedewerkers. In hoofdstuk 4 werd
geconcludeerd dat van die match op dit moment nog onvoldoende sprake is. Om een handvat
te bieden op basis waarvan branche en opleiders samen hun curricula verder kunnen
ontwikkelen hebben we een competentie-index voor bibliotheekmedewerkers geformuleerd
99 . Deze index biedt een totaaloverzicht van medewerkercompetenties die in bibliotheken
gewenst, dan wel noodzakelijk zijn. Voor de formulering van competenties is geput
uit de opleidingsprofielen, brancheprofielen, een aantal internationale bronnen en eigen
inspiratie. De formulering van de competentie-index is gebeurd in nauw overleg met vertegenwoordigers
uit de branche. 100 Daarmee vormt het een belangrijke instrument waarmee
tegemoet wordt gekomen aan de oproep vanuit het opleidingenveld tot een meer
eenduidig en gemeenschappelijk gedragen beeld vanuit de bibliotheekbranche.
De competentie-index wordt gepresenteerd in de bijlage. Hierin is te zien dat de competenties
zijn gecategoriseerd naar vier hoofdgroepen of categorieën. De competenties uit
de eerste categorie - ‘kernfuncties’ - hebben, zoals de naam al doet geloven, betrekking
op de kwalificaties van medewerkers om de dienstverlening in te richten rondom de vijf
kernfuncties. De categorie ‘cultuur en maatschappij’ heeft met name betrekking op de
maatschappelijke context waarbinnen bibliotheken opereren. Hierin worden belangrijke
aspecten benoemd die te maken hebben met omgevingsbewustzijn, cultureel ondernemerschap
en public affairs. De competenties die vallen onder ‘beleid en organisatie’
en ‘persoonlijke competenties’ vinden hun basis in respectievelijk activiteiten rondom
structuur (processen, planning) en cultuur (bijvoorbeeld samenwerken).
Ook in de index wordt de brede (veelomvattende) definitie van het begrip competentie
gehanteerd. Dit betekent dat er geen expliciet onderscheid wordt gemaakt tussen kennis,
vaardigheden, attitude, en taken. Verder is bij elke competentie een niveau aangegeven
(mbo of hbo). Uitgangspunt dat voor de toebedeling van niveau wordt gehanteerd is het
onderscheid dat AbvakaboFNV aanhoudt in de onderzoeksrapportage Van vak naar baan
(2009). Zij definiëren de scheiding mbo-hbo als zijnde een scheiding tussen front- en backoffice
(hoewel niet altijd en overal even rigide), ofwel tussen ontwikkelen en uitvoeren, evenals
tussen denken en doen. Naast de formulering van de competenties heeft ook de toebedeling
Nieuwe bibliotheken, nieuwe competenties
47

48
De juiste competenties voor een passend opleidingenaanbod
van het daarbij passende opleidingsniveau plaatsgevonden in nauwe samenwerking met
HRM-experts uit de branche.
Met de index streven we ernaar om alle aspecten die het bibliotheekwerk op mbo- en hboniveau
omvat mee te nemen. Dit betekent echter niet dat alle medewerkers die in een
bibliotheek werkzaam zijn ook over het totaal aan competenties moeten beschikken om
naar tevredenheid te functioneren. Competentiegebieden kunnen in de praktijk bijvoorbeeld
enkel worden toegewezen aan specifieke functies rondom een bepaald bibliotheekspecialisme.
Daarnaast blijft de keuze of bepaalde competentiegroepen vertegenwoordigd moeten
zijn een kwestie van keuzes van individuele bibliotheken. Zo behelst de index competenties
aangaande alle vijf de kernfuncties, maar hangt de werkelijke relevantie van competenties
af van de keuze of bibliotheken op al deze kernfuncties wel of niet een rol van betekenis te
willen vervullen.
Nieuwe bibliotheken, nieuwe competenties

6 Conclusie en aanbevelingen
6.1 Conclusie
Welke competenties hebben bibliotheekmedewerkers nodig om hun werk te kunnen
doen en in hoeverre sluit het huidige aanbod van (bibliotheek) opleidingen hierbij aan?
Bovenstaande vraag stond centraal in dit onderzoek. Aanleiding van de vraag zijn diverse
geluiden vanuit de branche die duiden op een lacune in het opleidingenaanbod als het
gaat om die kennis en vaardigheden die studenten in hun opleiding wordt bijgebracht.
Om inhoudelijke vernieuwing te kunnen laten slagen is er sprake van een urgente behoefte
aan enerzijds de instroom van nieuwe mensen om de grootschalige uitstroom op te vangen
en anderzijds aan personeel met andere dan de traditionele competenties.
Onderstaand worden achtereenvolgens kort de resultaten besproken die betrekking hebben
op de hoofdvraag. De hoofdvraag is uitgesplitst in vier onderzoeksvragen die achtereenvolgens
aan bod komen. In paragraaf 6.2 wenden we vervolgens, ter beantwoording van
de vijfde deelvraag een blik op de toekomst. Hier doen we een aantal aanbevelingen ter
realisering van een betere aansluiting tussen opleidingenaanbod en branche-wensen.
Nieuwe bibliotheken, nieuwe competenties
49

