archief/Jaarboeken/Jaarboek VOM-2012.pdf - Vereniging Oud ...

Vereniging Oud Monnickendam
j a a r b o e k 2 0 1 2

Vereniging Oud Monnickendam
j a a r b o e k 2 0 1 2

Vereniging Oud Monnickendam Inhoud
Voorzitter
Jan Konijn
Secretaris
Vincent Keesmaat
secretarisAoudmonnickendam.nl
Wendelmoet Claesdochterlaan 15
1141 ja Monnickendam
Penningmeester
Bertien van der Kolk
penningmeesterAoudmonnickendam.nl
telefoon 0299 652580
Haringburgwal 8
1141 at Monnickendam
Omslagfoto
De prijs ‘De Monnick’, een bronzen beeld,
ontworpen door de Monnickendamse
beeldend kunstenaar Silvia Bergvelt.
Vice-voorzitter
Koert Kraak
Bestuursleden
Garrelt Bont, Ed Willms, Klaas Roos,
Ton Meijer en Frans Ronchetti
Website
www.oudmonnickendam.nl
© 2012 Vereniging Oud Monnickendam
Redactie
De redactie van het Jaarboek van de
Vereniging Oud Monnickendam was dit jaar
in handen van Vincent Keesmaat; met dank
aan Lise Schokking.
Grafische vormgeving
Rolf Hermsen, GITS [www.gitsamsterdam.nl]
Voorwoord 4
In memoriam Dick Oosterveld 6
Jaarverslag VOM 2011 9
Jaarverslag penningmeester VOM 2011 18
Verslag algemene ledenvergadering VOM 8 juni 2011 23
Jaarverslag Stadsgidsen 2011 28
Jaarverslag Waterlandsmuseum de Speeltoren 2011 32
Jaarverslag Commissie Stads- en Dorpsbeheer 2011 38
Jaarverslag Stichting IJsschuiten Gouwzee 2011 43
Besturen 47
Een cisterciënzer rapiarium 48
Marieke Nijkamp, MA
Het bestuur van Monnickendam in de achttiende eeuw 58
drs J. Mewe-Reekers
Weezenland 70
Siem Koerse
Monnickendamse jongens in het leger van Napoleon (1812) 72
ds. C.A.E. Groot
IJspaleis met café en de radja van Lombok 94
Siem Koerse
Monnickendam een veilige stad? (slot) 108
Wachtmeesters, nachtwakers en (rijks)veldwachters in de negentiende en twintigste eeuw
ds. C.A.E. Groot
Het Hemmeland van 1879 146
Siem Koerse
Verslag van Leendert Hordijk over zijn ervaringen tijdens de
oorlogsjaren 1940-1945 148
met nawoord van Siem Altena
Oorlogshelden 163
Harry Voogel
Het postkantoor op het Noordeinde 169
Pieter Stegeman
De loodwitfabriek van Monnickendam (op de Oude Zijds Burgwal) 180
ds. C.A.E. Groot

Voorwoord
Ook dit jaar presenteren wij met trots het nieuwe jaarboek 2012, met daarin informatie
over de vele activiteiten van onze historische vereniging en de aan haar gelieerde
stichtingen en werkgroepen, zoals de Stadsgidsen, de Stichting IJsschuiten
Gouwzee, de werkgroep Oral History, de werkgroep Archeologie en het Waterlandsmuseum
de Speeltoren.
Verschillende schrijvers en onderzoekers hebben ook dit jaar weer hun uiterste
best gedaan om u een aantal interessante artikelen en verhalen over de Monnickendamse
geschiedenis te presenteren. Wij zijn hen daar zeer erkentelijk voor en
hopen nog vele jaren een beroep op hen te kunnen doen.
De nieuwbouw van ons Waterlandsmuseum de Speeltoren stond in 2011 in de
schijnwerpers en heel veel vrijwillig(st)ers hebben een groot deel van hun vrije tijd
hieraan besteed. Wij zijn daarom ook zeer trots op hetgeen tot nu toe is gepresteerd.
Er staan twee prachtige gebouwen rondom onze geliefde speeltoren, een
echt museum waardig. Ik kijk met veel plezier en belangstelling uit naar de dag
van de openstelling die naar verwachting medio 2012 zal plaatsvinden.
Bij het schrijven van dit voorwoord kreeg ik het bericht dat onze erevoorzitter
Dick Oosterveld op donderdag 2 februari 2012 is overleden. Wij hebben daarom
in dit jaarboek zijn foto en een stukje over zijn toewijding voor onze vereniging
en de stad Monnickendam geplaatst.
Hetaantalactiviteitenvanonzevereniginggroeitenzoookhetaantalvrijwillig(st)
ers. Echter, ons ledenaantal groeit niet mee maar loopt zelfs terug. Dit baart mij
grote zorgen en wij zullen in 2012 meer aandacht moeten besteden aan het werven
van nieuwe leden. Ook de huidige leden kunnen ons daarbij helpen en actief worden
in het werven van nieuwe leden.
Hoe? Door vrienden, familie etc. te attenderen dat eigenlijk iedereen die in Monnickendam
woont lid moet worden van onze vereniging. De Vereniging Oud
Monnickendam is er voor iedere Monnickendammer!
voorwoord
In het voorwoord van het jaarboek 2013 hoop ik U te kunnen melden dat mede
door U het ledenaantal weer groeit!
Ook dit jaar is het jaarboek onder de bezielende leiding van Vincent Keesmaat tot
stand gekomen. Hij is ook degene die onze website heeft ontwikkeld en beheert.
Onder de andere oudheidkundige verenigingen en cultuurhistorische organisaties
van Noord-Holland heeft hij daarvoor grote waardering ontvangen en heeft
hij hen bruikbare adviezen kunnen geven.
Namens het bestuur van de Vereniging Oud Monnickendam dank ik alle vrijwilligers
voor hun inzet voor en bijdragen aan onze vereniging, stichtingen en werkgroepen.
Wij hopen nog vele jaren een beroep op hen te kunnen doen.
Wij hopen dat u dit jaarboek weer met veel plezier en genoegen zult lezen en nodigen
U van harte uit voor onze jaarvergadering.
Met vriendelijke groet,
Namens het bestuur van de Vereniging Oud Monnickendam,
Jan Konijn, voorzitter
Monnickendam februari 2012
4 5

In memoriam Dick Oosterveld
Op zaterdag 4 februari ontving ik het bericht dat Dick Oosterveld de donderdag
daarvoor was overleden. Op dat moment schoten er vele gedachten door me heen.
Zoals:
_ Gelukkig heeft hij de bouw van het museum nog meegemaakt!
_ Jammer dat hij de opening van het nieuwe museum niet mee kan maken!
_ Gelukkig is aan zijn lijden een einde gekomen en is hij nu bij Janny zijn vrouw
die hij zo erg miste.
Dick Oosterveld was één met Monnickendam, met de Grote Kerk, met de Vereniging
Oud Monnickendam, met de Stichting IJsschuiten, met de Stadsgidsen, met
het Museum de Speeltoren etc. etc. Geboren als zoon van de hoofdmeester (zo
noemde men dat toentertijd) van de Christelijke school, heeft een groot deel van
zijn leven in dienst gestaan van de gemeenschap. Hiervoor werd hij zeer gewaardeerd
en werd hij Lid in de Orde van Oranje-Nassau.
Ik ken hem vanaf de tijd dat ik in het bestuur kwam van de Vereniging Oud Monnickendam.
Zo’n 23 jaar geleden in 1989. Dick was ruim 40 jaar lid van het bestuur
van de Vereniging Oud Monnickendam, eerst als bestuurslid, toen als penningmeester
en daarna sinds 26 november 1984 als voorzitter tot 9 juni 2004. Op de jaarvergadering
van 9 juni 2004 nam Dick afscheid omdat hij vond dat hij te oud was
geworden om nog een termijn uit te dienen. Dick werd benoemd tot ere-voorzitter
van onze vereniging en vervulde deze erebaan samen met Paul Stoffels met verve.
Beide ere-voorzitters hebben in het najaar van 2011 nog de eerste steenlegging gedaan
van ons nieuwe museum. Dat was een zeer emotionele gebeurtenis aangezien
wij al lange tijd wisten dat Dick ernstig ziek was en niet meer kon genezen.
Op de bestuursvergaderingen van Vereniging Oud Monnickendam, die stipt op
tijd op de eerste dinsdag van de maand werden gehouden, had Dick altijd zijn
‘schriftje’ bij zich, waarin hij punten noteerde die hij moest bespreken en notities
maakte van de vergadering. De notulen kwamen meestal wat later in de maand en
dan had Dick alle belangrijke zaken in zijn ‘schriftje’ staan, zodat hij daarmee kon
in memoriam dick oosterveld
beginnen. Dick was de spil
van het bestuur en een man
met visie en initatieven. Om
een paar voorbeelden te noemen
die heden ten dage zeer
succesvol zijn: Hij was degene,
die naar aanleiding van
de tip van Jo Engelvaart tijdens
de reünie van Oud Monnickendaminaugustus1990,
dat de heer Van de Acker zijn
verzameling ijsschuiten wil
verkopen, meteen tot actie
overging. Dick nam meteen
het initiatief, ging met enkele
bestuursleden naar Van de
Acker en kocht de ijsschuiten
voor ƒ 42.500,- Een Stichting
Dick Oosterveld • foto Ria Houweling
werd in november opgericht
en de ijsschuiten werden ondergebracht
bij Van Waveren (tegenwoordig de Firma Leguit & Roos) waar ze nu
nog steeds een prachting onderkomen hebben.
Ook nam Dick het initiatief voor de verzelfstandiging van het museum en de
nieuwbouw. Reeds in 1990 werden tekeningen en begrotingen gemaakt en de eerste
contacten gelegd met de gemeente Monnickendam voor de nieuwbouw van
het museum. Nu in 2012 is het nieuwe museum gerealiseerd en ik ben heel blij dat
Dick als ere-voorzitter van de Vereniging Oud Monnickendam nog is uitgenodigd
om de eerste steen in te metselen.
Een ander bijzonder succesvol initiatief is de oprichting van de stadsgidsen. Dick
voorzag de behoefte aan stadsgidsen en ging met de voorzitter van Oud Hoorn
praten hoe zij dat daar opgezet hadden. Dick maakte een draaiboek hoe hij dat
zag en nodigde belangstellenden uit op de informatieavond, waarin hij uitlegde
hoe belangrijk het zou zijn voor Monnickendam en het toerisme als er stadsgidsen
zouden zijn. En zo meldden zich plusminus 35 vrijwilligers die een cursus gingen
volgen georganiseerd door Monnickendammers zelf. Het is een groot succes geworden
en jaarlijks krijgen duizenden mensen met veel plezier een rondleiding
onder leiding van ervaren gidsen door Monnickendam.
6 7

Dit zijn slechts enkele van de vele zaken die Dick voor onze vereniging en stad
heeft gedaan.
Nadat bij hem enkele jaren geleden kanker werd ontdekt en hij ook nog Janny
moest missen, was het voor Dick erg moeilijk. Wel had hij nog volop belangstelling
voor wat er zich afspeelde in Monnickendam en in de verenigingen, maar je
zag aan hem dat hij moest lijden en dat hij niet meer kon wat hij wilde.
Wij zijn blij dat we Dick voor het project ‘Oral History’ hebben kunnen interviewen
met video- opnamen. Hij vertelt in dit interview over zijn leven, over zijn
werkzaamheden voor de Grote Kerk en Oud Monnickendam.
Een paar maanden geleden belde hij nog op omdat hij alle kranten van het Noord-
Hollands Dagblad vanaf 1945 had bewaard. Hij zei: ‘misschien is dat wel wat voor
Oud Monnickendam. Kom het maar ophalen want ik moet het kwijt.’ Toen we de
laatste doos bij hem van zolder haalden, deed hij er de laatst gelezen krant nog in.
Zo was hij altijd betrokken bij de vereniging Oud Monnickendam.
Dick wij zijn blij en trots dat wij je hebben mogen leren kennen. Dank je wel ook
namens alle vrijwilligers en rust zacht.
Jan Konijn
voorzitter
Jaarverslag Vereniging Oud Monnickendam 2011
Hieronder volgt, naar onderwerp gerangschikt, een verslag van de activiteiten van
onze vereniging.
Bestuur, leden en organisatie
Lise Schokking heeft haar taak als bestuurslid neergelegd en in de Algemene Ledenvergadering
is Frans Ronchetti aangesteld als haar vervanger. Frans is voormalig
gemeenteraadslid en heeft te kennen gegeven interesse te hebben in de activiteiten
van zowel de VOM als het Waterlandsmuseum de Speeltoren.
Over het beleid van de VOM is intern door het bestuur discussie gevoerd. Aanleiding
daartoe waren opmerkingen dat het bestuur in sommige gevallen teveel politiek
zou bedrijven. Dit naar aanleiding van haar opvattingen met betrekking tot
het verkeerscirculatieplan en het parkeerbeleid in de binnenstad van Monnickendam
en haar commentaar naar aanleiding van het onderwerp ‘dichtregel’ op het
dak van Swaensborch. Het bestuur is tot de conclusie gekomen dat er geen politiek
is bedreven. Het bestuur zou haar woorden echter meer selectief kunnen gebruiken
en daar waar namens het bestuur en niet namens de vereniging wordt
gesproken, dit ook in haar commentaar kunnen melden. Ook zal er beter op gelet
moeten worden wat wel en niet op onze website wordt vermeld. Wij moeten er
voor waken niet ge(mis)bruikt te worden door diverse (belangen)groeperingen.
Het primaire doel van onze vereniging is: ‘het bewaren en bevorderen van het stedenschoon
van Monnickendam en omgeving’ in de ruimste zin van het woord.
Het bestuur vindt dat ‘de bruine vloot’ behoort tot het cultureel erfgoed van oud
Monnickendam en daarom moet worden meegenomen in haar beleidsvisie. Het
bestuur ‘omarmt’ de notitie van ‘de bruine vloot’ en ondersteunt het beleid dat
ruimte geeft aan het behouden en faciliteren van ‘de bruine vloot’ in Monnickendam.
Het beleidsstuk ‘Verhoudingen VOM en haar dochters’ is definitief door het bestuur
vastgesteld en besproken met alle betrokkenen. Aangezien de Vereniging
8 9

groeit en bloeit en er in de loop der jaren heel veel initiatieven zijn geweest, zijn
er op dit moment veel stichtingen, werkgroepen en vertegenwoordigingen die
alle op de een of andere manier een band hebben met of ontstaan zijn uit de Vereniging
Oud Monnickendam. Om voor iedereen duidelijkheid te verschaffen wat
de rechten en plichten zijn binnen deze grote familie, zijn de verhoudingen door
Bertien van der Kolk op papier gezet. Het gaat om de financiële verhoudingen, de
overlegstructuren en het onderling uitwisselen van informatie. Een belangrijke
toevoeging was de werkgroep ‘Vrienden van het museum’. Deze is verantwoordelijk
voor het verzamelen van fondsen voor de aanschaf van middelen voor het museum.
De definitieve versie van de notitie zal op korte termijn door de betrokken
partijen worden ondertekend.
Het aantal aanwezigen in de Algemene Ledenvergadering van 2010 viel erg tegen.
Ongeveer 30 personen waren aanwezig en dat is voor een vereniging van bijna
1200 leden veel te weinig. Het bestuur beraadt zich over wat er kan worden gedaan
om meer belangstelling te creëren voor de ALV. Het aantal leden is per saldo in
2011 teruggelopen met 8 personen.
Lezingen
Op dinsdag 22 februari heeft de voorjaarslezing plaatsgevonden in het Weeshuis.
Froukje Wieringa sprak over de watersnood in Waterland in 1825. De belangstelling
was prima en Froukje gaf een boeiende presentatie waar het publiek met veel
interesse naar luisterde. Het bestuur zal haar vragen of zij misschien in de toekomst
ook een bijdrage zou kunnen leveren aan ons jaarboek middels een klein
artikeltje, toegespitst op de Monnickendamse situatie.
Op de algemene ledenvergadering heeft Vincent Keesmaat een lezing gehouden
over en met behulp van de website. Hij toonde o.a. een aantal afbeeldingen op de
zeer uitgebreide beeldbank en liet zien dat via het archief de meeste artikelen die in
de jaarboeken hebben gestaan, via een simpele zoekopdracht opvraagbaar zijn.
In onze najaarslezing van 20 oktober heeft Marieke Nijkamp uit Enschede een
lezing gegeven over de verzameling teksten (het diversorium) uit de bibliotheek
van het voormalige klooster Klein-Galilea. Er was een goede opkomst bij de lezing.
Marieke Nijkamp had het onderwerp misschien iets uitgebreider kunnen
inleiden want er werd nu door haar een beetje te veel uitgegaan van voorkennis
bij het publiek. De lezing was goed opgebouwd en zeer interessant. Vincent Keesmaat
zal haar vragen de lezing om te zetten in een artikel voor het jaarboek.
Excursies
Het was de bedoeling dit jaar een voorjaarexcursie naar Amsterdam Noord te organiseren.
Helaas was het niet meer mogelijk voor de kleine groep uit Amster-
Jaarverslag Vereniging Oud Monnickendam 2011
dam-Noord om de excursie in korte tijd samen te stellen. Volgend jaar zullen we
proberen op tijd te zijn.
De najaarsexcursie van 17 september was dit jaar naar de Hanzestad Kampen. Een
verslag hierover is te lezen op onze website. Veel indruk maakte het prachtige museum
met wellicht enkele waardevolle suggesties voor de inrichting van ons nieuwe
museum.
Het aantal deelnemers dat zich voor de najaarsexcursie heeft opgegeven was 63
personen wat teleurstelde. Normaal ligt het aantal op 85 à 100 personen. Nu werd
één bus besteld die helemaal vol was.
Een VOM-lid de heer Tolman (zoon van Tolman de architect) die in Kampen
woont, had aangeboden een bootreis op de IJssel te organiseren. Hiervan werd
door velen gebruik gemaakt.
Projecten
1 _ Oral History
‘Oral History’ ofwel mondelinge geschiedenis is het interviewen van mensen over
hun leven of over bijzondere gebeurtenissen die zij hebben meegemaakt. In 2010
is dit project onder leiding van Koert Kraak gestart. Vervolgens hebben zich Margit
Kniesmeijer, Elly Beintema, Peter van Maanenberg en Pieternel Rol zich bij dit
project aangesloten.
Inmiddels is een taakverdeling gemaakt waarbij Margit Kniesmeijer het voortraject
(opstellen vragen etc.) doet, Elly Beintema neemt het interview af, (zij is jarenlang
bij de BBC betrokken geweest bij het maken van documentaires), Peter van
Maanenberg verzorgt de opname van beeld en geluid en beheert het verzamelde
materiaal, Pieternel Rol zorgt ervoor dat de interviews uitgewerkt worden en
Koert Kraak doet de coördinatie.
Met behulp van een gespecialiseerd bedrijf zal getracht worden om het materiaal
zodanig te bewerken dat op thema of onderwerp gezocht kan worden. Hiervoor
loopt momenteel een subsidieaanvraag om dit mogelijk te maken. Een deel van
het materiaal van dit project zal gebruikt worden in het nieuwe Waterlandmuseum
‘de Speeltoren’.
Tot en met februari 2012 zijn de volgende personen geïnterviewd: Dick Oosterveld,
Adri Stam, Jannie Ruiter, Stien Meijer-Holling, Cor Poel en Maarten Tessel.
Het blijkt dat geïnterviewden vaak ook naar aanleiding van fotoalbums een verhaal
kunnen vertellen. Het idee is een beeldbank te maken van de vele foto’s met
daarbij de vermelding van plaats, datum, gebeurtenis en personen.
Een samenwerking is tot stand gekomen met het 4 mei comité, aangezien de
10 11

periode ’40-45’ ook regelmatig aan de orde komt tijdens het interviewen van de
personen. Ton Meijer en Martin Visser doen voor het 4 mei comité een interview
met Niek Bloem sr. volgens dezelfde aanpak.
Tot nu toe loopt alles volgens planning en het bestuur is er van overtuigd dat dit
project nog jaren kan doorgaan, want de lijst met het aantal te interviewen personen
is nog lang.
2 _ Prijs ‘De Monnick’
In navolging van andere historische verenigingen heeft het bestuur een prijs in
het leven geroepen waarvoor personen of instellingen in aanmerking kunnen komen
die zich in een jaar het meest verdienstelijk hebben gemaakt voor Monnickendam.
De prijs moet echt waarde hebben en deze ook behouden. Door Silvia
Bergvelt is een beeldje ontworpen van een slanke (i.p.v. de stereotype dikke) monnik.
Als voorbeeld heeft de afbeelding van een monnik op de kaart van De Wit
(1698) gediend. Het beeld is ongeveer 30 cm hoog. Er moeten nog sokkels worden
aangeschaft en plaatjes waarop de naam van de prijs en het jaartal moet komen te
staan. Het bestuur heeft het ontwerp goedgekeurd en besloten dat er in eerste instantie
vijf beelden zullen worden gegoten.
Het kan dat er in een bepaald jaar geen prijs wordt uitgereikt als er geen geschikte
kandidaten zijn. De winnaar moet als het ware ‘vanzelf boven komen drijven’.
Iedereen mag een kandidaat of project voordragen. De jurering van de kandidaten
vindt plaats ‘en petit comité’. In de Algemene Ledenvergadering wordt de winnaar
bekend gemaakt en het beeldje uitgereikt.
3 _ Een Straatje Om in Monnickendam
Met de inspanning van de verschillende deelnemers is er een basis gelegd voor een
nieuwe uitgave van de publicatie ‘Een straatje O.M.’ die in 1998 is samengesteld
door Paul van ’t Hof. De werkgroep bestaat naast Paul van ’t Hof zelf, uit Vincent
Keesmaat, Bertien van der Kolk, Wim van Leeuwen, Jan Meijer, Anky Mewe, Pieter
Stegeman, Rini de Weijze, Ed Willms en Garrelt Bont. Addy van Overbeeke
staat de werkgroep met raad en daad bij. Men is zich er van bewust dat deze uitgave
aan de door de VOM verlangde hoge kwaliteitseisen moet voldoen. De duiding
van een naamgeving van een straat, water, brug of steeg blijkt vaak een zeer
gecompliceerde zaak te zijn waar verschillende opvattingen over mogelijk zijn.
De problematiek van de toponymie (plaatsnaamkunde) blijkt af en toe ingewikkelder
dan vooraf werd gedacht. Over namen als ‘’t Prooyen’ of ‘Pierebaan’ valt
bijvoorbeeld weinig met zekerheid te zeggen. Het streven is om het boek in 2012
te kunnen presenteren maar dat is geen harde planning.
Jaarverslag Vereniging Oud Monnickendam 2011
4 _ Gevelsteentjes
In verband met het grote succes van de oude gevelsteentjes (koelkastmagneten)
zijn er nieuwe gevelsteentjes gemaakt door de firma Artitec Models en Eurocasting
i.s.m. Herman van Elteren. Ook alle nieuwe gevelstenen van Herman van
Elteren zijn nu in miniatuur te verkrijgen. Ze zijn beschilderd door Mathilde
Ooms. De eerste series zijn inmiddels geleverd en te koop in de het informatiepunt
en via het secretariaat/website . De totale investering voor dit project is om
en nabij de H 2600.
Werkgroepen
1 _ Stadsgidsen
Het aantal rondleidingen in 2011 was weer enorm met relatief veel grote groepen. Er
is intensief contact met het museum i.v.m. toekomstige gezamenlijke activiteiten.
De stadsgidsen zijn bezig zichzelf bij te scholen met zelfontwikkeld cursusmateriaal.
De boot ‘de Cornelia’ zou misschien ingezet kunnen worden voor rondleidingen
per boot. Er moet wel bekeken worden of de boot, met dieselmotor, onder
alle bruggen door kan. De staat en de geschiktheid van de boot zal worden bekeken
door Klaas Roos en zijn broer Piet Roos. Het aantal rondleidingen van plusminus
1600 geeft aan dat de stadsgidsen een belangrijke rol spelen in het huidige
aanbod voor toeristen in Monnickendam. Samenwerking met de SPW en het
Museum is van groot belang.
2 _ Website
Door het adverteren via Google Adwords (via de coupon met gratis advertentietegoed)
heeft de website van de VOM in januari een record aantal bezoekers gehad
(1060).
Vincent Keesmaat heeft drie Facebookpagina’s aangemaakt, nl. voor de VOM, het
Museum de Speeltoren en voor de Stadsgidsen. Via de applicatie Issuu kunnen op
de website een aantal jaarboeken en ook het VCP en het beleidsplan van het museum
als ‘boek’ doorgebladerd worden.
Ook heeft hij een paar nieuwe filmpjes op de website geplaatst: ‘Stadsfeesten Monnickendam
1923’, ‘Slag op de Zuiderzee 1973’, ‘Rook, een documentaire over de
Monnickendamse visrokers’, en de Hollywoodfilm ‘Betrayed’ die voor een deel in
Monnickendam is geschoten. Naast verschillende nieuwe afbeeldingen is er ook
een grote verzameling foto’s uit het archief van Piet Jongert en op de beeldbank
gezet. Hij heeft de leden hier via een e-mail op geattendeerd. Het bestuur vraagt
zich af of de documentaire ‘Rook’ over de Monnickendamse visrokers op de website
kan blijven staan, aangezien het de bedoeling is dat deze film in het nieuwe
museum vertoond gaat worden. Tot die tijd zal hij wel blijven staan.
12 13

De pagina van het Waterlandsmuseum de Speeltoren is aangepast en verfraaid en
de website voor de IJsschuiten is inmiddels totaal vernieuwd en wordt in 2012
overgedragen aan de Stichting IJsschuiten. Het is de bedoeling dat Vincent Keesmaat
supervisie houdt over de websites van de VOM en van de IJsschuiten.
3 _ Archeologie
Marco Feenstra en Arjan Ouwehand hebben een oprichtingsdocument voor de
archeologische werkgroep Waterland geschreven. Het bestuur is hier zeer verheugd
over en vindt dat het er goed doordacht uitziet.
Een enthousiaste groep geïnteresseerden was aanwezig bij de eerste bijeenkomst
van de archeologische werkgroep, in totaal tien personen met diverse achtergronden
(een afgestudeerde in de mediterrane archeologie, een oud-econoom, een kunstenaar,
twee studenten archeologie, een informatiespecialist, een amateurarcheoloog,
een medewerkster Monumentenzorg Gemeente Waterland en twee gepensioneerden).Dewerkgroepwil‘deogenendeoren’zijnvandegemeentebijsloop-en/
of nieuwbouwactiviteiten binnen de gemeente. Bekeken moet worden hoe hier
uitvoer aan te geven. Structureel overleg met de gemeente Waterland is noodzakelijk.
In een eerder stadium was al oriënterend overleg gevoerd met Marieke Leeverink,
beleidsmedewerker monumentenzorg van de gemeente Waterland.
Vanuit de gemeente is er geen subsidie beschikbaar voor de werkgroep. Het is de
bedoeling dat deze werkgroep zich, net zoals de stadsgidsen, zelf gaat bedruipen,
bv. door opdrachten aan te nemen van derden voor archeologisch onderzoek. De
aanloopkosten zijn door Bertien van der Kolk opgenomen in de museumbegroting.
In februari 2012 komt de werkgroep weer bij elkaar.
Vertegenwoordigingen
1 _ CSDB
De fusie van de CSDB met de Commissie Kring Waterland (CKW) lijkt geen negatieve
gevolgen te hebben voor het goed bewaken van het beschermde stadsgezicht
van oud Monnickendam. In de nieuwe commissie (naam wordt binnenkort bekend)
zijn vertegenwoordigers van de betrokken oudheidkundige verenigingen
aanwezig naast een aantal professionele stedenbouwkundigen. In de commissie
worden alle plannen besproken maar Lodewijk Duymaer van Twist, onze vertegenwoordiger,
hoeft alleen de plannen betreffende Monnickendam bij te wonen.
Dit werkt een stuk efficiënter.
Het bestuur is van mening dat het proces van de samenwerkingsverbanden in de
regio Groot Waterland nauwlettend gevolgd dienen te worden. Gevreesd wordt
dat de lokale monumenten te weinig aandacht zullen krijgen.
Jaarverslag Vereniging Oud Monnickendam 2011
2 _ Taakgroep Versterking Monnickendam (TVM)
In deze werkgroep is er o.a. gesproken over bewegwijzering met toeristische informatie,
het bedienen van de Middendamsluis, het toeristisch vaarbeheer, een
‘laad- en losplek’ voor toeristenbussen en de verplaatsing van de weekmarkt.
Ed Willms heeft in de vergadering van 10 januari het punt van de verplaatsing van
de weekmarkt aan de orde gesteld. Dit wordt nu serieus overwogen. Ton heeft een
tekening gemaakt waarop precies staat aangegeven hoe de markt voor een groot
deel naar de haven kan worden verplaatst. De wethouder heeft gezegd dat het plan
ook met de marktcommissie zal worden besproken en dat er een enquête zal worden
gehouden.
Er is in de TVM ook gesproken over de parkeerproblematiek.
Het bestuur geeft Ed Willms de opdracht om bij de volgende TVM-vergadering
aan te dringen op een evaluatie van het functioneren van deze taakgroep, aangezien
de oorspronkelijke opdracht van de taakgroep blijkbaar niet wordt uitgevoerd.
Diversen
3 _ Bestemmingsplan binnenstad Monnickendam/gemeentelijk parkeerbeleid
De gemeente heeft een ‘discussienota bestemmingsplan binnenstad Monnickendam’
laten verschijnen. De eerste inspraakavond was op 18 juli en de reactietermijn
op de nota werd daarna verlengd tot 15 september. De kaart waarop de panden
staan aangegeven was niet correct en onvolledig. Op 29 augustus heeft er een
ingelaste bestuursvergadering VOM plaatsgevonden waarin de discussienota over
het nieuwe bestemmingsplan Binnenstad is besproken. Door het bestuur is vervolgens
een brief gezonden waarin het standpunt inzake de discussienota is weergegeven
(de brief is op website te raadplegen). Praten over het nieuwe bestemmingsplan
wordt volgens onze vertegenwoordiger bij de CSDB pas echt interessant
als zaken concreet ingevuld gaan worden.
Door de gemeente is een ‘actieplan parkeren’ opgesteld waarmee het parkeervolume
moet worden uitgebreid. Er wordt gesproken van een ‘theoretisch tekort
van 350 parkeerplaatsen’. Het plan omvat o.a. de ontwikkeling van parkeerplaatsen
aan de Nieuwpoortslaan, een herziening van de blauwe zone aan ’t Prooyen,
een herziening van de parkeermogelijkheden in de Kerkstraat, een onderzoek
naar de ontwikkeling van een parkeergarage op het verenigingsplein (inmiddels
afgerond, niet haalbaar), het efficiënter parkeren op ’t Bolwerk, het evalueren van
gehandicaptenparkeerplaatsen, het schuin parkeren in de teen van de Vesting en
het creëren van parkeerruimte op het Hemmeland bij grote evenementen. Het
bestuur vindt dat er een goed begin is gemaakt maar dat dit lang niet voldoende
14 15

is. Om de binnenstad parkeerluw te maken en de toekomstige parkeerprobleem
op te lossen moeten er veel meer maatregelen worden genomen. Het in 2007 door
een VOM-werkgroep opgestelde Verkeerscirculatieplan geeft daarvan volgens het
bestuur een goede richting en uitgangspunten. Op 7 februari was er een inloopavond
over het voorontwerp van de gemeentelijke parkeernota. Ton Meijer, Koert
Kraak en Klaas Roos zijn hier naartoe geweest. Klaas vroeg zich van te voren af of
op deze avond ook gediscussieerd zou worden over de gemeentelijke visie op de
toekomst. Hij zou graag zien dat deze discussie op gang wordt gebracht. Volgens
Koert Kraak moet dat ook in de gemeenteraad gebeuren. Hij zal dit daar aankaarten.
Volgens de wethouder is de sluiproute vanuit Volendam/Edam inmiddels met 61%
afgenomen. Helaas is de handhaving door de politie (Het aantal BOA’s is gehalveerd)
nog steeds marginaal. Het blijft een aandachtspunt.
Doordat veel vrachtwagens gebruik maken van de TomTom, worden zij vaak ongewild
door de binnenstad van Monnickendam geleid. Er wordt nu gewerkt aan
een oplossing hiervoor.
Jan Konijn is minder positief over het gemeentelijke parkeerbeleid dat hij meer
ziet als ‘een doekje voor het bloeden’, terwijl er alleen maar nog meer auto’s de
binnenstad in worden gehaald. Het idee van Ton om het VOM-VCP nog een keer
goed uit te leggen binnen de TVM, vindt bijval bij het bestuur.
Ook in Edam is nu een VCP is opgesteld door Oud Edam dat een kopie lijkt van
dat van Monnickendam. Het bestuur kijkt met belangstelling toe hoe het proces
in Edam/Volendam zal verlopen.
2 _ Manuscript H. Voogel
Harry Voogel heeft aan het bestuur van VOM het manuscript over ‘De tien grootste
monumenten van Monnickendam’ voor een mogelijke uitgave van een nieuw
boek gepresenteerd. Het bestuur is onder de indruk van de enorme hoeveelheid
informatie die in dit manuscript wordt tentoongespreid. Het is duidelijk dat Harry
Voogel buitengewoon veel tijd en energie heeft gestoken in het onderzoek en
het optekenen van zijn bevindingen. Hij heeft geprobeerd een zo omvangrijk en
gedetailleerd mogelijk verhaal te vertellen over de Monnickendamse panden en
daarmee over stukken geschiedenis van Monnickendam. Nadat een aantal bestuursleden
het manuscript gelezen heeft, is vooralsnog besloten het boek niet uit
te geven om redenen van kwaliteit en financieel risico omdat het bestuur verwacht
dat er voor dit boek te weinig kopers zullen zijn waardoor de investering ook op
langere termijn niet terugverdiend kan worden. De VOM kan zich in de huidige
Jaarverslag Vereniging Oud Monnickendam 2011
situatie (nieuwbouw museum) geen financieel risico permitteren. Inmiddels is
Harry Voogel op de hoogte gesteld en heeft hij te kennen gegeven het manuscript
als informatiemateriaal aan te bieden aan de stadsgidsen. Overigens blijven we
met Harry Voogel over dit onderwerp in gesprek.
Jan Konijn, voorzitter
Monnickendam, februari 2012
16 17

Verslag van de penningmeester over het jaar 2011
Rekening van baten en lasten over 2011
2010 begroting
2011
2011
H H H
Baten
Contributies 15.011,48 14.500,00 15.195,50
Opbrengst Stadsgidsen (netto) 775,80 5.000,00 463,54
Bijdrage gevelsteen 0,00 0,00 0,00
Giften 546,20 0,00 74,01
Opbrengst loterij 3.000,00 0,00 0,00
Saldo jubileumweek 1.310,04 0,00 0,00
Interest 1.394,45 500,00 1.088,12
Winst op verkopen 963,21 1.500,00 996,86
Diversen 0,00 0,00 0,00
Totaal baten 23.001,18 21.500,00 17.818,03
Lasten
Bankkosten 247,01 0,00 243,63
Bureaukosten (porti, kopieën,
kantoorartikelen) 2.724,33 4.650,00 2.825,14
Drukkosten jaarboek 5.356,91 5.650,00 5.961,82
Drukkosten enveloppen 0,00 0,00 685,00
Werkgroepen 0,00 1.000,00 520,00
Assurantie 707,43 1.000,00 747,92
Donatie Stg Museum de Speeltoren 3.177,00 3.000,00 3.176,46
Toevoeging Fonds Stadsgidsen 775,80 5.000,00 463,54
Toevoeging Nieuwbouw Museum 4.310,04 0,00 0,00
Lidmaatschappen andere ver. en KvK 110,14 250,00 160,64
Website 47,95 500,00 94,27
Ledenactiviteiten 757,58 750,00 235,29
Vergaderkosten, lief en leed 248,60 1.000,00 879,25
Totaal lasten 18.462,79 22.800,00 15.992,96
verslag van de penningmeester over het jaar 2011
2010 begroting 2012
2011
H H H
De baten bedroegen 23.001,18 21.500,00 17.818,03
De lasten bedroegen 18.462,79 22.800,00 15.992,96
Voordelig saldo 4.538,39 -1.300,00 1.825,07
Toelichting resultatenrekening
Er zijn minder giften specifiek voor de Ver. Oud Monnickendam gegeven, omdat
de meeste giften voor het museum bestemd waren
De verkopen zijn aanzienlijk gestegen door de verkoop in het informatiepunt.
Dit is niet in de rekening te zien omdat we ook een bedrag van ruim H 2.000
besteed hebben aan de aankoop van nieuwe gevelsteentjes.
Onder bureaukosten vallen ook de mailings aan de leden, inclusief de porti daarvoor.
De werkgroepen oral history en boekenuitgaven maakten in 2011 kosten.
De vergaderkosten zijn in 2011 hoog omdat, betaald, uitgeweken moest worden
naar het informatiepunt.
Ook de vergaderkosten van het museum heeft de VOM dit jaar betaald, omdat
wij anders altijd gratis in het museum zaten.
Balans per 31 december 2011
Voorraden 1,00
Vorderingen 1.907,23
Lening aan Museum 0,00
Banksaldo Stadsgidsen 17.662,47
Banksaldo Vrienden van het Museum 0,00
Kas en Bank 117.863,50
137.434,20
Vermogen 22.690,21
Resultaat 2010/2011 4.538,39
Lening aan Museum de Speeltoren, reservering 59.000,00
31-12-2010 31-12-2011
H H
2.434,18
1.498,83
59.000,00
18.126,01
2.020,42
49.335,81
132.415,25
86.228,60
1.825,07
0,00
Fonds aankopen Museum de Speeltoren 21.091,29 18.967,66
Rekening Courant Museum de Speeltoren 9.460,83 5.187,49
›
18 19
14
15

› 31-12-2010 31-12-2011
H H
Vrienden van het Museum, saldo _ 2.020,42
Fonds Stadsgidsen 17.662,47 18.126,01
Vooruitontvangen gelden 0,00 60,00
Schulden 2.991,01 0,00
137.434,20 132.415,25
Toelichting op de balans per 31 december 2011
Voorraden
In 2011 zijn 5 beeldjes gekocht die zullen worden
gebruikt als prijs ‘De Monnick’ per 2012
2010 2011
Vorderingen
Interest 1.907,23 1.389,14
Vooruitbetaalde assurantie premie 0,00 109,69
1.907,23 1.498,83
Kas en bank
Kas 27,50 33,80
ING 1.314,72 724,36
Rabobank 5.313,18 1.962,32
Rabobank spaarrekening 111.208,10 46.615,33
117.863,50 49.335,81
Vermogen
Per 1 januari 2010/2011 bedroeg dit fonds 81.690,21 27.228,60
Af/Bij: lening Museum de Speeltoren - 59.000,00 59.000,00
Bijgeboekt het voordelig/nadelig saldo 4.538,39 1.825,07
Het vermogen per 31 december 2010/2011 27.228,60 88.053,67
Fonds aankopen Museum de Speeltoren
Per 1 januari 2010/2011 bedroeg dit fonds 20.737,30 21.091,29
Aanschaffingen 0,00 2.360,00
Bijgeboekt aan rente 353,99 236,37
Het fondsvermogen per 31 december 2010/2011 21.091,29 18.967,66
verslag van de penningmeester over het jaar 2011
31-12-2010 31-12-2011
H H
Rekening Courant Museum de Speeltoren
Per 1 januari 2010/2011 bedroeg dit fonds 1.465,52 9.460,83
Museum betaald voor VOM (2011) - 1.465,52 685,00
VOM nog te betalen aan Museum (2011) 1.310,04 176,46
Bij: opbrengst loterij 3.000,00 2.800,55
Bijgeboekt aan giften e.d. 4.992,00 -8.000,00
Bijgeboekt aan rente 158,79 64,65
Het fondsvermogen per 31 december 2010/2011 9.460,83 5.187,49
Schulden
Vooruitbetaalde contributies 75,00 0,00
Excursies, incl. vooruitontvangen bijdragen 0,00 60,00
Stichting Museum de Speeltoren 2.916,01 0,00
2.991,01 60,00
Begroting 2012
Rekening van baten en lasten
2011 2012
H H
Baten
Contributies 14.500,00 15.000,00
Netto opbrengst Stadsgidsen 5.000,00 500,00
Interest 500,00 500,00
Winst op verkopen 1.500,00 1.500,00
Totaal baten 21.500,00 17.500,00
Lasten
Algemene kosten, zoals drukwerk, porti,
kosten ledenvergadering, lezingen enz. 4.650,00 4.000,00
Drukwerk jaarboek 5.650,00 6.000,00
Bankkosten 0,00 250,00
Kosten werkgroepen 1.000,00 500,00
Kosten vertegenwoordigingen 250,00 200,00
Verzekering premies 1.000,00 750,00
Kosten website 1500,00 100,00
Toevoeging aan fonds Stadsgidsen 5.000,00 500,00
›
20 21
16
17

Kosten werkgroepen 1.000,00 500,00
Kosten vertegenwoordigingen 250,00 200,00
Verzekering premies 1.000,00 750,00
› Kosten website 1500,00 2011 100,00 2012
Toevoeging aan fonds Stadsgidsen H 5.000,00 H 500,00
Algemene Ledenactiviteiten kosten, zoals drukwerk, porti,
750,00 250,00
kosten Bijdrage ledenvergadering, aan informatiekantoor lezingen (VVV) enz. 4.650,00 1.000,00 4.000,00 200,00
Drukwerk Bijdrage injaarboek exploitatie Museum de Speeltoren 5.650,00 3.000,00 6.000,00 5.000,00
Bankkosten Totaal lasten 22.800,00 0,00 17.750,00 250,00
Kosten werkgroepen 1.000,00 500,00
De Kosten baten vertegenwoordigingen worden begroot op 21.500,00 250,00 17.500,00 200,00
De Verzekering lasten worden premies begroot op 22.800,00 1.000,00 17.750,00 750,00
Begroot Kosten website nadelig/voordelig saldo - 1.300,00 1500,00 -250,00 100,00
Toevoeging aan fonds Stadsgidsen 5.000,00 500,00
Ledenactiviteiten 750,00 250,00
Toelichting Bijdrage aan informatiekantoor begroting 2012 (VVV) 1.000,00 200,00
De Bijdrage stadsgidsen in exploitatie zullen voortaan Museumhun de Speeltoren exploitatieoverschot 3.000,00 grotendeels gebruiken 5.000,00
aan Totaal ietslasten duurzaams.
22.800,00 17.750,00
Omdat er aan voorraad is aan papier en postzegels, zullen de kantoorkosten
De lager baten zijn. worden begroot op 21.500,00 17.500,00
De bankkosten lasten worden zijnbegroot in 2012op voor het eerst opgevoerd om22.800,00 een beter inzicht 17.750,00 te
Begroot krijgen innadelig/voordelig deze kosten. saldo - 1.300,00 -250,00
De bijdrage aan het VVV kantoor betreft de vergaderkosten van VOM en
museum. Waarschijnlijk in mei 2012 zullen de vergaderingen weer, gratis,
Toelichting plaatsvinden begroting in het museum. 2012
De stadsgidsen bijdrage aanzullen het museum voortaan wordt hunper exploitatieoverschot 2012 verhoogd, omdat grotendeels de VOMgebruiken een
aan beheervergoeding iets duurzaams. betaalt aan het museum voor de collectie, en het beheren
Omdat daarvaner inaan hetvoorraad nieuwe museum is aan papier tijdrovender en postzegels, wordtzullen en er meer de kantoorkosten
uitgaven zullen
lager zijn voor zijn. tentoonstellen van de collectie.
De bankkosten zijn in 2012 voor het eerst opgevoerd om een beter inzicht te
krijgen in deze kosten.
De bijdrage aan het VVV kantoor betreft de vergaderkosten van VOM en
museum. Waarschijnlijk in mei 2012 zullen de vergaderingen weer, gratis,
plaatsvinden in het museum.
De bijdrage aan het museum wordt per 2012 verhoogd, omdat de VOM een
beheervergoeding betaalt aan het museum voor de collectie, en het beheren
daarvan in het nieuwe museum tijdrovender wordt en er meer uitgaven zullen
zijn voor tentoonstellen van de collectie.
Verslag algemene ledenvergadering
8 juni 2011
Aanwezig: 5 bestuursleden en 25 leden
Afwezig met bericht: Anne Feenstra, Wim van Zaanen, Wiea Klok, Nard Jansen, Albert Mol, Ton Meijer en Klaas Roos
1. Opening
Voorzitter Jan Konijn heet iedereen van harte welkom op deze 61e jaarvergadering
in het bestaan van de Vereniging Oud Monnickendam. Aangezien er afgelopen
jaar geen bijzondere activiteiten of festiviteiten waren, zullen dit keer slechts de
standaard agendapunten aan de orde komen. Jan Konijn hoopt dat het toch een
positieve vergadering wordt.
2. Goedkeuring van de notulen van de jaarvergadering d.d. 9 juni 2010
Er zijn geen opmerking en de notulen worden goedgekeurd.
3. Mededelingen van het bestuur
Helaas zijn de bestuursleden Klaas Roos en Ton Meijer wegens omstandigheden
niet aanwezig bij deze vergadering. Ook voorzitter van de Stichting Museum de
Speeltoren, Frans Fontaine, moet verstek laten gaan. Bertien van der Kolk zal namens
hem het woord doen.
Het bestuur is van plan een jaarlijkse prijs te gaan uitreiken aan een persoon of
een instantie die in hun ogen een bijzondere prestatie heeft geleverd. Er zijn veel
historische verenigingen in Nederland die een dergelijk prijs uitreiken, denk aan
Edam met ‘het gele steentje’. Het wordt een prijs die zeer aantrekkelijk wordt om
te winnen.
4. Jaarverslag van de vereniging Oud Monnickendam over de
activiteiten in 2010
Jan Konijn meldt dat er helaas een paar foutjes in het jaarverslag zijn geslopen.
Naar aanleiding van de zinsnede in het jaarverslag dat het Toeristisch Informatie
Punt (TIP) gevestigd op Zuideinde 2, te zijner tijd naar het nieuwe museum zal
verhuizen, heeft Nard Jansen een brief aan het bestuur geschreven. In de eerstvolgende
ledenbrief zullen de correcties worden opgenomen.
22 23

Er zijn nu geen opmerkingen van de leden over het jaarverslag. Wel is er de vraag
wanneer het straatnamenboek wordt gepubliceerd. Antwoord: Het streven is
april 2012.
5. Financieel verslag over het kalenderjaar 2010 en goedkeuring van het
budget 2011
Penningmeester Bertien van der Kolk meldt dat het voor de penningmeester een
zeer prettig jaar is geweest en dat het met een positief saldo is afgesloten. Dit is
volgens Bertien vooral te danken aan de belangeloze inzet van de vele vrijwilligers
tijdens de jubileumweek. Het bestuur van de VOM had zich garant gesteld voor
de kosten van de jubileumweek maar is hier dus positief uitgesprongen. Voor dit
overschot zal een bestemming worden gezocht, waarschijnlijk voor het nieuwe
museum. De contributie zal komend jaar niet worden verhoogd. Wel zou het erg
prettig zijn als alle leden hun uiterste best zouden doen, nieuwe leden aan te brengen
want door verhuizing en overlijden verliest de vereniging elk jaar plusminus
25 leden.
Suggestie van mw. de Vries-Wijchers: Het zou goed zijn als wanbetalers in een
eerder stadium zouden worden aangesproken dan nu het geval is. Bertien van der
Kolk neemt dit ter harte.
Bertien van der Kolk meldt verder dat de kosten voor de productie van de reeds
door Jan Konijn aangehaalde prijs ‘de Monnick’, een bronzen beeld, nog niet in
de begroting is opgenomen, en vraagt hiervoor toestemming van de leden. Met de
productie van vijf beelden is een bedrag van H 2000,- gemoeid. De leden gaan hiermee
akkoord. Jan meldt nog dat de gevelsteen-koelkastmagneten zullen worden
vernieuwd en dat er ook een nieuwe serie zal worden geproduceerd.
Het financiële verslag en de begroting worden door de leden goedgekeurd.
6. Verslag van de commissie van onderzoek van de rekening en
verantwoording (kascommissie)
De heren Jan Meijer en Jaap Boon vertegenwoordigden dit jaar de kascommissie
en hebben de financiële overzichten van de penningmeester gecontroleerd en in
orde bevonden. De commissie adviseert daarom décharge te verlenen.
Lise Schokking merkt op dat zij graag zou zien dat de financiële verantwoordingen
van de verschillende stichtingen en werkgroepen die aan de VOM zijn gelieerd,
apart worden beoordeeld. Jan Konijn merkt naar aanleiding van deze opmerking
op dat er een werkgroep ‘De VOM en haar dochters’ bezig is een docu-
24
ment te produceren waarin de relaties tussen de verschillende stichtingen en
werkgroepen met de VOM helder worden omschreven, inclusief de onderlinge
rechten en plichten. De bedoeling van het document is dat er beter wordt samengewerkt
en gecommuniceerd tussen de partijen onderling. Aan dit convenant zullen
de betrokken partijen zich allen moeten committeren. De partijen behouden
uiteraard hun eigen identiteit en de jaarverslagen zullen opgenomen worden in
het jaarboek.
7. Benoeming nieuwe kascommissie
De kascommissie zal volgend jaar worden vertegenwoordigd door de heren Jaap
Boon en Martin Visser. Als reserve-lid zal Johan Mengers optreden.
8. Verkiezing/samenstelling bestuur
verslag algemene ledenvergadering
Aftredend zijn dit jaar de heren Ton Meijer, Ed Willms en mevrouw Bertien van
der Kolk. Zij stellen zich alledrie herkiesbaar voor een nieuwe termijn. Mevrouw
Lise Schokking wil haar bestuursfunctie beëindigen. Dit heeft te maken met haar
gezondheid. Jan Konijn bedankt Lise Schokking , die vanaf 2003 bestuurslid was,
namens iedereen van harte voor haar tomeloze inzet voor de vereniging en met
name voor haar inspanningen betreffende de productie van het jaarboek, waarvoor
ze heel veel werk verrichtte. Ondanks het feit dat Lise Schokking nu aftreedt,
wil ze graag haar steentje blijven bijdragen voor de jaarboekproductie.
Voor de vacante functie in het bestuur heeft zich Frans Ronchetti zich aangemeld
als mogelijke kandidaat en hij wordt bij deze door het bestuur voorgedragen.
Frans Ronchetti kon helaas vanavond niet bij de vergadering aanwezig zijn en
daarom leest Jan Konijn diens motivatie voor.
De benoeming van Frans Ronchetti en de herbenoeming van Bertien van der Kolk,
Ed Willms en Ton Meijer wordt door de leden goedgekeurd en met een applaus
bezegeld.
9. Stand van zaken nieuwbouw waterlandsmuseum de Speeltoren
Bertien van de Kolk doet namens Frans Fontaine het woord. Zij meldt dat er eind
2010 een belangrijke doorbraak is geforceerd inzake de nieuwbouw van het museum.
Eind september 2010 ging de gemeenteraad akkoord met een financiële
garantie en op 1 december 2010 volgde hierop nog het verlossende telefoontje van
Gedeputeerde Staten voor de co-financiering. Hiermee was de weg vrij om in volle
vaart aan de slag te gaan. Er is een bouwcommissie ingesteld die volgens gemeentelijke
regels een onderhandse aanbesteding heeft uitgeschreven en een aan-
25

tal gesloten offertes heeft ontvangen. De gunning is, na gedegen overleg, verleend
aan bedrijf Leguit en Roos en inmiddels is de eerste paal geslagen! De omwonenden
worden geïnformeerd over de mogelijke overlast die de bouw met zich meebrengt.
Er loopt nog een discussie met één buur over de uitvoering van de bouw.
Voor de inrichting van het museum zijn vier werkgroepen ingesteld die elk een
ruimte gaan inrichten. Het betreft ruimtes voor: de Waterlandse natuur, De Waterlandse
geschiedenis, Moderne Kunst, en het zichtbaar maken van het carillon,
o.a. door middel van webcams. Er is ook een werkgroep educatie opgericht die
activiteiten voor de jeugd gaat organiseren.
Definanciënvoordebouwzijndusrondmaarvoordeinrichtingisnog H 200.000,nodig.
Om dit gat te dichten zal de promotiecommissie verschillende donateursacties
gaan organiseren, zowel voor Monnickendammers als niet-Monnickendammers.
Vragen uit de zaal:
Hoeveel suppoosten komen er in het museum? Antwoord: Er zullen circa 25 vrijwillige
suppoosten in het museum gaan werken.
Komt er een aparte ruimte voor archeologische vondsten? Antwoord: Hiervoor en
ook voor activiteiten van de werkgroep archeologie zal in het museum ruimte zijn.
Verhuist het Toeristisch Informatiepunt naar het museum? Antwoord: Tenzij de
Stichting Promotie Waterland zelf naar het museum wil verhuizen, blijft TIP op
het Zuideinde 2 gehuisvest.
Hoeveel inschrijvingen waren er voor de onderhandse aanbesteding? Antwoord:
er waren drie inschrijvingen.
Wordt de gevelsteen van de Noordeinderpoort teruggeplaatst op het nieuwe museum?
Antwoord: dit zal in de bouwcommissie worden besproken.
10. Rondvraag
Vraag: Hoe staat het met het overleg met de gemeente over het verkeerscirculatieplan
zoals door het VOM-bestuur opgesteld?
Antwoord: Dit overleg loopt, maar niet zo voorspoedig als was gehoopt. Er is één
keer per half jaar een overleg. De gemeente lijkt zich te willen concentreren op het
creëren van meer parkeerplekken maar niet op het meer autoluw maken van de
binnenstad. De Schapenwei is door de gemeenteraad voorlopig afgewezen als mogelijke
plek waar een parkeerplaats kan worden aangelegd. De rijrichting blijft
voorlopig ook hetzelfde. Er loopt een discussie om de markt te verplaatsen naar
het havengebied.
Vraag: Komt er een publicatie over het archeologisch onderzoek bij de Speeltoren?
Antwoord: Dit is nog niet bekend.
26
verslag algemene ledenvergadering
Vraag: Heeft de samenvoeging van de Commissie Stads- en Dorpsbeheer met de
Commissie Kring Waterland (CKW) negatieve consequenties voor de controle op
de verbouwactiviteiten in Monnickendam?
Antwoord: De vertegenwoordiger van de VOM in deze commissie, de heer Lodewijk
Duymaer van Twist, zal de zaken alert blijven volgen. Het mankeert bij de gemeente
vaak nog aan toezicht en handhaving betreffende de verbouwactiviteiten.
Vraag: Is er op het Weezenland onder ‘Plan Klok’ een schuilkelder gevonden? Antwoord:
hierover is bij het bestuur niets bekend. Misschien kan dit aan Dolf Sluiters
worden gevraagd.
_ pauze _
Na de pauze geeft secretaris Vincent Keesmaat een presentatie, met beeld en geluid
over de website van de vereniging Oud Monnickendam. Hij toont o.a. een
aantal afbeeldingen op de zeer uitgebreide beeldbank en laat zien dat via het archief
de meeste artikelen die in de jaarboeken hebben gestaan, via een simpele
zoekopdracht opvraagbaar zijn. Mede dankzij het digitaliseren van de artikelen
door Cees Lagrand is dit mogelijk geworden.
Verder kan men filmpjes ‘uit de oude doos’ bekijken over verschillende onderwerpen,
bv. de stoomtram en is het klokkenspel van de Speeltoren te beluisteren. Verder
zijn er heel veel links te vinden, en uiteraard ook naar de websites van de aan
de VOM gelieerde stichtingen en werkgroepen. Tevens publiceert het bestuur al
haar brieven aan de gemeente op de website. Zo wil het bestuur met de website
zorgen voor een goede presentatie van de vereniging en tevens informatie geven
aan de leden over de vele activiteiten.
27

