Magma-Publicaties

64 augusTus 2009
www.zeilen.nl
Donderdag 18 juni 1992 staat in mijn geheugen gegrift.
Niet omdat het Nederlands elftal die dag op
het EK met 3-1 van Duitsland won. Maar vanwege
een ander voorval. Mijn broer Sipke en ik gingen bij
Texel de zee op met onze Prindle 16. Toen we een paar
mijl uit de kust voeren, sloeg het onheil toe. We hoorden
een keiharde pang. Dankzij metaalmoeheid was de
dolphin striker onder de voorbeam van de catamaran gebroken.
Kort daarna sloeg de mast dwars door de voorbeam
en konden we ons alleen nog vastklampen aan twee
snel vollopende drijvers. Hoe klassiek kan een zinkscène
worden? Maar we hadden mazzel. Door een samenloop
van omstandigheden werden we vrij snel aan boord van
een toevallig passerende reddingboot gehesen.
Nooit vergeet ik meer wat je als eerste doet als je hulpeloos
in zee drijft. Wanhopig scan je de horizon op zoek
naar boten, boeien en… vuurtorens. Instinctief zwaai je
in de richting waar vandaan je hulp verwacht. Geen gekke
gedachte, want mannen op vuurtorens speuren de zee
achtergrond varia
Verkeersleiders Vuurtorenwachters Verdwijnen Van de Vuurtorens
Verdwijnen
Wakers bij nacht en Wantij
Vuurtorenwachters zijn van oudsher
een vaste waarde in de kustbewaking.
Veel zeilers danken hun leven aan hun
oplettendheid. Toch vindt
Rijkswaterstaat het niet noodzakelijk
om de hoge kustwachtposten te
handhaven. Op de torens komen camera’s.
TeksT Joost BiJlsma fOTO’s roB marinissen
al enkele eeuwen af op onregelmatigheden. En van oudsher
fungeren ze als spin in het web van reddingsoperaties.
Veel aan boeien vastklampende surfers, op drift geraakte
vissers en vastgelopen zeilers danken hun leven
aan de oplettendheid en het optreden van deze kerels van
de kustlijn.
Vorig jaar bijvoorbeeld haalde reddingboot Edzard Jacob
zes Leeuwardense kinderen van een zandplaat, nadat
post Schiermonnikoog had gezien dat de groep zich had
laten verrassen door het opkomende tij. En een jaar eerder
werd solozeiler Louis Ufkes gered dankzij oplettendheid
op de vuurtoren van Ouddorp. Ufkes verloor de
boeien boven Stellendam uit het zicht en liep met zijn zes
meter lange, zelfgebouwde, houten One of vast. Het schip
maakte snel water en de solozeiler dacht dat zijn laatste
uur had geslagen. Totdat tijdelijk medewerker Kees Tanis
bij de vuurtoren van Ouddorp een sein afvuurde om aan
te geven dat redding onderweg was. Twee reddingboten
snelden te hulp.
de vuurtoren van ouddorp.
www.zeilen.nl
augusTus 2008
65

achtergrond
Vuurtorenwachters Verdwijnen
1 ufkes was de 75.000ste man die
gered was door de knrM,
nadat hij door de
vuurtorenwachter was gespot.
2 het uitzicht is en blijft
overweldigend.
3 het radargebied loopt van de
nieuwe waterweg tot aan
walcheren en noord-Beveland.
U-sein
“Dat gebeurde hier vlakbij”, zegt Kees Polderman bovenin
de vuurtoren van Ouddorp, een werkplek met een idyllisch
uitzicht op ruige duinen, stranden, dijken, zandbanken
en de Rijnmond. De verkeersdienstmedewerker
wijst naar de plek des onheils en begint meteen vol passie
over zijn vak te praten: “Als we zien dat een schipper een
gevaarlijke koers vaart, doen we er alles aan om contact
te maken via de marifoon of via andere middelen. Helpt
niets van dat alles, dan seinen we kort, kort, lang. Dat is
een U in morse: u stuurt een gevaarlijke koers. Als het
helemaal uit de klauwen dreigt te lopen, pakken we een
rode lichtkogel. Schiet de zeiler zelf echter een rode af,
dan antwoorden we met een witte, om aan te geven dat
hulp onderweg is. Contact maken is heel belangrijk om te
voorkomen dat iemand het onzalige plan opvat om rich-
“onze meerWaarde bij die acties is
dat Wij plaatselijk bekend zijn”
1
2
3
ting het strand te zwemmen, zoals Ufkes.”
Polderman waakt al dertig jaar over de Zeeuwse wateren.
“Eén per dag”, schat hij het aantal recreatievaartuigen
dat in zijn gebied in de problemen komt. “Bij bijna al die
incidenten zijn we direct of indirect betrokken. Onze post
werkt nauw samen met het Kustwachtcentrum in Den
Helder. Zij vragen ons hoe de situatie er ter plekke uitziet.