50
Conclusie en aanbevelingen
Met welke ontwikkelingen in branche en samenleving worden bibliotheken geconfronteerd?
De samenleving verandert. We worden gemiddeld ouder, gekleurder, hoger opgeleid en
drukker. Voor de bibliotheek biedt dit nieuwe kansen en uitdagingen. Zo betekent de vergrijzing
dat er binnen nu en een paar jaar een grote groep ouderen is die een belangrijke
(potentiële) doelgroep vormt voor de bibliotheek. De komst van nieuwe Nederlanders biedt
bibliotheken de kans een rol te spelen op het vlak van taalvaardigheid en inburgering. En
met activiteiten binnen de functie ‘ontwikkeling en educatie’ kunnen bibliotheken een
belangrijke rol spelen in de ambitie van de overheid om Nederland te ontwikkelingen tot
een vooraanstaande kenniseconomie. De bibliotheek kan mensen bijvoorbeeld ondersteunen
en faciliteren in hun doelstellingen rondom leven lang leren en acties opzetten voor
onderwijs en achterstandsgroepen op het gebied van taalvaardigheid. De zorgen om de
kwaliteit van het onderwijs en taalachterstanden onder specifieke groepen bieden bibliotheken
de kans om zich op het gebied van leesbevordering en de aanpak van laaggeletterdheid
nog meer maatschappelijk te verankeren.
Ook de meer directe omgeving waarin bibliotheken opereren, die van media, cultuur en
informatie, verandert snel. Oude media zoals radio, tv en kranten maken steeds meer plaats
voor nieuwe media, zoals websites, livestreamkanalen, blogs, tweets en sociale netwerken.
En ook de richting van de informatiestroom verandert: publiek wordt steeds vaker producent
van informatie. Bibliotheken kunnen en willen een belangrijke educatieve gidsrol spelen in
een wereld waarin de snelheid, toegankelijkheid en hoeveelheid informatie sterk toenemen.
Niet alleen als het gaat om het vinden en selecteren van informatie, maar ook wat betreft
de interpretatie ervan en het besef van kwaliteit en betrouwbaarheid. Een belangrijke uitdaging
daarbij is het veranderende vrijetijdspatroon van burgers en de daaruit voortvloeiende
groeiende behoefte aan flexibiliteit. Alleen wanneer digitale diensten worden ontwikkeld en
flexibiliteit wordt geboden (bijvoorbeeld in de openingstijden en met gemaks diensten)
kunnen bibliotheken tegemoetkomen aan het veranderende verwachtingspatroon dat
door concurrerende aanbieders wordt gevormd en gevoed.
Maatschappelijke aandacht voor (de afname van) sociale cohesie maakt dat de verblijfsfunctie
van de bibliotheek op veel plekken extra aandacht krijgt in de vorm van de inrichting
van speciale leeshoeken, werkplekken, horecagelegenheden, etc. Onder zowel de noemer
‘kunst en cultuur’ als onder ‘ontmoeting en debat’ worden verscheidene activiteiten georganiseerd
met niet alleen een educatief of informatief, maar ook een recreatief karakter.
Binnen de vervulling van traditionele kernfuncties van de bibliotheken vinden dus inhoudelijke
verschuivingen plaats en in de dienstverlening wordt men geconfronteerd met een ander
verwachtingspatroon van burgers. Tegelijkertijd zorgt de neerwaartse trend in het gebruik
ervoor dat bibliotheken zich genoodzaakt zien om zich meer ondernemend en commercieel
op te stellen. De klant en zijn behoeften komen steeds meer centraal te staan in de dienstverlening,
nieuwe concepten en formules worden ontwikkeld als uitgangspunt voor het
gebouw en de dienstverlening en er wordt gewerkt aan een netwerk van maatschappelijke
partners. Vraagtekens bij subsidiënten aangaande de legitimiteit van de instelling en
bezuinigingen als gevolg daarvan, doen het belang groeien van een sterke positionering,
het aantonen van toegevoegde waarde en het creëren van draagvlak bij burger en politiek.
Nieuwe bibliotheken, nieuwe competenties

Conclusie en aanbevelingen
Welke competenties verlangen bibliotheken van hun medewerkers om met deze
veranderende wereld om te gaan?
Het bibliotheekvak verandert. Door technologische ontwikkelingen en centralisering
verdwijnen traditionele werkzaamheden uit het taakpakket en door verschuivingen in de
maatschappelijke functie en in de dienstverlening komen er nieuwe taken bij. Van medewerkers
worden daardoor andere competenties verwacht. Men moet de dienstverlening
dusdanig kunnen vormgeven dat maatschappelijke doelen worden vervuld en meerwaarde
wordt geboden op de vijf kernfuncties van bibliotheken die verschillende maatschappelijke
domeinen bestrijken. Dit vergt kennis over en expertise op het gebied van bijvoorbeeld
leesbevordering, mediawijsheid, kunst en cultuur, literatuur, etc.. Bij de invulling van de
dienstverlening rondom deze kernfuncties wordt verwacht dat de medewerker de wensen
en behoeften van gebruikersgroepen te allen tijde centraal stelt. Dit uit zich in een proactieve,
benaderbare en gastvrije houding in de frontoffice en vergt dat medewerkers bekend zijn
met hun gebruikers(groepen) en diens wensen en behoeften. De aanpak van werkzaamheden
in de backoffice kenmerkt zich door een projectmatige, resultaatgerichte manier
van werken. En met een open en naar buiten gekeerde blik weet de medewerker vorm te
geven aan cultureel ondernemerschap. Tot slot weet de medewerker de juiste sociale
vaardigheden in te zetten om draagvlak te creëren in de samenleving en partnerrelaties
aan te gaan met maatschappelijke organisaties.
Hoe ziet het huidige (bibliotheek)opleidingenaanbod er uit?
Op het mbo wordt de opleiding Informatiedienstverlening aangeboden door drie reguliere
opleidingsinstituten in Nederland: ROC Midden Nederland, ROC van Twente en ROC de
Friese Poort. De opleiding kent drie varianten: een volledige dagopleiding (BOL), een deeltijdvariant
(deeltijd BOL) en een deeltijdvariant waarbij de student een baan combineert
met één schooldag in de week (BBL). De curricula hebben een sterke focus op frontofficewerkzaamheden
in de bibliotheek. Daarbij ligt de nadruk op de wat ‘zachte’ competenties
rondom de omgang met klanten en uitvoerende activiteiten rondom de begeleiding van
activiteiten en het beheren en presenteren van materialen.
De hbo-opleiding Informatiedienstverlening en –management (IDM) wordt aangeboden
op vier hogescholen in Nederland: Hanze Hogeschool Groningen, Haagse Hogeschool,
Saxion Hogeschool Deventer en de Hogeschool van Amsterdam. Deze instituten hebben elk
een eigen interpretatie van de (oorspronkelijke) opleiding IDM. De verschillende curricula
leggen dan ook verschillende accenten, bijvoorbeeld op communicatie of juist op ICT.
Ondanks de verschillen in curricula hebben de opleidingen allemaal een zeer duidelijke en
overeenkomstige focus, namelijk op informatiemanagement. In tegenstelling tot de opleiding
IDV leidt de opleiding studenten echter niet op tot een specifieke beroepsgroep
(bijvoorbeeld bibliotheekmedewerker), maar tot breed inzetbare informatieprofessionals.
In hoeverre komt het opleidingenaanbod tegemoet aan de competenties die worden
gevraagd van bibliotheekmedewerkers?
In hoofdstuk 4 werd geconstateerd dat de opleidingsprofielen die de basis vormen voor de
ontwikkeling van opleidingen onvoldoende tegemoetkomen aan de leervragen rondom
de kernfuncties van de bibliotheek. Omdat in de opleidingsprofielen de kwalificaties worden
vastgelegd waaraan in de opleidingscurricula moet worden voldaan, werd de verwachting
Nieuwe bibliotheken, nieuwe competenties
51

