Rivierkundig onderzoek WaalSamen - Rijkswaterstaat

PR2096.10 

Opdrachtgever: 

Rijkswaterstaat Oost-Nederland 

Rivierkundig onderzoek WaalSamen 

Auteurs: Fredrik Huthoff 

Andries Paarlberg 

Hermjan Barneveld 

Maarten van der Wal (Deltares) 

Pilotstudie Langsdammen

juni 2011 Pilot Langsdammen 

Inhoud 

Lijst van tabellen ...........................................................................................................................v 

Lijst van figuren........................................................................................................................... vii 

1 Inleiding ................................................................................................1-1 

1.1 Aanleiding tot het project ..............................................................................................1-1 

1.2 Doelstelling..................................................................................................................1-2 

1.3 Onderzoeksvragen........................................................................................................1-2 

1.4 Fasering van project .....................................................................................................1-3 

1.5 Betrokkenheid van Deltares ...........................................................................................1-3 

2 Aanpak voor modellering en beoordeling van varianten ........................2-1 

2.1 Modelleeraanpak ..........................................................................................................2-1 

2.1.1 Schematisatie van langsdam-varianten ...............................................................2-1 

2.1.2 WAQUA...........................................................................................................2-6 

2.1.3 Delft3D ...........................................................................................................2-8 

2.2 Aspecten voor beoordeling van varianten ...................................................................... 2-10 

2.2.1 Hydraulische effectbeoordeling ........................................................................ 2-11 

2.2.2 Morfologische effectbeoordeling ....................................................................... 2-12 

2.2.3 Hinder ijsgang ............................................................................................... 2-13 

3 Langsdam ontwerpen ter verkenning van maximale rivierkundige 

effecten .................................................................................................3-1 

3.1 Inleiding......................................................................................................................3-1 

3.2 Vier hoekpuntvarianten .................................................................................................3-1 

3.3 Rivierkundige effecten...................................................................................................3-4 

3.3.1 Waterstanddaling bij MHW ................................................................................3-4 

3.3.2 Stroombeelden en afvoerverdeling .....................................................................3-6 

3.3.3 Bodemveranderingen........................................................................................3-8 

3.3.4 Sedimenttransport ......................................................................................... 3-10 

3.4 Effecten op beheer: Bagger- en terugstorthoeveelheden ................................................. 3-12 

3.5 Ontwerpgrenzen voor een tussenvariant........................................................................ 3-15 

3.5.1 Samenvatting resultaten van hoekpuntvarianten................................................ 3-15 

3.5.2 Aanbeveling voor een nieuwe tussenvariant ...................................................... 3-17 

4 Rivierkundige effecten bij een tussenvariant.........................................4-1 

4.1 Beschrijving van de tussenvariant ..................................................................................4-1 

4.2 Rivierkundige effecten bij de tussenvariant ......................................................................4-2 

4.2.1 Waterstanddaling bij MHW ................................................................................4-2 

4.2.2 Stroombeelden en afvoerverdeling .....................................................................4-4 

4.2.3 Bodemveranderingen........................................................................................4-8 

4.2.4 Sedimenttransport ......................................................................................... 4-12 

4.2.5 Effecten op OLR vlak ...................................................................................... 4-14 

4.3 Baggerhoeveelheden................................................................................................... 4-18 

4.3.1 Vergelijking van referentiemodellen.................................................................. 4-18 

4.3.2 Vergelijking tussenvariant met Kribverlaging ..................................................... 4-22 

HKV LIJN IN WATER PR2096.10 iii

Pilot Langsdammen juni 2011 

4.3.3 Bevaarbaarheid ............................................................................................. 4-27 

4.3.4 Analyse knelpunten ........................................................................................ 4-31 

4.4 Beoordeling van rivierkundige effecten.......................................................................... 4-36 

5 Samenvatting van resultaten, conclusies en aanbevelingen .................. 5-1 

5.1 Conclusies ................................................................................................................... 5-1 

5.2 Beantwoording van onderzoeksvragen ............................................................................ 5-1 

5.3 Betrouwbaarheid van resultaten..................................................................................... 5-2 

5.4 Aanbevelingen ............................................................................................................. 5-3 

6 Referenties ............................................................................................ 6-1 

Bijlage A Belangrijkste instellingen Delft3D modellen ........................A-1 

Bijlage B Afvoer door de oevergeul achter de langsdammen .............. B-1 

Bijlage C Verschil specifieke afvoer .................................................... C-1 

Bijlage D Bevaarbaarheid....................................................................D-1 

Bijlage E MHW effect bij aangepaste tussenvariant............................ E-1 

Bijlage F Invloed van langsdammen op ijshinder ............................... F-1 

iv PR2096.10 HKV LIJN IN WATER


Lijst van tabellen 

Tabel 2-1: Overzicht van het aangestroomde oppervlak van de langsdam op 5 verschillende 

locaties (zie Figuur 2-10) in Baseline en in WAQUA. ......................................................2-8 

Tabel 2-2: Beoordelingscriteria bij te beoordelen aspecten voor ingrepen in de Rijntakken (bron: 

versie 2.01, 1 juli 2009, RWS–Waterdienst, 2009), onderdeel hydraulica. ...................... 2-11 

Tabel 2-3: Beoordelingscriteria bij te beoordelen aspecten voor ingrepen in de Rijntakken (bron: 

versie 2.01, 1 juli 2009, RWS–Waterdienst, 2009), onderdeel morfologie en 

scheepvaart. .......................................................................................................... 2-13 

Tabel 3-1: Overzicht van rivierkundige effecten bij de vier hoekpuntvarianten. .............................. 3-16 

Tabel 4-1: Overzicht van toename (oranje) of afname (blauw) in specifieke afvoeren in het 

zomerbed in het langsdammentraject bij verschillende afvoerniveau’s. QBR staat voor 

Boven-Rijnafvoer. .....................................................................................................4-8 

Tabel A-1: Randvoorwaarden berekeningen. ................................................................................A-4 

Tabel A-2: Morfologische versnellingsfactor..................................................................................A-7 

HKV LIJN IN WATER PR2096.10 v


Lijst van figuren 

Figuur 2-1: Ingreepgebied op de Waal voor Pilot Langsdammen. .....................................................2-1 

Figuur 2-2: Zijaanzicht van een krib met indicatie van afgravingniveau. ...........................................2-2 

Figuur 2-3: Bovenaanzicht van afgravinggrenzen van een te verwijderen krib. ..................................2-2 

Figuur 2-4: Overzicht van ingrepen ten behoeve van Pilot Langsdammen (stippellijn is uitvergroot 

in Figuur 2-5). ..........................................................................................................2-3 

Figuur 2-5: Detail van ingreepgebied op de Waal voor Pilot Langsdammen (zie stippellijn in Figuur 

2-4). .......................................................................................................................2-3 

Figuur 2-6: Gedeelte van het studiegebied voor Pilot Langsdammen. Figuur 2-7 toont het 

dwarsprofiel bij kmr 917,8. ........................................................................................2-5 

Figuur 2-7: Dwarsprofiel bij kmr 917,8 met en zonder langsdam (brede langsdam met 

kruinbreedte van 2 m en een dwarstalud van 1:3). .......................................................2-5 

Figuur 2-8: Waterstand referentiesituatie met bovenstroomse rekenroosterbegrenzing. .....................2-6 

Figuur 2-9: Overlaten in WAQUA (groen lijnen) vertaald vanuit Baseline...........................................2-7 

Figuur 2-10: Schematisatie van de langsdam in Baseline (variant ‘dicht-breed’, zie hoofdstuk 3), 

met indicatie van 5 locaties waarbij het aangestroomde oppervlak van de langsdam 

beschouwd is............................................................................................................2-8 

Figuur 2-11: Bodemligging rondom de overgang van grof naar fijn rekenrooster (paarse lijn). ..............2-9 

Figuur 2-12: Stroomsnelheden bij overgang van grof naar fijn rooster (Q = 3180 m3/s). ................... 2-10 

Figuur 2-13: De taakstelling voor ‘Pilotstudie langsdammen’: de waterstandverlaging bij MHW ten 

gevolge van kribverlaging op de Waal (deeltrajecten W2, W3 en W4). Pilot 

Langsdammen is voorzien op het traject van kmr 911 tot kmr 922................................ 2-12 

Figuur 3-1: Schematisatie van de bodemligging en van overlaat-elementen voor langsdam-variant 

‘dicht-breed’ in WAQUA..............................................................................................3-2 

Figuur 3-2: Detail van de bodemligging in Delft3D in de huidige situatie (bovenste figuur) en bij de 

vier hoekpuntvarianten (overige figuren). De zwarte lijn in het voor figuur voor de 

huidige situatie is ter illustratie van de ligging van de langsdam; er ligt hier in 

werkelijkheid geen dam. ............................................................................................3-3 

Figuur 3-3: Waterstandverlagend effect bij de verschillende hoekpuntvarianten als onderdeel van 

kribverlaging. ...........................................................................................................3-5 

Figuur 3-4: Waterstandverlagend effect bij de verschillende hoekpuntvarianten ten opzichte van 

kribverlaging (RO: dam op rechteroever, LO: dam op linkeroever). .................................3-5 

Figuur 3-5: Stroombanen bij hoekpuntvarianten dicht-breed en open-breed bij een Boven- 

Rijnafvoer van 10.000 m 3 /s........................................................................................3-6 

Figuur 3-6: Afvoerpercentage door een gekozen deel van de hoofdgeul bij een Boven-Rijnafvoer 

van 1.800 m 3 /s.........................................................................................................3-7 

Figuur 3-7: Afvoerpercentage door een gekozen deel van de hoofdgeul bij een Boven-Rijnafvoer 

van 3.180 m 3 /s.........................................................................................................3-7 

Figuur 3-8: Bodemveranderingen, ten opzichte van de referentie, in de as van de rivier bij 

hoekpuntvariant ‘dicht-breed’. ....................................................................................3-8 

Figuur 3-9: Bodemveranderingen, ten opzichte van de referentie, in de as van de rivier bij de 

hoekpuntvariant ‘open-breed’. ....................................................................................3-9 


hoekpuntvariant ‘dicht-slank’......................................................................................3-9 


hoekpuntvariant ‘open-slank’.................................................................................... 3-10 

Figuur 3-12: Sedimenttransport in de hoofdgeul in de referentiesituatie. .......................................... 3-11 

Figuur 3-13: Sedimenttransport in de hoofdgeul bij hoekpuntvariant ‘open-slank’.............................. 3-11 

Figuur 3-14: Sedimenttransport in de hoofdgeul bij hoekpuntvariant ‘dicht-breed’. ............................ 3-12 

Figuur 3-15: Bagger- en terugstorthoeveelheden in de referentiesituatie. De langsdammen 

bevinden zich tussen kmr 911-922............................................................................ 3-13 

HKV LIJN IN WATER PR2096.10 vii


Figuur 3-16: Baggervolumes bij hoekpuntvariant ‘dicht-breed’. ....................................................... 3-14 

Figuur 3-17: Baggervolumes bij hoekpuntvariant ‘open-slank’. ....................................................... 3-14 

Figuur 3-18: Totale verandering in baggervolume per jaar op traject kmr 900-930 gedurende 10 

jaar (t.o.v. de referentiesituatie)............................................................................... 3-15 

Figuur 3-19: Jaargemiddelde baggervolume over 5 km in de eerste 10 jaar. ‘930’ op de x-as 

representeert de baggervakken tussen kmr 925 en 930 (etc)....................................... 3-15 

Figuur 4-1: Waterstandeffect bij MHW bij meerdere langsdamvarianten en bij kribverlaging. .............. 4-2 

Figuur 4-2: Net als in Figuur 4-1 maar dan ingezoomd op het pilotgebied voor langsdammen. ............ 4-3 

Figuur 4-3: Waterstanddaling bij MHW ten opzichte van kribverlaging bij drie langsdam varianten 

(inclusief de tussenvariant). ....................................................................................... 4-3 

Figuur 4-4: Stroombanen bij een Boven-Rijnafvoer van 10.000 m 3 /s in het bovenstroomse deel 

van het langsdamtraject bij de tussenvariant............................................................. 4-4 

Figuur 4-5: Relatieve afvoer door de oevergeul (dus geul achter de langsdam) bij de tussenvariant 

en twee hoekpuntvarianten bij een Boven-Rijnafvoer van 2.266 m 3 /s. Verticale 

stippellijnen geven locaties van openingen in de langsdammen weer. Vanwege het 

stromingspatroon bij in– en uitstroomopeningen van de oevergeul kan de berekende 

afvoer enigszins onrealistisch lijken............................................................................. 4-5 

Figuur 4-6: Relatieve afvoer door de oeverzone bij de tussenvariant en twee hoekpunt varianten 

bij een Boven-Rijnafvoer van 3.052 m 3 /s. .................................................................... 4-5 

Figuur 4-7: Relatieve afvoer door de oeverzone bij de tussenvariant en twee hoekpuntvarianten bij 

een Boven-Rijnafvoer van 4.710 m 3 /s. ........................................................................ 4-6 

Figuur 4-8: Verschil in specifieke afvoer bij de tussenvariant ten opzichte van de referentiesituatie 

door het bovenstroomse deel van het langsdamtraject (bij een Boven-Rijnafvoer van 

2.266 m 3 /s). ............................................................................................................ 4-7 

Figuur 4-9: Verschil in specifieke afvoer bij de tussenvariant ten opzichte van de referentiesituatie 

door het bovenstroomse deel van het langsdamtraject (bij een Boven-Rijnafvoer van 

4.710 m 3 /s). ............................................................................................................ 4-7 


tussenvariant (traject kmr 900-930)......................................................................... 4-9 


kribverlaging. ........................................................................................................... 4-9 

Figuur 4-12: Bodemveranderingen, ten opzichte van de referentie, na 1 jaar bij de tussenvariant. ... 4-10 

Figuur 4-13: Bodemveranderingen, ten opzichte van de referentie, na 10 jaar bij de 

tussenvariant....................................................................................................... 4-10 

Figuur 4-14: Bodemveranderingen na 40 jaar bij de tussenvariant................................................ 4-11 

Figuur 4-15: Bodemveranderingen op de as van de rivier bij kribverlaging (tussen kmr 860 3n 

960)...................................................................................................................... 4-11 

Figuur 4-16: Sedimenttransport op de Waal in traject kmr 900-930 in 40 jaar morfologische 

ontwikkeling in de huidige situatie. ........................................................................ 4-12 


ontwikkeling in de huidige situatie. ........................................................................ 4-13 


ontwikkeling bij kribverlaging. ............................................................................... 4-13 


ontwikkeling bij de tussenvariant. .......................................................................... 4-14 

Figuur 4-20: OLR referentie vlak in de berekening voor de tussenvariant. ...................................... 4-15 

Figuur 4-21: Verschil in OLR referentie vlak tussen de tussenvariant en de huidige situatie. .......... 4-16 

Figuur 4-22: Verschil in OLR referentie vlak tussen de kribverlaging en de huidige situatie............ 4-17 

Figuur 4-23: Verschil in OLR referentie vlak tussen de tussenvariant en kribverlaging................... 4-18 

Figuur 4-24: Overzicht gerapporteerd beunvolume uit vaarttracks baggerprestatie-contract (RWS 

Waterdienst, d.d. 04-03-2011). ................................................................................ 4-19 

viii PR2096.10 HKV LIJN IN WATER


Figuur 4-25: Totale baggerhoeveelheden per jaar in de twee referentiesituaties op traject kmr 900- 

930 (‘REF’ = Aanpak 1 gebruikt bij de hoekpuntvarianten, ‘REF new’ = Aanpak 2 

gebruikt bij de tussenvariant)................................................................................... 4-20 

Figuur 4-26: Bagger- en terugstorthoeveelheden bij de oorspronkelijke hydrograaf en 

terugstortstrategie volgens aanpak 1 (hoekpunt-studie). ............................................. 4-20 

Figuur 4-27: Bagger- en terugstorthoeveelheden bij DHV hydrograaf en terugstortstrategie volgens 

aanpak 2 (tussenvariant). ........................................................................................ 4-21 

Figuur 4-28: Jaargemiddelde baggervolumes (in de beun) gedurende de eerste 10 jaar op traject 

kmr 860-960 voor de referentie en kribverlaging (uit de Kribverlagingstudie, 

DHV2011). ............................................................................................................. 4-21 

Figuur 4-29: Baggervolumes (in de beun) op traject kmr 900-960 bij kribverlaging (boven) en het 

verschil met de huidige situatie (onder). ................................................................. 4-22 

Figuur 4-30: Jaargemiddelde baggervolumes (in de beun) in de eerste 10 jaar op traject kmr 860- 

960 voor kribverlaging ten opzichte van de referentie (uit de Kribverlagingstudie, 

DHV2011). ............................................................................................................. 4-23 

Figuur 4-31: Baggervolumes (in de beun) op traject kmr 900-960 voor de tussenvariant (boven) 

en het verschil met de huidige situatie (onder). ....................................................... 4-23 

Figuur 4-32: Baggervolumes (in de beun) op traject kmr 900-960 voor de tussenvariant (boven) 

en het verschil met de kribverlaging (onder)............................................................ 4-24 

Figuur 4-33: Totaal baggervolume per jaar op traject kmr 900-930 (voor ‘nieuwe’ hydrograaf en 

‘nieuwe’ terugstortstrategie) op deeltrajecten van 5 km na 10 jaar. Boven: absoluut 

beun volume, onder: ten opzichte van huidige situatie................................................. 4-25 

Figuur 4-34: Totaal baggervolume per jaar op traject kmr 900-930 (voor ‘nieuwe’ hydrograaf en 

‘nieuwe’ terugstortstrategie) op deeltrajecten van 5 km na 40 jaar. Boven: absoluut 

beun volume, onder: ten opzichte van huidige situatie................................................. 4-26 

Figuur 4-35: Verschil in baggervolume per jaar op traject kmr 900-930 (tov van de huidige 

situatie). ................................................................................................................ 4-27 

Figuur 4-36: Vergelijking bevaarbaarheid in het tiende jaar na hoogwater (i.e. na het 10 e 

afvoerniveau in het jaarlijkse afvoerverloop (Qbovenrijn=3.052 m 3 /s), dus net voor 

gebaggerd gaat worden). Boven: minimale diepte in de vaargeul; onder: gemiddelde 

diepte over de breedte van de vaargeul. .................................................................... 4-28 

Figuur 4-37: Vergelijking bevaarbaarheid in het tiende jaar na laagwater (i.e. na het 14 e en laatste 

afvoerniveau in het jaarlijkse afvoerverloop (Qbovenrijn=1.186 m 3 /s), dus net na 

baggeren). Boven: minimale diepte in de vaargeul; onder: gemiddelde diepte over de 

breedte van de vaargeul. ......................................................................................... 4-29 