Jaarverslag stadsgidsen 2011
Het jaar 2011 was een goed jaar voor de stadsgidsen. Ondanks de regenachtige zomer
hebben we een groot aantal rondleidingen verzorgd.
Ook dit jaar begonnen we weer met een drietal bijscholingsavonden in de Kosterij
van de Grote Kerk. In januari bekeken we op verzoek, zeer nostalgisch, de in de jaren
’70 in Monnickendam opgenomen sinterklaasfilm ‘Een huis voor Annabel’.
In februari beantwoordden
we 30 vragen over benamingen
in Monnickendam
en in maart 30
algemene vragen. Op de
jaarvergadering van 2011
in december bespraken
we de invulling van de
avonden in 2012.
Anne Lagrand en Harry
Voogelzettenzichinvoor
de opleiding van de nieuwe
stadsgidsen.
Door omstandigheden
zijn er een paar cursisten afgevallen en zijn er op dit moment 10 deelnemers. In
april 2012 hopen we de cursus af te ronden.
Van de folder die we in 2009 lieten maken in een oplage van 3000 exemplaren,
lieten we er in 2011 nog 1000 exemplaren bijdrukken. Ze werden verspreid in Monnickendam
en omringende gemeenten, en op verzoek toegestuurd. De gratis vrijdagavondwandeling
stond ook dit jaar wekelijks in de evenementenkalender en
we hadden het hele jaar door elke week een kleine advertentie in Prettig Weekend.
Ook in de andere huis-aan-huisbladen stonden we een aantal keren met een wervend
stukje. We kregen dit jaar weer veel aanmeldingen via de website van de
VOM www.oudmonnickendam.nl/stadsgidsen en via rondleidingenAoudmonnickendam.nl.
Verder kregen we aanmeldingen via www.gilde-nederland.nlwaar
28
jaarverslag stadsgidsen 2011
we bij aangesloten zijn, en via ons nieuwe Toeristische Info Punt op de Middendam
www.vvv-waterland.nl.
We werkten op verzoek van de Gemeente Waterland en het Toeristisch Informatiepunt
mee aan een virtuele toer door Monnickendam van Bureau Toerisme Laag
Holland, dat het toerisme in Waterland/Purmerend/Zeevang bevordert. Ze ontwerpen
de zogeheten Laaglanders, dat zijn allerlei arrangementen en aanbiedingen
voor een dagje uit, zie www.laagholland.com . Verder werkten we het afgelopen
jaar mee aan de monumentendag.
Joop Klaver en Pieter Stegeman bezochten in het voorjaar een jubileumdag van
het Gilde in Rotterdam en kregen daar een rondleiding en maakten een boottocht
door de havens.
Rini de Weijze bezocht de vergadering van de provincie Noord-Holland in Alkmaar.
De landelijke dag van de Wandelgilden werd dit jaar in Deventer gehouden en
werd bezocht door Rini de Weijze en Joop Klaver. Het is interessant en nuttig te
horen hoe stadsgidsen in andere plaatsen vorm geven aan hun werk. Monnickendam
trekt verhoudingsgewijs veel bezoekers.
We hadden dit jaar 1624 bezoekers. Hieronder, op verzoek van het Steunpunt en
het Museum, een rondleiding aan een paar groepen studenten die onderzoek deden
en doen in Monnickendam en rondleidingen bij de heropening van de Grote
Kerk . De aanvragen voor een rondleiding werden, evenals in voorafgaande jaren,
vooral in de maanden mei, juni, juli, september en oktober gedaan maar liepen
dit jaar langer door dan in voorgaande jaren.
Om een indruk te geven: we ontvingen in het voorjaar de Roverclub, waarbij oude
auto’s uit heel Europa te zien waren met hun eigenaars, en we een rondleiding
gaven in diverse talen. We hadden een paar uitstapjes van bedrijven, die een stadswandeling
combineerden met een boottocht van Waterland Recreatie. Verder veel
bedrijfsuitjes, familie-uitstapjes, vriendengroepen, reünies, twee grote groepen
Duitstalige toeristen, een groep die alle historische kerken van Nederland bezoekt,
een kerkelijk werker uit Drachten die een sponsortocht maakte langs alle
Grote Kerken van Nederland om geld te verzamelen voor de kerk in Drachten, de
geheel gesluierde vrouw van de Saoedische minister van onderwijs, Het Historisch
Genootschap Middenbeemster, Vluchtelingenwerk.
De vrijdagavonden in de maanden mei tot en met september, waarop iedereen
gratis vanaf half acht vanaf de Speeltoren met een gids een wandeling kan maken,
werden als vanouds goed bezocht. Omdat de eerste vrijdag van mei in 2012 op
29

Rabo Kosten Verenigingsrekening Rabobank H 1.297,00 H 16,62
Kas Adv. Prettig weekend H 95,82
jaarverslag stadsgidsen 2011
H 28,56
Totaal Rini debeginsaldo Weyze december 2010 H 17.664,47 H 75,05
4 mei valt, starten we het komende seizoen op 11 mei met onze vrijdagavondwan-
› Herman van Elteren onkosten
deling.
steen Gruttersteeg inkomsten uitgaven H 230,00
We zijn bezig ons te oriënteren op de rondleidingen van 2012.
Stichting Kosten Rabobank Philadelphia weeshuis H 119,70 16,62
Greetje Adv. Prettig de Haan weekend onkosten 2011 H 75,00 28,56
We leverden een financiële bijdrage van 2500 euro aan het Speeltorenmuseum om
Bankkosten Rini de Weyze H 75,05 0,30
een Aartsengel te worden. We hopen in het nieuwe jaar meer inzicht te krijgen in
Gilde Herman Nederland van Elteren onkosten
H 140,00
het Klokkenproject van de kosterij van de Grote Kerk waaraan we onze financiële
Adv. steenPrettig Gruttersteeg weekend H 230,00 24,99
medewerking hebben toegezegd.
Vergaderingen Stichting Philadelphia Grote Kerk weeshuis H 455,00 119,70
De Greetje Zwaan denieuwe Haan onkosten stadsgidsen 2011 H 22,00 75,00
In november maakten we ons jaarlijkse gidsenuitstapje, niet ver van huis dit keer:
Onkosten Bankkosten Rini H 11,10 0,30
we gingen naar Broek in Waterland. Hier werden we enthousiast ontvangen en de
Kosten Gilde Nederland Rini H 140,00 10,00
Broekers bezorgden ons een leuke middag. In het voorjaar van 2012 hebben we
Adv. Prettig weekend H 34,81 24,99
hen uitgenodigd voor een tegenbezoek.
Kosten Vergaderingen Rabobank Grote Kerk H 455,00 17,60
De Kosten Zwaan Rabobank nieuwe stadsgidsen H 19,26 22,00
Ik wil ermee afsluiten alle gidsen te bedanken voor hun inzet in 2011 en met een
Drukken Onkostenfolders Rini Ditems group H 661,44 11,10
uitnodiging aan alle (nieuwe) leden van de Vereniging Oud Monnickendam die
Adv. Kosten Prettig Rini Weekend H 34,81 10,00
nog nooit een stadswandeling maakten: loop in 2012 op vrijdagavond tussen be-
Adv. Prettig weekend H 23,21 34,81
gin mei en eind september eens met ons mee!
Reiskosten Kosten Rabobank naar gilde Deventer H 47,00 17,60
Adv. Kosten Prettig Rabobank weekend H 30,94 19,26
Greetje de Haan-Rundervoort (voorzitter stadsgidsen)
Witte Drukken Swaen folders uitjeDitems
group H 661,44
december 2011
Adv. BroekPrettig in Waterland Weekend H 38,00 34,81
Bankkosten Adv. Prettig weekend H 18,62 23,21
Grote Reiskosten Kerk naar vergaderingen gilde Deventer H 108,00 47,00
Financieel verslag Stadsgidsen december 2010 tot december 2011
+ bedr. Adv. Museum Telerek. Prettig de weekend Speeltoren H 401,95 H 2.500,00 30,94
Rondleidingen Witte RenteSwaen Depositorekening
uitje
H 4.063,00
Beginsaldi Financieel verslag Stadsgidsen december 2010 tot december 2011
Giften Broek + bedr. inTelerek. Waterland H H 738,60 401,95 H 38,00
Rabobank deposito H 14.000,00
Totalen Bankkosten Rondleidingen H H5.203,55 4.063,00H
H4.742,01 18,62
Bedrijfstelerekening Beginsaldi
H 2.271,65
Grote GiftenKerk vergaderingen H 738,60 H 108,00
RaboRabobank Verenigingsrekening deposito H H1.297,00 14.000,00
Saldo Museum 29 Totalen de Speeltoren H 5.203,55H H 461,54 2.500,00 4.742,01
Kas Bedrijfstelerekening H H 95,82 2.271,65
Rente Depositorekening
Totaal Rabo beginsaldo Verenigingsrekening december 2010 H 17.664,47 H 1.297,00
Eindsaldi Saldo H 461,54
Kas H 95,82
Rabobank deposito H 14.000,00
Totaal beginsaldo december 2010 inkomsten H 17.664,47uitgaven
Bedrijfstelerekening Eindsaldi
H 2.673,60
Kosten Rabobank H 16,62
Rabo29 Rabobank Verenigingsrekening deposito H H1.097,09 14.000,00
Adv. Prettig weekend inkomsten H uitgaven 28,56
Kas Bedrijfstelerekening H H 247,32 2.673,60
RiniKosten de Weyze Rabobank H H 75,05 16,62
NogRabo te ontvangen Verenigingsrekening H H 108,00 1.097,09
Herman Adv. Prettig van Elteren weekend onkosten
H 28,56
Totaal Kaseindsaldo december 2011 H 18.126,01 H 247,32
steenRini Gruttersteeg de Weyze H H 230,00 75,05
Nog te ontvangen H 108,00
Stichting Herman Philadelphia van Elterenweeshuis onkosten
H 119,70›
Totaal eindsaldo december 2011 H 18.126,01
Greetje steen deGruttersteeg Haan onkosten 2011 H H 75,00 230,00
Bankkosten 30 Stichting Philadelphia weeshuis H H 0,30 119,70
31
Gilde Greetje Nederland de Haan onkosten 2011 H H 140,00 75,00
Adv. Bankkosten Prettig weekend H H 24,990,30

Jaarverslag 2011 Waterlandsmuseum de Speeltoren
Het was een bijzonder jaar voor museum De Speeltoren, laten we dat voorop stellen.
Een jaar waarin we ook steevast het woord Waterland aan onze naam toegevoegd
hebben. Een toevoeging omdat het nieuwe museum over meer dan alleen
Monnickendam zal gaan.
Het jaar begon met de verhuizing van de collectie. Een verhuizing die we ook aangrepen
om orde op zaken te stellen. Uit hoeken en gaten kwamen collectiestukken
die soms nog geen nummer hadden of nooit gefotografeerd waren. Zorgvuldig
werd alles geregistreerd, verpakt en in genummerde dozen opgeborgen. Kwetsbare
collecties werden kosteloos door Kortmann Artpackers en Shippers gehaald
en opgeslagen. Minder kwetsbare collecties gingen, ook zonder kosten, naar CJ
Hendriks Veembedrijven en een klein deel naar het Tropenmuseum waar het eerst
in vriescellen tegen houtluis behandeld werd. Dit alles als genereuze en collegiale
sponsoring.
De aanbesteding van het bouwproject was onderhands, drie aannemers uit de regio
waaronder uiteraard ook Leguit en Roos. Om elke schijn van belangenverstrengeling
te voorkomen, vroegen we in de beoordelingscommissie een vertegenwoordiger
van de gemeente, Peter Scheuldermann, een onafhankelijke bouwkundige en
Hepko Wink, een Monnickendammer met een topfunctie en onomstreden reputatie
bij de gemeente Amsterdam om de gesloten enveloppen en de berekeningen
te beoordelen. Leguit en Roos kwam als laagste uit de bus. En natuurlijk waren we
daar heel blij mee, gezien de goede relaties. Het was een uitslag waar we op gehoopt
hadden, daar kunnen we eerlijk in zijn. Juist daarom was een zuivere en controleerbare
procesgang zo belangrijk, dus ‘honi soit qui mal y pense’.
Op 21 februari verrichtte onze waarnemend burgemeester Cornelis Mooij de eerste
sloophandeling en kon het grote werk beginnen. Na de sloop ontstond er vertraging
omdat er plotseling nieuwe inzichten in het delicate proces van de torenfundering
waren. Uiteindelijk werd door de gemeente voor een ander dan gepland
systeem gekozen waardoor ook de museumfundering aangepast moest
jaarverslag 2011 Waterlandsmuseum de speeltoren
worden. De onvoorziene meerkosten werden door de gemeente elegant afgehandeld.
Daarna is de bouw eigenlijk zeer voorspoedig gegaan. Herman van Elteren
maakte in overleg met de architect Bosch van Drakestein en Klaas Roos de modellen
voor de ornamenten in de Vingboonsgevel; Ornamenten die in China verder
uitgehakt worden.
Natuurlijk waren er kleine problemen, een foutje in een tekening, een noodzakelijke
bouwkundige aanpassing, maar alles bleek oplosbaar. Zo kon Dick Oosterveld
op 23 september de eerste steen leggen voor het pand Middendam. Paul Stoffels
mocht dat op 18 november doen voor het pand Noordeinde. Beiden werden
tot erevoorzitters van het nieuwe museum benoemd, een genoegen dat Dick toch
nog enige tijd heeft mogen smaken voor zijn overlijden begin 2012.
Helaas heeft er vrijwel het hele jaar een onaangenaam conflict met de eigenaar van
een buurpand gespeeld met steeds terugkerende beschuldigingen dat er op zijn
grond gebouwd werd, niettegenstaande de uitslagen van de kadastrale metingen.
Een conflict waarbij bouwstops werden aangevraagd en advocaten ultimatums stelden
zowel aan ons als aan de gemeente. Aan het eind van 2011 lijkt één en ander in
een voor ons rustiger vaarwater gekomen te zijn. Bouwstops werden afgewezen en
zo kon het gebeuren dat rond Kerst 2011 al de eerste oplevering van het casco kon
plaatsvinden. Nog voor het einde van het jaar waren de binnenschilders al bezig, en
werkten de lift en de verwarming. We konden zo de eerste rondleidingen voor genodigden
organiseren. Een waar record in museumland! Grote broers zoals het Stedelijk
en het Rijks kunnen jaloers op ons zijn! De eerste indrukken van onze gasten
waren allemaal zeer positief. De grootte van het pand maar ook de fraaie trappartij
langs de torenmuur en de doorgang naar het speelmechaniek oogstten grote bewondering.
De ruime opzet van de bovenverdieping deed ons besluiten om de zolderverdieping
van de Middendam een nieuwe bestemming te geven, we maken er
nu een speciaal juniormuseum voor kinderen van 4-12 jaar van; de ‘KID/T´s zaal’.
Uiteraard was 2011 ook het jaar waarin we de laatste gaten (200.000 H) in de begroting
moesten dichten. Dat was ook zo gepland want donateuracties binnen Waterland,
met name binnen Monnickendam, leken ons alleen succesvol te kunnen
zijn als de bevolking ook echt zou zien dat het gebouw er daadwerkelijk komt.
Onze eerste sponsorbrief zette wat te hoog in en richtte zich meteen al op goede
gevers (‘torenengelen’) die wel 1000 H zouden willen storten. Later zijn we door
schade en schande wijs en ook wat discreter in onze acties geworden. Dat heeft ons
geen windeieren gelegd. In 2011 kregen we uiteindelijk 6 aartsengelen (2500 H),
19 engelen (1000 H) , 21 torenridders (500H) en 79 steunpilaren (100 H). Daarnaast
32 33

waren er veel creatieve acties als ´draag een steentje bij ´, buitenlandse valuta en
gulden acties en de beschreven dakpannen. Ze brachten geld op maar zorgden ook
voor publiciteit, voor reuring en vooral voor goodwill. Al die acties hebben veel
werk gekost; Bertien van der Kolk, Take Dammen maar ook Klaas Roos en vele
vrijwillige standwerkers hebben hard gewerkt om onze droom waar te maken. Ik
heb er goede herinneringen aan, standwerken maakte ook in mij een luidruchtige
marktkoopman los.
Mensen die voorheen geen idee hadden wat er rondom de toren gebeurde, werden
zo mee gezogen in ons onstuitbare enthousiasme. Zelfs de kritische aarzeling bij
velen over het ´gele´ steentje en het ontwerp voor de Middendam ging over in een
milde bewondering: ‘toch wel mooi’! Het totale bedrag dat aan giften binnengekomen
was, bedroeg eind 2011 net iets meer dan H 100.000. De helft van het totale
begrote tekort hadden we dus binnengehaald!
Tegen het einde van 2011 begon ook het inhoudelijke werk meer aandacht te krijgen.
De groep vrijwilligers die het museum inhoudelijk vorm moet gaan geven
groeide. Er werden werkgroepen per zaal geformeerd; Water en Land, hedendaagse
kunst, historie, KID/t´s en toren/ carillon. De gehele collectie werd in subthema´s
opgedeeld en met foto´s op cd-roms gezet voor de werkgroepleden. En daarmee
werd de basis gelegd voor het vele werk dat ons in 2012 nog rest want zoals onze
laatste campagneslogan luidt: ‘Een kaal gebouw maakt nog geen museum’!
Frans Fontaine
Voorzitter Waterlandsmuseum de Speeltoren
St. Museum de Speeltoren
Frans Fontaine voorzitter
Bart Kuilman secretaris
Bertien van der Kolk penningmeester
leden:
Paul van ’t Hof
Louis Ponsioen
Frans Ronchetti
Garrelt Bont
Nelleke Persoons
Arjan Ouwehand
St. Beheer Waterlandsmuseum de Speeltoren
Frans Fontaine voorzitter
Bertien van der Kolk secretaris/penningmeester
Klaas Roos lid
Raad van Toezicht museum de Speeltoren
Jan Konijn en Klaas Roos
jaarverslag 2011 Waterlandsmuseum de speeltoren
Jaarrekening Stichting Beheer Waterlands Museum ‘de Speeltoren’
2010 2011
H H
Inkomsten
Gouwzeefonds 11.015,26 0,00
Sponsors – algemeen 37.000,00 10.350,00
– Gem. Waterland 0,00 659.663,16
– Prov. Noord Holland 50.000,00 110.000,00
– Particulieren 5.101,00 8.386,00
Rente 0,00 80,40
103.116,26 788.479,56
Uitgaven
Oprichtingskosten Stichting 511,55 0,00
Voorbereidingskosten 36.357,85 0,00
Leges 0,00 11.565,08
Verhuiskosten 617,88 174,71
Bankkosten 3,18 10,36
Aannemer 0,00 615.000,00
Architect 0,00 6.400,00
Kosten buurpanden 0,00 5.042,00
Gas/Licht/Water aansluitingen 0,00 670,00
Diversen 56,04 723,19
37.546,50 639.585,34
Toevoeging aan vermogen 65.569,76 148.894,22
›
34 35

› 2010 2011
H H
Balanspositie
Betaalrekening 66.014,20 1.070,13
Lening Ver. Oud Monnickendam 0,00 - 59.000,00
Nog te betalen - 444,44 0,00
Nog te ontvangen 0,00 54.313,45
Spaarrekening 0,00 218.080,40
Vermogen 65.569,76 214.463,98
Toelichting
Het nog te ontvangen bedrag bestaat uit te ontvangen omzetbelasting (BTW).
Van de toegezegde subsidie van de Prov. NH dient nog H 40.000 te worden
ontvangen.
Jaarrekening 2011 exploitatie Waterlands Museum ‘de Speeltoren’
H
Inkomsten
Gem. Waterland 250,00
Ver. Oud Monnickendam 3.117,46
Omroep Waterland 845,68
Rente 963,98
Sponsoren 19.350,00
Giften via vrienden 63.790,31
Stenenactie 5.438,00
Dakpannenactie 4.070,00
Buitenlandsgeldactie 2.497,59
Kerstballenactie 505,50
100.828,52
Uitgaven
Gas/licht/water 993,25
Belastingen 619,96
Bankkosten 135,81
Verzekeringen 141,11
Lidmaatschappen 415,67
Telefoon 241,40
›
› H
Internet 120,00
Alarm 266,50
Huur 226,44
Representatie 270,71
Publiciteit 65,00
KvK 45,14
Diverse kosten 509,66
Verhuiskosten 625,51
Aanschaffingen 4.688,55
9.364,71
Toevoeging aan vermogen 91.463,81
Verloop vermogen
Vermogen per 1/1/2011 12.668,00
Bij 91.463,81
Af: vriendenrekening naar VOM - 2.020,42
Vermogen per 31/12/2011 102.111,39
jaarverslag 2011 Waterlandsmuseum de speeltoren
Balanspositie 2011
D C
H H
Voorziening inventaris 28.278,00
Vermogen 102.111,39
Inventaris 1,00
Voorraden 1,00
Rabobank 6.008,58
Spaarrekening 118.072,34
R.C. VOM 5.187,49
R.C. Beheer 785,00
Vorderingen 1.903,98
Totaal 131.174,39 131.174,39
Toelichting
De voorziening aankopen collectie is per 2011 samengevoegd met
de voorziening inventaris.
De R.C. VOM wordt verklaard bij de jaarrekening van de VOM.
36 37

Jaarverslag Commissie Stads- en Dorpsbeheer
Gemeente Waterland 2011
In 2011 heeft de commissie 66 plannen behandeld, waarvan 28 binnen de historische
kern van Monnickendam. Dit is even veel als in het vorige jaar, maar de lijst
was minder spectaculair: er werden relatief meer kleine plannen zoals dakramen,
kozijnen e.d. ingediend. Daarnaast kwamen verschillende grotere plannen – zoals
een ingrijpende verbouwing of het geheel vernieuwen van een woning – na het
eerste of tweede overleg niet meer terug in de commissie. Mogelijk tekenen dat
we in economisch moeilijker vaarwater zitten.
Voor de ingediende plannen kon in de meeste gevallen (soms na meerdere zittingen)
een positief advies afgegeven worden. In drie gevallen werden hieraan nog
voorwaarden verbonden. Zes plannen waren niet akkoord, deels ook omdat het
later in het jaar aan tijd ontbrak. Mogelijk komen deze volgend jaar nog een keer
terug.
Ook 2011 kende weer een paar interessante ontwikkelingen, hieronder volgen enkele
plannen die in de commissie behandeld zijn.
_ Weezenland 18
Het plan voor dit rijksmonument op de hoek van het Weezenland en de brug naar
de Schoolstraat behelst de uitbreiding van de woning d.m.v. een bijgebouw, naast
het hoofdgebouw aan de straat gelegen.
Uit historisch onderzoek is gebleken, dat schuin achter het woonhuis in het verleden
een schuur heeft gestaan. Het ingediende plan refereerde aan deze schuur
door het gebouw in hout uit te voeren – echter met uitzondering van de gemetselde
voorgevel aan de straat – en door een wat landelijke detaillering.
Aangezien een dergelijke vermenging van stijlen atypisch is voor Monnickendam
vroeg de commissie om een duidelijke keuze te maken tussen een stedelijke of een
landelijke architectuur en deze keuze consistenter toe te passen, zowel in materiaalkeuze
als in detaillering. Bij de keuze voor een stedelijke architectuur kan het
gebouw op de rooilijn geplaatst worden met een gemetselde voorgevel. Indien
gekozen wordt voor een landelijke uitstraling dan dient het gebouw als een bij-
jaarverslag Commissie stads- en dorpsbeheer gemeente Waterland 2011
gebouw duidelijk achter de voorgevelrooilijn geplaatst te worden en de gevel in
hout opgetrokken. De indiener heeft de suggesties opgepakt en gekozen voor een
stedelijke benadering. Tijdens de verdere uitwerking is het plan nog meermaals
terug geweest in de commissie en werd op 13 september akkoord bevonden.
_ Molenstraat 1
Dit plan voor de verbouwing van de voormalige drukkerij tot woningen en ateliers
kwam 1 februari bij de commissie op tafel.
De commissie staat positief tegenover deze ontwikkeling en ziet hierin een versterking
van het straatbeeld. In het plan blijven de gevels zo veel mogelijk intact,
38 39

op enkele ramen na, om redenen van privacy en brandveiligheid. Om het industriële
karakter van het gebouw te behouden, was het voor de commissie essentieel
dat deze raamopeningen niet dichtgezet worden. De commissie heeft daarom gevraagd,
naar een alternatief te zoeken.
Het plan werd op hoofdlijnen akkoord bevonden, maar is sindsdien helaas niet
meer terug geweest.
_ Nieuwezijds Burgwal 33-34
Het betreft hier de verbouwing van de voormalige Rabobank tot woningen en een
kantoor van de woningbouwvereniging op de begane grond – een welkome uitbreiding
van het woningaanbod in Monnickendam. De nieuwe indeling bracht
geen noemenswaardige gevelwijzigingen met zich mee en werd in de commissie
dan ook akkoord bevonden.
Tijdens de bouw werd de speelse dakbeëindiging aan de achterkant echter plotseling
strak doorgetrokken, wat hier een optische schaalvergroting van het complex
tot gevolg had. Op de achteraf ingediende tekening van deze wijziging volgde dan
ook een negatief advies van de commissie. Het college van B&W volgde het advies
in dit geval niet.
_ Haven 3
Dit is een interessant voorbeeld van de regelmatig terugkerende discussies over
het plaatsen van dakkapellen.
Het gemeentelijke welstandsbeleid zoals verwoord in de welstandsnota, is gericht
op het handhaven, herstellen en versterken van de ruimtelijke karakteristiek van
de historische kern van Monnickendam. Het daklandschap is daar een belangrijk
onderdeel van en was oorspronkelijk – afgezien van de dakvlakken aan de straatkant-
grotendeels onaangetast. Nieuwe dakkapellen dienen dan ook ondergeschikt
te zijn aan het hoofddak. In de welstandsnota zijn een heel aantal concrete
beleidsregels opgenomen om dit te waarborgen.
Voor Haven 3 werden, naast de bestaande dakkapel, nog drie nieuwe dakkapellen
aangevraagd. Door de ligging aan de haven is er vanaf de openbare ruimte zeer
goed zicht op de dakvlakken. De commissie zag in het grote aantal dakkapellen
dan ook een te grote aantasting van het daklandschap in Monnickendam, en was
van mening dat de dakkapellen ook door hun afmetingen en ligging vrij hoog in
het dakvlak (in dit geval bepaald door de kapconstructie) niet ondergeschikt zijn
aan het hoofddak.
Met één dakkapel minder en iets kleinere afmetingen is vervolgens tegemoet gekomen
aan de genoemde bezwaren.
jaarverslag Commissie stads- en dorpsbeheer gemeente Waterland 2011
_ Hakvoort
Aangezien het huidige bestemmingsplan niet meer voldoet aan de ontwikkelwensen
van de in de loop der jaren tot een internationale onderneming uigegroeide
scheepswerf Hakvoort, zijn in het verleden op projectbasis diverse ontwikkelingen
toegestaan. De huidige ambitie van Hakvoort maakt verdere groei noodzakelijk,
wat een grote ingreep in het silhouet van de stad met zich mee brengt.
Met het oog op het nieuwe bestemmingsplan heeft de gemeente Hakvoort verzocht,
met een visie ten komen voor de ontwikkeling van het bedrijf in de komende
20 à 30 jaar. Daarop heeft Hakvoort een masterplan op laten stellen door W3
architecten. Om deze plannen goed te kunnen toetsen heeft de gemeente van haar
kant een stedenbouwkundig programma van eisen in opdracht gegeven bij HZA.
Het is de bedoeling dat deze randvoorwaarden vervolgens geïntegreerd worden
in het nieuwe bestemmingsplan.
In dit stedenbouwkundige programma van eisen vindt een zoektocht en afweging
plaats naar het maximale ‘laadvermogen’ van de locatie, oftewel naar een verantwoorde
ontwikkeling door het aangeven van het maximale bouwvolume. Aansluiting
van de bebouwing op de omgeving en parkeerproblematiek spelen hierbij
naast andere aspecten een centrale rol.
Eind 2011 is een concept programma van eisen ook aan de commissie voorgelegd,
voor eventuele opmerkingen, aanvullingen of andere suggesties. De commissie is
positief over dit concept. Het uitwerken van de definitieve versie zal – aangezien
masterplan en stedenbouwkundig programma van eisen uiteindelijk goed op elkaar
moeten aansluiten – naar verwachting nog enkele maanden tijd vergen.
Handhavingsbeleid
Niet altijd wordt een vergunning aangevraagd waar dit wel vereist is. Ook 2011
kende weer een frappant voorbeeld waartoe dit kan leiden: de schutting om het
grondstuk Burgemeester Versteegstraat 11. Hoogte, materiaal en kleur tarten hier
– van veraf zichtbaar – alle redelijke eisen van welstand. De gemeente heeft een
handhavingsprocedure gestart, vooralsnog echter zonder zichtbaar resultaat.
Een ander geval betreft de schoeiing aan het water bij Weezenland 1, onderdeel
van het ‘Plan Klok’ (oftewel ‘De Meubelmakerij’). Voor de aanleg van parkeerplaatsen
is hier extra grond op de oever aangebracht en – afwijkend van de ingediende
tekeningen – een meterhoge schoeiing bovenop de bestaande schoeiing.
De vereniging Oud Monnickendam heeft in november in een brief aan het College
bezwaar gemaakt tegen deze schoeiïng die in strijd is met welstandsnota
(schoeiïngen dienen traditioneel te worden gedetailleerd, wat inhoudt dat op
deze locatie de aanwezige lage houten schoeiïng in zijn geheel door een hogere
40 41

vervangen zou moeten worden, zoals gebruikelijk langs de grachten in de binnenstad
van Monnickendam).
Tot op heden heeft de gemeente niet gereageerd op dit bezwaarschrift.
Wijze van vergaderen
Door de invoering van de WABO eind 2010 heeft de CSDB in 2011 voor het eerst
een heel jaar lang met twee commissies kunnen werken: naast de grote commissie
die eens in de vier weken bijeenkomt, ook nog met een kleine commissie die alle
14 dagen vergadert en de kleinere plannen behandelt. Hierdoor is in de grote commissie
alle tijd beschikbaar gekomen voor de grotere plannen, terwijl de kleine
plannen dankzij de tweeweekse vergaderfrequentie sneller afgehandeld konden
worden.
Daarnaast worden ingediende plannen niet meer eerst stedenbouwkundig getoetst,
voordat ze in de commissie komen, maar beide procedures lopen nu parallel.
Hierdoor wordt niet alleen de procedure ingekort maar kunnen eventuele
suggesties van de CSDB ook nog in de stedenbouwkundige toetsing meegenomen
worden.
Deze beide vernieuwingen worden zowel door de commissie als door de indieners
positief ervaren.
Vanaf 2012
Sinds jaar en dag kent de gemeente Waterland twee adviescommissies voor welstand
en monumenten: de Commissie Stads- en Dorpsbeheer (CSDB) voor de historische
kernen, en de Commissie Kring Waterland (CKW) voor de overige gebieden.
Per 1 januari 2012 zijn deze twee commissies samengevoegd tot één geïntegreerde
monumenten- en welstandscommissie voor Waterland. Daarbij is de coördinatie
overgegaan van de gemeente naar de Stichting Welstandszorg Noord-Holland
(WZNH).
De inbreng van de oudheidkundige verenigingen via hun vertegenwoordiger is
ongewijzigd gebleven. Meer hierover dus in het jaarverslag van 2012.
Lodewijk Duymaer van Twist
lid van de Commissie Stads- en Dorpsbeheer in de gemeente Waterland
1 maart 2012
Jaarverslag 2011 Stichting IJsschuiten Gouwzee
Na een korte zeilwinter met veel sneeuw en slecht ijs is het nieuwe jaar met dooiweer
ingezet.
De schuiten worden in afwachting van een eventuele voortzetting van de winter
op de kant geplaatst. Als de winter uitblijft, worden de schuiten weer op zolder
gezet.
Zoals gebruikelijk na een zeilperiode volgt weer het nodige reparatiewerk.
Op 9 januari is de gebruikelijke nieuwjaarsreceptie die goed is bezocht door vrijwel
alle vrijwilligers.
Eind maart is de jaarvergadering die het ijszeilseizoen officieel afsluit.
Op 3 april vindt het jaarlijkse evenement ‘Monnickendam maritiem’ plaats. Ook
hier is de stichting IJsschuiten Gouwzee vertegenwoordigd. De ‘IJsvogel’ wordt
opgetuigd neergezet aan de haven en er is tevens een demonstratie knopen en
schiemanswerk, die verzorgd is door de vrijwilligers.
De ‘IJsvogel’ staat opgetuigd gedurende de zomerperiode in de Grote Kerk en
trekt veel belangstelling. Gedurende de zomer wordt door enkele vrijwilligers
gewerkt aan de schuiten, het betreft voornamelijk schilderwerk aan de schuiten.
Op 13 juli overlijdt één van onze dierbare en gewaardeerde vrijwilligers Donald
Gillissen.
Een gepassioneerd ijszeiler en schipper van de ‘Emma’. Zijn helmstok wordt in
overleg met de familie overgedragen aan Timo Boven, een ijszeiler van de jongere
generatie waarmee de Emma weer in goede handen is (foto’s 1 en 2).
Op 19 juli is de ruwe vorm van het boek gereed over het ijszeilen in Monnickendam,
gemaakt door Jan Schilder met behulp van diverse vrijwilligers. Het boek is
met veel aandacht en kennis van zaken tot stand gekomen en zal verder worden
bewerkt voor de definitieve eerste druk.
42 43

1 3
2
Op 1 oktober is de opening van het seizoen
en wordt er een start gemaakt met de zolderactiviteiten.
Er wordt een inventarisatie
gemaakt van de belangrijkste klussen aan
de schuiten waarmee kan worden gestart.
De restauratie van de ‘Poolvos’, de grootste
en zwaarste ijsschuit van de vloot, begint
vorm te krijgen. Half november wordt een
afweging gemaakt of de restauratie van de
vitale punten nu moet plaatsvinden of na
de winter. Dit in verband met de mogelijke
winter die als streng wordt voorspeld. Bij
het voortzetten en demonteren van vitale
steunpunten in de schuit, kan er dit seizoen
definitief niet mee worden gezeild. Er wordt besloten om de restauratie
voort te zetten (foto 3).
Op 3 december is vindt er een overleg plaats over de eventuele komst van de ijsschuit
‘Finta’.
Het is de schuit van Cor Konijn die zijn leven lang de ‘Finta’ heeft gekoesterd en
jaarverslag 2011 stiChting ijssChuiten gouWzee
goed heeft onderhouden. Het is een lastige beslissing voor de familie en uiteindelijk
is de overdracht van de schuit een feit op 17 december. De schuit heeft een
plaats gekregen op de werkzolder en is daarmee behouden voor Monnickendam.
Twee gelijke schuiten, de ‘Maris Stella’ en de ‘Fram’ staan al op de zolder en zijn
zogenaamde ‘zusterschuiten’.
Allen zijn omstreeks 1925-1929 gebouwd.
Op 8 december wordt een artikel geplaatst
in het Streekblad over de werkzaamheden
van de vrijwilligers.
Op 10 december wordt een prijs overhandigd
die ooit gewonnen is door de
‘Poolvos’. De prijs is gewonnen in 1954
en is geschonken door de zusters van de
neef van dhr. van Goor, die destijds de
schipper was van de ‘Poolvos’ (foto 4).
Op 11 december is de jaarlijkse open dag die bezocht is door vele belangstellenden.
Er stonden diverse ijsschuiten opgesteld en ook het koek en zopie ontbrak niet.
44 45
4

Verslag van de penningmeester Stichting IJsschuiten Gouwzee
Jaargang 21, boekjaar 1 oktober 2010 – 30 september 2011
Rekening baten en lasten
2010/2011 Begroting 2009/2010 Begroting
2010/2011 2011/2012
H H H H
Baten
Giften 1.000,00 3.500,00 1.000,00 3.500,00
Rente 224,23 300,00 325,61 250,00
Donaties Vrienden 3.548,50 3.400,00 3.497,42 3.500,00
Overige inkomsten 66,45 50,00 25,21 0,00
Totaal baten 4.839,18 7.250,00 4.848,24 7.250,00
Lasten
Onderhoud
ijsschuiten 3.334,19 4.800,00 1.329,00 4.500,00
Beheerskosten 628,18 500,00 455,50 500,00
Opslagkosten 1.000,00 1.000,00 1.000,00 1.000,00
Verzekeringen 256,06 225,00 223,72 250,00
Bankkosten 76,54 350,00 337,63 400,00
Overige
administratiekosten 458,65 375,00 370,10 427,00
Totaal lasten 5.753,62 7.250,00 3.715,95 7.077,00
De baten bedroegen 4.839,18 7.250,00 4.848,24 7.250,00
De lasten bedroegen 5.753,62 7.250,00 3.715,95 7.077,00
Saldo - 914,44 0,00 1.132,29 173,00
Balans per 30 september 2011
30-09-2011 30-09-2010
H H
IJsschuiten 22.773,60 22.773,60
Rekeningcourant Bank 987,47 94,43
Rendementsrekening Bank 12.487,39 14.073,16
Kas 2,85 104,45
Schulden - 190,00 - 69,89
Vermogen 36.061,31 36.975,75
Toelichting op de balans per 30 september 2011
IJsschuiten zijn opgenomen in de balans tegen de oorspronkelijke aankkoopprijs.
Overzicht besturen
Bestuursleden VOM
Voorzitter: Jan Konijn
Secretaris: Vincent Keesmaat
Penningmeester: Bertien van der Kolk
Vice-voorzitter: Koert Kraak
Leden: Garrelt Bont
Ed Willms
Klaas Roos
Ton Meijer
Frans Ronchetti
Bestuur Stichting Museum de Speeltoren
Voorzitter: Frans Fontaine
Secretaris: Bart Kuilman
Penningmeester: Bertien van der Kolk
Leden: Nelleke Persoons
Paul van ’t Hof
Garrelt Bont
Arjan Ouwehand
Bestuursleden Stadsgidsen
Voorzitter en organisator van de rondleidingen: Greetje de Haan-Rundervoort
Penningmeester: Ineke Plat-Pauws
Publiciteit: Rini de Weijze
Bestuursleden Stichting IJsschuiten Gouwzee
Voorzitter: Klaas Roos
Secretaris: Bert Jonker
Penningmeester: Jan Konijn
Bestuursleden: Ton Meijer
Nico Lammers
Henk Kalshoven
46 47

Een cisterciënzer rapiarium
Marieke Nijkamp, MA
1 Ic, Florencius
‘Ende ic florencius liep over ijs te burmerlant (...)’ Zo schrijft Florijs Claeszoon,
als hij zijn relaas van een rechtszaak in 1514 over landeigendommen en de nalatenschap
van een broeder optekent in het notitieboekje dat hij jarenlang bijhoudt.
Hij loopt over het ijs naar Purmerend, om daar ene meester Jacob op te halen, die
kan getuigen van afspraken over het land. Florijs Claeszoon, de hoofdpersoon van
een unieke kijk in het kloosterleven in Monnickendam in de vroege zestiende
eeuw.
Op het moment van de rechtszaak is hij twee jaar cellerarius van Klein-Galilea, te
Monnickendam. Het is een cisterciënzer klooster, dat zich verbonden heeft aan
de idealen van de Moderne Devotie. Als cellerarius, of keldermeester, is Florijs
beheerder van de voorraden van Klein-Galilea. Hij is verantwoordelijk voor een
groot aantal administratieve overzichten, de briefwisselingen met andere kloosters,
en de verzameling van contracten en oorkonden. Geen lichte taak, voor een
gemeenschap die tijdens haar hoogtijdagen meer grond bezat dan het juridisch
territorium van de stad en het schependom Monnickendam zelf. Toch vond Florijs
daarnaast de tijd alles wat maar enigszins van belang kon zijn voor het wel en
wee van het klooster, bij te houden. Rechtszaken, pestepidemieën, winters en
oogsten. De ontstaansgeschiedenis van het klooster zelf. En veel, veel meer.
Florijs is de schrijver van het handschrift dat later bekend is komen te staan als het
‘Diversorium van Galilea Minor, te Monnickendam’, zo genoemd naar een aantekening
van een archivaris die de bonte verzameling van teksten in het handschrift
onder ogen krijgt.
Naast administratieve teksten schrijft Florijs de biografieën van de monniken van
het klooster, vanaf het moment dat zij intrede doen, tot het moment dat ze sterven.
Hij neemt verschillende religieuze teksten in het diversorium op, zowel in
het Latijn als in het Middelnederlands: van citaten van de kerkvaders en brieven
van vroegchristelijke schrijvers tot traktaten over de biecht, pauselijke privileges,
48 49

een gedicht over de cisterciënzer orde. Er is een historielied over het mislukte beleg
van het kasteel Poederoyen door de Hollanders, een berijmde samenspraak
over het Turkengevaar en een gedicht dat de lezer aanspoort verstandig met zijn
geld om te gaan.
Het is zonder twijfel een bonte verzameling van teksten, maar het is ook bij uitstek
een persoonlijk document, omdat het merendeel van de teksten samengebracht
is door die ene cellerarius op het ijs richting een rechtszaak.
2 Deze goede broeder schrijft
Het rechtbankrelaas is slechts één van de weinige keren dat Florijs zichzelf daadwerkelijk
als schrijver identificeert in het diversorium. Gelukkig neemt hij zijn
overzicht van monniken in Klein-Galilea serieus en neemt hij niet alleen de levensbeschrijvingen
van andere monniken op, hij schrijft ook zijn eigen – zij het
korte – biografie.
‘Deze goede broeder’, zo schrijft Florijs, trad toe tot Galilea Minor om daar te gaan
wonen. Hij trad acht dagen voor Pasen toe tot het klooster en bleef daar tot zijn
dood. Na een jaar werd hij geprofest, subdiaken, diaken en ten slotte ook tot priester
gewijd. Florijs vermaakte al zijn bezittingen en de erfenis van zijn ouders aan
het klooster, en schreef vele boeken, sommige voor gebruik in het convent, sommige
voor verkoop. Hij is niet de enige broeder in Galilea die op deze manier bijdraagt
aan het klooster. In het dagelijks leven, zal het vervaardigen van boeken
één van de belangrijkste taken van de kloosterlingen zijn geweest.
In het diversorium wordt gesproken over monniken die een vaardigheid hadden
met betrekking tot het vervaardigen van boeken: ‘gloriosus illuminator’ een beroemd
boekverluchter, ‘satis artificialis scriptor’ een redelijke schoonschrijver,
‘bonus scriptor’ een goede schrijver, ‘ligator librorum’ boekbinder.
Gedurende zeventien jaar was Florijs bursarius, gevolgd door een lange periode
als subprior. Uiteindelijk zou hij weer subprior worden, maar op het moment dat
hij zijn diversorium schrijft, is Florijs voor een periode van vijf jaar cellerarius.
Eén van de eerste dingen die hij doet, behalve het bijhouden van de administratie,
is het optekenen van de geschiedenis van het klooster.
3 Galilea te Monnickendam, Klein-Galilea genaamd
Op het moment dat Florijs begint met de samenstelling van het diversorium,
bestaat het klooster een kleine tachtig jaar. Zoals vrijwel alle andere informatie
een CisterCiënzer rapiarium
bekend over Klein-Galilea, is de ontstaansgeschiedenis van het klooster van hem
afkomstig.
Galilea werd in 1431 opgericht als een lekenklooster, behorende tot de derde orde
van St. Franciscus. In 1465 besloot het merendeel van de monniken echter om de
regels van de cisterciënzer orde te omarmen. Het lijkt erop dat dit te maken heeft
gehad met het verlangen naar een strengere levenswijze. Er werden contacten gelegd
met het klooster Galilea in het Overijsselse Sibculo. Twee monniken van Sibculo
kwamen naar Monnickendam, en tegelijk met de overgang naar de Cisterciënzer
orde, sloot Galilea zich aan bij de Colligatie van Sibculo. Dit verband van
een twintigtal kloosters vormde een schakel tussen de Cisterciënzer orde en de
Moderne Devotie.
Dit betekende een uniek kruispunt van tradities. De kloosters van de Colligatie
van Sibculo onderscheidden zich van andere cisterciënzer abdijen doordat hun
statuten enkele bijzondere, veelal strengere, bepalingen kenden. Zo zagen de
kloosters af van een status als abdij, maar waren in plaats daarvan priorijen, onder
leiding van een benoemde prior, niet een door het convent zelf voor het leven aangestelde
abt. Deze priors konden afgezet worden. In een jaarlijkse visitatie werd
onderzocht of de prior zijn werk goed deed. Er was een sterk idee van wederzijdse
hulp, waardoor de kloosters van de Colligatie van Sibculo in hechte samenhang
met elkaar stonden. Onderlinge visitaties waren verplicht – iedere prior moest
tenminste één keer per jaar de aan hem toegewezen kloosters bezoeken, en op
straffe van drie dagen brood en bier moest hij binnen een maand de noodzakelijk
gebleken veranderingen aanbrengen.
Vanaf het moment van toetreding tot de orde en de Colligatie, wordt Florijs’
klooster Galilea Minor of Klein-Galilea genoemd om het te onderscheiden van het
klooster in Sibculo, dat bekend zal komen te staan als Galilea Maior.
4 De pestepidemie ‘duerde een weynich in die herfsts’
In de eerste decennia na 1465 ging het Galilea Minor voor de wind. Het aantal
kloosterlingen steeg al snel naar 44 in 1471 en in 1475 bezat het klooster meer
grond dan het juridisch territorium van de stad en het schependom Monnickendam
zelf. Jonge broeders en kandidaten werden naar Harderwijk en Zwolle gestuurd
om daar in de huizen van de broeders van het Gemene Leven te leven en
studeren. Deze broeders leefden onder leiding van een rector. Sommigen hadden
een geestelijke wijding, maar niet allemaal. In tegenstelling tot de monniken uit
Monnickendam, waren de broeders (en zusters) van het Gemene Leven, niet aan
50 51

een kloosterregel gebonden. Zij richtten zich op de idealen van de Moderne Devotie
– verinnerlijking en het persoonlijk geestelijk leven. Vanuit het broederhuis
bezochten de jonge Monnickendamse kandidaten de stadsschool, waar zij zich
bezighielden met Bijbelstudie en grammatica.
Omgekeerd werd er ook actief gerekruteerd onder de broeders van het Gemene
Leven toen het aantal kloosterlingen terugliep. Zo heeft Florijs een afschrift van
een brief in het diversorium opgenomen, van de prior van Galilea Minor aan Henricus
Edam, op dat moment de rector van één van de huizen van de broeders van
het Gemene Leven in Deventer. Daarin vraagt de prior of Edam nog geschikte kandidaten
voor het klooster onder zijn leerlingen had. De rector reageerde ontkennend,
maar stuurde de vraag door aan de rector van het Hiëronymushuis te
Utrecht, eveneens een fraterhuis, waar twee goede kandidaten zouden zijn. Beiden
deden intrede in het klooster in Monnickendam.
Deze bloeiperiode bleek echter van korte duur. Kort na 1500 zette de neergang in. De
stad Monnickendam kende zelf rampspoeden, zoals een zware pestepidemie in
1509, die ook door Florijs wordt genoteerd, hoewel hij enkel vermeldt dat de pest in
Monnickendam was in het jaar 1509, begon na Pasen en ‘duerde een weynich in die
herfsts’. Daarnaast werd de stad geteisterd door omvangrijke stadsbranden. Hoewel
de branden aan het klooster voorbij gingen, eiste de pestepidemie zijn tol.
5 De officio cellerariatus
Ondanks dat Florijs pas keldermeester is als de neergang van het klooster heeft
ingezet, heeft hij ambitieuze plannen voor zijn taak. Hij houdt het overzicht over
alle administratie van het klooster en maakt van zijn diversorium in eerste instantie
een overzicht met contracten, oorkonden en brieven. De afschriften zijn in
eerste instantie simpel, maar worden steeds uitgebreider uitgevoerd. Met opschriften,
versierselen, en titels in de marge met geografische rubrieken. Zoals een
overzicht van de ‘landen gheleghen in Monikebroeck’.
Dergelijke overzichten en afschrijvingen van oorkonden zijn niet ongewoon. Het
geeft een overzichtelijke staat van goederen en inkomsten weer, aangevuld met
aantekeningen en afschriften of uittreksels van akten die van belang werden geacht
voor de materiële staat van het klooster.
Alleen wil Florijs het liefst alles beschrijven, zoals al duidelijk werd door zijn historische
beschrijvingen en levensbeschrijvingen. Zo haalt hij ook informatie uit
de stukken van de vorige cellerarius, uit broeder Jan Claeszoons ‘boeck’ en broeder
52
een CisterCiënzer rapiarium
Lubberts ‘scriften’. Daarnaast schrijft hij over de taken van de keldermeester en
zijn werkzaamheden bij bijzondere gelegenheden. Hij neemt de levensmiddelenrekening
op en de onderhoudsplicht van de dijken en wegen in het beheer van het
klooster. Hij neemt vijftiende-eeuwse oorkonden op betreffende de geestelijke
rechtspraak, al dan niet met directe betrekking tot Galilea en gebruikt het papier
van oudere teksten om niets verloren te laten gaan.
De administratieve overzichten worden daarnaast gevolgd door een briefcollectie.
Evenmin ongewoon, ware het niet dat het hier om alle brieven schijnt te gaan die
ook maar enigszins relevant zijn voor Klein-Galilea. En dat het om binnengekomen
stukken gaat en afschriften van daadwerkelijke brieven, in plaats van bijvoorbeeld
formulieren voor uitgaande brieven, zoals gebruikelijk was.
Deze brieven leveren echter wel een completer beeld van Florijs’ leefwereld. In een
brief gedateerd 4 maart 1515 vraagt hij bijvoorbeeld de sermones van Bernardus
de Busti te leen van een zekere broeder Reynerus. Uit hetzelfde werk citeert hij
vervolgens fragmenten die in het diversorium terug te vinden zijn.
En dan is er nog de brief van abt Arnoldus van Monnikendam. De brief is niet specifiek
aan Galilea Minor gericht, maar aan de Hollandse Cisterciënzer kloosters in
het algemeen. In de brief wordt meegedeeld dat de abt van Cîteaux zeer ontstemd
is over de kloosters, omdat zij zich onvoldoende aan de cisterciënzer gebruiken
conformeren, maar de statuten van de eigen Colligatie volgen.
Dit roept uiteraard de vraag op, of Florijs al die tijd in een boekwerk schreef of dat
zijn losse papieren na zijn dood bijeen zijn gebracht. Of misschien zelfs een combinatie
van beide. Het is onmogelijk hier een eenduidig antwoord op te geven. Het
diversorium zoals dat nu als archiefstuk in het Waterlands Archief ligt, is een ingebonden
boekwerk, maar dat is niet de originele binding.
Echter, ook op het moment dat Florijs zijn stukken schrijft, moet het manuscript
ingebonden zijn. Een argument hiervoor is dat op sommige plaatsen zijn schrift,
naarmate het de binnenmarge nadert, onduidelijker wordt. De pendruk wordt
geringer en onregelmatiger en de pen wordt veelvuldig van het papier gelicht.
Aan de onderkant van een aantal bladzijden wordt het schrift ook onduidelijker,
vermoedelijk omdat Florijs zijn hand niet meer op het boek kon laten rusten. Dat
betekent uiteraard niet dat alle bladen in het huidige diversorium op hetzelfde
moment bijeen zijn gebracht, maar op basis van het handschrift kan wel met
zekerheid gezegd worden dat het ruime merendeel door Florijs geschreven is.
53

6 Van onser liever vrou Maria een scoen ghedicht van Marrie grote
barmhartight
Het zijn Florijs’ volgende teksten die uiteindelijk het beste weergeven in welke
wereld hij leeft. Dat de overgang naar de Colligatie van Sibculo niet alleen betekent
dat het klooster de gebruiken van de cisterciënzer orde overnam, maar ook
het karakter van de Moderne Devotie kreeg, blijkt namelijk uit de tweede helft
van het diversorium. Meer en meer richt Florijs zich niet alleen op de administratieve
teksten en de bijzonderheden van het klooster zelf, hij begint ook teksten op
te nemen die voor hem persoonlijk – en geestelijk – interessant zijn. En deze geschriften
raken meer en meer verweven.
Zo is, onder het overzicht van landverwervingen, een aantekening toegevoegd
over de pest in Monnickendam in 1509, en zijn de open stukken voor en na de
pestaantekening opgevuld met religieuze citaten afkomstig uit de openbaringen
van de heilige Brigitta van Zweden en een citaat van Aristoteles.
Florijs leest Modern Devoot bij uitstek Thomas à Kempis, en neemt citaten van hem
over in zijn eigen handschrift, citeert zowel de kerkvaders in het Latijn, als een behoorlijk
aantal Middelnederlandse gebeden. Zo kan het zijn dat op de ene bladzijde
een ingewikkeld Latijns traktaat over de heiligen en het rijk der hemelen is
opgenomen, en op een andere bladzijde het veel leesbaardere ‘Van een vrouwe die
te rome een ghebed hoerde’, dat verhaalt over een vrouw die in het jubeljaar 1300 in
Rome was. ‘Int iaer ons heren dusent ccc int gulde jaer doe was een vrouwe van romen
dese vrouwe was daer xiii weken ende hoert die ghebet van den paeus.’
Enerzijds is er het ‘Van onser liever vrou Maria een scoen ghedicht van Marrie
grote barmhartight’, een gebed ter ere van Maria ten hemel opneming. ‘Als die
droefenisse ende banghicht daer die moeder goeds Maria gheleden heeft in haers
liefs kints passien...’ zo begint de tekst, dan zal zij de mensen ook te hulp komen
en bijstaan.
Anderzijds zijn er theologische en filosofische verhandelingen. Cisterciënzer
traktaten en mystieke devotie. Of historiën, zoals een lied op het beleg van Poederoyen,
die helemaal niets uit te staan hebben met Monnickendam.
Florijs kopieert langere stukken tekst voor eigen gebruik, uittreksels, teksten
rond een bepaald thema waarin hij verschillende meningen parafraseert, citaten,
uitspraken en overwegingen. Wel is het zo dat de teksten vrijwel allemaal een duidelijke
titel hebben, dan wel marginale beschrijvingen en een titel bovenaan de
een CisterCiënzer rapiarium
pagina. Het zorgt voor teksten die bijzonder herkenbaar zijn. Maar de inhoudelijke
relatie van de ene tekst met de andere is niet altijd duidelijk of aanwezig.
De betiteling ‘diversorium’ blijft tekenend voor het geheel.
Zijn schrijven getuigt van een brede wereldblik en interesse, zoals ook blijkt uit
het gedicht ‘Van die penninc te raet te houden’, wederom iets dat niet binnen een
administratieve verzameling lijkt te passen, noch in een religieuze verzameling.
Het lijkt aannemelijk dat dit een tekst is die Claeszoon ooit heeft opgevangen,
wellicht in zijn administratieve werk, maar wellicht dat hij ook ooit als kandidaat
naar Zwolle of Harderwijk is gezonden. Daar rept hij zelf niet over, dus het eerste
is waarschijnlijker.
Maar het is hierin dat de modern-devote invloed in Florijs’ wereld en Klein-Galilea
het duidelijkst wordt. In de cisterciënzer wereld zijn notitieboekjes zoals die
van Florijs niet gewoon. In tegendeel, het is lange tijd verboden geweest voor
monniken om boeken te kopiëren die niet voor het gebruik van het klooster of de
verkoop waren. In de Moderne Devotie echter, gaat het vooral om de persoonlijke
geestelijkheid. Teksten zijn daarbij een doel om het individu te helpen nadenken
over de weg naar God.
Sterker nog, de Moderne Devotie stelde dat schrijven een vorm van devotie is, niet
enkel het lezen of reciteren. Door middel van schrijven kunnen teksten worden
beleefd, onthouden en overdacht. Kenmerkend daarvoor zijn de rapiaria, van het
Latijnse ‘rapere’: snel grijpen of snel opnemen. Rapiaria waren persoonlijke verzamelingen
van passages en teksten om altijd de goede meditatiestof bij de hand
te hebben. Teksten die indruk maakten, teksten die men wilde overdenken, en
vaak alles wat maar de moeite waard lijkt te zijn. Ooit moeten duizenden van dergelijke
verzamelingen hebben bestaan.
54 55

Florijs’ diversorium sluit aan bij die traditie. Wellicht dat hij niet zo begonnen is
en dat de tekst in eerste instantie vooral administratief bedoeld is, maar het diverse
manuscript dat de eeuwen heeft doorstaan, is wel degelijk een rapiarium.
Een cisterciënzer rapiarium. Waarin de zaken van het klooster, de geestelijke
overpeinzingen, en de wereldse eigenaardigheden allemaal een weg hebben gevonden.
7 De eindigheid der dingen
Nadat de pestepidemie en de stadsbranden Monnickendam en omgeving troffen,
slaagde Klein-Galilea er niet meer in om de gloriedagen van weleer te hervinden.
Het klooster raakte verwikkeld in langdurige processen over zijn bezittingen. Er
klonken vooral klachten vanuit Monnickendam over het feit dat de kloosterlingen
weigerden belasting te betalen over deze landerijen, ondanks alle aanmaningen
daartoe. Toen deze periode van neergang ook nog eens gevolgd werd door
interne spanningen was dat het begin van het einde. In de volgende jaren nam de
aanwas af en liet de kloostertucht te wensen over. De inkomsten namen af, de belastingen
werden hoger en de Reformatie won aan terrein.
Toen de stad in 1570 door de Geuzen geplunderd werd en zich twee jaar later gewonnen
moest geven, werd ook het klooster niet gespaard. De overgebleven monniken
kregen in ruil voor hun bezittingen nog alimentatie van de stad. In 1584
werd het kloosterbezit geveild en vóór 1589 had het klooster al plaats gemaakt
voor een hofstede.
Een andere hand, de tekst geschreven door de opvolger van Florijs, voegt tenslotte
aan de biografie toe dat Florijs Claeszoon op hoge leeftijd was gestorven, 63 in
jaren, 42 in religie, in het jaar 1521. Zijn diversorium wordt daarna gebruikt om
hier en daar nog aantekeningen te maken, wat ertoe leidt dat het geheel nog diverser
wordt dan het al was. Door zijn opvolger bijvoorbeeld wordt Florijs omschreven
als eerbiedwaardige broeder, inschikkelijk en hardwerkend. Maar zijn
diversorium overleeft hem, en daarin komt hij vooral naar voren als een schrijver,
die de hele wereld aan het papier wilde toevertrouwen, al zijn gedachtekronkels
en ervaringen.
Daarmee vormt het diversorium een unieke kijk in het leven van een bijzondere
monnik in een even zo bijzonder klooster in Monnickendam.
56
Bronnen met betrekking tot Klein-Galilea en het diversorium
Waterlands archief, inv.nr. 154.
Besteman, J.C. en H.A. Heidinga, ‘Het klooster Galilea Minor bij Monnickendam. Een historisch en
archeologisch onderzoek’, in: Hollandse Studiën VIII (Dordrecht 1975) 1-130.
Dijk, R. van en M. Vonk ed., Moderne Devoten in Monnikspij. Klooster en Colligatie van Sibculo 1406-1580
(Nijmegen 2007).
Goudriaan, Koen ed., Vernieuwde innigheid. Over de Moderne Devotie, Geert Grote en Deventer
(Deventer 2008).
Mikkers, E., ‘Een verzameling brieven uit het klooster Klein-Galilea bij Monnikendam’, Cîteaux in de
Nederlanden 3 (1952) 3-23, 69-85.
Mikkers, E., ‘Het handschrift van Klein-Galilea. Gemeentearchief Monnikendam, 154’, Cîteaux in de
Nederlanden 2 (1951) 24-29.
Pleij, Herman, ‘Een onbekend historielied over het beleg van Poederoijen in 1507’ in: Tom Cram
Weerwerk, 19-31.
Wüstenhoff, D.J.M., ‘De priorij van Galilea nabij Monnikedam’, Archief voor Nederlandsche kerkgeschiedenis
7 (1899) 113-171, 278-326.
een CisterCiënzer rapiarium
57