52
Conclusie en aanbevelingen
geuit dat ook de curricula van de opleidingen onvoldoende aan zouden sluiten op de competentie-eisen
van de branche. Uit de informatie die opleiders verstrekken op internet en
uit gesprekken met vertegenwoordigers van de verschillende opleidingsinstituten blijkt
dat dit inderdaad vooral het geval is. Het hbo-profiel biedt een zeer abstracte weergave van
het vak informatieprofessional in het algemeen. In profiel en curricula is dan ook weinig
sprake van specifieke raakvlakken met (actuele) uitdagingen en taken van openbare
bibliotheken. Relevante themagebieden die te maken hebben met andere domeinen dan
kennis en informatie waarop de bibliotheek een maatschappelijke functie bekleedt, ontbreken.
Wel krijgen organisatorische competenties rondom projectmanagement in de
hbo-opleiding veel aandacht. Het mbo-profiel is specifiek toegespitst op het vak van de
bibliotheekmedewerker en heeft een duidelijke focus op uitvoerende frontofficetaken. Er
wordt veel nadruk gelegd op het contact met klanten, de begeleiding van hen in hun zoektocht
naar informatie, de organisatie en begeleiding van activiteiten en het presenteren
van de dienstverlening. Specifieke themagebieden op andere domeinen dan kennis en
informatie (zoals leesbevordering, laaggeletterdheid en mediawijsheid) worden in het mboprofiel
wel genoemd, maar zijn niet toegevoegd aan de officiële kwalificaties en dus ook
geen verplicht onderdeel binnen de opleidingen. In beide opleidingen ontbreekt het verder
aan aandacht voor zaken als lobby en vertegenwoordiging. Al met al doen de huidige
opleidingscurricula in onvoldoende mate recht aan de veranderingen in het bibliotheekvak
als gevolg van ontwikkelingen in de samenleving en in de bibliotheekbranche.
6.2 Aanbevelingen De laatste onderzoeksvraag is direct gerelateerd aan het achterliggende
doel van dit onderzoek, namelijk de realisatie, dan wel verbetering van een goede
aansluiting tussen wensen van de branche en het opleidingenaanbod. De vraag luidt: wat
moet er gebeuren om een betere aansluiting te realiseren tussen opleidingenaanbod en
competentie-eisen van de branche?
Net als de bibliotheken zijn ook de opleidingen in beweging. Verschillende ontwikkelingen,
waaronder de veranderingen binnen het beroepsveld en de afnemende studentenaantallen,
hebben ervoor gezorgd dat men zich zowel bij de hbo- als bij de mbo-opleidingen bevindt
in een periode van herbezinning op de toekomst. Inhoud, structuur en benaming van
opleidingen worden aangepast om waar mogelijk betere aansluiting te vinden met de eisen
en wensen van studenten en die van het beroepenveld. In het hbo lijkt men vooral bezig te
zijn met het aantrekkelijker maken van de opleiding en het promoten van het vak informatieprofessional.
In het mbo heeft men net een nieuw kwalificatiedossier vastgesteld en wordt
op competentiegebieden die in de opleidingscurricula onderbelicht blijven veelal samenwerking
aangegaan met verschillende bibliotheekorganisaties aangaande maatwerktrajecten.
Vanwege de veranderingen binnen zowel het bibliotheekveld als dat van de opleidingen,
kregen de gesprekken met de opleiders al een sterk vooruitblikkend karakter, waarbij
samen werd gedacht en gesproken over de toekomst en dus een antwoord op de laatste
deelvraag. In onderstaande paragrafen bespreken we enkele belangrijke aanbevelingen en
aandachtspunten die in de gesprekken met opleiders naar voren kwamen en die in het
vervolgtraject in ogenschouw genomen dienen te worden.
6.2.1 Gebruik de competentie-index als gezamenlijke basis om op voort te bouwen
Zowel de vertegenwoordigers van de opleiding IDM (hbo) als die van IDV (mbo) geven aan
open te staan om in gezamenlijkheid met de branche na te denken over een goede aansluiting
tussen opleidingen en beroepenveld. Men erkent dat op specifieke inhoudelijke
Nieuwe bibliotheken, nieuwe competenties

Conclusie en aanbevelingen
thema’s de opleidingen in gebreke blijven en geeft aan dat voor deze witte vlekken aanpassingen
kunnen worden gedaan in het aanbod.
Voor het opzetten van een gezamenlijk vervolgtraject ter realisatie van een betere aansluiting
tussen opleidingen- en beroepenveld benadrukken de opleiders het belang van een helder
en eenduidig beeld vanuit de bibliotheekbranche aangaande de gewenste competenties.
Aan deze oproep wordt tegemoetgekomen middels het instrument dat is gepresenteerd
in hoofdstuk 5. In deze competentie-index wordt een volledig en gedetailleerd beeld
geschetst van de kennis, vaardigheden, et cetera die nodig zijn om het bibliotheekwerk
vorm te kunnen geven. De competentie-index vormt een belangrijk instrument dat als
basis kan dienen voor de aanpassingen in het opleidingenaanbod waarmee een betere
aansluiting met het beroepenveld kan worden gerealiseerd. In deze index is namelijk vastgelegd
welke competenties relevant zijn voor het bibliotheekwerk in algemene zin en
welk opleidingsniveau bij deze competenties hoort. Om te zorgen dat de index een actuele
reflectie blijft van de competentie-eisen uit de branche, zou deze jaarlijks geagendeerd en,
indien nodig, herzien kunnen worden in bijvoorbeeld de HRM-commissie van de VOB. Binnen
deze commissie vertegenwoordigen HRM-experts de branche op het gebied van arbeidsverhoudingen
en HRM.
In gesprekken met HRM-experts binnen de branche wordt daarnaast aangegeven dat de
index mogelijk ook ingezet kan worden voor andere, meer HRM-gerelateerde doeleinden.
Bijvoorbeeld bij de beoordeling van functioneren of in het aannamebeleid. Of en hoe de
index hiervoor inderdaad gebruikt kan worden, zou nader onderzocht kunnen worden
door de HRM-commissie.
6.2.2 Ontwikkel op basis van de index losse opleidingsmodules
Eerder was te lezen dat vooral op mbo-niveau de opleiders merken dat het aantal voltijders
wordt overtroffen door het aantal deeltijders en dualisten. Daarnaast bieden bibliotheken
op grote schaal losse cursussen en trainingen aan. Kennelijk is het volgen van een cursus of
opleidingsmodule waarin men rondom een specifiek kernthema wordt om –of bijgeschoold
voor velen gewenst. Vaak gaat het om studenten die al in de bibliotheek werken en op
sommige gebieden nog niet beschikken over de juiste kennis en vaardigheden. Het ontwikkelen
van opleidingsmodules in plaats van volledige opleidingstrajecten heeft dan
ook de voorkeur.
De aanbeveling om te investeren in losse opleidingsmodules betekent overigens niet dat
gestreefd moet worden naar het volledig uitsplitsen van de bestaande voltijdopleidingen in
beroepsspecifieke modules. Een algemene component met basiscompetenties is immers
belangrijk voor de doorstroom van gediplomeerden op arbeidsmarkt en binnen het
onderwijs en voor de brede inzetbaarheid van werknemers. Daarom zouden de modules
zo moeten worden ontwikkeld, dat zij enerzijds ingepast kunnen worden in de curricula van
de huidige reguliere opleidingen en anderzijds ook als zij-instroom, minor of vrije keuzeruimte
te volgen zijn. Hierdoor wordt aansluiting met het beroepenveld gewaarborgd
voor nieuwe studenten die nog niet over een diploma beschikken, maar ook voor mensen
die deze basiscompetenties al in een eerdere opleiding hebben opgedaan en juist bijgespijkerd
willen worden op specifieke competentiegebieden.
Om nieuwe modules beter te laten passen op of in de bestaande opleidingscurricula, zou
men reeds bestaande vakken wat meer kunnen toespitsen op specifieke bibliotheektaken.
Nieuwe bibliotheken, nieuwe competenties
53