Figuur 4-38: Dwarsstromen in het langsdamtraject........................................................................ 4-30 

Figuur 4-39: Dwarsstromen in het langsdamtraject bij kmr 911. ..................................................... 4-31 

Figuur 4-40: Verschil in baggervolume met huidige situatie voor de tussenvariant op locaties die in 

de huidige situatie een knelpunt zijn voor de scheepvaart. ........................................... 4-32 

Figuur 4-41: Relatieve aanzanding bij tussenvariant t.o.v. huidige situatie na hoogwater in het 

tiende jaar op traject km911-912.............................................................................. 4-33 

Figuur 4-42: Verschil in specifieke afvoer tussenvariant en huidige situatie op traject km911-912 

(initiële situatie). .................................................................................................... 4-33 









Figuur A-1: Overzicht rekengrids (in interesse gebied)....................................................................A-1 

HKV LIJN IN WATER PR2096.10 ix


Figuur A-2: Detailfiguren van stroombeelden bij Q = 3180 en 3870 m3/s rondom kribben in het 

fijne rooster (linker kolom) en bij de overgang tussen grof en fijn rooster (rechter 

kolom). ................................................................................................................... A-2 

Figuur A-3: Vorticiteit bij (Q = 1800 m3/s) bij de overgang van fijn naar grof rooster. ....................... A-2 

Figuur A-4: Convergentie van hydraulische Delft3D berekening. ...................................................... A-3 

Figuur A-5: Jaarlijks afvoerverloop opgelegd op de modelbovenrand. ............................................... A-4 

Figuur A-6: Initiële bodemligging langs de Waal in de as van de rivier.............................................. A-5 

Figuur A-7: Mediane korreldiameter langs de Waal in de as van de rivier. ......................................... A-6 

Figuur A-8: Ontwikkeling van het baggerreferentievlak in de tijd voor de referentieberekening. Te 

zien zijn: initieel (jaar 0), na 1 jaar (conform DHV instellingen) en vervolgens iedere 5 

jaar. VLH is de locatie van de vaste laag bij St. Andries, en DR1, DL1/2 geven de 

locatie van de langsdammen weer. ............................................................................. A-9 

Figuur D-1: Bevaarbaarheid voor de huidige situatie na hoogwater (eind van afvoer 3052 m 3 /s 

Boven-Rijnafvoer, dus voor baggeren).........................................................................D-1 

Figuur D-2: Bevaarbaarheid voor de huidige situatie na laagwater (einde van het jaar, dus na 

baggeren)................................................................................................................D-2 

Figuur D-3: Bevaarbaarheid voor de kribverlaging na hoogwater (eind van afvoer 3052 m 3 /s 


Figuur D-4: Bevaarbaarheid voor de kribverlaging na laagwater (einde van het jaar, dus na 

baggeren)................................................................................................................D-4 

Figuur D-5: Bevaarbaarheid voor de tussenvariant na hoogwater (eind van afvoer 3052 m 3 /s 


Figuur D-6: Bevaarbaarheid voor de tussenvariant na laagwater (einde van het jaar, dus na 

baggeren)................................................................................................................D-6 

Figuur E-1: Principeschets van de verruiming in de oeverzone achter de langsdam op de 

rechteroever. ........................................................................................................... E-1 

Figuur E-2: Principeschets van de afgravingbeperking ter plaatse van de gasleiding bij kmr 914 

(rode lijn = ligging van gasleiding).............................................................................. E-1 

Figuur E-3: Principeschets van de afgravingbeperking ter plaatse van de gasleiding bij kmr 919,26 

(rode lijn = ligging van gasleiding).............................................................................. E-2 

Figuur E-4: Principeschets van de overdekking van de gasleiding (het 1:7 talud ligt in 

benedenstroomse richting)......................................................................................... E-2 

Figuur E-5: Waterstanddaling bij MHW ten opzichte van de huidige situatie bij kribverlaging, bij de 

tussenvariant en bij de aangepaste tussenvariant (tussenvariant2). ................................ E-2 

Figuur E-6: Waterstanddaling bij MHW ten opzichte van kribverlaging bij de tussenvariant en bij 

de aangepaste tussenvariant (tussenvariant2).............................................................. E-3 

Figuur E-7: Stroombanen bij tussenvariant 2 bij Boven-Rijnafvoeren van 10.000 en 16.000 m 3 /s. 

Stroombanen liggen op onderlinge afstanden van 300 m 3 /s. .......................................... E-4 

x PR2096.10 HKV LIJN IN WATER


1 Inleiding 

1.1 Aanleiding tot het project 

Als onderdeel van het programma Ruimte voor de Rivier is het project ‘Kribverlaging’ in het 

leven geroepen met als doel om via verlaagde kribkruinen de afvoercapaciteit in de rivieren te 

vergroten. Als alternatief voor grootschalige kribverlaging wordt nu echter ook aanleg van 

langsdammen overwogen. Zowel kribben alsook langsdammen zorgen er voor dat, bij lage 

rivierafvoeren, de stroming in de hoofdgeul van de rivier geconcentreerd wordt, zodat de 

vaargeul zo veel mogelijk diepte behoudt. Bij hoge rivierafvoeren kunnen kribben echter een 

belangrijke obstructie voor de stroming vormen, terwijl bij langsdammen extra 

doorstroomoppervlak achter de strekdammen ingezet kan worden ter bevordering van de 

afvoercapaciteit van de rivier. Ter vergroting van de veiligheid van het riviersysteem zijn 

langsdammen dus wellicht een effectievere oplossing dan het verlagen van kribben. Het 

voorliggende rapport beschrijft een rivierkundige modelstudie naar de rivierkundige effecten van 

een Pilot Langsdammen op een traject van de Waal (kmr 911,5-922,0). Deze Pilot richt zich 

onder andere op de vraag hoe deze effecten zich verhouden tot de effecten, die optreden bij 

een ontwerp met verlaagde kribben. De resultaten van de studie dienen als ondersteuning voor 

een adviesnota gericht op een SNIP-3 besluit voor aanleg van een Pilot Langsdammen op de 

Waal. Met deze Pilot Langsdammen wordt, na eventuele aanleg, onder andere onderzocht of de 

voorspelde morfologische effecten en de verminderde baggerinspanningen voor het 

vaargeulonderhoud in kwantitatieve zin ook werkelijk gaan optreden. Daarnaast worden met 

deze pilot ook andere rivierkundige effecten alsmede effecten voor natuur, scheepvaart, 

waterhuishouding en belevingswaarden onderzocht. 

In een eerdere verkennende modelstudie naar de rivierkundige aspecten van een langsdam op 

de Boven-Rijn is gebleken dat een langsdam in combinatie met kribverwijdering meerdere cm 

waterstanddaling bij MHW-condities kan bereiken (Huthoff et al. 2010). Ook liet de studie zien 

dat met een langsdamontwerp lokaal de scheepvaarteisen eenvoudig gehandhaafd konden 

worden en dat, bij een aantal detailaanpassingen van de langsdam, de bevaarbaarheid zelfs 

verbeterde. Er traden echter ook ongewenste (tijdelijke) effecten op als gevolg van de 

langsdam. Deze ongewenste (tijdelijke) effecten hingen vooral samen met de sedimentverdeling 

bij een benedenstrooms gelegen splitsingspunt in combinatie met de overgang naar het nieuwe 

morfologische evenwicht in het zomerbed. Een bijkomend voordeel van de oeverinrichting met 

een langsdam bleek echter de flexibiliteit in het ontwerp. Met relatief kleine aanpassingen in het 

langsdamontwerp, met name de flexibel instelbare instroomopeningen, kunnen ongewenste 

rivierkundige aspecten bijgestuurd worden. Door middel van correcties van de in- en eventuele 

uitstroomopeningen in de langsdam of door het plaatsen van een drempel achter de langsdam 

kan de afvoer door de oeverzone (met nieuwe oevergeul) worden gereguleerd. 

Langsdammen geven een robuust ontwerp met flexibel instelbare instroomopeningen waarmee 

zowel de veiligheid alsook de bevaarbaarheid in het riviersysteem verbeterd kan worden. Ter 

ondersteuning van een referentiestudie voor de aanleg van een pilotproject met langsdammen 

is het nu gewenst inzicht te krijgen in de rivierkundige gevolgen van langsdammen op een 

traject van 11 km op de Waal. 

In de voorliggende studie worden rivierkundige aspecten onderzocht van de pilot Langsdammen 

en wordt bekeken wat het maximale regelbereik is van een langsdamontwerp. In deze 

HKV LIJN IN WATER PR2096.10 1-1


modelstudie worden de hoekpunten van het regelbereik bepaald door de geplande openingen 

geheel te openen en geheel te sluiten. Op grond van deze resultaten kan vervolgens een 

adviesnota voor aanleg van de pilot Langsdammen opgesteld worden. 

1.2 Doelstelling 

Het doel van het rivierkundig onderzoek in dit project is het bepalen van de uiterste 

rivierkundige effecten bij geheel geopende en geheel gesloten instroomopeningen. Tevens dient 

dit rivierkundig onderzoek ter bepaling en inzicht van bijstuurmogelijkheden als op de Waal op 

traject kmr 911-922 langsdammen worden aangelegd. 

De studie richt zich niet op het bepalen van een definitief of optimaal ontwerp, maar op het 

bepalen van ontwerpgrenzen van een flexibel ontwerp voor de Pilot Langsdammen, waarbinnen 

na aanleg voldoende bijgestuurd kan worden om te voldoen aan de eisen van het rivierkundig 

beoordelingskader. Dit bijsturen zal geschieden op basis van empirie door veldonderzoek te 

combineren met rivierkundige analyse en het bijregelen van de flexibele openingen op basis van 

deze analyse. Op deze wijze wordt er gewerkt aan een optimale instelling van de 

Langsdammen. Tevens kunnen toekomstige wijzigingen in de rivierconfiguratie eenvoudig 

worden opgevangen mits deze passen binnen het robuuste regelbereik van de beschouwde 

Langsdammen. 

De uitkomsten van de studie dienen als ondersteuning voor het opstellen van een adviesnota 

voor een SNIP3 besluit over de aanleg van een Pilot Langsdammen. Opgemerkt dient te worden 

dat deze pilot Langsdammen mede wordt opgezet om de berekende rivierkundige effecten in 

het veld te toetsen. Dit onder andere ter verhoging van de betrouwbaarheid van de 

rekenmethodieken. In vergelijking met normale aanlegprojecten wordt in een pilot, ter opvulling 

van kennisleemtes, bewust enig afbreukrisico toegelaten. 

1.3 Onderzoeksvragen 

In de studie komen de volgende onderzoeksvragen aan bod (Q1 t/m Q5, volgens 

vraagspecificatie RWS-DON): 

Q1. Wordt met het gegeven rivierkundig ontwerp (Rivierkundige Lay-out), gelet op de 

ontwerpuitersten (open en gesloten instroomopeningen) van de beoogde 

rivierwaterbouwkundige werken, voldaan aan de minimale hydraulische taakstelling die 

in het traject geldt voor kribverlaging? 

Q2. Welke morfologische effecten (bodemligging, jaarlijkse sedimentvracht, 

sedimenttransport, potenties stoppen bodemdaling) worden er verwacht met het 

gegeven rivierkundig ontwerp (Rivierkundige Lay-out), gelet op de ontwerpuitersten van 

de beoogde rivierwaterbouwkundige werken. Dit voor de uiterste situaties: A) met 

geheel gesloten (flexibel in te regelen) openingen en B) met geheel geopende (flexibel 

in te regelen) openingen (leidend tot maximaal debiet in de oevergeul). 

Q3. Kan het vaargeulonderhoud (baggerwerk) in het beschouwde traject minimaal worden 

gehalveerd met het gegeven rivierkundig ontwerp (Rivierkundige Lay-out), gelet op de 

ontwerpuitersten van de beoogde rivierwaterbouwkundige werken en welk maximale 

percentage debietonttrekking (vanuit de vaargeul naar de oevergeul) behoren hierbij? 

1-2 PR2096.10 HKV LIJN IN WATER


Q4. Is het gegeven rivierkundig ontwerp (Rivierkundige Lay-out), gelet op het Rivierkundig 

beoordelingskader en de ontwerpuitersten van de beoogde rivierwaterbouwkundige 

werken, vergunbaar op basis van de berekende en beschouwde effecten? 


ontwerpuitersten van de beoogde rivierwaterbouwkundige werken, voldaan aan een 

veilige afvoer van ijs? 

1.4 Fasering van project 

De studie naar de rivierkundige effecten van de Pilot Langsdammen is opgebouwd uit vier 

fasen: 

• Fase 1: aanpak voor modellering en beoordeling van varianten; 

• Fase 2: eerste aanzet voor een langsdam ontwerp (4 hoekpuntvarianten); 

• Fase 3: onderzoek naar rivierkundige effecten van hoekpuntvarianten en bepaling 

ontwerpgrenzen voor een tussenvariant; 

• Fase 4: effectbepaling van een (verbeterde) tussenvariant. 

Hoofdstukken 2 tot en met 4 beschrijven de werkzaamheden en resultaten van bovengenoemde 

projectfasen. Daarbij zijn Fase 2 en Fase 3 verenigd in hoofdstuk 3. In hoofdstukken 5 en 

5.4volgen de conclusies en de aanbevelingen. 

1.5 Betrokkenheid van Deltares 

Deltares heeft in dit project een adviserende en ondersteunende rol gehad. Kees Sloff en 

Mohamed Yossef hebben ondersteuning geboden bij het opzetten van de Delft3D schematisatie, 

de toepassing van het DVR instrumentarium en het uitvoeren van de Delft3D berekeningen. 

Tevens hebben zij geadviseerd bij het schematiseren van de langsdammen in zowel WAQUA als 

Delft3D (ontwerpkeuzes). De invloed van langsdammen op ijshinder is onderzocht door Maarten 

van der Wal (Bijlage F). Kees Sloff heeft het rapport gereviewed. 



2 Aanpak voor modellering en beoordeling 

van varianten 

2.1 Modelleeraanpak 

2.1.1 Schematisatie van langsdam-varianten 

Langsdammen als onderdeel van project kribverlaging 

Het ingreepgebied voor de pilot Langsdammen maakt onderdeel uit van het gebied op de Waal 

waarvoor project Kribverlaging is voorzien. Op de Waal is kribverlaging voorzien in drie 

deeltrajecten w2, w3 en w4 die aaneengesloten liggen tussen rivierkilometers 887 en 953. De 

hier beschouwde referentiestudie voor Pilot Langsdammen ligt tussen 911 en 922 (zie Figuur 

2-1 voor een overzicht van het ingreepgebied). In de studie naar rivierkundige aspecten van de 

Pilot Langsdammen zal de aanleg van langsdammen als onderdeel van kribverlaging beschouwd 

worden. Kribverlaging blijft dus in de voorliggende studie op het gehele traject gehandhaafd 

(w2 [kmr 886,8-914,7], w3 [kmr 914,7-934,2] en w4 [kmr 934,2-953,0]), behalve tussen kmr 

911,545 en 922,000 waar kribverlaging vervangen wordt door aanleg van langsdammen. 

Figuur 2-1: Ingreepgebied op de Waal voor Pilot Langsdammen. 

Kribverwijdering en aanleg van een langsdam 

Aanleg van een langsdam gaat samen met de verwijdering van kribben ter plaatse van de 

langsdam en eventueel ook met aanleg van een oevergeul langs de dam ter bevordering van de 

gewenste doorstroom door de oeverzone. Hier wordt beschreven hoe kribverwijdering achter de 

langsdam in de modelstudies is meegenomen (zie ook Figuur 2-4). 



Bodemniveau 

Het bodemniveau na kribverwijdering belandt op een constante verlaging van 5.5 m onder de 

voormalige kribkruin. Hiermee wordt de volledige kribconstructie met kraagstukken onttakeld. 

In Figuur 2-2 komt dat overeen met de blauwe stippellijn voor de nieuwe bodemligging. 

Figuur 2-2: Zijaanzicht van een krib met indicatie van afgravingniveau. 

Dwarstalud 

Het dwarstalud van de krib is 1:3. Als tot 5.5m onder de kribkruin wordt afgegraven dan 

betekent dit dat afgraving plaatsvindt binnen een afstand van 3*5.5=16.5 m van de krib. Een 

insteeklijn wordt geplaatst op een afstand van 10m (zie Figuur 2-3). 

Figuur 2-3: Bovenaanzicht van afgravinggrenzen van een te verwijderen krib. 



Langsdammen 

Figuur 2-4: Overzicht van ingrepen ten behoeve van Pilot Langsdammen (stippellijn is uitvergroot in 

Figuur 2-5). 

Afgegraven oever 

Afgegraven kribben 

Afgegraven kribben 


Extra 

energieverlies 

Figuur 2-5: Detail van ingreepgebied op de Waal voor Pilot Langsdammen (zie stippellijn in Figuur 2-4). 



Invloed van kribkuilen op stroming 

De insteeklijnen van de afgegraven kuilen (per krib) zijn geschematiseerd met 

hoogteverschillijnen. Deze hoogteverschillijnen leveren energieverliezen op in de uiteindelijke 

stromingsberekeningen als het talud naar de bodem van de afgegraven kuil steiler is dan 1:7. 

Bij een flauwer talud treden bij de hoogteverschillijn verwaarloosbare energieverliezen op. Het 

aandeel van de hoogteverschillijn dat belangrijke energieverliezen oplevert verschilt van kuil tot 

kuil maar globaal kan gesteld worden dat halverwege tussen oever en langsdam de 

hoogteverschillijnen energieverlies veroorzaken (in Figuur 2-5 met geel gemarkeerd). 


Op twee locaties in het ingreepgebied zijn gestrekte oevers afgegraven met als gevolg een ca. 

90 m brede geul achter de langsdam. Het bodemniveau van deze geul is voorlopig vastgelegd 

op 0m+NAP (later gewijzigd) 

Het talud van de nieuwe oever (90m verwijderd van de langsdam) naar de bodem van de geul 

is 1:5. Bij een dergelijk steil talud moet rekening gehouden worden met extra energieverlies in 

de stromingsberekeningen. De insteeklijn in de oever is dus geschematiseerd via een 

hoogteverschillijn (gemarkeerd in oranje). 

Aanleg van een langsdam 

Voor de schematisatie van de Langsdammen is in eerste instantie uitgegaan van een 

kruinhoogte die overeenkomt met een afvoer op de Boven-Rijn van 3004 m 3 /s (waterstand 10,6 

m+NAP bij Lobith). Dit betekent dat voor de langsdam bij Wamel op de linkeroever van de Waal 

de kruinhoogte lineair afneemt van 6,1 m+NAP naar 5,1 m+NAP tussen kmr 911,55 en 918,25. 