Albrecht van Beieren Graaf van Holland 1358-1404
58
Het bestuur van Monnickendam in de achttiende eeuw
drs. J. Mewe-Reekers
Hoe zag het bestuur van Monnickendam er in de achttiende eeuw uit, hoe was die
bestuursvorm ontstaan en waar was men in deze eeuw zoal mee bezig? En wat
waren tenslotte in grote lijnen de veranderingen tot de Franse tijd in 1795? Daarover
zult u in dit artikel het één en ander lezen. De meeste informatie is door ondergetekende
gehaald uit de ‘resolutieboeken’. Hierin werden door de secretaris
de vergaderingen van het bestuur vastgelegd.
Ontstaansgeschiedenis van het Monnickendamse bestuur
Het bestuur van de stad Monnickendam was ingesteld in 1404 door hertog Albrecht
van Beieren. De oorkonde waarop dit is vermeld is helaas verloren gegaan.
Er zijn eind vijftiende en begin zestiende eeuw grote branden in de stad geweest
en vermoedelijk is toen ook deze oorkonde verbrand. Maar de procedure zoals
vastgelegd in 1404 werd, met een aantal aanpassingen in de tijd, consequent gevolgd.
In het stadhuis, gelegen naast de Speeltoren, zetelde het bestuur van de stad, ‘de
vroedschap’, bestaande 21 personen. Van deze vroedschap waren voor de dagelijkse
gang van zaken vier burgemeesters,
verantwoordelijk. De gehele vroedschap
kwam maandelijks bijeen, men had geen
vaste vergaderdag en vergaderen op zaterdag
of zondag was geen uitzondering.
De verkiezingsprocedure zoals vastgelegd
in 1404 ging als volgt:
Op de dag voor 9 augustus, st. Laurensdag
kwamen de 61 rijkste inwoners bijeen in de
kerk, om drie burgemeesters te kiezen. Die
waren, samen met de oudste burgemeester
van het vorig jaar, de president commissaris,
59

de belangrijkste bestuurders van de stad voor het komende jaar. Voor die gelegenheid
had men speciale kleding, maar helaas is die niet meer bekend. De burgemeesters
vormden samen met de overige kiesmannen de vroedschap.
In Edam vormden een paar jaar later, in 1414, de 31 rijkste inwoners de vroedschap.
In die tijd moet Monnickendam met de 61 kiesmannen een grote stad zijn geweest.
Na een kerkdienst gingen deze burgers met een bode en de schout naar het ‘hoghe
koor’ in de Grote Kerk.
Daar waren in het midden drie stoelen
naast elkaar geplaatst.Aan beide kanten
van het koor ging men zitten. Vervolgens
werd door de schout evenveel bonen als er
burgers waren in een zak gedaan, 58 witte
en drie zwarte bonen, totaal 61. Deze zak
noemde men ‘de bonenzak’. Deze zak
werd er als volgt beschreven; een zwarte
zak met een wapen van Monnickendam
erop, een koord aan de bovenkant en versierd
met kwastjes. Vervolgens ging de
bode met de bonenzak langs de aanwezigen
en haalde men er een boon uit. Degenen
die een zwarte boon hadden getrokken,
werden de boondragers genoemd, zij
gingen op de drie stoelen zitten. Zij wezen
vervolgens drie anderen aan die op de drie
stoelen gingen zitten en tenslotte wezen
deze laatste drie de definitieve drie burgemeesters voor het komende jaar aan.
Gedurende deze verkiezing mocht men de kerk niet verlaten op straffe van een
boete.
De president burgemeester van het afgelopen jaar, nam de nieuwe burgemeesters
de volgende dag de eed af op het stadhuis en trad vervolgens af. De na hem komende
oudste burgemeester van het afgelopen jaar werd vervolgens de nieuwe
president burgemeester.
Hierdoor bleef in de leiding van het bestuur continuïteit bestaan.
De president burgemeester had ook de functie van ‘ordinaris generaal’. Dit hield
in dat hij de stad vertegenwoordigde bij de staten van Holland. Dit college vergaderde
maandelijks in Den Haag. Vertegenwoordigers van 18 Hollandse steden
hadden hierin zitting.
De Monnickendamse vertegenwoordiger vertelde in de maandelijkse vergaderingen
van de vroedschap wat er in Den Haag besproken was.
Zowel bij de burgemeesters als in de vroedschap mochten geen familieleden zitting
hebben.
In de loop van de zestiende eeuw was het niet meer mogelijk om 61 burgers bij
elkaar te krijgen voor het vormen van de stadsregering en werd hun aantal drastisch
verlaagd tot 21.
De oorkonde die deze vermindering vastlegt, is wel bewaard gebleven en ligt in
het Streekarchief in Purmerend.
Hierop is te lezen dat Philips II in 1564 op verzoek van burgemeesters, baljuw, de
rechter voor rechtspraak buiten de stad en schepenen de vroedschap verkleinde tot
de ‘21 oudste, meest notabele, meest gegoede burgers met de meeste expertise.’
Het bestuur in de achttiende eeuw
het bestuur van monniCkendam in de aChttiende eeuW
Door de verslechterende economische situatie verlieten in de achttiende eeuw veel
inwoners de stad en werd het steeds moeilijker om voldoende vroedschapsleden
te vinden onder de burgers. Het aantal vroedschapsleden werd dan ook in de loop
van die eeuw teruggebracht tot 15.
Toen verviel ook de beperking dat in de vroedschap geen familieleden zitting
mochten hebben, alleen bij de burgemeesters bleef deze beperking gehandhaafd.
In het begin van de achttiende eeuw zie je langzamerhand een verschuiving optreden.
Men hield nog wel vast aan het ritueel van de verkiezing in de kerk maar
de burgemeesters werden niet meer zoals eerst slechts voor één jaar gekozen. Zij
bleven nu drie jaar zitten zodat ieder op zijn beurt presidentburgemeester werd.
Deze burgemeester was de belangrijkste bestuurder in de stad. De functie van vertegenwoordiger
in Den Haag, de ordinaris generaal bleef in de tweede helft van
de achttiende eeuw langdurig uitgeoefend door de apotheker van de stad.
De maandelijkse vergaderingen van de vroedschap werden gehouden op wisselende
dagen van de week, waarbij men ook vaak op zaterdag of zondag bijeen kwam.
Deze vergaderingen werden gehouden in het stadhuis op de plaats waar vroeger de
voorganger van de Grote Kerk had gestaan. Dit stadhuis zal gebouwd zijn in de
tweede helft van de vijftiende eeuw nadat de Grote Kerk in gebruik was genomen.
Beneden in het gebouw zaten de schout en zijn schepenen, de politie van die tijd,
de lokale rechtbank van de stad en de financiële afdeling waarvoor twee jaarlijks
gekozen thesauriers verantwoordelijk waren. Boven waren de burgemeesterskamer,
de kamer voor de vroedschapsvergaderingen en de kamer voor de secretarissen
en het archief.
60 61

Dit archief was heel belangrijk voor de stad want daar lagen alle boeken, oorkonden
en papieren die van belang waren voor de stad en het werd consequent bijgehouden.
Het stadhuis was in de achttiende eeuw in slechte staat, regelmatig moesten er
reparaties aan worden verricht. Zo moesten in 1768 de vensters en kozijnen worden
vernieuwd omdat de ramen niet meer open gingen. Ook aan de toren waren
regelmatig reparaties nodig. In 1762 werden de hardstenen waterlijsten vernieuwd
met nieuw hardsteen voor f. 400.- En in 1781 moest het houtwerk waaraan
de klokken hingen vernieuwd worden, men was bang dat anders de klokken naar
beneden zouden vallen. Ook reparatie van het speel- en slagwerk was hoog nodig.
Ook de klok, die het vertrek van de trekschuit aangaf, werkte niet meer. De hele
reparatie werd begroot op 8 á 9 duizend gulden. Zoveel geld had men niet meer
in kas door de aanschaf van een nieuw orgel voor de grote kerk en reparaties aan
de toren van die kerk. Men moest daarom het benodigde geld lenen.
De invloed van de bestuurders van de stad was op alle fronten aanwezig. Op het
gebied van belastingheffing, handel, visverwerking, veiligheid, onderwijs, kerk,
het vervoer en de gezondheidszorg. Maar ook voor de benoeming van de stadsdokter
en vroedvrouw, het aantal bakkers, (er mochten totaal 14 bakkers in de stad
zijn) of slagers, (maximaal 9, waaronder 1 joodse,) lag de beslissing bij de vroedschap.Het
gildesysteem was nog steeds aanwezig maar ook hier had het stadsbestuur
het laatste woord.
Het bestuur hield wel duidelijk rekening met de arme inwoners van de stad. De
stadsdokter, de vroedvrouw en de onderwijzers kregen een tractement van de
stad. Hiermee waren zij verplicht de armen niets te rekenen voor hun diensten.
De burgers met voldoende middelen moesten betalen voor hun diensten.Voor het
gehele functioneren van de stad waren de inwoners afhankelijk van de regenten.
Inwoners kwamen met klachten bij de burgemeesters, die ze vervolgens in de
vroedschap aandroegen. Soms besliste men op de vergadering over de klacht,
maar ook werd de klacht vaak terugverwezen naar de burgemeesters, want, zo zei
men die zouden hun beslissing nemen in het belang van de stad.
De meeste vroedschapsleden hadden er een functie bij, zoals zitting bij de admiraliteit,
dijkgraaf voor de Purmer, dijkgraaf voor Waterland, dijkgraaf voor de
Waterlandse meren, (dat waren het Belmermeer, het Broekermeer en het Buikslotermeer,)
commissaris van de Westindische Compagnie, of gedeputeerde in de
staten van Westfriesland en het Noorderkwartier. Hierin waren de zeven steden
het bestuur van monniCkendam in de aChttiende eeuW
van Noord Holland vertegenwoordigd, Alkmaar, Hoorn, Enkhuizen, Edam,
Monnickendam, Medemblik en Purmerend.
Al deze functies mochten slechts voor een paar jaar worden uitgeoefend worden,
maar in de achttiende eeuw werden deze posten bijna altijd tot hun overlijden
door dezelfde personen bekleed. Sommigen grossierden in functies. In de 60er
jaren van de achttiende eeuw hadden een burgemeester en een ordinaris generaal
in totaal 11 functies. Dit tot grote ergernis van andere vroedschapsleden.
De macht van de vroedschap
In oktober 1742 hadden twee deftige personen, de vader en een getuige, te goeder
naam en faam bekend staand, een kind in de grote kerk ter doop gebracht. De dominee
vroeg de getuige en de vader of zij lidmaat van de kerk waren. Beiden waren
dat echter niet, waarop de dominee zei alleen te willen dopen als er wel een lidmaat
bij was.
Daarop heeft de stadsvroedvrouw de plaats van de vrouw ingenomen om het kind
ten doop te houden, maar de arme vader zei al voor hem iets werd gevraagd ‘ja’.
Hierop werd de dominee zo kwaad, dat hij de man begon uit te schelden,- ‘jou
plomboer, beest’ en nog meer vuile woorden. De doop ging vervolgens niet
door.
De ouderlingen waren door dit voorval echter zeer geschrokken en de dominee is
een paar dagen later door de kerkenraad over zijn gedrag onderhouden. Hij bleef
echter bij zijn besluit, alleen te dopen bij aanwezigheid van een lidmaat. De kerkenraad
was van mening dat hij wel moest dopen volgens een artikel van de synode
van Dordrecht van 1619.
Tijdens een dienst eind november beklaagde de dominee zich over de kerkenraad.
Nu was de maat vol. De kerkenraad ging naar het stadsbestuur, dat besloot dat de
dominee geen ministeriële functies mocht uitoefenen in de stad en dat zijn traktement
werd ingetrokken.
De synode in Hoorn besliste dat de dominee zijn functie vacant moest stellen en
hij kon vertrekken. Het functioneren van de dominee viel onder de verantwoordelijkheid
van het stadsbestuur, evenals de hoogte van zijn tractement. Ook bij
benoemingen van dominees en de aanvangstijden van de preken had de stadsregering
het laatste woord.
Een ander belangrijk onderwerp wat regelmatig ter sprake kwam waren de ‘stadsveren’.
Dat waren het oude en het nieuwe veer. Ook zij vielen onder het bestuur
van de stad. Het nieuwe veer was de trekschuit naar Amsterdam via de zesstedenvaart
langs Broek in Waterland en het Schouw . Het oude veer zeilde over de Zuiderzee
naar Amsterdam.
62 63

Van het nieuwe veer vertrokken dagelijks drie schepen naar Amsterdam en werd
gebruikt voor personenvervoer. Het oude veer was voor het vervoer van goederen.
Voor deze beide veren was een commissaris, ‘de commissaris voor het oude en
nieuwe veer’ aangesteld. Daarnaast was hij ook enige tijd nog organist en klokkenist
en opwinder van het stadshorloge. Al deze functies waren als bezuinigingsmaatregel
in 1749 door het bestuur bij elkaar gevoegd maar dit bleek in praktijk
niet haalbaar. De functie van commissaris van het oude en nieuwe veer was al druk
genoeg. Elke dag behalve zondag moest hij ’s morgens om 4 uur aanwezig zijn bij
vertrek van de boot en aan de schippers een lijst meegeven van de goederen die de
vorige avond waren aangeboden.
’s Middags moest hij van 5 uur tot 9 uur aanwezig zijn in het veerhuis om alle goederen
voor Amsterdam in ontvangst te nemen en in het register van uitgaande
goederen, met vermelding van adressant te schrijven.
De schippers moesten ’s avonds om 9 uur komen kijken welke goederen waren
aangeboden, zodat zij de volgende ochtend wisten hoe het schip te beladen. Als
men door slecht weer niet kon uitvaren moest dit onmiddellijk aan de president
burgemeester worden gemeld.
Als er ijs lag en er twee weken niet gevaren kon worden, moest er afhankelijk van
de hoeveelheid vracht één of twee keer per week met een wagen naar Amsterdam
worden gereden. De stad betaalde de huur van de wagen. De vrachtprijs werd dan
met 1/3 verhoogd.
De schepen vertrokken ’s middags om 2 uur weer uit Amsterdam en de goederen
die zij meenamen werden diezelfde avond nog thuisbezorgd. Op verzoek van de
schippers op het oude veer, in 1752, wordt er ’s avonds een lantaarn op de lange
brug gezet zodat zij makkelijker de haven kunnen vinden.
Naast deze veren waren er ook veren op Haarlem, Alkmaar en Purmerend, deze
schippers moesten de stad een afleggeld betalen voor dit recht. Wanneer men weer
stopte kreeg men dat geld weer terug. De schipper van het veer op Haarlem had
bijvoorbeeld ƒ 100.- betaald.
In de loop van de achttiende eeuw waren er minder goederen te verschepen, ook
al omdat de brouwer gestopt was.
Ook bij het onderwijs was het bestuur nauw betrokken. Er waren twee scholen,
de armenschool, waarvoor ouders geen schoolgeld hoefden te betalen en een
school voor kinderen van beter gesitueerden. In 1774 was de onderwijzer van de
school op het Noordeinde, de armenschool, gevraagd om op het stadhuis te komen
werken.
Het was een verhulde bezuinigingsmaatregel, want er waren door de economi-
het bestuur van monniCkendam in de aChttiende eeuW
sche neergang steeds minder inwoners waren en dus ook minder kinderen. Dit
scheelde de betaling van 1 onderwijzer. De beide scholen werden samengevoegd
en er kwam een ondermeester bij, die uiteraard minder verdiende. Twee jaar later
bleek dat de samenvoeging geen succes was.
De betalende ouders klaagden over het vele ongemak m.n. ongedierte, dat sommige
arme kinderen bij zich droegen, bovendien was het zomers te vol en te benauwd
in de school.
Sommige ouders stuurden hun kinderen al naar Katwoude op school. Ook deze
bezuiniging bleek geen verbetering en werd er weer een nieuwe schoolmeester
benoemd.
De angst voor brand was erg groot, begrijpelijk met al die open vuren in de huizen
en het gebruik van kaarsen. Tegen brand waren altijd zoveel mogelijk maatregelen
genomen.
Sinds midden 17e eeuw was er al sprake van brandspuiten in Monnickendam.
Voor het onderhoud had men een brandspuitschoonmaker in dienst. Toen deze in
1751 overleed besloot men geen nieuwe meer te benoemen, maar het onderhoud
door stadswerkers te laten doen. In de achttiende eeuw waren er drie brandspuiten.
Bij het gebruiken van deze spuiten hadden zich grote problemen voorgedaan. Niemand
had namelijk een duidelijke taak bij het blussen van een brand. Besloten
werd duidelijk te omschrijven wat men moest doen bij brand en tweemaal per jaar
te controleren of alles nog werkte en ook te oefenen. De eerste maal in mei en de
tweede keer in september tijdens de kermis. Ook kwam een lijst van de burgers die
dienst deden op de diverse brandspuiten en onder welke brandmeester men viel.
Men kreeg een loden penning met aan de ene kant het stadswapen en aan de andere
kant een G voor grote spuit, een N voor nieuwe spuit en een K voor kleine
spuit. Dus als de brandklok luidde wist iedereen wat hij moest doen. De drie
brandspuiten stonden over de stad verdeeld.
De grote spuit stond op het Wezenland t.o. het weeshuis, de nieuwe spuit stond
op het Zuideinde en de kleine spuit in de Wijde of 2e Molensteeg. Als het pompen
van de brandspuit te zwaar werd mocht men met emmers gaan blussen. Degene
die het eerste water in de brand kreeg ontving f. 25.- premie, veel geld als je bedenkt
dat het dagloon in die tijd f. 1.- was.
Als er brand was binnen de stad, bij de zaagmolens, het kruithuis en de huizen
buiten de Zuiderpoort luidde alleen de brandklok. Bij brand buiten de stad zou
de brandklok 20 slagen slaan en vervolgens de poortklok 20 slagen en dit voor iedere
klok driemaal.
De burgers in de stad moesten bij brand ’s nachts allemaal een lantaarn met een
brandende kaars aan hun huis hangen. In 1785 was de kleine brandspuit versleten
64 65

en volgens de brandspuitmaker een grote reparatie niet meer waard. Besloten
werd een nieuwe brandspuit te kopen. Deze kostte ƒ 320.- en daar kwam nog ƒ 50.bij
voor de wielen.
Vuilnis vormde een groot probleem in de stad, niet dat men zo hygiënisch was,
maar het was onpraktisch, iedereen gooide van alles op straat en in de grachten,
daarbij moet je denken aan mest, slachtafval en as.Met allerlei voorschriften probeerde
men de inwoners ertoe te krijgen hun vuilnis niet op straat, in haven of
grachten te gooien. Met name de grachten werden hierdoor te ondiep en daardoor
niet meer bevaarbaar, ook kon men bij brand er met de brandspuit geen water
meer uit pompen. Al die verbodsbepalingen werkten toen evenmin als nu en men
bedacht in 1744 eerst of iemand voor ƒ1.- per week, een douceurtje noemde men
dat, de stad wilde schoonhouden, maar daar had niemand zin in. Vervolgens werd
in 1745 iemand bereid gevonden voor ƒ 250- per jaar dagelijks een paard en wagen
door de stad te laten rijden om het vuil bij de huizen op te halen en het buiten de
stad bij de Zuider- en Noorderpoort te brengen. Later werd de plaats bij de Noorderpoort
verplaatst om voor reizigers het zicht op de stad wat aangenamer te maken.
De stank deed er blijkbaar niet zoveel toe. Voor het regelmatig uitdiepen van
de grachten en haven moest men diepgeld betalen.
Het belang van schoon water zag men wel in met name voor de bierproductie, de
stadsboeren moesten ’s winters planken slaan rond opgeslagen mest, zodat geen
mestwater in de grachten kon sijpelen.
De relatie met Oranje
De relatie met de erfstadhouder, de prins van Oranje was dubbel, aan de ene kant
erkende men zijn autoriteit, aan de andere kant probeerde men hem letterlijk en
figuurlijk buiten de poort te houden. De door god gezonden soeverein erkende
men maar binnen de stad wilde men het zelf voor het zeggen hebben. Een stadhouder
heeft in de achttiende eeuw tweemaal Monnickendam bezocht. De eerste
keer Willem IV in 1747, toen hij op weg naar Enkhuizen bij de Noorderpoort aan
land kwam. Daar werd hij ontvangen door de burgemeesters, er werden kanonsschoten
gelost, het carillon speelde, maar de prins kwam niet in de stad.
Bij het overlijden van deze prins in 1751 kreeg de vroedschap wel een dresscode
voorgeschreven voor hun gang naar de kerk. Zij moesten gekleed gaan in zwarte
laken rokken en vesten met saaien voering, gemonteerd met lakense knopen, geen
knopen op de opgeslagen zakken, ‘pleureuses’ – zeg maar huildoekjes- aan de
omslag van de mouwen, zwarte wollen kousen, leren schoenen,manchetten,
het bestuur van monniCkendam in de aChttiende eeuW
zwarte degens, poeder, pruiken
en hoed. De dames mochten zelf
bepalen wat passend was.
Het tweede bezoek was van Willem
V aan de stad in juli 1773. Van
te voren had men vastgelegd hoe
men dit bezoek moest organiseren,
een heus draaiboek. En vervolgens
werd van het bezoek zelf
een verslag gemaakt in het resolutieboek.Door
windstilte en laag
water kwam de prins pas om half
tien bij het Tolhuis, in wat nu Amsterdam
noord, is aan.
Vandaar ging hij per koets richting
Monnickendam, waar hij om
half twaalf aankwam. De president
burgemeester en de schout
hadden hem bij Broek in Waterland
opgewacht. Nu stapte hij binnen
de Broeker- of Nieuwe Poort
uit de koets, daar stonden zeven
meisjes, met elk in de linkerhand
een speer en in de rechterhand een
mandje met bloemblaadjes.
Eerst bezocht hij de kerk. Op zijn
wegdaarnaartoewerdendebloemblaadjes
gestrooid. Bij zijn bezoek
aan de kerk speelde het orgel.
Vervolgens liep men, terwijl de
klokken luidden, van de kerk tussen
eerst het groene, dan het gele
en dan het oranje vaandel van de
burgerwacht door over de Kerkstraat
naar het stadhuis. Door de burgerij waren erebogen gemaakt op deze route.
Voor het stadhuis hield de president commissaris een toespraak, daarna werd de
prins door de twee oudste schepenen naar de rechtbank gebracht, waar hij werd
voorgesteld aan de schout de overige schepenen, de kerkraden van de gerefor-
66 67

meerde kerk, de lutherse kerk, de doopsgezinde en de rooms- katholieke gemeente.
Vervolgens werd buiten gekeken naar het voorbij marcheren van de gele en
groene vaandels van de burgerwacht, begeleid door trompetters en pijpers. Dan
volgde er een kleine wandeling over de Dam, de lange brug, de wijde steeg en vervolgens
over het Noordeinde weer terug naar het stadhuis. Boven in de vroedschapskamer
werden hem twee bijzondere voorwerpen getoond, de bonenzak,
waarmee de burgemeesters verkiezingen werden gehouden en de keten van Bossu,
veroverd op de Spanjaarden bij de slag op de Zuiderzee. Het laten zien van de
bonenzak geeft duidelijk aan hoeveel belang men hechtte aan de onafhankelijke
verkiezing van burgemeesters in de stad. Een wel heel gelukkig toeval wil dat zowel
de zak als de keten nog steeds in Monnickendam zijn en wel in het Museum.
Het stadswapen op deze zak is heel bijzonder, de monnik houdt in de ene hand
zoals gebruikelijk een knots, maar in de andere hand een rozenkrans en dat is
vreemd gezien het geldende geloof in die tijd.
De prins heeft nog wat gegeten en gedronken en is om half twee weer vertrokken,
voorafgegaan door de secretarissen, de burgemeesters en de stadsbodes tussen de
burgerij richting Noorderpoort, waar de koets op hem wachtte. Afgesproken was
dat de president burgemeester voor het eten zou zorgen en dat na vertrek van de
prins men met het ‘overgeschotene’ zou natafelen. Er moet behoorlijk wat zijn
overgebleven, want men heeft langdurig getafeld, men heeft de prins bedacht met
een glaasje wijn en om negen uur ’s avonds is ieder weer naar huis gegaan.
Einde oud regime
Sinds het midden van de eeuw had de prins geprobeerd in de steden meer macht
te krijgen en hadden de regenten zich daar met meer of minder succes tegen verzet.
In Monnickendam probeerde de prins kandidaten voor de jaarlijkse verkiezing
voor te dragen en de ene keer accepteerde men dat dan weer verzette men
zich. Zoals in 1766 de vroedschap opmerkte dat de voorouders van de prins zich
nooit met de benoemingen hadden bemoeid en bovendien de kandidaten niet
persoonlijk kende. Men bedenkt dan een compromis, de stad stelt de kandidaten
voor en de prins benoemt ze.
De tweede helft van de 18 eeuw geven de verslagen in de resolutieboeken niet veel
weer over de onrust die er toch geweest moet zijn in de stad. De economie verslechterde,
er was oorlogsdreiging en in 1780 verklaarde Engeland de republiek de oorlog.
Door de al ingezette verslechtering van de economie en de dramatisch afgelopen
oorlog, honderden schepen werden door de Engelsen opgebracht, kwam de
handel vrijwel stil te liggen. Veel inwoners van de republiek werden politiek be-
het bestuur van monniCkendam in de aChttiende eeuW
wuster. Het al een aantal jaren groeiende verzet tegen de regenten bracht een politisering
opgang die ook Monnickendam niet onberoerd liet: de patriottentijd.
Niet alleen de regenten wilden hun oude machtspositie terug, maar ook de gewone
burgers wilden hun oude rechten en privileges weer terug.
In het land escaleerde de situatie zodanig dat de Pruisen, hun koning was een
broer van prinses Wilhelmina, de vrouw van Willem V Holland binnenvielen en
de prins weer aan de macht kwam.Voor Monnickendam hield dat in, dat in 1788
de prins in een brief meedeelde, dat hij ter voorkoming van verder onheil tussen
de burgers en de regenten de patriottische regenten zou ontslaan en in hun plaats
oranje gezinde zou benoemen. De hele stadsregering zou worden ontslagen, ook
de schepenen.Hij zond hiertoe twee vertegenwoordigers naar de stad om namens
hem alle regenten te ontslaan. De oude privileges, vrijheden en rechten bleven
echter bestaan.De ontslagen regenten behielden hun plaatsen in de kerk.
Er kwam nu een vroedschap van tien leden, w.o. wel weer vier burgemeesters, zeven
schepenen en 2 secretarissen, allemaal oranjegezind.In de toekomst zouden
nog vijf vroedschapsleden worden benoemd.Op dit moment zo zei de prins, waren
er te weinig voldoende gekwalificeerde en de huidige constitutie toegedane
personen, kortom oranjegezind, in de stad om meer vroedschapsleden te benoemen.
Omdat er te weinig mensen waren om een boontrekking te houden liet de
prins weten dat men hiervan geen gebruik meer hoefde te maken.
Er kwam een nieuwe procedure voor het kiezen van de burgemeesters door de leden
van de vroedschap, als vanouds komt men op de dag voor st. Laurens in de kerk
en na de dienst gaat men naar het hoghe koor aan weerzijden in de banken zitten
maar met nu geen stoelen maar een tafel in het midden waaraan de secretaris zit.
Deze zal de keuze van de burgemeesters door de prins voorlezen. Vervolgens kan
dan ieder lid zijn stem uitbrengen op de door prins genoemde kandidaat-burgemeeesters.
Deze manier van kiezen was geen lang leven beschoren.De Franse troepen
vielen in 1795 Holland binnen en met deze inval begon de Bataafse Republiek
Er kwamen vertegenwoordigers van de Franse generaal Daandels in de stad.Deze
stelden de stad voor de keuze ofwel men werkte mee, ofwel men werkte niet mee,
maar dan zou de stad volgens oud oorlogsrecht worden geplunderd.De keuze was
snel gemaakt, men werkte mee.
De belangrijkste burgers, totaal zo’n 200 werden bijeen geroepen in de stadsdoelen
om nieuwe regenten te benoemen. Er kwam een overgangsregering in de stad,
alle posten zoals men zei, waren nu in handen van weldenkende vaderlanders en
in het eerste resolutieboek van het nieuwe regime kwam in grote letters op de eerste
bladzijde te staan; Mensch en Burger. Het oude systeem had afgedaan.
68 69

Weezenland
Door nieuwbouw aan de
oostkant van het Weezenland
werd ons nog een
blik gegund op de
prachtige 17e eeuwse
bovengevels aan de
overkant van deze straat.
Zo zou het toenmalig
Monnickendam er hebben
uitgezien als we de kaart
van De Witt/Blauw
1860/80 bekijken.
foto: Siem Koerse
70 71

Monnickendamse jongens in het leger van Napoleon
(1812)
Ds. C.A.E. Groot
Het is tweehonderd jaar geleden, dat Napoleon met een leger van 600.000 man
Rusland binnentrok, om oorlog te voeren tegen Czaar (of Tsaar) Alexander.
De historicus Adam Zamoyski heeft over deze veldtocht naar Moskou (juni-december)
een dik boek geschreven. Ik citeer de omslag: ‘De invasie van Rusland en
de verschrikkelijke terugtocht vanuit Moskou die daar op volgde, betekende militair
vertoon en menselijke tragedie op kolossale schaal. Het eerste historische
voorbeeld van een totale oorlog. De uitkomst van deze strijd is van grote betekenis
geweest voor het verloop van de Europese geschiedenis.
Napoleons Grande Armee, het grootste leger in de wereldgeschiedenis, had naast
Franse, Spaanse, Portugese, Italiaanse, Poolse, Duitse, Kroatische, Zwitserse en
Nederlandse soldaten in zijn gelederen. Napoleon joeg ze het uitgestrekte Rusland
in, waar ze niet aan eten of water konden komen. Toen ze de Russen bij Moskou
uiteindelijk tegenover zich vonden, volgde een veldslag die tot aan de Eerste
Wereldoorlog zijn weerga niet kende. De ontberingen die de overlevenden daarna
moesten doorstaan waren welhaast ondragelijk’ (1).
Van het lezen van dit boek ben ik bepaald niet vrolijk geworden. De wreedheden,
begaan door mensen tegenover mensen, waren weerzinwekkend. Wat soldaten
deden om te overleven grenst aan het ongelooflijke. Maar soms waren er ook staaltjes
van heldenmoed en menslievendheid die je met instemming leest.
Geen van beide partijen kwam als overwinnaar uit de bus. Maar het koste in enkele
maanden tijd, minstens een miljoen mensen het leven, tamelijk eerlijk verdeeld
over de twee partijen. Er waren dagen dat er op één dag tien tot dertigduizend
mensen omkwamen, door oorlogsgeweld, gebrek aan voedsel of door de
barre kou van zo’ n 35 of meer graden Celsius onder nul. Bevriezingen en sneeuwblindheid
waren het gevolg. Moreel verval, harteloosheid, egoïsme, kannibalisme,
het zijn woorden waar een hele wereld achter schuil gaat, maar die uiterst
reëel waren tijdens de barre tocht.
Napoleons invasie van Rusland in 1812 is één van de meest dramatische episoden
in de Europese geschiedenis. Grote reputaties stonden op het spel: die van Napo-
72 73

leon en van tsaar (russisch voor ceasar, keizer, caeg) Alexander I. De strijd had vaak
een verwarrend verloop. Na ieder treffen eisten beide partijen de overwinning op.
Weliswaar hadden de Fransen de veldtocht verloren, maar er kon nauwelijks worden
beweerd dat de Russen de overwinnaars waren.
Napoleon Bonaparte Tsaar Alexander I
74
Hark Schonevelt
Ik heb me in deze oorlog verdiept, omdat ook tieners en jonge mannen uit Monnickendam
deel uitmaakten van het immense leger dat naar het Oosten is gemarcheerd.
Eén van hen was Hark Schonevelt. Hoever hij is gekomen blijft onbekend.
Vast staat dat hij één van de zeer
velen is, die de barre tocht niet
heeft overleefd.
Hark was één van de 15.000 landgenoten
die deel uitmaakte van de
Grande Armee, dat in juni 1812 op
weg ging naar dat uitgestrekte
land in Oostelijk Europa. Van
deze 15.000 soldaten hebben er
niet meer dan 5 à 600 de tocht
Napoleon in Rusland
overleefd. Een deel van hen moest
de rest van hun leven gehandicapt
verder, omdat ze één of meer ledematen misten, veroorzaakt door oorlogshandelingen
of bevriezingen. Anderen waren blind of hadden andere fysieke ongemak-
ken opgelopen. En dan hebben we het nog maar niet over psychische schade, veroorzaakt
door de verschrikkelijke beelden, die ongetwijfeld diep in hun geheugen
waren achtergebleven.
De Franse tijd
In eerder verschenen jaarboekjes heeft wijlen dhr. Appel uitgebreid geschetst, hoe
de aanwezigheid en de invloed van de Fransen in ons land vanaf 1795 is geweest (2).
Hij noemt een groot aantal feiten en gebeurtenissen uit de Bataafse periode (1795-
1805) en de periode van het koningschap van Lodewijk Napoleon (1806-1810).
Mijn verhaal begint als de inmiddels tot keizer gekroonde Napoleon, op 8 juli
1810, na het vertrek van zijn broer, de macht over de Bataafse Republiek naar zich
toetrekt (3).
Maar eerst wat informatie vooraf.
Typering van de periode 1806-1813
Ons land telde rond 1800 circa twee miljoen inwoners. Het merendeel daarvan
woonde in het westen, met name in de provincie Holland, rond 1840 opgedeeld in
Noord- en Zuid-Holland. Als gevolg van de Franse overheersing was er een uiterst
slechte economische situatie ontstaan. De scheepvaart, handel, nijverheid en zeevisserij
kwamen in een diepe malaise terecht, mede veroorzaakt, doordat veel
jonge mannen opgeroepen werden
voor oorlogsdoeleinden.
Continentaal Stelsel
Ook het Continentaal Stelsel speelde
een belangrijke rol. Vanaf het Europese
vasteland was elke vorm van
Douaniers
handel met Groot-Brittannië verboden.
Kon er tijdens de periode van
Lodewijk Napoleon nog behoorlijk worden gesmokkeld, toen ons land in 1810 bij
het Franse keizerrijk werd ingelijfd, werd dat, door de komst van een groot leger
douaniers, vrijwel onmogelijk. In alle kust- en grensplaatsen van ons land werden
deze douanebeambten gestationeerd. Ze hadden veel bevoegdheden, zoals controles
bij de poorten of een onverwacht huisbezoek om bv. kelders en zolders te
inspecteren.
Armoede
MONNICKENDAMSE JONGENS IN HET LEGER VAN NAPOLEON (1812)
Vooral in het westelijk deel van ons land heerste enorme armoede. De steden hadden
te maken met grote groepen bedeelden. Het aantal bedelaars nam toe en dief-
75

stallen, waar ook veel kinderen bij betrokken waren, kwamen veelvuldig voor. In
maart 1810 werd in Monnickendam een zekere Anna Schouten aangehouden. Ze
was 70 jaar en probeerde al zwervend te overleven door zwavelstokken te verkopen.
Waar ze vandaan kwam blijft onduidelijk.
Tiërciering
Naast het Continentaal Stelsel had ook de zogeheten tiërciering voor een geweldige
achteruitgang gezorgd. Vanwege een torenhoge staatsschuld van circa 1 miljard
gulden, werd er vanaf 1810 nog maar een derde van de rente op staatsobligaties
uitbetaald. En dat had grote gevolgen voor bijvoorbeeld de armen- en wezenzorg.
Het onderhoud van de Franse soldaten en nieuwe belastingmaatregelen, ze legden
een zware druk op het leven van rijk en arm.
Trieste periode
Geen wonder dat deze periode als deprimerend, triest en troosteloos werd ervaren.
Er was sprake van verval in de steden (geen of weinig geld voor onderhoud of
vernieuwing van huizen en gebouwen), een hoge sterfte, gekoppeld aan de reeks
oorlogen die Europa, door toedoen van Napoleon, teisterden. Huwelijksontbindingen
en zelfmoorden namen toe en het aantal vondelingen en verlaten kinderen
nam dramatische vormen aan.
De economische problemen die gedurende de tweede helft van de achttiende eeuw
al aan de oppervlakte waren gekomen, werden nu in volle omvang zichtbaar en
verscherpten zich. Vooral de scheepvaart, visserij en handel en aan de handel gerelateerde
takken van nijverheid hadden zeer te lijden onder de vrijwel permanente
staat van oorlog. Werkeloosheid en hoge voedselprijzen waren het gevolg.
Iedereen moest maar zien te overleven.
Conscriptie
Vooral de invoering van de dienstplicht zorgde voor veel onrust. Tot aan de Franse
tijd (1795-1813) kende de Republiek geen eigen nationaal leger. Als er al sprake
was van een leger, dan bestond dat uit beroepssoldaten van meest Duitsers en
Zwitsers, die daartoe werden ingehuurd.
Dienstplicht was in de Republiek onbekend. Onze voorouders dachten voornamelijk
defensief. Aanvalsoorlogen waren niet aan de orde. Verweer en verdediging
vonden eeuwenlang plaats vanuit versterkte huizen, burchten en kastelen, waarvan
ons land er nog heel wat heeft.
Maar toen de Fransen het in de Bataafse Republiek voor het zeggen kregen, veranderde
de situatie. Napoleon dacht offensief en was uit op alleenheerschappij
76
over Europa. Daarvoor waren veel
soldaten nodig. Het systeem van
huurlegers was voor zijn veroveringsdrift
ontoereikend. De oorlogshandelingen
onder Napoleon
waren massaslachtingen, met zeer
grote veldlegers die tegenover elkaar
stonden.
Daarom koos hij in 1798 voor het
zogeheten conscriptie-stelsel. Dat
hield in dat, uit de landen waar hij
het voor het zeggen had, jonge
mannen tussen de 20 en 25 jaar
werden opgeroepen om verplicht
te dienen in zijn legers.
De invoering van dat conscriptiesysteem
in de Republiek verliep in
fasen. Het begon met de vorming
van de Bataafse Armee van zo’n
30.000 manschappen. Maar toen
eerst Lodewijk Napoleon en vanaf
1810 Napoleon zelf de zeggenschap in ons land hadden, werd dat steeds meer gestructureerd.
De uitvoering was opgedragen aan de Franse bestuurders van de
verschillende departementen waarin ons land was verdeeld (4). Zij moesten een
van te voren bepaald aantal militairen leveren.
De werving van manschappen ging via een lotingssysteem. Wie ingeloot was, kon
echter een remplaçant (vervanger) sturen. Dat kostte uiteraard geldt, dus profiteerde
vooral de rijkere klasse van dit systeem. Daar kwam nog iets bij. Los van het
levensgevaar dat aan het vervullen van de dienstplicht was verbonden, was het
voor de hogere standen en voorname burgers onaanvaardbaar, dat hun zonen als
soldaat zouden moeten dienen, samen met lieden van een lage stand. Het leefpatroon
van de pauper uit de stad of van het platteland en dat van de deftige jonge
mannen was zo verschillend, dat een gemeenschappelijk verblijf in een soldatenonderkomen
ondenkbaar was.
Onrust en protest
MONNICKENDAMSE JONGENS IN HET LEGER VAN NAPOLEON (1812)
Het mag duidelijk zijn dat de conscriptie bepaald niet met gejuich werd ontvangen.
Integendeel, hij werd aan alle kanten gesaboteerd en zorgde nogal voor wat
onrust.
77

In een pamflet getiteld ‘Klagt eener Vlissingsche Moeder’ uit januari 1806 schrijft
een onbekende scribent, die de gang van zaken rond het fenomeen conscriptie
hartstochtelijk betreurde ‘dat haar zoonen en die van haar stadgenotes daardoor
het slachtoffer zouden worden van de hatelijke vreeselijke Conscripte die elk Jon-
Loting
geling in gevaar bracht van als Soldaat het jeugdige leven te verliezen’. En dat het
beter was ‘in eenen roemvolle opstand te sneuvelen dan als slaaf ver van hier’ (5).
Deserteurs
Voor onze, op vrijheid ingestelde, landgenoten was de conscriptie een dwangmaatregel,
waar velen onderuit probeerden te komen. Van alles werd er gedaan
om de gehate dienstplicht te ontlopen. Er werden schijnhuwelijken aangegaan.
Sommige dienstplichtigen verminkten zichzelf door bv. een vinger of een deel
daarvan af te snijden/hakken, waardoor ze geen geweer konden bedienen. Anderen
wendden een lichamelijk gebrek voor, soms ondersteund door een ‘geneeskundig
rapport’.
Meest voorkomend was echter het geen gehoor te geven aan een oproeping- of
vertrekbevel.
MONNICKENDAMSE JONGENS IN HET LEGER VAN NAPOLEON (1812)
Sommigen weken uit naar een ander land of doken onder. Desertie kwam veel
voor. De burgemeesters moesten onderzoek doen naar mogelijke verblijfplaatsen
van deserteurs. Bij het opsporen van de jongens werden de ouders vaak onder
druk gezet en moesten ze een boete betalen. Was de persoon in kwestie overleden
dan moest dat bewezen worden. Bij de opsporing werd, heel slim, de bevolking
ingeschakeld. Gedreigd werd namelijk dat mannen die vrijgeloot waren, alsnog
opgeroepen zouden worden om de plaats van de deserteurs in te nemen. En omdat
niemand daar behoefte aan had, was een kliksysteem geboren! Desondanks bleven
heel wat lotelingen‘vermist’ (6).
Economische gevolgen
Het conscriptie-stelsel had ook economische gevolgen. Immers de lotelingen waren
vaak kostwinner in het gezin of de familie. Geen wonder dus dat, zoals ik eerder
opmerkte, handel, nijverheid en visserij zienderogen achteruitging, vanwege
het gebrek aan arbeidskrachten.
Weeskinderen en bedeelden
Een nieuwe ontwikkeling deed zich voor tijdens de regering van koning Lodewijk
Napoleon.
Hij was begaan met het lot van weeskinderen. Op 5 september 1808 verbood hij
het dragen van veelkleurige kleding van wezen, want dat zou alleen maar stigmatisering
in de hand werken. Ook moest het welzijn van deze kinderen bevorderd
worden. Ze moesten goed te eten krijgen, waaronder ook vleesspijzen en gezondheid
op doen door zoveel
mogelijk te wandelen, zowel
binnen als buiten de
stad.
Maar er zat een addertje onder
het gras. In een schrijven
van 22 september 1806
kregen de lokale bestuurders
en regenten van weesen
armhuizen en andere gestichten
die uit ‘publieke
fondsen’ werden gefinancierd,
de idee ter overweging, dat er in hun tehuizen zich jongens moesten bevinden
‘welke uyt hoofde van hunne jaaren en lighaamsgestel geschikt zouden zijn
om hun land te dienen’. Deze jongens zouden ‘alleen het aanvuuren van eene betamelijke
geestdrift behoeven om liever onder de Verdedigers van het vaderland
78 79

te worden opgeschreven, dan tot last van gemelde huijzen te blijven, welke door
omstandigheden reeds zo zeer zijn gedrukt’.
Het bleef echter niet bij een ‘idee’, want de prefect van het Departement Amstelland
– Mollerus – eiste vervolgens niet alleen dat de bestuurders en opzichters een
wervende oproep in de godshuizen zouden doen, maar bovendien dat zij ‘ten
spoedigste eene opgave van alle subjecten, welke daartoe in aanmerking zouden
komen aan het Ministerie zouden inzenden, zodat nader over derzelver plaatsing
in de Armee kon worden beslist’.
Een maand later verviel de ‘vrijblijvendheid’ en werd het dienstnemen voor de
jongens in zowel de in de openbare als in de bijzondere gestichten verplicht gesteld
(7).
Reacties in het land
Deze verplichting riep verontwaardigde reacties op, waardoor 15 oktober 1806 een
nieuw rondschrijven werd verstuurd met de mededeling, dat de koning ‘geenszins
van intentie was om een geforceerde krijgsdienst in te voeren’. Dienstnemen
zou alleen op basis van vrijwilligheid gebeuren. De jongens uit de wees- en armhuizen
die inmiddels al naar verschillende legeronderdelen waren gebracht,
mochten, desgewenst, naar huis terugkeren. En daar werd dankbaar gebruik van
gemaakt.
Nieuwe ontwikkelingen
Er zijn tussen 1806 en 1813 allerlei ontwikkelingen geweest rondom het ronselen
van kinderen van bedeelden en weeskinderen. Ook het stadsbestuur van Monnickendam
kreeg er mee te maken. Op 15 september 1808 wordt een schrijven van de
Landdrost beantwoord, n.a.v. een Koninklijk decreet van de 29e juli 1808, waarin
wordt bevolen om een bijzondere administratie in te richten met de naam ‘Pupillen
des Konings’. Onder dit bestuur zullen alle welgeschapen mannelijke weeskinderen
vallen die ten laste komen van de staat of van het algemeen. Ze zullen op
grond van hetzelfde decreet worden opgevoed en ‘aangekweekt’ tot soldaten en
zeelieden. Verzocht wordt om een juiste opgave van het aantal kinderen dat op kosten
van het publiek wordt grootgebracht. Aldus gebeurde en in Monnickendam
moet stadschirurgijn Schmidt bekijken of de jongens zonder gebreken zijn (8).
Opnieuw bleven protesten niet uit. Een voorbeeld. In een pamflet met de titel:
‘Droevige klagt van een Aalmoeseniers-Weeskind’ uit december 1808 schrijft de
scribent: ‘Hij (bedoeld wordt koning Lodewijk) die zich onzen Koning noemt en
ons Vaderland overheerscht, waarna zijn plan om de weesjongens tot moordenaars
van onze medemenschen te maken...’
Protest in Monnickendam blijft uit
MONNICKENDAMSE JONGENS IN HET LEGER VAN NAPOLEON (1812)
Terwijl in meerdere plaatsen van ons land allerlei protesten en opstandjes plaatsvonden,
bleef het in Monnickendam stil. Misschien kwam dat wel vanwege het
‘economisch’ voordeel. Het vertrek van zoveel jongens betekende immers een lastenverlichting
van de armenzorg die overbelast was en van het weeshuis dat overvol
was.
Geen reactie van de Kerken
Ik heb de notulen van de Kerkenraad van de Gereformeerde gemeente over de periode
1806-1813 doorgenomen, maar kwam over de kwestie van de weeskinderen
en bedeelden, die voor Franse dienst waren opgeroepen, geen enkele notitie tegen.
De heren waren te druk met vooral allerlei binnenkerkelijke zaken.
Het zou me echter niet verbazen als de Monnickendamse Kerkenraad net zo dacht
als de Barneveldse dominee Speelman. Hij trachtte in die jaren, met allerlei argumenten,
de jonge mannen te troosten, die door de Franse conscriptie getroffen
waren en schrijft o.a. ‘gehoorzaamheid en onderwerping is voor u hoogst belangrijk
en Gode alleen welbehagelijk. Wanneer het lot der opschrijving (loting) u
moge treffen en gij kunt u, indien gij dit anders verkiezen mogt, op geene gewettigde
wijze daarvan ontslaan, dan is gehoorzaamheid en bedaarde onderwerping
uwe zaak. Daar gij door tegenstreving en pogingen om u, ware het mogelijk, te
onttrekken, u zelven en de uwen nutteloos vele ongelegenheden en verdrietigheden,
die gij dan geheel aan u zelven en aan uw verkeerde redeneringen zoudt te
wijten hebben, veroorzaken zoudt’. En zo gaat het betoog van deze predikant nog
een tijdje door (9).
Respect voor de overheid?
Het zal een deel van onze lezers niet onbekend zijn, dat in de kerken van de Reformatie,
respect voor de overheid altijd een belangrijk item is geweest. Men beriep
zich op een woord van de apostel Paulus in Rom.13:1 ‘Ieder mens moet zich
onderwerpen aan de overheden die boven hem staan. Want er is geen overheid dan
door God en die er zijn, zijn door God gesteld’.
Men was het er ook wel over eens dat, bij een aanval van een vreemde mogendheid,
zelfverdediging van het land niet alleen geoorloofd, maar geboden was. Echter,
de oorlogen van Napoleon waren aanvalsoorlogen, met als doel om volken en naties
onder een eenhoofdige leiding te krijgen. En dat ging gepaard met het onnodig
verlies van duizenden, tienduizenden mensenlevens! Daarom was een duidelijke
stellingname op z’n plaats geweest, maar bleef in kerkelijk Monnickendam
helaas achterwege!
80 81

Reacties elders in het land
Bleef het in Monnickendam stil, elders in het land was er wel degelijk sprake van
(verontwaardigde) reacties over de gang van zaken onder de keizerlijke heerschappij.
Vooral de uitvoering van de conscriptiewetgeving riep veel weerstand op. Er
bestond zowel een theologische als humanitaire aversie tegen het voeren van oorlog.
Maar ook practische aangelegenheden speelden een rol. Immers, de Burgerlijke
Stand moest nog op gang komen en dat betekende, dat de predikanten de
doopboeken moesten doorbladeren en de namen noteren die werden opgevraagd.
Administratieve rompslomp dus. Daar kwam bij dat, voor de loting en de keuring
van de aanstaande dienstplichtingen, de kerk werd gebruikt. Daartoe was een bewakingsapparaat
opgezet waar o.a. de schutterij bij betrokken was. Kortom, er
kwam heel wat bij kijken.
Scheiding tussen kerk en staat?
Het leek er op dat er, door de omwenteling in 1795, een duidelijke scheiding was
gekomen tussen Kerk en Staat. Niet dus. In september 1811 kregen de Utrechtse
predikanten te horen dat ‘het één der eerste plichten van de leraren der onderscheidene
godsdienstige genootschappen was, de souverain (de keizer dus) te
doen eerbiedigen en de gehoorzaamheid aan de wetten te prediken, terwijl zij van
hun invloed gebruik moesten maken om de conscrits aan te sporen tot onderdanigheid’.
Om te controleren of de heren zich hier aan zouden houden, moesten zij
bij de burgemeester de afschriften van hun preken inleveren!
Toenemend protest
Naarmate de tijd verstreek werden de protesten niet minder, integendeel. Toen
er in de eerste vier maanden van 1812, kort na elkaar, allerlei lichtingen dienstplichtigen
werden opgeroepen ter voorbereiding van de oorlog tegen Rusland,
waren de protesten niet van de lucht. Sommigen weigerden om nog langer doopbewijzen
aan de dienstplichtigen af te geven.
Anderen kritiseerden in woord of geschrift de keizerlijke dictatuur en de slechte
maatschappelijke en economische situatie waarin Nederland zich bevond.
Wel even anders dus dan in Monnickendam.
Niet vreemd dus dat van hogerhand een bericht naar de stadsbestuurders werd
gestuurd,om er op toe te zien, dat het bij de conscriptie ordelijk zou toegaan. Er
moest voor worden gewaakt dat de jongelui, die voor de loting waren opgeroepen,
zich niet aan overmatig gebruik van spiritualiën te buiten zouden gaan en zich,
als gevolg daarvan, op de meest wanorderlijke wijze langs de straten zouden
voortbewegen. Daarom moesten herbergen die zich in de nabijheid van de verza-
MONNICKENDAMSE JONGENS IN HET LEGER VAN NAPOLEON (1812)
melplaats van de conscrits bevond, worden bewaakt. De herbergiers kregen te horen
dat zij de eerste waren die er voor moesten zorgen, dat degenen die veelvuldig
hun café bezochten, zich niet aan buitensporigheden zouden overgeven. Politiedienaren
moesten niet alleen behoorlijk surveilleren, maar ook tactvol weten op te
treden, want het was nogal eens voorgekomen dat wanordelijkheden te wijten waren
aan de onhandige, brutale manier waarop de dienaren hun taak opvatten.
Nieuwe oproep van conscrits
Op 12 juni 1809, vaardige Lodewijk Napoleon een maatregel uit, die duidelijk lijkt
te maken, waarom men de gezondheid van weeskinderen zo belangrijk vond. De
politieke en militaire aspiraties van zijn broer Napoleon maakte het noodzakelijk,
dat diens legers voortdurend werden aangevuld. Daarvoor waren soldaten uit alle
delen van het Keizerrijk nodig. Weesjongens boven de 16 jaar werden opgeroepen
voor militaire dienst. Degenen die geschikt werden bevonden, zouden hun opleiding
krijgen in het etablissement van Koninklijke kwekelingen te ’s Gravenhage.
Ook nu werd door de bestuurders en regenten van Monnickendam zonder enig
protest, aan de oproep voldaan. Op 21 juni 1809, wordt een lijst samengesteld van
jongens tussen de zestien en twintig jaar, die in aanmerking komen om ‘opgezonden’
te worden.
01 Gerrit Nieuwenhuis, 22 jaar, zoon van Dirk Nieuwenhuis en Maritje Vreling
02 Roelof Verkuijl, 23 jaar, zoon van Willem Verkuijl en Trijntje Waijer
03 Hark Schoneveld, 16 jaar, zoon van Benjamin Schoneveld en Anna Barnar
04 Jan Komen, 20 jaar, zoon van Gerrit Komen en Geertje Jans
05 Lucas Mol, 18 jaar, zoon van Cornelis Mol en Lijsbet Lucas
06 Harmanus (Hein) Donker, 22 jaar, zoon van Gerrit Donker en Neeltje van
Eggen
07 Jan Spekker, 21 jaar, zoon van Arend Spekker en Lijsbet Meijer
08 Dirk Krumpelman, 18 jaar, zoon van Barend Krumpelman en Lijsbet van
Dulmen
09 Harmanus Knikker, 21 jaar, zoon van Tames Knikker en Klaasje Siepersma
10 Klaas Martens, 17 jaar, zoon van Jan Martens en Maretje Kroes
11 Jacob Hoppe, 17 jaar, zoon van Jochem Hoppe en Grietje Wulk
12 Johannes Fris, 19 jaar, zoon van Jacob Jansz Fris en Grietje Cornelis Hulst.
13 Jan Klerk, 18 jaar, zoon van Klaas Klerk en Lammertje Barnar
14 Hendrik Beuneker, 16 jaar, zoon van Klaas Beuniker en Metta U.D. Gastman
15 Reindert Swart, 17 jaar, zoon van Willem Zwart en Aaltje Kool
16 Klaas Sijmonsz Groot, 17 jaar, zoon van Sijmon Groot en Aagje Bruijn
82 83

De eerste dertien zijn jongens, waarvan één of beide ouders gealimenteerd werden.
Nummer 14 had geen ouders meer en werd door de Lutherse armenzorg onderhouden.
De laatste twee jongens kwamen uit het weeshuis. Ook hun ouders
waren overleden.
Niemand wil vrijwillig in Franse dienst
Op 9 juli 1809’s morgens om half twaalf, waren deze jongens, samen met hun ouders,
aanwezig op het stadhuis voor een buitengewone vergadering. De president
memoreerde dat het ging om jongens en hun ouders die tot de zogeheten bedeelden
behoren. Toen de president vervolgens de vraag stelde ‘of zij genegenheid
hadden, om in de koninklijke kweekschool te worden opgenomen, hebben zij allen
een weigerend antwoord gegeven, waarna de President hen wel ernstig onder
het oog heeft gebragt dat zij zich in alle gevallen als ordentelijke en ijverige jongelingen
zouden hebben te gedragen, ten einde door hunne vlijt en arbeid zoo
veel mogelijk te zorgen dat hunne ouders geene uitdeelingen van Armenfondsen
zouden behoeven, en tevens herinnerende dat een als nu de gelegenheid wierd
aangeboden, om door een roemrijke loopbaan hun toekomstig geluk te volmaken
en waar omtrend den president de sterkste aandrang bezigde, om hen daar toe aan
te moedigen’.
Een dag later wordt aan de landdrost gemeld dat ‘terwijl wij met opzigte tot het
encouragement van andere jongelingen, de ouders en kinderen der gealimenteerden
voor ons hebben ontboden en aan dezelve op eene gepaste wijze zijn Majesteits
Intentie ten dezen aanzien hebben kenbaar gemaakt, zonder dat wij tot op heden
enige reusite (goede afloop, caeg) hebben kunnen obtineeren (verkrijgen, caeg)
daar zij allen hebben verklaard ongenegen te zijn hen vrijwillig aan te bieden’.
De onderstreping staat in de brief.
Op transport naar Utrecht
Op 2 augustus komt een brief van de landdrost ter sprake waarin hij opdracht
geeft om de genoemde zestien jongelingen voor het Koninklijk Etablissement van
Militaire kwekelingen naar Utrecht over te brengen. Een tussenstation want Den
Haag was het uiteindelijke doel. Onder verantwoordelijkheid van het gemeentebestuur
en in het bezit van hun doopbewijs moesten de jongens naar Utrecht worden
gebracht. Niet in militaire maar in ‘politieke’ kleding. Gewone kleren dus. In
Utrecht moeten ze aan de militaire commandant worden overgedragen. Het
stadsbestuur moet er voor zorgen ‘dat het transport op een zagtzinnige en allessints
gepaste wijze geschiede’ en daarna de landdrost verslag uitbrengen. De regenten
van het Gereformeerd weeshuis en huiszittende huis en ook de armen-
MONNICKENDAMSE JONGENS IN HET LEGER VAN NAPOLEON (1812)
voogden van de Lutherse gemeente worden van deze brief op de hoogte gesteld.
Aldus gebeurt. Begin augustus 1809 vertrekt de groep, onder begeleiding van Pieter
Kous Bos, regent van het weeshuis, een diaken van de Gereformeerde gemeente
en een armenvoogd van de Lutherse kerk, naar Utrecht. Hoe het vervoer heeft
plaatsgevonden, wordt niet vermeld, maar het zal wel per boot zijn geweest, via
Amsterdam.
Terug naar Monnickendam!
Maar dan gebeurt er wat vreemds. Op acht augustus van dat jaar schrijft de secretaris
van het stadsbestuur, Cornelis Mars‘ dat op laatstleden vrijdagavond de bij
die aanschrijving genoemde jongelingen onder geleijde van drie heeren regenten
van onderscheijdene armen behoorlijk na Utrecht zijn opgezonden en aldaar in
conformiteit van gemelde aanschrijving zijn overgeleverd. Wij hebben echter bij
retour van gemelde Commissie ontwaard dat slegts negen van de zestien jongelingen
zijn aangenomen en zeven derzelve, met name Roelof Verkuijl, Dirk Krumpelman,
Harmanus Knikker, Jacob Hoppe, Johannes Fris, Hendrik Beuniker en
Jan Komen met gemelde commissie zijn teruggekeerd’.
Afgekeurd?
Wat is er gebeurd? Waren ze onderweg gedeserteerd? Nee. Vermoedelijk zijn deze
zeven jongens niet goed genoeg bevonden om als militair opgeleid te worden. Mogelijk
had dat te maken met hun lengte (1.55 mtr. of minder) ,want veel jongeren en
ouderen waren in die fase van de geschiedenis klein van stuk en daarmee ongeschikt
voor het zware werk in een leger. Ze kunnen ook ziek zijn geweest, een handicap
hebben gehad of een zwakke gezondheid. Allemaal zaken waar verderop in de negentiende
eeuw goed naar gekeken werd, zoals de militieregisters laten zien.
Erzijnduszevenjongensteruggekomen.Hoehetverdermethenisgegaan,vertellen
ons de registers van de Burgerlijke Stand van Monnickendam.
* Harmanus Knikker, overleden op 21 december 1857, is op 25 augustus 1833 getrouwd
met weduwe Huibertje de Graaf.
* Jacob Hoppe, overleden op 5 augustus 1831, is op 8 september 1822 getrouwd met
Lena Margaretha Rieman.
* Johannes Fris, overleden op 24 september 1851, is op 14 april 1822 getrouwd met
weduwe Wilhelmina Scheeve.
* Roelof Verkuijl, overleden op 17 mei1841, trouwde op 8 mei 1814 met Maritje
Greuter.
* Klaas Martens, overleden 2 november 1852, trouwde op 9 april 1820 met Pietertje
Gerrits Stroman.
84 85