54
Conclusie en aanbevelingen
Ook binnen het bestaande curriculum kan men nieuwe vakken ontwikkelen, waarbij gebruik
wordt gemaakt van de ruimte die niet volgens officiële kwalificatie-eisen hoeft te worden
ingevuld. Tevens zou het onderwijs meer gestructureerd en thematisch opgezet kunnen
worden rond (gesimuleerde) praktijkopdrachten bij bibliotheken. Het Innovatiel ab in
Deventer, dat is opgezet in samenwerking tussen Saxion Hogeschool en Overijsselse
Bibliotheken, is een goed voorbeeld van hoe hbo-studenten en mensen uit de bibliotheekpraktijk
samen aan de slag gaan met projecten rondom toekomstthema’s. Wat betreft de
ontwikkeling van opleidingsmodules met een duidelijke openbare bibliotheekcomponent
zal op het hbo overigens in mindere mate sprake zijn van zij-instromers. De zijinstroom in
opleidingen vanuit de bibliotheken heeft vooralsnog vaak een frontofficekarakter en richt
zich ook meer op het mbo. Binnen de reguliere voltijdopleidingen kunnen deze modules
ingepast worden in de vorm van een minor of vrijekeuzeruimte.
6.2.3 Put voor de samenstelling van modules ook uit andere opleidingen
Zoals de opleiders al duidelijk aangaven, hoeft voor het vinden van passende opleidingsmodules
niet altijd een heel nieuw ontwikkeltraject op te worden gezet. Rondom veel
opleidingsgebieden kan geput worden uit andere opleidingen waar competenties aan bod
komen die voor bibliotheken interessant zijn. Een belangrijke vervolgstap zou dan ook zijn
om goed in kaart te brengen welke andere opleidingen mogelijk interessant zijn voor studenten
die in de bibliotheek (willen/gaan) werken. De competentie-index kan gebruikt
worden als uitgangspunt of eisenlijstje om te onderzoeken of vakken en modules aansluiten
bij de wensen van de branche.
6.2.4 Zorg dat de instroom in de opleidingen een stimulans krijgt
Een belangrijke zorg van de opleiders op zowel mbo- als hbo-niveau, zijn de teruglopende
studentenaantallen. Ook voor het bibliotheekveld kan dit in de toekomst een zorg worden.
Het zou immers betekenen dat de spreekwoordelijke vijver van interessante kandidaten
voor vacatures steeds kleiner wordt. Voor de toekomstbestendigheid van de opleidingen
is het dan ook relevant dat deze afgestemd worden op de vraag van het beroepenveld.
Bovendien is het belangrijk dat zij een grotere toestroom van studenten weten te realiseren.
Op het hbo wordt momenteel hard gewerkt aan de promotie van de opleiding en het vak
van informatieprofessional. Voor het mbo zou een vergelijkbare actie op poten kunnen
worden gezet of zelfs worden aangesloten bij de initiatieven van de hbo’ers.
6.2.5 Zorg ook dat de doorstroom van de opleidingen naar het beroepenveld een
stimulans krijgt
In de inleiding werd het tweeledige personeelsprobleem geschetst dat bestaat uit het achterblijven
van nieuwe aanwas van jonge mensen en het ontbreken van de juiste match tussen
het opleidingenaanbod en de competenties van medewerkers die vereist zijn om vernieuwing
in de bibliotheekbranche vorm te geven. In de voorliggende rapportage ligt de focus op
de tweede component van dit personeelsprobleem. Omdat het eerste probleem echter
minstens even urgent is, willen we de rapportage niet afronden zonder ook hierop een blik
te hebben geworpen. Beperken we ons immers tot het goed onderwijzen van studenten op
basis van de juiste competenties, dan is de kans groot dat deze competenties uiteindelijk
niet eens in de branche terechtkomen.
Een grote veroorzaker van het uitblijven van nieuwe, jonge aanwas die vaak wordt genoemd,
is het slechte imago dat bibliotheken hebben. Bibliotheken staan niet bekend als interessante
werkgever met leuke functies en goede arbeidsvoorwaarden. Wat betreft het eerste
Nieuwe bibliotheken, nieuwe competenties

Conclusie en aanbevelingen
aspect is het noodzakelijk dat bibliotheken werken aan het wegnemen van het stoffige
imago en laten zien wat voor interessante werkomgeving zij werknemers te bieden hebben.
In dit onderzoek zagen we dat het bibliotheekwerk een flinke hoeveelheid themagebieden
en maatschappelijke domeinen raakt, wat vraagt om een brede variëteit aan competenties.
Te denken valt aan didactiek, gastheer- of gastvrouwschap, marketing en communicatie.
Dit zijn richtingen die afstudeerders en baanzoekenden in eerste instantie niet associëren
met de bibliotheek. Om het imago en de bekendheid van het vak op te schroeven kunnen
bibliotheken samenwerking aan gaan met het onderwijs. Bijvoorbeeld door mensen uit
het bibliotheekveld middels gastcolleges een bijdrage te laten leveren aan het vakkenpakket,
of door interessante en uitdagende stage-, praktijk-, of afstudeeropdrachten te
formuleren. Ook behoort het geven van presentaties tijdens voorlichtingsdagen of banenmarkten
van het onderwijs tot de mogelijkheden.
Wat betreft het tweede aspect, namelijk de aantrekkelijkheid van bibliotheken als werkgever,
zijn meer fundamentele acties gewenst. Deze hebben te maken met cao-gerelateerde
zaken zoals salariëring en groeiperspectieven (zowel groei binnen de branche als groei naar
buiten toe). Veelal zal over deze zaken op landelijk niveau moeten worden onderhandeld,
maar natuurlijk kunnen individuele basisbibliotheken zich zelf ook inzetten in het aanbieden
van interessante en veelzijdige functies, een passend salaris en mogelijkheden tot scholing
en ontwikkeling.
6.2.6 Realiseer structurele afstemming tussen bibliotheekbranche en opleiders
Met dit onderzoek en de daaruit voortvloeiende competentie-index is de eerste stap gezet
richting een betere en eenduidige afstemming van opleidingen- en bibliotheekveld. Om te
waarborgen dat de aansluiting tussen branche-eisen en opleidingenaanbod wordt verbeterd
en behouden, dient deze afstemming een meer structurele vorm te krijgen. Hiertoe zou een
overlegstructuur kunnen worden opgezet tussen zo veel mogelijk vaste vertegenwoordigers
uit beide ‘kampen.’ Omdat zowel bij het hbo als op bij het mbo al sprake is van enkele
structurele overlegmomenten, zou het SIOB als vertegenwoordiger en aanjager vanuit de
branche kunnen plaatsnemen in reeds bestaande overlegstructuren.
Nieuwe bibliotheken, nieuwe competenties
55