Op de rechteroever van de Waal bij Ophemert neemt de kruinhoogte van de langsdam af van 

5,2 m+NAP naar 4,7 m+NAP tussen kmr 918,23 en 921,59. Later is de kruinhoogte met een 

halve meter verlaagd. 

De Langsdammen kunnen geschematiseerd worden als een verticale damwand of met een 

dwarstalud, waardoor de langsdam meer volume gaat innemen. In de voorliggende studie 

worden beide mogelijkheden onderzocht. Bij de volumehoudende variant wordt uitgegaan van 

een kruinbreedte van 2 m met aan weerszijden een aflopend talud van 1:3. Later gewijzigd tot 

1:2,5. Het volume van de langsdam wordt in Baseline geschematiseerd via een ophoging in de 

bodem. In Figuur 2-6 en in Figuur 2-7 is te zien hoe een volumehoudende langsdam in de 

bodemligging is opgenomen. 



Figuur 2-6: Gedeelte van het studiegebied voor Pilot Langsdammen. Figuur 2-7 toont het dwarsprofiel bij 

kmr 917,8. 

m+NAP 

8 

6 

4 

2 

0 

-2 

-4 

kmr 917,8 

kmr 917,8 

0 100 200 300 400 500 600 

dwarscoordinaat (m) 

Figuur 2-7: Dwarsprofiel bij kmr 917,8 met en zonder langsdam (brede langsdam met kruinbreedte van 2 

m en een dwarstalud van 1:3). 

Er worden flexibel instelbare openingen in de langsdam aangebracht om de afvoer naar de 

oeverzone te reguleren. Bij de toelichting van de verschillende onderzochte varianten in 

hoofdstuk 3 wordt hier verder op ingegaan. 

Ruwheden 

Bij de aanleg van langsdammen in de modelschematisatie zijn op sommige locaties de 

bodemruwheden aangepast. Voor de ruwheid van de (volumehoudende) langsdam is uitgegaan 

van stortsteen met een effectieve wandruwheid met k-waarde 0,625 m. Op trajecten waar de 



oeverzone achter de langsdam is afgegraven is de ruwheid van een standaard nevengeul 

gehanteerd met effectieve k-waarde van 0,2 m. 

Overzicht Baseline maatregelen 

De schematisatie van de kribverlaging en de aanleg van de langsdammen is verwerkt via 

Baseline. De volgorde van toepassing van maatregelen is daarbij als volgt: 

1. Kribverlaging op trajecten W2, W3 en W4 (tussen kmr 886,78 en 953,0); 

2. Verwijdering van kribben en afgraven van kribvakken in langsdam traject (tussen kmr 

911 en 922); 

3. Aanleg van de langsdam (tussen kmr 911 en 922). 

2.1.2 WAQUA 

Rivierkundige effecten bij verschillende langsdam ontwerpen worden onderzocht met het 

modelinstrumentarium WAQUA. Het gebruikte basismodel van de Rijntakken is 

“simona_rijn_pkb_3_4”. Typische roostercelgrootte van het model is 10 à 25 m in dwarsrichting 

van de gemiddelde stroming en ongeveer 40 m in langsrichting. 

Om rekentijd te beperken en om te voorkomen dat verschillende varianten invloed hebben op 

de afvoerverdeling bij de Pannerdensche Kop is het Rijntakken model gereduceerd tot alleen de 

Waal-tak. De rekenroosterbegrenzing is gelegd bij kmr 869 (zie Figuur 2-8). Daarbij is een 

denkbeeldige scheidingslijn getrokken tussen de Waal en het Pannerdensch kanaal, waar in het 

Rijntakkenmodel nagenoeg geen uitwisseling meer plaats vindt tussen de Waal en het 

Pannerdensch kanaal. Dit is gedaan om zo dicht mogelijk bij het splitsingspunt te beginnen en 

daarmee zoveel mogelijk ruimte voor het ingreepgebied te creëren om tot een evenwicht 

situatie te komen op dat punt. Op de nieuwe bovenstroomse rand is ter bepaling van 

waterstand bij MHW het afvoerniveau opgelegd dat bij het complete model naar de Waaltak 

stroomt (10.165 m 3 /s naar de Waal bij een Boven-Rijnafvoer van 16.000 m 3 /s). 

Figuur 2-8: Waterstand referentiesituatie met bovenstroomse rekenroosterbegrenzing. 



In het WAQUA model leveren drempels, kades en andere abrupte veranderingen in 

bodemligging energieverliezen op in de stroming. Modelmatig wordt hiermee rekening gehouden 

door op de betreffende locaties overlaatelementen op te leggen. De groene lijnen in Figuur 2-9 

zijn de overlaten zoals Baseline die uit de kribben, kaden en hoogteverschillijnen heeft afgeleid. 

Ook over de kruin van de langsdam liggen overlaatelementen. Er is te zien dat in de overlaat 

over de langsdam een aantal dwarssprongen optreden. Dit komt doordat de ligging van de 

langsdam niet precies het rekenrooster volgt. De dwarssprongen zijn handmatig aangepast in 

WAQUA naar schuine overlaten, zodat de stroming beter langs de langsdam geleid wordt zoals 

in het prototype ook het geval zal zijn. 

Dwarssprongen 

in langsdam 

Figuur 2-9: Overlaten in WAQUA (groen lijnen) vertaald vanuit Baseline. 

De bodemligging is met BASELINE op het WAQUA-rekenrooster geprojecteerd. In hoeverre de 

langsdam volumebehoudend wordt weergegeven is onder meer afhankelijk van de resolutie van 

het rekenrooster. Hierdoor kan een volumefout in aangestroomd oppervlak optreden op locaties 

waar de bodem plaatselijk sterk verandert. Dit is ter plaatse van de volumehoudende langsdam 

het geval (zie Figuur 2-7) en daarom wordt hier nog apart onderzocht of de vertaling van 

Baseline naar WAQUA een betrouwbaar hoogtemodel oplevert. In Figuur 2-10 is bij vijf locaties 

een dwarsprofiel getrokken waarvoor in Tabel 2-1 de aangestroomde oppervlakken van de 

langsdam in Baseline en in WAQUA zijn gegeven. Het blijkt dat de gemaakte fout in 

aangestroomd oppervlak orde grootte 10 m 2 is, dit is ongeveer 10% van het totale 

aangestroomde oppervlak van de langsdam. Bij een verandering in doorstroomoppervlak van 10 

m 2 op het beschouwde traject in de Waal verandert de waterstand bij maatgevend hoogwater 

met minder dan een cm. Omdat de fout in aangestroomd oppervlak zowel in positieve als in 

negatieve richting werkt, is over het gehele traject de fout in aangestroomd oppervlak effectief 

kleiner dan 10 m 2 . De uitwerking van de fout in aangestroomd oppervlak zal op de waterstand 

bij MHW slechts enkele mm bedragen. 



Figuur 2-10: Schematisatie van de langsdam in Baseline (variant ‘dicht-breed’, zie hoofdstuk 3), met 

indicatie van 5 locaties waarbij het aangestroomde oppervlak van de langsdam beschouwd is. 

Locatie Aangestroomd 

Aangestroomd 

Verschil in % error 

oppervlak in Baseline oppervlak in WAQUA aangestroomd 

(AB) (AW) oppervlak (AW- AB) 1 150,9 m 2 150,9 m 2 0 m 2 0% 

2 132,7 m 2 119,6 m 2 -13,1 m 2 -9,9% 

3 126,6 m 2 128,7 m 2 2,1 m 2 1,7% 

4 111,0 m 2 100,5 m 2 -10,5 m 2 -9,5% 

5 96,2 m 2 106,8 m 2 10,6 m 2 11,0% 

Tabel 2-1: Overzicht van het aangestroomde oppervlak van de langsdam op 5 verschillende locaties (zie 

Figuur 2-10) in Baseline en in WAQUA. 

2.1.3 Delft3D 

Het Delft3D model dat is toegepast in dit onderzoek is het bestaande DVR model (zie 

bijvoorbeeld Van Vuren et al. 2006 en Sloff et al. 2009). Het model is gereduceerd tot een 

model voor alleen de Waal, zie Bijlage A voor details. De wijzigingen voor kribverlaging en de 

langsdammen zijn in de model-schematisatie verwerkt met behulp van Baseline. In Bijlage A 

zijn de belangrijkste instellingen van het Delft3D model besproken, te weten: 

• De gebruikte Baseline database; 

• Gebruikte Delft3D versie; 

• Gehanteerde randvoorwaarden bij de berekeningen; 

• Roostereigenschappen; 

• Instellingen voor sedimenttransport; 

• Afvoerscenario’s (verschillend voor hoekpuntvarianten en tussenvariant); 

• Instellingen voor de bagger– en de terugstortmodule (verschillend voor 

hoekpuntvarianten en tussenvariant). 



Een belangrijke eigenschap van de Delft3D berekeningen in deze studie is dat op het deeltraject 

voor de Pilot Langsdammen, via domeindecompositie, het rekenrooster is verfijnd om de 

geometrie van de langsdam zo goed mogelijk te kunnen weergeven. Figuur 2-11 toont de 

bodemligging rondom de overgang van het grove naar het fijne rekenrooster. Het rooster is 

zowel in breedte als in stroomrichting met een factor 3 verfijnd. Voor de bodemligging in het 

fijne rooster is uitgegaan van multibeampeilingen 1999. In de stromingsberekeningen is 

vervolgens de tijdstap gehalveerd van 0,4 naar 0,2 minuten. 

Figuur 2-11: Bodemligging rondom de overgang van grof naar fijn rekenrooster (paarse lijn). 

Er is een aantal testberekeningen uitgevoerd om te controleren dat bij de overgang van 

roostergrootte geen onrealistische effecten optreden. In Figuur 2-12 zijn de stroomsnelheden 

van de overgang van grof naar fijn rooster weergegeven. Het is te zien dat de stroomsnelheden 

netjes aansluiten en dat door de roosterverandering geen abrupte veranderingen in de 

stromingscondities optreden. In Bijlage A is nog een aantal extra resultaten van de 

testberekeningen mee opgenomen die allen duiden op een goede aansluiting tussen het fijne en 

de grove rekenroosters (boven– en benedenstrooms van het verfijnde rooster). 



Figuur 2-12: Stroomsnelheden bij overgang van grof naar fijn rooster (Q = 3180 m3/s). 

2.2 Aspecten voor beoordeling van varianten 

Als leidraad voor de effectbeoordeling is het Rivierkundig beoordelingskader voor ingrepen in de 

Grote Rivieren (RWS–Waterdienst, versie 2.01, 1 juli 2009) gebruikt. Het rivierkundig 

beoordelingskader geeft een overzicht van de beoordelingsaspecten en de beoordelingscriteria. 

Deze paragraaf geeft een overzicht van de aanpak, eisen en uitgangspunten die in deze studie 

voortvloeien uit het beoordelingskader. Voor een aantal beoordelingsaspecten zijn aanvullende 

afspraken gemaakt. 



2.2.1 Hydraulische effectbeoordeling 

Het Rivierkundig beoordelingskader maakt voor de hydraulische effectbeoordeling een 

uitsplitsing naar “hydraulische effecten” en “hinder of schade”, zie Tabel 2-2. Voor de 

hydraulische effecten richten we ons in de huidige studie enkel op de MHW stand in de as van 

de rivier en zijn twee taakstellingen gehanteerd. De eerste taakstelling is de waterstanddaling 

die uit project Kribverlaging voortvloeit 1 . Figuur 2-13 toont de waterstanddaling ten gevolge van 

Kribverlaging op deeltrajecten W2, W3 en W4 en deze fungeert in deze Pilot als leidende 

taakstelling. Daarnaast is ook gekeken naar de werktaakstelling, zoals bepaald in de notitie van 

Rijkswaterstaat van 29 september 2008 2 . De hierbij horende eisen zijn: 

• 7 cm waterstanddaling te behalen op de Waal tussen kmr 866,5 en 867,5. 

• 12 cm waterstanddaling te behalen op de Waal tussen kmr 887 en 888. 



Tabel 2-2: Beoordelingscriteria bij te beoordelen aspecten voor ingrepen in de Rijntakken (bron: versie 

2.01, 1 juli 2009, RWS–Waterdienst, 2009), onderdeel hydraulica. 

1 Morfologische analyse maatregelen Waal, 2011, DHV rapport LW-AF20110071/RK 

2 Werktaakstelling PKB maatregel Kribverlaging Waalbochten, Kribverlaging Midden-Waal, Kribverlaging Fort St Andries en 

Kribverlaging Beneden Waal, 2008, Rijkswaterstaat, kenmerk RvdR/2008/1125 



waterstandsverschil (m) 

0.04 

0.02 

0 

-0.02 

-0.04 

-0.06 

-0.08 

-0.1 

-0.12 

-0.14 

-0.16 

965 

960 

955 

950 

945 

Waterstandsverschil Waal 

Figuur 2-13: De taakstelling voor ‘Pilotstudie langsdammen’: de waterstandverlaging bij MHW ten gevolge 

van kribverlaging op de Waal (deeltrajecten W2, W3 en W4). Pilot Langsdammen is voorzien 

op het traject van kmr 911 tot kmr 922. 

Overige hinder is kwalitatief beoordeeld op grond van stroombeelden bij afvoerniveau’s van 

10.000 en 16.000 m 3 /s op de Boven-Rijn. 

2.2.2 Morfologische effectbeoordeling 

940 

935 

930 

925 

920 915 910 

rivierkilometer 

Het Rivierkundig beoordelingskader maakt voor de morfologische effectbeoordeling onderscheid 

in “effect in het zomerbed” en “effect in de uiterwaarden en nevengeulen”, zie Tabel 2-3. In de 

huidige studie richten wij ons alleen op morfologische effecten in het zomerbed (hoofdgeul), 

omdat in de huidige studie nog geen optimaal ontwerp aan detail-beoordeling onderhevig is. Het 

betreft hier het bepalen van ontwerpgrenzen, waarbinnen een langsdamontwerp voor de 

uitvoering van een Pilot Langsdammen acceptabel is. Naast de in Tabel 2-3 genoemde aspecten 

voor het zomerbed is met name ook gekeken naar de effecten die optreden bij project 

Kribverlaging en of een langsdamontwerp de situatie verbeterd of verslechterd. Speciaal 

aandachtspunt is hierbij de jaarlijkse baggerinspanning die nodig is om veilige doorgang voor 

scheepvaart te garanderen. Ook voor de baggerinspanning geldt dat hoekpunten worden 

verkend en nog een optimale eindsituatie. Dit laatste zal, na aanleg, empirisch met 

veldonderzoek en nadere analyse tot een meest optimale instelling met een minimum 

baggerinspanning leiden. 

2-12 PR2096.10 HKV LIJN IN WATER 

905 

900 

895 

890 

885 

kribvlg tov ref 

880 

875 

870 

865


Tabel 2-3: Beoordelingscriteria bij te beoordelen aspecten voor ingrepen in de Rijntakken (bron: versie 

2.01, 1 juli 2009, RWS–Waterdienst, 2009), onderdeel morfologie en scheepvaart. 

2.2.3 Hinder ijsgang 

De potentiële hinder die een rivieringreep veroorzaakt voor ijsgang is nog een vrij onderbelicht 

aspect in rivierkundige effectbeoordeling. In de huidige studie is beoordeeld of de ingreep de 

aanwezigheid van versnellingen en vertragingen in het stroomveld vergroot, omdat dit kritieke 

locaties kunnen zijn voor ophoping van ijsschotsen en vorming van ijsdammen. 



3 Langsdam ontwerpen ter verkenning van 

maximale rivierkundige effecten 

3.1 Inleiding 

In dit hoofdstuk worden vier eerste hoekpuntvarianten voor de Pilot Langsdammen 

geïntroduceerd en beoordeeld op rivierkundige effecten. Doel van de studie met de 

hoekpuntvarianten is om inzicht te krijgen in de uiterste rivierkundige effecten (ofwel het 

maximale regelbereik) die kunnen optreden na aanleg van langsdammen. Hierbij is gekeken 

naar de hydraulische en morfologische effecten bij verschillen in langsdamvolume en verschillen 

in openingen (geheel open of dicht) in de langsdam. Op basis van de rivierkundige effecten die 

optreden bij de hoekpuntvarianten is in hoofdstuk 4 een tussenvariant bepaald waarvan de 

rivierkundige effecten nader zijn vergeleken met project Kribverlaging. Er dient opgemerkt te 

worden dat de hoekpuntvarianten (en later de tussenvariant in hoofdstuk 4) niet bedoeld zijn 

als ontwerp voor de uiteindelijke realisatie, maar dat deze varianten de potentie van het 

regelbereik en ontwerprichting moeten aangeven voor een geschikt realiseerbaar ontwerp met 

voorlopig optimaal geachte instelling van de inlaatopeningen. 

De Delft3D analyses in dit hoofdstuk zijn uitgevoerd aan de hand van 10-jarige morfologische 

berekeningen. Bij de beoordeling van de tussenvariant in hoofdstuk 4 zijn de morfologische 

berekeningen, ter vergelijking met kribverlaging, doorgezet tot 40 jaar. Hierbij is geen rekening 

gehouden met tussentijdse wijziging van de instelling van de instroomopeningen. 

3.2 Vier hoekpuntvarianten 

De vier hoekpuntvarianten zijn gekozen om enerzijds de invloed van volume in de langsdam op 

rivierkundige effecten te isoleren en anderzijds om het effect van openingen in de langsdam te 

onderzoeken. Dit geeft de volgende vier varianten: 

1. Variant met een dichte slanke langsdam (geen openingen in dam, geen volume in dam). 

Afkorting: “disl” 

2. Variant met een open slanke langsdam (maximale openingen in dam, geen volume in 

dam). Afkorting: “opsl” 

3. Variant met een dichte brede langsdam (geen openingen in dam, volume in dam). 

Afkorting: “dibr” 

4. Variant met een open brede langsdam (maximale openingen in dam, volume in dam). 

Afkorting: “opbr” 

Figuur 3-1 toont de bodemligging van variant dicht-breed (dibr) zoals vertaald naar WAQUA. In 

Figuur 3-2 is van het meest bovenstroomse deel van het ingreepgebied de bodemschematisatie 

in Delft3D weergegeven voor de huidige situatie (“ref”) en voor alle vier de hoekpuntvarianten. 

Hierin is duidelijk het effect van de afgraving van kribben te zien en, in twee van de 

hoekpuntvarianten, de ophoging van de bodem ten behoeve van een brede langsdam. 



Figuur 3-1: Schematisatie van de bodemligging en van overlaat-elementen voor langsdam-variant ‘dichtbreed’ 

in WAQUA. 