Een huwelijk en/of overlijden in Monnickendam van Jan Komen, Dirk Krumpelman
en Hendrik Beuniker wordt niet vermeld. Waarschijnlijk hebben ze op enig
moment de stad verlaten.
Jan Klerk gedeserteerd?
Op 25 april 1811 komt er bij het stadsbestuur een brief binnen van de heer van den
Broek uit Haarlem, majoor van het 126e regiment infanterie, dat fuselier Jan Klerk
van de lichting 1808 gedeserteerd zou zijn. Dat bleek echter niet het geval. Hij bevond
zich, volgens ingewonnen informatie, op de kanonneerboot nr. 129.
Jan Eggers
Er zijn verschillende jongens uit Monnickendam, waarvan onbekend is wat er van
hen is geworden. Zoals Jan Eggers bijvoorbeeld. Hij is op 29 november 1785 in Amsterdam
geboren, maar op 7 september 1788 in Monnickendam gedoopt, een zoon
van Neeltje Winkes. In een brief wordt gemeld, dat hij sinds 1810 krijgsgevangene
is in Engeland. Sindsdien heeft zijn moeder niets meer van hem vernomen.
Harmanus Donker
Ook Har(manus) Donker, gedoopt op 16 december 1787 als zoon van Gerrit Jacobs
Donker en Neeltje van Eggen, de laatste uit Purmerend, is niet teruggekeerd. In
een acte, opgemaakt door notaris Age Volkerse nr. 2187 d.d. 23 september 1817,
vanwege de verkoop van een huis, staat de zinsnede: ‘ voor de zoon der eerste (bedoeld
wordt Gerrit Donker) en broeder der laatste comparant (bedoeld wordt Maretje
Donker) van welke men, als in Fransche Krijgsdienst opgenomen, in lange
niets heeft gehoord’. We kunnen er vanuit gaan dat Harmanus Donker op dat moment
niet meer in leven was.
Vermoedelijk zullen er in het Notarieel-archief na 1813 wel meer van dit soort notities
voorkomen.
Jan Vlugt en Cornelis Hardebeek
Over deze twee jongens uit het weeshuis het volgende:
Jan Vlugt, geboren 24 augustus 1792, zoon van Willem Vlugt en Aaltje Philippus
Peet is 12 augustus 1811 in keizerlijke dienst gegaan. In 1814 is hij vertrokken, in
dienst van zijne Majesteit de koning (WillemI) naar Oostindie. Hij had toen de
rang van korporaal.
Cornelis Hardebeek is via Alkmaar, op 13 november 1811 in keizerlijke dienst terechtgekomen.
Evenals Jan Vlugt, is ook hij in 1814 als militair in Koninklijke
dienst naar Oost-Indië vertrokken.
Deze jongens hebben dus de tijd in Franse dienst wel overleefd.
Hark Schonevelt
MONNICKENDAMSE JONGENS IN HET LEGER VAN NAPOLEON (1812)
Over één van de jongens, die in het leger van Napoleon zijn opgenomen, valt wat
meer te vertellen: Hark Schoneveld (z’n naam wordt wisselend met een t of een d
geschreven, soms ook met twee o’s). Hij is een telg uit een oud Monnickendams
geslacht, waarvan de wortels teruggaan tot circa 1600 (zie bijlage 1).
Hark, gedoopt in de Gereformeerde gemeente op 17 februari 1793, is de zoon van
Benjamin Harks Schooneveld en diens tweede vrouw Annaatje Jans Barnar. Vader
Benjamin was nachtwacht en woonde eerst op het Weezenland, daarna (maart
1805) op het Zonnepad.
Uit zijn eerste huwelijk met Neeltje Pieters Decker had hij drie kinderen en uit
het tweede huwelijk werden, naast Hark, nog een Jan en Dirk Schoneveld geboren,
respectievelijk in 1796 en 1798.
Hark was veertien jaar toen zijn vader op 22 december 1807 werd begraven. Zijn
moeder Anna is op 5 december 1827 gestorven, maar dat heeft hij niet meegemaakt.
Uit het vervolg zal blijken dat Hark deel uit maakte van het leger van Napoleon
dat in de zomer van 1812 naar Rusland is vertrokken.
Gewonde soldaat
Rusland 1812
In het voorjaar van 1812 formeerde keizer Napoleon
rond Dresden een leger van zo’n 600.00 man,
samengesteld uit Fransen (minder dan de helft) en
verder uit allerlei nationaliteiten, waaronder, als
vermeld, zo’n 15.000 Hollanders. Een deel van hen
was ingedeeld bij de pontonniers, de mannen die
verantwoordelijk waren voor het bouwen van
bruggen bij een overtocht over water.
Op 27 juni stak dat immense leger de Russische
grens over en bezette midden september 1812
Moskou, waar Napoleon zijn residentie vestigde
in het Kremlin.
86 87

Napoleon in het Kremlin
Op 18 september brak er in die
stad een grote brand uit. Het leger
van Napoleon begon aan de
terugtocht, maar door een ongewoon
strenge winterkou leed
de armee zeer grote verliezen,
niet alleen veroorzaakt door de
Terugtocht
kou overigens, maar ook door
gebrek aan voedsel. Daarnaast
waren er aanvallen van Russische zijde. Vooral de Kozakken deden van zich spreken,
waardoor het aantal gesneuvelden alsmaar toenam.
Brief van Hark Schonevelt uit Polen
Als gezegd, onder de soldaten die in 1812 vertrokken was ook de toen 19-jarige
Hark Schoneveld. Dat blijkt uit een brief die hij schreef vanuit het Duitse Starghard.
Er zijn meerdere plaatsen in Duitsland die zo heten, maar uit zijn brief valt
op te maken dat het om de Poolse stad Starghard gaat, ongeveer 50 kilometer ten
zuiden van Dantzig.
MONNICKENDAMSE JONGENS IN HET LEGER VAN NAPOLEON (1812)
Starghard West Pommeren
Omdat het zo’n bijzonder tijdsdocument is, neem ik de oorspronkelijke tekst van
deze brief in z’n geheel over. Hark schreef niet al te goed Nederlands, maar de
strekking van zijn brief is duidelijk.
Het adres staat op de buitenkant: ‘Aan de wedu Ben Schoonevelt tot Monnickendam.
Departement Zuiderzee tot Holland. Met de post den HRme (Armee?), waaroverheen
staat gestempeld: no. 8 Grande Armée. Starghard den 27 Mei 1812 (10).
Zeer Gelievden Moeder, daar ik U Niet Na Laaten kan om u een Letterjen te Schrijven,
hooppenden Dat Gij allen Nog Vris en gezond Zijn. En Zoo het anders met u
Is, het zou mijn van herten Leed zijn om te hooren.
Maar Lieven Moeder, ik Moet u met Grootten Armoed Latten Weeten, alsdat Tans
in Poolen legt, In Als dat daar zoo Grooten Hongers Nood, Alsdat veelen Menschen
sterven van de honger en van het ongedierten Krappee. Alsdat Gij mijn omstandigheid
Wel Kunnen Begrijpen. En alsdat Wij allen oogen Blikken Na het
Slagtveld Toe gaan.
Terzijde. Nog voor er nog maar één schot was gelost, kwam het leger al in de problemen. De
bevoorrading bleek in de praktijk niet zo te werken als op papier stond. Het kostte toen al heel
wat mensen en dieren het leven, terwijl de strijd nog moest beginnen!caeg)
Maar lieven Moeder, Weest zoo Goed En Laat mijn broer Dirk Een Brief schrijven
na Mijn Lieven Vrinddin tot Aarhem (Arnhem? Haarlem?). Har adres is: aan Zien
van der Kragt, woonden op de Beek tot Harhem, Bij het tughuis (tuchthuis, tuig-
88 89

huis??). Want Mijn hert En Bloed verlangt Na haar. En schrijf haar alsdat zij Maar
Goeden Moet houden alsdat God Mijn het Leeven Spaard, als ik Dan Weeder te
Rugkom. En ander Hoop ik, alsdat ik in de Eeuwigen Zalligheid Bekommen Magt
en Alsdat dan allen voor de Eewigen Regter Stoel Mag verscheinen Mag.
En doen deezen Wens aan alle vrienden van mijn. Maar og, Lieven Broers en Zusters,
wees Tog u Moeder Gehoorzaam, doen tog het Geen Wat zij Beveeld, en Gedenk
toch dat God eenmaal van U zijden Weg Neemd en Daar om, Eerd haar zoo
lang zij nog Bij u Lieden is.
Mijn adres is: H. Schooneveld, Voltezeur onder 123 Regement, 5 Batteljon, 5 Kompenie
Voltezeur, de tweeden diviezen, het 2 Korps der prince.
Maar Lieven Moeder, Gij moet mijnnen Wens voldoen, dat Mijn Verzoek is, Zoo
Gou het Mogelijk Is te Schrijven, want mijn hert en Ziel Verlangd Na u om te Weeten,
Hoe het met u gesteld is. Maar gij moet den Brief op de post de Grooten Armee
doen, dat is eindelijk de Veldpost.
Nu weet ik Geen Meer te Schrijven als Duizend maal De Groetenis van mijn u E D W
Zoon tot ter Dood toe.
Hark Schooneveld tot der dood toe. Duizend Maal.
Notariëel stuk
Zijn laatste woorden ‘tot der Dood toe’ zijn niet lang daarna werkelijkheid geworden,
al blijft onduidelijk waar, wanneer en onder welke omstandigheden hij gestorven
is.
Zeker is, dat hij niet is teruggekomen. Dat blijkt op 18 april 1822 als de nalatenschap
van Pieter Schooneveld en zijn vrouw Stijntje Kater notariëel aan de orde
komt. Een hele reeks leden van beide families worden genoemd. In de acte komt
de volgende zin voor: ‘De heer Age Volkerse, notaris in qualiteit als bij dispositie
van den regtbank van eerste aanleg te Hoorn in dato 31 october 1821 gecommiteerd
tot curator, ten einde de afwezige Hark Schoneveldt te representeeren’...
Deel acte notaris Volkerse 18 april 1822
MONNICKENDAMSE JONGENS IN HET LEGER VAN NAPOLEON (1812)
Op laatstgenoemde datum is dus een
acte opgemaakt waarbij de onbekendheid
van de verblijfplaats van
Hark wordt vermeld. Ik neem aan
dat de meesten toen al wel beseften,
dat Hark de veldtocht naar Rusland
niet had overleefd. Maar een overlijdensverklaring
was er niet.
Zamoyski schrijft op blz. 450: ‘Nicolas
Planat de la Faye en zijn superieur,
generaal Lariboisiere, kwamen
op een avond bij een kleine hut en besloten
daar halt te houden. Ze troffen
er twee Hollandse lotelingen die zich
binnen bij een vuur zaten te warmen
en gooiden hen eruit, ondanks de
smeekbeden van een van hen, een tiener.
Ze hoorden hem buiten jammeren
toen ze in slaap vielen en toen ze
de volgende morgen op weg gingen,
bleek hij doodgevroren’.
Het zou zo maar het verhaal kunnen zijn van tiener Hark uit Monnickendam!
Geraadpleegde bronnen:
* 1812. Napoleons fatale veldtocht naar Moskou, Adam Zamoyski, uitg. Balans. De veldtocht tegen
Rusland beschreven vanuit Westers perspectief.
* Napoleon tegen Rusland. De strijd om Europa 1807-1814, Dominice Lieven, Unieboek, Het Spectrum
mei 2011. In dit boek wordt de strijd beschreven vanuit Russisch perspectief.
* De Adelaar en het Lam. Onrust, opruiing en onwilligheid in Nederland ten tijde van het Koninkrijk
Holland en de inlijving bij het Franse keizerrijk (1806-1813), Johan Joor.
* Oud Archief Monnickendam, nrs. 30,31, 46-48, 50-53
* Notulen van de Kerkenraad van Monnickendam 1806-1813.
* Departementaal bestuur Zuiderzee, RA Haarlem.
* Ons erfgoed 11e jrg. nrs. 1, 2, 3 en 6.
90 91

Noten
1. Het boek van historicus Adam Zamoyski telt 560 pagina’s en is een relaas van deze strijd, gebaseerd op
een groot aantal ooggetuigen uit heel Europa. De schrijver heeft zo’n 600 bronnen en werken geraad-
pleegd die sindsdien over deze strijd zijn verschenen. Het resultaat is een even meesterlijk als aangrijpend
boek. 1812, Napoleons fatale tocht naar Moskou, is verhalende geschiedenis van de hoogste orde. Elegant
geschreven en schitterend verteld. Het doet Tolstojs ‘Oorlog en vrede’ verbleken, aldus NRC-Handelsblad.
2. Het gaat om de jaarboekjes (in het vervolg afgekort tot JOM) 1999, 2001 en 2002.
3. Over de periode 1806-1813 is een boek verschenen dat ik u van harte aanbeveel om te lezen, wanneer u in
deze periode geïnteresseerd bent: ‘De Adelaar en het Lam. Onrust, opruiing en onwilligheid in Nederland
ten tijde van het Koninkrijk Holland en de Inlijving bij het Franse Keizerrijk (1806-1813)’, geschreven door
Johan Joor. Dit boek bevat niet alleen belangrijke, historische informatie, maar vertelt vooral het verhaal
van de reacties die de verschillende maatregelen onder de Bonapartes onder onze voorouders hebben
opgeroepen. Joor noemt vijf oorzaken van onrust:
1. Dienstplicht; 2. Overheidsheffingen; 3. Gezag; 4. Godsdienstige en kerkelijke conflicten; 5. Arbeids- en
burgerconflicten.
Voor dit verhaal is vooral hoofdstuk 12 – over de dienstplicht – belangrijk, terwijl hoofdstuk vier een kort
historisch overzicht geeft van Nederland onder de Bonapartes.
4. Monnickendam behoorde tot 1807 bij het Departement Amstelland, ongeveer zo groot als de huidige
provincie Noord-Holland. Na de inlijving bij Frankrijk werden Amstelland en Utrecht bij elkaar gevoegd
onder de naam Departement Zuiderzee.
5. Joor, blz. 319
6. In Haarlem heb ik de desertie-registers van deze periode doorgenomen, maar kwam geen Monnicken-
dammers tegen.
7. Joor, blz. 299,300
8. In JOM 2002 blz. 85 en 86 vind u een namenlijst van deze ‘pupillen des konings’.
9. Helaas kon ik de herkomst van dit citaat niet meer achterhalen.
10. Omdat Hark schrijft dat hij in Polen is, zal het vermoedelijk gaan om Stargard in Pruisen. Uit andere
bronnen is bekend dat het leger van Napoleon in juni van dat jaar de Njemen is overgestoken.
Toevoeging
Bij mijn onderzoek in het Rijksarchief te Haarlem kwam ik een aantal namen van Monnickendammers
tegen, te vinden in Archief 14 – Departement bestuur Zuiderzee.
Onder nummer:
555: d.d. 29.3.1813 in het corps gearriveerd: Dirk Klaver (geb. 27.2.1791), Jan Bloem, Adriaan Bos; in een
hospitaal: Simon Kaars, Jurriaan van Loenen, Willem Dekker.
556: Jan Middelbeek, geb. 11.12.1784 neemt de plaats in van Klaas Kater; Albert Groot, geb. Weesp 21.1.1787
voor Jan Bovenkamp.
558: Simon Simons Groot, schoenmakersknecht, 23 jr, geb. 11.10.1787; Stoffel Coblents, 42 jr, geb.
25.12.1767, Jan Bloem, 14.4.1811
Ook genoemd in 1812:
Jacobus Johannes Thierens, geb. 3.6.1792, vervanger van Hendrik Wilhelm Duijker, geb. A’dam 22.10.1786;
Gerrit de Jong, Klaas Kater, vervanger van Willem Groenewoud, geb. M’dam 8.6.1781; Cornelis Luijten,
vervanger van Zweris Entink, geb. A’dam 20.8.1784; Albert Bont, Pieter Swart, Jan Pronk, Gerrit Mes.
Bijlage: Het geslacht Schonevelt
I. Harck, geboren rond 1600
MONNICKENDAMSE JONGENS IN HET LEGER VAN NAPOLEON (1812)
Overl. 1637/1638 Hark de beeldsnijder, idem een kind en zijn vrouw
II. Jan Harcks, geboren circa 1625, kuiper van beroep, begraven 18 juli 1662. Zijn weduwe, vermoedelijk
Weijntje, begraven 18 december 1673, woont in 1671 in het Aartsengelsteegje.
III. Harck Jansz ‘thuijnman, koopt een warmoestuin op 26 december 1671. Hark begraven 26 augustus
1682, trouwt circa 1674 met Jannetje Jans (Oudejans). Jannetje trouwt (2) in 1686 met Jacob Heers.
Onder de kinderen Jan, zie volgende generatie.
IV. Jan Harcksz Schonevelt, dp. 8 mei1681, otr. 15 januari 1707 Eefje Martens Bording, dp. 25 september
1687, begr. 29 december 1723.Onder de kinderen Hark, zie volgende generatie. Alle kinderen worden
op 20 december 1723 in het weeshuis geplaatst.
V. Hark Jans Schonevelt, dp. 13 november 1707, begr. 9 mei 1765, tr. 4 oktober 1733 (otr. 19.9.) Aagje Jans
Marsman, dp. 21 januari 1712, begr. 20 januari 1778, dr. v Benjamin Marsman en Stijntje Lubbers. Hark
Jans is in 1758 stadswaker. Legt op 8 juni 1747 de schutterseed af. Bij de ondertrouw van zijn zoon
Benjamin op 1 mei 1762 leeft hij nog, maar hij komt niet meer voor op de schutterslijst van 22 februari
1766. Onder de kinderen Benjamin, zie volgende generatie.
VI. Benjamin Harks Schooneveld, dp. 5 februari 1736, lidmaat 1764, nachtwacht, begr. 25 december
1807, tr. 16 mei 1762 (otr. 1.5) met Neeltje Pieters Decker, dp. M’dam 19 oktober 1732, begr. 8 maart 1783,
dr v Pieter Jansz Dekker en Geertje Klaas Korf.
Hij was enige tijd majoor van de nachtwacht, maar is wegens een vals getuigenis infaam verklaard en
van zijn post gecasseerd. Zie verder JOM 2011 blz. 100 v.
Benjamin genoemd in de schutterslijst van 22.2.1766, idem 3.12.1784, 9.10.1788, 1792 en 10.5.1794
Hij koopt op 1 december 1798 van Gerrit en Cornelis Middelbeek een huis en erf op het Weezenland
voor f 100,-. Daar woont hij in 1788. Op 22 december 1807 is Benjamin overleden, nog jonge kinderen
nalatend. Uit dit eerste huwelijk werden drie kinderen geboren.
Na het overlijden van Neeltje Dekker trouwt Benjamin op 12 augustus 1792 met Annaatje Jans Barnar,
dp. EL 15 februari 1758, overl. 5 december 1827, begr. 8.12. Haar vader Jan Barnard of Barning, kwam uit
het Duitse Minde en was voor 1743 getrouwd met Trijntje Jans. Uit dit huwelijk is Hark geboren, de
jongeman waar dit verhaal over gaat.
VII. Hark, dp. 17 februari 1793, lidmaat van de Gereformeerde gemeente in 1810 na belijdenis, soldaat in
Napoleons leger; niet teruggekeerd van de veldtocht naar Rusland
92 93

Opname uit circa 1885
van de steenrijke radja
(koning) van Lombok
IJspaleis met café en de radja van Lombok
Siem Koerse
Er waait een striemende Oostenwind over de Gouwzee. Vanuit de buitenhaven,
lopen door het Monnickendammergat, de haventoegang, enkele figuren dik aangekleed
tegen de striemende wind over het ijs van de Gouwzee. Wat moeten deze
mensen in hemelsnaam nu op het ijs? Thuis brandt de kachel en de naden en kieren
zijn met kranten dichtgestopt en er liggen voor de ramen en bij de deuren
gebreide opgevulde lange rollen om de ergste kou tegen te houden. Toch lopen ze
daar met ijsbijlen en ijszagen over hun schouder tegen de kou in om met dit gereedschap
het ijs van de Gouwzee te bewerken. Waarom?
Het plan moet zijn geboren thuis, bij een vereniging, of in de kroeg. Wat wil namelijk
het geval: In 1894 had zich in Indonesië een drama voorgedaan dat in Nederland
als een bom moet zijn ingeslagen. Er zijn soldaten van het Nederlands
Indische leger gevangen genomen door de radja van Lombok en er zijn aan beide
kanten doden gevallen.
... (Ik had 30 zeer zwaar gewonde kameraden en geen instrumenten, geen lapje verbandgoed,
geen druppel water! Arme, ongelukkige menschen, vooral zij die buikwonden hadden gekregen
kermden riepen en smeekten om hulp. Lindgreen vroeg eerst de officieren, vervolgens de
Europeesche onderoffichieren, en daar er niemand was, die een andere uitweg meer wist,
besloot hij tot de caputilatie over te gaan) ...
De kranten en de radio moeten er in die dagen veel aandacht aan hebben geschonken
aan dit incident dat zo ver van huis had plaatsgevonden. Waarom in Monnickendam
het plan ontstond om het paleis van de radja van Lombok na te bouwen
is een volkomen raadsel. Het is natuurlijk te gek voor woorden om ’s winters een
tropische situatie na te bouwen in Nederland en dan ook nog met ijs. Om dit plan
te laten slagen moesten er vele vierkante meters ijs met de hand worden gehakt
en gezaagd. Dat moest ver van de plek gebeuren waar het ijspaleis zou verrijzen
om de eenvoudige reden dat men natuurlijk niet het risico wilde lopen om in hun
eigen gemaakte gaten te lopen. Er moet van deze radja een vreselijke voorstelling
zijn gemaakt, hij was wreed en moordzuchtig en zag er niet uit.
94 95

Maar laten we bij het begin beginnen.
Wie was de radja van Lombok? De nieuwsbrief ‘TOEN’ van Het Geheugen van Nederland
werpt enig licht op de zaak Lombok. We volgen het bericht in ‘TOEN’:
Eigenlijk moeten we spreken over de oude radja van Lombok. De chique heer op de foto uit circa
1885 is de steenrijke radja van het Indonesische eiland Lombok.
De radja was een heerser met gevoel voor handel én het vullen van zijn eigen portemonnee. Zijn
vermogen bedroeg maar liefst 18 miljoen euro. In 1894 was de radja nauw betroken bij de moord
op ongeveer 100 soldaten van het Nederlands-Indische leger (KNIL). Dit bloedige voorval zou
de geschiedenis ingaan als ‘het verraad van Lombok’.
Lombok was een opstandig Indisch eiland dat in de ogen van het Nederlandse koloniale
bestuur in de regio ‘onder bewind’ moest worden gebracht. Na vreedzame
onderhandelingen met de radja in augustus 1894, meenden de Nederlanders hun
macht te hebben beklonken. Een paar dagen later werden de KNIL-soldaten echter
in de val gelokt door handlangers van radja. Het ‘verraad van Lombok’ groeide
uit tot een nationaal trauma, dat wraakgevoelens aanwakkerde onder de Nederlanders.
En uitzinnige wraak is er uiteindelijk gekomen: onder leiding van onze voormalige
minister-president Colijn werd een militaire strafexpeditie uitgezet, die een
Lombok lag tussen Bali en Sumbawa. In de ‘gordel van smaragd’.
ijspaleis met Café en de radja van lombok
waar bloedspoor trok over het eiland. Wie bleef echter gespaard? Inderdaad, de
rijke radja van Lombok. Beroofd van zijn schatten werd de radja gedwongen de
rest van zijn leven in ballingschap door te brengen. Bijna alle schatten zijn in het
kader van de ‘wiedergutmachung’ teruggegeven aan de Republiek Indonesië. Een
aantal bijzondere foto’s en straatliedteksten uit ‘Het Geheugen van Nederland’
herinneren nog aan deze duistere bladzijde uit onze koloniale geschiedenis en aan
het roerige leven van de oude radja.
Mede hierdoor werd in de winter van 1895 besloten om in Monnickendam het paleis
van deze radja na te bouwen.
Er moet bij de bouw van het ’IJspaleis’ deskundige hulp zijn geweest. Als we goed
naar de architectuur van dit bouwwerk kijken zien we dat er bij de benedenverdieping
van het paleis pilasters (vooruitstekend deel in de gevel) zijn gemaakt.
Deze zijn precies uitgezaagd en keurig op elkaar gezet. Misschien is wel een mal
gebruikt om tot dit resultaat te komen. Om de zaak op te vangen zijn er over de
twee ramen en de toegang tot het paleis planken gelegd. Dit bewijst ook dat er
iemand is geweest die verstand van bouwen had. Op deze planken en links en
rechts op de ijsblokken werden nog eens drie lagen gelegd om daarna het geheel
af te sluiten met een heuse vooruitspringende waterlijst. De ruimte tussen de
plank en de waterlijst wordt fries genoemd. Er zijn in Oud Monnickendam nog
verschillende voorbeelden van een fries aan woningen te zien.
Ook zijn er achter de gevel nog twee palen geplaatst. Dat kunnen steigerpalen zijn
geweest maar dat hoeft niet. Naar de top toe ging het mis, in vergelijking met de
onderkant van de gevel is de top een zooitje bij elkaar geraapte gehakte en gezaagde
schotsdelen. Wat er gebeurd is, dat zullen we nooit zeker weten.
Maar een korte bespiegeling van de situatie ter plekken is op zijn plaats: De ondergevel
is met veel pijn en moeite voor elkaar gekomen omdat de deskundige zijn
poot stijf hield bij de vormgeving van de ondergevel, het moest een mooi bouwwerk
worden. Omdat het koud was, morden de bouwers, de beloofde drank, om
warm te blijven, was niet gekomen en de man werd eigenlijk al vervelender. Het
bouwen duurde te lang en er zal ongetwijfeld zijn opgemerkt achter zijn rug: ‘Hij
kan van mijn wat, we gooien de top er op en ‘klaar is kees’. En zo gebeurde het ook.
Het werd een rommeltje die top. Maar de man was een volhouder. Het mooie opbouwen
kon hij vergeten, maar hij kreeg toch voor elkaar dat het evengoed een
trapgevel werd met daarin nog vier muurankers. Deze muurankers waren niet
voor de sier, zij hadden wel degelijk de functie om de top bij elkaar te houden zodat
hij niet zou instorten. Dit gevaar van instorten was van korte duur, de vorst
maakte er al snel een compact geheel van. De top bestaat uit zeven treden met als
sluitstuk in de top een tuit. Door de plank boven op het bovenraam is het mis ge-
96 97

gaan, links moest één ijsblok worden gesmokkeld om weer op het goede aantal
treden uit te komen.
In de voorgevel bevinden zich drie ramen. Onder, twee 12 ruiters en boven een
vierruiter in empirestijl (de verticale roede is zwaarder dan de horizontale roede)
Van de twee onderramen zijn de roeden allemaal even dik. (traditionele Hollandse
bouw) Rechtsonder staat nog een bovenlicht met een roede in reserve. Tevens
staat er een handkar, misschien voor het vervoer van bouwmaterialen voor de
bouw van het ’IJspaleis’. Deze ramen zijn waarschijnlijk onderdelen van voor- of
achtergevels van woningen die al waren gesloopt. Dat kwam mooi uit voor de
bouw van het ’IJspaleis’.
Volgens een artikel in ‘Het nieuws van de dag’ uit 1895 waren er tafels van ijs gemaakt,
over het vervaardigen van stoelen uit ijs werd nog nagedacht. Verder kon
er worden gedanst en ook iets worden genuttigd. Om het geheel compleet te maken
werden er ook twee zijgevels opgetrokken. In de linkergevel werd nog een
raam aangebracht. (zie foto met kind voor het linker raam) En er staat links op
deze foto een constructie die bij de bouw nodig is geweest. Om het geheel af te
sluiten werd een dak van zeildoek aangebracht.
Aan de rechterkant zien we een kleine opening, bij nadere bestudering moeten we
toch uitgaan van een volledige opening in de muur van ijs. Misschien een nooduitgang
of een toegang, buitenom, tot de toiletgroep
van het café. Misschien waren er
mensen die hun tijd ver vooruit waren met
o.a. het droogmalen van de Monnikmeer en
het verhogen van de dijk door Monnickendam.
Je weet het nooit!
Als men de foto’s bekijkt staat er achter het
‘paleis’ ook een tent volledig gemaakt van zeildoek.
‘De tent was in elkaar gezakt en de radja liep verdooft,
door welke oorzaak dan ook, over het ijs en
was volledig de weg kwijt, volgens ‘Het nieuws van
de dag’.
Deze tent, was tegen de achtergevel van het
Er is een poging gewaagd om van het ’paleis’ aangezet. Zou dit het onderkomen
’IJspaleis’ interieur een voorstelling te van de radja zijn geweest en kon men hem
maken. Van het interieur is wel iets bekend daar bewonderen?
o.a. tafels van ijs en een tent waarin de We laten de radja even rusten op het ijs van
radja van Lombok zijn onderkomen had. de buitenhaven.
ijspaleis met Café en de radja van lombok
Het ’IJspaleis’ met elf personen.
Waarvan o.a. één ‘official’ met
boord en stropdas achter in de
toegangsopening. Er staan twee
mannen met een ijsbijl.
Slechte opname van het ’IJspaleis’. Een kind staat voor het linker raam en enkele personen achter in de
toegangs opening. Het bijzondere van deze opname is dat de fotograaf enkele meters naar rechts is
gaan staan waardoor ook een raam in de linkerzijgevel zichtbaar werd.
98 99

Als we het gaan hebben over de breedte van het ’IJspaleis’ dan komen we ongeveer
uit bij de maat van gebouw ‘De Bonte Os’ aan het Noordeinde. Dit geldt niet voor
de hoogte van het ’IJspaleis’, de ‘De Bonte Os’ is zeker twee meter hoger! Of de ‘De
Bonte Os’ model heeft gestaan is niet meer te achterhalen. We moeten ervan uitgaan
dat het de bedoeling was om een café van ijs te bouwen. Door de toevoeging
van de ‘radja van Lombok’ is de naamgeving gekanteld naar ’IJspaleis’.
Waar heeft het ’IJspaleis’ gestaan? De exacte plek is niet bekend, maar we moeten
er van uit gaan dat het wel op de buitenhaven heeft gestaan. Bij bestudering van
de twee foto’s, is links een deel van het Kleiperk zichtbaar en rechts een deel van
het Galgenveld (ook wel de Blikhoek genoemd). Achter het bouwwerk is het gat of
de boom niet te zien, dit zijn twee namen voor de toegang tot de buitenhaven.
De dukdalf die midden in de buitenhaven stond is ook aan het zicht onttrokken.
Normaal gezien zou er in onze tijd wel een deel van de toegang tot de buitenhaven
waarschijnlijk wel te zien zijn geweest.
100
Op deze opname (geen foto maar een opname uit een blad) staat Jan Ballet (Jan Buter) in het midden
van de achtergrond. Hij is degene die uitverkoren was om de rol van de radja van Lombok in het
’IJspaleis’ te vertolken.
ijspaleis met Café en de radja van lombok
Enkele tientallen jaren geleden is deze toegang naar rechts met tien meter verbreed
om een persleiding naar de waterzuiveringinstallatie in Katwoude aan te
brengen. Het laatste nieuws is (2011) dat er weer een correctie van enkele meters
wordt gemaakt, maar nu aan de linkerzijde van de toegang tot de buitenhaven in
de vorm van een drijvende steiger. Dit ten behoeve van scheepsbouwer Hakvoort
om de prachtige schepen zonder problemen te water te laten en eventueel naar
binnen te halen in de loods.
We zien op de foto’s van het ’Paleis’ dat er een ‘dranghek’ is geplaats om de bezoekers
in goede banen te leiden. Het liep storm volgens de verslaggever van ‘Het
nieuws van de dag’ dankzij de commotie in Nederland over het gebeuren in Nederlands
Indië. Het bezoekersaantal moeten we niet willen vergelijken met die in
onze tijd, als de ijsbaan naar Marken is vrijgegeven!
Het enige vervoer was de stoomtram (1888) en een enkele auto, die niet over de al
te brede weg naar Monnickendam toe kon komen.
Als men dan op de buitenhaven aankwam was daar de runner die tot taak had om
de mensen naar binnen te krijgen in het ’IJspaleis’ Met volle overgave riep hij
dan:
‘Gaat dat zien, gaat dat zien. De gevangengenomen radja van Lombok is hier te zien. Hij is
geketend met zware ijzeren kettingen en eet rijst met tabak’.
De bezoekers die over de streep waren getrokken om deze persoon te aanschouwen
moesten eerst betalen voor men het ’Paleis’ mocht betreden. (Zie berichten
uit het verleden. Familiearchief Voortman, aan het eind van dit artikel)
Binnen moet diffuus licht zijn geweest, ondanks de deuropening, de twee ramen
links en rechts en zelfs nog een derde raam in de westgevel van het ’Paleis’.
Er zijn twee foto’s gemaakt (voor zover bekend). De eerste foto geeft elf personen
weer, enkele kinderen en een aantal oudere mensen. Twee hebben een ijsbijl op
hun nek. Let vooral op de persoon achter in de deuropening: Dit moet een official
zijn, gezien het overhemd met daar waarschijnlijk een vadermoordenaar om! Misschien
wel de penningmeester, die over de centjes waakte voor – IJsvereniging
Olympia – die verantwoordelijk was voor de organisatie op het ijs van de buitenhaven.
In het verre Nederlands Indië werd de radja van Lombok tot ballingschap veroordeeld.
Hij was met zijn paleizen en al, in het verre Indië, door het ‘ijs’ gezakt. In
Monnickendam gebeurde hetzelfde. Toen de dooi inviel zakte het ’paleis’ op de
buitenhaven in elkaar. De radja zal er geen weet van hebben gehad en zal het ook
101

niet hebben begrepen wat de woede van zijn heerschappij op Lombok teweeg had
gebracht in dat verre Nederland. In Monnickendam is het verhaal van de radja
verteld en weer verteld en weer doorgeven aan de volgende generatie. Of al die
verhalen waar zijn, we weten het niet. Het enige wat echt waar is zijn de twee foto’s
van het ’Paleis’ van de RADJA VAN LOMBOK in Monnickendam!
Het wordt hoog tijd dat er weer een strenge winter komt (3 februari 2012, 11.30 uur:
het sneeuwt en de thermometer staat op 5 graden onder 0!) misschien kan er dan weer een
ijspaleis kan worden gebouwd!
Berichten uit het verleden
Krantenartikelen – Herinneringen aan Oud Monnickendam – Familiearchief Voortman –
Gierslede – Vertellingen
Dagblad ‘Het nieuws van de dag’ neemt ons mee naar het Monnickendam van
1895.
Nieuws van de dag van donderdag 7 februari 1895
Men is op de Gouwzee bij Monnikendam reeds druk bezig met het maken van het
zoogenaamde (nog al euphemistisch!)* ‘ijspaleis’: het zal bestaan uit een tent met
een front van ijs; het geheel zal een niet onaardig effect maken en met de overige
nummers van het programma (rutschbaan en ringrijderij, terwijl de bekende
gierslede** ook aanwezig zal zijn) zeker tal van schaatsenrijders lokken zal. De
vereniging ‘Olympia’ van welke dit feest uitgaat, heeft den datum nog niet bepaald,
doch hoopt het feest zoo spoedig mogelijk te doen plaats hebben.
* euphemistisch: verzachtend/verbloemend.
** gierslede: zie aan het eind van dit artikel.
Nieuws van de dag van vrijdag 8 februari 1895
Nu door de vorst der laatste dagen het ijs op de Gouwzee sterk genoeg geworden
is, zodat geen gevaar meer te duchten is, heeft de vereniging Olympia te Monnikendam,
besloten het ijsfeest zoo spoedig mogelijk te doen houden, en wel
morgen, Vrijdag.*
Aan het reeds vroeger medegedeelde programma — ijstent, (waar tevens ververschingen
zijn te verkrijgen) rutschbaan, ringstekerij per schaats en giersleden —
heeft men nog toegevoegd eene ringstekerij bij de rutschbaan. Een bal op de
Gouwzee zal den feestelijke dag besluiten.
Het ‘ijspaleis’ met front in den 16e eeuwsche stijl** (trapgevel) is zo goed als gereed
en maakt een goed effect; twee prachtige ronde tafels van ijs zijn reeds als ameublement
geplaatst. Men zal ook trachten eenige stoelen van dezelfde grondstof te
vervaardigen.
* Vrijdag: Vrijdag 9 februari 1895.
** 16e eeuwse stijl: 17e eeuwse stijl.
ijspaleis met Café en de radja van lombok
De mededelingen over tafels en stoelen in het ’ijspaleis’ geven aan dat er binnen meer gebeurde
en dat de radja van Lombok een toevoeging was aan het geheel.
Het’ijspaleis’ was eigenlijk de voorloper van het latere Verenigingsgebouw aan de Kermergracht.
Dit Verenigingsgebouw is aan het eind van de 20e eeuw gesloopt, het was te gedateerd
en niet meer warm te stoken.
Nieuws van de dag van dinsdag 12 februari 1895
Het groote ijsfeest van de Vereeniging ‘Olympia’ op de Gouwzee zou eindelijk
plaats hebben! Wel was Vrijdag reeds een dergelijk feest gegeven, doch dat was
slechts een voorproefje geweest; Het echte feest, dat weer de duizenden vreemdelingen
naar Monnickendam zou trekken, evenals in de gulden dagen van 1890-91,
toen men voor een broodje een gulden of rijksdaalder betaalde, dat feest zou Zondag
gegeven worden.
En toen zoo vol verwachting de burgers des morgens vroeg uit de veeren kropen
en het waagden een tipje van hun neus buiten de deur te steken, toen betrok aller
gelaat, en moedeloosheid en treurigheid stond er op te lezen ! Het had gesneeuwd
en het mistte ! Twee factoren, die ongetwijfeld het gansche feest moesten doen
mislukken. Gelukkig klaarde het spoedig op ; de mist trok op en moest het veld
ruimen voor de schitterende stralen der Februarizon, die reeds menigeen met zijn
warmte verkwikte.
En ook de sneeuw bleek niet zoo erg te wezen, baanvegers waren er in overvloed,
met een weinig krachtsinspanning zou de baan wel weer in orde komen. En waarlijk,
zoals gehoopt werd gebeurde, de sneeuw werd weggeruimd en nauwelijks
was men klaar, of men zag reeds als voorlopers eenige matineuze* vreemdelingen
met hunne schaatsen door Monnikendam’s straten wandelen. Om twaalf uur verzamelde
het Broeker fanfarecorps, dat voor die dag geëngageerd was, zich voor
het café ‘Het Hof van Holland’,** en zo begaf men zich, onder de opwekkende tonen
van de muziek, naar het terrein***.
Niet lang duurde het of de bezoekers, die eerst nog aarzelden, namen toegangs-
102 103

kaarten tot het terrein, en voordat de wedstrijd in schoonrijden nog begonnen
was, wemelde het reeds van schaatsenrijders op het terrein. Een geest van gezelligheid
heerschte alom, geen wanklank werd gehoord, en het scheen wel of ook
de bezoekers allen besloten hadden het feest zoo goed mogelijk te doen slagen.
Verschillende eigenaardigheden lokten de schaatsenrijders naar het terrein. De
gierslede stond bijna geen ogenblik stil; telkens namen dames en heeren plaats in
het door velen als gevaarlijk beschouwde toestel en volbrachten onder luid hoezee
der omstanders hunne tocht.
Het bij tusschenpoozen gehouden bal lokte menigeen, die nog buiten de omheining
stond, naar binnen. Op sommige ogenblikken waren meer dan honderd paren
aan het dansen, vreemdelingen zoowel als ingezetenen.
Ten slotte, ongeveer halfzes, begonnen de instrumenten der muzikanten te bevriezen,
en daarop ging men, onder groot geleide, marcheerend op de half bevroren
tonen der muziek joelend en zingend, naar ‘de Doele’,**** waar door den voorzitter
enige speeches werden afgestoken, om allen te bedanken, die medegewerkt
hadden tot het welslagen van het feest.
Olympia mag met dankbaarheid en vreugde op dezen dag terug zien.
* matineuze: Vroeg aanwezig.
** ‘Het Hof van Holland’: Nu parkeerterrein tegenover De Posthoorn.
*** terrein: Gouwzee voor de buitenhaven.
**** ‘de Doele’: Nu groot woonhuis aan de Zarken.
Ook de ‘Radja van Lombok’ mocht zich in een talrijk bezoek verheugen, tot tenslotte
de tent waarin zijne Majesteit huisde, in elkaar viel, waarna Z. M. (nog al
tamelijk aangeschoten) over het terrein wandelde en een ieder tot het geven van
een borrel trachtte over te halen. Nu, voor iemand in zulke treurige omstandigheden
was eene kleine hartversterking wel noodig!
Ook het ‘ijspaleis’ had niet te klagen; men had de grond met hooi belegd, wat
waarlijk niet overbodig was, daar het vorige maal er haast niet uit te houden was
van de kou. Menigeen kwam thans in het paleis eene verversching gebruiken.
Nieuws van de dag van vrijdag 15 februari 1895
De vereniging Olympia te Monnickendam zal morgen op de Gouwzee een marker
bruiloft arrangeeren, waarvoor reeds welwillende medewerking toegezegd is. In
het ijspaleis zal een soort Café chantant gehouden worden door drie ‘muzikale
Samojeden’*.
* ‘muzikale Samojeden’: Volk uit de Sovjet-Unie. Oorspronkelijk nomadisch.
ijspaleis met Café en de radja van lombok
Bericht in het weekblad ‘De Monnickendammer’ van 2 februari 1895
IJsvereniging Olympia.
Vergadering op dinsdag 29 januari 1895 der vereniging Olympia. Na opening der
vergadering geeft de voorzitter zijn leedwezen te kennen over de kleine opkomst.
De notulen der vorige vergadering worden goedgekeurd en gearresteerd. Hierna
wordt in rondvraag gebracht om feest te vieren of niet. Het eerste wordt met algemene
stemmen aangenomen. Eveneens het programma, bestaande in het bouwen
van een IJspaleis met café, waaraan zal worden verbonden een, ringrijderij enz.
Voor het bouwen van het IJspaleis worden benoemd de Heren P. Blankevoort, K.
De Haas en K. Klaver. Voor de Rutschbaan De Heren C. Bootsman, G. Schram en
J. Hoppe. Met het regelen der ringrijderij werden belast de Heren Jacob Mol en K.
Oosterveld Jzn. Al deze heren hebben deze opdracht aanvaard.
Na enige besprekingen wordt besloten een lijst te laten circuleren. De Heeren
Teengs en Cornelissen verklaren zich bereid met de lijst rond te gaan.
Na enige besprekingen wordt de vergadering door de voorzitter gesloten.
Familiearchief zum vorde – vortman(n) – Voortman
De radja van Lombok. De opstandige vorst werd gevangen genomen en daar profiteerden
de Monnickendammers van. Zij kondigden aan dat de radja van Lombok
voor straf gevangen zat in het ijspaleis op de Zuiderzee en tegen een kleine vergoeding
bezichtigd kon worden.
Inderdaad zat in het ijspaleis een kleurrijk uitgedost en donker figuur, met kettingen
aan zijn zetel vastgeklonken. Was er veel publiek dan begon hij vervaarlijk
te brullen en met de kettingen te rammelen tot grote schrik van de bezoekers.
Uiteraard was het niet de radja van Lombok, maar Jan Buter (1831-1907) in 1859
gehuwd met Trijntje Voortman (1841-1911) die met roet zijn gezicht had zwart gemaakt.
Tegen een vergoeding en met inname van het nodige geestrijk vocht om
de kou te doorstaan, was hij bereid gevonden de rol te spelen en met overtuiging.
Gierslede
Zo was men in de benarde winters, waarin geen cent verdiend werd, bezig toch
nog de monden van het gezin te stoppen. Een andere mogelijkheid was de gierslede.
In de strenge winter van 1909 is dit apparaat nog gebruikt. Er werd een dikke
paal dwars door het ijs geheid. Lange dikke touwen werden en omheen gewonden
en aan het eind van die touwen een slee of toog aangebracht. Aan het touw werd
ook een dwarspaal bevestigd. Toeristen stapten in de slee en een paar man begonnen
tegen de paal te duwen waardoor de slee in beweging kwam.
104 105

De paal zat dicht bij de geheide paal, dus de mannen liepen op sukkeldraf rond,
maar de slee zat enige tientallen meters verder en tolde met een ijselijke snelheid
rond. Het was vermakelijk te zien hoe de toeristen na de rit, volslagen dronken uit
de slee tuimelden. De mannen verdienden er een paar centen mee en dat was in
die tijden wel nodig.
Herinneringen aan Oud Monnickendam
De heer J. Veltrop* vertelt in het boek over de radja van Lombok.
In het Zuideinde, naast de galanteriewinkel van de weduwe Trapman woonden
onder een afdak vader en zoon Buter, bijgenaamd ‘Jan Ballet’ en de ‘Balletmeester’.
Van mijn vader hoorde ik het verhaal over Jan Ballet als de ‘radja van Lombok’.
In 1895, een zeer strenge winter, werd op de Gouwzee van ijsblokken een
ijspaleis gebouwd. Losse arbeiders zaagden ijsschotsen, stapelde die op elkaar en
gooiden er water overheen zodat de zaak vastvroor. Het werd een compleet paleis
met ramen en deuren. In het paleis zat Jan Ballet, uitgedost als de radja van Lombok.
Juist was de Lombok oorlog achter de rug, een opstand op dit eiland door de
koloniale troepen met veel moeite neergeslagen, waarbij de generaals Vetter en
Van Ham sneuvelden.
Het was een winter met veel schaatstoeristen en deze werden naar het ijspaleis
gelokt met de uitroep:
‘Gaat dit zien, gaat dit zien. De gevangen genomen Radja van Lombok is hier te zien. Hij is
geketend met zware ijzeren kettingen en eet rijst met tabak’.
Het publiek stroomde binnen tegen betaling van een dubbeltje en zagen daar Jan
Ballet met roet zwart gemaakt, getooid met een rode tulband en gestoken in Indische
gewaden. De nodige jajem zorgde ervoor dat hij warm bleef en was er genoeg
publiek dan ging hij brullen en met de kettingen rammelen.
Of het niet genoeg was trok hij op dinsdagmorgen naar de Purmerender markt,
in een landauer met twee paarden, werd uitgeladen voor het gebouw Amicitia van
de familie Semeijns aan de Weerwal en ook daar tentoongesteld voor boeren, burgers
en buitenlui. Deze trapten erin en stroomde toe om de Radja te bekijken.
Veltrop 1975. Heruitgave 1997, pagina 72 /73.
Historische uitgave Oostzaan- 25 november 2010
In dit artikel over eind 19e eeuw gaat het over Dirk Keyzer. Hij was een zeer rijke
Oostzaansche boer die er een kleine hofhouding op nahield! Had vele dienstbodes
en knechten. Deze Dirk Keyzer was voor zijn tijd een grote boer met 100 koeien.
Het gevolg daarvan was zijn bijnaam: De radja van Oostzaan.
106
Zuiderwoude
Maar het kan ook dichter bij Monnickendam n.l. in Zuiderwoude. Als je flink in
je slappe was zat en je bezat o.a. een mooi groot stuk land. Dan noemde je dat gewoon
Lombok. (geheel uit overlevering).
Bronnen:
Koninklijke Bibliotheek: Het geheugen van Nederland – Radja van Lombok.
‘Oude prentbriefkaarten vertellen over Monnickendam’. G. Bont en J.A. Koek (1971) – F.Duikerken:
opname nr. 19.
Veltrop: ‘Herinneringen aan Oud Monnickendam’ (1975/1997)
Fam. Archief Voortman. – Martin Verbeek: Krantenartikelen – Historisch vereniging Oostzaan.
Correctie: Antje Wals
Technische ondersteuning: Elsa Koerse
ijspaleis met Café en de radja van lombok
107

Geldblok voor veldwachters
108
Monnickendam een veilige stad? (slot)
Wachtmeesters, nachtwakers en (rijks)veldwachters in de negentiende en
twintigste eeuw
Ds. C.A.E. Groot
Het derde en laatste deel over de veiligheid van en in de stad Monnickendam gaat
over de negentiende en twintigste eeuw (1).
Tot nu toe was het verhaal redelijk overzichtelijk, maar gaandeweg de negentiende
eeuw kwamen er nieuwe veiligheidsbeambten bij en werden werkzaamheden
van de nachtwacht herzien en/of opnieuw vastgesteld. De marechaussee, de veldwachter,
de politieman, de schutterij, de rijksveldwachter (vanaf 1858) en in veel
steden nog steeds de nachtwacht, ze worden regelmatig genoemd. Hoe de diverse
verantwoordelijkheden lagen, was menigmaal onderwerp van discussie in het
parlement (2).
Veiligheid in de negentiende eeuw
Toen ons land in 1810 bij Frankrijk werd ingelijfd, bracht Napoleon op het terrein
van de veiligheid allerlei vernieuwingen aan. In plaats van versnippering was er
nu sprake van een sterk gecentraliseerde aansturing. En het moet gezegd, dat politieapparaat
werkte efficiënt. De nachtwacht werd opgeheven. Veldwachters en
politiebeambten kwamen er voor in de plaats.
Dat nieuwe veiligheidsapparaat was echter maar een kort leven beschoren. Toen
Napoleon in oktober 1813 bij Leipzig een gevoelige nederlaag leed en de prins van
Oranje 30 november 1813 op het strand van Scheveningen voet aan wal zette, was
het snel gedaan met de centraal georganiseerde politiedienst. De nachtwacht, net
als voorheen, voornamelijk gerekruteerd uit de lagere bevolkingsklassen, werd in
ere hersteld, terwijl veldwachters (3) en politiefunctionarissen verantwoordelijk
waren voor de veiligheid overdag.
Ontwikkelingen tot 1851
In februari 1814 werd er een nieuwe politieorganisatie geformeerd, waarbij vrijwel
alle sporen van het politiewezen tijdens de Franse bezetting werden uitgewist.
Maar dat laat onverlet, dat de Franse periode grote invloed heeft gehad op de inrichting
van het politiewezen van de negentiende eeuw en later. De Marechaussee
en de (hoofd)commissaris van politie zijn een Franse ‘uitvinding’.
109