56
Voetnoten
1 Huysmans en Hillebrink, 2008, p.200
2 De grafiek is ontleend aan de Bibliotheekmonitor (www.siob.nl/bibliotheekmonitor),
geraadpleegd op 14 april 2011
3 ECABO, 2010
4 Ecabo, 2010, p1
5 ECABO, 2010
6 Van Eijk et al., 2008
7 De focus van het onderzoek ligt op de medewerkers van openbare bibliotheken.
Wanneer we spreken over de bibliotheek, de bibliotheekbranche, bibliotheken of
bibliotheekmedewerkers heeft dit dan ook altijd betrekking op de openbare
bibliotheken en niet op de bibliotheeksector in het algemeen (dus niet op universiteitsbibliotheken
en de Koninklijke Bibliotheek). Dit betekent overigens niet dat specifieke
bevindingen of resultaten niet ook toepasbaar zijn op andere bibliotheken.
8 Vanzelfsprekend kan daar waar ‘hij’ staat ook ‘zij’ gelezen worden.
9 Voor prognoses aangaande bevolking en inwoneraantal, zie bijvoorbeeld:
www.statline.nl (thema: bevolking – prognoses)
10 Van Bijl et al., 2009
11 Hartgers en Pleijers, 2010
12 Tweede Kamer der Statengeneraal: Nota ‘de kenniseconomie in zicht’
13 Monitor trends in beeld (www.trendsinbeeld.minocw.nl), geraadpleegd op 12 mei 2011
14 Van Bijl et al., 2009
15 Onderwijsraad:
www.onderwijsraad.nl/publicaties/2005/de-helft-van-nederland-hoogopgeleid
16 www.onderwijsinspectie.nl
17 www.taalenrekenen.nl/referentiekader/rel_doc/downloads/Brief-taal-rekenen_stsec-
21mei2010.pdf/
18 www.wetoke.nl
19 Bijl et al., 2009
20 Vogels en Bronneman-Helmers, 2003
21 Bijl et al., 2009
22 Voor informatie zie bijvoorbeeld: www.bredeschool.nl
23 Zie: http://www.bredeschool.nl/actueel/nieuws/nieuwsitem/artikel/dijksma-in-debres-voor-brede-school.html
24 Voor informatie zie bijvoorbeeld: www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/brede-school
25 Op het moment van publiceren van de rapportage zijn de resultaten uit het ALL-
onderzoek nog niet officieel gepubliceerd. De eerste conclusies zijn te vinden in een
powerpointpresentatie van Houtkoop op de website van Ecbo, het expertisecentrum
beroepsonderwijs: www.ecbo.nl/ECBO/downloads/bijeenkomsten/Presentatie%20
Geletterdheid%20en%20gecijferdheid%20in%20Nederland.ppt
26 Dit wordt bericht in de Nieuwsbrief Beroepsonderwijs en Volwasseneneducatie van de
Rijksoverheid (Jaargang 1, Nummer 3, 20 juni 2011): http://abonneren.rijksoverheid.nl/
article/nieuwsbrief-beroepsonderwijs-en-volwasseneneducatie/ocw-nieuwsbrief-
beroepsonderwijs-en-volwasseneneducatie/actieplan-laaggeletterdheid/787/7176
27 Onderwijsraad, 2003
28 Hartgers en Pleijers, 2010
Nieuwe bibliotheken, nieuwe competenties

Voetnoten
29 Volgens Borghans et al. (2009), genoemd in Hartgers en Pleijers, 2010
30 www.onderwijsraad.nl, geraadpleegd op 12 mei 2011
31 De Haan et al., 2001
32 www.tijdsbesteding.nl, geraadpleegd op 12 mei 2011
33 Bijl et al., 2009
34 Cloïn et al., 210
35 Bijl et al., 2009
36 Bijl et al., 2009, p 100
37 Bussemaker, 2004
38 www.tijdsbesteding.nl, geraadpleegd op 12 mei 2011. Zie voor cijfers over dit
onderwerp ook: Huysmans en de Haan, 2010.
39 Huysmans en De Haan, 2010
40 Huysmans en De Haan, 2010, p. 13
41 Expertisecentrum Kwaliteitszorg, 2008
42 Van Mil et al, 2010
43 Huysmans en Hilbrink, 2008, p 153.
44 Rubens, 2008
45 Bruynzeels en van der Eerenbeemt, 2001
46 Huysmans en de Haan, 2010, p 25
47 Zie bijvoorbeeld: http://bibliotheek.hyves.nl/
48 Broekhuizen en Huysmans, 2002
49 De Haan et al., 2006.
50 De Haan en Adolfsen, 2008
51 Walraven, 2008
52 Pijpers et al., 2010
53 Resultaten niet gepubliceerd, maar kort genoemd in berichtgeving op de website:
www.marktonderzoekboekenvak.nl/
54 Huysmans en Hillebrink, 2008
55 www.bibliotheekmonitor.nl, geraadpleegd op 12 mei 2011
56 Bestaande uit de optelsom van de mutatie in het ledenaantal van (13,8%) en de
toename van het aantal inwoners in Nederland (5,6%)
57 Een lichtpunt is dat het aantal volwassen leden in 2009 voor het eerst sinds 1999 weer
gestegen is en wel met 1,4% (gecompenseerd voor stijging aantal inwoners van 18 jaar
en ouder was de netto ledenwinst 0,5% (1,4% – 0,9%).
58 Hierbij is gecorrigeerd voor de toename in het aantal jeugdige bewoners van
Nederland (0 t/m 17 jaar) in dezelfde periode
59 Huysmans en Hillebrink, 2008, p. 15
60 Huysmans (2005); Huysmans (2006)
61 Volgens de Bibliotheekmonitor was dit in 2008 78% (www.bibliotheekmonitor.nl)
62 Kasperkovitz (2011); Kasperkovitz 2010
63 Sectorinstituut voor Openbare Bibliotheken, 2009
64 Van Eijk et al., 2008
65 Van Mil et al, 2010
66 Huysmans en Hillebrink, p 160
67 Huysmans, 2005 ; Huysmans, 2006
68 Huysmans, 2006, p4
69 Kasperkovitz et al., 2009
70 Probiblio, 2008
71 De rol van de bibliotheken bij deze initiatieven varieert van aanbieder of leverancier
Nieuwe bibliotheken, nieuwe competenties
57