Figuur 3-2: Detail van de bodemligging in Delft3D in de huidige situatie (bovenste figuur) en bij de vier 

hoekpuntvarianten (overige figuren). De zwarte lijn in het voor figuur voor de huidige situatie 

is ter illustratie van de ligging van de langsdam; er ligt hier in werkelijkheid geen dam. 



3.3 Rivierkundige effecten 

In de hier volgende analyses zijn de rivierkundige effecten bij de hoekpuntvarianten beschouwd 

ten opzichte van de huidige situatie (referentie situatie). Vervolgens zijn de resultaten 

vergeleken met de effecten die optreden bij Kribverlaging. Voor de vergelijking met 

Kribverlaging zijn aparte berekeningen uitgevoerd, waarbij in het geval van de Delft3D sommen 

ook een roosterverfijning is toegepast om de vergelijking met de hoekpuntvarianten zo integer 

mogelijk te laten zijn. Achtereenvolgens zijn beoordeeld: de waterstandsdaling bij MHW 

(§ 3.3.1), stroombeelden en afvoerverdeling tussen de hoofdgeul en de gecreëerde ruimte 

achter de langsdam (§ 3.3.2), bodemveranderingen ten gevolge van de aanleg van de ingrepen 

(§ 3.3.3) en variaties in sediment transport (§ 3.3.4). 

3.3.1 Waterstanddaling bij MHW 

In Figuur 3-3 zijn de waterstandverschillen te zien bij MHW voor de vier hoekpuntvarianten en 

voor Kribverlaging. Het blijkt dat met de slanke langsdammen een vergelijkbare 

waterstanddaling bereikt wordt als bij Kribverlaging (varianten opsl en disl). In het geval van de 

brede langsdammen wordt in vergelijking met Kribverlaging 5 tot 6 cm minder waterstanddaling 

bereikt in het ingreepgebied (varianten opbr en dibr). Het effect van aanbrengen van openingen 

in de brede langsdam (opbr) is ongeveer 1 cm op de waterstand. Bij de dichte brede langsdam 

is ook nog een aparte berekening uitgevoerd met een minder ruw dam-oppervlak, om de 

gevoeligheid van de waterstandsdaling voor de ruwheid te onderzoeken. De ruwheid is 

aangepast van k-waarde 0.625 naar 0,2 m (overeenkomstig ruwheid van de oevergeul). 

Hiermee wordt tot 3 cm extra waterstanddaling bereikt (Figuur 3-3). 

In Figuur 3-4 zijn de waterstandeffecten, berekend met WAQUA (dus zonder rekening te houden 

met eventuele morfologische veranderingen na uitvoering van de rivieringrepen), van de vier 

hoekpuntenvarianten weergegeven ten opzichte van de waterstanddaling bij Kribverlaging. 




0 

-0.02 

-0.04 

-0.06 

-0.08 

-0.1 

-0.12 

-0.14 

-0.16 

-0.18 

-0.2 

Waterstandsverschil Waal tov referentie 


damopbr tov ref 

damdibr tov ref 

damdibr k370=0.2 tov ref 

damopsl tov ref 

damdisl tov ref 

openingen in dam 

960 955 950 945 940 935 930 925 920 915 910 905 900 895 890 885 880 875 870 865 


Figuur 3-3: Waterstandverlagend effect bij de verschillende hoekpuntvarianten als onderdeel van 

kribverlaging. 


0.08 

0.06 

0.04 

0.02 

0 

-0.02 

-0.04 

-0.06 

925 

Waterstandsverschil Waal tov kribverlaging 

920 

RO 

915 

910 


damdibr tov kribvlg 

damopbr tov kribvlg 

damopsl tov kribvlg 

damdisl tov kribvlg 


Figuur 3-4: Waterstandverlagend effect bij de verschillende hoekpuntvarianten ten opzichte van 

kribverlaging (RO: dam op rechteroever, LO: dam op linkeroever). 

LO 

HKV LIJN IN WATER PR2096.10 3-5 

905 

900


3.3.2 Stroombeelden en afvoerverdeling 

In Figuur 3-5 zijn stroombanen weergegeven in een deel van het ingreepgebied voor Pilot 

Langsdammen bij de hoekpuntvarianten ‘dicht-breed’ en ‘open-breed’. Het verschil tussen de 

twee varianten in stroombanen is klein. 

Variant ‘dicht breed’ Variant ‘open breed’ 

Figuur 3-5: Stroombanen bij hoekpuntvarianten dicht-breed en open-breed bij een Boven-Rijnafvoer van 

10.000 m 3 /s. 

Een belangrijke ontwerpvariabele in het langsdamontwerp zijn de openingen tussen (of in) de 

langsdammen, omdat deze sterk de afvoer door de oevergeul (“geul achter de dam langs”) 

bepalen. Voor de hoekpuntvarianten verschilt de geometrie van de oevergeul tussen de 

varianten. Daarom is in de volgende analyse geanalyseerd welk deel van de afvoer door een 

vast deel van de hoofdgeul stroomt. Dit is dan een indicator voor de afvoer door de oevergeul. 

Figuur 3-6 en Figuur 3-7 geven het afvoerpercentage van de totale Waalafvoer door een 

gekozen deel van de hoofdgeul (bij Boven-Rijnafvoeren van 1800 m 3 /s en 3180 m 3 /s). De 

figuren volgen uit hydraulische berekeningen met Delft3D, zonder bodemveranderingen. Het 

gekozen deel van de hoofdgeul heeft betrekking op dat deel tussen de normaallijnen, waarbij in 

geen van de vier hoekpuntvarianten wijzigingen in de bodem zijn aangebracht. Het beschikbare 

doorstroomoppervlak is daarmee bij de verschillende varianten in deze beschouwing gelijk. De 

verschillen in afvoer in Figuur 3-6 en Figuur 3-7 zijn dus het gevolg van afvoeronttrekking naar 

de oeverzone of stroomvernauwing door aanwezigheid van de langsdam. 

In de figuren is te zien dat bij lage rivierafvoer (1800 m 3 /s, Figuur 3-6) alleen bij de variant 

‘open-slank’ effectief minder afvoer door de hoofdgeul stroomt dan in de referentiesituatie en 

dat er dus sprake is van verruiming door het langsdam ontwerp. Bij variant ‘open-breed’ 

stroomt ten opzichte van de referentiesituatie ongeveer 4% meer door de hoofdgeul. Dit komt 

overeen met een afvoerverschil van ongeveer 50 m 3 /s. Ook bij een hogere Boven-RijnBoven- 

Rijnafvoer van 3180 m 3 /s is wederom alleen bij variant ‘open-slank’ sprake van verruiming. Bij 

variant ‘open-breed’ stroomt hier ten opzichte van de referentiesituatie ongeveer 1% meer door 

de hoofdgeul (ongeveer 25 m 3 /s). 

Verder blijkt dat bij Boven-Rijnafvoer 1800 m 3 /s de afvoer door de hoofdgeul bij varianten ‘disl’ 

en ‘opbr’ nagenoeg gelijk is. De openingen in de brede dam en het beschikbare 



doorstroomoppervlak in de oeverzone compenseren hier dus effectief de vernauwing ten 

gevolge van het langsdam-volume. 

Figuur 3-6: Afvoerpercentage door een gekozen deel van de hoofdgeul bij een Boven-Rijnafvoer van 

1.800 m 3 /s. 

Figuur 3-7: Afvoerpercentage door een gekozen deel van de hoofdgeul bij een Boven-Rijnafvoer van 

3.180 m 3 /s. 



3.3.3 Bodemveranderingen 

In Figuur 3-8 t/m Figuur 3-11 geven de bodemveranderingen, ten opzichte van de huidige 

situatie (referentie), in de as van de rivier bij de vier hoekpuntvarianten. In alle gevallen betreft 

het het bodemverschil aan het einde van het jaarlijks afvoerverloop (Figuur A-5). Figuur 3-8 en 

Figuur 3-9 tonen de resultaten bij de brede langsdammen. In beide gevallen blijkt op het 

langsdamtraject met name erosie op te treden. Na 10 jaar geeft dit bij variant ‘open-breed’ 

rond de 0,3 m bodemdaling en bij variant ‘dicht-breed’ rond de 0,7 m bodemdaling. Verder valt 

op dat bij variant ‘dicht-breed’ tussen jaar 5 en jaar 10 nog geen stabiele bodemligging is 

bereikt. 

Figuur 3-10 toont de bodemveranderingen bij de dichte-slanke variant. Zoals al te zien was in 

Figuur 3-6 en Figuur 3-7 veroorzaakt ook deze variant effectief vernauwing waardoor er erosie 

ontstaat in de hoofdgeul in het ingreepgebied. Na 10 jaar is in het bovenstroomse deel van het 

ingreepgebied (kmr 911-915) de bodem gezakt met ongeveer 0,2 m, in het benedenstroomse 

deel (kmr 915-922) is de bodemdaling ongeveer 0,4 m. Benedenstrooms van kmr 921, 

aansluitend aan het door de langsdammen vernauwde en eroderende traject, zal een tijdelijke 

aanzanding optreden. Dit is als het ware een zandgolf opgewekt door het geerodeerde volume 

ter plaatse van de langsdammen. Dit effect is na circa 10 jaar uit het model gemigreerd. In 

Figuur 3-11 is de bodemverandering bij de open-slanke variant te zien en het blijkt dat de 

erosie in het ingreepgebied nu is omgeslagen naar aanzanding. 


hoekpuntvariant ‘dicht-breed’. 




hoekpuntvariant ‘open-breed’. 


hoekpuntvariant ‘dicht-slank’. 




hoekpuntvariant ‘open-slank’. 

3.3.4 Sedimenttransport 

Figuur 3-12 toont de veranderingen in sedimenttransport voor de referentiesituatie gedurende 

10 jaar morfologische ontwikkeling. Hier is te zien dat door de jaren heen er lokaal 

veranderingen in transporten optreden maar dat globaal gezien het sedimenttransport in het 

ingreepgebied rond 550.000 m 3 /jaar bedraagt. In Figuur 3-13 is het sedimenttransport voor 

hoekpuntvariant ‘open-slank’ te zien. Met name in de eerste jaren is de 

sedimenttransportcapaciteit in het langsdammentraject verlaagd, waardoor daar aanzanding 

optreedt. Figuur 3-14 toont de situatie voor hoekpuntvariant ‘dicht-breed’. Hierbij is een zeer 

sterke verhoging in sedimenttransport te zien in het ingreepgebied van de langsdammen. Vanaf 

jaar 1 zwakt de morfologische respons geleidelijk af en verplaatst zich naar benedenstrooms 

totdat in jaar 10 het sedimenttransport uit de referentiesituatie weer grotendeels is hersteld. 

Bovenstrooms van het langsdamtraject blijft het sedimenttransport ook na 10 jaar wel ongeveer 

10% lager dan in de referentiesituatie. Dit duidt er op dat het systeem na 10 jaar nog niet zijn 

nieuwe evenwichtssituatie heeft bereikt. 



Figuur 3-12: Sedimenttransport in de hoofdgeul in de referentiesituatie. 

Figuur 3-13: Sedimenttransport in de hoofdgeul bij hoekpuntvariant ‘open-slank’. 



Figuur 3-14: Sedimenttransport in de hoofdgeul bij hoekpuntvariant ‘dicht-breed’. 

3.4 Effecten op beheer: Bagger- en 

terugstorthoeveelheden 

In de morfologische berekeningen met Delft3D is gebruik gemaakt van de automatische 

bagger– en terugstortmodule van het DVR instrumentarium. Met deze module worden ondieptes 

automatisch weggebaggerd (volgens bepaalde criteria) en het gebaggerde sediment wordt 

elders in het systeem teruggestort. De instellingen van de bagger– en terugstortmodule is 

beschreven in Bijlage A. De gebruikte strategie verschilt tussen de hoekpuntenstudie (fase 1 en 

2) en de tussenvarianten (fase 3 en 4), zie ook paragraaf 4.3. Verder dient opgemerkt te 

worden dat de resultaten van deze module erg onzeker zijn, en slechts een indicatie geven van 

het te verwachten beheer. Het is echter wel zinvol, in deze fase, deze resultaten te gebruiken 

om de verschillende varianten te onderscheiden. 

Figuur 3-15 toont bagger– en terugstort hoeveelheden in de huidige situatie (referentie 

berekening) tussen kmr 900 en 960. Figuur 3-16 en Figuur 3-17 tonen de baggerhoeveelheden 

voor respectievelijk de hoekpuntvariant ‘dicht-breed’ en ‘open-slank’. Uit de figuren is op te 

maken dat de baggerinspanning in het langsdammentraject, en benedenstrooms daarvan, 

toeneemt ten opzichte van de huidige situatie. 



langsdammen 

langsdammen 

Figuur 3-15: Bagger- en terugstorthoeveelheden in de referentiesituatie. De langsdammen bevinden zich 

tussen kmr 911-922. 



Figuur 3-16: Baggervolumes bij hoekpuntvariant ‘dicht-breed’. 

Figuur 3-17: Baggervolumes bij hoekpuntvariant ‘open-slank’. 

langsdammen 

langsdammen 

In Figuur 3-18 zijn de totale jaarlijkse baggerhoeveelheden ten opzichte van de 

referentiesituatie te zien, gesommeerd over traject kmr 900-930. Het blijkt dat hoekpuntvariant 

‘open-slank’ niet veel van de referentiesituatie afwijkt. Dit beeld kwam ook al naar voren in de 

eerdere beschouwingen van sedimenttransporten en bodemveranderingen. Bij de overige 

varianten blijkt de baggerinspanning met name tussen jaar 4 en jaar 6 flink toe te nemen. De 

resultaten in Figuur 3-19 laten zien dat dit het gevolg is van sedimentophoping benedenstrooms 

van het ingreepgebied. In deze figuur is de totale baggerinspanning gesommeerd over 10 jaar 

voor deeltrajecten van telkens 5 km. Bij hoekpuntvarianten ‘dicht-breed’, ‘open-breed’ en 

‘dicht-slank’ blijkt de baggerinspanning tussen kmr 925 en 930 telkens groter dan de totale 

inspanning tussen kmr 900 en 925. Dit komt doordat het eroderende materiaal in het traject 

van de langsdammen benedenstrooms neerslaat en daar (deels) wordt weggebaggerd. 



Baggervolume (m3) 

60000 

50000 

40000 

30000 

20000 

10000 

0 

-10000 

-20000 

DAMDISL 

DAMOPSL 

DAMDIBR 

DAMOPBR 

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 

Figuur 3-18: Totale verandering in baggervolume per jaar op traject kmr 900-930 gedurende 10 jaar 

(t.o.v. de referentiesituatie). 

930 

925 

920 

kmr 


jaar 

915 

910 

DAMDISL 

DAMOPSL 

DAMDIBR 

DAMOPBR 

905 

250000 

200000 

150000 

100000 

50000 

0 

-50000 

Figuur 3-19: Jaargemiddelde baggervolume over 5 km in de eerste 10 jaar. ‘930’ op de x-as representeert 

de baggervakken tussen kmr 925 en 930 (etc). 

3.5 Ontwerpgrenzen voor een tussenvariant 

3.5.1 Samenvatting resultaten van hoekpuntvarianten 

Tabel 3-1 geeft een overzicht van de rivierkundige effecten van de hoekpuntvarianten. Een 

belangrijk doel van de Pilot Langsdammen is om aan te tonen dat met langsdammen op zijn 

minst evenveel waterstandsdaling gehaald kan worden als met Kribverlaging. In de 

onderstaande beschouwing is de voorgestelde Kribverlaging dan ook de referentie (uit WAQUA 

analyse): 

• Alleen bij de slanke langsdammen wordt voldoende waterstandverlaging bereikt; 

• Bij de brede langsdam is 4 cm extra verlaging nodig; 

baggervolume (m3)


• Dit komt overeen met vergroting afvoercapaciteit van ~100 m 3 /s (Waalafvoer) bij MHW; 

• Openingen in de langsdam vergroten de waterstandverlaging bij MHW met maximaal 1 

cm; 

• De kuilen die ontstaan door kribverwijdering veroorzaken belangrijke overlaatwerking 

(en dus hogere waterstanden). 

Rivierkundig aspect 

Waterstandsdaling bij MHW tov 

ref Kmr 911-922 

Gemiddelde bodemverandering 

tov referentie Kmr 911-922 

Verschil in Baggervolume tov 

referentie Kmr 900-930 

opsl disl 

variant 

opbr dibr 

-10,0 cm -9,6 cm -6,3 cm -5,8 cm 

+10 cm -20 cm -30 cm -60 cm 

+60 % +111 % + 30 % + 251 % 

Tabel 3-1: Overzicht van rivierkundige effecten bij de vier hoekpuntvarianten. 

Mogelijke aanpassingen om meer waterstanddaling te bereiken zijn: 

• verminderen ruwheid van langsdam (1,5 cm); 

• verwijderen van overlaten achter de langsdam (kuilen weg); 

• extra doorstroomoppervlak creëren (smallere langsdam, afgraven oevergeul). Hiervoor 

is 70-100 m 2 extra doorstroomoppervlak nodig (afhankelijk van waar verruimd wordt). 

Observaties bij de morfologische resultaten zijn als volgt: 

• Lokale fluctuaties in bodemveranderingen vinden op vergelijkbare manier plaats in 

referentie- en hoekpuntvarianten. 

• De verschillen in morfologische effecten tussen de varianten komen met name voort uit 

verschillen in stroombeelden bij de “lagere afvoeren” (Boven-Rijnafvoer < 3.200 m 3 /s). 

• De langsdam veroorzaakt bij de lage afvoeren vernauwing van de hoofdgeul met als 

gevolg erosie (bij brede en smalle langsdam). 

• Openingen in de langsdam zijn zeer effectief om de erosie te verminderen. De openslanke 

langsdam geeft zelfs aanzanding). 

• Bij de brede-open langsdam is bij lage afvoeren (Boven-Rijnafvoer < 3.200 m 3 /s) 

slechts een kleine hoeveelheid extra afvoeronttrekking nodig om in de hoofdgeul 

morfologische neutraliteit te bereiken (dQ~40 m 3 /s van de Waalafvoer). (Dit kan bereikt 

worden door extra doorstroomoppervlak te creëren van 25-40 m 2 ). 

• De huidige smalle langsdam laat het toe om via regulering van openingen in de 

langsdam morfologische neutraliteit in de hoofdgeul te behouden. 

• De grootste baggerinspanning vindt plaats als door erosie op het langsdamtraject er 

verder benedenstrooms een sedimentatiebult ontstaat (op vaste laag bij kmr 928) 

• Baggervolumes nemen toe in de eerste 5 jaar, hierna herstelt zich het morfologisch 

evenwicht. 

• Toepassing van langsdammen kan ook een middel zijn om lokaal de scheepvaardiepte 

te vergroten, omdat er trajecten zijn waar erosie optreedt. 