De oprichting van dat nieuwe politiestelsel betekende een breuk met het verleden
(4). Voor 1795 was er geen sprake van zoiets als een landelijke politie. De veiligheid
en wat daar mee samenhing, werd plaatselijk geregeld.
Indekleinereplaatsenwasdegemeentelijkepolitie,geleiddoordeburgemeester(s),
blijven bestaan en dat is nog lange tijd zo gebleven. Wel werd het politietoezicht
wat verbeterd. De nieuw aan te stellen veldwachters bijvoorbeeld, moesten kunnen
lezen en schrijven, van goed gedrag zijn en ‘drankvrij’. Dat dat laatste apart
werd vermeld, is veelzeggend.
Desondanks was hun optreden in de eerste helft van de negentiende eeuw vaak
pover. (001)
Dolle honden afmaken
Waarvoor werden de nieuwe beambten ingezet?
In juni 1815 ontvangt het stadsbestuur een bericht van de Provinciale overheid. Er
zijn, o.a. in de Beemster, verschillende ‘droevige ongelukken gebeurd’. Schapen
en lammeren zijn gebeten en daardoor dol geworden. De gemeenten moeten alles
in het werk stellen om meerdere ongelukken
en verspreiding te voorkomen. Als er in
de gemeente een dolle hond wordt gevonden,
dan moet die onmiddellijk worden
vastgelegd. Sterker nog, de dienaren van
justitieenveldwachterwordenaangespoord
tot verhoogde waakzaamheid om alle loslopende
honden zonder pardon te doden.
Extra toezicht bij o.a. bedelarij
De negentiende eeuw staat bekend om z’n
armoede (5). De oorzaak is divers, maar een
belangrijke factor was de tiërciering. Napoleon
had in 1810 besloten dat er nog maar
Bedelen
een derde van de rente op de staatsschuld
uitbetaald zou worden. Door economische
problemen en de vele geldverslindende oorlogen, was de rente een niet langer te
dragen last voor de schatkist geworden. Deze beslissing had desastreuze gevolgen.
Weeshuizen raakten overvol.
Gezinnen moesten hun hand ophouden bij de diaconie. Bedelaars, waaronder veel
kinderen en landlopers, werden een steeds groot probleem en zorgden voor een
toenemende onveiligheid (6).
110
monniCkendam een veilige stad? (slot)
Verscherpte waakzaamheid in en om de stad
Op 23 november 1816 wordt in de Raad een brief van de Procureur-Generaal besproken.
Daarin wordt aangedrongen ‘alles in het werk te stellen dat in dit wintersaizoen,
door een regelmatige waking door de dienaars der justitie, veldwagters
en schutterij de ingezetenen zo binnen als buiten deze steede worden gewaarborgd
tegen mishandeling van landlopers of kwalijk gezinde lieden en om met
concurrentie van de plaatselijke bestuuren deeze middelen in het werk te stellen’.
Het stadsbestuur is overeengekomen ‘om aan de dienaars der justitie te gelasten
om des avonds, tot dat de nagtwagts hunne post betrekken, zorgvuldig de ronde
te houden en toe te zien dat geen dieverijen, nog iets van dien aart plaats hebben,
waar na de nagtwagts hunne ronde zullen moeten verdubbelen totdat de gewone
tijd van hun aflossing daar is, als wanneer deselve zullen vervangen worden door
een patrouille van de schutterij en welke zal moeten duuren tot zeven uuren in
den ochtend. Terwijl al verder aan den veldwagters zal worden gelast om hunnen
ijver te verdubbelen en meer dan gewoonlijk buiten deze stad in deselve jurisdictie
hunne tour moet doen plaats hebben en om te gelijktijdig de gegoede inwooners
van Overleek, de Purmer en Katwoude als zijnde Klaas Zinger, Reijer Oud,
Sijmon Vermeij, Cornelis Willems Visser, Jan Wessels, Gerrit Sas, Lammert de
Ruijter en Gerrit Middelbeek te ontbieden en aan te zeggen dat ieder in zijn buurt
nagtwagts moeten aanstellen, waarover zij het generaal toeverzicht zullen hebben
en met dezelve zodanige verordeningen te maken als de localiteit van iedere
plaats zulks toelaat’.
Als in juli 1816 de jaarlijkse kermis in aantocht is, wordt bekendgemaakt dat tijdens
de festiviteiten ‘dobbelaars, horoscooptrekkers, kwakzalvers en bedelaars
zullen worden geweerd en
de stad uitgezet’.
Een half jaar later worden
officierenvanpolitieenveldwachters
aangespoord ‘de
nodige en meest stellige orders
te geven om, elk in den
kring der hem opgedragen
ambtsverrigtingen, hunne
waakzaamheid te verdubbelen
en zorg te dragen dat
elke aanslag op personen of
goederen der ingezetenen,
Kermis
tot welke klasse of beroep
111

zij ook behoren, worde tegengegaan en voorkomen en dat indien het nodig mogte
wezen dat deze winter buitengewone nagtronde plaats hadden’.
De nieuwe (oude) nachtwacht
Als gezegd, de nachtwacht was in 1814 weer in ere hersteld! Voor een deel waren
dat de nachtwakers van voor 1810, deels ook nieuwe. Op 22 december 1813 werd
Pieter van Hoorn opnieuw als wachtmeester aangesteld. Hij werd bijgestaan door
de oudgedienden Christiaan Schaatsbergen, Christiaan Meijer en Tijmon bij ’t
Vuur en aangevuld met de heren Adriaan Reurs, Cornelis Kwakman, Cornelis
Deun en Hendrik Kroon. Inclusief de wachtmeester dus acht man. Hun inkomen
bleef bescheiden. In 1823 kregen de wakers samen fl. 45.50 per maand, te delen
door zeven. De majoor/wachtmeester verdiende, net als voorheen, 28 gulden per
kwartaal. Als Pieter van Hoorn in december 1835 overlijdt, wordt hij opgevolgd
door de oudste nachtwacht Tijmen bij ’t Vuur.
Plichtsverzuim
Ookdeoude‘kwalen’vanvoordeFransetijddedenzichweergelden,zoalsplichtsverzuim,
dronkenschap en gemakzucht (slapen tijdens de nachtdienst). Christiaan
Schaatsbergen bijvoorbeeld, werd op 25 november 1815 voor zes weken geschorst,
omdat hij tegen zijn instructie had gehandeld. Met een laatste waarschuwing
op zak, mocht hij op 13 januari 1816 weer aan het werk. Ook Christiaan Meijer
kreeg te maken met een schorsing, want op 28 oktober 1820 vraagt hij ‘of zijn suspensie
(schorsing, caeg) als nachtwagt mag worden opgeheven’. Hij zegt ‘dat de
door hem begane fouten in het vervolg zullen worden gecorrigeerd en tracht in
alle opzichten door zijn daden deze gedane misslag uit te wissen’.
Taakuitbreiding van de nachtwacht
We maken een sprong in de tijd. De nachtwacht kreeg er een nieuwe taak bij. De
verlichting in de stad was sterk verbeterd door de uitvinding van gaslantaarns (7).
Tijdens het surveilleren moesten de wakers controleren of alle revèrbères (lantaarns)
brandden en voldoende licht gaven. Liet dat te wensen over, dan moest het
worden doorgegeven aan de wachtmeester, die de tekortkomingen in zijn dagrapport
aan B&W vermeldde, zo werd in oktober 1836 bepaald.
December 1841 wordt besloten, dat er, gedurende de winter, de hele nacht, aan de
toren bij de hoofdwacht, een lantaarn moet branden. Die moet ‘s morgens door
de wacht worden uitgedaan.
monniCkendam een veilige stad? (slot)
Ondeugdelijke nachtwacht
Dat de heren nachtwachten in Monnickendam, ondanks eedsaflegging en beloften
van goed gedrag regelmatig in gebreke bleven hun werk goed te doen, blijkt
uit het volgende.
Op 23 oktober 1840 merkt Raadslid E.J. de Rooij in de Raadsvergadering op ‘dat
hij jaarlijks op de begroting ziet gebracht een somma van f 700,- ten behoeve van
de nachtwacht en welke gelden dan ook jaarlijks aan deselve worden uitgereikt,
dat deze gelden, zo dikwijls te behandelen dan onder de aandacht van de heren
komt, onwillekeurig bij hem voor de geest zweeft het ondoelmatige waartoe deze
uitgaaf zich strekt, uit hoofde het weinige genot welke de ingezetenen van deze
wacht heeft en wel dat het hem onderscheidene malen is gebleken, dat zo niet allen,
echter het grootste gedeelte van deze zogenaamde wakers des nagts op bedden
slapen en daardoor dus geenszins kunnen beantwoorden aan de betrekking
welke men van een nachtwacht verlangd, waarom hij de vrijheid neemt om hier
op terug te komen, met verzoek of B&W de zaak in ernstige overweging willen
nemen’.
Op de 25e begint de Rooij opnieuw
over deze kwestie en herhaalt dat
de uitgave voor de nachtwacht ondoelmatig
is. Burgemeester Frans
Nooij zegt dat hij ‘binnen korte
dagen, hier in zodanige veranderingen
zal maken, dat hij hoopt
daar door meer het doel zal treffen,
welke men van eene stedelijke
nachtwagt kan verwagten’.
Maar ondanks deze toezegging
van de burgemeester verandert er
de eerstvolgende jaren niets aan
het gemeentelijk beleid betreffende
de nachtwacht. Pas in 1852 is er
sprake van vernieuwing, als alle
‘oude’ nachtwachten worden ontslagen
en er een geheel nieuwe
ploeg wakers op het toneel verschijnt.
Het gevolg was, dat de
eeuwenoude ratelwacht, door het
volk spottend ‘klompenwacht’ genoemd
omdat deze mannen op
112 113

klompen hun dienst verrichten, een wat beter
aanzien kreeg.
Zowel de wachtmeester als de nachtwachten
krijgen een nieuwe instructie ter hand gesteld,
die begint met de woorden: ‘Er bestaat
alhier een vast corps nachtwachts welke bij
nacht de policie dienst verrigten, bij dezelve
heeft veel leemten bestaan, waarom voor hun
een geheel nieuwe instructie is opgemaakt,
welk met 1 april in werking zal worden gebragt’.
Dan volgen een hele reeks artikelen.
De nieuwe ontwikkelingen, waartoe ook die
zojuist genoemde instructies behoorden, waren
het gevolg van de Gemeentewet van de liberale
staatsman Thorbecke, die op 1 januari
1852 van kracht was geworden.
Actief bij brand
Eén van de artikelen van de instructie luidt als volgt: ‘Bij brand geven zij bij ontdekking
daarvan dadelijk bericht aan de heer burgemeester of die hem vervangt
en aan de beambte der spuit welke op brandspuit ligt. Zij zullen ingevolge de bepalingen
van het reglement op het brandwezen, bij het doen der ronde nauwkeurig
letten op alle fabrieken in welke vuur gebruikt worden en wanneer zij bevinden
daarin zonder behoorlijke waarschuwing gestookt wordt, daarvan in hun
rapport aan de wachtmeester kennis te geven. Zij zullen tot het bewaren van orde
bij het proberen der brandspuiten tegenwoordig zijn’.
Een illustratie bij dit artikel 9 komt uit 1864. In de nacht van 30 op 31 oktober is er
brand geweest in een winkel aan het Zuideinde. De secretaris schrijft in een brief
van B&W aan de officier van justitie in Hoorn: ‘dat de personen Lourens Koster,
Sijmen Schram, Dirk Westrik, Jan Snieder sr, Dirk Nieuwenhuizen, Gerbrand Visser,
Jacob Tol, Job Schaap en Adrianus Roos in hun betrekking als nachtwacht (..)
hebbende dienst gedaan door het luiden der klok, ratelen, brand roepen en trommelen
langs de straten aan dit onheil ruchtbaarheid hebben gegeven’. Hier liet de
nachtwacht zich dus van z’n goede kant zien.
Aanstelling van nieuwe nachtwachters
Het benoemen en ontslaan van nachtwakers was, volgens de nieuwe gemeentewet
van 1852, voorbehouden aan de burgemeester, maar de Raad zou wel graag verne-
monniCkendam een veilige stad? (slot)
men welke personen er benoemd zouden worden, zo wordt eind 1857 genotuleerd.
Op 20 mei 1852 wordt er een ploeg nieuwe wachters aangesteld. Christiaan Meijer,
Jan Jansz Snieder, Pieter van den Berg, Cornelis Jansz Leger, Gerbrand Visser, Dirk
Nieuwenhuijzen, Willem Bakker en Sjoert Siebes Hoornsma. Daarnaast vier substituut
(vervangende) nachtwakers: Adriaan Roos, Jan de Vries, Adriaan Meet en
Roelof Boddeke. Christiaan Meijer bedankt al in juli van dat jaar en wordt vervangen
door Adriaan Meet. Als ook Jan de Vries bedankt, worden Jacob Westerbaan
en Jurriaan Voortman als substituut nachtwacht aangesteld.
Nieuwe wachtmeesters
Was er tot die tijd altijd maar één wachtmeesters geweest, per 1 juli 1852 werden
dat er drie. Ik stel ze aan u voor:
Lourens Koster kwam uit Amsterdam, maar was sinds 1843 politieagent in Monnickendam
en daarvoor cipier. Vanwege zijn hoge leeftijd krijgt hij op 1 juli 1866
ontslag met een pensioen van f 250,- per jaar en vrij wonen in een huis dicht bij de
Noordeinderpoort. Daar overlijdt hij op 29 juni 1870, 74 jaar oud.
Tjepke Bijleveld en zijn vrouw Johanna de Vries zijn beide in Hoorn geboren en
daar in 1844 getrouwd. In het bevolkingsregister wordt hij gerechtsdienaar genoemd,
in 1847 dienaar van justitie en bij het overlijden van een dochter in 1857
agent van politie. In Monnickendam worden vier kinderen geboren. Op 27 januari
1860 vertrekt het gezin naar de Rijp.
Frans Gerhard Stevens is in 1809 in Arnhem geboren. Hij was getrouwd met Alijda
Brugman uit Doesburg. In Monnickendam zijn drie kinderen geboren. Mei
1854 vertrekt het gezin naar Edam.
Fooien ophalen
De nieuw aangetreden nachtwachters vragen in december 1852 al om verhoging
van hun jaarwedde. Dat zit er niet in, maar ze krijgen wel toestemming om aan
de huizen van de ingezetenen, ‘volgens oude gewoonte’ nieuwjaar te gaan wensen.
Gewoon een fooitje ophalen, zoals bij ons krantenbezorgers dat doen. Daartoe
gaven ze aan de deur een gedrukte wens af. Dat deden ze ook tijdens de kermisweek.
De ‘kermis-wensch’ van nachtwaker C.J. Leger uit augustus 1855, is bewaard
gebleven.
Dat voorrecht van ‘nieuwjaar wensen’ was andere burgers niet toegestaan. Op 28
december 1854 schrijven B&W dat zij willen voldoen ‘aan het verlangen en de
wensch van het meerendeel der ingezetenen en naar aanleiding, dat bij wettelijke
bepaling is verboden te bedelen en te schooijen, hebben besloten strengelijk te
verbieden bedelarij op de eerste dag van het jaar bedreven worden onder de naam
114 115

van Nieuwjaarwenschen. Zulke bedelarij
die maar al te veel tot onmatigheid
en onzedelijkheid aanleiding
geeft’.
De laatste zin is een wat merkwaardige
onderbouwing van de beslissing,
maar zal wel gebaseerd zijn
op de praktijk.
Terwijl in Monnickendam dit gebruik
nog heel lang heeft stand gehouden,
werd in december 1867 te
Purmerend besloten, dat vanaf het
a.s. nieuwe jaar niemand meer van
de nachtwachten, gemeenteveldwachters,
omroepers, lantaarnopstekers
en ophalers van as en vuilnis,
Kermis- en Nieuwjaarswensen
aan de huizen van de inwoners
mochten aanbieden.
1855
Op 27 januari 1855 blijkt dat er tien
‘veiligheidsbeambten’ zijn op
2809 inwoners. Koster en Bijleveld
worden zowel agent van politie als
wachtmeester genoemd, met onder
hen de nachtwachten: Jan Jansz Snieder, Pieter van den Berg, Cornelis Jansz
Leger, Gerbrand Visser, Dirk Nieuwenhuizen, Willem Bakker, Jacob Westerbaan
en Roelof Boddeke. De laatste twee aangesteld respectievelijk 27 januari 1853 en
23 april 1853.
Veldwachter op wacht voor de Roomse Kerk
Soms kom je in de archieven een berichtje tegen, waarbij je een glimlach niet kunt
onderdrukken. Een voorbeeld van zo’n schilderachtig verhaal is het conflict dat
in 1860 ontstond tussen de pastoor van Monnickendam en zijn kerkkoor. Dat
zong nog steeds concertmissen, ofschoon al geruime tijd versobering van de zang
werd gepreekt. De pastoor wilde zijn kerkkoor ontslaan, omdat dat steeds maar
‘ontstichting’ veroorzaakte. Hij nam deze maatregel in de aanloop naar de Goede
Week, wanneer de geprogrammeerde passiemuziek de hoogste inzet en passie van
monniCkendam een veilige stad? (slot)
de koorleden vroeg. Maar het kerkkoor liet zich niet tot zwijgen brengen, integendeel,
het zong de ‘verkeerde’ muziek en het ‘raasde’. Het gevolg was dat een rijksveldwachter
voor de kerkdeur werd geposteerd om de koorleden de gang naar de
koorzolder te beletten. Burgemeester Frans Nooij, van protestantse huize en hoofd
als het om ordeverstoring ging, moest er aan te pas komen. Hij stelde de pastoor
gerust en het conflict werd vervolgens naar Roomse zeden gesust. De te hulp geroepen
bisschop berispte het kerkkoor, maar in zulke bewoordingen dat de muzikale
en vocale opstandelingen, na betoond berouw, konden terugkeren (8).
Te weinig ‘blauw’ op straat
Op 13 maart 1866 schrijven de notabelen P.L. Thierens, N. Costerus en J. Boerlage
een brief aan het stadsbestuur. Wat is het geval? Er worden bij herhaling diefstallen
gepleegd en dat vraagt om maatregelen. De drie heren doen verschillende aanbevelingen:
* meer ‘blauw’ op straat, d.w.z. een verdubbeling van de plaatselijke nachtwacht;
* vier patrouilles tegelijk door de stad tussen zonsondergang en zonsopgang;
* verdachte personen nauwkeurig in de gaten houden;
* een geldelijk beloning ‘voor wie een dief of dieven, zelfs poging tot diefstal, weet
aan te wijzen en te ontdekken’.
Langdurige straatverlichting is daarbij van groot belang. De heren dreigen dat, als
B&W niet met spoed maatregelen nemen, zij zich direct met de bevolking verstaan
omtrent de nodige maatregelen ter herkrijging van veiligheid en rust van de inwoners.
Ze verwachten op of voor de 17e ‘daar omtrent geïnformeerd te worden’.
Dat is gebeurd, waarop de heren opnieuw in de pen klimmen en op de 21e schrijven:
‘Onverklaarbaar was het voor ons dat de Raad, hoezeer de daarbij voorgestelde
maatregelen de vergadering niet verwerpelijk zijn voorgekomen, echter uit hoofde
de financiële toestand der gemeentekas de vereiste uitgaven niet toelieten,
daaraan geen gevolg heeft willen geven. Het ‘laissez faire’ (laat maar op z’n beloop,
caeg) in deze onrustige en onveilige tijd vast te houden, brengt toch al de gevolgen
daarvan ter verantwoording van de Raad’. Tijdens een bijeenkomst van de burgerij
op de 18e is besloten ‘een adres de inwoners ter tekening aan te bieden, waarin
uitdrukkelijk op het nemen van betere voorzorgsmaatregelen bij de Policie alhier,
aangedrongen wordt’. Gevraagd wordt om nogmaals naar de situatie te kijken.
In een brief van 27 maart antwoord B&W, dat de gevraagd maatregelen, wegens
geldgebrek, niet gehonoreerd kunnen worden.
116 117

B&W hebben echter wel contact opgenomen met de commissaris van de koningin
in Noord-Holland over deze kwestie. Die schrijft op 31 maart: ‘ In antwoord op uw
missieve van de 29e maart (...) dat ik voorhands geen vrijheid kan verlenen aan het
doen stationeren van meerdere Rijksveldwachters binnen Uw gemeente dan de
daar aanwezige Antonie van Elst, rijksveldwachter der 3e klasse, opziener der jagt,
visserij, aangezien in de eerste plaats door u maatregelen moeten worden genomen
ter verbetering en uitbreiding van het personeel Uwer gemeente politie’.
In Monnickendam was in dat jaar slechts één agent van politie in dienst, de eerder
genoemde Laurens Koster. Hij was inmiddels 71 jaar en dus ‘niet in staat is om de
diensten die van hem gevorderd mogen worden te kunnen bewijzen’. De commissaris
van de koning schrijft verder: ‘Die persoon kan niet in de betrekking worden
gelaten, wanneer men op een goede politie prijs stelt, maar om de publieke veiligheid
beter te kunnen verzekeren, is het noodzakelijk dat hij wordt vervangen door
een paar personen die krachtig en geschikt zijn om als politieagenten of als gemeentelijke
veldwachters te kunnen handelen. Ik moet u daarom door deze aanbevelen
ten spoedigste maatregelen te nemen, dat in de dienst der gemeentepolitie
op een behoorlijke en afdoende wijze worde voorzien. Aangenaam zal het zijn
weldra te mogen vernemen, wat te dezer zake door u verricht is’.
Burgemeester Tjeerd van der Zee
118
Van de provincie valt dus geen steun te verwachten.
B&W moeten het zelf opknappen en graag zo
spoedig mogelijk. Dat zou echter nog vijftien jaar
duren! Een wezenlijke verandering en verbetering
ontstaat pas, als in februari 1881 dhr. Tjeerd van der
Zee burgemeester van Monnickendam wordt. Een
doortastend man die, anders dan zijn voorganger,
een hervorming van de nachtwacht/nachtpolitie
doorvoerde. Wat, vanwege financiële overwegingen,
in 1866 niet lukte, kon vijftien jaar later dus
wel (9). (007)
Johannes Born
Wel werd in juli 1866 Lourens Koster vervangen door een nieuwe dienaar van politie,
Johannes Born. Maar deze man tobde met een zieke vrouw en een ziek kind.
Dat kostte hem zoveel geld aan geneeskundige hulp en medicijnen, dat hij op 30
april 1874 een smeekbrief aan het stadsbestuur stuurt om bijstand. Of het geholpen
heeft blijft onduidelijk. Feit is wel, dat hij, vanwege betere vooruitzichten, in
september 1875 naar Nijmegen vertrekt.
monniCkendam een veilige stad? (slot)
Baldadigheid
Dat er alle reden was voor meer toezicht op straat, blijkt uit het volgende verhaal.
Op 27 april 1875 rijdt landman en wethouder Jan Slegt uit Broek in Waterland,
komend van de markt te Purmerend, door Monnickendam. Daar krijgt hij een
ongeluk, veroorzaakt door baldadige jeugd. Hij schrijft: ‘Een der bengels gooide
mijn paard met een ijzeren stok van zijn hoepel tegen het achterpoot, waardoor
onwillekeurig, met inspanning mijner mede rijders, het ons onmogelijk werd
mijn paard te houden en wij ons aan de magt van het paard moesten overlaten,
zoodat de wagen eindelijk op de stoep van de Heer van Dijk vloog en wij door die
schok alle vier er af vlogen, waarvan één de wagen over zich heen kreeg en anderen
ook deerlijke wonden bekwamen. Bevreemdend is het, dat, als men door de stad
Monnickendam rijd, nooit geen politie beambte ziet, daar menigeen overklaagt,
omdat er meestal in het Noordeinde, zo wel als in de Kerkstraat, dergelijke ondeugden
worden ontmoet’.(...) Hij meent ‘dat er toch wel zoiets als een plaatselijke
verordening bestaat, m.b.t. baldadigheid langs de publieke weg en zo ja, ‘dat
die verpligting tot waarnemen dier order zoo slecht word gehandhaafd’. Bestaat
die (verordening) niet dan is het wenselijk dat er een komt ‘ter voorkoming van
meerdere ongelukken, omdat alwaar zulke gruwelen en ongeregeldheden met
ijzeren hoepels en zo geschieden, door een verbeterd bestuur of toezicht mogen
worden tegengegaan, daar ik bij deze ontmoeting ondervind hoe treurig het is,
dat baldadigheden en staatschenderij word toegelaten, zoo dat daar door de veiligheid
om met paarden door de stad te gaan geheel ontnomen word’. Dat dit
voorval geen incident was, zal verderop duidelijk worden.
Goed werk van de nachtwacht
Op 13 januari 1880 was er een ongeval met de postkar van Hoorn naar Amsterdam.
Even buiten de stad brak, bij het afrijden van de brug, de schroef van de spoorstok.
Het paard ging er met het voorste gedeelte van door en trok de postiljon uit
de kar, terwijl de conducteur ook een zeer onzachte buiteling maakte. Het paard
viel in het water, maar werd er spoedig, met behulp van de nachtwachten, uitgehaald.
Conducteur en postillon kwamen met de schrik vrij, terwijl met een huurrijtuig
de rit kon worden voortgezet, zodat de correspondentie geen vertraging
opliep, PC 18.1.1880. (Betekenis van de afkortingen vind u aan het einde van dit
verhaal).
Nachtwakers ook als buitengewoon veldwachter actief
Tot 1881 waren er acht nachtwakers plus twee wachtmeesters en een brigadier.
Burgemeester van der Zee stelt voor om het aantal wakers terug te brengen naar
vier, onder leiding van een majoor. De Raad vindt het een goed idee en op 14 mei
119

(boven) Sollicitatie voor nachtwacht; (onder) Nachtwachten 1881
wordt besloten dat Monnickendammers dagelijks tussen 10 en 13 uur naar de betrekking
van nachtwacht kunnen solliciteren, met als deadline 1 juni. Het tractement
zal f 176,- per jaar bedragen. Goed kunnen schrijven is een vereiste.
Op 14 juni wordt een lijst van zes personen gepresenteerd. Gekozen worden:
120
* Klaas van Zalinge, 26 jaar, NH, gehuwd, 2 kinderen
* Hendrik Boddeke, 30 jaar, RK, gehuwd, twee kinderen
* Jan Visser, 36 jaar, NH, gehuwd, 2 kinderen
* Jacob Duif, 33 jaar, NH, gehuwd, 3 kinderen
monniCkendam een veilige stad? (slot)
Als substituut (reserve dus) worden Bernardus Meerman, 33 jaar, RK, gehuwd, 4
kinderen en Jacobus Jansen, 34 jaar, RK, gehuwd, 7 kinderen, aangewezen, maar
smid Jansen bedankt voor de eer. De vier wakers worden beëdigd als nachtwacht
maar zijn tevens onbezoldigd veldwachter.
Naast deze nachtwakers/veldwachters werden er in januari 1882 nog eens vier buitengewone
veldwachters aangesteld en beëdigd: Simon Schonevelt, Cornelis Jacobus
Pronk, Jan Hamburg en Jochem Andries Hoppe. De laatste wordt in 1891
opgevolgd door Sent de Ruijg, die tevens haringtelder was. Sent wordt in maart
1893 eervol ontslagen.
Nieuwe instructie
Als de heren op 1 juli 1881 met hun werkzaamheden beginnen krijgen ze een nieuwe,
uitgebreide instructie aangereikt. ‘Bij de samenstelling daarvan is ieder artikel
van het oude reglement op de voet gevolgd en in overeenstemming gebracht
met de eischen waaraan iedere goede instructie dient te voldoen, nl. eenvoud’.
Ik vat de 32! artikelen kort samen. Ze zijn een ‘update’ van de instructie van 1852.
De heren moeten van goed zedelijk gedrag zijn, tussen den 25 en 60 jaar, gezond
en sterk van lichaam en kunnen lezen en schrijven. Ontstaan er lichamelijke gebreken
dan moeten ze hun ontslag indienen, zo ook bij de leeftijd van 60 jaar. Het
wachtgebouw onder de Speeltoren moet wekelijks worden gereinigd, elke week
door een ander, te beginnen bij de oudste. Er mag geen beddengoed in het lokaal
zijn. Wie geen dienst heeft mag de brits gebruiken.
In artikel 5 worden de tijden aangegeven, ruwweg van ’s avonds negen tot ’s morgens
zes uur. De rondes door de stad blijven gehandhaafd. De orders van de majoor
zijn bindend. Hij staat in contact met de burgemeester. Als er iets bijzonders
is voorgevallen moet dat ’s morgens bij het inrukken worden gemeld. Ook als er
lantaarns niet branden moet dat bekend worden gemaakt.
Anders dan vroeger heeft de man op patrouille niet meer een bel of ratel bij zich
maar een haringfluitje waarmee hij zijn collega kan bereiken. Bij brand moet onmiddellijk
de burgemeester worden bericht, de schildwacht bij de toren moet de
klok luiden en de nachtwacht met een trommel door de straten gaan en ‘brand’
roepen, met aanwijzing waar die brand is. Ook in geval van hoog water worden er
voorschriften uitgegeven. Controle van de fabrieken waarbij vuur wordt gebruikt,
121

staat hoog in het vaandel. Er moet toezicht worden gehouden op de haven, want
er mogen ’s nachts geen schepen binnenlopen als er geen havengeld betaald is.
Eigenlijk is alles van belang waar het de rust en veiligheid van de burgers betreft.
Zo ook het attent zijn op een mogelijk misdrijf zoals diefstal, inbraak of brandstichting.
De ingezetenen moeten respectvol bejegend worden en als iemand hulp
nodig heeft moet dat verleend worden, voor zover dat past binnen de opdracht.
Is één van hen ziek, dan moet hij zelf voor een plaatsvervanger zorgen. Die krijgt
dan een deel van zijn loon.
Bij aanvang van hun werk leggen ze de volgende eed af: ’Ik zweer (beloof) dat ik
mijn verplichtingen als nachtwacht getrouw zal vervullen en mij nimmer zal laten
overhalen door aanbiedingen of geschenken enig misdrijf of overtreding te
verzwijgen’.
Nadat er vanuit het provinciale bestuur wat aanmerkingen zijn gemaakt en veranderingen
zijn aangebracht, wordt de definitieve instructie vastgesteld.
Kostenplaatje 1890
In oktober 1890 is de jaaruitgave voor dienaar van politie f 400,- met vrij wonen
en bovenkleding gratis. De vier nachtwachten verdienen ieder nog steeds f 176,per
jaar. Daarbij gevoegd de kosten van het wachthuis met verwarming en verlichting
en verpleging (bewaking, eten en drinken) van politiegevangenen in de cel
aan de Dam, betekende jaarlijks een kostenpost van f 1433,40.
Het functioneren van nachtwacht en politie
In het jaarverslag over 1889 schrijft burgemeester Lamaison van Heenvliet: ‘De
dienst der gemeentepolitie gaf geen aanleiding tot bijzondere aanmerkingen. De
politie, ook de nachtwacht kwijt zich naar behoren van hun plichten’.
Twee jaar later meldt hij: ‘De dienst wordt stipt en naar behoren uitgevoerd, op
het gedrag dier ambtenaren is geen aanmerking te maken’.
In het jaarverslag van 1896 schrijft de burgemeester, dat de dienst naar behoren
wordt verricht maar dat voor een ‘richtige toepassing van wetten en verordeningen
het politietoezicht ten enen male onvoldoende is.’ Deze laatste zin komt regelmatig
terug in de volgende jaaroverzichten, zo bv. in 1901 en 1906. In 1896 was
er toegevoegd (maar later doorgestreept) de notitie: ‘terwijl de baldadigheid en
straatschenderij hand over hand toenamen’.
In 1899: ‘De maatregelen van de politie bepaalde zich tot het gewone toezicht;
buitengewone maatregelen behoefden niet genomen te worden.’ De gemeenteveldwachter
werd, waar nodig, bijgestaan door de nachtwachten, tevens onbezoldigd
rijksveldwachter.
monniCkendam een veilige stad? (slot)
Ik denk dat de burgemeester in zijn jaarverslagen een tamelijk rooskleurig beeld
van de veiligheid in de stad geeft. De doorgestreepte notitie over baldadigheid–
zie boven – had in elk jaarverslag opgenomen kunnen worden. Want dat baldadigheid
veel voorkwam (eerder las u al wat dhr. Slegt uit Broek met zijn paard was
overkomen), zal uit het vervolg van dit verhaal nog regelmatig blijken. Een voorbeeld
uit 1892. ’Te Monnickendam hebben na afloop van de loting voor de Nationale
Militie enige jongens schandelijk huisgehouden. Een grote spiegelruit in een
der wagons van de Noord-Hollandse tram werd verbrijzeld. Buiten Monnickendam
heeft men zekere de Vries te water geworpen, de wachts geslagen etc’, SPC
28.2.1892.
Ongetwijfeld zal dat te maken hebben gehad met drank. Regelmatig kom je namelijk
berichten tegen dat de jongelui, die voor de loting in aanmerking kwamen,
zich op of rond die dag te buiten gingen aan drank. De kasteleins worden in dat
verband regelmatig gewaarschuwd om een oogje in het zeil te houden.
Processen-verbaal
Ik heb de notulen van B&W en de Gemeenteraad van de negentiende eeuw doorgenomen.
Wat daarin opvalt, is het grote aantal processen-verbaal, met name in
het laatste kwart van de negentiende eeuw. Overmatig drankgebruik, diefstal en
dobbelen op de openbare weg waren de meest voorkomende ‘bestraffingen’, alle
verordeningen ten spijt. Heel wat Monnickendamse voorouders hebben in die tijd
de ‘wet’ overtreden, kan ik u verzekeren.
Een bericht uit 1901 sluit hier bij aan: ‘Het einde van het oude en begin van het
nieuwe jaar kenmerkte zich hier weer door een groot getal beschonkenen. Een
nieuwtje is dit niet, want op Weesp na, staat Monnickendam in de provincie
Noord-Holland het hoogst in drankverbruik per persoon. Voor ongeveer twee jaar
was dat f 15,- met inbegrip van vrouwen en kinderen, Hoeveel vrouwen zullen hier
en elders die beide dagen weer geleden hebben onder die vreselijkste aller lichaams-
en zielsziekten, de drankzucht van echtgenoten, vaders en broeders’,
NPC 6.1.1901.
Plichtsgetrouw
Maar er zijn ook goede dingen te melden. Dienaars van de veiligheid die plichtsgetrouw
hun werk deden. Zo bijvoorbeeld Gerrit Kramer, op 27 maart 1883 tevens
aangesteld als buitengewoon veldwachter. In de nacht van 6 op 7 januari 1884 was
er bij schilder Hendrik Schram, aan de Zarken, wijk 1 nr. 35, brand uitgebroken.
Nachtwacht Kramer heeft om half twaalf op het raam geklopt. Het achterhuis
stond vol zwarte rook en er was een vlam zichtbaar. Schram en Kramer hebben
122 123

kans gezien de brand te blussen door emmers water op het vuur te gooien. Ze hadden
echter niet kunnen voorkomen dat er een hoop kleren waren verbrand. Ook
een kast had schade opgelopen. Schram, van 1875 tot 1878 zelf ook nachtwacht
geweest, neemt bij een nabespreking van de brand met de brandmeester J. van
Leeuwen Azn de gelegenheid te baat, om de ambtsijver en de oplettendheid van
nachtwacht Gerrit Kramer hulde te brengen, ‘waarover men in aanmerking neemt
dat de mensen in het huis in hun eerste slaap waren en wegens de affaire in het
huis terpentijn en olie aanwezig is, dan waren zeker, zonder de tegenwoordigheid
van den nachtwacht de gevolgen allertreurigst geweest’. In een brief aan de burgemeester
schrijft van Leeuwen: ‘De ondergetekende heeft daarom de eer de
nachtwacht G. Kramer aan U voor te dragen voor een loffelijke vermelding en een
stoffelijk bewijs van waardering’.
Veldwachter
Veiligheid in de twintigste eeuw
Aan het begin van de twintigste eeuw waren er vier nachtwachten, annex veldwachters.
Daarnaast nog een rijksveldwachter, meestal als politieman aangeduid,
die in een wat groter gebied verantwoordelijk was.
De nachtwakers liepen twee aan twee wacht. De eerste groep van tien tot twee uur,
de tweede groep van twee tot vijf. Ze kregen daarvoor zes gulden per week. En de
monniCkendam een veilige stad? (slot)
oude gewoonte om met Nieuwjaar de burgers een gedrukte zegen en heilwens aan
te reiken, in ruil voor een fooitje, was nog steeds in tact.
Maar dat het beroep van nachtwacht nog steeds een uiterst karig bestaan was,
blijkt op 31 augustus 1903. De heren Klaas van Zalinge, Daniël Meerman, Adriaan
Mol en Gerrit Hoppe vragen verhoging van hun tractement, van f 176,-naar f 225,per
jaar per persoon. Ze hebben uitgerekend dat hun huidige salaris slechts acht
cent per uur bedraagt ‘hetgeen voor nachtwerk zuinig genoeg is’. Ze konden dan
ook alleen het hoofd boven water houden als ze overdag nog werkzaamheden hadden
als bijvoorbeeld hooisteker, postbode of ander werk. Maar dat houd je op de
duur natuurlijk niet vol.
Verderop zal blijken dat er – op jaarbasis – 25 gulden is bij gekomen.
Bekende nachtwachten en veldwachters
Op deze en de volgende pagina’s komt u de namen van een aantal veiligheidsbeambten
tegen, die u mogelijk bekend in de oren zullen klinken. Niet zo bekend
als de man op de foto, maar
toch. (0011)
Daniel Meerman
Nachtwacht Daniël Meerman,
tevens hooisteker, aangesteld
in 1887, het sterfjaar
van zijn vader Bernardus die
ook nachtwacht is geweest,
is enkele maanden door dr. C
van Tijen behandeld voor
zwaar lichamelijk lijden. Wat
dat ‘lijden’ inhield wordt niet
vermeld, maar dr. van Tijen schrijft op 15 september 1904 dat het lijden ‘bedoelde
persoon dermate in zijn krachten heeft aangegrepen, dat er geen verwachting
mag gekoesterd worden, ook met het oog op zijn rijpe leeftijd, (Meerman was in
december 1843 geboren dus ruim 60 jaar, caeg), dat deze persoon zijn nachtelijke
werkzaamheden weder naar behoren zal kunnen hervatten’. Het gevolg is dat
Meerman op 25 september ‘door een hevige ziekte blijvend krachteloos geworden
zijnde, tot zijn diep leedwezen gedwongen was zijn ontslag te verzoeken’, terwijl
hij ‘eerbiedig vraagt dat de Edelachtbare Raad zo moogelijk (hem) in pensioen
moge nemen na zijn bijna 20-jarige dienstvervulling, deze zoo verschrikkelijke
slag te verlichten met een klein pensioen’. Als je in die tijd zonder werk kwam,
betekende dat ook meteen geen inkomen. Zijn vraag was dus heel begrijpelijk.
124 125

Meerman in actie
Uit de periode dat hij nog gezond was, is het volgende voorval bewaard gebleven.
‘De bewoners van Monnickendam beleefden donderdagmiddag eenige angstige
oogenblikken. Enkele jongelui zakten op de gracht van de Binnendijk door het
ijs. Toegeschoten helpers vermeerderden dat aantal tot dertien, die allen in het
water lagen te spartelen en zichzelf zo goed mogelijk trachtten te helpen, wat aan
sommigen gelukte. De overigen werden met touwen, staken, ladders en vooral
door schipper Winkel die met zijn knecht, benevens nachtwacht Meerman te water
sprongen, gered’, SPC 8.1.1890.
Rebels gedrag
Eerder las u wat dhr. Slegt uit Broek in Waterland in Monnickendam is overkomen.
De toen genoemde baldadigheid was beslist geen incident. Twee voorbeelden.
‘Door de rijksveldwachter Koeleman worden hier scherpe nasporingen gedaan
omtrent enige jongelieden die de vuile ongemanierdheid hebben gehad om de
woning van een stil, eenvoudig ingezetene van onder tot boven vol koedrek te
werpen en nog bij anderen in een laag gelegen woning stenen door de schoorsteen
te gooien. Men vermoedt dat de plegers dezer baldadigheden ….catichisanten zijn.
Een schoone praktijk van de pas opgedane theorie!! Daar de rijksveldwachter
Koeleman een buitengewoon scherpe neus heeft, zal het hem ook ongetwijfeld
gelukken, de daders te vinden’, NPC 19.12.1900.
En ja hoor, begin januari meldt de krant, dat de catechisanten, die zich vermoedelijk
aan straatschenderij schuldig hadden gemaakt, gedagvaard zijn en voor de
rechtbank moeten verschijnen, NPC 6.1.1901. De vijf heren met de initialen WV, JC,
SW, SdV en J.M zijn veroordeeld tot het betalen van f 2,- boete elk, NPC 30.1.1901.
Het kan nog erger
‘Het blijft een treurig verschijnsel dat de jeugd zo weinig medelijden gevoelt voor
zwakken en ongelukkigen. Zo werd zondagavond een in hoge mate zenuwachtig
en aan toeval lijdend jongmens dusdanig geplaagd, dat hij in, woede ontstoken,
alles kort en klein sloeg wat onder zijn bereik kwam en eindelijk in een toeval
neerviel. Ook zwakken van geestvermogens worden dikwijls het slachtoffer van
meedogenloze jongelieden die er zich mee vermaken hun toorn op te wekken. Het
schijnt dat men niet gevoelen kan, hoe verregaand wreed en gevaarlijk zulk spel
is’, SPC 24.6.1903.
Denk niet dat dit incidenten waren. In de kranten van de vorige eeuw, staan talloze
voorbeelden van een gedrag waaruit een, laat ik het voorzichtig zeggen,
vreemde gezindheid spreekt.
126
monniCkendam een veilige stad? (slot)
Monnickendam een ongunstige uitzondering in de provincie
Eind december 1904 krijgt het stadsbestuur een brief van de commissaris van de
koningin in Noord-Holland. De Directie van de Noord Hollandsche Tramwegmaatschappij
ondervindt, als zij door de stad rijden, regelmatig problemen van
de Monnickendamse jeugd.
Het grondgebied van de gemeente is zo uitgestrekt, dat er meer politiebewaking
nodig is. Blijkbaar heeft het stadsbestuur aan het Provinciale Bestuur gevraagd of
de Trammaatschappij niet mee kan betalen aan een tweede politiedienaar. Maar
dat verzoek krijgt geen steun. Dat er meer politietoezicht zou moeten zijn, mag
blijken uit de zinsnede van de commissaris van de koningin: ‘dat de bevolking
Uwer gemeente als eene ongunstige uitzondering moet worden beschouwd op de
rustige bevolking van het zuidoostelijk deel van deze provincie’. Hij schrijft dan:
‘Het komt mij toch in elk geval voor, dat alleen in overleg met de Directie der
Maatschappij door U verbetering in de toestand, waarover ook bij mij van verschillende
zijden geklaagd wordt en die bij wijlen, inzonderheid in het goede seizoen
onhoudbaar schijnt, eene enigszins afdoende verbetering zal kunnen worden
verkregen. Ik heb mij tevens overtuigd, dat door U in deze, voor over dit mogelijk
is, op de krachtige medewerking van de zijde van de Rijkspolitie zal kunnen
gerekend worden.
Het kwaad waarover geklaagd wordt, zal echter wel niet alleen en zelfs niet in de
eerste plaats door vermeerdering van politiepersoneel kunnen worden bestreden.
Indien een enkele maal, of door U persoonlijk, of door een gezaghebbend persoon
krachtig en zo nodig met voldoende macht kon worden opgetreden, hetzij door
de dien ten gevolge opgemaakte processen verbaal (door latere veroordeling van
de belhamels gevolgd) een heilzame schrik onder de ongebonden schooljeugd of
volwassen kwaadwilligen en daardoor verbetering in de toestand gebracht worden.
Wellicht zou daartoe ook in sterke mate kunnen medewerken, indien door
U het onderwijzend personeel in Uw gemeente er toe gebracht werd om door vermaning
als anderszins de schooljeugd in andere richting te brengen. Indien ik mij
niet vergis, heeft elders zoodanige medewerking goede gevolgen gehad’.
Drank een groot probleem
‘In de nacht van zondag op maandag (juni 1905) is de drank weer eens oorzaak geweest
van een hevige snijpartij. Door C van D werden aan Willem Kool verscheidene
wonden toegebracht aan arm en handen. Dr. van Tijen, wiens hulp ingeroepen
moest worden, is ongeveer twee uur bezig geweest met aannaaien van het
vlees. Naar men ons uit betrouwbare bron heeft meegedeeld, moet het geval zeer
ernstig zijn. Maar we verwachten dat de hand der justitie hier krachtig zal ingrijpen,
zo niet tot verbetering der beide drankslaven, dan toch tot voorbeeld voor
127

anderen. Onbekend is het politietoezicht er in ieder geval niet mee, daar de nachtwacht
dr. van Tijen geassisteerd heeft’, SPC 7.6.1905
Nog meer baldadigheid
Nog twee voorbeelden van baldadigheid. Het eerste vond plaats in december 1906.
‘Maandagavond hebben enige baldadigen een ongeluk veroorzaakt, dat betrekkelijk
goed is afgelopen. Het paard van D. Sch (het zou Schooneveld of Schaatsbergen
kunnen zijn) alhier, dat door de knecht aan de hand huiswaarts werd geleid,
werd door hen met allerlei middelen aan het schrikken gemaakt. Het gevolg
was dat de geleider het meer en meer wilder wordende dier niet meer kon houden
en na over straat te zijn meegesleurd het moest loslaten. In zijn angst sprong het
dier op de stoep voor het Gemeenelandshuis van Waterland en kwam met kop en
borst tegen een van de ramen terecht, zodat twee roeden en zeven ruiten werden
verbrijzeld en het arme beest enkele bloedende wonden opliep. Daarop rende het
de stad in, maar werd spoedig gegrepen.
De straatschenderij neemt hand over hand toe en de ondeugd woekert hier maar
voort. Om daar aan paal en perk te stellen zou misschien een detachement rijksveldwachters
nog niet voldoende zijn’, PC 16.12.1906
Eind juni 1908. ‘Tijdens de afwezigheid van de heer C de Haas, hebben enkele
straatbengels uit baldadigheid een 8-tal pannen van zijn woning, aan de ingang
van onze stad gelegen, naar beneden geworpen en daarmee vernield en erg huisgehouden
in de bloementuin. Gelukkig zijn de vernielers bekend. Moge zij voor
hun minne daad eens goed worden gestraft’, PC 1.7.1908. En dat er gestraft werd
blijkt uit de berichten in de krant, waarin maandelijks alle veroordelingen door
de rechtbank van Haarlem worden vermeld.
U ziet, rebels gedrag is van alle tijd en de roep om meer gezagsdragers is ook niet
alleen van vandaag. Maar ja, met slechts één veldwachter kom je natuurlijk niet
zo ver. Ook al werd hij, zoals de jaarverslagen wordt aangeven, waar nodig, bijgestaan
door de vier nachtwachten annex buitengewone veldwachters. Maar als je
‘s nachts moet surveilleren, ben je overdag vast niet zo helder en alert, lijkt me.
2007
Overigens, ook in de 21e eeuw is vandalisme nog steeds actueel. Op 10 mei 2007,
zo lees ik op internet, schrijft de krant: ‘Het kerkbestuur van de Grote Kerk in
Monnickendam wil dat de gemeente maatregelen neemt om de kerk tijdens de
kermis tegen vandalen te beschermen. Honderden glas-in-lood raampjes zijn tijdens
de laatste kermis door vandalen met bierflesjes ingegooid. De vandalen zijn
128
monniCkendam een veilige stad? (slot)
meerdere nachten actief geweest. De schade bedraagt duizenden euro’s. Bestuursvooorzitter
Klaas Roos hoopt dat er een beroep kan worden gedaan op het calamiteitenfonds
van de gemeente. Desnoods draaien de vandalen op voor de onkosten.
De politie onderzoekt de zaak’.
Klaas van Zalinge(n)
Klaas van Zalinge was zowel brieven- en telegrambesteller als nachtwacht. Vanwege
een verandering in de dienst der posterijen, is hij gedwongen ontslag te nemen
als nachtwacht. Hij komt met het vriendelijke verzoek ‘wegens bijna 24 jaar
eerlijke en trouwe dienst als nagtwagt, in
aanmerking te mogen komen voor een gratificatie’.
Zijn eervolle ontslagaanvraag
wordt gehonoreerd. Hij krijgt eenmalig
vijftig gulden. Johan Hartwigsen neemt
zijn taak als nachtwacht over, PC 13.5.1908.
Over hem verderop meer.
Gerrit Hoppe maakt een dolle hond af
Nachtwacht Gerrit Hoppe, maakte in 1910
iets bijzonders mee. ‘Zaterdagmorgen
kwam alhier met zijn hondenkar de winkelier
D.E. uit Zuiderwoude. Op de Zeedijk
kreeg één der trekhonden een stuip, zoodat
hij hem uitspande. Nadat, naar zijne meening,
de aanval was geweken, wilde hij de
hond weer inspannen. Plotseling rukte de
hond zich los en vloog op zijn baas aan, verscheurende
hem broek en kiel, zonder hem
gelukkig lichamelijk letsel toe te brengen. Daarna rende hij de vesting op. De eigenaar,
vreezende dat het razende dier gevaarlijk zou worden voor zijn omgeving,
verzocht nachtwacht Hoppe het beest dood te schieten. Hoppe raakte het dier wel,
maar niet doodelijk, maar toch zoodanig dat het geen kwaad meer kon doen.
Daarna heeft E het dier verdronken. Dinsdag j.l. had hij den hond voor een hoogen
prijs gekocht’, PC 9.11.1910
Brand op de huwelijksdag
Diezelfde Gerrit Hoppe was op 14 april 1904 getrouwd met Niesje Mooij. Dat huwelijk
heeft echter maar acht jaar geduurd. Op 12 september 1912 is Niesje overleden,
41 jaar oud.
129

Een half jaar later, op 13 maart 1913, trouwt Gerrit met Margje Bosch uit het Friese
Weststellingerwerf (Noordwolde). Maar terwijl het bruidspaar met hun gasten
eenwandelingdoorde stad maken,ontstaatin Gerritshuis eenbeginnendebrand.
Het achtergebleven vrouwelijk personeel is naar buiten gelopen om hulp te halen.
De heren Sijmen Meij senior en junior slagen er in om op het dak te klimmen en
met een aantal emmers water het vuur te blussen, PC 19.3.1913. Een wel heel erg
memorabele huwelijksdag!
Koperdiefstal
Dat diefstal van koper niet alleen een probleem van onze tijd is, blijkt in 1917.
‘Reeds enige tijd werd er bij het electriciteitsbedrijf koperdraad vermist, zonder
dat men de daders op het spoor kon komen. Totdat het in de nacht van jl. dinsdag
aan de rijksveldwachter Hansma en nachtwacht Leguit gelukte twee personen op
heterdaad te betrappen. De ene was een beambte van de gasfabriek A.K, de ander
een werkman bij de firma van Hattum en Blankevoort.
Beide personen zijn in voorarrest gesteld, terwijl het gerechtelijk onderzoek reeds
twee dagen duurt’, SPC 3.6.1917
Nieuw wachtlokaal
In mei 1918 kan er bij de speeltoren een nieuw wachtlokaal in gebruik worden
genomen. Een ruim verblijf voor de wachters en twee arrestantenlokalen, die
’s winters daarvan warmte ontvangen. Het oude lokaal was middeleeuws en voor
arrestanten ’s winters onbruikbaar.
Boven is een
goede bergruimte. Het
uitwendige, in de oude
stijl herbouwd, is een aanwinst
voor de stad. Een
grote verbetering, aldus
de PNHC van 29 mei.
Plattegrond nieuw wachthuis
130
Hoe het ontbreken van
verwarming in de arrestantencellen
werd opgelost,
blijkt uit het volgende
verhaal.
‘Dat zich hier niet zo licht
een geval zal voordoen als
reeds elders is gebeurd,
monniCkendam een veilige stad? (slot)
waarbij een in het arrestantenhok
opgesloten vreemdeling
de dood vindt, kan men uit het
volgende opmaken. Zaterdag
jl. belden twee fatsoenlijk geklede
vreemdelingen aan bij
den rijksveldwachter in onze
stad en vroegen een giftje, wegens
werkeloosheid. Natuurlijk
werden ze ingepikt en naar
de cellen der Nor gebracht.
Maar onze overheid, met het
stormachtige, gure weer zelf
bij een warme kachel zittend,
voelde voor de arme zwervers
en kwam op de gedachte, met
goedvinden der nachtwachten,
hen een onderdak in het wacht-
Tekening nieuw wachthuis
lokaal van de politie te geven.
Daar werden de mensen nu
heen gebracht en van het nodige voorzien, wat ze dankbaar aanvaardden. Het lot
was hun gunstig, wijl, wegens de zondag, ze eerst maandag naar Haarlem gebracht
konden worden, om er de straf wegens landlooperij te ondergaan’, SPC
23.11.1913.
Onrust in de Purmer
In oktober 1918 vraagt het ‘Purmer belang’ om nachtbewaking. Er is sprake van
verschillende diefstallen en inbraken in de Purmer, met name ‘s nachts. Er is ingebroken
in de kerk, in de school, het brandspuitenhuisje en in de laatste nacht (3
op 4 oktober) is er een schaap geslacht in de wei van de heer G. Vels aan de Westerweg.
Gevraagd wordt om een geregelde en doorlopende nachtelijke surveillance
door de politie van ’s avonds tien tot ’s morgens vier uur.
Blijkbaar is er aan dit verzoek geen gehoor gegeven, want in juni 1919 valt er opnieuw
bij het stadsbestuur een brief op de mat. De heren W. Korevaar en J. Koning
schrijven namens de bewoners in de Purmer ‘dat het hoogst wenselijk en noodzakelijk
is dat er in de Purmer twee veldwachters gestationeerd worden met het oog
op diefstallen die de laatste tijd zijn gepleegd en ook met het oog op ongewenst
bezoek van woonwagenbewoners, dewelke tot groote overlast van de bewoners
daar soms geruime tijd bivakkeren, alsmede voor nachtbewakingsdienst. Ze vra-
131

gen om een veldwachter te plaatsen aan de Kerkebuurt en een aan de Driesprong’.
Maar op 1 juli deelt het stadsbestuur dat het in zijn vergadering ‘geen tekenen gevonden
heeft om te voldoen aan uw verzoek tot het stationeren van twee veldwachters
in de Purmer’.
Een soortgelijke brief gaat ook naar B&W van Purmerend. Daar heeft men er kennelijk
het belang van ingezien, gelet op het volgende bericht: ‘Herhaalde malen
werd in de Purmer geklaagd over onvoldoende politietoezicht. Op verzoek van de
vereniging ‘Purmer belang’ heeft tenslotte Purmerend een veldwachter aangesteld,
welk vooral in het deel van de gemeente in de Purmer dienst zou doen. De
genoemde vereniging heeft nu onlangs
aan de drie overige gemeenten, Ilpendam,
Edam en Monnickendam, het verzoek
gericht om bij te dragen in het salaris
van de veldwachter, die vanwege de
gemeente Purmerend in de Purmer gestationeerd
is. Aldus wilde men, dat die
veldwachter in de gehele polder dienst
zou doen, op kosten van de vier betrokken
gemeenten. De drie overige besturen
waren echter niet bereid om hiertoe
mee te werken.(..) De raden waren het
met de colleges van B&W eens, dat de politie
van hunne gemeenten voldoende
dienst in de Purmer deden. Dat is dus
niet in overeenstemming met de herhaalde
klachten over gebrekkig politie-
Veldwachter met arrestant
toezicht in de Purmer’, WA 9.7.1921
Piet van Dijk, nachtwacht en veldwachter
Als burgemeester Versteeg begin januari 1924 sollicitanten oproept voor de vacante
betrekking van nachtwacht, is het Piet van Dijk die op 1 februari benoemd
wordt. Van Dijk was in 1926 ook afslager van de vis en zou zijn loopbaan bij de
Rijkspolitie eindigen.
Begin april 1928 werd hij op het stadhuis gehuldigd voor het feit dat hij binnen
25 jaar zes kinderen uit het water had gered. In tegenwoordigheid van het politiekorps
overhandigde de burgemeester de redder namens het Carnegie-Heldenfonds
een getuigschrift in lijst en vijftig gulden contanten.
132
Van Dijk attent bij brand
monniCkendam een veilige stad? (slot)
In de nacht van woensdag op donderdag
brak er door onbekende oorzaak brand
uit in de garage en opslagplaats van de
heer Tol man in het Zuideinde. De nachtwacht
van Dijk en dhr. Sta van Uiter, welken
het vuur ontwaarden maakten onmiddellijk
alarm, waarop spoedig een
tweetal brandweerlieden en enkele burgers
met drie slangen op de waterleiding
het blussingswerk werd aangevangen.
Een angstig ogenblik was het, toen de
voorgevel van het gebouw zich begaf en
plotseling over de gehele lengte van de
straat neerstortte, waarbij als door een
wonder geen ongelukken werden veroorzaakt.
De gehele bovenverdieping en het
achtergebouw brandde uit. In het voorgedeelte
dat ook deerlijk gehavend werd,
Nachtwachten van Dijk (l) en Hartwigsen (r) stond de auto van de heer Tolman. Toen
(Collectie G. Bont)
de vlammen geblust waren en de motor
van de wagen werd aangeslagen deed
deze het, tot ieders verwondering, uitstekend, reed met een sierlijke zwaai over
de puinhopen de straat op en maakte voor de heer Ford een uitstekende reclame.
Het kalme weer was mede de oorzaak, dat de brand geen grotere afmetingen heeft
aangenomen, anders waren de belendende percelen zekerlijk in vlammen opgegaan’,
PNHC 24.8.1929.
In november 1932 wordt vermeldt dat nachtwacht van Dijk bevorderd is tot gemeenteveldwachter,
SPC 12.11.1932 en in november 1935 meldt de krant dat hij
begin van die maand is benoemd tot onbezoldigd rijksveldwachter, WA
6.11.1935.
De laatste nachtwacht: Johan Hartwigse(n)
De laatste nachtwacht van Monnickendam is Johan (Jo) Hartwigsen). Hij is vernoemd
naar zijn grootvader, kuiper van beroep, die begin negentiende eeuw vanuit
Braderup naar Monnickendam was gekomen (10).
Johan, geboren op 31 juli 1865, is ook kuiper, als hij op 16 augustus 1894 trouwt
met Sjieuwke van Assen uit Bolsward, geboren op 24 oktober 1863, dochter van
Jan van Assen en winkelierster Jannetje Joekes Dijkstra. Beiden behoren tot de
133

Lutherse gemeente en wonen op het Noordeinde, wijk 3 nr. 42, later op nr. 65. Johan
en Sjieuwke krijgen vier kinderen, waar van er twee jong overlijden.
Per 1 mei 1908 wordt Johan, actief als omroeper in de stad, door burgemeester van
Aken benoemd tot nachtwacht, met een jaarwedde van 201 gulden. Zo’n nevenfunctie
was hard nodig, want de beloning van de nachtwacht was al jaren uiterst
matig, zoals we eerder zagen.
Ook Hartwigsen meldt zich bij het stadsbestuur. Samen met zijn collega Pieter
Leguit (de laatste was ook hooisteker), schrijft hij op 28 juli 1917 een brief. Hij en
z’n collega doen zeven nachten dienst voor slechts f 4,60. Het voordeeltje dat ze
lange tijd hadden, nl. het uitdoven van de gaslantaarns (wat extra betaald werd)
zijn ze door de tijdsomstandigheden (elektrische verlichting had de gaslantaarns
overbodig gemaakt, caeg) kwijtgeraakt. En nu het dijkwerk bijna voltooid is, is
het wekken van de arbeiders vrijwel ook niet meer nodig. Niettegenstaande dat
wij even nauwkeurig onze plichten vervullen, doen wij in deze een beroep op uwe
welwillendheid en macht, om in deze kwade positie verbetering te brengen’.
Hartwigsen eindigt met: ‘Aangezien bovenstaand schrijven buiten critiek is gesloten,
hopen wij op den goedgunstige beschikking en verblijven wij met de meeste
eerbied’.
Het helpt in zoverre, dat beiden vanaf 1 juli een gulden per week toeslag krijgen.
Op 8 maart 1918 schrijft Johan opnieuw een brief: ‘Ondergetekende, gemeente
nachtwacht veroorloofd zich de vrijheid uw edel achtbare heeren vriendelijk te
verzoeken het loon als nachtwacht te verhogen, nu het porren is verboden en er
niet meer wordt bij verdient, is het loon van 70 cent per nacht toch wel wat kort.
Hopende op een gunstige beslissing, noem ik mij uw dienaar J. Hartwigsen.’
Opnieuw blijkt zijn verzoek te hebben geholpen, want met ingang van 1 oktober
van dat jaar wordt zijn jaarwedde en dat van zijn college Leguit verhoogd van f
300,- naar f 400,-, PNHC 20.3.1918 en 16 oktober 1918. De heren bedanken het
stadsbestuur vanwege een verkregen gratificatie, PNHC 21.2.1925.
Zo’n gratificatie ontvingen deze veiligheidsbeambten overigens wel vaker. Vanaf
begin 1900 kreeg de veldwachter f 10,- en de vier nachtwachten samen f 20,- vanwege
buitengewone diensten gedurende de kermis. Dat extraatje was hard nodig,
want het leven werd in de twintigste eeuw gaandeweg duurder en duurder.
Opnieuw salarisverhoging
Een jaar later gaat op 1 oktober de jaarwedde van Hartwigsen en Leguit opnieuw
omhoog naar f 600,- per jaar. Dat zal wel te maken met het verzoek dat de heren
op 10 september 1919 hadden ingediend, om verhoging van hun tractement. Het
argument daarbij was ‘gezien onze functie meest nachtarbeid is en de steeds stij-
134
monniCkendam een veilige stad? (slot)
gendelevensstandaardkunnen
wij met het tegenwoordige
salaris in zoverre niet
toekomen’. Zij leggen hun
omstandigheden als volgt
voor: ‘De diensturen bedragen
thans 40 uur per week,
dat wordt alzoo f. 0,20 per
uur, waarvoor wij bovendien
verplicht zijn zonodig
gratis buitengewone diensten
te verlenen. Benevens
zijn wij genoodzaakt eenige
uren van onze dagtaak af te
zonderenvoor rust. Ook hebben
wij ons rijwiel ten dienste
der Gemeente en doen
onze schoenen en kleederen
Politiewachthuis
slijtage, wat tegenwoordig
niet onderschat moet worden.
Zo ziet u, edele Heren dat wij nog ver beneden een burgerpositie zijn gesalariëerd.
Het is niet uit ontevredenheid doch uit dringende noodzakelijkheid dat
wij tot u komen en hopen en vertrouwen om gunstig beoordeeld te mogen worden’.
Nee, een vetpot is het werk van een nachtwacht nooit geweest.
Gevaarlijk werk
Het beroep van nachtwacht was niet altijd ongevaarlijk was. Genoemde Hartwigsen
had dat al aan te begin van zijn functie aan den lijve ondervonden. ‘Wegens
mishandeling zonder eenige reden van den nachtwacht Johan Hartwigsen is proces-verbaal
opgemaakt tegen P.v D. Jz, alhier’, PC 1.9.1909. Op 17 november kreeg
v D daarvoor vijf dagen gevangenisstraf. (Deze P. van D stond bekend als een notoire
drinker en veroorzaakte heel wat overlast. Zijn naam kom je dan ook regelmatig,
in ongunstige zin, in de kranten tegen).
Einde loopbaan
Als Johan Hartwigsen ruim 66 jaar is, krijgt hij op 1 februari 1932 eervol ontslag
als nachtwacht. Hij wordt benoemd tot buitengewoon veldwachter, hetgeen betekent
dat hij bij bijzondere gelegenheden kon worden opgeroepen om te assisteren.
135