58
Voetnoten
tot mede ontwikkelaar van nieuwe diensten en producten.
72 Vereniging van Openbare Bibliotheken en Vereniging van Nederlandse gemeenten,
2005, p 40. Voor meer informatie over de aanpak van laaggeletterdheid door
bibliotheken, zie: Kleijn et al., 2011.
73 Expertisecentrum Kwaliteitszorg, 2008
74 Een voorbeeld van een segmentatieonderzoek van bibliotheekgebruikers is de
MOSAIC-segmentatie die in 2006 is uitgevoerd in opdracht van de VOB. Hierbij
werden met behulp van een landelijke database van consumenteninformatie en
informatie uit een landelijk opgezet klantonderzoek een segmentatiemodel
ontwikkeld voor bibliotheken. In het handboek De Klant is Koningin is een uitgebreide
omschrijving gegeven van de zeven onderscheiden segmenten en hun wensen en
gedragingen aangaande de bibliotheek. Een andere opdeling van (potentiële)
klantgroepen wordt gemaakt in het onderzoek naar De Nieuwe Afnemer van de
Bibliotheek. In dit marktonderzoek, dat werd uitgevoerd in de provincies Noord-
Brabant, Limburg en Gelderland, ligt de focus op de niet-leden. De steekproef wordt
eerst uitgesplitst in twee groepen: leden en niet-leden, waarna de groep niet-leden
wordt opgedeeld in drie subsegmenten: de Genietende Weiniggebruiker, de Serieuze
Weiniggebruiker, en de Welgestelde Omnivoor.
75 VOB en IFLA, 2008; VOB en IFLA, 2009
76 Raad voor Cultuur, 2008
77 Calff, 2008
78 Wel wordt de laatste jaren op verschillende plekken onderzoek verricht naar de mogelijkheden
van het uitbreiden van deze dienstverlening naar andere doelgroepen en
samenwerking op dit vlak met bijvoorbeeld vervoersbedrijven. Daarnaast is SIOB
momenteel partner in een onderzoeksconsortium dat wordt gesubsidieerd vanuit het
Dinalog-programma van het ministerie van Economische Zaken. Binnen dit onderzoeksprogramma
gaan drie hoogleraren, een aio en enkele studenten aan de slag met
de vraag hoe de fysieke logistiek van de openbare bibliotheken landelijk het beste kan
worden vormgegeven.
79 Expertisecentrum Kwaliteitszorg, 2008
80 Blijkt uit onderzoek van de Stichting Marktonderzoek Boekenvak (SMB), in juli 2009
uitgevoerd door Intomart GfK (http://www.marktonderzoekboekenvak.nl/)
81 Woltjer en Molenkamp, 2009
82 Een technologie waarbij chips worden geplaatst in bibliotheekmaterialen waarop het
unieke identificatienummer en een locatie-aanduiding zijn opgeslagen.
83 Vereniging van Nederlandse Gemeenten, 2007, p 8
84 In deze profielen worden de begrippen competenties, vaardigheden, kennis en ervaring
door elkaar gebruikt. Wat in het ene profiel een competentie is, kan in het andere
profiel bijvoorbeeld ervaring, vaardigheid of resultaatgebied genoemd worden.
Ook wordt aan de hand van werkprocessen en taken beschreven op welk vlak en op
welke manier een medewerker competent moet zijn. Omdat in dit rapport een ruime
definitie van het begrip competentie wordt gehanteerd, kijken we naar het totaal aan
aspecten die een bibliotheekmedewerker moet doen, kunnen, weten, willen, et cetera.
om het werk goed te kunnen doen. In sommige gevallen betekent dit dat een
omschrijving die elders geen competentie (maar bijvoorbeeld een werkproces) wordt
in voorliggend onderzoek wel als zodanig wordt geïnterpreteerd.
85 Ecabo, 2010
86 Ecabo, 2011
87 Cijfers zijn niet gepubliceerd en hebben betrekking op studenten van reguliere
Nieuwe bibliotheken, nieuwe competenties

Voetnoten
opleidingsinstituten. De studenten die een (deeltijd)opleiding volgens bij de particuliere
aanbieders (GO en SOD) zijn hierbij niet meegeteld.
88 Deze verdeling sluit aan bij de gedachte van het retailconcept waarin men uitgaat van
mbo’ers in de directe publieke dienstverlening.
89 Dit is ook de reden waarom ROC Midden Nederland in samenwerking met Probiblio in
2010 een opleidingsmodule heeft ontwikkeld op mbo-niveau 3. Niveau 4 achten ze te
hoog voor veel bibliotheekmedewerkers en ook niet essentieel voor het werk dat zij
moeten doen.
90 Landelijk overleg IDM, 2000
91 Landelijk overleg IDM, 2006
92 Hier is IDM als opleiding uit het aanbod verdwenen en wordt alleen nog een minor
kennis-en contentmanagement aangeboden die een IDM-component kent
93 De overleggen met opleiders hebben ook plaatsgevonden in de context van dit overleg.
Hierin is gesproken over de opleidingen en hun aansluiting op het bibliotheekwerk.
94 Het HR-netwerk is de vereniging van HR-professionals in de branche en heeft als doel
professionalisering van HRM binnen bibliotheken. De opgestelde opleidingsprofielen
zijn voor intern gebruik en dus niet openbaar gemaakt.
95 Zie voor een omschrijving van de opleidingen en daarin vertegenwoordigde competenties
bijvoorbeeld: Weterings (2010); www.mediacoach-bibliotheek.nl/Cursusgids%20Mediacoach%20Openbare%20Bibliotheek%202010.pdf
; www.siob.nl/upload/
documenten/opleidingen-kunst-van-lezen-presentatie-vakberaad-jeugdbibliotheekwerk-24-05-2011.pdf
96 http://www.wobsite.eu/referentiefuncties2007.pdf
97 http://sitegenerator.bibliotheek.nl/fobid/overig67/overig67.asp
98 American Library Association, 2009; Webjunction, 2009; Abels et al. 2003
99 Naar het voorbeeld van Webjunction (2009)
100 Deze is besproken in de HRM-commissie en met vertegenwoordigers werkgroep
opleidingen
Nieuwe bibliotheken, nieuwe competenties
59