• Er is nog niet gerekend met een optimale instelling van de openingen in de 

langsdammen. In dit onderzoek zijn uitsluitend de hoekpunten verkend om het 

regelbereik van de ingreep te verkennen. Dit betekent dat de morfolgische resultaten 

nog verder kunnen worden verbeterd. 



3.5.2 Aanbeveling voor een nieuwe tussenvariant 

Een brede langsdam verdient in principe de voorkeur boven een verticale damwand omdat de 

brede langsdam een aantrekkelijkere landschappelijke inpassing toelaat. Ook dient dit de 

veiligheid voor de scheepvaart (bij hoogwater zijn damwanden onder water niet zichtbaar en bij 

aanvaring kan worden lekgevaren) Om bij een brede langsdamvariant meer waterstanddaling 

bij MHW te bereiken en om de morfologische respons in het ingreepgebied te beperken, is in het 

langsdamtraject meer verruiming nodig. 

Het wordt aanbevolen om bij de brede-open langsdam 70 à 100 m 2 extra doorstroomoppervlak 

in de oevergeul te creëren via de volgende richtlijnen: 

• 40 m 2 extra doorstroomoppervlak in laaggelegen gebieden (bij Boven-Rijnafvoeren 

3.200 m 3 /s) 

• Verwijderen van obstakels in de oeverzone. 

In het volgende hoofdstuk is een tussenvariant, die is ontworpen met bovenstaande richtlijnen 

in ogenschouw genomen, rivierkundig beoordeeld. 



4 Rivierkundige effecten bij een 

tussenvariant 

In dit hoofdstuk worden eigenschappen en rivierkundige resultaten besproken bij een nieuwe 

tussenvariant voor Pilot Langsdammen. De resultaten worden ook vergeleken met de resultaten 

die volgen uit project kribverlaging. Voor de vergelijking met kribverlaging zijn aparte 

berekeningen uitgevoerd, gebruikmakend van dezelfde roosterverfijning als bij de langsdamberekeningen, 

maar waarbij nu wel een afvoerhydrograaf en de baggerstrategie wordt 

gehanteerd die ook gebruikt is in de kribverlaging studie van DHV (DHV 2011, zie voor bijlage A 

voor toelichting bij de nieuwe afvoerhydrograaf). De morfologische analyse (zonder tussentijdse 

wijziging van openingen) is verder ook nog uitgebreid naar een periode van 40 jaar zodat ook in 

langdurige effecten inzicht verkregen kan worden. 

4.1 Beschrijving van de tussenvariant 

Gebaseerd op de resultaten bij de vier hoekpuntvarianten is een nieuwe langsdam variant 

ontworpen; de “tussenvariant”. De tussenvariant betreft de hoekpuntenvariant met het 

verwachte optimale instelbereik. Deze nieuwe tussenvariant heeft de volgende eigenschappen: 

• De kruin van de langsdam is verlaagd met 0,5 m t.o.v. oorspronkelijke ontwerp; 

• Het dwarstalud van de langsdam is aangepast van 1:3 naar 1:2,5; 

• Er is een 40 m brede verdiepte oevergeul achter de langsdam aangelegd die aangrijpt 

bij de inkassing van de langsdam en oploopt met een talud van 1:7 richting oever; 

• De kuilen die ontstaan na afgraving van de kribben veroorzaken geen energieverlies. 3 ; 

• De 2 verlengde kribben benedenstrooms van de langsdam aan de rechteroever zijn 

verlaagd in overeenstemming met project Kribverlaging; 

• De ruwheid van de langsdam is k=0,625 m en de geul achter de langsdam heeft een 

ruwheid van k=0,2m (gelijk aan ruwheden bij de hoekpuntvarianten). 

Bij de hoekpuntvarianten zijn de kruinhoogtes van de langsdam gerelateerd aan een Boven- 

Rijnafvoer van 3.004 m 3 /s, waarbij de kruinhoogtes van de langsdam zijn gelegd op de 

waterstand die met deze afvoer overeenkomt. In de tussenvariant zijn de kruinhoogtes met 

0,5 m verlaagd (ten opzichte van hoekpuntvarianten): 

• Dam op Linkeroever (kmr 911,55): kruin 6,10 is verlaagd naar 5,6 m+NAP; 

• Dam op Linkeroever (kmr 918,25): kruin 5,10 is verlaagd naar 4,6 m+NAP; 

• Dam op Rechteroever (kmr 918,23): kruin 5,20 is verlaagd naar 4,7 m+NAP; 

• Dam op Rechteroever (kmr 918,59): kruin 4,70 is verlaagd naar 4,2 m+NAP. 

3 De kribben zijn, net als bij de hoekpuntvarianten, op dezelfde wijze afgegraven. Er is bij de tussenvariant aangenomen 

dat er bij deze afgegraven kribben geen energieverlies optreedt. Er zijn echter locaties waar in Baseline de bodem steiler 

loopt dan talud 1:7. Volgens Baseline-protocol zou strikt genomen hier een overlaat opgelegd moeten worden. Het 

waterstandverlagend effect bij MHW is hiermee een conservatieve schatting. 



4.2 Rivierkundige effecten bij de tussenvariant 

4.2.1 Waterstanddaling bij MHW 

Figuur 4-1 en Figuur 4-2 geven de waterstanddaling bij de tussenvariant, samen met de 

eerdere resultaten bij hoekpuntvarianten ‘open-breed’ en ‘open-slank’. Deze twee 

hoekpuntvarianten geven grofweg het bereik in waterstanddaling aan dat met verruiming van 

ongeveer 100 m 2 doorstroomoppervlak in de oeverzone haalbaar is. Het blijkt dat de verruiming 

bij de tussenvariant groter is dan de effectieve 100 m 2 verschil in doorstroomoppervlak tussen 

hoekpuntvarianten ‘open-breed’ en ‘open-slank’. Dit is het gevolg van verwijdering van 

obstakels in de oeverzone bij de tussenvariant. 

Figuur 4-3 geeft het verschil in waterstand bij MHW tussen de tussenvariant en Kribverlaging. 

Uit Figuur 4-3 blijkt dat alleen langs de benedenstroomse langsdam de taakstelling uit project 

Kribverlaging niet volledig wordt gehaald (want het verschil is daar groter dan 0). Tussen kmr 

919 en 921 moet nog ongeveer 1cm extra waterstanddaling bereikt worden. In een poging om 

beter te voldoen aan de taakstelling vanuit project Kribverlaging is in Bijlage E het 

waterstandeffect bij MHW bepaald bij een nader aangepaste tussenvariant. In deze nieuwe 

tussenvariant 2 is benedenstrooms van kmr 918 extra verruimd en zijn de langsdam-openingen 

voorzien van een drempel. Het blijkt dat met deze aanpassingen ongeveer 1 cm extra 

waterstanddaling bereikt wordt en dat ook tussen kmr 918 en 921 beter aan de taakstelling uit 

project Kribverlaging is te voldoen. 


0 

-0.02 

-0.04 

-0.06 

-0.08 

-0.1 

-0.12 

-0.14 

-0.16 

-0.18 

-0.2 





tussenvariant tov ref 


960 955 950 945 940 935 930 925 920 915 910 905 900 895 890 885 880 875 870 865 


Figuur 4-1: Waterstandeffect bij MHW bij meerdere langsdamvarianten en bij kribverlaging. 




0 

-0.02 

-0.04 

-0.06 

-0.08 

-0.1 

-0.12 

-0.14 

-0.16 

-0.18 

-0.2 

925 


920 

915 

910 







Figuur 4-2: Net als in Figuur 4-1 maar dan ingezoomd op het pilotgebied voor langsdammen. 


0.08 

0.06 

0.04 

0.02 

0 

-0.02 

-0.04 

-0.06 

925 


920 

RO 

LO 

915 

910 



905 

damopbr tov kribvlg 

damopsl tov kribvlg 

tussenvariant tov kribvlg 


Figuur 4-3: Waterstanddaling bij MHW ten opzichte van kribverlaging bij drie langsdam varianten 

(inclusief de tussenvariant). 

905 

900 

900


4.2.2 Stroombeelden en afvoerverdeling 

In Figuur 4-4 zijn de stroombanen te zien in het bovenstroomse deel van het langsdamtraject 

bij een Boven-Rijnafvoer van 10.000 m 3 /s. Hier is te zien dat de stroombanen de ligging van de 

langsdam goed volgen en ook dat de openingen aan de bovenstroomse kant als inlaatpunten 

naar de oeverzone fungeren. Figuur 4-5, Figuur 4-6 en Figuur 4-7 tonen de afvoerfracties die 

door de oeverzone achter de langsdammen stromen bij drie verschillende afvoerniveau’s op de 

Boven-Rijn. In Bijlage B zijn voor alle afvoerniveau’s uit de hydrograaf van de Delft3D 

berekening soortgelijke figuren opgenomen. Ter vergelijking zijn in de figuren ook hier weer 

resultaten opgenomen bij twee van de hoekpuntvarianten, te weten de slanke langsdam met 

openingen (hoekpuntvariant ‘open-slank’) en de brede langsdam met openingen 

(hoekpuntvariant ‘open-breed’). 

Figuur 4-4: Stroombanen bij een Boven-Rijnafvoer van 10.000 m 3 /s in het bovenstroomse deel van het 

langsdamtraject bij de tussenvariant. 

De afvoer door de oevergeul is een belangrijke ontwerpvariabele. Voor de hoekpuntvarianten 

‘open-slank’ en ‘open-breed’ en de tussenvariant is de afvoer door de oevergeul bepaald voor 

alle afvoerniveaus uit het jaarlijkse afvoerverloop van de Delft3D berekeningen (zie Bijlage B 

voor alle figuren). In Figuur 4-5 is te zien dat bij de tussenvariant, bij een Boven-Rijnafvoer van 

2.266 m 3 /s, ongeveer 12 tot 15% van de totale Waalafvoer van 1.544 m 3 /s achter de langsdam 

door de oevergeul stroomt. Bij dit afvoerniveau is de langsdam nog niet overstroomd. Aan de 

abrupte stappen in afvoer door de oeverzone is te zien waar de openingen in de langsdam 

liggen. Het blijkt dat de afvoerverplaatsing naar de oeverzone bij de tussenvariant sterk 

overeenkomt met de situatie bij de eerdere hoekpuntvariant ‘open-slank’. In Figuur 4-6 is de 

situatie te zien bij een Waalafvoer van 2.065 m 3 /s en het blijkt dat hier de hoekpuntvarianten 

nog niet overstroomd waren maar de tussenvariant vanwege de lager kruinhoogte van de dam 

wel. Hierdoor kan bij de tussenvariant op meerder locaties meer afvoer door de oeverzone 

geleid worden en is de verruiming effectief groter dan bij de beschouwde hoekpuntvarianten. In 

Figuur 4-7 is de afvoer door de Waal verder opgevoerd en zijn bij alle varianten de 

langsdammen inmiddels overstroomd. Ook hier blijkt weer dat in de tussenvariant de afvoer 

door de oeverzone het grootst is, oplopend tot 25% van de Waalafvoer. 



Figuur 4-5: Relatieve afvoer door de oevergeul (dus geul achter de langsdam) bij de tussenvariant en 

twee hoekpuntvarianten bij een Boven-Rijnafvoer van 2.266 m 3 /s. Verticale stippellijnen 

geven locaties van openingen in de langsdammen weer. Vanwege het stromingspatroon bij 

in– en uitstroomopeningen van de oevergeul kan de berekende afvoer enigszins onrealistisch 

lijken. 

Figuur 4-6: Relatieve afvoer door de oeverzone bij de tussenvariant en twee hoekpunt varianten bij een 

Boven-Rijnafvoer van 3.052 m 3 /s. 



Figuur 4-7: Relatieve afvoer door de oeverzone bij de tussenvariant en twee hoekpuntvarianten bij een 

Boven-Rijnafvoer van 4.710 m 3 /s. 

De verplaatsing van afvoer naar de oeverzone betekent niet automatisch dat de specifieke 

afvoer (afvoer per eenheid van breedte, m 2 /s) in de hoofdgeul met een evenredig deel afneemt. 

Er moet namelijk ook rekening gehouden worden met het volume van de langsdam dat er voor 

zorgt dat met name bij lage afvoeren de stroombanen in de hoofdgeul samengedrukt worden. 

De specifieke afvoer kan dan toenemen in zowel de hoofdgeul als de oevergeul (de 

gesommeerde verandering in specifieke afvoer over een dwarsdoorsnede is gelijk aan nul) In 

Figuur 4-8 is te zien dat bij een Boven-Rijnafvoer van 2.266 m 3 /s ondanks de omleiding van 

ruim 12% afvoer naar de oeverzone er in de hoofdgeul toch op veel plaatsen een toename van 

de specifieke afvoer optreedt. Bij de hogere Boven-Rijnafvoer van 4.710 m 3 /s in Figuur 4-9 is 

dit niet langer het geval en blijkt vrijwel overal de specifieke afvoer in de hoofdgeul te zijn 

afgenomen (dus: effectieve verruiming). 

In Tabel 4-1 is geanalyseerd of de specifieke afvoer in de hoofdgeul (het zomerbed) toe– of 

afneemt ten opzichte van de huidige situatie (Bijlage C toont voor alle afvoerniveau’s uit de 

hydrograaf van de Delft3D-berekening figuren met verschil in specifieke afvoer ten opzichte van 

de huidige situatie). Het blijkt dat het omslagpunt tussen effectieve verruiming of vernauwing 

(verlaging of verhoging van de specifieke afvoer) plaatsvindt bij een afvoerniveau ergens tussen 

een Boven-Rijnafvoer van 2.266 m 3 /s en 3.052 m 3 /s, dus grofweg als de kruin van de langsdam 

overstroomt. Bijlage C toont zijn opgenomen. 



Figuur 4-8: Verschil in specifieke afvoer bij de tussenvariant ten opzichte van de referentiesituatie door 

het bovenstroomse deel van het langsdamtraject (bij een Boven-Rijnafvoer van 2.266 m 3 /s). 

Figuur 4-9: Verschil in specifieke afvoer bij de tussenvariant ten opzichte van de referentiesituatie door 

het bovenstroomse deel van het langsdamtraject (bij een Boven-Rijnafvoer van 4.710 m 3 /s). 



Afvoerniveau Kmr 

QBR QWaal 912 913 914 915 916 917 918 919 920 921 922 

1020 818 - + + + 0 + + + + + + 

1186 944 - + + + 0 + + + + + + 

1592 1218 - + + + - + + + 0 + + 

2266 1544 - + + + - + + + 0 + + 

3052 2065 - - 0 + - 0 - 0 0 + 0 

3813 2572 - - - + - 0 - - - + 0 

4710 3160 - - - - - 0 - - - - 0 

6117 4114 - - - - - - - - - - 0 

8519 5633 - - - - - - - - - - 0 

Tabel 4-1: Overzicht van toename (oranje) of afname (blauw) in specifieke afvoeren in het zomerbed in 

het langsdammentraject bij verschillende afvoerniveau’s. QBR staat voor Boven-Rijnafvoer. 

4.2.3 Bodemveranderingen 

Figuur 4-10 toont de bodemveranderingen op de as van de rivier tussen kmr 900 en kmr 930 bij 

de tussenvariant. Het blijkt dat de morfologische response in het eerste jaar vrij gering is en dat 

de nieuwe bodemligging zich vooral instelt in de eerste vijf jaren. Daarna verandert de 

bodemligging in het ingreepgebied van de langsdammen niet veel meer (zie ook de 

bodemveranderingen in het 2D vlak in Figuur 4-12, Figuur 4-13 en Figuur 4-14). Op het 

bovenstroomse traject tussen kmr 911 en kmr 918 treedt ongeveer 20 cm bodemstijging op, 

met als uitzondering net benedenstrooms van de langsdamopeningen bij kmr 915. De 

aanwezigheid van de krib met de veerstoep bij kmr 915 vormt een vernauwing van het 

doorstroomoppervlak, waardoor plaatselijk erosie optreedt (20 tot 40 cm bodemdaling). Verder 

benedenstrooms, langs de langsdam op de linkeroever (kmr 918-921), treedt met name erosie 

op, waardoor de bodem uiteindelijk tot 40 cm zakt. Dat de bodem in dit traject pas na het 

eerste jaar sterk reageert duidt er op dat de bodemdaling het gevolg is van een tekort aan 

aangevoerd sediment. In Figuur 4-11 is de bodemverandering op de as van de rivier bij 

Kribverlaging gegeven. Hier is te zien dat bij kribverlaging minder grote veranderingen in 

bodemligging optreden. 




tussenvariant (traject kmr 900-930). 

Figuur 4-11: Bodemveranderingen, ten opzichte van de referentie, in de as van de rivier bij kribverlaging. 



Figuur 4-12: Bodemveranderingen, ten opzichte van de referentie, na 1 jaar bij de tussenvariant. 

Figuur 4-13: Bodemveranderingen, ten opzichte van de referentie, na 10 jaar bij de tussenvariant. 

In Figuur 4-10 en Figuur 4-11 valt op dat bij de tussenvariant en bij Kribverlaging de bodem 

bovenstrooms van het Langsdam-pilotgebied begint te stijgen. Dit is ook te zien in de 2D 

bodemverandering na 40 jaar bij de tussenvariant in Figuur 4-14. De aanzanding bovenstrooms 

van het pilotgebied kan het gevolg zijn van het bovenstrooms terugstorten van gebaggerd 

sediment. Het is echter waarschijnlijker dat de aanzanding gerelateerd is aan effecten die 

geleidelijk van bovenstrooms het pilotgebied in getransporteerd worden doordat de kribben 

verlaagd zijn, omdat het effect met name optreedt tussen jaar 20 en jaar 40. Figuur 4-15 



ondersteunt dit vermoeden en toont de bodemverandering bij Kribverlaging, ten opzichte van 

de referentieberekening, over een langer traject van de Waal (kmr 860-960). Het figuur laat 

zien dat de bodemstijging, die in Figuur 4-10 en Figuur 4-11 tussen jaar 20 en jaar 40 

bovenstrooms van het langsdam pilotgebied optreedt, samengaat met een relatieve 

bodemdaling nabij kmr 875. De exacte reden van deze sterke verandering in bodemgradiënt is 

niet gevonden, maar mogelijk heeft het te maken met “problemen” in de simulatie door een 

combinatie van een veranderende sedimentaanvoer van bodemstrooms (door 

terugstortstrategie en autonome bodemdaling op de bovenrand van het model) in combinatie 

met de aanwezigheid van bodemkribben en vaste lagen in de bodem nabij kmr 875 (zie ook 

paragraaf 5.3). 

Figuur 4-14: Bodemveranderingen na 40 jaar bij de tussenvariant. 

Figuur 4-15: Bodemveranderingen op de as van de rivier bij kribverlaging (tussen kmr 860 3n 960). 