Op 15 maart 1942 is Hartwigsen overleden. Zijn vrouw Sjieuwke was hem op 11
maart 1931 al voorgegaan.
Porren
U las eerder iets over ‘porren’. Dhr. Veltrop (11) schrijft daarover het volgende: ‘Het
was ook de tijd van beroepen die nu al lang niet meer bestaan. Eén van die beroepen
was de porder, de man die als wekker fungeerde en de stadgenoten die vroeg
uit bed moesten wakker maakte’. Zo’n porder was van Dijk. Hij woonde aan de
Korte Burgwal. Bakkers, slagers, boeren en anderen die vroeg op moesten werden
door van Dijk gewekt. Eerst kwam hij vragen hoe laat er gepord moest worden en
op welke dagen. Een keer porren kostte 3 centen, meerdere dagen 5 of 6 centen per
week. Het pordersbaantje werd na de 1e Wereldoorlog overgenomen door de vier
nachtwachten die Monnickendam toen telde: Arie Mol, Gerrit Hoppe, Johan
Hartwigsen en Piet van Dijk’. Bijverdienste dus van deze heren.
De nachtwacht afschaffen?
In de Raadsvergadering van november 1927 wordt de post van nachtwacht besproken.
Het kost de kas f 1200,- per jaar. De heer Wijchers: ‘Zijn er wel termen aanwezig
om die te handhaven? Kadwoude, Ilpendam en meerdere plaatsen houden er
niet een op na, Monnickendam wel. Ik stel voor de nachtwacht af te schaffen’. De
voorzitter geeft aan dat hij van tegenovergestelde mening is. De nachtwacht is
voor velen een schrik. Waarop dhr. Wijchers vraagt: ‘Waarom dan niet in Overleek
en Kadwoude? Waarop de voorzitter antwoord dat het werk daar door de rijksveldwachter
wordt gedaan. Het voorstel van Wijchers wordt afgwezen, PNH
23.11.1927
Maar het bleef Wijchers bezighouden, zoals blijkt uit de Raadsvergadering van 21
november 1929. Hij zegt: ’t Spijt mij om de persoon, maar ik zou de werkzaamheden
van aanplakker in Monnickendam en de Purmer niet extra bezoldigen, doch
dit de gemeenteveldwachter opdragen. Deze is goed gesalariëerd en heeft er tijd
genoeg voor. Ze hebben wel eens gezegd, Wijchers woont op een mooi hoekje, die
ziet wel meer dan goed is. Maar er gaat geen dag voorbij of ik zie de veldwachter
om den hoek bij de Speeltoren staan, misschien wel voor het regelen van het verkeer.
Daarom, zou ik zeggen, heeft hij ook wel tijd voor aanplakken’.
Maar de voorzitter antwoord dat het een politieman is en dat zijn instructie door
de commissaris van de koningin wordt vastgesteld.
Een paar jaar later komt het onderwerp opnieuw ter sprake. ‘De heer Wijchers
merkt op, met betrekking tot de kleding van de gemeenteveldwachter, dat deze
136
monniCkendam een veilige stad? (slot)
soms wat sober aandeed. f 150,- per jaar is toch genoeg? Laat de dienaar van de
Heiligen Hermandad zich voortaan behoorlijk kleeden’. Spreker ziet het nut van
de nachtwachten niet in. Bij de niet geslaagde inbraak bij juwelier Kroone heeft
de nachtwacht wel een persoon gezien, doch niet aangehouden. In Broek in Waterland
wordt iedereen aangehouden, die zich op straat bevindt op een nachtelijk
uur’. De voorzitter meent dat de nachtwachten wel actief zijn geweest. Zij waren
echter lopend, de inbreker op de fiets. Wel is de rijkspolitie gewaarschuwd en zijn
de wegen afgezet, doch de inbreker is ontsnapt. Hij is er tegen om de post nu of
later af te schaffen. Het voorstel van de heer Wijchers krijgt dus opnieuw geen
steun, WA 12.12.1931
Overstroming haalt de landelijke pers
1928. ‘Het was maandag morgen een droevig gezicht, het Oostelijk gedeelte van
de stad diep onder water te zien staan, hier en daar een drijvende ton of een stuk
hout, waartussen de eenden, wellicht blij dat ze nu eens verder konden komen.
Maar voor de bewoners van de buitenwijken zag het er allertreurigst uit. In sommige
huizen een meter water, hierin een stoel drijvende of een mat. Iets verderop
in de rokerijen dreven lege kisten bij honderdtal.
Een leger van persfotografen kwam deze overstroming op de gevoelige plaat vastleggen,
zelfs een filmoperateur ontbrak niet. Dinsdagmiddag is het water weer
geleidelijk weggezakt, vuil, slik en bovendien nog vele, zeer terecht, ‘uit hun humeur’
gebrachte inwoners achter latende. Over dit laatste het volgende: Het heeft
zeer veel ontstemming gewekt dat, hoewel de verschillende nachtwachts de was
van het water hebben gadegeslagen en gezien dat het water ongewoon snel opkwam,
zij de omwonenden niet hebben gewaarschuwd, zodat nu schade is geleden
die men had kunnen voorkomen door de bewoners tijdig te waarschuwen.
Toen het water reeds enige huizen binnendrong, werden de bewoners door enkele
buitenstaanders gewaarschuwd. Hulpvaardigheid is ook een deugd’, PNHC
28.11.1928
Blijkbaar heeft de nachtwacht zich deze kritiek aangetrokken, want als er in januari
1929 weer sprake is van hoog water en ijsvorming rond de Haven, meldt de
krant: ‘Aangezien het ijs begon te werken en er dus gevaar zou kunnen ontstaan,
werden de omwonenden door de nachtwachten gewaarschuwd. Gelukkig ging
het water tegen de morgen langzaam zakken’, PNHC 19.1.1929
Veldwachter Gerrit Nagelhout
Een man die de oudste lezers van ons jaarboekje misschien nog gekend hebben,
is gemeenteveldwachter Gerrit Nagelhout. Hij kwam uit Gaasterland waar hij op
137

20 september 1862 in Mirns en Bakhuizen was geboren. Op 12 mei 1894 trouwde
hij in Gaasterland met Taetkse Bouwhuis uit St. Nicolaasga. Op 5 april 1899 wordt
hij met zijn vrouw en twee kinderen hier ingeschreven. Het jongste meisje, Meike,
geboren op 1 maart, overlijdt nog datzelfde jaar op 30 december. Het gezin behoorde
tot de RK-gemeente.
Op 1 april 1899 werd Gerrit Nagelhout aangesteld als gemeenteveldwachter. Hij
woonde eerst in het centrum op de Middendam, wijk 3 nr. 2/3, maar kwam via
Noordeinde wijk 3/51 op de Nieuwe Zijds Burgwal terecht, wijk 4/201.
Ook Nagelhout had veel te stellen met de jeugd. ‘Onze straatjeugd munt nog
steeds uit door verregaande brutaliteit en onbeschoftheid. Dagelijks zien we, welk
een strijd onze agent
Nagelhout tegen de bengels voert bij aankomst en vertrek der trammen. Is de man
er bij tegenwoordig en rijdt hij mee de stad uit, dan blijven de passagiers gevrijwaard
voor het getier en gevlieg over de balcons, maar zodra hij niet aanwezig is
en elders moet zijn, gaan ze te keer als rotten uit de fabel van La Fontaine en bezorgen
onze stad in den vreemde een slechte reputatie.’ SPC 20.7.1902
Een paar bijzonderheden over Nagelhouts verblijf in Monnickendam, waar hij tot
zijn dood zou blijven wonen. Hij heeft heel wat processen-verbaal uitgeschreven.
Ik pik er twee uit.
Op 2 september 1906 wordt pv opgemaakt tegen P.Z. wegens mishandeling en verwonding
van metselaar P.K. Dat akkefietje had plaatsgevonden tijdens de kermis.
In diezelfde maand wordt pv opgemaakt tegen A. Greuter wegens het op- en afspringen
van de tram, terwijl deze in gang was.
In september 1909 heeft Nagelhout een zekere S.A. aangehouden, voorheen bakkersknecht,
maar nu zwervend. Hij had bij rijwielhandelaar Jansen een fiets verkocht
voor slechts vier gulden. Het vermoeden van de fietsenmaker bleek juist: de
fiets was gestolen. Uit een woning onder Landsmeer, zo bekende de dader tegenover
de burgemeester.
Omdat hij ook nog in Broek in Waterland goud en zilver had ontvreemd, werd de
man daar opgesloten en de volgende dag naar Haarlem getransporteerd om voor
de rechter te verschijnen.
Nagelhout ontving jaarlijks een gratificatie bovenop zijn wedde. Zo bv. in september
1910 tien gulden, wegens buitengewone politiediensten tijdens de kermis. In
december 1918 ontvangt Nagelhout een gratificatie van 35 gulden. In april 1919
138
monniCkendam een veilige stad? (slot)
krijgt hij het zilveren kruis met brevet uitgereikt door burgemeester Versteeg,
wegens twintig jaar trouwe politiedienst.
Voogel over Nagelhout
Dhr. Voogel vertelt over veldwachter Nagelhout het volgende (12):
‘Het was het jaar 1913 en de twee vrienden Andries Greuter en Freek Springer, beiden
15 jaar oud, waren in de Grote Kerk zonder toestemming een kijkje aan het
nemen. Veldwachter Nagelhout had ze gesignaleerd en zat het tweetal op de hielen.
De heren, op de vlucht, belandden in de goot van de noordbeuk, aan de kant
van de ‘Doelen’ en besloten naar beneden te springen. Freek Springer brak daarbij
een been en een pols. Andries Greuter kwam er zonder kleerscheuren vanaf’.
Veltrop over Nagelhout
Dhr. Veltrop (13) noemt veldwachter Nagelhout, als hij iets vertelt over de kermisweek:
‘De kermissen voor 1914 waren hoogtepunten in het leven van de Monnickendamse
gezinnen. Er werd gespaard door jong en oud en zonder veel ongenoegen
werd de kermis week doorgebracht.
Een enkele keer werd
er wel eens gevochten (...) uiteraard
onder invloed van alcohol.
De stad werd in die dagen bewaakt
door één gemeenteveldwachter,
de heer Nagelhout en
één rijksveldwachter, onder
meer de bekende Pater uit Broek
in Waterland. Over de gemeenteveldwachter
zongen wij als
Veldwachter Nagelhout (collectie G. Bont)
jongens het liedje: ‘Nagelhout is
van de winter pas getrouwd, dat
hele kleine stukkie Nagelhout’ en dat kon de man weinig waarderen’. Het was
echter deze Nagelhout, die op zaterdagmiddag twaalf uur het ‘kermisklokje’ dat
aan de Speeltoren hing luidde, waarna het feest kon beginnen. En wie dronken
was, kon er op rekenen Nagelhout tegen te komen’.
Nagelhout alert bij brand
Dat de man z’n werk naar behoren deed, mag blijken uit een bericht van december
1914 ‘Toen de gemeente-veldwachter langs de Binnendijk liep, zag hij uit de
schoorsteen van het perceel , bewoond door F.S. dikke rookwolken stijgen. Vermoedend
dat de schoorsteen in brand stond, begaf hij zich er onmiddellijk heen
139

en waarschuwde S, die met zijn zoon achter het huis aan het werk was. In een oogwenk
waren de drie mannen op de zolder en bleek het vermoeden van de veldwachter
juist te zijn. Het houten deurtje in de schoorsteen was reeds bijna geheel
verbrand, zodat de vlammen zich weldra naar de zolder een uitweg konden banen.
Met vereende krachten was het onheil spoedig afgewend en bleef S. voor erger
gespaard’, PC 16.12.1914
Nagelhout attent op kerstavond
Op kerstavond 1922 was Nagelhout betrokken bij de arrestatie van D.B. Wat was
het geval. Nagelhout surveilleerde bij het gebouw waar het kerstfeest werd gevierd.
Daar zag hij een paar jongens, die hij sommeerde zich te verwijderen en
geen stoornis te veroorzaken. De jongens waren namelijk even daarvoor van het
kerstfeest weggestuurd, vanwege hun gedrag. Maar om toch nog iets van wat er
binnen gebeurde mee te krijgen, gingen ze dieper de steeg in. Daar zagen ze licht
branden bij de heer Meij. Ze ontdekten ook een man die over de schutting klom
en een tweede die zich in de steeg bevond. Toen er over diefstal gesproken werd,
vertelden de jongens dit aan Nagelhout, die tot arrestatie van D.B. overging. De
tweede dader was tot dan toe onbekend gebleven, SPC 6.1.1923
Zigeuners
In mei 1923 werd de burgerij van Monnickendam door de omroeper gewaarschuwd
dat er een groep zigeuners in aantocht was. Met het oog op het lastig vallen
aan de huizen en het wisselen van geld, werden ze door politieman Nagelhout
naar de Kloosterdijk gebracht, waarna de groep verdween in de richting van de
Purmer. Het waren, aldus het krantenbericht, drie woonwagens met onguur uitziende
kerels. De respectievelijke dames echtgenoten vloekten en raasden toen ze
de winkelzaken gesloten vonden, wat men na berichten uit Broek in Waterland
wel genoodzaakt was te doen, SPC 8.5.1923
Nagelhout jubileert
Op 30 maart 1924 was het weer feest in huize Nagelhout. Gerrit was 25 jaar rijksveldwachter,
waardoor hij van Hare Majesteit de gebruikelijke medaille ontving.
Ook het gemeentebestuur liet zich niet onbetuigd. Van hen ontving de jubilaris
een gouden horloge met inscriptie en bijbehorende gouden ketting, PNHC 2.4 en
9.4.1924
De veldwachter gebeten door een hond
Een paar weken later, begin mei 1924, toen dhr. Nagelhout in de Purmer de boerenplaats
van veehouder C. Groot passeerde, werd hij onverwachts aangevallen
140
monniCkendam een veilige stad? (slot)
door diens hond. Het woedende dier trok de veldwachter van zijn fiets en beet een
flink stuk vlees uit een van zijn benen. Per wagen werd de gewonde naar huis gebracht,
waar de wond door de arts werd gekramd. ‘Zijn toestand is thans redelijk
wel, doch hij zal vooreerst nog geen dienst kunnen doen’, aldus het krantenbericht,
PNHC 7.5.1924.
De krant van 28 juni meldt dat gemeenteveldwachter Nagelhout, na een achttal weken
huisarrest, in zoverre genezen is, dat hij weer zijn dagelijkse dienst kan doen.
Diefstal in de tram
Een 15-jarig meisje uit Edam (J.M.K) had begin september 1924 in Amsterdam wat
inkopen gedaan, waarna zij met de tram terug naar huis ging. Haar koffertje met
boodschappen legde zij, omdat het bagagenet vol was, onder een bank, terwijl ze
zelf op het balkon van de tramwagen plaatsnam. Onder de passagiers waren er die
een reisje naar Marken wilden maken. Toen het meisje, terug in Edam, haar koffertje
onder de bank vandaan wilde halen, merkte ze tot haar schrik dat het verdwenen
was. De politie van Edam adviseerde haar onmiddellijk naar Monnickendam
terug te gaan en daar de gemeentepolitie van het voorval in kennis te stellen.
Aldus gebeurde. Veldwachter Nagelhout ging met het meisje naar de Markerboot.
Onder de passagiers bevonden zich ook degenen die met haar in de tramwagen
hadden gezeten. Eén van hen hield het bewuste koffertje op de rug en verklaarde
desgevraagd, dat zij het per vergissing (?) had meegenomen. Het liep goed af. Het
meisje uit Edam kreeg haar eigendom terug, WA 9.8.1924
Alweer feest
Op zaterdag 27 april 1929 herdacht Gerrit Nagelhout de dag, waarop hij dertig jaar
daarvoor bij de politie in dienst trad. Door de Algemene Nederlandse Politiebond
werd hem het gouden dienstkruis voor dertig jaar trouwe dienst uitgereikt. In de
burgemeesterskamer van het stadhuis waren allerlei vertegenwoordigers van zowel
rijks- als gemeentepolitie uit de omliggende plaatsen aanwezig en natuurlijk
ook leden van het plaatselijke korps.
Burgemeester Versteeg sprak lovende woorden (Nagelhouts eerlijkheid en trouw
werden genoemd) en bood namens het gemeentebestuur een zilveren inktkoker
en penhouder aan. Ook de collega’s van Nagelhout spraken de jubilaris toe en
overhandigden hem een cadeau. Nagelhout dankte allen met enkele welgekozen
woorden, WA 4.5.1929
IJsventers met elkaar op de vuist
Twee Monnickendamse ijsventers J.P.M en J.J.W. hadden in augustus 1930, tijdens
de kermis, met elkaar gevochten. Het ging om een pure concurrentiestrijd.
141

Toen veldwachter Nagelhout op het veld arriveerde hadden de twee verdachten
elkaar al te pakken. Nagelhout had niet kunnen achterhalen bij wie de schuld lag.
Tijdens de rechtszitting zei verdachte W dat M een uitdagende houding had aangenomen
en hem herhaaldelijk beledigend had uitgescholden. De kantonrechter
vonniste: f 1,- of 1 dag zitten en voegde daar aan toe (!) ‘Als jullie weer vechten, doe
het dan zo, dat je in Haarlem terecht komt voor mishandeling’.
Een wat merkwaardige opmerking uit de mond van een rechter, lijkt me, WA 30.8
en 13.9.1930
Volkstelling
Eind 1930 vond er een volkstelling plaats. Daarbij werd ook Gerrit Nagelhout, samen
met J. Bootsman, Kl. De Ruiter en Jac. Van de Lingen ingezet, o.l.v. gemeenteambtenaar
ter secretarie, dhr. A. Nagelhout, geen zoon van de veldwachter, WA
22.11.1930.
Nagelhout overleden
Het is maandag 1 november 1937 als de oud gemeenteveldwachter (hij was toen
niet meer in functie) op 75-jarige leeftijd overlijdt. Zijn vrouw Taetske Bouwhuis
heeft hem een aantal jaren overleefd, WA 3.11.1937
Veldwachter trekt z’n pistool
Een paar maanden voor rijksveldwachter W. Schouten naar Oostzaan werd overgeplaatst,
moest hij nog in actie komen. De krant schrijft: ‘Het schijnt gewoonte
te geworden te zijn dat op Oudejaarsavond, St. Maarten en Vastenavond de jeugd
zich aan buitensporigheden te buiten moet gaan. In grote slierten wordt dan door
de straten gerend, allerlei afval meevoerend, vooral lege blikken wat een waar ketelmuziek
veroorzaakt. De bedoeling hiervan is de politie te sarren en relletjes uit
te lokken, waaraan oudere personen nog een handje meehelpen door de jongens
door houding en gebaar aan te moedigen.
Veldwachter Schouten sommeerde, na overleg met de burgemeester, uit elkaar te
gaan. Toen hieraan geen gehoor werd gegeven, loste de politieman enige schoten,
met het gevolg dat het plein om de speeltoren in weinige ogenblikken schoongeveegd
was. Na dit onverwacht intermezzo zat de schrik er zo in, dat de rust spoedig
weerkeerde’, WA 21.2.1931.
Nieuwe verordening voor veldwachters
Op 23 maart 1933 wordt er een nieuwe verordening voor veldwachters vastgesteld.
Een paar bijzonderheden: Hij moet tussen de 25 en 35 zijn bij het begin van zijn
142
dienst. Hij moet in bezit zijn van het gewone politie-diploma, waaruit zijn bekwaamheid
blijkt. Lichamelijk geschikt, waarbij controle van de plaatselijke geneeskundige
wordt ingeschakeld.
Bij volledige dienst krijgt hij 1500 gulden per jaar, voor nachtdienst 1200 gulden.
Uniform en schoeisel krijgt hij bij aanstelling van het stadsbestuur. Vrij wonen
en 1 gulden vergoeding per week (vermoedelijk voor gas en licht). Ook verlof en
vakantie zijn geregeld.
Wat een vooruitgang vergeleken bij lange jaren daar aan voorafgaande. De nachtwacht
was daarmee overbodig geworden.
Slot
monniCkendam een veilige stad? (slot)
Er is een grote hoeveelheid informatie over het ‘politiewezen’ in de zeventiende
tot de twintigste eeuw bewaard gebleven. In drie bijdragen (2010, 2011, 2012) heb
ik uit deze informatie een keus gemaakt en u verteld, hoe de beveiliging van de
stad door de eeuwen heen heeft plaatsgevonden. Dat die veiligheid niet altijd gegarandeerd
was, zal u niet ontgaan zijn. Dat het in de stad niet altijd even rustig
was, daarvan hebt u voorbeelden gelezen. Laten we onze veiligheidsdienaars vandaag
met respect bejegenen. Dat komt ons allemaal ten goede.
De nachtwacht bestaat niet meer. Maar onze voorouders leerden zeggen:
‘Lieve klepper, houdt de wacht; ik ga slapen, goeden nacht’.
143

Naschrift
Over een aantal van de, in de artikelen genoemde mensen, is meer te vertellen dan
in dit verhaal aan de orde kon komen. Een lijst met namen van alle wachtmeesters
en nachtwachten in de negentiende en twintigste eeuw is beschikbaar. Misschien
is er familie van u bij. Wilt u meer over hen te weten komen? Stuur dan een berichtje
naar cae-grootAzonnet.nl.
Geraadpleegde bronnen negentiende en twintigste eeuw:
* Gemeente archief Monnickendam 1814 – 1943 waaronder notulen van B&W en Raadsvergaderingen,
jaarverslagen, persoonsdossiers etc.
* Van Nachtwacht tot computermacht, N. Groeneweg, Europese bibliotheek Zaltbommel
* Van rakkers en gemeente-ezels. De politie in de loop der tijd der tijden, J.W. Koten, Ons erfgoed, 12e
en 13e jaargang.
* De geschiedenis van de Nederlandse politie, C. Fijnaut, uitg. Boom. Samenvatting van vier delen, met
illustraties.
Afkortingen:
Ik heb o.a. gebruikgemaakt van diverse kranten uit de negentiende en twintigste eeuw. Vaak worden er
alleen maar initialen gebruikt, maar de oplettende lezer kan daar wel een en ander uit opmaken.
Dit zijn de afkortingen onder het verhaal:
PNHC – Provinciale Noord-Hollandse Courant\
PC – Purmerender Courant
NPC – Nieuwe Purmerender Courant
SPC – Schuitemakers Purmerender Courant
WA – Waterlander
Noten:
1. Zie voor deel 1 en 2 de jaarboekjes 2010 en 2011.
2. Meer hierover bij Fijnaut, hoofdstuk 1
3. Veldwachters waren vaak gewezen militairen, die de dienst zonder strafblad hadden verlaten.
Oproepen tot sollicitatie waren te vinden in plaatselijke of provinciale nieuwsbladen.
4. Fijnaut, blz. 13
5. Op blz. 107 en 108 van het jaarboekje 2011, meer informatie over de armoede die aan het begin van de
negentiende eeuw was ontstaan.
6. Bedelaars die in Monnickendam werden opgepakt, gingen de cel in en werden daarna door de cipier
naar Hoorn gebracht, waar ze werden vastgezet in het bedelaarsgesticht aldaar. Bedelen was overigens
niet alleen een probleem van die tijd alleen. De Memorialen vanaf 1692 maken er regelmatig melding
van.
7. Zie JOM 2008 blz. 135vv.
144
8. Van Monnikenwerk naar Parochiekerk blz. 86vv. Eigen uitgave van de RK Nicolaas- en Antoniuspa-
rochie, ter gelegenheid van het eeuwfeest van de R.K. kerk aan het Noordeinde te Monnickendam.
9. In JOM 1991 schrijft wijlen dhr. Appel op blz. 37 behartenswaardige dingen over Monnickendam in
de tweede helft van de negentiende eeuw. Daarbij komt, in tegenstelling tot burgemeester Tjeerd van
der Zee (1881vv), burgemeester Frans Nooij er niet zo goed van af. Een man, voormalig apotheker, met
weinig initiatief, die, toen hij in 1854 burgemeester werd, al 60 jaar was. Van der Zee was helaas maar
kort in Monnickendam, van 1981 tot 1984 en vertrok toen naar Enschede.
10. Braderup ligt in de Duitse provincie Sleeswijk-Holstein met als hoofdstad Kiel. Deze provincie was
van oorsprong Deens gebied, maar is in 1864 geannexeerd door de Pruisen en daarmee Duits
grondgebied geworden. Met dank aan dhr. Mol uit Graft die mij hierop attent maakte.
11. Herinneringen aan Oud Monnickendam, J. Veltrop 1975, blz. 75
12. Honderd jaar nering en ambacht in Monnickendam, H. Voogel, Geneaboek, St. Pancras, blz. 171
13. Herineringen aan Oud Monnickendam, J. Veltrop, 1975, blz. 13
Correctie:
In het jaarboekje 2011 zijn op blz. 191 een paar letters weggevallen. De sloper van de Noordeinderpoort
is niet Jan Boot maar Jan Bootsman.
monniCkendam een veilige stad? (slot)
145

4
5
3
1
2
Het Hemmeland van 1879
Siem Koerse
Het Hemmeland is nog volledig boerengebied, dit zal standhouden tot het derde
kwart van de twintigste eeuw.
Op de tekening uit 1879 is de Gouwzee nog Goud-zee. Van een Afsluitdijk is in
1879 nog geen sprake, wel van De Zuiderzee.
Langzaam kwamen er toch andere activiteiten in dit gebied. In de jaren dertig van
de twintigste eeuw werd er al gezwommen bij het Hemmeland. Bekend is het ‘Herengaloppie’
*) uit het eerste kwart van de twintigste eeuw. De heren van de ‘upper
ten’ lieten zich daar, bij warm weer, te water. Waarschijnlijk bij de noordoostpunt
van het Hemmeland ver weg van het gewone volk. (1)
In de vijftiger jaren van de twintigste eeuw werd er ook gezwommen aan de oostkant
bij de Inpamp. (2) Een merkwaardige naam voor een uitgegraven stukje buitenland.
Er kon met een bootje aangeland worden en je kon heen en weer duiken
naar de andere kant van het uitgegraven stukje land. De breedte was maar een paar
meter. Voor deze Inpamp, achter het dijkje, dus in het Hemmeland, lag een soort
kleiput. Niet diep, ook niet groot maar wel tot vermaak van de zwemmende
jeugd.
In het zuiden lag ook nog een zwemmogelijkheid nl. ‘De eerste zee’. (3) Deze
‘zee’ was niet erg populair in de hoek Hemmeland/Waterlandse zeedijk. Door het
los komen van het veen uit de bodem van de Gouwzee spoelde het aan in deze hoek
en was het niet aantrekkelijk om hier te water te gaan. De gangbare naam voor het
aangespoelde veen was ‘koffieprut’. Ook in onze tijd komen aan de oostzijde van
het Hemmeland er nog ‘bonken’ veen omhoog uit de bodem van de Gouwzee.
Deze bieden dan plaats aan zeer veel vogels. Deze ‘bonken’verdwijnen echter vanzelf
weer.
Toen het slootje, dat tussen het Hemmeland en de dijk lag, was gedempt, werd er
een gemaaltje geplaatst om dit gebied droog te houden. (4)
Aan de noordkant van het Hemmeland waren in vijftigerjaren van de twintigste
eeuw enkele opstallen van boer Prins uit Monnickendam. (5)
*)’Herengaloppie’: Herinneringen aan Monnickendam. J. Veltrop.
Kaart, handtekening en datum: collektie C. Bonhoff.
146 147

148
Verslag van Leendert Hordijk over zijn ervaringen
tijdens de oorlogsjaren 1940-1945
Introductie
Op de foto links ziet u Leo Hordijk met zijn groentekar. Hij dreef samem met zijn vrouw Lies
vanaf 1935 in het pand Kerkstraat 12 een groenten- en fruitwinkel en ventte die op deze manier
uit in de wijk. Het gezin Hordijk is echter vooral bekend vanwege het feit dat zij vanaf 1943 tot
het eind van de WOII in hun woning vijf Joodse Nederlanders, het gezin Akker met twee kinderen
en Naatje van Moppes, hebben laten onderduiken en daarmee hun leven hebben gered.
De gevelsteen in pand Kerkstraat 12 met de tekst
‘Voor moffenkracht
en menschenjacht
onden hier vijf
een schuilverblijf’
is een blijvende herinnering aan de heldendaad van de Hordijks.
De familie Hordijk werd na de oorlog, als dank voor de betoonde moed, door de gefortuneerde
fabrikant H. Rabin uitgenodigd om naar Californië te emigreren en daar een grote moderne
woning te betrekken. Dit gebeurde nadat H. Rabin de gevelsteen had gezien en het verhaal over
de onderduikers had gehoord. Aldus vertrok de familie Hordijk in 1955 naar Amerika en Leo
Hordijk werkte daar tot zijn pensioensgerechtige leeftijd in de fabriek van Rabin in Norwalk,
Californië.
In 1984, op 79-jarige leeftijd, begon Leo Hordijk met het op schrift stellen van zijn herinneringen
aan de oorlogstijd. In dit verslag beschrijft hij hoe hij tot zijn besluit was gekomen om zijn
woning beschikbaar te stellen als onderduikadres en wat er in die spannende jaren daarna zoal
was voorgevallen. Niet lang nadat hij met het optekenen van dit stuk geschiedenis was begonnen,
is hij echter overleden. Hierdoor is zijn verhaal helaas (lang) niet compleet. De tekst van
Leendert (Leo) Hordijk vindt u (zonder redactionele veranderingen) hieronder. Het naschrift
is van zijn neef Siem van Altena die de aantekeningen heeft bewaard.
In een toespraak op 10 oktober 2002, naar aanleiding van de restauratie van de gevelsteen in
pand Kerkstraat 12, blikte Harry Voogel uitgebreid terug op dit stuk Monnickendamse geschiedenis.
Deze toespraak staat afgedrukt in het jaarboek 2003.
149

150
1.
‘Na een bezoek aan de markt in Amsterdam was ik lopende via het Waterlooplein
op de terugweg naar huis en was ik getuige van een hartverscheurend tafereel. Er
werden joodse mensen in vrachtauto’s geladen, mannen gescheiden van vrouw en
kinderen. Wanneer je zelf drie kinderen hebt en je ziet dat voor je ogen gebeuren,
dan breekt je hart. Ik zei tegen een man die naast mij stond, moeten we nu zomaar
stilzwijgend dit toelaten? De man zegt, doe maar niets want ze schieten je zo neer,
daar de Duitse militairen zwaar bewapend waren. Bij mijn thuiskomst was ik er
kapot van, daar de Monnickendamse joden reeds allemaal naar Amsterdam waren
getransporteerd. Nadat ik dit had meegemaakt ben ik naar een vriend van mij gegaan
en ik vertelde hem wat ik had gezien die ochtend. Ik zei tegen die vriend, als
ik er iemand mee kan helpen dan kan hij of zij bij mij in huis komen. Meen je dat
zei hij, waarop ik antwoordde: natuurlijk doe ik dat. Nu vertelde hij mij, dat hij
een kennis had die had willen onderduiken, maar toen het er op aan kwam, zag
men daar vanaf. En zo is het menig keer gegaan. Geen mens durfde het aan om
joodse mensen in huis te nemen. Ik vroeg waar of die kennis woonde. Dat was in
Enkhuizen maar hij was inmiddels reeds met zijn gezin naar Amsterdam gebracht.
Later kwam uit dat die vriend van mij zelf reeds een zuster in huis had van
degenen (Hr. Akker en gezin) die later bij mij een onderdak zouden vinden. Amsterdam
was de verzamelplaats waar alle joden uit Noord-Holland en wijde omgeving
naar toe werden gebracht. Dit was een goed doordacht plan van de Duitsers
en N.S.B’ers,
2.
Nog diezelfde avond nadat die vriend (Hr.Jacob Stam) mij het adres had gegeven
ben ik naar die joodse mensen in Amsterdam gegaan. Ik belde aan en na een poosje
ging er een klein raampje in de deur open. Een man maakte de deur van een
groot herenhuis open en ik vertelde hem dat ik een kennis en vriend van de Heer
Stam was en dat hij mij de verhalen had verteld van de vele teleurstellingen die hij
met betrekking tot onderduikpogingen had meegemaakt. Ook z’n beste vrienden
durfden het niet aan. Ik vertelde hem dat hij en zijn vrouw en kinderen welkom
waren in m’n huis te Monnickendam.Hij zei: jongen, dat is een goede daad. Ik zal
je m’n leven lang er dankbaar voor zijn. Ik vroeg hem toen, wanneer denk je te
kunnen komen. Hij zei daarop dat z’n 2 kinderen (een meisje en een jongen) een
plaatsje in Friesland was toegezegd, maar dat was op het laatste moment afgezegd,
daar ze het niet aandurfden. Ik vroeg toen hoe oud ze waren, dat bleek 14 en
12 jaar te zijn. Ik dacht bij mezelf dat zijn kinderen, die oud genoeg zijn om op
eigen benen te kunnen staan en weten wat zij wel of niet moeten doen. Ik zei tegen
de heer Akker, weet je wat, jullie komen met z’n vieren naar mij toe. Ik zag aan z’n
gezicht dat daarmede alle zorgen waren weggevaagd. Wij zullen nooit onder
woorden kunnen brengen wat datgene voor ons betekent. Ik vroeg hem wanneer
hij van plan was om te komen. Omdat hij bij de joodse raad was, dacht hij nog genoeg
tijd te hebben voor dat hij aan de beurt was om op transport te worden gesteld.
Achteraf gezien heeft de joodse raad alle gegevens aan de Duitsers verstrekt,
waardoor ze zelf dachten, dat ze hun eigen leven konden redden. Ik heb er zo mijn
gedachten over laten gaan. Op de terugweg heb ik al lopen te denken, hoe of wat
ik moest doen om een veilige schuilplaats te vinden voor in tijden van nood. Je
hebt wat beloofd en dan moet je het ook volbrengen en niet terug krabbelen. Nu
hadden wij een groot huis met hoge kamers die indertijd van een plafond waren
voorzien dat wel een halve meter onder de zoldering van de bovenverdieping was
gelegen en zodoende ruimte bood voor een schuilplaats.
3.
verslag van leendert hordijk over zijn ervaringen tijdens de oorlogsjaren
Ik heb daarna een timmerman (Teun Mol was z’n naam) geraadpleegd en mijn
idee voorgelegd. Ik vertelde hem dat ik wel eens het een en ander clandestien deed
en wat weggeborgen moest worden indien er een controle of zoekactie zou plaatsvinden.
Wat is je plan vroeg hij. Ik wees hem op de plafonds, dat een mooie ruimte
bood voor een geheime bergplaats. Hoe wil je dat maken vroeg hij, en ik stelde
hem voor om een zwevende vloer te maken zodat er een grote ruimte ontstaat
waar het een ander kon worden verborgen. Het was een oud huis met zware binten,
om de meter een dikke balk, dat is dus zo maar niet voor elkaar. Ik zeg zoek
het maar uit en geef me opgave van de prijs. Een paar dagen later kwam hij bij me
met het gehele plan op papier. Toen het werk gereed was, konden we zien dat het
een goed idee van mij was geweest. De opening in de vorm van een luik was in een
donkere hoek gemaakt waardoor iemand die hiermede onbekend was, het ook nu
nog niet had gevonden. Het luik was gecamoufleerd met ijzeren buizen, zoals ze
in die tijd werden gebruikt voor elektrische bedrading. Voor dat de familie Akker
bij mij kwam, ben ik nog verscheidene keren naar hen toe geweest met voedsel en
vis. Voor dat de familie evenwel kwam ben ik eerst nog naar onze huisarts Dr.
Scholte geweest, want die was met een joodse vrouw gehuwd en omdat het een
gemengd huwelijk was, kon zij bij haar man blijven. Zij moest echter wel een davidster
met de letters jood er op dragen, hetgeen zij ook deed. Ik vertelde aan hem,
wat ik van plan was en vroeg hem of hij bereid was om medische hulp te bieden
indien er één ziek mocht worden. Leo zei hij, dat is een goede daad van je, ik zorg
voor alle medische hulp welke je ook mocht verlangen en als ik die hulp niet kan
bieden zorg ik wel dat een andere arts die kan geven. Dat was voor ons een hele
geruststelling want je zou voor problemen kunnen komen te staan indien er één
ziek zou worden of ergere dingen zouden gebeuren.
151

4.
Nadat ik bij de huisarts op bezoek was geweest, werd er om 10 uur s’avonds op de
deur geklopt, ik dacht zo bij me zelf, zou er nu al wat aan de hand zijn. Maar door
de deur waar glas in zat, zag ik twee brillenglazen schitteren en een stem zei: goed
volk Leo, het geen een pak van mijn hart was. Het was Dr.Scholte en ik vertelde
hem dat ik geen zieke mensen had. Dat weet ik zei hij, maar kun je nog een gast
in je huis opnemen. Toen vertelde hij, dat zijn schoonmoeder hem vanuit Den
Haag had gebeld, dat zij op een verkeerde plaats was beland en daar zo spoedig
mogelijk vandaan gehaald wilde worden. Inmiddels was zij reeds gehaald en ik
weet ook door wie, maar dat staat hierbuiten. Ik vroeg wanneer zij kwam, hij zei
zo gauw mogelijk. Indien het nu uitkomt dan graag. Ik vertelde hem dat ik nu
geen bed klaar had staan, maar geen half uur later stond de schoonmoeder van de
dokter in ons huis. Heel schuchter en met een mager gezicht stond zij voor ons.
M’n vrouw Lies was ook al bij ons groepje komen staan en maakte kennis met onze
nieuwe vriendin. Van slapen is die avond en nacht niet veel gekomen. Maar Jans
Tol onze hulp in de huishouding was reeds ingelicht over al hetgeen we begonnen
waren en zou alles ook strikt geheim houden. Nadat zij geruime tijd alleen bij ons
was kregen wij van de familie Akker bericht of ik ze zo gauw mogelijk zou kunnen
halen, want ze waren s’avonds opgepakt en naar de Hollandse schouwburg gebracht.
Toen ze daar waren zat het al vol met joden die al werden ingeladen om op
transport te worden gesteld. Toen hij er met z’n vrouw stond zag hij een politieman
en vroeg aan hem is er geen weg om hier uit te komen. Hij zei: ik ga naar die uitgang
en wanneer ik knik kom je hierheen en dat is hun behoud geweest. Ze moesten door
verschillende obstakels voor ze de weg naar huis hadden gevonden.
5.
Zodoende werd ik de volgende morgen ingelicht. Ik ben zo vlug als het mogelijk
was er heen gegaan. Hun kinderen waren al een paar dagen tevoren opgepikt geweest
maar waren door een ambulance weer thuis gebracht. Volgens de heer Akker
is dat een wonder geweest, dat dit hen was overkomen zo dicht bij de dood en toch
nog gered. Aldaar aangekomen heb ik gezegd Mijnheer Akker u en uw vrouw lopen
voorop, doe net of er niets aan de hand is. En de twee kinderen moeten met
tas of boek lopen, zodat het lijkt of zij naar school gaan. Wanneer zij bij het trambootje
komen, dat hen naar de overkant van het IJ zal brengen, dan niet bij elkaar
gaan zitten. Ik zelf zou een 50 meter achter hen aan lopen en kijken of alles goed
ging en dat lukte uitstekend. Ik had ook tegen hen gezegd, dat wanneer de tram
in Monnickendam aankomt bij de eerste halte, zij eerst een paar minuten moesten
wachten om mij de tijd te geven naar huis te lopen. Toen ik de winkel binnenstapte,
stond het vol met klanten en mijn vrouw was hen alleen aan het helpen. Ik
152
ging onmiddellijk meehelpen en na een poosje stond de familie Akker ook in de
winkel. Ik gaf een sprong opzij en riep daar heb je m’n Neef uit Rotterdam, die ik
in jaren niet meer heb gezien, zeker hier naar toegekomen vanwege de schaarste
aan voedsel. Kom er in en loop naar achteren, daar is Jans en die zal jullie wel ontvangen.
Even later ben ik zelf naar de keuken gegaan en heb ze direct naar de zolder
gebracht waar we voor zover we in staat waren het een en ander hadden ingericht.
Op dat moment hebben ze niet kunnen bevroeden dat zij daar meer dan 2
jaar zouden moeten blijven. Er werd uiteraard kennis gemaakt met Jans en Mw.
van Moppens dat was de naam van de schoonmoeder van onze huisarts. Ik zeg:
trek jullie schoenen maar uit zodat we beneden niet kunnen horen dat erboven
wordt gelopen. Er moest overal op gelet worden dat er geen geluiden van boven
kwamen. Voorlopig ging alles goed, maar wij hadden ook een knecht, die bij ons
‘s middags at, maar die niet op de hoogte was van de onderduikers en ook nooit
iets heeft bemerkt van dat alles. Als het eten naar boven gebracht moest worden
en Jan zat dan al in de keuken, dan zei ik tegen Jan (van Zanten was zijn naam)
kijk eens of het paard er nog staat of een of ander karweitje en dan liep hij altijd
morrend weg en zei, ik heb ook altijd een klusje net voor ’t eten.
6.
verslag van leendert hordijk over zijn ervaringen tijdens de oorlogsjaren
Leo Hordijk met groentekar op de kade van de Haven
Maar verder heeft hij nooit iets gemerkt. Na de oorlog heeft hij mij bedankt, dat
wij hem zo buiten de wetenschap van de onderduikers hebben gehouden, zodat
hij nooit iets heeft gehoord en geen geheimen mee heeft hoeven te dragen. Maar
153

een ander probleem deed zich voor, en dat was Mw.Scholte (de echtgenote van de
huisarts) die kwam veel te veel naar haar moeder kijken, hetgeen risico met zich
meebracht. Ik ben daarom naar hen toegeweest en hen duidelijk gemaakt dat dit
niet langer kon, daar we allen gezond waren. Dat heeft de dokter zelf opgelost.
Ook kwamen kleine tekortkomingen voor de dag, zo o.a slechts één w.c. die buiten
stond. Ook hadden wij een oom in huis, die z’n vrouw (een zuster van mijn schoonmoeder)
was overleden. Die man was zo van streek en zag het niet meer zitten,
waarna hij in het oude mannenhuis is gegaan. Je kunt dus begrijpen, voor welke
problemen wij alzo kwamen te staan en die weer snel opgelost moesten worden.
Het is allemaal voortreffelijk gegaan, zodat ik wel door kan blijven schrijven, want
er zijn zo veel dingen gebeurd waarmee een boek zou zijn te vullen. Zo had o.a.
de heer Akker een partij sigaren mee gebracht waar we veel te hard aan hebben
getrokken, want later toen ze opgerookt waren, hadden we er spijt van dat we er
niet langer mee hadden gedaan. Zo waren er nog meer dingen, waar we niet op
gerekend hadden. Op een avond kwam Dr.Scholte naar ons toe en vertelde ons,
dat hij een andere plaats voor zijn schoonmoeder had gevonden, want zo zei hij:
vijf mensen op één adres ondergedoken kan nooit goed gaan op de duur. Ze werd
dezelfde avond nog gehaald en zou volgens de dokter naar Brabant gaan, maar
later bleek dat ze niet verder dan het Zuideinde bij Dirk Boerlage tegenover mijn
schoonzuster is gekomen. Als wij zondags daar op bezoek kwamen, kon zij ons
zien gaan. Ook Manuel de Leeuw was daar onder gebracht, maar die heeft wel een
aantal keren van plaats moeten wisselen. We kregen bericht dat we onze radiotoestellen
moesten inleveren, op straffe van levensbedreigende waarschuwingen indien
we daar geen gehoor aan zouden geven. Ik had een nieuw toestel, maar ik heb
een oud ding op het stadhuis gebracht, ze hadden nog nooit zo een bijeen geraapt
stelletje bij elkaar gezien. Het waren echter ook stadgenoten die aan de goede kant
stonden en de toestellen in ontvangst namen tegen een afgiftebewijs.
154
7.
Maar dat toestel wat ik dus heb achtergehouden, heeft ons veel waardevolle meldingen
gegeven. Niet alleen de Nederlandstalige uitzendingen vanuit Engeland,
maar ook de Engelstalige, Radio Oranje en de Belgische uitzending van Jan Moedwil,
die altijd eindigde met de woorden: zonder er op te pochen en toch zullen we
ze krijgen die moffen. Ik gaf aan mijn zwager de laatste berichten door. Ik heb
eens een week op bed moeten liggen vanwege mijn rug waarvan ik veel last had.
Ik lag in de woonkamer en als er nieuws was, dan schreef Dhr. Akker het op een
stukje papier en liet het zo naar beneden op mijn bed vallen. Herman kon niet
begrijpen (Herman was de broer van mijn vrouw) hoe ik alles zo gauw wist. Ik zei
Herman niets vragen alleen maar luisteren. Later vertelde hij ons, ik heb nooit uit
verslag van leendert hordijk over zijn ervaringen tijdens de oorlogsjaren
kunnen vinden van wie je die berichten kreeg. Ik heb wel eens staan te kijken, wie
er bij jullie binnenkwam om die gegevens door te geven. Dit was nu ook weer zo’n
voorval, waarbij je toch vooral voorzichtig mee moest zijn. Maar de toestand werd
elke dag benauwder, alles was op de bon gezet. In de grote steden werd het heel
erg met de voedselvoorziening. Wij op het platte land konden nog wel het een
ander op de kop tikken bij goede kennissen en bij een of andere boer zoals o.a.melk
en boter voor geld en goede woorden. Maar er kwamen steeds meer mensen uit
Amsterdam, die voor eten de boer opgingen. Er waren goede boeren die uitstekend
hebben meegeholpen om ’t leven te verzachten. Zij konden ook niet iedereen
helpen en moesten aan hun verplichtingen wat betreft de leveringen voldoen,
waarvoor ze door de Duitse weermacht aansprakelijk werden gesteld. Maar ook
hier was kaf onder het koren. Volgens een oud spreekwoord: die zich verrijkt door
het leed van een ander enz. Maar genoeg hierover, wij allen weten wie dit waren.
Even op de onderduikers terug te komen, Mw.van Moppens die bij ons was weg
gehaald, was ineens weer terug gekomen, want er was een persoon in Monnickendam
gearresteerd die wist dat er bij Dirk Boerlage ondergedoken mensen waren.
Wanneer hij zou doorslaan, zou dit gevaarlijk zijn. Dus Mw. van Moppens was
weer op het oude nest bij Lies en Leo en we hadden weer een vol huis. En zo leefden
wij maar onder spanning door. We raakten er al een beetje aan gewend, maar
mochten niet onvoorzichtig worden en altijd ogen open houden voor elk ding dat
plotseling komt opdagen en waar je niet aan gedacht zou hebben. Ik had een heel
goede vriend Piet Doets was zijn naam. Ik hielp hem wel eens, wanneer hij naar
Purmerend ging op dinsdag, dan was het marktdag, dat was voor hem evenals vele
anderen boerenzondag en die wilden ze voor geen goud missen.
8.
Als ze niet naar de markt waren geweest, was het niet best en ook niet voor z’n
vrouw, want die kon dan geen goed doen. Ik hielp hem in de hooitijd samen met
mijn zoons Piet en Wim om het hooi op tijd binnen te krijgen, Zoals ik al eerder
vermeldde met betrekking tot goede en slechte boeren. De heer P. Doets was grof
in de mond, maar zijn hart zat op de goede plaats en daar hebben we veel aan te
danken gehad. Hij heeft er namelijk voor gezorgd, dat ik een koe kreeg op mestcontract,
zo noemde ze dat, dan moest hij weer worden geleverd als hij vetgemest
was. Maar voor mij was het een goede melkgever, genoeg melk waar Hr.Akker
menig pondje boter van heeft zitten schudden, de ene dag wat langer dan de andere,
maar het kwam altijd weer goed uit. Ik schrijf dit als een anekdote om wat
er al niet uit te zoeken was hoe we met zoveel mensen in ’t leven kunnen blijven.
Als ik daar aan terug denk dan hebben we kracht naar kruis gekregen, hetgeen
m’n vrouw en ik wel hebben ondervonden. Ik was op een avond mijn koe gaan
155

melken, die liep bij Pauw Bark in het weiland, waar ik wel eens voor melkte als hij
op ongelegen dagen iemand nodig had. Dat was dan elkaars handen wassen zoals
de oude mensen dat vroeger uitdrukten. Wat hebben we daar een goede voedselvoorziening
van gehad. Maar op die dag terug te komen dat ik daar aan het melken
was, het was naar ik meen in augustus, de datum ben ik kwijt, zo ongeveer tussen
5 en 6 uur, het was een hete dag geweest en tijdens het melken pakte zich donkere
wolken samen waaruit het in de verte al donderde en alles ging zo snel in z’n
werk, dat er een hevige wind opstak, niet mooi meer, ik kon de melk niet in de
emmer krijgen zodat ik hem maar op het land heb uitgemolken. Bij het naar huis
gaan stond Piet Kwakman bij het joodse kerkhof met zijn pet diep over z’n oren
bij de muur van het oude kerkhof (zoals in dat versje gezongen werd.) Hij zei tegen
mij: je mag wel gauw naar huis gaan, want je dak is van je huis gewaaid. Mijn
knieën begonnen te knikken en ik zag ze al voor mij, al die mensen in m’n huis,
open en bloot. Het spelletje zou gelijk over zijn. Hoe dichter ik bij huis kwam en
naar mijn huis keek, zag ik evenwel niets.
156
9.
Maar net toen ik door de achterdeur naar binnen ging, kwam mijn vrouw me al
tegemoet om te zeggen dat er een groot gat in het dak was gewaaid. De buren kwamen
al om te helpen. Maar Lies mijn vrouw zei: mensen we kunnen nu toch niets
doen en ook de heer Jacob Stam was al aan komen lopen en die heeft ook iedereen
tegengehouden. Het was een wervelwind geweest, want ook bij anderen waren
pannen van het dak gewaaid, maar niet zo erg als bij ons. We hebben onze gasten
in hun kamer laten zitten totdat alles voor zover weer was geregeld. Er was een
gat weggedrukt, niet aan de kant waar de wind opstond, maar aan de luwe kant
(10 meter lang en 2 meter breed) al de pannen lagen bij buurman Lammes in zijn
tuin en op zijn dakgoot. Dezelfde avond ben ik weer naar Teun Mol gegaan om
het te laten maken. Nu dat zou de andere morgen zo spoedig mogelijk gemaakt
worden. Dat was dus ‘s morgens vroeg op en vroeg ontbijten want om 8 uur zouden
de timmerlui al komen. Het heeft anderhalve dag geduurd voor het gereed
was. Als het koffietijd was, dan riep ik vanonder aan de trap: De koffie is klaar
hoor! Zodra ze beneden waren konden de gasten weer het een en ander doen. Ik
hield ze nog wel even aan de praat en zei: we beginnen weer hoor! Dat was voor
hen het teken om zich weer koest te houden en een boek te gaan lezen. Dat zijn
dingen waar je voor komt te staan, waar je helemaal niet aan zou durven denken.
Maar het was nog niet helemaal achter de rug. De nieuwe pannen moesten nog
vast gesmeerd worden met cementspecie en daar heeft een man ook nog anderhalve
dag aan gewerkt. Na de oorlog kwam deze man als eerste om ons te feliciteren.
Hij zei: ik heb daar haast 2 dagen gewerkt en niets gehoord noch gezien, het-
verslag van leendert hordijk over zijn ervaringen tijdens de oorlogsjaren
geen voor hem ongelooflijk was. Indien we achteraf dit alles bekijken, dan wordt
ons leven toch anders geregeld dan we hadden voorzien. Mijn vader zei altijd:
jongen prent dit in je geheugen – acht is meer dan duizend – ik had liever duizend,
maar nu heb ik hem pas begrepen. Zo gingen de dagen en maanden voorbij, het
zouden jaren worden. Het zou een sleur zijn geworden maar daar stonden we niet
bij stil.
10.
Voor ons gold het mooie spreekwoord – horen zien en zwijgen – twee dingen die
ons goed van pas zijn gekomen. Ik moet hier ook vermelden, dat in al die tijd dat
ze bij ons zijn geweest, er niet één verkeerd woord is gevallen. Wanneer het Vrijdagavond
was en de zon ging onder, dat was voor hen de Sabbat, die inging. En
dan werd het keppeltje opgezet en het brood uitgedeeld. Zelf ben ik er ook dikwijls
bij geweest en mij werd dan ook een stukje op de tong gelegd. De heer Akker
zei dan de gebeden op fluisterende toon op. Zo verstreek de tijd, de berichten werden
goed, zoals ons werd verteld, maar de honger werd erger en erger. Mijn buurman
Dirk Ton, een slager van beroep, had een beste koe clandestien gekocht ( zo
als dat werd genoemd.) En die moest geslacht worden, dat was nog voor dat ik de
joodse familie in huis kreeg, ik had dit al eerder moeten schrijven, maar daar ik
schrijver noch dichter ben, zijn dit toch allemaal voorvallen die ik heb meegemaakt.
Er zal er nog wel één in mijn gedachten komen. Ik schrijf dit namelijk op
bijna 79 jarige leeftijd. En om dan alle gebeurtenissen achtereen in de juiste volgorde
neer te schrijven zoals we ze indertijd hebben beleefd, valt niet mee. Maar ik
doe het voor het nageslacht en voor mijn kleinkinderen, zodat die weten dat het
een ware geschiedenis is geweest. Nu om met mijn verhaal verder te gaan over de
koe, die bij mij in de keuken geslacht zou worden. We hadden een stelling met een
takel gemaakt zodat wij dachten dat alles goed zou gaan. Laat ik nu weer die rugpijn
krijgen, waar ik bijna elk jaar mee te kampen kreeg, waardoor ik zelf niet staat
was om mee te helpen. O zegt Dirk Ton maak je maar niet druk, ik vraag Gerrit
Veltrop wel (ook een slager van beroep.) En dat zou dan de volgende morgen vroeg
moeten gebeuren. Het zal zo ongeveer 4 uur in de morgen zijn geweest, dat ze met
de koe binnen kwamen. Lies mijn vrouw was ook wakker geworden en zei tegen
mij: jij bent toch wat begonnen. Nu zeg ik zo dadelijk hoor je een klap en dan ligt
hij. Even later klonk een klap en een bons, waarna Dirk Ton en Gerrit Veltrop de
keuken uitkwamen. Ze hadden mis geschoten en ik er uit in nachtgewaad. Ik deed
de deur open en zag in een paar seconden de koe de gang inkomen en naar de
slaapkamer. Ik dacht bij me zelf, ik dood of jij dood en ik pakte hem bij zijn horens
en draaide zo zijn nek naar beneden.
157