Onze meerwaarde bij die acties is dat wij plaatselijk bekend
zijn”, vindt Polderman. “Wij weten precies hoe het
gebied eruit ziet. Stel: er is iemand in nood op het Grevelingenmeer
en hij meldt zich bij ons. Op zo’n moment
kan hij vaak niet precies aangeven waar hij is. Uit zijn
cryptische omschrijving moet jij je dan een beeld vormen.
Eerst vragen we wat iemand ziet. Degene in nood
zegt dan bijvoorbeeld: ‘Een dijk’. Dat hoeft niet te kloppen;
het kan ook een eiland zijn. Dus moet je doorvragen.
Als hij antwoordt: ‘Ik zie paarden lopen’, weet ik al veel
meer.”
overzicht
Een ander voordeel van de plaatselijke bekendheid is dat
Polderman een ijzersterk netwerk heeft. Niet van elke
vuurpijl is op voorhand duidelijk of die is afgeschoten
vanaf een schip of door een groep feestende jongeren.
Het is logisch dat de reddingboot dan poolshoogte
neemt. Maar in zo’n geval belt Polderman ook even met
de plaatselijke politie of zij toevallig van hun positie iets
zien. Dergelijke checks zijn geen overbodige luxe. Het
aantal meldingen is namelijk sterk toegenomen, dankzij
het gebruik van de mobiele telefoon. “Op elke duintop
staat in de zomer bij wijze van spreken een oplettende
oosterbuur”, vertelt Polderman.
Het prachtige panorama vanaf de vuurtoren geeft volgens
de verkeersdienstmedewerker emotionele betrokkenheid
bij het werk. “Als je ziet wat de golven doen, weet je wat
het betekent wanneer je een schipper vraagt terug te varen
naar een haven.” Verder voegt het overzicht vanuit de
vuurtoren iets toe aan de waarneming, naast het beeld
van het radarscherm. “Vanaf hier kun je het hele gebied
scannen. Als je dat regelmatig doet, zie je ontwikkelingen
in weersomstandigheden, maar ook in koersen van schepen.
Zo kun je incidenten voorzien en voorkomen.”
argUsogen
Toch lijkt het erop dat de Nederlandse verkeersleiders
hun live-overzicht over het water in de nabije toekomst
verliezen. Als het aan Rijkswaterstaat ligt, zullen ze in de
toekomst niet meer vanaf vuurtorens opereren. Er zijn al
veel vuurtorenposten opgeheven. Ouddorp is de laatste
verkeerspost in een vuurtoren bij de Noordzeekust. In het
Waddengebied zijn nog slechts twee vuurtorens bemand:
Terschelling en Schiermonnikoog. Daar is het een kwestie
van tijd dat de verkeersleiding uit de torens verdwijnt.
Per eind 2010 gebeurt dat met de kustwacht Brandaris. In
mei tekende Rijkswaterstaat een contract van veertien
miljoen euro voor een nieuwe zeeverkeerscentrale. Die
komt in de Zeevaartschool, tegenover de jachthaven van
Terschelling. Als het aan Rijkswaterstaat ligt, verdwijnt
als gevolg daarvan ook de verkeerspost van de vuurtoren
van Schiermonnikoog. Dat laatste is nog geen uitgemaakte
zaak; deze toren blijft, na ingebruikname van de centrale
in de Zeevaartschool, nog een jaar bemand. Getest
zal worden of de nieuwe centrale op Terschelling uit veiligheidsoogpunt
een goed alternatief is voor de oude situatie
met posten op twee torens. Rijkswaterstaat heeft alle
vertrouwen in een goede afloop. Het radargebied wordt
in de nieuwe centrale uitgebreid (van de Blauwe Slenk)
tot Harlingen en Kornwerderzand. En er is inmiddels ervaring
met verkeersleiding zonder torens. “De Zeeverkeerscentrale
voor de Westerschelde in Vlissingen functioneert
in de praktijk al jaren tot volle tevredenheid”,
antwoordt staatssecretaris Tineke Huizinga op Kamervragen.
Wel geeft ze aan dat de vuurtorens in de toekomst
blijven bestaan, zodat het in uitzonderlijke situaties
mogelijk blijft ‘om menselijk toezicht vanaf de
vuurtorens in te stellen’.
camera’s
Rijkswaterstaat gaat omzichtig te werk in de kwestie rond
de vuurtorens van Terschelling en Schiermonnikoog. De
dienst wordt met argusogen gevolgd door reddingmaatschappijen,
lokale overheden en de verenigde watersport.