4.2.4 Sedimenttransport 

In Figuur 4-16 is het sedimenttransport te zien voor de referentiesituatie voor 40 jaar 

morfologische ontwikkeling op traject kmr 900 tot 930. Hier valt op dat na 20 jaar de 

transportcapaciteit begint af te nemen. Dit effect hangt samen met de opgelegde autonome 

bodemdaling van 2 cm/jaar op de Waal. In Figuur 4-17 is het sedimenttransport op de gehele 

Waal weergegeven en hier is de daling van transportcapaciteit nog duidelijker te zien. Rondom 

kmr 880 ontstaan al na 10 jaar extreme uitschieters in sedimenttransport. Dit hangt samen met 

de daar gelegen vaste lagen 4 die niet meebewegen in de autonome bodemdaling en na verloop 

van jaren een drempel in de bodemligging van het zomerbed veroorzaken. Vergelijkbare 

effecten zijn te zien in de sommen met Kribverlaging en met de Pilot Langsdammen. 

Als we de sedimenttransporten in het langsdammentraject nader beschouwen dan blijkt uit 

Figuur 4-18 en Figuur 4-19 dat bij Kribverlaging en bij de tussenvariant het jaarlijkse 

sedimenttransport met een aantal % afneemt ten opzichte van de huidige situatie. 

Figuur 4-16: Sedimenttransport op de Waal in traject kmr 900-930 in 40 jaar morfologische ontwikkeling 

in de huidige situatie. 

4 Bodemkribben bij Erlecom (tussen kmr 973 en 976) en de vaste laag bij Nijmegen (bij kmr 881). 




in de huidige situatie. 


bij kribverlaging. 




bij de tussenvariant. 

4.2.5 Effecten op OLR vlak 

De verhanglijn bij overeengekomen lage rivierafvoer (OLR) speelt een belangrijke rol in de 

Delft3D berekeningen. Dit niveau wordt gebruikt als criterium bij de baggerstrategie en geeft 

ook inzicht in de mogelijke response van bodemligging op een rivieringreep. Tijdens de 

morfologische berekeningen wordt in Delft3D automatisch een update van het OLR vlak 

uitgevoerd (zie Bijlage A). Onderstaande figuren geven de ontwikkeling van het OLR 

(waterstands)vlak in de tijd weer voor de verschillende varianten. 



Figuur 4-20: OLR referentie vlak in de berekening voor de tussenvariant. 

In bovenstaande figuur is te zien dat de absolute ligging van het OLR vlak daalt met grofweg 2 

cm/jaar. Deze daling is het directe gevolg van de opgelegde autonome bodemdaling van 2 

cm/jaar. In Figuur 4-21 is de relatieve ligging van het OLR weergegeven ten opzichte van de 

huidige situatie. In de huidige situatie daalt de bodem aan de bovenrand ook met 2 cm/jaar, 

waardoor hier het relatieve effect beperkt blijft. Het valt echter wel op dat in het langsdam 

traject in jaar 1 al een relatief hoger OLR vlak ontstaat. Dit is het gevolg van de effectieve 

vernauwing die de langsdam veroorzaakt bij lagere afvoeren, en de daarmee samenhangende 

bovenstroomse opstuwing. Figuur 4-21 laat ook zien dat het OLR vlak benedenstrooms van het 

pilotgebied iets daalt. Dit komt door de voortschrijdende erosie in het gebied. Ook is opvallend 

dat tussen kmr 885 en 895 het OLR vlak geleidelijk stijgt ten opzichte van de huidige situatie, 

een effect dat in Figuur 4-22 bij de relatieve ligging van OLR vlak tussen kribverlaging en 

huidige situatie ook terug te vinden is. De bodem stijgt hier als gevolg van de effectieve 

verruiming bij kribverlaging. In Figuur 4-23 is het relatieve effect te zien van de langsdamtussenvariant 

ten opzichte van kribverlaging en het blijkt dat bij de langsdam-variant door de 

grotere verruiming bij hoge afvoeren ook het OLR vlak iets hoger komt te liggen (lagere 

sedimenttransportcapaciteit). 



Figuur 4-21: Verschil in OLR referentie vlak tussen de tussenvariant en de huidige situatie. 



Figuur 4-22: Verschil in OLR referentie vlak tussen de kribverlaging en de huidige situatie. 



Figuur 4-23: Verschil in OLR referentie vlak tussen de tussenvariant en kribverlaging. 

4.3 Baggerhoeveelheden 

4.3.1 Vergelijking van referentiemodellen 

Ook voor de tussenvariant is gerekend met de automatische bagger– en terugstortmodule van 

Delft3D (zie paragraaf 3.4). Voor de tussenvariant is een andere baggerstrategie gevolgd dan 

bij de hoekpuntvarianten. Dit is gedaan om bij de tussenvariant zoveel mogelijk in de buurt te 

komen van de DHV studie voor Kribverlaging. De verschillen in bagger– en terugstortstrategie 

zijn: 

• Aanpak 1, hoekpuntenstudie: oorspronkelijke hydrograaf (maximale Boven- 

Rijnafvoer 7.020 m 3 /s), baggeren bij twee laagste afvoerniveau’s, bij voorkeur 

terugstorten in baggervak en anders benedenstrooms. 

• Aanpak 2, tussenvariant: DHV hydrograaf (maximale Boven-Rijnafvoer 8.516 m 3 /s, 

zie Figuur A-5 voor verschil in oorspronkelijke hydrograaf en DHV hydrograaf), 

baggeren bij drie laagste afvoerniveau’s, 2-7 km bovenstrooms terugstorten. 



Allereerst is hier beschouwd wat het verschil in modelleeraanpak voor gevolgen heeft op de 

resultaten van het referentiemodel. Figuur 4-26 en Figuur 4-27 tonen de baggerinspanningen in 

de referentiesituatie voor de twee baggerstrategieën. In beide gevallen blijken de locaties waar 

het meest gebaggerd wordt op dezelfde plek te liggen, alleen zijn de gebaggerde hoeveelheden 

wel duidelijk verschillend. Globaal kan gesteld worden dat bij de strategie met bovenstrooms 

terugstorten veel meer baggerinspanning nodig is omdat het sediment hier wordt rondgepompt. 

Ook blijkt dat door de andere hydrograaf de bodemrespons meer knelpunten oplevert op de 

Waal en dat ook op meer locaties gebaggerd moet worden. Met name in het pilotgebied voor de 

Langsdammen blijkt dit een belangrijke rol te spelen (traject kmr 911-922). Zie ook Figuur 4-25 

met de totale baggerhoeveelheden per jaar voor de twee strategieën. 

Als we kijken naar de daadwerkelijke uitgevoerde baggerwerkzaamheden tussen kmr 910-920 

(Figuur 4-24) dan is niet duidelijk te zeggen welke van de twee studies betrouwbaardere 

prognoses van baggervolumes geeft. In Figuur 4-28 worden de baggerhoeveelheden uit de DHV 

studie gedurende de eerste 10 jaar getoond en het blijkt dat de resultaten redelijk 

overeenkomen met de resultaten uit Figuur 4-27. Wel lijken juist in het pilotgebied voor de 

langsdammen de verschillen groter te worden. Een vergelijking tussen baggerinspanningen uit 

huidige studie bij de tussenvariant en bij Kribverlaging uit de DHV studie kan dus niet eerlijk 

gemaakt worden. Om die reden is in de huidige studie het baggervolume van Kribverlaging 

apart doorgerekend en wordt deze nieuw bepaalde baggerinspanning gebruikt als vergelijking 

met de baggerinspanning bij de tussenvariant met langsdam. 

beunvolume gebaggerd (tracks) 

[beunm3/per 500 m rivier] 

80000 

70000 

60000 

50000 

40000 

30000 

20000 

10000 

2005 2006 

2007 2008 

2009 2010 tot juli 

0 

865 875 885 895 905 915 925 

Figuur 4-24: Overzicht gerapporteerd beunvolume uit vaarttracks baggerprestatie-contract (RWS 

Waterdienst, d.d. 04-03-2011). 



Baggervolume (m3) 

80000 

70000 

60000 

50000 

40000 

30000 

20000 

10000 

0 

REF new 

1 2 3 4 5 6 7 8 

Figuur 4-25: 

jaar 

Totale baggerhoeveelheden per jaar in de twee referentiesituaties op traject kmr 900-930 

(‘REF’ = Aanpak 1 gebruikt bij de hoekpuntvarianten, ‘REF new’ = Aanpak 2 gebruikt bij de 

tussenvariant). 

Figuur 4-26: Bagger- en terugstorthoeveelheden bij de oorspronkelijke hydrograaf en terugstortstrategie 

volgens aanpak 1 (hoekpunt-studie). 

4-20 PR2096.10 HKV LIJN IN WATER 

REF


Figuur 4-27: Bagger- en terugstorthoeveelheden bij DHV hydrograaf en terugstortstrategie volgens aanpak 

2 (tussenvariant). 

Figuur 4-28: Jaargemiddelde baggervolumes (in de beun) gedurende de eerste 10 jaar op traject kmr 860- 

960 voor de referentie en kribverlaging (uit de Kribverlagingstudie, DHV2011). 



4.3.2 Vergelijking tussenvariant met Kribverlaging 

In Figuur 4-29 is de nieuw bepaalde baggerinspanning weergegeven voor project Kribverlaging. 

Hierbij is ingezoomd op het traject voor de Pilot Langsdammen. De resultaten uit de DHV studie 

zijn weergegeven in Figuur 4-30. Figuur 4-31 toont de resultaten bij de tussenvariant met 

langsdam. De relatieve verschillen tussen Kribverlaging en de tussenvariant staan in 

Figuur 4-32. 

Figuur 4-29: Baggervolumes (in de beun) op traject kmr 900-960 bij kribverlaging (boven) en het 

verschil met de huidige situatie (onder). 



Figuur 4-30: Jaargemiddelde baggervolumes (in de beun) in de eerste 10 jaar op traject kmr 860-960 

voor kribverlaging ten opzichte van de referentie (uit de Kribverlagingstudie, DHV2011). 

Figuur 4-31: Baggervolumes (in de beun) op traject kmr 900-960 voor de tussenvariant (boven) en het 

verschil met de huidige situatie (onder). 



Figuur 4-32: Baggervolumes (in de beun) op traject kmr 900-960 voor de tussenvariant (boven) en het 

verschil met de kribverlaging (onder). 

In Figuur 4-33 zijn baggerinspanningen gesommeerd over deeltrajecten van 5 km voor de 

eerste 10 jaar voor de huidige situatie, voor Kribverlaging en voor de tussenvariant met 

langsdam. In Figuur 4-33 staan de resultaten voor een periode van 40 jaar. In de eerste 10 jaar 

(Figuur 4-33) blijkt dat voor de tussenvariant de baggerinspanning in het pilotgebied 

vergelijkbaar is met Kribverlaging. Bovenstrooms en benedenstrooms is de baggerinspanning 

echter bij de tussenvariant kleiner dan bij kribverlaging, dit is ook na 40 jaar nog het geval 

(Figuur 4-33). Na 40 jaar is de baggerinspanning bij de tussenvariant in het pilotgebied 

toegenomen ten opzichte van kribverlaging. 



250000 

200000 

150000 

100000 

50000 

160000 

120000 

80000 

40000 

0 

-40000 

0 

925-930 

925-930 

Baggervolume op deeltrajecten in [m3] t/m jaar 10 

Tussenvariant 

Kribverlaging 

Huidige situatie 

920-925 

915-920 

910-915 

905-910 

Verschil in baggervolume met huidige situatie t/m jaar 10 

Tussenvariant 

Kribverlaging 

920-925 

915-920 

910-915 

905-910 

900-905 

900-905 

Figuur 4-33: Totaal baggervolume per jaar op traject kmr 900-930 (voor ‘nieuwe’ hydrograaf en ‘nieuwe’ 

terugstortstrategie) op deeltrajecten van 5 km na 10 jaar. Boven: absoluut beun volume, 

onder: ten opzichte van huidige situatie. 



500000 

450000 

400000 

350000 

300000 

250000 

200000 

150000 

100000 

50000 

0 

160000 

120000 

80000 

40000 

0 

-40000 

925-930 

925-930 

Baggervolume op deeltrajecten in [m3] t/m jaar 40 

Tussenvariant 

Kribverlaging 

Huidige situatie 

920-925 

915-920 

910-915 

905-910 

Verschil in baggervolume met huidige situatie t/m jaar 40 

Tussenvariant 

Kribverlaging 

920-925 

915-920 

910-915 

905-910 

900-905 

900-905 

Figuur 4-34: Totaal baggervolume per jaar op traject kmr 900-930 (voor ‘nieuwe’ hydrograaf en ‘nieuwe’ 

terugstortstrategie) op deeltrajecten van 5 km na 40 jaar. Boven: absoluut beun volume, 

onder: ten opzichte van huidige situatie. 

Figuur 4-35 toont de jaarlijkse baggerinspanning over het traject kmr 900-930 bij de 

tussenvariant en bij Kribverlaging ten opzichte van de huidige situatie. Tussen jaar 5 en jaar 20 

heeft de tussenvariant flink minder baggervolume dan bij kribverlaging (zie ook Figuur 4-32). 

Vanaf jaar 25 geeft de baggerinspanning voor beide varianten een ongeveer gelijk verloop. 

Opgemerkt dient te worden dat hier niet is gerekend met tussentijdse wijziging van de 

instroomopeningen ter optimalisatie van de positieve effecten en ter minimalisatie van de 

baggerinspanningen. Indien dit wel gebeurt zal de baggerinspanning bij Langsdammen naar 

verwachting naar beneden kunnen worden bijgesteld. 



verschil in baggervolume [m3] 

16000 

14000 

12000 

10000 

8000 

6000 

4000 

2000 

0 

Verschil in baggervolume tov huidige situatie 

traject kmr 900-930 

Kribverlaging 

Tussenvariant 

0 5 10 15 20 

jaar 

25 30 35 40 

Figuur 4-35: Verschil in baggervolume per jaar op traject kmr 900-930 (tov van de huidige situatie). 

4.3.3 Bevaarbaarheid 

Bijlage D geeft figuren voor de bevaarbaarheid na hoogwater (dus voor baggeren) en na 

laagwater (dus na baggeren) voor de huidige situatie, kribverlaging en de tussenvariant. 

Bevaarbaarheid is in deze studie gedefinieerd als de beschikbare diepte ten opzichte van het 

berekende OLR vlak (zie ook paragraaf 4.2.5). 

Er gelden (volgens het Rivierkundig beoordelingkader) twee criteria voor de bevaarbaarheid: 

1. Minimaal 2,8 meter diepte onder OLR/OLW. 

2. Gemiddelde 4,0 meter diepte onder OLR/OLW. 

Figuur 4-36 en Figuur 4-37 geven de minimale en gemiddelde diepte, respectievelijk na 

hoogwater en laagwater, voor het interessegebied. 



Figuur 4-36: Vergelijking bevaarbaarheid in het tiende jaar na hoogwater (i.e. na het 10 e afvoerniveau in 

het jaarlijkse afvoerverloop (Qbovenrijn=3.052 m 3 /s), dus net voor gebaggerd gaat worden). 

Boven: minimale diepte in de vaargeul; onder: gemiddelde diepte over de breedte van de 

vaargeul. 



Figuur 4-37: Vergelijking bevaarbaarheid in het tiende jaar na laagwater (i.e. na het 14 e en laatste 

afvoerniveau in het jaarlijkse afvoerverloop (Qbovenrijn=1.186 m 3 /s), dus net na baggeren). 

Boven: minimale diepte in de vaargeul; onder: gemiddelde diepte over de breedte van de 

vaargeul. 

Zowel na hoogwater als na laagwater ontstaan duidelijk knelpunten voor de scheepvaart. Bij 

Kribverlaging is dat ook het geval. In paragraaf 4.3.4 zijn huidige knelpunten verder onderzocht 

en is gekeken of de tussenvariant bijsturing toelaat waarmee de knelpunten verwijderd of 

afgezwakt kunnen worden. Verder valt op dat reeds in de huidige situatie aan het criterium van 

een beschikbare gemiddelde diepte van 4m onder het OLR vlak niet wordt voldaan. De eis is in 

dit geval dan ook de gemiddelde diepte niet minder mag worden dan in de huidige situatie. Dit 

is voor zowel Kribverlaging als de tussenvariant niet altijd het geval, wat bij verdere 

optimalisatie dan ook aan aandachtspunt dient te zijn. 

Een ander belangrijk aspect voor scheepvaart is de mogelijke hinder die kan ontstaan door 

dwarsstromen in het zomerbed. Het rivierkundig beoordelingskader geeft hiervoor een 

toegestane grenswaarde van 0.15 m/s in de vaargeul aan (Tabel 2-2). In Figuur 4-38 is voor 

het langsdamtraject bij een Boven-Rijnafvoer van 3052 m 3 /s de grootte van dwarsstromen 

weergegeven. Het is te zien dat bij de in- en uitstroomopeningen de dwarsstromen kunnen 

oplopen tot ongeveer 0,15 m/s, maar niet veel groter (rondom enkele de kribvakken worden 



soortgelijke stromingssterktes gevonden). Met name bij de openingen bij de bovenstroomse 

inlaatkant (bij kmr 911, zie Figuur 4-39) en bij het punt waar de langsdam van oever verspringt 

(bij kmr 918) treden de grootste dwarsstromen op. Hierbij moeten wel worden opgemerkt dat in 

de beschouwde situatie de inlaatopeningen vrij ver open staan en dat door verdere afknijping 

van deze openingen de grootte van de dwarsstromen omlaag gebracht kan worden. 

Figuur 4-38: Dwarsstromen in het langsdamtraject. 



Figuur 4-39: Dwarsstromen in het langsdamtraject bij kmr 911. 

4.3.4 Analyse knelpunten 

Overzicht van de knelpunten in de huidige situatie 

1. km 911-912 rechteroever 

2. km 913,5 linkeroever tegenover de aansluiting Amsterdam Rijnkanaal (ARK) 

3. rondom km916,5 linkeroever 

4. km916,5-917,5 rechteroever 

5. rondom km918,5 linkeroever 

6. km 919-920 rechteroever 

7. km 921 rechteroever 

8. km 921,5 rechteroever 

Figuur 4-40 geeft het verschil in baggervolume tussen de huidige situatie en de tussenvariant 

voor een aantal baggervakken. Uit deze figuren blijkt dat er vooral extra problemen ontstaan in 

de kilometervakken 913-914 (Amsterdam Rijnkanaal), 917-918 (Dreumelsche Waard/ 

Passewaaij) en 911-912 (overnachtingshaven IJzendoorn). 