158
11.
Inmiddels was Dirk weer komen kijken en gaf hem een gericht schot, maar dat
was het einde nog niet, want er moest eerst nog wat anders gebeuren. Het beest
lag met zijn poot te slaan tegen een kastdeur, waar allemaal keukenbenodigdheden
aan de binnenkant hingen en dat maakte een geweldig lawaai. Ik zag al een
raampje bij de buren opengaan en ik met een gebroken rug wilde die poot tegen
of vast houden en daar krijg ik toch een klap, dat ik haast dubbel onder het fornuis
lag. Alles onder het bloed, want ze hadden zijn nek al afgesneden dus reken zelf
maar uit in wat voor een toestand wij terecht waren gekomen. Het is evenwel goed
afgelopen. Het vlees werd verdeeld, zodat ieder weer tevreden was. Het was voor
mij echter een gebeurtenis om nooit meer te vergeten. Ze zullen wel zeggen, hoe
kon je die koe nu bij zijn horens vasthouden. Maar wanneer je in nood bent, dan
ben je sterk en weet zelf niet waar een mens toe in staat is. Het had zo moeten zijn!
Ik kan nu wel doorgaan en verder schrijven over de honger. Dat het erg was als je
die vermagerde mensen zag gaan met fietsen zonder banden, alleen met een tuinslang
of massief rubberen strip om de wielen. Zij kwamen lopende van Amsterdam
naar diep in Noord-Holland en gingen overvaren naar Friesland. Het was
gewoon niet om aan te zien. Ieder moest voor zichzelf zorgen om aan eten te komen.
En als ze dan wat bij elkaar hadden verzameld werd het vaak door de Duitsers
en hun vrienden weer afgenomen. Ook moet ik hier nog iemand noemen, die
Monnickendam nooit mag vergeten, Hij was nl. met een schip met aardappelen
van uit Friesland onderweg naar Amsterdam en moest dit schip lossen voor de
Duitse weermacht. Want er zouden troepen Duitse soldaten komen om uit te rusten
voor 14 dagen om daarna weer goed gevoed naar het front terug te kunnen
gaan. In Monnickendam waren ook een paar honderd Duitse soldaten
in scholen gelegerd en bij Gerard Oud (Cafe Bellevue) stond de keuken. Als groentehandelaar
had ik een toewijzing ontvangen, want alles werd op punten verkocht,
hetgeen niet zo eenvoudig is om uit te leggen. Het ging namelijk zo, wanneer
je aanneemt dat er 100 punten zijn te verdelen, dan kreeg je voor elke punt
die aan je werd toegewezen 1/100 gedeelte van de te verdelen partij.
Maar de tuinders brachten niet alles naar de veiling en verkochten hun producten
ook voor gewone prijzen aan de burgers. Een en ander ging echter niet naar de zin
van onze vrienden en zij kwamen zelf naar de veiling of markten met een brief bij
zich (een vordering)
12.
Om daarmede op te eisen wat zij nodig hadden en zodoende werden onze porties
steeds maar kleiner. Ik ben zelf op mijn manier ook naar een oplossing gaan zoeken.
Ik ben naar het Westland gegaan waar ik ook heb gewerkt. Dit was in Wate-
verslag van leendert hordijk over zijn ervaringen tijdens de oorlogsjaren
ringen, vlak bij Rijswijk waar ik bij C.v/d Eijk heb gewerkt. Daar had ik vele bekenden
onder de tuinders en het veilingpersoneel. En pratende weg, dat uiteraard
over de nijpende voedselvoorziening ging zei men tegen mij: Leo jij komt uit
Monnickendam, is daar nog vis of kaas te krijgen? Ik zei wanneer jullie een vracht
groenten bij elkaar zien te zoeken, dan breng ik voor jullie vis of wat er ook te eten
is, mee. Ik ben verscheidene keren heen
geweest en kreeg dan vrachtbrieven
van de veilingmeester mee, waarin
keurig stond vermeld het aantal kisten
en het eindbedrag, waardoor ik ongestoord
door de Duitse controleposten
heen kon komen.Ik liet de veilingbrief
maar zien en ik kon doorrijden. Eens
hebben ze onder het rijden door, 4 kisten
met druiven leeg gestolen. Hoe of
ze dat hebben geflikt, is altijd een raadsel
voor ons geweest. En we hadden een
auto die op antraciet van een potkachel
liep (gasgenerator) en slechts 35 km per
uur reed, sneller ging hij niet. Een keer
was ik al dicht bij huis beland en ik had
nog een sigarettenbon, zodat ik stopte
De familie Hordijk in 1955, vlak voor hun op het Rokin te Amsterdam bij een ta-
emigratie naar Amerika.
bakswinkel. Toen ik de winkel uit
kwam stond er een controleur bij de
auto en vroeg mijn papieren, toen hij daarin had gekeken, vroeg hij mij of ik het
touw en het zeil van de auto los wilde maken. Ik zei tegen hem: u bent controleur
en wanneer u de brief niet vertrouwt, maakt u het zelf maar los en ook weer vast
zoals het heeft gezeten. En dat hielp, hij gaf de veilingbrief terug en we konden
doorrijden. Dat was ook de eerste keer dat ons dat is overkomen.’
Naschrift 2002 – Siem van Altena
Helaas eindigt hier het verslag van Leo Hordijk, doordat hij ziek werd. De bedoeling
was om dit relaas nog af te maken, maar daar is hij niet meer aan toegekomen.
Hij is namelijk kort nadat hij een en ander had opgeschreven overleden, te weten
op 2 mei 1984. Wij (m’n vrouw en ik) waren ten tijde van z’n overlijden in California.
Van mijn neven en nichten hoorde ik dat hij bezig was om zijn ervaringen
tijdens de oorlogsjaren op schrift te zetten. Hij was daar toe aangezet door vrien-
159

den en bekenden, die dikwijls zijn verhalen gehoord hadden en er bij hem op aandrongen
dit op te tekenen, zodat deze gebeurtenissen voor het nageslacht bewaard
konden blijven. Ik heb er destijds kopieën van laten maken en meegenomenomzenogeensdoorte
lezenen zonodigvanop-ofaanmerkingente voorzien.
Op het moment dat hij hiermede begon was hij bijna 79 jaar en zo als hij zelf reeds
schrijft, was hij schrijver noch dichter. Hij beschikte echter wel over een zeer goed
handschrift en voor z’n leeftijd (daarbij rekening te houden dat hij reeds bijna 30
jaar in Amerika woonde en de Nederlandse taal niet meer dagelijks onder ogen
kreeg) toch betrekkelijk goed Nederlands schrijft, al hoewel er al enkele engelse
woorden doorheen liepen. De kopieën waren bij mij op onverklaarbare wijze zoek
geraakt. In 1994 had ik ze nl. nodig om een verzoek te schrijven aan de Israëlische
Ambassade voor toekenning van de Yad Vashem-onderscheiding. Maar zoals ik al
aangaf waren toen de kopieën niet te vinden. Ik zelf wist al veel van deze geschiedenis
en heb toen ook het enige levende lid van de onderduikerfamilie aangeschreven,
waarvan ik nog enige details te weten ben gekomen. Mede door aanspo-
Familie Hordijk voor hun woning in Norwalk, Californië
ring van de heer Dirk Stam heb ik het verzoek samengesteld en doorgezonden. De
heer D.Stam was nl. in 1994 bij me geweest, om bij de 50e herdenking van de bevrijding
in 1995, waarbij in Monnickendam een straatnaambordje zou worden
onthuld van de Leo Hordijkstraat en daarbij alle vijf kinderen van Leo Hordijk
met hun echtgenoten aanwezig zouden zijn, dan ook de onderscheiding te kunnen
uitreiken. Wij zijn samen naar de Gemeente gestapt om te proberen dit voor
ons te verzorgen. We kregen echter te horen dat dit op zo’n korte termijn niet was
te verwezenlijken. Dirk vroeg toen aan mij, jij bent familie en probeer jij het dan
160
verslag van leendert hordijk over zijn ervaringen tijdens de oorlogsjaren
om die onderscheiding aan te vragen, hetgeen door mij toen is gedaan. Hoewel
één en ander heel lang heeft geduurd is het toch gelukt dat deze onderscheiding
op 20 november 1998 op het terrein van de Israëlische Ambassade te Los Angeles
is uitgereikt en waarbij ik was uitgenodigd en ook aanwezig was. Ik heb daarvan
een videoverslag gemaakt. In 2002 werd ik benaderd door de heer Harry Voogel
i.v.m. de vernieuwing van de gevelsteen in het huis Kerkstraat 12. Toevallig werden
juist dezer dagen bovenvermelde kopieën door mij weer gevonden, zodat ik
nu 18 jaar later opnieuw het relaas heb doorgelezen en nu ook nog van enige opmerkingen
wil voorzien.
Allereerst heeft Leo Hordijk al aangegeven dat zijn relaas niet in chronologische
volgorde is neergeschreven. Voorts schrijft hij dat hij werd gebeld door de fam.
Akker om hen zo spoedig mogelijk op te halen. Leo beschikte echter niet over telefoon.
Hoe het contact tot stand is gekomen is nu niet meer te achterhalen. Op
pag.5 van het verslag wordt dan verteld hoe de fam. Akker in Monnickendam aankwam
en werd verwelkomd in de winkel met zoals Hordijk het zelf uitdrukte:
jullie zijn gekomen vanwege de honger. De familie kwam in mei 1943, toen was
er nog geen sprake van honger, bovendien stonden er vele klanten in de winkel
wat er op duidt dat er nog het één ander was te krijgen. Hij zal dus wel een andere
smoes hebben gebruikt, om bij de aanwezige klanten geen argwaan te wekken. In
pag. 6 van het verslag wordt een oom genoemd, die op het moment dat de joodse
onderduikers kwamen, bij hem in huis was. Dat was de heer Simon Schot die met
een zuster van Leo z’n schoonmoeder getrouwd was geweest nl. Geertje Uidam.
Zij hebben achteraan in het Noordeinde gewoond. De heer Schot is lange tijd organist
geweest in de Lutherse Kerk. Z’n vrouw liep met een petroleumwagentje
te venten door Monnickendam. Uit eigen wetenschap is mij bekend, dat de familie
niet kon begrijpen dat hij naar het oude mannenhuis is gegaan. Niemand kon
toen de werkelijke reden vermoeden. De heer Schot is tijdens de oorlogsjaren overleden
en heeft z’n geheim mee in het graf genomen. De genoemde schoonzuster
in het Zuideinde is mijn moeder Neeltje van Altena – de Vries. Manuel de Leeuw
die ook o.a.bij Dirk Boerlage ondergedoken heeft gezeten, is later gehuwd met
Mw.van Moppens, ze hebben elkaar tijdens de onderduiktijd leren kennen. De in
pag.7 van het verslag genoemde zwager Herman was Herman de Vries die een bakkerij
enige huizen verderop in de straat had.Verderop wordt verteld dat Leo samen
met z’n zoons Piet en Wim, Piet Doets in de hooitijd hielpen. Dat de zoons meewerkten
kan alleen maar duiden op na de oorlog. Hun geboortedata waren van
dec.1937 en jan.1942 en zij waren dus nog kinderen. In pag.11 van het verslag wordt
gememoreerd aan iemand die Monnickendam niet mag vergeten. Leo verzuimt
echter te vermelden, om welke reden dat was. Uit eigen wetenschap is mij echter
161

ekend dat dit de heer Jaap van Dam is geweest. Het schip met aardappelen is onttrokken
aan de Duitse Weermacht en de inhoud is in de gaarkeuken van Monnickendam
beland.
Dat er enige niet op de juiste tijd vermelde gebeurtenissen zijn genoemd, is Leo
echter niet te verwijten daar hij alles uit z’n geheugen neerschreef en bij niemand
(dan behalve in sommige gevallen bij z’n vrouw) te rade kon gaan.
162
Oorlogshelden
Harry Voogel
Na een hartenkreet van Piet Peereboom om niet alleen Leo Hordijk tijdens de
rondleidingen van de stadsgidsen alle eer te geven voor zijn verdiensten in de
Tweede Wereldoorlog, maar toch vooral Dirk en Gerard Boerlage niet te vergeten,
heb ik een poging gedaan om wat meer van hun oorlogsverleden te achterhalen.
Gaandeweg de gesprekken ging echter ook Gerrit Boonstoppel een belangrijke rol
in dit verhaal spelen.
Ik sprak met Gerbrand Boerlage, geboren in 1935 als oudste zoon van Gerard, de
dames Jannie Ruiter, Buter-Pool en de heren Piet Peereboom, Cees Vlugt, Herman
Leek, Jaap Bakker en Jan en Coba Boonstoppel.
In de oorlog was het echter wel vooral ‘horen, zien en zwijgen’, ofwel ‘als één het
weet, weet geen het, als twee het weet, weet iedereen het’. Dat was de reden waarom
ik eigenlijk alleen van Gerbrand Boerlage en Jan en Coba Boonstoppel bruikbare
informatie heb mogen krijgen.
Als oudste kind in het gezin van Gerard Boerlage heeft Gerbrand als enige de oorlogsjaren
bewust meegemaakt en kan hij zich uit die tijd nog veel herinneren.
We beginnen bij de getuigenis van Herman Leek, ter gelegenheid van de onthulling
van de herdenkingssteen van Herman van Elteren, op 4 mei 2005, in de Nieuwe
Steeg. Een menora met enkele afgehakte takken, als symbool voor de omgekomen
joden.
Herman Leek was 12 jaar toen de oorlog begon en was goed bevriend met Benno
Witmond. Benno was de zoon van Andries Witmond, ook wel ‘de jood van de toren’
genoemd, omdat hij zijn manufacturenzaak had tegenover de Speeltoren,
waar nu Hoekstra & van Eck Makelaars is gevestigd. Herman was er getuige van
dat Benno en de overige joodse bewoners van Monnickendam met de tram naar
Amsterdam vertrokken, op last van de Duitse bezetters.
Herman: ‘Op enig moment vertelde Benno mij dat zij, de joden, waren opgeroepen
om zich te melden bij de tramhalte op het Noordeinde om te vertrekken naar
163

Amsterdam. Hij was toen 13 jaar, ik juist 14. Hij sprak erover dat zij misschien naar
een kamp moesten.
Ik vroeg hem of ik dan nog eens wat van hem zou horen. Hij antwoordde dat dit
natuurlijk zou gebeuren. Zelf dacht ik aan een kamp zoals dat voor de oorlog werd
gebruikt om werklozen in onder te brengen. Ook vader Witmond zei er zeker van
te zijn dat zij terug zouden komen.
Toen kwam de dag dat zij zich moesten melden; 1 mei 1942. Ik zag dat de joodse
bewoners met hun bagage naar de tramhalte liepen bij de Posthoorn. Zij werden
begeleid door enkele politiemannen. Duitsers waren er niet bij. Ik zag hen opstappen.
Bij het wegrijden zag ik Benno met zijn familie op het achterbalkon staan.
‘Daar gaat mijn vriend’, dacht ik. Ik zou hem missen. Benno en ik zeiden of riepen
niets tegen elkaar. De sfeer was beklemmend. Geen moment drong het tot mij
door dat dit de laatste keer was dat ik hem in leven had gezien’. Op 4 juni 1943
werd hij, samen met zijn ouders en zijn broer Flip, gedood in het vernietigingskamp
Sobibor in Polen.
De zeventien Monnickendammer joden werden gebracht naar het getto in de Amsterdamse
jodenbuurt. Zestien van hen werden later weggevoerd naar Westerbork
en uiteindelijk naar kamp Sobibor.
Emanuel Leuw, voor de Monnickendammers Manu, was de enige die uit het getto
wist te ontsnappen en in Monnickendam en omgeving kon onderduiken.
Manu, geboren op 2 mei 1899, vrijgezel, had sinds 1940 een manufacturenzaak op
het adres Noordeinde 16, hoek Nieuwe Steeg. Deze steeg wordt ook wel de ‘jodensteeg’
genoemd, omdat aan de Noordeinde kant de joodse familie Leuw vanouds
hier haar winkel had en aan de kant van de Havenstraat de voormalige synagoge
staat.
Manu had de winkel overgenomen van zijn vader Herman, die vanwege de naam
van de zaak, ‘De Vlijt’, als ‘Herman De Vlijt’ door het leven ging.
De eerste Leuw was hier al gevestigd in 1861, maar tot en met Herman Leuw bestond
de helft van de nering ook uit antiek.
Manu kwam dus terug in Monnickendam en volgens mijn buurvrouw Jannie Ruiter
zou hij zich eerst een dag en een nacht hebben verstopt in zijn pakhuis in de
Groote Noord. Jannie woonde in de oorlog met haar ouders twee huizen verder.
Tot de winter van 1942-1943 zat Manu ondergedoken op de zolder van de evangelisch
lutherse predikant Theodoor Scharten in de Kerkstraat 32. Vanwege de aankomende
kou kon hij daar niet blijven, werd eerst enige tijd ondergebracht bij
bakker Niek Out in het Noordeinde (Niek Out was de broer van de vrouw van Ge-
164
oorlogshelden
rard Boerlage) en kreeg daarna een veilig onderkomen bij Dirk Boerlage in het
Zuideinde.
Dirk Boerlage, eveneens ongehuwd, woonde daar op no. 32 en had een paar koeien
die bij broer Gerard in de stal stonden. Na de oorlog had hij zijn woning en
boerderij in de Rozendaalstraat 1.
Naast hem in het Zuideinde had zijn broer Gerard een boerderij en woonde met
zijn gezin daarnaast op no.36. Beiden zouden in de oorlog veelvuldig een gastvrij
onderkomen verlenen aan joden en andere onderduikers.
Ik laat nu Gerbrand Boerlage aan het woord.
‘Ik was in 1943 acht jaar oud en kan mij van de oorlogsjaren nog veel herinneren.
Wanneer ze er gekomen zijn weet ik niet precies, maar op een gegeven moment
wist ik dat ome Dirk op de vliering van zijn huis drie onderduikers had. Dat waren
‘ome Henk’,’tante Betje’ en ‘tante Nel’. Na de oorlog bleken die namen te hebben
gestaan voor, Manu, Naatje van Moppes en een mij onbekende vrouw. Gezien heb
ik die mensen in die tijd nooit, maar er werd in ons gezin wel over hen gesproken.
’s Avonds kwamen de onderduikers naar beneden, naar de woonkamer van ome
Dirk, of ze liepen achter onze boerderij langs om bij mijn vader en moeder de
avond door te brengen. Ik, noch mijn vijf broertjes en zusjes hebben de onderduikers
ooit gezien. In onze jeugd ging je naar bed en van naar beneden gaan was in
die tijd geen sprake.
Ik heb geen idee hoe lang die mensen bij ome Dirk hebben gezeten.
Na de oorlog kwamen de drie onderduikers een keer bij ons op visite om met ons
kennis te maken. We kenden ze natuurlijk wel van naam, maar hadden ze nooit
gezien.
Als ik na de oorlog Manu op straat tegen kwam of in zijn winkel was noemde ik
hem nog steeds ‘ome Henk’’. Van ‘tante Betje’ weten we dat het Naatje van
Moppes was, één van de vijf joodse onderduikers die bij de familie Leo Hordijk
twee jaar en twee dagen ondergedoken hebben gezeten. Van ‘tante Nel’, van wie
trouwens niemand van mijn gesprekspartners enig idee had, wist Gerbrand Boerlage
dat zij na de oorlog haar kinderen achterna was geëmigreerd naar Israël. Jaren
geleden zag hij haar nog eens op de televisie.
Bij Gerard Boerlage was het in de oorlog een doorgangshuis voor één of twee dagen
voor joden of onderduikers. Voor hen was altijd een slaapkamer beschikbaar.
Het kwam ook wel voor dat groepjes mannen om eten kwamen vragen. Aangezien
Gerard Boerlage altijd over veel graan beschikte, zelf vee had en regelmatig een
schaap slachtte, was hij in staat die mensen van eten te voorzien.
Kregen de onderduikers een bed in een slaapkamer aangeboden, de etensgasten
zochten hun slaapplaats in de boerderij.
165

‘In september 1943 besloot men dat Manu naar zou Overleek gaan. Om daar te komen
liepen mijn vader en Manu in de nacht naar dat deel van de Markgouw, waar
mijn vader, op de hoogte van de ‘derde zee’, een schuur had waarin hij wat kleinvee
hield. Zij gingen ‘land over zand’ om de weg langs de dijk te vermijden.
Mijn vader en Manu hadden ieder een polsstok waarvan ook Manu zich bediende
om over de dijksloot te komen.
Volkomen onbekend met dit hulpmiddel moest dat natuurlijk wel fout gaan.
Midden in de sloot staande gleed Manu langs de stok naar beneden.
Daar het hen niet raadzaam leek hun weg met een nat pak te vervolgen, werd
Muus de Groot gealarmeerd, of er was met Muus al een tijd afgesproken, om hen
met zijn auto naar Overleek te brengen. Muus de Groot had een visrokerij en één
van de weinigen in Monnickendam die een auto bezat. Ondertussen konden zij
zijn komst in de schuur afwachten’.
Manu werd in een zeil gerold en zo bij de boerderij van Gerrit Boonstoppel afgeleverd.
De oudste zoon Jan stond erbij toen de onderduiker arriveerde.
‘Hij zat onder dat zeil. Ik vroeg aan mijn moeder: ‘wat is dát nou?’.
Ze zei dat het een mud tarwe was’.
Dat er iets meer aan de hand was bleek toen er iedere middag een bord eten naar
de schuur verdween. ‘Voor de hond’. Een vreemd antwoord vond hij toen al. Niet
zozeer dat er kostbaar eten naar de hond ging.
‘Nee, nog erger, we hadden niet eens een hond’.
Officieel wisten de kinderen Boonstoppel van niks. ‘Ik had altijd wel iets in de gaten’,
zegt Jan, ‘maar ik heb Manu nooit gezien’. Het was net als bij de kinderen
van Gerard Boerlage.
De boerderij bestond uit een voorhuis met daarachter de stal en de hooiberg.Voor
Manu was in de hooiberg een schuilplaats gemaakt, zo kunstig dat een onbekende
de ingang ervan niet kon opvallen.
Tot de bevrijding zou Manu hier verblijven. Hij kwam alleen ’s nachts uit zijn
‘hok’. Overdag doodde hij de tijd met het schoonmaken en invetten van wapens.
In de hooiberg, boven Manu’s hoofd, werden regelmatig vergaderingen en oefeningen
gehouden van de L.O. (landelijke organisatie voor hulp aan onderduikers)
en de K.P. (knokploeg van het gewapend verzet).
Daar bleef Manu tot het einde van de oorlog. Hij zou als enige van zijn familie de
oorlog overleven. Zijn broers Salomon en Maurits werden met hun gezinnen in
Auschwitz vermoord.
Manu was zeker niet de enige onderduiker op het adres Overleek 25.
Andere joodse en niet-joodse onderduikers vonden hier ook een tijdelijk of langer
166
De boerderij van Gerrit Boonstoppel, Overleek 25. Deze tekening ‘naar een schilderij van een zwager
van Jan Boonstoppel’ stond in het Noordhollands Dagblad van 4 december 1999.
oorlogshelden
verblijf. Maurits Bierman bijvoorbeeld verbleef er ongeveer een jaar. De boerderij
van Gerrit Boonstoppel fungeerde ook als opslagplaats voor wapens en als drukkerij
voor anti-Duitse lectuur, zoals ‘Vrij Nederland’.
Manu en Naatje van Moppes, geboren op 5 mei 1898, trouwden op 21 november
1945. Naatje overleed op 27 november 1958. Manu hertrouwde op 18 april 1966 met
Judith de Swarte, geboren op 18 december 1902. Op 2 november 1972 vertrokken zij
naar Bussum, waar Manu overleed op 5 februari 1974 en Judith op 21 maart 1980.
Onze hoofdpersonen van dit stukje Monnickendammer oorlogsgeschiedenis,
Dirk en Gerard Boerlage en Gerrit Boonstoppel, overleden in respectievelijk in
1966, 1976 en 1974.
Op 10 februari 1984 ontvingen Gerard Boerlage en Gerrit Boonstoppel in de Grote
Kerk postuum het ‘Verzetsherdenkingskruis’.
Namens zijn vader mocht Gerbrand als oudste zoon en Gerrits weduwe Sijtje deze
uit handen van Prins Bernhard in ontvangst nemen.
167

Op 6 december 1999 mochten Jan en Klaas, de zoons van Gerrit Boonstoppel, de
Yad Vashem, ‘hand en naam’, -onderscheiding voor hun vader, in het Weeshuis
uit handen van de consul van Israël, postuum in ontvangst nemen.
Deze onderscheiding wordt beschouwd als de hoogste onderscheiding van Israël.
Op de medaille staan de wijze woorden uit de Talmoed te lezen: ‘Diegene die een
mensenleven redt, heeft de hele mensheid gered’.
Jan vindt het een eer dat zijn vader de onderscheiding heeft gekregen, al vindt hij
dat ook zijn moeder Sijtje de eer toekomt.
‘Een man alleen had het nooit gekund. Mijn moeder heeft ook doodsangsten uitgestaan,
maar ze stond er wel achter’.
Gerard en Dirk Boerlage, Gerrit Boonstoppel en Leo Hordijk waren niet de enige
Waterlanders die tijdens de Tweede Wereldoorlog hun leven op het spel zetten
door hun woning open te stellen voor onderduikers.
Zij zijn als zodanig bekend geworden, maar vele anderen zullen altijd anoniem
blijven, want het motto was ‘horen, zien en zwijgen’.
168
Het postkantoor op het Noordeinde
Pieter Stegeman
Het postkantoorgebouw op het Noordeinde is nu ruim 100 jaar oud en is van belang
als één van de grotere panden in onze stad met bovendien een bijzondere
bouwstijl. In dit artikel wordt ingegaan op de bouw en functie van het postkantoor
in de Monnickendamse gemeenschap en hoe gebouwen als deze behouden
kunnen worden door ze geschikt te maken voor nieuwe functies.
Het voormalige postkantoor van Monnickendam staat op Noordeinde 12, kadastrale
aanduiding MNK A 3001, bouwjaar 1898, architect C.H. Peters. Het is gemeentelijk
monument nr. 16 bij Raadsbesluit Gemeente Waterland van 13 september
2001. Het pand is op deze monumentenlijst geplaatst vanwege architectonischeenlokaalgeschiedkundigewaarde.
In dit besluit staat verder onder meer
het volgende:
Postkantoor met tramrails
Gevelwand
Het postkantoor is een in de straatwandvanhetNoordeindeopgenomen
pand, twee bouwlagen, lijstgevel,
4-zijdig schilddak eindigend in plat
dak. Gebouwd in neo-renaissancestijl,
zoals de dakkapellen met spits, putti
bij de muurroosters, maar ook met
Jugendstil muurankers.
Gevel begane grond
Geheel rechts de oorspronkelijke ingang
met een nog originele dubbele
houten paneeldeur, een natuurstenen
stoep met drie treden, een geprofileerd
natuurstenen kalf en een drieruits
glas-in-lood bovenlicht met een
169

Paneeldeur Brievenbus
gesneden natuurstenen kozijn. In het midden een moderne dubbele glazen deur,
geflankeerd door twee moderne vensters. De winkelvensters hebben een tweeruits
bovenlicht met segmentbogen met natuurstenen aanzet-, boog- en sluitstenen. De
begane grond heeft ter hoogte van de boven-, tussen-
en onderdorpel natuurstenen banden.
Lang na het bouwjaar is geheel links een natuurstenen
brievenbus in de gevel geplaatst en in 1991
een gedenksteen.
Muuranker en rooster
170
Gevel 1e etage
Op de eerste etage bevinden zich vier kruisvensters
met in de gevel op dorpel- en kalfhoogte en
in de strekken natuursteen elementen. In de voorgevel
zijn in Jugendstil uitgevoerde muurankers
opgenomen en drie terracotta roosteromlijstingen,
die gedecoreerd zijn met cherubijnen (puttikinderkopjes)
en guirlandes.
Tijdens het Gevelstenenproject in 2000 van Harry
het postkantoor op het noordeinde
Voogel zijn ook deze roosteromlijstingen door de restaurateur Jan Hilbers onder
handen genomen. De twee bovenste muurroosters zijn nog in goede staat, het
onderste rooster is door de restaurateur nageschilderd. De gevel wordt afgesloten
door een geprofileerde kroonlijst. De goot rust op natuurstenen consoles, waartussen
ook terracotta bakstenen zijn gemetseld.
De kap
De kap is belegd met rechthoekige leien in maasdekking. Midden op de kap staat
een gemetselde en gedecoreerde dakkapel, geflankeerd door twee kleinere, eenvoudiger
uitgevoerde dakkapellen. Zij zijn alle voorzien van een spits en eveneens van
leien in maasdekking. Bovenaan, aan de uiteinden van het schilddak, zijn vier hoge,
gemetselde schoorstenen geplaatst: nu vierkant, maar oorspronkelijk rond.
Architect C.H. Peters
Cornelis Hendrik Peters (Groningen 1847 – Den Haag 1932). Hij volgde een architectenopleiding,
o.a. bij P.J.H. Cuypers, de architect van onder meer het Rijksmuseum
te Amsterdam. Peters bouwde rond de eeuwwisseling tientallen openbare
nutsgebouwen, zoals raadhuizen, stations
en 120 postkantoren.
Hij bekleedde de functie van Rijksbouwmeester
van 1884 tot aan zijn pensionering
in 1915.
De bekendste gebouwen van hem zijn het
neo-renaissance Ministerie van Justitie (1883)
in Den Haag en het in opvallend uitbundige
neo-gotische stijl opgetrokken Hoofdpostkantoor
(1899) in Amsterdam, in de volksmondookwelPetersburggenoemd,of–door
de peervormige torenspitsen – Perenburg,
thans ingericht als winkelcentrum Magna
Plaza. Ook het postkantoor (1888) in Edam
aan het Damplein is van zijn hand, met daarin
veel elementen van de door hem en zijn
leermeester Cuypers gebruikte neo-gotiek /
Architect C.H. Peters
renaissancestijl. Door toepassing van baksteen-profielsteen
en gotische motieven kregen
veel van de gevels van zijn postkantoren een steeds drukker aanzien, wat men
wel de postkantorengotiek noemde (M. Hageman, De Nederlandse architectuur
1000-2005, Thoth, 2004, p. 161).
171

Beschrijving anno 1911
In de ‘Post- en Telegraafwereld’ , jaargang 15, nr 10, januari 1911, p. 200-201, staat
een artikel over het postkantoor. Er werden voor dit postkantoor sollicitanten opgeroepen
voor de functie van kantoorhouder/directeur. Er staat een beschrijving
in van het gebouw en de diensten en ook nog interessante gegevens over onder
meer schoolgeld en openbaar vervoer in Monnickendam in die tijd. Ik laat hier de
complete tekst volgen, in de oude spelling:
‘Monnikendam. Post- en Telegraafkantoor. Zie D. O. 8.
Het kantoorlokaal van het Rijksgebouw
is ruim en gerieflijk, groot ongeveer 7,5
x 7,5 M. met aangrenzende telefoon- en
bestellerskamer. Achter bestellerskamer
2 privaten met bergplaats voor materiaal
en archief.
Verder beneden een kamer die voor provisiekamer
gebruikt wordt. Gangen
breed, waarin een privaat. Er is maar één
ingang voor publiek en woning, wat dikwerf
hinderlijk is. Tuin groot 25 bij 11 M.
met schuur voor brandstoffen, enz.
Breede trap met dertien treden leidt naar
keuken groot 3x4 M. waar naast privaat.
Verder 7 treden opwaarts leidende naar
twee kamers en suite, beide ongeveer van
gelijke grootte, 5x5 M., een tusschenkamertje
(met raamphje in de hoogte), een
achterkamer op tuin en gedeelte zee uit-
Plattegrond postkantoor
ziende, groot 5x4,5 M. Een kamer 3x3 M.
uitzicht als voren. Zolder over het geheele
huis, waarop 2 logeer- of meidenkamertjes.
Regen- en welwater waarop pompen. Gas. Water moet gefiltreerd worden, is overigens
uitmuntend.
Dienst. ’s Morgens 7,5 komt de eerste post aan. Het kantoor is open van 8-4 en 6-8.
De posten valle alle in de diensturen, uit genomen de eerste en de laatste, die 8.40a
vertrekt.
Personeel en ressort. Directeur, 1 klerk en 1 tijdelijke kantoorbediende.
172
Hulptelegraafkantoor Marken
Lager onderwijs.
1 voor openbaar onderwijs.
1 school met den bijbel.
1 R.-C. school
1 Nutsbewaarschool (uitstekend)
1 R.-C. bewaarschool
Schoolgeld openbaar 5 ct. p. week
Schoolgeld m/d bijbel 5 á 20 ct. p. week
Schoolgeld R.-C. school 5 á 10 ct. p. week
Bewaarschool 10 ct. p. week
het postkantoor op het noordeinde
Twee hulpkantoren: Broek in Waterland en
Marken, laatstgenoemde tevens hulptelegraafkt.
Verkeer 1910
Bedrag zuivere ontvangst (post)
7327.39
Bedrag geldelijke verantwoording
294738.46
Aantal behandelde telegrammen
5715
Tfn. gesprekken
3115
Belasting (personele)
ongeveer f 60
Id. (gemeentelijke)
f 60
Er zijn kerken voor de Ned. Herv., Luth.,
R. Kath., Doopsgez., Chr. Geref. En Isr.
Er wordt les in vreemde talen verstrekt á f 1.- per maand.
Vereeniging Witte Kruis en Kolfsocieteit.
Acht maal kan men per tram heen en weer naar Amsterdam. Een paar motorboten
onderhouden den vrachtdienst, terwijl zomers van Amsterdam uit verschillende
groote booten de vreemdelingen naar Marken en terug vervoeren.
Er zijn twee gemengde zangvereenigingen, 1 Fanfarecorps en 1 Gymnastiekver-
173

eeniging; verder bestaat nog de beroemde vereeniging Olympia, bekend door zijn
vroegere excentrieke ijsvermaken en verbinding met Marken.
Gezondheidstoestand goed. Malariakoorts komt slechts sporadisch voor.’
Tot zover de beschrijving uit 1911.
174
Hoe het postkantoor verdween uit Monnickendam
In 1799, onder de Franse bezetting in de Bataafse Republiek, kwam het beheer van
de briefpost onder de Staat te vallen. In 1810 kwam de Postwet tot stand waarin het
staatsmonopolie op brievenpost en gestandaardiseerde tarieven werden geregeld.
Uit een verzoek van burgemeester Frans Nooij van Monnickendam van 19 december
1865 aan de Minister van Binnenlandse Zaken blijkt, dat Monnickendam dat
jaar 20.000 brieven op het postkantoor heeft ontvangen, en dit op een bevolking
van toen 2.900 zielen. (JOM 1991,
p. 53-54). Het aantal verstuurde en binnengekomen buitenlandse brieven wordt
geschat op 3.000 stuks. Argumenten die hij gebruikte om hier een telegraafkantoor
te krijgen: in die tijd waren post en telegraaf nog niet in één dienst ondergebracht.
Het telegraafkantoor werd in 1868 gevestigd in een huis naast het pand
Noordeinde 10, nu de rechterhelft van de rijwielzaak. Op 1 juli 1869 werd de eerste,
beperkte telegraaflijn geopend. In 1870 werd besloten tot een telegraaflijn van
Monnickendam naar Amsterdam, die ondergronds werd aangelegd. De kosten
voor dit door de gemeente Monnickendam gestichte telegraafkantoor bedroegen
Hfl. 2.575,- . Later werd het pand eigendom van het Rijk.
Er was toen dus al een postkantoor in Monnickendam, getuige ook de tekst van
de Engelsman C.G. Tebbut, die in 1890 in Holland schaatstochten maakte en in
Monnickendam vaststelde dat Monnickendam ‘very picturesque is and the fine
church has had a wing altered so as to be used as a postoffice’ (uit: Skating, door
J.M. Moyer Heathcote, C.G. Tebbut, e.a., Longmans, Green and Co, Londen, 1892).
Aangezien de nieuwe katholieke kerk pas in 1900 werd gebouwd, zal hij dus de
Grote of Sint Nicolaaskerk aan het Zarken hebben bedoeld, mogelijk in de entree
van de kosterij of elders in de kerk zelf.
In 1872 besloot het Rijk dat Post en Telegraaf samengevoegd moesten worden. Om
beide diensten in één pand te kunnen onderbrengen werd het huis naast het telegraafkantoor
gekocht en beide panden werden in 1874 verbouwd tot een post- en
telegraafkantoor annex dienstwoning voor de directeur. Willem Geerke werd in
1874 de nieuwe directeur.
het postkantoor op het noordeinde
In 1898 werd besloten tot nieuwbouw
en een jaar later werd het pand opgeleverd.
De sloop van het oude en de bouw
van het nieuwe pand had Hfl. 21.700,gekost.
Van dit kantoor werd Herman
Cornelissen de directeur en hij nam met
zijn vrouw en zes kinderen intrek in de
dienstwoning boven het kantoor. Cornelissen,
die al in 1881 naar Monnickendam
kwam, was ook voorzitter van de
vereniging Olympia en werd in 1895
tevens mede-oprichter en voorzitter
van de Vereniging ter bevordering van
het vreemdelingenverkeer (JOM 1992,
p. 82).
Een van zijn opvolgers, van 16.10.1922
tot 1 april 1930, was J.P.J.A.M. van Daal-
Directeur H. Cornelissen
en, die boven het postkantoor woonde
met vrouw en vijf kinderen. Van zijn
tweelingzoons Guus en Ton van Daalen ontving ik nog enige documentatie, zoals
dit gedichtje uit het feestalbum voor hun vader:
Een deel van zijn ambtsgebied
Is Marken, waar men wijde broeken ziet.
Waar Sijtje Boes de scepter zwaait
En alle vreemdelingen paait.
Dat Marken is een zorgenkind,
Vooral als het vriezen begint,
Dan moet de post over ijs, per schaats of boot,
U begrijpt allen, de moeilijkheden zijn groot.
Ook blijkt dat een van de toenmalige postbeambten Jan G. Jofriet was, beter bekend
onder zijn pseudoniem Gerard den Brabander (1900-1968), dichter, schrijver
en vertaler. Eén van zijn gedichtenbundels droeg hij op ‘Aan mijn geestelijke vader’,
directeur Van Daalen, die hem steunde in zijn poëzie-werk (pers.meded.
16.2.2012). Andere directeuren waren J. Bootsman, P.A. van Dieren en als laatste
Jaap Duit.
175

In 1913 werden de particuliere telefoonnetten staatseigendom en in 1928 werd de
naam gewijzigd in Staatsbedrijf der Posterijen, Telegrafie en Telefonie, beter bekend
als de PTT.
In 1989 werd de PTT verzelfstandigd en kreeg de naam Koninklijke PTT Nederland
(KPN) met de PTT Post BV als belangrijkste werkmaatschappij. Na nog enkele
naamswijzigingen kreeg de postdienst in 2011 de naam Koninklijke PostNL.
Door afsplitsing en verzelfstandiging van een aantal diensten, zoals telefonie,
pakketpost en ook door concurrentie van internet en bedrijfsleven werd het dienstenpakket
van de PTT steeds verder ingekrompen, wat meteen ook gold voor het
aantal postkantoren en medewerkers. In 2011 werd in Utrecht het laatste postkantoor
in Nederland gesloten. (Over TNT Post, meer dan twee eeuwen TNT Post in
Nederland, 2010) en bestonden alleen nog de TNT/ING verkooppunten en postagentschappen.
In 1983 werd nog zoveel van de diensten van de PTT gebruik gemaakt, dat het
loonde een nieuw kantoor in Monnickendam te vestigen aan de Hermanus Reijntjeslaan,
maar nog geen twintig jaar later werd ook dat buiten gebruik gesteld. Er
werd een agentschap van PostNL gevestigd in de supermarkt van Deen aan de
Graaf Willemlaan. Zo werd door privatisering, afstoten van diensten, moderne
technieken bij telefoon en internet het grote postkantoor na een eeuw overbodig
en resteert voor Monnickendam slechts een hulpkantoor in de supermarkt.
176
Van postkantoor tot fietsenwinkel
Het oude postkantoor aan het Noordeinde werd na 1983 door de gemeente verhuurd
aan meerdere tijdelijke huurders. In enkele gebouwtjes aan de achterzijde
werd tijdelijk de Sociale Dienst van de gemeente gehuisvest.
In 1989 kochten Ber Koning en zijn vrouw Nel Koning-van Waveren het pand van
de gemeente. Zij waren uit hun fietsenwinkel op het Zuideinde gegroeid, waarin
zij sinds 1975 hun zaak hadden, en keken om naar een ruimer pand. Inmiddels
was het postkantoor erg verwaarloosd, maar bij de daarop volgende verbouwing
bleek dat het een solide gebouwd pand was. Op de bouwtekeningen van 1898 is te
zien dat het gebouwd werd op pijlerfundering. De geplande kelder werd niet gerealiseerd.
Na veel en langdurig overleg was de gemeente eindelijk akkoord met de verbouwingsplannen.
De ingrijpende verbouwing zelf, naar ontwerp van architect Cok
van Veen, Amsterdam, was al binnen een half jaar gereed. De nieuwe rijwielzaak
werd in 1991 in gebruik genomen. Een aardig detail is dat bij de opening geld werd
Bouwtekening met pijlerfundering
het postkantoor op het noordeinde
ingezameld, dat het echtpaar Koning bestemde voor een bijdrage aan de aanschaf
van een ijsveegmachine voor de ijsvereniging Olympia (nog steeds dezelfde vereniging
die al in de ‘Post- en Telegraafwereld’ van januari 1911 werd genoemd en
waarvan de eerste postkantoordirecteur Cornelissen ooit voorzitter was). Deze
gemotoriseerde borstelmachine heeft in februari 2012 nog steeds haar goede diensten
heeft bewezen op de bevroren grachten van Monnickendam.
Helaas is Ber Koning al in 2004 overleden. De zaak werd na zijn overlijden voortgezet
door zijn vrouw Nel en nu door hun dochter Carly en schoonzoon Rob Roos.
Bij de verbouwing werd onder meer de winkelvloer uitgediept en het niveau gelijk
gemaakt aan de trottoirhoogte. In de oorspronkelijke bouw stak de ingang drie
treden boven het plaveisel uit, zoals met de toegangsdeur tot de woning nog
steeds het geval is. Dit omdat vóór de afsluiting van de Zuiderzee met de Afsluitdijk
in 1932 het Noordeinde bij hoog water nog regelmatig werd overspoeld. Maar
door de verlaging van de winkelentree tot stoephoogte heeft men bij hevige regenval
nu af en toe nog last van binnenstromend water uit de goot, wat men dan
met zandzakken tegen probeert te gaan. Bij de verlaging van de entree heeft men
de oorspronkelijke stijl weten te handhaven door bij de verbrede toegang weer
177

Rijwielhandel anno 2012
Houten trap
178
natuurstenen basementlijsten aan
te brengen.
Is de voorgevel in herkenbare staat
gebleven, dit geldt echter niet voor
het interieur: het achterdeel van de
begane grond werd vervangen door
een veel langer winkeldeel met
werkplaats. De bruikbare winkelruimte
werd nog aanzienlijk vergroot
door een vrijstaande tussenverdieping
aan te brengen. Om toch
voldoende daglicht te krijgen werd
een originele oplossing gevonden
door schuin geplaatste ramen in het
plafond te zetten.
De eerste etage met de oorspronkelijk
indeling is nog steeds in gebruik
als woonruimte, met enkele aanpassingen
aan de moderne wooneisen.
Ook zijn de brede benedengang en
de statige houten trap nog in de originele
staat aanwezig en liggen er
op verschillende plaatsen nog de
zwarte Naams hardstenen tegels uit
België.
In de bijna 100 jaar dat het als postkantoor
in gebruik was is de drempel
voor de rechter toegangsdeur
duidelijk zichtbaar uitgesleten. In
de hardstenen brievenbus worden
door toeristen af en toe nog prentbriefkaarten
gestopt, die vervolgens
naar een officiële brievenbus worden
gebracht. Het uitzicht op zee, dat in
1911 werd genoemd, is inmiddels wel
verdwenen achter de bebouwing.
Na ruim een eeuw werd het nodig om de leien dakbedekking te vervangen. In 2012
worden nieuwe natuurstenen leien geplaatst, een ingrijpend en kostbaar karwei.
In het later gebouwde pandje aan de Nieuwe Steeg, achter de winkel, met het
kleine gevelsteentje met PTT-logo, was de telefooncentrale ondergebracht en dit
is nu in gebruik als opslagruimte.
Anno 2012 is het voormalige postkantoor een fraai voorbeeld van zorgvuldig behoud
van een betekenisvol gebouw in Monnickendam, wat betreft zijn geschiedenis,
functie en architectuur.
PTT embleem
Veel documentatie werd gevonden in het archief van de familie Koning, waarin documenten, foto’s en tekeningen van
gebouw, gebruik en verbouwing worden bewaard. Harry Voogel was behulpzaam bij het verzamelen van materiaal en
Klaas Roos bij de bouwtechnische aspecten.
179

180
(boven) Kogel van loodwit
(links) Loodwit proces Hollandse methode
De loodwitfabriek van Monnickendam
(op de Oude Zijds Burgwal)
Ds. C.A.E. Groot
Monnickendam heeft door de eeuwen heen verschillende soorten molens op zijn
grondgebied gehad. Korenmolens bij de Noordeinder- en Zuideinderpoort, een
kruitmolen, eerst in, later buiten de stad. Even buiten de Saksteegpoort (1676) en
aan de Kloosterdijk (20e eeuw) een houtzaagmolen; aan de Poel enkele watermolens.
In de jaren zestig van de zeventiende eeuw werd gebruikgemaakt van een
moddermolen om de vaarwegen op diepte te houden. Geen molen met wieken in
dit geval, maar een baggermolen.
Minder bekend is de rosmolen die op de Oude Zijds Burgwal, naast het voormalige
Veerhuis werd gebruikt. Het woord zegt het al, het ging om paarden die molenstenen
in beweging brachten. Ze draaiden hun rondjes in een loodwitfabriek.
Loodwitfabricage, een bloeiende nijverheid
In het tweede deel van de achttiende eeuw ging, landelijk gezien, vrijwel allerlei
nijverheid sterk achteruit. Er was echter één uitzondering: de loodwitindustrie
wist, internationaal gezien, als enige haar positie aanzienlijk te versterken. Was
de totale jaarlijkse loodwituitvoer via Amsterdam en Rotterdam in 1753 nog zo’n
950.000 kilo, in 1790 was dat opgelopen tot 1.350.000 kilo. Die toename van de
export werd mede veroorzaakt, doordat er in de tweede helft van de achttiende
eeuw in de Republiek verschillende nieuwe loodwitmakerijen bijkwamen, waaronder
die van Monnickendam.
Deze nijverheid was een bedrijfstak, waarin heel wat arbeiders hun brood verdienden.
Afhankelijk van het seizoen en de omvang van de productie, werkten er in de
loodwitbedrijven gemiddeld tussen de tien en dertig werknemers. De fabrikanten
vestigden zich bij voorkeur in de buurt van water, waardoor handel en transport
werden bevorderd.
Wat is loodwit?
Loodwit is een stof die tot in de vorige eeuw in grote hoeveelheden werd gebruikt
bij de productie van allerlei verven en pleisterwerk. Het materiaal heeft goede
conserverende eigenschappen, maar is erg giftig.
181

Witloodpigment werd in de oudheid al gemaakt door loden platen in aarden vaten
op een warme plaats bloot te stellen aan de damp van sterke azijn. Als het, na
een dag of tien, enige dikte verkregen had door een soort roestvorming, werden
de vaten geopend en schrapte men de roest er af, alsof het vuil was. Dat proces
werd een aantal keren herhaald, net zo lang tot het lood geheel vernietigd was.
Het schraapsel werd verpulverd door er op te slaan en daarna lange tijd gekookt.
Wat er uiteindelijk op de bodem van het vat achterbleef was loodwit.
Deze kennis kwam in de 16e eeuw via Venetië naar Antwerpen en breidde zich
vandaar verder naar het noorden uit. De eerste loodwitfabriek in ‘Nederland’ dateert
van omstreeks 1650.
182
De Hollandse methode
In de zeventiende eeuw was er een nieuwe manier van bereiding ontstaan, die de
‘Hollandse methode’ werd genoemd. Vanuit Engeland werd het lood in blokken
van 75 kilo aangevoerd en dan versmolten tot dunne platen bladlood, die vervolgens
werden opgerold.
Voor het fabriceren van loodwit volgens de Hollandse methode, was een broeiproces
nodig. Daarbij werd gebruik gemaakt van bierazijn, paardenmest en stro. Het
broeien van die paardenmest zorgde voor een oplopende temperatuur. Het bereidingsproces
was afhankelijk van de buitentemperatuur, want als het vroor kon er
niet geproduceerd worden.
Na vier tot zes weken broeitijd was verreweg het meeste lood in loodwit veranderd.
De mest werd verwijderd en als de hoop loodwit een nachtje was afgekoeld,
werd het naar een grote, stevige tafel gebracht,
waar arbeiders met klophamers het loodwit
scheidden van het nog resterende lood. Dat
kloppen was een uiterst ongezonde bezigheid,
omdat er veel loodwitstof in de lucht kwam.
Het verkregen loodwit moest daarna gemalen
worden. Dat kon door middel van een windmolen,
zoals bijvoorbeeld in de Zaanstreek het
gevalwas.InMonnickendamwerd,alsgezegd,
gebruik gemaakt van een rosmolen. Paarden-
Rosmolen
kracht dus.
Ongezond beroep
Door de jaren heen was men zich bewust geworden van de gevaren, die aan deze
tak van arbeid kleefden. Bij de bereiding van loodwit werden fijne stofdeeltjes ingeademd,
die vaak vergiftiging tot gevolg hadden. Loodvergiftiging betekende
de loodWitfabriek van monniCkendam (op de oude zijds burgWal)
pijn, uitputting en een ongeneeslijke vermoeidheid. Het veroorzaakte hersenaandoeningen
en verlammingen, gaf geheugenverlies en vermindering of zelfs uitval
van lichamelijke functies, met name van
de spijsverteringsorganen. Heel wat
schilders kregen er in hun leven mee te
maken.
Ook onder de werknemers in de fabrieken
kwam loodvergiftiging veel voor.
Maar er moest brood op de plank komen
en deelname aan dit gevaarlijke chemische
loodwitproces was daartoe een mogelijkheid.
Gedurende de achttiende
eeuw waren het nogal eens Duitse gastarbeiders
die dit ongezonde werk verrichtten.
Het was een hele verbetering toen in ons
land het loodwitbesluit van kracht werd.
Bij werkzaamheden van het Rijk werd
vanaf 1906 zinkwit gebruikt in plaats van loodwit. Maar een algeheel verbod van
loodwit voor binnenverf kwam er pas in 1939.
Vergiftigd door loodwit
Dat loodwit werkelijk giftig was voor dieren en mensen, blijkt uit de volgende
berichten.
* In Noord-Holland (plaats niet genoemd) stierven koeien aan loodvergiftiging
omdat de watergoot waaruit ze dronken met loodbevattende verf was bestreken,
PC 3.1.1869.
(De afkortingen vind u aan het eind van dit verhaal, na de bronvermeldingen verklaard).
* In Hedel stierven zes van de 80 stuks vee op de uiterwaard. De rijksveearts constateerde
loodvergiftiging als oorzaak van hun dood. Bij het schilderen van de
spoorbrug over de Maas was door onwillekeurig morsen van verf het gras onder
de brug met loodwit in aanraking gekomen, SPC 27.5.1896
* In Tilburg is een heel gezin onwel was geworden na het eten van pannenkoeken.
De magen van de vrouw en de vier kinderen werd door enkele doctoren leeggepompt.
Eén meisje van zeven overleed, drie anderen bleven ernstig ziek. De oorzaak
moet zijn geweest dat de vrouw een zakje met loodwit had genomen, dat na
het overlijden van haar vader bij verdeling in haar bezit was gekomen en dat ze
voor meel had aangezien, SPC 12.2.1908
183

* Een vrouw en haar kostganger worden verdacht van vergiftiging van de echtgenoot
van de vrouw, door middel van loodwit, PC 25.5.1913
* In Oostzaan zijn meerdere melkkoeien gestorven die, met het gras ook wel aarde
naar binnen hebben gewerkt, waarin zich loodwit zou hebben bevonden. Op het
stuk land had voorheen een loodwitfabriek gestaan, PC 13.11.1920.
* Bij de arbeider W.V. te Wirdum was het water van de regenbak vergiftigd. De
vrouw des huizes heeft gelukkig op tijd bemerkt dat er iets aan het water mankeerde,
anders waren de gevolgen voor het uit vier personen bestaande gezin zeer
ernstig kunnen zijn, daar loodwit was gebruikt. Een 68-jarige koperslager heeft
bekend de laffe daad te hebben gepleegd vanwege een burenkwestie, PNHC
14.11.1923
* Een 57-jarige arbeider uit Hattem is tot anderhalf jaar gevangenisstraf veroordeeld.
Hij had geprobeerd een 21-jarige huisgenoot om het leven te brengen door
tussen diens brood en de worst een laagje loodwit aan te brengen. Vermoed wordt
dat deze daad verband houdt met een brand die enkele maanden eerder het huis
van de verdachte in de as heeft gelegd.
Het waren de apothekers ter plaatse die vermoedden dat er loodwit op het brood
was gestrooid. De vader van het slachtoffer heeft daarop een klacht ingediend bij
de politie. Men hoopt het slachtoffer in leven te kunnen houden, PNHC
3.11.1928
Een greep uit de vele berichten als illustratie hoe giftig dit goedje wel is. Desondanks
bleef, als gezegd, het gebruik van loodwitgebruik tot 1939 toegestaan.
184
De toepassing
Terug naar de achttiende eeuw. Loodwit werd in het binnenland gedistribueerd
via kruideniers en apotheken, die het bij de producenten insloegen. Het was het
belangrijkste deel van de verfnijverheid. Het product werd op grote schaal toegepast
in de bouw, hoewel het loodwit er op termijn dan wel wat grauw uit kon gaan
zien.
Ook de oude meesters gebruikten vaak loodwit in hun schilderijen. Panelen en
doeken werden eerst met loodwit bewerkt voordat de kunstenaar aan de slag ging.
Het had het voordeel dat, mits van goede kwaliteit, de levensduur van het schilderij
werd verlengd. Veel schilderijen van bekende Meesters als Rembrandt, Hals
en Vermeer, vertonen beschadigingen die terug zijn te voeren op het gebruik van
vervuild loodwit.
Omdat loodwit röntgenstralen weerkaatst, maakt het gedegen onderzoek naar de
opbouw van schilderijen mogelijk.
Loodsuikerfabrieken maakten van het loodwit azijnzuur, dat vervolgens werd
gebruikt bij het bedrukken van katoen en het verven van manufacturen. (Loodsuiker
of loodacetaat is een zoetstof die de Romeinen wel gebruikten om hun wijn
zoeter te maken. Bepaald niet gezond!)
In zogeheten potloodmolens, waarvan in de zeventiende eeuw het monopolie in
handen was van Middelburg en Rotterdam, werd loodwit tot poeder gemalen
voor gebruik in de keramische industrie om aardewerk te plamuren, glazuren en
vernissen. Loodwit kende dus een brede verspreiding en verwerking.
De loodwitmolen van Monnickendam
Het is 18 januari 1766 als in de vergadering van de burgemeesters van Monnickendam,
de heren Braar, Roos en van Wallendal, een verzoek van de dan vierenveertig
jarige Claas Muus (1) aan de orde komt. Hij vraagt toestemming ‘om een Traficq
(2) van wit loot makerij alhier op te setten, ’t geen hem is geaccordeert en ook het
burgerregt van de Stad te mogen hebben, aannemende het selve te voldoen, ’t geen
mede aan hem is toegestaan’. De toestemming zal zeker ook gegeven zijn omdat,
in een economisch zwakke periode, nieuwe nijverheid in de stad zeer welkom was.
Claas Muus kreeg van het stadsbestuur dan ook alle medewerking, zoals nog zal
blijken.
Inwoning
de loodWitfabriek van monniCkendam (op de oude zijds burgWal)
Claas Willemsz. Muus woonde met zijn gezin al enkele maanden in de stad. Een
lidmatenlijst geeft aan, dat hij zich in 1765 bij de Doopsgezinde gemeente van
Monnickendam heeft aangesloten. Dat wordt bevestigd als hij op 25 november
1765 ‘versogt de inwoningheijd te mogen genieten van de Doopsgezinde leraar
Roelof van Dokkum, ’t welke hem is geaccordeert, mits betalende het burgerrecht’
(3). Claas en zijn gezin hadden toen nog geen eigen woning, maar woonden in bij
tante Nelletje Muus in de Kerkstraat (4).
Waarom een loodwitfabriek?
Hoe was Claas Muus op het idee gekomen om een loodwitfabriek te beginnen? We
kunnen het hem niet vragen, maar ik noem enkele mogelijkheden.
1. Deze tak van nijverheid had in Nederland en ver daarbuiten grote bekendheid.
Ons land was een grootleverancier van loodwit.
2. In de Zaanstreek, Koog aan de Zaan in het bijzonder, waar Claas Muus was getrouwd
en enige tijd had gewoond, stonden minstens vier loodwitmolens, waarvan
‘de Rob’ de grootste was. Vermoedelijk zal hij daar wel eens rondgekeken
hebben.
3. Ook in Nieuwendam, waar in 1763 zoon Willem werd geboren, stond zo’n loodwitmolen.
185

Loodwitmolen de Rob
Kortom, het is niet onwaarschijnlijk dat Claas in die fase van zijn leven de vereiste
kennis heeft opgedaan en op het idee is gekomen om zelf zo’n trafiek op te
zetten.
186
Het begin
Om zijn nijverheid te beginnen had Claas Muus bedrijfsruimte nodig. Van het
echtpaar Dirk Teerhuijs en Geertje Lakeman kocht hij op 18 februari 1766 voor 400
gulden een houten loods en het erf waarop de loods stond, met nog een kleinere
loods ernaast. Het ging om een stuk grond op de Oude Zijds Burgwal, met als buren
Jan Wijnands Groot en Jochem Springer aan de noordkant en zijn tante Nelletje
Muus aan de zuidkant. Hoewel haar huis aan de Kerkstraat stond, liep het erf
aan de achterkant door tot op de Oude Zijds Burgwal.
Arbeidskrachten
Het werk in de loodwitfabriek werd door arbeiders gedaan. Op 22 februari vroeg
Claas aan het stadsbestuur toestemming voor inwoning van twee knechten. Hun
namen worden niet genoemd (5). De eerste knecht was getrouwd, had een kind
maar kon voor dat kind geen borgtocht krijgen van zijn plaats van herkomst (6).
De tweede was ook getrouwd, maar had geen kinderen.
Beide echtparen kregen toestemming om in de stad te komen wonen ‘schoon de
eerste een kind sonder borgtogt meede brengt om de opregting van deeze nieuwe
Traficq binnen deeze Stad niet te stremmen maar alle faciliteijt tot te brengen’.
Het stadsbestuur was blijkbaar zo ingenomen met deze nieuwe nijverheid, dat
andere verplichtingen even iets minder belangrijk werden gevonden.
Er moeten door de jaren heen veel meer werknemers in de loodwitfabriek van
Claas Muus hebben gewerkt. Een hele reeks echtparen en families hebben in die
tijd gevraagd om in de stad te mogen komen wonen. Maar op een enkele uitzondering
na, valt uit de bronnen niet op te maken wie er daadwerkelijk in de loodwitfabriek
van Claas Muus aan de slag is geweest.
Uitbreiding
Op 8 maart 1766 vraagt Claas aan het stadsbestuur of hij een klein stukje van het
erf van het veerhuis mag nemen, omdat de gang te nauw is om de vaten (vermoedelijk
gevuld met azijn, caeg) voor zijn bedrijf te kunnen rollen, ‘soo hebben Heeren
Burgemeeesteren om hem soo veel in sijn Traficq te favorileeren (tegemoet te
komen, caeg) als mogelijk is, geresolveert hem sijn versoek toe te staan een wijnig
van ’t Erf te vergeven mits alles weeder digt en in order te maaken ten sijne kosten’.
Die vaten werden voornamelijk over water aangevoerd.
Huur stadsvesten
Ieder jaar werden stukken grond van de stadsvesten aan de hoogste bieder verhuurd.
In maart 1766 en het jaar daarop kon Claas een stuk van deze stadsvesten
huren. Hij zal het gras mogelijk nodig hebben gehad als voer voor zijn paarden in
de rosmolen.
Opnieuw uitbreiding
Blijkbaar kwam Claas Muus voor zijn trafiek ruimte tekort, want op 29 april 1766
koopt hij van zijn buren Jan Wijnands Groot en Jochem Springer een stuk grond
met een stalling op de Oude Zijds Burgwal. Aan de noordoostkant stond het veerhuis,
aan de zuidwest kant woonde Claas zelf, vermoedelijk nog steeds bij tante
Nelletje Muus in huis. Hij kocht dat stuk grond voor honderd gulden, waarbij de
verkopers aan de Gaarder de 40e penning + een tiende verhoging schuldig waren,
totaal 2.15.-. De loodwitfabriek stond dus op de Oude Zijds Burgwal naast het
veerhuis.
Azijn
de loodWitfabriek van monniCkendam (op de oude zijds burgWal)
Voor de loodwitbereiding was veel azijn nodig. Bierazijn wel te verstaan (7). Op 1
november 1766 stapt Claas naar het stadsbestuur. De bierdragers vragen zes stuivers
per oxhoofd (ca. 220 liter) bierazijn. Claas meent dat hij, net als de ‘anderen
van die trafieken vrij te moeten sijn’ van betalen. De burgemeesters zullen het aan
de vroedschap voorstellen en ‘intussen hem, Claas Muus, gequalificeert wanneer
187