60
hoofdstuktitel
Literatuurlijst
Abels, E., R. Jones, J. Latham, D. Magnoni, J.G. Marshall (2003).
Competencies for Information Professionals of the 21st Century. Revised edition.
www.sla.org/PDFs/Competencies2003_revised.pdf.
American Library Association (2009). ALA’s Core Competences of Librarianship. Final version.
http://www.ala.org/ala/educationcareers/careers/corecomp/corecompetences/finalcorecompstat09.pdf
Bijl, R., J. Boelhouwer, E. Pommer en P. Schyns (2009). De sociale staat van Nederland 2009.
Den Haag: Sociaal en Cultureel planbureau.
http://www.scp.nl/dsresource?objectid=23461&type=org
Broekhuizen, J. en F. Huysmans. (2002). Cultuur op het web. Den Haag: Sociaal Cultureel
Planbureau.
http://www.scp.nl/dsresource?objectid=21094&type=org
Bruynzeels, R. en F. van den Eerenbeemt (2001). De bibliotheek anders bekeken.
• Versie 1: De bibliotheek anders bekeken. Inspiratiebronnen voor bibliotheekvernieuwing.
http://www.debibliotheekandersbekeken.nl/content/De_Bibliotheek_anders_
bekeken_1.pdf
• Versie 2: Anders bekeken 2. Over de nieuwe vragen van de samenleving aan de openbare
bibliotheek.
http://www.debibliotheken.nl/fileadmin/documenten/pdf_oranje/pdf_publicaties/
Archief/Oud/De_Bibliotheek_Anders_Bekeken_versie_2.pdf
Bussemaker (2004). Markt, overheid en samenleving. Over de noodzaak de tegenstelling
tussen individualisme en gemeenschapszin te overstijgen. In: Schnabel, P. (2004 ).
Individualisering en sociale integratie. Den haag; Sociaal en Cultureel Planbureau.
http://www.scp.nl/dsresource?objectid=20887&type=org
Calff, J.S. (2008). Innovatie met effect. [Rapport van de adviescommissie bibliotheekinnovatie].
Den Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.
http://www.biebkracht.nl/system/files/Innovatie%20met%20Effect%2C%20Commissie%20
Calff.pdf
Cloïn, M., M. Schols en A. van den Broek (2010). Tijd op orde? Een analyse van de tijdsorde
vanuit het perspectief van de burger. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.
Deursen, A.J.A.M (2010). Internet skills. Vital assets in an information society. (proefschrift).
Universiteit van Twente.
http://www.alexandervandeursen.nl/serendipity5/uploads/pubs/Dissertation_
VanDeursen.pdf
Nieuwe bibliotheken, nieuwe competenties

hoofdstuktitel
Literatuurlijst
Ecabo (2010). Informatiedienstverlening. Ontwikkelingen op de arbeidsmarkt.
http://ecabo4.r-i.nl/sites/default/files/arbeidsmarktonderzoek/rapport-onderzoek-idv-
2010.pdf
Ecabo (2010). Beroepscompetentieprofiel bibliotheekmedewerkers. Versie 4 augustus 2010.
Ecabo (2011). Landelijke Kwalificaties MBO. Medewerker informatiedienstverlening.
Cohort 2011 – 2012.
http://prod.pub.kwalificatiesmbo.nl/DossierDetails.aspx
Eijk van, P., F. Meijer, J. Roelofs, H. van Soelen en H. Veen (2008). Agenda voor de toekomst.
De strategie van de Vereniging voor Openbare Bibliotheken voor de jaren 2009-2012.
Den Haag: Vereniging voor Openbare Bibliotheken.
Expertisecentrum Kwaliteitszorg (2008). De Nieuwe Afnemer (DNA) van de bibliotheek.
Resultaten van marktonderzoek in Gelderland, Limburg en Noord-Brabant.
Tilburg: Expertisecentrum kwaliteitszorg
Haan, J. de en A. Adolfsen (2008). De virtuele cultuurbezoeker; publieke belangstelling
voor cultuurwebsites. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.
Hartgers, M. en A. Pleijers (2010). Een leven lang leren met cursussen en lange opleidingen.
Sociaaleconomische trends, 2e kwartaal 2010.
http://www.cbs.nl/NR/rdonlyres/6F3D8B44-7E7D-4D27-ABCF-637784266389
/0/2010k2v4p19art.pdf.
Haan, de J., A. van den Broek, P. Schnabel (2001). Het nieuwe consumeren. Een vooruitblik
vanuit demografie en individualisering. Werkdocument 72. Den Haag: Sociaal en Cultureel
Planbureau http://www.scp.nl/dsresource?objectid=21281&type=org
Haan, J. de, R. Mast, M. Varekamp en S. Janssen (2006.) Bezoek onze site; over de
digitalisering van het culturele aanbod. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.
Huysmans, F. (2005). EEN BASTION IN BABYLON. Achterstand in bibliotheekgebruik van
Turken en Marokkanen verdwijnt. In: Hier en daar opklaringen. Nieuwjaarsuitgave 2005
(2005). p19-23. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.
Huysmans, F. (2006). Stutmarrokanen?! Of: de allochtone ruggengraat van de openbare
bibliotheek in de grote steden. Bibliotheekblad 10 (11): 22-24
Huysmans, F. en C. Hillebrink (2008). De openbare bibliotheek toen jaar van nu. Den Haag;
Sociaal en Cultureel Planbureau.
Huysmans, F. en J. de Haan (2010). Alle kanalen staan open; digitalisering van het mediagebruik.
Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.
http://www.scp.nl/dsresource?objectid=26392&type=org
Nieuwe bibliotheken, nieuwe competenties
61

62
hoofdstuktitel
Literatuurlijst
Kasperkovitz, J.M., M. van Tits en S. von der Fuhr (2009). De leerfunctie van bibliotheken
in beeld. Den Haag: Sectorinstituut Openbare Bibliotheken.
http://www.siob.nl/upload/documenten/rapportageleerfunctie.pdf
Kasperkovitz, J.M. (2010). Een krimpend perspectief. Gemeentelijke bezuinigingen op
openbaar bibliotheekwerk in de periode 2010-2013. Amersfoort: Kasperkovitz beleidsonderzoek
en advies.
http://www.debibliotheken.nl/fileadmin/documenten/pdf_strategie/Rapport_
onderzoek_bezuinigingen_2010-2013_Een-krimpend-perspectief.pdf
Kasperkovitz (2011). Gemeentelijke bezuinigingen op openbaar bibliotheekwerk
Ontwikkeling van het bibliotheeklandschap in de periode 2010-2014. Amersfoort:
Kasperkovitz beleidsonderzoek en advies.
http://www.siob.nl/upload/documenten/rapportage-bezuinigingen-bibl-2011-
versie-19-mei.pdf
Kleijn, de M.M., A.S. Quak en L.S. de Ruig (2011). De aanpak van laaggeletterdheid door
openbare bibliotheken. Kansen en mogelijkheden voor de toekomst. Den Haag:
Sector instituut Openbare Bibliotheken.
http://www.siob.nl/upload/documenten/siob-rapport-laaggeletterdheid-2011.pdf
Landelijk overleg IDM (2000). Focus op kennis: nieuw beroeps- en opleidingsprofiel IDM.
Landelijk overleg IDM (2006). Kerncompetenties voor de informatieprofessional zestien
illustraties. Amsterdam: Landelijk overleg IDM.
http://www.scribd.com/doc/6276/kerncompetenties-voor-de-informatieprofessional
Mil. Van, B.P.A, J.W. Kuipers, M.E. van Gampelaere, B.R. Dunning (2010). De rol van de
bibliotheek bij het stimuleren van mediawijsheid. Eindrapport. Den Haag: Kwinkgroep.
http://www.siob.nl/upload/documenten/kwink-groep-de-rol-van-de-bibliotheek-bij-
het-stimuleren-van-mediawijsheid-1-juli-2010.pdf
OECD en Statistics Canada (2000). Literacy in the Information Age Final Report of the
International Adult Literacy Survey.
http://www.oecd.org/dataoecd/24/21/39437980.pdf
Onderwijsraad (2003). Advies Werk maken van een leven lang leren. Den Haag:
Onderwijsraad.
http://www.onderwijsraad.nl/upload/publicaties/388/documenten/website__werk_
maken_....pdf
Pijpers, R., W. van den Berg, E. Dijkerman en T. Marteijn. (2010). Einstein bestaat niet. Over
usability en surfgedrag van jongeren. Stichting Mijn Kind Online.
http://www.mijndigitalewereld.nl/media/images/Rapport-Einstein-bestaat-niet.pdf
Probiblio (2008). Onderzoek brede school. Hoofddorp: Probiblio.
http://www.probiblio.nl/media/52739/rapport%20onderzoek%20brede%20school%20
2008%20versie%20site.pdf
Nieuwe bibliotheken, nieuwe competenties