Verschil baggervolume met huidige situatie [m3] 

Verschil baggervolume met huidige situatie [m3] 

12000 

10000 

8000 

6000 

4000 

2000 

0 

-2000 

-4000 

-6000 

12000 

10000 

8000 

6000 

4000 

2000 

0 

-2000 

-4000 

-6000 

km 911-918 

1 6 11 16 21 26 31 36 

jaar 

km918-922,928 

km911-912 

km913-914 

km916-917 

km917-918 

1 6 11 16 21 26 31 36 

jaar 

km918-919 

km919-920 

km920-921 

km921-922 

km928-929 

Figuur 4-40: Verschil in baggervolume met huidige situatie voor de tussenvariant op locaties die in de 

huidige situatie een knelpunt zijn voor de scheepvaart. 

In Figuur 4-41 t/m Figuur 4-46 zijn de bodemveranderingen bij de drie belangrijkste knelpunten 

weergegeven samen met de verschillen in specifieke afvoeren ten opzichte van de huidige 

situatie. Het blijkt dat bij al deze knelpunten aanzanding gepaard gaat met afname van 

specifieke afvoer in de hoofdgeul en tegelijk een sterke toename van specifieke afvoer in de 

oeverzone. Dit duidelijke causale verband tussen aanzanding en specifieke afvoeren geeft 

ruimte voor bijsturing in het langsdamontwerp ten behoeve van verminderde aanzanding in de 



hoofdgeul. Met vernauwing van de openingen in de langsdam kan de specifieke afvoer in de 

hoofdgeul op peil gehouden worden zodat aanzanding in de hoofdgeul gereduceerd c.q. 

voorkomen wordt. 

Knelpunt km911-912 

Figuur 4-41: Relatieve aanzanding bij tussenvariant t.o.v. huidige situatie na hoogwater in het tiende jaar 

op traject km911-912. 

Figuur 4-42: Verschil in specifieke afvoer tussenvariant en huidige situatie op traject km911-912 (initiële 

situatie). 



Knelpunt km913,5 (Amsterdam-Rijn Kanaal) 




situatie). 



Knelpunt km917-918 (Dreumelsche Waarden/ Passewaaij) 




situatie). 



4.4 Beoordeling van rivierkundige effecten 

Veiligheid bij hoogwater 

De tussenvariant met langsdam geeft een verbetering ten opzichte van kribverlaging (2 a 3 cm 

extra waterstanddaling). Dit is ook het geval als de openingen van de langsdammen flink 

worden afgeknepen (zie aanvullende analyse in Bijlage E). 

Bevaarbaarheid 

Bij de beschouwde tussenvariant met langsdam treden knelpunten op in de vaargeul bij 

vergelijkbare locaties als in project Kribverlaging. Door bijsturing van de afvoer die achter de 

langsdam stroomt kunnen plaatselijk knelpunten verzwakt of zelfs verwijderd worden 

Baggerhoeveelheden 

De beschouwde tussenvariant met langsdam geeft minder baggerinspanning dan kribverlaging. 

Na 20 jaar morfologische ontwikkeling is de trend ongeveer gelijk met kribverlaging. Het blijkt 

dat de gehanteerde baggerstrategie in de berekeningen van zeer grote invloed is op de absolute 

baggervolumes. 

Hinder ijsgang 

In Bijlage F is een aparte analyse opgenomen naar de mogelijke hinder die een 

langsdamontwerp kan veroorzaken bij ijsgang. De conclusies uit deze analyse zijn: 

• De tussenvariant met langsdam vergroot de kans op ijsdammen, vooral bovenstrooms 

van het langsdamtraject. 

• Deze toename van de kans op ijsdammen is echter klein. En deze toename is 

afhankelijk van de morfologische ontwikkeling van de geul achter een langsdam en het 

zomerbed. 

• Door het ontwerp van de inlaat en de uitstroming te optimaliseren kan de toename van 

de kans op ijsdammen verder worden verkleind. 

• De kans op ijsdammen ten opzichte van Kribverlaging moet nog nader beschouwd 

worden. De verwachting is dat langsdammen minder hinder en een kleinere kans op 

ijsdammen opleveren dan verlaagde kribben (vanwege versnellingen/vertragingen in 

kribvakken). 

Overige hinder 

De dwarsstromen in de vaargeul zouden volgens het rivierkundig beoordelingskader niet groter 

mogen worden dan 0,15 m/s. Bij een aantal van de in- en uitstroomopeningen in de langsdam 

worden snelheden van deze orde-grootte bereikt, maar deze worden nauwelijks groter. Rondom 

de kribvakken worden bovendien soortgelijke stroomsnelheden gevonden. Daarnaast kan via 

vernauwing van in- en uitlaatopeningen in de langsdam de dwars-stroomsnelheid verder omlaag 

gebracht worden. 

Ecologie 

Zie achtergronddocument Natuur Langsdammen Waal (Liefveld, 2011). 



5 Samenvatting van resultaten, conclusies 

en aanbevelingen 

5.1 Conclusies 

• De tussenvariant met langsdam laat duidelijk een potentie zien voor een langsdamontwerp 

dat vergunbaar is op basis van het Rivierkundig beoordelingskader en dat bij meerdere 

rivierkundige aspecten voordelen heeft ten opzichte van kribverlaging. 

• Voordelen van een ontwerp met een Langsdam ten opzichte van Kribverlaging zijn: 

o meer waterstanddaling bij MHW (2 tot 3 cm extra) 

o minder baggerinspanning 

o een langsdamontwerp laat bijsturing toe door aanpassingen in de openingen in de 

langsdam met optimalisatiemogelijkheden voor vele rivierfuncties. 

o Minder onzekerheid over werkelijk optredende toekomstige bodemveranderingen 

omdat de afvoerverdeling tussen hoofdgeul en uiterwaard voor alle afvoerniveau’s 

ten opzichte van de huidige situatie voortdurend wordt gemonitord en bijgesteld. 

Ongewenste effecten kunnen op die manier vrij eenvoudig en goedkoop worden 

bijgestuurd 

• De effecten van langsdammen op ijsgang zijn niet kwantitatief onderzocht, maar een 

kwalitatieve beschouwing van mogelijke hinder bij ijsgang leidt tot het volgende inzicht: 

o Mogelijk geeft een langsdamontwerp in verhouding tot kribverlaging minder hinder 

bij ijsgang. De openingen (met ijsbokken) in het traject van de versmalling van de 

normaalbreedte kunnen het huidige veiligheidsniveau (zonder kribverlaging) 

mogelijk in stand houden 

• Bij in- en uitlaatopeningen in de langsdam kunnen dwars-stroomsnelheden optreden van 

orde-grootte 0,15 m/s. Hogere snelheden geven hinder voor scheepvaart. Via vernauwing 

van de openingen kunnen de dwars-stroomsnelheden verder omlaag gebracht worden 

• In Bijlage E zijn de MHW effecten van “tussenvariant 2” besproken. Dit is de uiteindelijk 

gekozen variant. De variant is gebaseerd op de tussenvariant, met enige aanpassingen in 

het ontwerp om het MHW effect te optimaliseren, het grootste regelbereik te creëren en 

nadelige morfologische ontwikkelingen verder terug te dringen. Tevens is in deze 

tussenvariant 2 bescherming opgenomen ten behoeve van gasleidingen. 

5.2 Beantwoording van onderzoeksvragen 


ontwerpuitersten van de beoogde rivierwaterbouwkundige werken, voldaan aan de 

minimale hydraulische taakstelling die in het traject geldt voor kribverlaging? 

Ja, met de onderzochte tussenvariant met langsdam wordt plaatselijk 2 à 3 cm meer 

waterstanddaling bereikt dan bij kribverlaging. 

Q2. Welke morfologische effecten (bodemligging, jaarlijkse sedimentvracht, 

sedimenttransport, potenties stoppen bodemdaling) worden er verwacht met het 

gegeven rivierkundig ontwerp (Rivierkundige Lay-out), gelet op de ontwerpuitersten van 

de beoogde rivierwaterbouwkundige werken. Dit voor de uiterste situaties: A) met 



geheel gesloten (flexibel in te regelen) openingen en B) met geheel geopende (flexibel 

in te regelen) openingen (leidend tot maximaal debiet in de oevergeul). 

Verschillende instellingen van de langsdamontwerpen hebben in de ene keer geleid tot 

erosie en de andere keer tot aanzanding in de hoofdgeul. Hiermee is aangetoond dat via 

aanpassing van inlaatwerken in een langsdamontwerp de bodemveranderingen in de 

hoofdgeul op peil gehouden kunnen worden (handhaving van morfologische 

neutraliteit). Net zo kunnen inlaatwerken worden ingezet om lokaal bodemdaling tegen 

te gaan. Er is dus voldoende regelbereik om ongewenste effecten te corrigeren. 

Q3. Kan het vaargeulonderhoud (baggerwerk) in het beschouwde traject minimaal worden 

gehalveerd met het gegeven rivierkundig ontwerp (Rivierkundige Lay-out), gelet op de 

ontwerpuitersten van de beoogde rivierwaterbouwkundige werken en welk maximale 

percentage debietonttrekking (vanuit de vaargeul naar de oevergeul) behoren hierbij? 

Bij de beschouwde tussenvariant met langsdam is de baggerinspanning kleiner dan bij 

kribverlaging. Het verschil is echter niet 50% maar (in de eerste 20 jaar) in de orde van 

10% minder baggerinspanning. Wel is er potentie om via tussentijdse aanpassing van 

openingen in de langsdam het baggervolume verder te verminderen. Uit de pilot zal 

moeten blijken hoeveel deze reductie kan bedragen. Op basis van de nu verkende 

hoekpunten kan nog geen kwantitatieve uitspraak worden gedaan over het verminderde 

baggervolumen bij een optimale instelling. 

Q4. Is het gegeven rivierkundig ontwerp (Rivierkundige Lay-out), gelet op het Rivierkundig 

beoordelingskader en de ontwerpuitersten van de beoogde rivierwaterbouwkundige 

werken, vergunbaar op basis van de berekende en beschouwde effecten? 

In de huidige studie is in het bijzonder gekeken naar de taakstelling voor 

waterstanddaling bij MHW en naar scheepvaarteffecten (bevaarbaarheid en 

baggerinspanning). Op grond van deze analyses is een langsdamontwerp vergunbaar. 


ontwerpuitersten van de beoogde rivierwaterbouwkundige werken, voldaan aan een 

veilige afvoer van ijs? 

De hinder bij ijs is mogelijk iets minder bij een langsdamontwerp dan bij verlaagde 

kribben. Door het ontwerp van de inlaat en de uitstroming te optimaliseren kan de 

toename van de kans op ijsdammen nog verder worden verkleind. 

5.3 Betrouwbaarheid van resultaten 

Na 20 jaar morfologische ontwikkeling treden in de gemaakte Delft3D sommen extreme 

responsen op in de bodemligging, de sedimenttransporten en de ligging van het OLR vlak. Deze 

effecten hebben hun oorsprong rond kmr 875 en lijken samen te hangen met de aanwezigheid 

van vaste bodemlagen (Bodemkribben bij Erlecom tussen 973 en 976. en de vaste laag bij 

Nijmegen bij kmr 881). In de studie van DHV komen deze effecten echter niet voor. Hiervoor 

zijn de volgende redenen aan te dragen: 



1. De studie Kribverlaging van DHV heeft geen rekening gehouden met autonome bodemdaling 

van de Waal. 

2. In DHV’s kribverlaging studie is alleen de stroming in de hoofdgeul van de rivier 

gemodelleerd. Afvoeren door de oeverzone en uiterwaarden zijn via laterale onttrekkingen 

opgelegd en deze hebben geen terugkoppeling met bodemveranderingen in de hoofdgeul. 

Het afknippen langs de normaallijnen geeft daarmee een dempend effect op de 

morfologische processen in de hoofdgeul. 

Het blijkt dat absolute baggervolumes sterk bepaald worden door de gehanteerde 

baggerstrategie. Gezien de onduidelijkheid over de geschikte baggerstrategie moet niet veel 

waarde worden gehecht aan de absolute baggervolumes in deze studie. De verschillen in 

baggerinspanning tussen rivierkundige ingrepen (langsdam vs kribverlaging) geven een 

indicatie van de te verwachten effecten. 

De onderzochte tussenvarianten van langsdammen zijn in de huidige studie niet geoptimaliseerd 

op acceptabele morfologische effecten. Vanwege de complexiteit van het gemodelleerde 

riviersysteem zijn de berekende bodemveranderingen aan onzekerheden onderhevig en is een 

modelstudie zoals hier uitgevoerd vooral geschikt om gevoeligheden van wijzigingen te 

onderzoeken. De huidige studie heeft aangetoond dat een langsdamontwerp binnen realistische 

grenzen zowel aanzanding als erosie kan veroorzaken en daarmee voldoende regelbereik bezit. 

5.4 Aanbevelingen 

Het wordt aanbevolen om vervolgstudies te richten op de volgende aspecten: 

• Er is verder onderzoek nodig naar betrouwbaarheid van Delft3D resultaten na 20 jaar 

morfologische ontwikkeling. 

• Onderzoek naar een geschikte baggerstrategie en de gevolgen daarvan op de (relatieve) 

geschiktheid van een langsdam ten opzichte van kribverlaging. 

• Een studie naar bijsturingstrategieën bij een basis ontwerp voor Pilot Langsdammen. 



6 Referenties 

Busnelli, M. & Sloff, K. (2009). 2D morphodynamic model of the IJssel. Deltares. 1002112-000. 

Huthoff, F., Van den Berg, T. & Van Vuren, S. (2010). Oevergeul Boven-Rijn: Analyse 

bodemligging splitsingspunt. Rapport PR1633.30, HKV Lijn in water. 

Liefveld, W.M. (2011). Achtergronddocument Natuur Langsdammen Waal. Bureau 

Waardenburg. Rapport 17 maart 2011. 

Rivierkundig beoordelingskader voor ingrepen in de Grote Rivieren (versie 2.01, 1 juli 2009, 

RWS–Waterdienst, 2009) 

Sloff, K., Paarlberg, A., Spruyt, A. & Yossef, M. (2009). Voorspelinstrument Duurzame 

Vaardiepte Rijndelta. Continued development and application of morphological model DVR 

Part 2: model adjustment. Deltares. 1002069-002-ZWS-0005-v1-Voorspelinstrument 

Duurzame Vaardiepte Rijndelta - final part 2 BIB.pdf 

Van Vuren, S., Mosselman, E., Sloff, K. en Vermeulen, B. (2006). Voorspelinstrument Duurzame 

Vaarweg. Initiële modelbouw en demonstratieberekeningen. WL | Delft Hydraulics. Q4082. 

Van Vuren, S., Vieira da Silva, J. & Vuik, V. (2011). Planstudie herinrichting Heesseltsche 

Uiterwaarden. Basisrapport Hydraulica en Morfologie (MIRT3). HKV project PR1701.10. 

rapport versie 3 maart 2011. 


Bijlagen


Bijlage A Belangrijkste instellingen Delft3D 

modellen 

Baseline database en Baseline versie 

Als basis wordt de Baseline database “rijn_pkb_3_1” gebruikt. Deze Baseline database is 

gebruikt voor de initiële opzet van het DVR model. 

Gebruikte Baseline versie: baseline_331_d3d. 

Gebruikte rekenroosters 

In het DVR model is de Waal opgedeeld in drie rekenroosters: wl2a, wl2b en wl2c. Voor deze 

studie is in het interessegebied van de langsdammen het rekengrid met een factor 3 verfijnd in 

beide richtingen. Dit betreft hier het wl2b grid tussen rkm 909,7 en 924,1 (dit is oorspronkelijk 

het einde van het wl2b grid en is net bovenstrooms van de vaste laag bij Heesselt/ St. Andries). 

Een overzicht van de rekenroosters in het interessegebied is weergegeven in Figuur A-1. 

Figuur A-1: Overzicht rekengrids (in interesse gebied). 

Figuur A-2 toont op locaties nabij de overgang van de roostercelgrootte en rondom kribvakken 

details van het stroombeeld berekend met Delft3D. In Figuur A-3 is de corresponderende 

vorticiteit te zien nabij de overgangen van roostercelgrootte. In de figuren is te zien dat bij de 

overgangen geen abrupte sprongen in stromingscondities optreden. 

HKV LIJN IN WATER PR2096.10 A-1

Pilot langsdammen juni 2011 

Figuur A-2: Detailfiguren van stroombeelden bij Q = 3180 en 3870 m3/s rondom kribben in het fijne 

rooster (linker kolom) en bij de overgang tussen grof en fijn rooster (rechter kolom). 

Figuur A-3: Vorticiteit bij (Q = 1800 m3/s) bij de overgang van fijn naar grof rooster. 

A-2 PR2096.10 HKV LIJN IN WATER


Figuur A-4 toont voor het maximale en het minimale afvoerniveau uit de afvoerhydrograaf hoe 

in de berekening de stromingscondities stabiliseren over een verloop van 3 dagen (alvorens een 

morfologische berekening uit te voeren is voor ieder afvoerniveau een berekening zonder 

morfologische aanpassingen doorgerekend zodat waterstanden en afvoeren in langsrichting 

stabiliseren). In de grafieken is telkens de situatie helemaal bovenstrooms, halverwege en aan 

de onderrand te zien (bij kmr 868, 925 en 952). Uit de afbeeldingen blijkt dat een 

inspeelperiode van 3 dagen voldoende is om als uitgangspunt te gebruiken voor de 

morfologische berekeningen. 

Figuur A-4: Convergentie van hydraulische Delft3D berekening. 

Gebruikte Delft3D versie 

Delft3D-FLOW Version 3.61.00.15177, Feb 22 2011, 10:08:46 

Randvoorwaarden berekening 

Voor de hoekpunten (fase 1 en 2) en de tussenvariant (fase 3 en 4) wordt een verschillend 

afvoerverloop voor de bovenrand gehanteerd, zie Figuur A-5. De duur van ieder afvoerniveau is 

gelijk, maar de afvoer verschilt. 



Figuur A-5: Jaarlijks afvoerverloop opgelegd op de modelbovenrand. 

De overeenkomstige afvoeren en benedenstroomse randvoorwaarden zijn gegeven in Tabel A-1. 

De benedenstroomse randvoorwaarde voor de OLR afvoer voor de tussenvariant is gelijk 

gehouden aan die van de hoekpunten. Voor de overige afvoerniveaus is de benedenstroomse 

waterstand bepaald uit: 

(Uit DVR rapport deel 2, pagina 14.) 

hydrograaf hoekpunten hydrograaf tussenvariant 

QBoven-Rijn Qwaal h rkm 953 QBoven-Rijn Qwaal h rkm 953 

[m3/s] [m3/s] [m+NAP] [m3/s] [m3/s] [m+NAP] 

1020 818 0.27 1020 818 0.27 

1409 1114 0.70 1186 944 0.54 

1800 1294 0.77 1592 1218 0.72 

2380 1615 0.97 2266 1544 0.93 

3180 2183 1.31 3052 2065 1.25 

3870 2610 1.59 3813 2572 1.57 

4690 3146 1.92 4710 3160 1.93 

5970 4016 2.45 6117 4114 2.51 

7020 4706 2.86 8519 5633 3.41 

Tabel A-1: Randvoorwaarden berekeningen. 