Het ontmensen van de vuurtorens ligt al meer dan twintig
jaar erg gevoelig. “Je kunt dit gerust een echt hoofd-
pijndossier voor Rijkswaterstaat noemen”, zegt zeezeiler
Martin Loos uit Lauwersoog die zich vanaf het begin
heeft gemengd in de discussie. De grondlegger van de
Colin Archer-race herinnert zich hoe minister Hanja Maij-Weggen
begin jaren negentig al uitriep: “Ik wil het
woord vuurtoren niet meer horen.”
Loos: “Rijkswaterstaat wil van de verkeersposten in vuurtorens
af uit oogpunt van doelmatigheid. Begrijpelijk,
want vuurtorens zijn dure werkplekken, onder meer vanwege
arbo en brandveiligheid. Daar staat tegenover dat
de torenposten een belangrijke sociale functie hebben,
bijvoorbeeld als spin in het web bij reddingsacties. Rijkswaterstaat
kan dus niet anders dan serieus luisteren naar
de argumenten die tegenstanders inbrengen. Want veiligheid
van de scheepsvaart is een wettelijke taak.” Loos begrijpt
dat Rijkswaterstaat bij het vorderen van de techniek
een afweging moet maken of observatie vanuit torens
nog wel noodzakelijk is. “Maar je moet je ook afvragen of
we ons niet te afhankelijk maken van alle apparatuur.
Het Wad is een kwetsbaar gebied dat voortdurend verandert.
Een verkeersleider moet de omgeving op zijn duimpje
kennen”, vindt Loos. In zijn ogen zijn de vuurtorens
perfect om overzicht te houden over de zeegaten en geulen,
tussen en onder de eilanden. Rijkswaterstaat wil camera’s
plaatsen op de torens en gaat er vanuit dat die hetzelfde
resultaat bieden als het huidige visuele zicht. Loos
is daar niet direct van overtuigd. “De kustwacht van Dover
schakelt bij slecht weer over van camerasystemen op
menselijke waarneming. Ook kun je je afvragen wat je
ziet als je zo’n camera op een toren plaatst. Bij harde
wind schudden vuurtorens heen en weer”, weet de zeiler.
gevoelskWestie
Cas Willems van Rijkswaterstaat kent de systemen voor
verkeersbegeleiding op zee op zijn duimpje. “Voor een
Menselijk toezicht vanaf de
toren zal in de toekomst in
uitzonderlijke situaties blijven
bestaan.
kees Polderman houdt de kust
nauwlettend in de gaten.
66 augusTus 2009 www.zeilen.nl
www.zeilen.nl augusTus 2008
67

achtergrond
Verkeersleiders Verdwijnen Van de Vuurtorens
er wordt nauw contact
onderhouden met onder meer
het kustwachtcentrum in
den helder.
rechts:
de vuurtoren van ouddorp
heeft het sterkste licht van
nederland: 5.200.000 candela
(= 4.333.333 watt).
compleet verkeersbeeld gebruikt een verkeersleider primair
de radar. Camera’s kunnen ondersteunende informatie
bieden”, benadrukt hij. Willems verzekert dat moderne
camera’s goed blijven functioneren, ook bij
beweging en regen; ze hebben lenzenwissers en worden
ook onder helikopters gebruikt. Het is volgens de specialist
echter een misverstand om te denken dat de camerasystemen
overzicht bieden: “Bij een sluis kun je beelden
wel koppelen (stitchen). Zoiets lukt echter niet bij een
groot vaargebied. De camera’s geven geen totaalplaatje.
Dat is een illusie en ook niet de bedoeling. Je kunt ze gebruiken
als je wilt inzoomen op een detail.”
Willems is ervan overtuigd dat moderne technieken de
scheepvaart veiliger hebben gemaakt. En in de toekomst
verwacht hij dat het nog safer wordt door systemen zoals
Automatic Identification System (AIS). Die brengen
scheepsbewegingen in kaart en leveren extra informatie.
Maar hij erkent wel dat de menselijke factor doorslaggevend
blijft. “Een verkeersleider moet ‘zijn’ gebied kennen.
Dat is een verplichting. En hij moet zich bewust zijn van
Beroering rond Vuurtorens
1987 Minister Neelie kroes publiceert de eerste plannen om de vuurtorens onbemand
te maken.
1988 De vuurtorenwachter van Vlieland verlaat zijn post.
1989 Vlak voordat hij 150 jaar wordt, houdt de vuurtoren Haamstede (West-schouwen)
- bekend van het 250-gulden biljet - op te bestaan als verkeerspost.
1993 Minister Hanja Maij-Weggen maakt bekend elf van de achttien vuurtorenwachters
op de waddeneilanden te willen ontslaan. alleen de Brandaris
moet bemand blijven. De Tweede kamer spartelt tegen.
1994 Minister annemarie Jorritsma besluit om schiermonnikoog weer 24 uur per
dag te bemannen.