hoofdstuktitel
Literatuurlijst
Roelofs, J. SCHITTERENDE BIBLIOTHEKEN! Strategische HR agenda 2007-2010.
Concept voor de ledenvergadering 14 juni 2007.
http://sitegenerator.bibliotheek.nl/hrnetwerk/overig57/overig57.asp
Rubens, W.(2008). E-learning: trends en ontwikkelingen. Develop (4).
http://www.te-learning.nl/developrubens.pdf
Saxion hogeschool Deventer. Opleidingsplan postHBO-cursus mediacoach.
Deventer: Saxion Hogeschool.
http://www.siob.nl/upload/documenten/opleidingsplan-mediacoach-2011.pdf
Sectorinstituut voor Openbare Bibliotheken (2009). Sterk stelsel, groter bereik. Plan sectorinstituut
openbare bibliotheken 2010 – 2012.
http://www.siob.nl/publicaties/plan-siob-2010-2012/item162
Stalpers, C.(2004). De afhaker in beeld. Bibliotheekblad, 18, p. 32
Vereniging van Openbare Bibliotheken en Vereniging van Nederlandse gemeenten (2005).
Richtlijn voor Basisbibliotheken. Den Haag: VOB en VNG.
http://www.debibliotheken.nl/fileadmin/documenten/pdf_oranje/pdf_publicaties/richtlijn_basisbibliotheken.pdf
Vereniging van Openbare Bibliotheken en Vereniging van Nederlandse gemeenten (2007).
Brief aan de leden betreffende rijksbeleid bibliotheekvernieuwing vanaf 2008.
http://www.vng.nl/Documenten/vngdocumenten/2007_lbr/Ledenbrief_OZW-U200701491.pdf
Vereniging van Openbare Bibliotheken (VOB) en International Federation of Library
Associations and Institutions (IFLA) (2008). IFLA Manifest De multiculturele Bibliotheek.
Den Haag: IFLA en VOB.
http://www.siob.nl/upload/documenten/ifla-manifest-de-multiculturele-bibliotheek.pdf
Vereniging van Openbare Bibliotheken (VOB) en International Federation of Library Associations
and Institutions (IFLA) (2008). De multiculturele samenleving. Richtlijnen voor de
bibliotheek. Den Haag: IFLA en VOB.
http://www.ifla.org/files/library-services-to-multicultural-populations/publications/multicultural-communities-nl.pdf
Vogels, R. en R. Bronneman-Helmers (2003). Autochtone achterstandsleerlingen: een
vergeten groep. Den Haag: SCP (Signalement, 2003).
http://www.scp.nl/dsresource?objectid=20982&type=org
Walraven, A., S. Brand-Gruwel en H.P.A. Boshuizen (2008). Information- problem solving:
A review of problems students encounter and instructional solutions. Computers in
Human Behavior, 24 (3), 623-648.
Webjunction (2009). Competency Index for the Library Field.
http://www.webjunction.org/c/document_library/get_file?folderId=67024497&name=
DLFE-16500008.pdf
Nieuwe bibliotheken, nieuwe competenties
63

64
hoofdstuktitel
Literatuurlijst
Weterings, A. (2010). Competent in leesbevordering. Docentengids voor opleidingen
Pedagogisch Werk en Onderwijsassistent. Amsterdam: SWP.
http://www.lezen.nl/index.html?spsearch=&age_group_id=0&menu_item_id=3001&sp1=474
Woltjer, B. en I. Molenkamp (2009). Van vak naar baan. Onderzoek naar mogelijkheden
en maatregelen voor levensfasebewust personeelsbeleid in de openbare bibliotheek.
Zoetermeer: AbvakaboFNV.
http://www.abvakabofnv.nl/PDF/3944/201505/VAN_VAK_NAAR_BAAN_05-3002-0609.pdf
Kamerstukken en adviesnota
Raad voor Cultuur (2005). Mediawijsheid in perspectief. Advies van 13 juli 2005, met kenmerk
med-2005.02498/1. http://www.mediawijsheidinperspectief.nl/advies_mediawijsheid.php
Raad voor Cultuur (2008). Advies Bibliotheekvemieuwing 2009-2012. Advies van 19 mei 2008,
met kenmerk bib-2008.04884/1
http://old.cultuur.nl/files/pdf/advies/200805191202230.bib-2008.04884-1.pdf
Tweede Kamer der Statengeneraal (2009). Nota ‘de kenniseconomie in zicht’.
Vergaderjaar 2009–2010, 27 406, nr. 153.
http://www.rijksoverheid.nl/documenten-en-publicaties/notas/2009/10/16/
nota-de-kenniseconomie-in-zicht.html
Geraadpleegde websites
http://www.trendsinbeeld.minocw.nl, Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen.
http://www.tijdbesteding.nl, Sociaal en cultureel planbureau
www.rijksoverheid.nl, Rijksoverheid
www.bibliotheekmonitor.nl, Sectorinstituut Openbare Bibliotheken
www.onderwijsinspectie.nl, Onderwijsinspectie
www.taalenrekenen.nl, Ministerie van Onderwijs Cultuur en Wetenschappen
www.wetoke.nl, (in opdracht van) Ministerie van Onderwijs Cultuur en Wetenschappen
www.bredeschool.nl, Landelijk steunpunt brede scholen
www.onderwijsraad.nl, onderwijsraad
www.marktonderzoekboekenvak.nl, Stichting Marktonderzoek Boekenvak
Nieuwe bibliotheken, nieuwe competenties

Colofon
Nieuwe bibliotheken, nieuwe competenties is een uitgave van het Sectorinstituut
Openbare Bibliotheken, Programma opleidingen SIOB, Den Haag, juli 2011
Onderzoek en rapportage: Marjolein Oomes, Programma Onderzoek en kennisdeling
onder leiding van Frank Huysmans
Tekstadvies en redactie: Jedit werkt voor tekst
Vormgeving: Comma-S ontwerpers, ’s-Hertogenbosch
© SIOB
ISBN 978-94-91231-05-6
www.siob.nl

sectorinstituut
openbare bibliotheken
Grote Marktstraat 43 | 2511 bh Den Haag
Postbus 16146 | 2500 bc Den Haag
t +31(0)70 30 90 222 f +31(0)70 30 90 299
www.siob.nl | infosiob@siob.nl
Den Haag, juli 2011