Ruwheidscodes 

Basis is ruw.karak file uit DVR model. 

Voor deze studie toegevoegd: 

• ruwheid langsdam: code 370; 

• ruwheid geul achter langsdam: code 354. 

Brugpijlers worden via Baseline verwerkt tot een lokaal grote ruwheid. Dit levert onrealistisch 

morfologisch gedrag in het zomerbed. Daarom is de ruwheidswaarde van de brugpijler in het 

morfologisch actieve deel van het zomerbed, vervangen door de overeenkomstige 

zomerbedruwheid in het traject. 

Initiële bodemliggingen in het zomerbed 

Voor de initiële bodemligging in het zomerbed is in het DVR model uitgegaan van de jaarlijkse 

multibeampelingen van 1999. Voor het verfijnde rekenrooster in het interessegebied zijn deze 

multibeampeilingen ook gehanteerd. Figuur A-6 geeft de initiële bodemligging in het zomerbed 

in de as van de rivier. 

Figuur A-6: Initiële bodemligging langs de Waal in de as van de rivier. 

Korreldiameters bodemmateriaal 

Uniform sediment (wel variatie in richting rivier). 

Overgenomen uit DVR model (ook voor verfijnde grid) 

• 

Figuur A-7 geeft de mediane korrelgrootte in de as van de rivier (in meter). 



Figuur A-7: Mediane korreldiameter langs de Waal in de as van de rivier. 

Sediment transport formule 

In alle takken is een gelijke sedimenttransport formule toegepast, namelijk “Van Rijn 1984, 

gewijzigd”. Volgende uit: Busnelli & Sloff, 2009. 

Instelling bodemtransport: 

riv_77.tra 

1.0 [-] ALPH1 

0.3 [m] RKSC Bottom roughness height 

2 [m/s] WS Sediment fall velocity (flag to use Ahrens, 2000) 



0.3 [-] alpha_b, calibration coefficient for bed load 

0.2 [-] alpha_s, calibration coefficient for suspended load 

1 [-] use reduced formula for all T = T>=3 

0.016 [-] constant critical Shields value 

Verder zijn voor het 2-D morfologisch gedrag relevant (zie bijv. Busnelli & Sloff, 2009 voor 

details): 

• Espir, affecting the spiral flow intensity = 1.0 

• Ashield, influencing the transverse slope effect = 0.70 

• Bshield, influencing the transverse slope effect = 0.5 

De waarden voor de morfologische versnellingsfactor zijn gegeven in Tabel A-2. Als 

inspeelperiode voor de stroming (bij wisseling van afvoer tijdens een Delft3D berekening, de 

zogenaamde “InitialPeriod”), is 120 minuten (2 uur) gehanteerd. Vergroting van deze periode 

geen significante invloed op de rekenresultaten. Alvorens een morfologische berekening te 

starten is voor ieder afvoerniveau een berekening zonder bodemveranderingen uitgevoerd om 

een stabiele initiële conditie te genereren. 

Afvoer Boven-Rijn 

[m 3 /s] oorspronkelijk 

Afvoer Boven-Rijn 

[m 3 /s] DVH hydrograaf 

Morfologische 

versnellingsfactor [-] 

1409 1186 1440 

1800 1592 720 

2380 2266 720 

3180 3052 240 

3870 3813 120 

4690 4710 120 

5970 6117 120 

7020 8519 120 

Tabel A-2: Morfologische versnellingsfactor. 

Bodemsamenstelling 

De invoerbestanden voor de bodemsamenstellingen, namelijk voor de hoeveelheid 

transporterend sediment is gespecificeerd via de sdb-files. Voor de niet verfijnde delen van het 

model zijn de instellingen uit het DVR model direct overgenomen. Voor het verfijnde deelrekenrooster 

(wl2b2_f3) zijn wel aanpassingen gemaakt: 

• De kribben en kribkoppen zijn niet morfologisch actief. 

• De langsdam en het talud van de langsdam zijn niet morfologisch actief. 

• De geul “achter” de langsdam is niet morfologisch actief. 

Instellingen duinvoorspeller 

De volgende instellingen zijn gebruikt voor de duinhoogte voorspeller: 

Bdf = YES (Include bedform predictors (Yes/No)) 

BdfMor = YES (Calculate bedforms only with morphology (Yes/No) ) 

BdfH = FredsoeMPM (Bedform height predictor) 

BdfL = vanRijn84 (Bedform length predictor) 

BdfR = vanRijn84 (Bedform roughness predictor) 

BdfEps = 0.8 (Epsilon parameter in Van Rijn formula) 

BdfRlx = THConst (Type of relaxation behaviour) 



BdfT_H = 57600 (Relaxation time of bedform height (minutes) ) 

BdfADV = N (Calcultation of bedform advection) 

BdfThetaC = 0.047 (Constant critical shear stress for dune height prediction) 

BdfUni = duneheight.dep 

(Initial bedform height distribution for each branche) 

BdfOut = YES (Uitvoer wegschrijven (Yes/No)) 

De parameter BdfT_H representeert de relaxatie-tijd die wordt meegenomen in het advectiediffusie 

model voor de duinen. Deze relaxatietijd (halveringstijd) speelt bij het berekenen van 

de duinhoogte een belangrijke rol. Het duurt enige tijd (afhankelijk van de afvoer) voordat 

duinen zich na een sprong in de afvoer aan hun evenwichtswaarde hebben aangepast. De 

parameter BdfT_H is constant in het splitsingspunten model, en heeft voor alle afvoerniveaus 

een waarde van 57600 minuten (= 40 dagen). Variatie van deze parameter per afvoerniveau 

(zoals bij eerdere modellen) is voor de in deze studie gebruikte “executables” (nog) niet 

mogelijk. 

Bepaling van het baggerreferentievlak 

De baggeren terugstortmodule gebruikt een referentievlak, de overeengekomen lage 

rivierwaterstand (OLR), om te bepalen of op een bepaald punt gebaggerd dient te worden. Het 

OLR vlak is de verhanglijn bij een overeengekomen lage rivierafvoer (OLA), namelijk een 

Boven-Rijn afvoer van 1020 m 3 /s, ofwel een Waal afvoer van 818 m 3 /s. Tijdens een 

morfologische berekening wordt het baggerreferentievlak iedere 5 jaar geactualiseerd door bij 

OLA een Delft3D berekeningen uit te voeren. Het DVR model voor de Waal is herijkt om de 

waterstand bij OLA goed te kunnen voorspellen. 

De volgende instellingen worden gebruikt voor de OLR berekening: 

- upstream: Qwaal = 818 m3/s 

- downstream at rkm 953: water level = 0,27 m+NAP (~equal to OLR 2002) 

For the roughness of the main channel at OLR, we use recalibrated values. 

In the tabel below, bold values are the "old" waqua roughness values, the values after ===> 

denote the "new" calibrated values. 

# pankop - nijmhav 

413 101 0.10 2.5 ===> 0.03 

# nijmhav - tielwaal 

414 101 0.0651 2.5 ===> 0.04 

# tiel - zaltbommel 

415 101 0.0800 2.5 ===> 0.04 

# zaltbommel - vuren 

416 101 0.0903 2.5 ===> 0.04 

# vuren - einde Waal 

417 101 0.1623 2.5 ===> 0.04 

Figuur A-8 geeft het baggerreferentie vlak, en de ontwikkeling daarvan in de tijd ter illustratie, 

voor de referentie situatie. 



Figuur A-8: Ontwikkeling van het baggerreferentievlak in de tijd voor de referentieberekening. Te zien 

zijn: initieel (jaar 0), na 1 jaar (conform DHV instellingen) en vervolgens iedere 5 jaar. VLH is 

de locatie van de vaste laag bij St. Andries, en DR1, DL1/2 geven de locatie van de 

langsdammen weer. 

Bagger– en terugstortstrategie 

Hoekpunten (fase 1 en 2) 

Polygonen per km blok (op basis van nautische kilometrering). De instellingen zijn gelijk aan de 

instellingen voor de MIRT3 planstudie Heesselt (Van Vuren et al. 2011). 

Instellingen: 

Clearance = 0.50 

DredgeDistr = 2 

DumpDistr = 2 

Inpolygon = 2 

DredgeDepth = 2.80 

MinimumDumpDepth = 4.00 

DepthDef = 1 

AlphaDuneHeight = 0.5 



UseDunes = true 

Bij de laagste twee afvoeren (afvoer Boven-Rijn van 1409 en 1800 m 3 /s) wordt gebaggerd 

onder het referentievlak. Bij de overige afvoeren wordt niet gebaggerd in een berekening. 

De terugstortstrategie is zodanig ingericht dat gebaggerde materiaal in eerste instantie wordt 

gedumpt in hetzelfde kilometervak als waar het gebaggerd is, in tweede instantie in het 

kilometervak benedenstrooms, in derde instantie in het kilometervak bovenstroom, in vierde 

instantie in het kilometervak 2 km benedenstrooms en in vijfde instantie 2 km bovenstrooms. 

Materiaal dat wordt gebaggerd in een bepaalde tak, wordt niet teruggestort in een andere tak. 

Aan de randen van het model wordt alleen bovenstrooms dan wel benedenstrooms gestort, 

maar niet verder dan 2 km. 

Verder geldt: 

• Er wordt niet gebaggerd of gestort op de vaste laag bij Heesselt. 

• De OLR wordt iedere 5 jaar geupdate, startend na het vijfde jaar. 

Tussenvariant (fase 3 en 4) 

Voor deze variant zijn de instellingen voor baggeren en terugstorten gelijk als in de 

kribverlaging studie van DHV. 

Wijzigingen ten aanzien van de instellingen voor de hoekpunten: 

• Definitie van polygonen uit oorspronkelijke DVR model: Dredge150b.pol. Dit betekent 

dat er nu ook gebaggerd en teruggestort wordt op de vaste laag bij Heesselt. 

• De OLR wordt iedere 5 jaar geupdate, startend na het eerste jaar. 

• Baggeren bij de drie laagste Boven-Rijn afvoerniveaus: 1186, 1592 en 2266 m 3 /s. 

• In de DHV berekeningen wordt de bodem en bodemsamenstelling geupdate tijdens de 

OLA berekening. Deze instelling is voor de tussenvariant niet overgenomen. 



Bijlage B Afvoer door de oevergeul achter de 

langsdammen 

In deze bijlage zijn figuren opgenomen met afvoerhoeveelheden door de oevergeul achter de 

langsdam bij de tussenvariant. Ter vergelijking zijn ook resultaten opgenomen bij twee van de 

hoekpuntvarianten: 

• langsdam-opsl = slanke langsdam met openingen (hoekpunt); 

• langsdam-opbr = brede langsdam met openingen (hoekpunt); 

• langsdam-tussenvariant = brede langsdam met openingen (tussenvariant). 

De volgende afkortingen worden gebruikt in de figuren: DL = langsdam linkeroever 

DR = langsdam rechteroever. 

Q1020 Absoluut 

Q1020 Percentage 

HKV LIJN IN WATER PR2096.10 B-1




B-2 PR2096.10 HKV LIJN IN WATER






























Bijlage C Verschil specifieke afvoer 

HKV LIJN IN WATER PR2096.10 C-1


C-2 PR2096.10 HKV LIJN IN WATER


















Bijlage D Bevaarbaarheid 

Figuur D-1: Bevaarbaarheid voor de huidige situatie na hoogwater (eind van afvoer 3052 m 3 /s Boven- 

Rijnafvoer, dus voor baggeren). 

HKV LIJN IN WATER PR2096.10 D-1


Figuur D-2: Bevaarbaarheid voor de huidige situatie na laagwater (einde van het jaar, dus na 

baggeren). 

D-2 PR2096.10 HKV LIJN IN WATER


Figuur D-3: Bevaarbaarheid voor de kribverlaging na hoogwater (eind van afvoer 3052 m 3 /s Boven- 




Figuur D-4: Bevaarbaarheid voor de kribverlaging na laagwater (einde van het jaar, dus na baggeren). 



Figuur D-5: Bevaarbaarheid voor de tussenvariant na hoogwater (eind van afvoer 3052 m 3 /s Boven- 




Figuur D-6: Bevaarbaarheid voor de tussenvariant na laagwater (einde van het jaar, dus na baggeren). 



Bijlage E MHW effect bij aangepaste tussenvariant 

In deze bijlage is het effect op waterstanddaling bij MHW beschreven bij een aangepaste 

tussenvariant. De resultaten zijn gebaseerd op WAQUA berekeningen bij een Boven-Rijnafvoer 

van 16.000 m 3 /s. In de hier volgende figuren is de aangepaste variant telkens aangeduid met 

“tussenvariant 2”. 

De veranderingen in “tussenvariant 2” ten opzichte van de tussenvariant uit het hoofdrapport 

zijn: 

• De openingen in de langsdam zijn voorzien van een drempel met kruinhoogte 

OLR+1,2m. In de WAQUA berekeningen treden energieverliezen op bij stroming over 

deze drempels, hiervoor is aan weerszijden van de drempelkruin een linker en een 

rechterhoogte aangenomen van de oorspronkelijke bodemligging. 

• De drempels in de langsdamopeningen hebben een kruinbreedte van 2m en een 

dwarstalud van 1:2,5 

• De ruwheid van de drempels is gelijk aan de ruwheid van de langsdam (stortsteen: kwaarde= 

0,625 m) 

• Achter de dam op de rechteroever is extra verruimd. Hiervoor is in de oever vanaf 

hoogteniveau OLR-0,5m afgegraven met een 1:3 talud naar een bodem bij OLR-4,75 m 

(zie Figuur E-1) 

• Op twee locaties in het langsdammentraject liggen gasleidingen waardoor er een 

beperking voor afgraving van de oeverzone bestaat. Op deze locaties wordt een 

overdekking van 1,25 m boven de gasleiding gehandhaafd (zie Figuur E-2, Figuur E-3 

en Figuur E-4). 

Figuur E-1: Principeschets van de verruiming in de oeverzone achter de langsdam op de rechteroever. 

Figuur E-2: Principeschets van de afgravingbeperking ter plaatse van de gasleiding bij kmr 914 (rode lijn 

= ligging van gasleiding). 

HKV LIJN IN WATER PR2096.10 E-1


Figuur E-3: Principeschets van de afgravingbeperking ter plaatse van de gasleiding bij kmr 919,26 (rode 

lijn = ligging van gasleiding). 

Figuur E-4: Principeschets van de overdekking van de gasleiding (het 1:7 talud ligt in benedenstroomse 

richting). 


0 

-0.02 

-0.04 

-0.06 

-0.08 

-0.1 

-0.12 

-0.14 

-0.16 

-0.18 



tussenvariant2 



Werktaakstelling kribverlaging 

-0.2 

960 955 950 945 940 935 930 925 920 915 910 905 900 895 890 885 880 875 870 


Figuur E-5: Waterstanddaling bij MHW ten opzichte van de huidige situatie bij kribverlaging, bij de 

tussenvariant en bij de aangepaste tussenvariant (tussenvariant2). 

Figuur E-5 toont de waterstanddaling bij MHW voor de tussenvariant en de aangepaste 

tussenvariant (tussenvariant2). Hier is te zien dat de verruiming in de aangepaste tussenvariant 

op traject kmr 911-922 ongeveer 1 cm meer waterstanddaling veroorzaakt ten opzichte van de 

oorspronkelijke tussenvariant. In Figuur E-5 is op vier locaties ook de werktaakstelling voor 

E-2 PR2096.10 HKV LIJN IN WATER 

865


waterstanddaling bij kribverlaging weergegeven 5 . Het blijkt dat bij de huidige schematisatie van 

kribverlaging de werktaakstelling bij kmr 887 en 916 ruim wordt gehaald (ongeveer 3 cm extra 

daling). Bovenstrooms bij kmr 857 bereikt kribverlaging net iets te weinig waterstanddaling met 

een tekort van ongeveer 1 cm. De aanleg van langsdammen veroorzaakt op traject kmr 911- 

922 weliswaar 1 cm meer waterstanddaling, maar dit is bij kmr 857 gereduceerd tot slechts 

enkele mm. 

In Figuur E-6 is het waterstandverlagende effect te zien van de tussenvariant ten opzichte van 

kribverlaging. Hier is te zien dat bij tussenvariant2 alleen in de meest benedenstroomse 500 m 

van het ingreepgebied minder waterstanddaling optreed dan bij kribverlaging (orde grootte 1 

cm). Dit effect is inherent aan het type verruimingsmaatregel dat bij kmr 921 ophoudt waardoor 

de stroming weer convergeert en opstuwing ontstaat. Aan de bovenstroomse grens van het 

ingreepgebied voor langsdammen (bij kmr 911) wordt met de aangepaste tussenvariant voor 

langsdammen (tussenvariant2) ongeveer 3 cm meer waterstanddaling bereikt dan bij 

kribverlaging. 


0.02 

0 

-0.02 

-0.04 

-0.06 

925 


RO 

920 

LO 

915 

910 


tussenvariant tov kribvlg 

tussenvariant2 


Figuur E-6: Waterstanddaling bij MHW ten opzichte van kribverlaging bij de tussenvariant en bij de 

aangepaste tussenvariant (tussenvariant2). 

Figuur E-7 geeft stroombanen bij een Boven-Rijnafvoer van 10.000 en 16.000 m 3 /s voor 

tussenvariant 2 op een drietal locaties. 

5 Afkomstig uit notitie (“Minuut”) van Kuggeleijn en De Boer, RWS 2008, kenmerk RvdR/2008/1125 

HKV LIJN IN WATER PR2096.10 E-3 

905 

900


Boven-Rijnafvoer Q = 10000 m 3 /s Boven-Rijnafvoer Q = 16000 m 3 /s 

Figuur E-7: Stroombanen bij tussenvariant 2 bij Boven-Rijnafvoeren van 10.000 en 16.000 m 3 /s. 

Stroombanen liggen op onderlinge afstanden van 300 m 3 /s. 

E-4 PR2096.10 HKV LIJN IN WATER


Bijlage F Invloed van langsdammen op ijshinder 

Zie los bijgevoegd document (bijdrage van Maarten Van der Wal van Deltares): 

1204363-000-ZWS-0005-r-De invloed van langsdammen in de waal op ijshinder.pdf 

HKV LIJN IN WATER PR2096.10 F-1

Rivierkundig onderzoek WaalSamen - Rijkswaterstaat

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template ?