1999 De vuurtorenwachters van ameland en Texel moeten definitief vertrekken.
2003 ‘Texel’ raakt onbemand. Rijkswaterstaat onderzoekt de ‘efficiency van vuurtorens’.
2004 Rijkswaterstaat maakt opnieuw bekend alle bemande vuurtorens op de
waddeneilanden te vervangen door een centrale post. Minister karla Peijs
wil dat besluit snel uitvoeren. Maar de eilandbesturen en de Tweede kamer
stribbelen tegen. Het is het laatste jaar dat ameland als wachtpost fungeert.
2005 grote maatschappelijke weerstand tegen het voornemen om de wachters
van de vuurtoren van Ouddorp te halen. Dit plan gaat in de ijskast.
2008 Definitief besluit om de laatste twee bemande vuurtorens van de Waddenzee
te ontmensen per 2010. De Pvda stelt kamervragen over schiermonnikoog.
staatssecretaris Tineke Huizinga verzekert dat de wachters daar pas verdwijnen
als een test heeft uitgewezen dat het even veilig blijft.
2009 Rijkswaterstaat tekent het contract voor een nieuwe verkeerscentrale in de
Zeevaartschool op Terschelling.
68 augusTus 2009
www.zeilen.nl
de beperkingen van de techniek. Bij Rijkswaterstaat besteden
we daar tegenwoordig veel meer aandacht aan
dan vroeger. Voor we iemand achter een radar zetten,
krijgt hij een uitgebreide cursus.” Willems begrijpt dat
sommige verkeersleiders er moeite mee hebben de vuurtorens
te verlaten. “Dat is een gevoelskwestie. Je zag dat
ook bij sluiswachters. Toen ze in centrale commandoposten
gingen werken, misten ze het directe contact met de
schepen.”
recreanten
De ontwikkeling in de verkeersbegeleiding is duidelijk: radar
en systemen, zoals AIS, hebben het definitief gewonnen
van de directe visuele waarneming. Vallen recreanten
met kleine schepen – die mogelijk moeilijker herkenbaar
zijn op de radar en meestal geen AIS hebben – daardoor
niet tussen de wal en het schip? Willems verzekert dat
Rijkswaterstaat de recreatievaart niet vergeet. “De veiligheid
van de recreanten behoort tegenwoordig tot de prioriteiten
van Rijkswaterstaat. Dat is wel eens anders geweest.”
Als voorbeeld van een project waaruit dat blijkt,
noemt hij een Europees project waarbij is geëxperimenteerd
met informatie voor watersporters via internet. “Onderdeel
daarvan is dat recreanten kunnen melden welke
tochten ze van plan zijn te gaan maken en bruikbare informatie,
bijvoorbeeld over het weer, krijgen aangereikt.”
Willems wijst er wel op dat schippers een grote eigen verantwoordelijkheid
hebben voor hun eigen veiligheid.
“Belangrijk is bijvoorbeeld dat je kenbaar maakt wat je
gaat doen. Dat gaat niet altijd goed, zoals bij twee vrouwen
die onlangs alarm sloegen toen ze niets meer hadden
vernomen van hun zeilende echtgenoten. Ze waren
van plan van Schiermonnikoog naar Terschelling gaan,
maar werden daar niet gesignaleerd. De kustwacht zette
een grote actie op touw, waar een helikopter, een vliegtuig
en zeven reddingboten aan meededen. Uiteindelijk
bleken de mannen op de Dokkumer Ee rond te dobberen,
maar hadden verzuimd dit aan het thuisfront te melden.”
kWijtsUrfers
De discussie over techniek en eigen verantwoordelijkheid
is interessant, maar de maatschappelijke weerstand tegen
het sluiten van de posten komt vooral voort uit de sociale
functie van de vuurtorens. Vuurtorenwachters letten bijvoorbeeld
ook op surfers, kitesurfers (in Ouddorp ook wel
‘kwijtsurfers’ genoemd), duinbrandjes, mogelijke wetsovertredingen
en zwemmers die in de problemen komen.
En daar wringt de schoen. Want officieel behoort deze
waakzaamheid meestal niet tot het takenpakket van verkeersleiders,
wier eer het te na is om te roepen: “Dit past
niet in mijn functieomschrijving.”
Rijkswaterstaat wijst er bij het sluiten van de volgende
vuurtoren steeds op dat ook andere instanties hun verantwoordelijkheid
kunnen nemen, zoals de gemeenten
die gaan over toerisme en recreatie. Dat heeft er op Texel
toe geleid dat de reddingmaatschappij toegang tot de
vuurtoren heeft gekregen. Dat is mooi, maar die mannen
komen pas na een noodsein. Bij Texel, en straks ook bij
Terschelling, kun je er dus nooit meer zeker van zijn dat
vanuit de vuurtoren een mens over je waakt. En dat is
toch een ander gevoel als je dreigt te zinken.
www.zeilen.nl @MaaND@ 2008
69