Bierdragers
188
Stankoverlast
asijn komt te krijgen, deselve
te mogen laten werken en
de bierdragers geordonneert
sulks sonder hinder te
laten doen, sullende wanneer
goetgevonden wert, sij
(de bierdragers dus, caeg)
loon moeten hebben, sulks
wel bekoomen’.
De vroedschap antwoordde
door ‘de bierdragers aan te
seggen geen meer geld van
Muus te vorderen van de
azijn die hij tot zijn traficq
komt in te slaan en zij niet
bewerken, dog wanneer hij
haar requireert (hun dienst
inroept, caeg) en zij’t bewerken
zullen zij ‘t geld mogen
vorderen’.
De arbeidsomstandigheden in de stinkende en giftige loodwitbedrijfjes waren,
naar hedendaagse maatstaven, onmenselijk. Dat had o.a. te maken met die bierazijn,
terwijl er ook wel gebruik werd gemaakt van urine.
De fabriekjes stonden dus letterlijk in een kwade reuk en het zal voor de omwonenden
bepaald geen pretje zijn geweest, om in de nabijheid van zo’n bedrijf te
wonen en te leven.
Nieuwe privileges
Inmiddels had Claas een compagnon gekregen: Claas Walbeek (8). Op 7 maart 1767
vragen zij, onder toezicht van de stadsbaas, een hoofd (een soort steiger, caeg) aan
hun land over de Broekervaart te mogen maken en ook aan de jaagweg kant. De
bedoeling daarvan is om met een schouw zo gemakkelijk mogelijk de paarden,
die ze in de fabriek nodig hebben, buiten het land te brengen. Het verzoek wordt
ingewilligd.
Nog meer privileges
Drie maanden later, 27 juni 1767, vraagt Claas Muus of hij voor zijn pakhuis een
straat met kleine steentjes mag leggen. Ook dat is akkoord.
Eind januari 1769 vraagt Claas of de bomen op het Wagenpad mogen worden gerooid
‘vermits deselven voor sijn fabrieq omtrent het droogen zeer nadelig sijn’.
Aldus gebeurt. De bomen zullen op 1 februari worden verkocht en er worden nieuwe
bomen geplant.
U ziet, er werd Claas Muus niets in de weggelegd om zijn bedrijfje te laten draaien.
Dat kwam uiteraard ook de stad ten goede, vanwege de verponding, die jaarlijks
voor de panden en de grond betaald moest worden. En ook voor de ‘werkgelegenheid’
was de trafiek uiteraard niet onbelangrijk.
Vervuilde waterwegen
In de resolutieboeken van de Vroedschap wordt regelmatig melding gemaakt dat
burgers en schippers klagen over ernstige vervuiling van de stadsgrachten. Die
zijn daardoor zo ondiep, dat schepen vast komen te zitten. Op 23 september 1770
blijkt dat ook de fabrieken en trafieken in de stad onder deze vervuiling en ondiepte
te lijden hebben. Aangezien Claas Muus afhankelijk was van aan- en afvoer
van materialen en producten over water, zal ook hij daar ongetwijfeld last van
hebben gehad. Al snel volgt dan ook de toezegging, dat de grachten uitgediept
zullen worden. Het probleem, dat al vele malen eerder was vermeld in de notulen,
zou zich overigens ook daarna nog regelmatig voordoen. De mensen in de stad
toen, waren min of meer gewend om hun rommel, as, uitwerpselen etc. gewoon
in het water te deponeren. En dat ondanks diverse keuren, die het stadsbestuur
door de jaren heen had uitgevaardigd.
Tja, dan hoopt het vuil zich gestaag op.
Claas Muus kerkelijk actief
Evenals destijds in Krommenie, was Claas ook in Monnickendam betrokken bij
de Doopsgezinde gemeente. Op 16 februari 1771 vraagt hij of de nieuw benoemde
Doopsgezinde leraar Jan Nieuwenhuijzen van Aardenburg, in de stad mag komen
wonen. Dat is akkoord, maar de Mennonietengemeente moet wel borg staan voor
zijn twee kinderen. Jan Nieuwenhuijzen is in mei van dat jaar in Monnickendam
komen wonen.
Deal
de loodWitfabriek van monniCkendam (op de oude zijds burgWal)
Op 25 juni 1773 verkoopt Claas Muus voor 175 gulden aan zijn nicht Geertje Muus,
laatst weduwe van Jan Grobbe, de helft van een stuk land, gelegen aan de Kloosterdijk.
Hij bedingt daarbij, dat hij zijn leven lang gebruik zal mogen maken van
189

het huisje dat op het land staat en van het tuintje, zoals het nu omheind is met een
schutting. De verkoper zegt toe, dat hij het toegangshek voor zijn rekening zal
onderhouden. Mocht Claas dat stuk land op een later tijdstip nodig hebben, dan
kan hij het onmiddellijk voor dezelfde prijs terugkopen.
Op diezelfde dag verkoopt Geertje Muus aan Claas voor 180 gulden een huis met
een stalling en hooiberg op het Bloemendaal. De buren zijn Cornelis Soet en Gerrit
Beerens.
190
Claas erft het huis van zijn tante Nelletje Muus
Het is maandag 7 maart 1774 als Nelletje Muus, weduwe van voormalig stadssecretaris
Jacob Teerhuijs, bij notaris Claas Bruijn haar testament laat opmaken.
Verschillende mensen worden genoemd en bedeeld,
waaronder het Doopsgezinde echtpaar
(Willem) Wijnstok, dat tweeduizend gulden
krijgt.
De vier kinderen van Claas Muus, Sijmon,
Grietje, Willem en Mietje (Maria), krijgen elk
duizend gulden. Nelletjes neef Claas Walbeek
krijgt 4000 gulden en de andere helft van haar
nalatenschap is voor Claas Muus. Hij mag er
mee doen en handelen ‘na welgevallen’.
Als Nelletje Muus op 1 juli 1775 is begraven,
wordt haar nalatenschap verdeeld zoals in
haar testament is vermeld. Op 24 oktober 1776
erft Claas Muus het huis van Nelletje. Een huis
met erf en een schuur en pakhuis en tuinhuis
daarachter uitkomende op de Oude Zijds
Burgwal, waar de loodwitmakerij gevestigd is.
Het huis zelf staat aan de Kerkstraat, met als
Locatie loodwitfabriek
buren ten zuidwesten de Mennonieten gemeente
(9) en ten noordoosten Bernardus van
Ketel. Het geheel is 1000 gulden waard.
Daarnaast zijn er diverse obligaties plus wat contant geld, een totaal van 5130 gulden.
Ook zijn er nog wat stukken land, die een zekere waarde vertegenwoordigen.
U ziet, Nelletje Muus was bepaald niet onbemiddeld.
Loodwitgebruik
Productiegegevens van de witloodfabriek zijn niet bewaard gebleven. Maar het is
de loodWitfabriek van monniCkendam (op de oude zijds burgWal)
denkbaar dat de schilders uit de stad en omgeving bij Claas Muus witlood voor
hun schilderwerkzaamheden hebben gekocht.
Op 1 augustus 1775 krijgt Claas van de thesaurier (de penningmeester van het
stadsbestuur) veertien gulden en tien stuivers uitbetaald, vanwege leverantie van
loodwit dat gebruikt was voor de kerktoren.
Brand in de loodwitfabriek
De meeste huizen in de stad waren destijds van hout, waardoor brand een groot
gevaar vormde. Zo was, door een geweldig zwaar onweer op 31 mei 1769, de korenmolen
van Leendert Andriesz. Blauw bij de Noorderpoort afgebrand, waarbij
zijn derde vrouw, Hiske Ipes, om het leven was gekomen.
In de nacht van 6 op 7 mei 1773 brandde de zeepziederij ‘De Gecroonde Bruinvis
aan de Oudezijds Burgwal geheel af en op 13 oktober 1774 de zeepziederij ‘De
Bruinvis’ op de Nieuwe Zijds Burgwal. Op 16 september had de brandweer uit moeten
rukken voor een brand in de hooiklamp van Dirk Jansen op het Nieuweland.
Ook Claas Muus kreeg met brand te maken. Dat blijkt als op 5 juli 1777 in de Memorialen
van de Burgemeesters wordt opgetekend, dat er geen premie is bepaald
aan de brandmeesters van de kleine spuit, in verband met de brand in de loodwitmakerij
van Claas Muus. Als reden wordt aangegeven, dat de brandweerlieden
water hebben gegeven met de spuit, zonder dat de aanbrenger daar aan was gezet.
Wat ik me daarbij moet voorstellen weet ik niet. Mogelijk gaat het om het metalen
uiteinde. Hoe groot de schade in de fabriek was, wordt nergens vermeld, maar de
productie is, na een korte onderbreking, vanwege herstelwerkzaamheden, weer
doorgegaan.
De loodwitfabriek verkocht
We zijn een paar jaar verder als Claas Muus zijn loodwitmolen te koop aanbiedt.
Dat gebeurt via de custingbode (10). Op 17 juli 1779 kan een bod uitgebracht worden,
waarbij de omschrijving als volgt luidt: ’een wel geappropieerde (goed lopende,
caeg) loodwitmakerij, voorzien van een zo goed als nieuwe paardenmolen
(mogelijk was de oude bij de brand geheel of gedeeltelijk verwoest), platte steenen
met hunnen spillen, schijfkoppen en maatbakken, lootpot, broeijloods, broeijbakken
als mede een huijs, erve en schuur met een somerhuijs daar agter staande
en gelegen binnen dezen
Stadt in de Kerkstraat en
agter uijtkomende op de
Oude Sijts burgwal en terzijdeopdeKermergracht,
alles in éen verbonden,
191

elent met de Mennonietengemeente ten zuijdwesten en de heer Adriaan ´t Hooft
en het veerhuijs ten noordoosten´. Vermeld wordt dat Claas het complex in eigendom
heeft verkregen uit de nalatenschap van zijn ´meu´ (tante) Nelletje Muus.
‘De koper zal enige materialen en gereedschappen die tot de loodwitmakerij dienstig
zijn en welke op een inventaris zijn gebracht, die de omstanders worden voorgelezen,
moeten overnemen en ook de kooppenningen betalen’, zeg maar de overdrachtsbelasting.
Op 31 juli 1779 wordt de loodwitmakerij en het huis aan de Kerkstraat voor 3150
gulden verkocht aan de heren Teengs (11) uit Edam en Kous Bos uit Ransdorp (12).
Over dat bedrag moet aan de Gaarder belasting worden betaald, de zogeheten 40e
penning met een tiende verhoging, een bedrag van 86 gulden 12 stuivers en 8 penningen.
192
Koop en verkoop van land
Een paar maanden later, op 26 oktober 1779, koopt Claas Muus van Claas Walbeek
de helft van een stuk land, gelegen in de polder Monnikenbroek met de naam ‘Calaars
Weer’ en ook een stuk grond aan de Kloosterdijk met daarop een huisje. Claas
Walbeek had dat stuk land in 1776 geërfd van de eerder genoemde Geertje Muus.
Claas betaalt voor beide stukken land en het huisje 1175 gulden. Drie maanden
later, januari 1780, verkoopt hij deze stukken grond voor 1400 gulden aan zijn
voormalige buurman in de Kerkstraat, Adriaan ’t Hooft, regent van het weeshuis.
Een snelle winst. Tja, je bent koopman, toch?
Overlijden van Aagje Kuijper
Het is een donkere dag voor Claas Muus als begin mei 1783 zijn vrouw overlijdt
met wie hij bijna 28 jaar getrouwd was geweest. Aagje Sijmons Kuijper wordt op
6 mei 1783 in een eigen graf op het choor in de kerk begraven, rij III, graf 5. De klok
werd een uur geluid, kosten twaalf gulden.
De laatste jaren van Claas Muus
Als Claas op 30 mei van dat jaar de voogdij over zijn twee, nog minderjarige kinderen
Willem en Maria regelt (de twee voogden zijn neef Claas Walbeek (Enkhuizen)
en Jan Minnen Boon), dan is hij ‘wonende tot Embden in Oostvriesland, dog
thans nog hebbende selfs domicilium binnen dese stad’. Of Claas Muus daadwerkelijk
in Embden heeft gewoond, heb ik niet bevestigd gekregen. Feit is wel dat,
als er in 1784 een nieuw lidmatenboek wordt aangelegd van de dan nog levende
kerkleden van de Doopsgezinde gemeente, Claas daarin als tweede wordt genoemd.
Hij was toen dus blijkbaar nog steeds lidmaat van de Monnickendamse
gemeenschap.
Dan blijft het een paar jaar stil.
Het laatste dat we van Claas
Muus weten is, dat hij op 13 november
1788 in Amsterdam is
overleden en de 17e in de Oudezijds
Kapel aldaar is begraven.
Bloeitijd van de loodwitfabriek
De compagnons Remmet Kous
Bos en Boudewijn Teengs heb-
Oudezijds kapel Amsterdam
ben de exploitatie voortgezet.
En dat de handel voorspoedig
ging, blijkt uit wel uit de aankoop van nieuwe panden. Op 30 oktober 1782 kopen
zij in compagnie een stalling voor vijf paarden, een ruim wagenhuis, loods en erf
op de Oude Zijds Burgwal, hoek 2e Molensteeg. Kosten 1270 gulden. Daar had tot
1773 de zeepziederij ‘De Gecroonde Bruinvis’ gestaan, maar die was in dat jaar afgebrand.
Op 10 juli 1783 kopen de heren voor 130 gulden van oud-burgemeester Dirk Claus
een stalling en hooiberg in de Kerkstraat op de (andere) hoek van de Kermergracht.
Boudewijn Teengs koopt op 5 februari 1784 van burgemeester Koelemeij, voor
1100 gulden een huis en schuur of pakhuis er achter in de Kerkstraat, achteruit
komend op de Oude Zijds Burgwal. Gelet op het verpondingsnummer stond dit
huis drie huizen af van het pand en erf waarop de loodwitfabriek stond. Dirk Claus
en Johannes Broos zijn de buren.
De verkoper bedingt dat hij tot 1 april in het pand mag blijven wonen en de toonbank
en winkelborden mag meenemen.
Boudewijn Teengs verkoopt een jaar later, op 15 april 1785, dit pand voor vier honderd
gulden aan zijn compagnon Remmet Kous Bos. De laatstgenoemde had een
maand daarvoor, op 24 maart, voor twee honderd gulden de helft van het huis in
de Kerkstraat, dat hij gekocht had van Claas Muus, aan zijn compagnon Boudewijn
Teengs over gedaan.
Op 23 april 1785 tenslotte, kopen de heren Teengs en Kous Bos van oud schepen
Jan Bent een stalling, hooiberg en wagenhuis op de Oude Zijds Burgwal, hoek 1e
Molensteeg. Ze betalen er vijfhonderd gulden voor.
Europees georiënteerd
de loodWitfabriek van monniCkendam (op de oude zijds burgWal)
Uit notariële actes van Boudewijn Teengs blijkt, dat hij niet alleen de compagnon
van Remmet Kous Bos, maar ook, samen met anderen, actief was in de kaashandel.
193

Hij had o.a. contacten in Lisboa (Lissabon, Portugal) en Curaçao. Die contacten
zullen ook wel belangrijk zijn geweest voor het afzetten van loodwit in Europa.
194
Afnemers
Schilder Pieter van Veen, in 1759 te Zaandam geboren, wordt in 1801 genoemd als
iemand die bij de heer Kous Bos loodwit afnam, zij het in bescheiden hoeveelheden,
200 liter in het jaar. Hij was getrouwd met de in 1762 in Monnickendam geboren
Eegje Nannings Kroon.
Nieuwe buren
Op 16 januari 1805 wordt het huis van de Doopsgezinde gemeente in de Kerkstraat
voor 130 gulden verkocht. In het pand werd de spin- en weeffabriek gevestigd. De
heren Teengs en Kous Bos kregen dus nieuwe buren, met een nijverheid, opgezet
ten dienste van de armen van de stad (13).
Ontwikkelingen tijdens de Franse periode (1795-1813)
Voor 1800 beleefde de Nederlandse loodwitindustrie goede tijden. Technische
kennis, gecombineerd met voorspoedige handel zorgden er voor, dat ons land aan
het eind van de negentiende eeuw toonaangevend was. Deze sterke positie van de
loodwitindustrie was o.a. te danken aan een technologische voorsprong, die door
de jaren heen was opgebouwd. Voor het buitenland werd die kennis zorgvuldig
verborgen gehouden.
Toch lukte het een aantal Europese landen om een eigen loodwitindustrie op te
zetten. Die ontwikkeling zou, gaandeweg de negentiende eeuw, het voortbestaan
van de Nederlandse loodwitindustrie ernstig bedreigen. Het zou een concurrentiestrijd
worden tussen het beproefde Hollandse procédé en nieuwe productieprocessen
die in het buitenland ontwikkeld werden (14).
Goldberg enquête, deel Monnickendam
Goldberg-enquête
In de zogeheten Goldberg-enquête
(15) uit 1801 wordt over de loodwitfabriek
van Monnickendam gezegd,
dat deze aan het water ligt,‘ nodig
omdat een vrachtschuit naar Amsterdam
daarbij afvaart. Gebruikt worden
water, lood, azijn en mest. Het
beste is Hull lood, maar gebruikt
soms Duits lood als Hull lood hoog in
prijs en schaars is, maar de broeiing
de loodWitfabriek van monniCkendam (op de oude zijds burgWal)
daarvan is niet zo goed als het Hull lood. Er zijn twee molens. Het getal en geslacht
van werklieden is wisselend, hun loon naar verdiensten en capaciteit. Thans (1801
dus) minder aftrek. Vervoer naar Vrankrijk, Duitsland etc. te scheep’.
Deze enquête wekt de indruk, dat de productie van loodwit dat jaar nog een redelijk
niveau had. Misschien was dat ook zo, maar de komende jaren zou dat, door
een opeenhoping van omstandigheden, steeds minder worden.
Oorzaken van achteruitgang 1: het Continentaal Stelsel
Heel algemeen kan gesteld worden dat de Franse tijd een omslagpunt voor deze
tak van industrie in Nederland is geworden. Engeland, de stad Hull in het bijzonder,
was tientallen jaren een belangrijk leverancier van lood geweest, maar het
door Napoleon in 1806 ingestelde Continentaal Stelsel, waardoor alle handel met
Groot-Brittanië werd verboden, betekende een zware slag voor de Nederlandse
loodwitindustrie. Er was sprake van een terugloop van de handel over zee, waar
ons land altijd zo goed in was geweest. Vanouds belangrijke exportgebieden als
Spanje, Portugal, Duitsland, Oost- en West-Indië en Scandinavië waren over zee
vrijwel niet meer te bereiken. Ook in het binnenland kon steeds minder loodwit
worden afgezet.
Het gevolg was een vermindering van het aantal loodwitfabrieken in de negentiende
eeuw. Waren er in 1800 nog zesendertig, acht jaar later was dat verminderd
tot eenendertig en in 1819 tot zesentwintig.
Kijken we naar een wat langere termijn,
dan blijken er in 1855 nog maar zestien,
tien jaar later negen en in 1890 nog
slechts acht loodwitfabrieken in ons land
te zijn.
Smokkelen vrijwel onmogelijk
Het Continentaal Stelsel werd tijdens de
regering van koning Lodewijk Napoleon
(1806-1810) op tamelijk grote schaal ontdoken,
tot woede van zijn broer Napoleon
Bonaparte. Maar toen ons land in 1810 bij
Frankrijk werd ingelijfd en er in vrijwel
alle kust- en havenplaatsen, douaniers
werden aangesteld, met verregaande bevoegdheden
van controle, werd smokkelhandel
vrijwel onmogelijk. Elk schip,
elke wagen, alles en iedereen werd gecon-
195

troleerd en bij overtreding waren de straffen niet mals. Napoleon bepaalde dat alle
vervoer van goederen uit en naar Engeland, koste wat kost, moest worden tegengehouden.
En dat lukte aardig door de scherpe controle van Franse douaniers in
hun donkergroene lakense uniformen met zilveren knopen en zwarte steken op.
Dit paramilitaire beambtenapparaat was zwaar bewapend en had ook honden tot
haar beschikking.
Desondanks vonden onze landgenoten van weleer wel gaten in het net en werd
smokkelen een uiterst lucratieve bezigheid. Kinderen propten hun laarsjes vol met
rietsuiker en passeerden de douaniers aan de stadspoorten. Zelfs rouwstoeten die
de stad introkken om de overledene in de kerk de laatste eer te bewijzen, hadden
niet zelden een kist bij zich zonder lijk, maar vol smokkelwaar. Vrouwen verborgen
vaak kleine hoeveelheden smokkelwaar onder hun kleding, in de hoop dat douaniers,
om een genante situatie te voorkomen, hen wel zouden laten passeren.
Oorzaken van achteruitgang 2: accijnzen en invoerrechten
Een twee de belangrijke factor voor de achteruitgang was de betaling van forse
invoerrechten op lood en de hoge binnenlandse accijnzen op azijn. Europese landen
als Frankrijk vroegen, om de opkomende eigen industrie te beschermen, hoge
bedragen aan invoerrechten. Kortom, grensbewaking en accijnzen werden meer
en meer een sta-in-de-weg van de Nederlandse export.
De fabriek in Monnickendam
Al deze maatregelen hadden ook gevolgen voor de nijverheid in Monnickendam.
Het kostte steeds meer moeite om de loodwitfabriek rendabel te houden.
Op de lijst van impost wordt in juli 1806 de ‘Lootwitmakerij’ genoemd. De eigenaar
krijgt een vermindering van 12 penningen per ton lange turf. Het was slechts
een kleine tegemoetkoming in de strijd om te overleven.
Generaal Tableau
Als er in september 1808 door het stadsbestuur een Generaal Tableau van de Staat
der Fabrieken en Trafieken in Monnickendam moet worden ingeleverd, zeg maar
een overzicht van alle beschikbare nijverheid in de stad, wordt ook de Lootwitmolen
genoemd. Op de vraag naar de ‘vorige staat’, is het antwoord: reedelijk bloeijende.
Op de vraag naar de ‘tegenwoordige staat’ is het antwoord: kwijnende. Op
de vraag: Middelen tot herstel of aanmoediging, is het antwoord: gelukkige Vreede,
Negotie scheepvaart. De antwoorden zeggen genoeg, lijkt me.
De antwoorden sluiten aan bij de vragen die op 30 juli van dat jaar door het Departement
Amstelland aan het stadsbestuur waren voorgelegd:
Vraag 1: ‘Welke zijn de buitenlandsche handelsbetrekkingen der Stad in Europa,
196
de loodWitfabriek van monniCkendam (op de oude zijds burgWal)
Asia, Africa en America en in het bijzonder met de Hollandsche kolonieën?’
Antwoord: ‘De wijnige handel welke Monnickendam noch buitenslands had, is
thans geheel door den oorlog gestremd.’
Vraag 2: ‘Welke plaatselijke bronnen van bestaan zijn er sedert de laatste dertig
jaar afgenomen?’
Antwoord: ‘Genoegzaam alle takken van nering zijn uitgedroogd, uitgenomen de
haringvisserij.’ Duidelijke taal. (13)
Spotprent op het verval van handel en nijverheid
De loodwitfabriek in 1811
Hoe sterk de fabriek achteruit is gegaan, vertelt een in het Frans gesteld overzicht
van 1806 en 1811 (Fabrique de la Ceruse ou Blanc de plomb).
In 1806 was er nog sprake van productie van zeven soorten loodwit, in 1811 nog
slechts één.
Waren er in 1806 nog 20 tot 25 mannen in vaste dienst, in 1811 is er sprake van één
vaste kracht en afhankelijk van de situatie vier losse arbeiders, zeg maar oproepkrachten.
197

Werd er in 1806, verdeeld over zeven soorten, nog 95.189 kilo loodwit geproduceerd,
in 1811 was dat nog slechts 8100 kilo.
Werd er in 1806 voor die zeven loodwitproducten aflopend 56, 52, 50, 44, 42, 36 en
32 francs per kilo betaald, in 1811 is dat voor één product 50 franc.
198
Remmet Kous Bos: van pro- naar anti-Frans
Toen de Fransen in 1795 ons land binnenkwamen en er op bestuurlijk gebied
sprake was van een ‘omwenteling’, was het Remmet Kous Bos die op 21 januari,
tijdens de eerste vergadering van de Provisionele Representanten van het volk in
een‘vrij Monnickendam, een gloedvolle toespraak hield (16). Ook de jaren daarna
blijkt hij, politiek gezien, gelukkig te zijn met de nieuwe situatie. Maar gaandeweg
is hij tot het inzicht gekomen, dat ons land onder Franse leiding bepaald niet
de goede kant was opgegaan.
De problemen, veroorzaakt door het Continentaal Stelsel, raakten ook de eerst zo
bloeiende loodwitfabriek. En net als veel anderen, maakte ook Remmet Kous Bos
zich schuldig aan smokkelarij.
Dat zijn opstelling tegenover de Fransen radicaal
was veranderd, blijkt uit wat dhr. W. van
Engelenburg uit Broek in Waterland schrijft:
‘Voorts Remmet Kous Bos, lid van de Munici-
Handtekening Remmet Kous Bos palen Raad, koopman en fabrikant die gewoon
was over Hamburg clandestien handel
te drijven met Engeland; hij haatte de Franschen hartgrondig en stond wederkerig
bij hen in een kwaad daglicht’ (17).
Een nieuwe compagnon: Jacob Boot
In juni 1808 overlijdt Remmets compagnon Boudewijn Teengs. Deze had enkele
jaren daarvoor een opvolger aangewezen, de Edammer Jacob Boot (18) die bij testament,
verleden bij notaris Muller in Amsterdam op 2 oktober 1805, de helft van
de loodwitfabriek en toebehoren tot z’ n beschikking krijgt. Het gaat om het deel
dat eerder aan Boudewijn Teengs toebehoorde. Het compagnonschap wordt op 1
februari 1810 van kracht en is geregeld bij en door notaris Pieter Kerk in Edam.
Jacob Boot krijgt:
* de helft van de loodwitfabriek, wijk 4 nr. 121 (de verpondingsnummers waren
inmiddels vervangen door wijknummers)
* de helft van een stal, wijk 4/113;
* de helft van een stalling wijk 4/114;
* de helft van een alle paarden, het hooi, de stro en de haver
Werknemers in de Loodwitmolen
Toen Claas Muus in 1766 de loodwitmakerij begon, was er sprake van twee knechten,
waarvan de namen niet genoemd werden. Ook de heren Kous Bos en Teengs
hadden knechten in dienst. Het moeten er enkele tientallen zijn geweest, waaronder
vermoedelijk ook seizoenarbeiders (19). Ze zijn echter moeilijk te achterhalen
omdat er slechts in een enkel geval een link wordt gelegd tussen de naam en
het beroep.
De fabriek in 1812
de loodWitfabriek van monniCkendam (op de oude zijds burgWal)
Gegevens over de fabriek uit 1812 geven aan, dat er één man het hele jaar in vaste
dienst was. Dat zal Jacob Rust zijn geweest (20). Hij verdiende f 5,10, per week.
Ook zijn er twee meisjes enkele dagen per week aanwezig.
Het lood werd uit Duitsland aangevoerd. De azijn, die 12 gulden per okshoofd
kost, kwam uit eigen land. Er werd in dat jaar 22.000 kilo lood verbruikt en 40
okshoofden azijn. Het jaarinkomen van Remmet Kous Bos is rond de duizend
gulden.
De ondergang van de fabriek
Als je deze gegevens van 1812 overziet, zou je denken dat de loodwitfabriek nog
redelijk draaide. Maar de werkelijkheid was anders. Steeds meer gebouwen en
toebehoren werden noodgedwongen afgestoten en verkocht.
Op 29 juli 1812 wordt door Remmet Kous Bos, namens de firma Bos & Boot, aan
koopman Huijbert Stam, die wat verderop in de Kerkstraat woont, voor 150 gulden
een stalling en hooiberg verkocht, gelegen op het erf waar ook de loodwitmolen op
staat. De koper neemt op zich alle lasten, waaronder de verponding, te betalen.
Remmet en zijn gezin blijven wel in het huis in de Kerkstraat wonen.
Op 11 november volgt opnieuw een transactie. Jan Robert, de hoefsmid, koopt een
stal, koetshuis en pakhuis op de Oude Zijds Burgwal, hoek 2e Molensteeg, wijk 4
nr. 113, met Gerrit van Meerbeek als buurman. Hij betaalt daar 250 gulden voor.
Op 25 juli 1815 volgt uit het privé bezit van Remmet Kous Bos een verkoop van allerlei
roerende goederen, in de acte ‘rommeling’ genoemd. De verkoping is via
biljetten en door de omroeper bekendgemaakt. Het betreft goederen uit het huis
wijk 4 nr. 17 en levert een bedrag van 2755 gulden, 11 stuivers en 8 penningen op.
Een half jaar later, op 21 november 1812, maakt Remmet Kous Bos, samen met zijn
vrouw Elisabeth Claus een nieuw testament. Er in opgenomen is een lijst van alle
goederen die tesamen 1641 gulden en zes stuivers waard blijken te zijn.
199

Aan Remmets zoon Pieter wordt de helft van de loodwitfabriek vermaakt, met alles
wat daarbij bij hoort, ter waarde van 2000 gulden. Daarnaast krijgt hij nog een
aantal spullen van vader, ten bedrage van 634 gulden en 12 stuivers.
200
De fabriek in de verkoop
Als er op 26 augustus 1814 een opsomming wordt gegeven van alle nijverheid in
de stad, wordt de loodwitfabriek niet meer genoemd. De zaken zijn blijkbaar zo
achteruit gegaan dat de compagnons Kous Bos en Boot op 15 februari 1817 besluiten
de fabriek te verkopen. Via advertenties in couranten, biljetten en bekendgemaakt
door de stadsomroeper (Hendrik Groot, een broer van één van mijn voorvaders,
caeg), is de verkoop, die in de Doelen zal plaatsvinden, onder de aandacht
gebracht van potentiële kopers. De fabriek en alles wat er toe behoort, zal aan de
meestbiedende worden verkocht. Een aantal voorwaarden waar de koper zich aan
heeft te houden, worden door notaris Volkerse voorgelezen.
De verkoop betreft een ‘loodwitfabriek, zijnde een spatieus uitgebreid gebouw
met twee paardemolens, negen broeijhokken en twee droogloodsen’. Vervolgens
een ‘huis met erf, stalling en koetshuis, alles staande en gelegen langs het Wagenpad
en strekkende van het veerhuis tot in de Kerkstraat met nog een huis daarnaast
in de Kerkstraat, alles belend met het Wagenpad ten Noordoosten en Jan
Mobron ten zuidwesten’.
Er is achttien gulden plokgeld voor de meest biedende. Dat is een premie voor degene
die bij een veiling, na het afslaan, het bod als laatste verhoogd heeft.
Als echter op de 21e februari de feitelijke verkoop plaatsvindt, blijkt ‘niet tegenstaande
veel malen daartoe gedaan aan vragen, niemand daarvoor iets te willen
bieden en heeft alzoo de verkooping van dit Perceel geen plaats kunnen hebben’.
Ook een stalling en hooiberg op de Binnendijk, hoek 1e Molensteeg, blijkt onverkoopbaar.
De fabriek afbreken?
Een maand later, op 15 maart 1817, schrijven de eigenaren van de loodwitfabriek,
een brief aan het stadsbestuur. Het is een ‘verslag’ van wat er de laatste twintig
jaar is gebeurd met deze tak van nijverheid. ‘Dat door de Fransche overheersing
en de daar aan verbonden vernietiging van allen koophandel en verzending van
oorspronkelijke voortbrengselen der supplianten Fabriek, sedert al dien tijd heeft
gekwijnd en eindelijk geheel heeft stilgestaan. Dat na de jongste gezegende omwenteling
(Napoleon van het toneel verdwenen) de supplianten (iemand die bij
een instantie of autoriteit een verzoek indient, caeg) wel hebben gepoogd hun fabriek
wederom aan de gang te brengen, dan dat aan hen toen, tot hun groot leedwezen
gebleken is, dat gedurende de tijd van de stremming der verzending op die
de loodWitfabriek van monniCkendam (op de oude zijds burgWal)
plaatsen waar zij, supplianten, voorheen hun meeste goederen debiteerden, reeds
fabrieken voor loodwitbereiding waren opgericht. Dat de supplianten door herhaalde
reizen hunne fabriek bij publieke advertenties in de couranten ter verkoop
hebben aangeboden, doch, dat ook dit zonder gevolg blijvende, zij hebben begrepen
daar van een Publieke Verkoping op de 15e februari laatsleden alhier te moeten
aanleggen,’ etc. Bij die Publieke verkoping waren ook twee zeer voorname
loodwitfabrikeurs aanwezig. Zij hebben de fabriek bezocht, maar uiteindelijk is
de poging tot verkoop op niets uitgelopen.
‘Dat dan nu ook aan de supplianten niets anders overschiet dan, om met behoud
der stalling en woonhuizen, hun fabriek te vernietigen. Reden waarom zij zich
wenden tot het stadsbestuur met het verzoek te mogen afbreken hun loodwitfabriek’.
Volgen nog de gegevens als eerder bij de poging tot verkoop genoemd.
Antwoord van het stadsbestuur
Twee dagen later, 17 maart, reageert het stadsbestuur. ‘Is gelezen een request van
de heren R. Kous Bos en Jacob Boot, verzoekende de lootwitfabrick, staande in
wijk 4 nr. 121 te amoveren (af te breken, caeg), uit hoofde alle aangewende pogingen
door de supplianten vruchteloos zijn geweest om deze fabrick, na de gezegende
omwending van zaken (de Fransen waren verdwenen) wederom aan den
gang te doen brengen, dat zij supplianten daarna bij herhaalde wijzen hun fabriek
in de Publieke nieuwspapieren bij advertentie ter verkoop hebben aangeboden,
dan hetwelk ook zonder gevolg geweest zijnde, zij supplianten eindelijk zijn
overgegaan tot publieke verkopinge van voornoemde fabriek’.
Als de Raad van de gemeente zich nog eens over de kwestie gebogen heeft, is de
uitkomst: ‘gezien dat alle aangewende pogingen door de supplianten vruchteloos
zijn geweest om deze loodwit fabriek te verkopen, zoo bij advertentien als bij publieke
verkoping, considererende (overwegende, caeg) dat indien voornoemde
Fabriek langer staande bleef, zulks tot grote schade van de supplianten zoude zijn
alzoo er geen veruitzigten opdoen, dat dezelve in florisantere omstandigheden
zoude kunnen gebragt worden, en eindelijk overwegende dat er geen termen
voorhanden zijn om het verzoek van de supplianten op den duur te weigeren, is
goedgevonden het verzoek van de heren Bos en Boot, de loodwitfabriek te amoveren
(afbreken, caeg) te accorderen (goed te vinden, caeg), evenwel onder de bepalingen
dat voor het erf, zowel op het Wagenpad als de Binnendijk zal moeten
worden geplaatst een goede sufficiënte (toereikend, caeg, in dit geval voor het
waarborgen van de veiligheid) muur, en dat de 10-jarige verponding (jaarlijks 14
gulden en 13 stuivers) en stedelijke belastingen (jaarlijks 12 gulden en 5 stuivers)
door hen ineens zal worden aangezuiverd of des verkiezende borg zal moeten
201

worden gesteld tot voldoening van de Jaarlijkse lands- en stedelijke belastingen,
expirerende (eindigende, caeg) 1827’.
De fabriek verkocht
In de stad en wijde omgeving is bekendheid gegeven dat de fabriek te koop is, met
het recht van afbraak. Betaald hoeft er pas op 15 januari van het nieuwe jaar.
Op zaterdag18 oktober 1817 lukt het om de loodwitfabriek te verkopen, waarbij de
verkopers bedingen dat de beide
paardenmolens, die zich in het perceel
bevinden, door hen mogen worden
uitgebroken en weggehaald. Die
paardenmolens waren dus niet bij de
verkoop inbegrepen.
Als alle voorwaarden zijn voorgelezen
blijkt er een koper te zijn. Het is Dirk
Uilham uit Enkhuizen. Hij koopt het
perceel voor f 3225,- Toch nog een behoorlijk
bedrag voor een pand dat feitelijk
alleen nog maar voor afbraak in
aanmerking kwam.
De fabriek afgebroken
Dat de loodwitfabriek metterdaad is
afgebroken blijkt uit een zevental notariële
aktes (21).
Koopman Uilman is met de afbraak
begonnen en biedt via publieke verkopingen
‘een partij timmerhout en
brandhout, dezelve toebehorende en
Verkoopacte 1818
liggende te Monnickendam op het
Binnenijk (de bijnaam voor de Oude
Zijds Burgwal) bij de loodwitmolen’ ter verkoop aan.
De stadsomroeper is rondgegaan om de verkoop aan te kondigen. Een hele reeks
Monnickendammers is er op af gekomen en hebben, de meesten voor iets meer
dan een gulden, hout gekocht. Zo’n verkoop heeft zeven keer plaatsgevonden, de
eerste op 11 februari 1818, de laatste op 1 augustus van dat jaar. Het leverde de verkoper,
op een paar stuivers na, 700 gulden op.
Wat er met de paardenmolens is gebeurd, heb ik niet kunnen achterhalen.
de loodWitfabriek van monniCkendam (op de oude zijds burgWal)
Huizen in de Kerkstraat verkocht
Op 5 november 1818 wordt het huis in de Kerkstraat, wijk 4 nr. 20, voor honderd
gulden verkocht aan timmermansbaas Jan Mobron.
Op dezelfde dag wordt ook voor f 300,- een stalling en koetshuis op het Wagenpad
en een huis in de Kerkstraat verkocht aan smidsbaas Jan Roelofs (Boerlage). Het
betreft wijk 4 nr. 21 en 22. De verkopers, Bos en Boot, wonen er naast. Beiden ontvangen
de helft van de opbrengst.
Einde van de loodwitfabriek
Zo kwam, na ruim een halve eeuw, een einde aan een chemische industrie op de
Oude Zijds Burgwal die de eigenaars enkele tientallen jaren een heel goede broodwinning
opleverden, maar gaandeweg, met dank aan Napoleon, tot verval
kwam.
Een en ander betekende overigens niet dat Remmet Kous Bos met de handen in
de schoot zat. Hij heeft de stad nog op allerlei manieren gediend, zoals u in zijn
korte levensbeschrijving (bijlage C) kunt lezen.
Overlijden Remmet Kous Bos
Op 18 februari 1826 wordt in de Raad vermeld dat Remmet Kous Bos overleden is,
78 jaar oud. Hij is de 22e begraven in de kerk in een graf op het Choor, grafrij V,
graf 5. Het graf moest voor altijd verzegeld blijven. Zijn tweede vrouw, Elisabeth
Claus, was hem op 31 december 1817 al voorgegaan. Ze werd begraven in een graf
op het choor, grafrij VII, graf 5. (Remmet had vijf graven op het choor van de kerk,
zo bleek bij de verdeling van zijn bezittingen).
Testament van Remmet Kous Bos
Remmet Kous Bos heeft meerdere keren een testament laten maken, mede vanwege
veranderingen in de familiesfeer of omstandigheden van zijn bedrijfswerkzaamheden.
Zo was in 1812 Remmets deel van de loodwitfabriek nog bestemd voor zijn zoon
Pieter. Maar die fabriek was er dus niet meer.
In een testament van 25 februari 1817 is zijn dan nog levende vrouw Elisabeth
Claus erfgename van alle persoonlijke en huishoudelijke spullen, waaronder het
zilverwerk dat zij, ter gelegenheid van hun 25-jarige huwelijk, hadden gekregen.
De rest van zijn nalatenschap is bestemd voor zoon Pieter en zijn kleinzoon Cornelis
Klaasz. Kuijper. Remmets dochter Clasina, op 29-jarige leeftijd overleden op
4 januari 1805, was getrouwd met fabrikeur en koopman Klaas Kuijper (Wormer
1775-1830). Uit dit huwelijk was op 1 september 1802 in Wormer Cornelis geboren.
202 203

Hij trouwde op 1 augustus 1824 te Zaandijk met Maartje Jacobs Vis (Zaandijk
29 oktober 1803-7 december 1855).
Zoon Pieter en kleinzoon Cornelis kregen een behoorlijk
bedrag in handen. Remmet had een heleboel stukken
land, obligaties die een aardig bedrag waard waren. Hij
was mede-eigenaar van twee kofschepen en het schip de
‘Monnickendam’ en verder is er sprake van roerende goederen
en contant geld. De beide heren konden samen f.
32.929,12 verdelen, bijna 16.500 gulden de man. Een omrekentabel
van het Instituut voor sociale geschiedenis
geeft aan dat een bedrag van 16.500,- in 1825 vandaag zo’n
162.570,- euro waard is!
Zoon Pieter heeft er maar kort van kunnen genieten. Hij
overlijdt op 20 maart 1830 in Monnickendam. Remmets
Clasina Maria Kous Bos, kleinzoon Cornelis Kuijper, koopman en verffabrikant,
dochter van Remmet
overlijdt op 25 juni 1845 in Zaandijk.
Ds C.A.E. Groot: cae-grootAzonnet.nl
Bronnen:
* De memorialen van de burgemeesters, Oud Archief Monnickendam 36-39
* Resoluties van de Representanten des volks, van de Municipaliteit en de Raad, 1795-1811,
* Oud-Archief Monnickendam nrs. 23-31
* Oud-Rechterlijk Archief Monnickendam
* Notariëel Archief Monnickendam
* Artikelen op internet over loodwitbereiding
* Paardenkracht en mensenmacht, I.J. Brugmans. Sociaal-Economische geschiedenis van Nederland
1795-1940, Nijhoff/Den Haag.
Afkortingen:
JOM is een afkorting van Jaarboekje Oud Monnickendam + het jaar van verschijnen
PC – Purmerender Courant
SPC – Schuitemakers Purmerender Courant
PNHC – Provinciale NH Courant
Noten:
1. Zie bijlage A
2. Een trafiek was een koopmansbedrijf dat zich bezig hield met het bewerken en/of veredelen van
grondstoffen voor een nieuw gebruik.
3. Roelof van Dokkum, geboren in Amsterdam, was de opvolger van de Mennonietenleraar Daniel
de loodWitfabriek van monniCkendam (op de oude zijds burgWal)
Hovens, die van 1761-1764 de Doopsgezinde gemeente van Monnickendam gediend heeft en in 1764
naar West-Zaandam is vertrokken.
In Monnickendam trouwt van Dokkum op 12 november 1768 met Johanna Brouwer, geboren
10 oktober 1743 in Middelburg.
In 1770 gaat Roelof van Dokkum naar Huizen, waar hij het werk van de Doopsgezinde leraar Cornelius
van Engelen (1764-1769) voortzet. Vanuit Huizen zal hij op 5 december 1776 naar Aardenburg vertrekken.
4. Nelletje Muus, geboren rond 1700/1705 was een dochter van Sijmon Muus en Nelletje Claas
Bruijning. Sijmon was een broer van Claas’ vader Willem. Nelletje was dus een tante.
Zij ondertrouwde op 17 juli 1729 met weduwnaar Jacob Jansz Teerhuijs, secretaris van de stad en later
ook van de Waterlandse Meren. Het kinderloze echtpaar woonde vanaf 1733 in de Kerkstraat, hoek
Kennemergracht. Hun erf liep door tot aan de Oudezijds Burgwal.
Als Jacob Teerhuijs op 8 januari 1750 is overleden, trouwt Nelletje in 1753 met Dirk Heijms, overleden
in 1764, weduwnaar van Guurtje Sluijs. Nelletje wordt op 1 juli 1775 in de kerk begraven. Een 1e klasse
begrafenis, gelet op de 30 gulden begraafkosten. De klok werd een uur geluid, kosten 12 gulden.
5. Het zou o.a kunnen gaan om de heren Jan Aartsz en Heijn Jurriaansz. Zij worden, vlak na Claas
Muus, genoemd op de lijst van mensen die het burgerschap van M’dam (zes gulden) moesten betalen.
Maar ongeveer in dezelfde periode doet ook ene Jan Bies uit Nieuwendam een verzoek om inwoning.
6. Als iemand burger van Monnickendam wilde worden en van elders kwam, moet hij, ten behoeve van
zijn minderjarige kinderen, een acte van borgtocht of indemniteit meebrengen. De plaats van
herkomst stond dan garant voor het onderhoud van die kinderen, voor het geval de ouders in armoede
mochten komen te vervallen of zouden overlijden. Omgekeerd, vertrok een gezin uit de stad, dan
kregen zij op verzoek zo’n akte mee voor hun nieuwe woonplaats.
7. Bierazijn is azijn, dat van bier gemaakt wordt. Het bier wordt door azijnbacteriën omgezet in
bierazijn. Na dit proces, dat enkele maanden kan duren, en rijping van soms wel enkele jaren, is geen
alcohol meer aanwezig.
8. Klaas Walbeek was, net als zijn neef Claas Muus, van Doopsgezinde huize. Hij trouwde in 1776 met
Maria Belkmeer uit Enkhuizen.
Vermoedelijk waren Claas Muus en Claas Walbeek een compagnonschap aangegaan, want in de
notulen wordt gesproken over de ‘loodwitmakerij van de Heren Muus en Walbeek’.
9. In allerlei koop- en verkoopactes wordt het huis in de Kerkstraat, naast dat van Claas Muus, genoemd
als ‘Mennonietengemeente’. Daar was niet het kerkgebouw van de Doopsgezinden gevestigd, want dat
stond op het Wezenland. Naast Claas woonden de leraren die de Doopsgezinde gemeente in die fase
van de geschiedenis hebben gediend.
10. De custingbode – wij zouden hem vandaag een vandaag een veilingmeester noemen – was
verantwoordelijk voor het verkoopproces.
11. Zie bijlage B
12. Zie bijlage C
13. De Spin- en weeffabriek was bedoeld om aan behoeftigen werk te verschaffen. Zie verder JOM 2001
blz. 88 en JOM 2002 blz. 81.
14. In Clichy, even boven Parijs, waren de Fransen een eigen loodwitfabriek begonnen. In een
Franstalig rapport d.d. 21 juli 1813 wordt een vergelijking gemaakt tussen het Franse en het Hollandse
204 205

fabrikaat, RA Haarlem 14/470
15. Tijdens de Franse periode werd begonnen met het verzamelen van gegevens op nationaal niveau
over alle vormen van nijverheid. Er zijn drie nijverheidsenquêtes gehouden, in 1801 de eerste gedaan
door Joh. Goldberg in 1800/1801, de tweede in 1808 en de derde in 1812. Zie ook Brugmans blz. 3
16. JOM 2011 blz. 94
17. Aldus een feuilleton in de Provincilae Noordhollandsche Courant met als titel ‘Monnickendam,
Waterland en Marken gedurende de Fransche overheersching (1810-1813), geschreven door W. van
Engelenburg (1860-1934), historicus en secretaris van de gemeente Broek in Waterland in 1915. Zie ook
JOM 2011 blz. 162. Zijn bericht is ontleend aan een verslag van de griffier van de stad, Servais van der
Graaf, die, zoals later bleek, een verklikker te zijn en iedereen observeerde om te bepalen of hij prof of
anti Frans was. Kous Bos kwam er in zijn verslag niet goed af. ‘Hij is helemaal niet te vertrouwen en
heeft een verachtelijk karakter...
Dat Remmet Kous Bos bekend was in Hamburg wordt bevestigd door en testament d.d. 25 februari
1817. Hij blijkt nl. in het bezit van ‘een Hamburger Porcelein Servies’.
Ook zijn broer Klaas Kous Bos dreef handel met Hamburg, zoals blijkt uit een verhaal in het boek van
John Dehé: Een slaafsch en ongezond bedrijf, blz. 307 over een zoekgeraakte postzak, begin 1780.
18. Zie bijlage D
19. In het boek ‘Loodwitfabrieken in de negentiende eeuw’ schrijft dr. ir. J Mac Lean op blz. 234: ‘In 1816
waren er in Noord-Holland, Amsterdam uitgezonderd, 5 loodwitmolens gevestigd: Monnickendam (20
à 30 werknemers en reeds in 1816 stilgelegd), Zaandam (2 werknemers), Nieuwendam (2 werknemers),
Westzaan (drie) en Sloten’. De daglonen bedroegen f 1,- à f 1,50. Zie ook ‘Drie eeuwen verfstoffen’, D.
Vis, 1943.
Een paar van deze werknemers worden genoemd in de Memorialen van de Burgemeesters. Het zijn
Pieter Barends en Daniel Mulder. Op 22 mei 1790 vraagt ene Pieter Barends voor hemzelf, zijn vrouw en
twee kinderen inwoning in de stad. Dat wordt hem vergund ‘so lange dezelve in dienst van de Heeren
Bos en Teengs blijft en wel betalende sijn burgerrecht’. De 29e legt hij de eed af, ‘mitsgaders die op de
Constitutie’.
Op 16 juli 1791 is het Daniel Mulder, zoon van zilversmid Jan Daniel Mulder en Maria Froger, die
permissie krijgt om in de stad te komen wonen ‘so lange dezelve in actuele dienst is van de heren Teengs
& Bos compagnie en langer niet’. Ook hij heeft de gewone burgereed en de eed op de constitutie
afgelegd. Daniel kwam uit Edam en was getrouwd (in Edam voor 1772) met Lijsbet Breemburg, begraven
30 juni 1804 in de kerk. Daniel wordt op 10 december 1808 begraven, is 59 jaar en heeft vier kinderen.
20. Die ene werknemer in vaste dienst is Jacob Rust, geboren in Rotterdam rond 1776, want bij zijn
overlijden op 13 februari 1848 is hij 72 jaar. Het kan ook 1774 want bij zijn huwelijk in 1811 wordt
aangegeven dat hij 37 jaar is. Mogelijke ouders zijn Bartholomeus Rust (1745-1823) die op 23 november
1772 trouwt met Helena van Loghem (1744-1814)
Jacobus, inmiddels weduwnaar, ondertrouwt op 13 februari 1808 in Monnickendam met Cornelia
(Neeltje) Mobron, RK gedoopt op 20 juli 1767, dochter van Willem Mobron en Dirkje Waterland,
weduwe van Gerrit Lenior. Zij wonen na hun huwelijk op het Wezenland.
Er worden geen kinderen geboren want Neeltje was bij haar tweede huwelijk al 41 jaar. Zij
overlijdt op 5 maart 1847 in een huis op het Doelepad, 79 jaar oud, Jacobus op 13 februari 1848, precies
de loodWitfabriek van monniCkendam (op de oude zijds burgWal)
veertig jaar na zijn ondertrouw, 72 jaar oud. Gelet op de zeer ongezonde werkzaamheden in de
loodwitfabriek toch een behoorlijke leeftijd.
21. Notaris Volkerse de nrs. 2259, 2265, 2270, 2311, 2319, 2325 en 2331.
206 207
Bijlage A
Claas Willems Muus is een telg uit een oud Monnickendams, Doopsgezind geslacht, waarvan de
oudste, bekende voorvader in de tweede helft van de 16e eeuw leefde en in 1604 is overleden.
Claas is op 19 april 1722 in Monnickendam geboren, zoon van Willem Klaas Muus en Grietje Alders
Heertjes met wie hij in 1713 te Oosterlant was getrouwd. Het echtpaar is na hun huwelijk in Monnic-
kendam gaan wonen, maar in 1736 naar Krommenie vertrokken.
Op 17 september 1755 wordt daar de toestemming tot een huwelijk vermeld van Claas Willemsz Muus
en Aagje Sijmons Kuijper, geboren op 12 oktober 1736 in Krommenie, dochter van Simon Jansz Kuijper
en Maria de Vries.
In Krommenie wordt op 8 augustus 1756 een zoon geboren, Simon en op 9 januari 1759 een dochter,
Grietje. In Krommenie was Klaas diaken in de Doopsgezinde kerk.
In Nieuwendam wordt op 7 augustus 1763 zoon Willem geboren. Of Klaas daar toen woonde heb ik niet
kunnen achterhalen, omdat er in 1765 een kerkelijke attestatie van Krommenie naar Monnickendam is
afgegeven. In 1765 is hij als lidmaat van de Doopsgezinde gemeente ingeschreven. In Monnickendam
wordt op 10 augustus 1767 dochter Maria geboren.
In Monnickendam wordt op 6 mei 1783 Klaas’ vrouw Aagje begraven in een graf op het choor van de
kerk, 47 jaar oud. Claas overlijdt in Amsterdam op 13 november 1788. Hij werd 66 jaar. (Er zijn meer
gegevens over het geslacht Muus beschikbaar).
Bijlage B
Boudewijn Teengs, gedoopt in Edam op 3 september 1747, zoon van mr. Klaas Teengs, in 1735 te
Edam getrouwd met Wellemoet Pont, was de compagnon van Remmet Kous Bos.
Hij was in Edam schepen. In 1783 vraagt hij het burgerschap van Monnickendam aan en zou ook daar
schepen worden. Op 15 december 1776 was hij getrouwd met Maria Tijssen, geboren te Monnickendam
in 1756, dochter van Dirk Tijssen en Ludewina Teengs. Boudewijn is op 30 juni 1808 in Edam
overleden.
Boudewijn Teengs was koopman, o.a. in kaas en had in verschillende Europese landen een afzetgebied,
waaronder Portugal (Lisboa = Lissabon) en Engeland (Londen). Hij was om die reden nogal eens
‘uitlandig of afweezigh’ en had in juli 1796 notarieel laten vastleggen dat Remmet Kous Bos hem dan
zou representeren en beslissingen mocht nemen die de nijverheid ten goede kwamen.
De gegevens van het geslacht Teengs gaan tenminste terug tot halverwege de 15e eeuw. De meeste
nakomelingen woonden in Edam. De familie had een wapen.
(Er zijn meer gegevens over het geslacht Teengs beschikbaar)
Bijlage C
Remmet Kous Bos kwam uit Ransdorp. Daar is hij op 24 september 1747 gedoopt, zoon van Pieter Bos
en Maritje Kous.

Pieter en Maritje (roepnaam Pietje) hadden toen al een dochter, Hilletje, dp. 30 juli 1747, maar dat meis-
je is op twaal-jarige leeftijd overleden, begraven 18 februari 1752. Vader en moeder waren tamelijk
bemiddeld, want het is en 2e klasse begrafenis, kosten vijftien gulden.
Na Hilletje werd Klaas geboren, dp. Ransdorp 1.9.1743. Hij ondertrouwt op 28 juni 1766 met Geertruida
Os, begraven 30 december 1790.Klaas was in Monnickendam regelmatig burgemeester. Hij wordt op 8
maart 1792 in de kerk begraven, graf IV/5.
Op 6 juni 1752 een kindje dat dood ter wereld is gekomen en op 4 januari 1756 nog een meisjes dat ook
weer Hilletje wordt genoemd.
In 1764/1765 wordt Remmet als burger van Monnickendam ingeschreven. Daar trouwt hij op 5 juli 1772
met Wilhelmina Boon, dochter van Pieter Dirks Boon en Hillegond Minnen. Het echtpaar krijgt drie
kinderen, waarvan de eerste jong overlijdt.
* Pieter dp. 26.8.1773 (overleden M’dam 1830)
* Clasina, dp. 16.2.1775 (overleden Wormerveer 1805).
Wilhelmina Boon is vanwege de bevalling van het tweede kind overleden. Ze wordt op 4 maart 1775 in
de kerk begraven op het Choor.
Remmet ondertrouwt dan op 6 december 1783 met Elisabet Claus, overleden 31 december 1817, dochter
van Dirk Claus en Elisabeth Houting. .
Remmet heeft haar negen jaar overleeft als hij op 18 februari 1826 overlijdt, 78 jaar oud. Hij is de 22e
begraven in de kerk in een graf op het Choor, V/5. Het graf moest voor altijd verzegeld blijven. Hij had
een werkzaam leven:
* koopman, eigenaar van de loodwitfabriek
* schepen in 1778, 1781, 1783, 1784 en 1785;
* armenvoogd en regent van het WH in 1779;
* kerkmeester in 1795 en 1796, 1812-1814, 1821-1825 pres. kerkmeester
* burgemeester in de periode 1816-1824.
* voorgesteld als hoogheemraad van Waterland, waarvoor hij op 10 april 1804 bedankt
* hoofdingeland van de Waterlandse meren, 5.4.1809
* directeur van een haringvisserij op de Noordzee, 1818 (JOM 1976 blz. 58)
Een aardig verhaal over de 22-jarige Remmet, die toen betrokken was bij allerlei baldadigheden in de
stad, kunt u lezen in JOM 1990 blz. 22vv.
(Ook over deze belangrijke figuur voor Monnickendam is meer te vertellen dan hier is vermeld).
Bijlage D
Jacob Justus Boot is op 27 januari 1786 in Edam geboren, overleden op 19 mei 1844 te Edam, zoon van
Justus Hermanus Boot en Margaretha Cloribus. Zijn vader Justus was in 1765 auditeur van de rekening
(één van de vier heren die de kas moest controleren van de stad Monnickendam).
Hij trouwde op 15 mei 1829 in Edam een gescheiden vrouw, Magdalena Petronella Versteegh, geboren
in 1807.
Justus was houtkoper en reder en dreef, samen met zijn neef William Pont, handel met de Noorse en
Oostzeese houthandel.
208