1 Verhaal en stijl in Livius. Opmerkingen bij het verhaal van de roof ...

Verhaal en stijl in Livius. Opmerkingen bij het verhaal van de roof van de Sabijnse
vrouwen (Boek 1, hoofdstukken 9 t/m 13)
Marc van der Poel
Als we vandaag Livius lezen, moeten we ons goed realiseren dat hij naar onze
maatstaven evenzeer schrijver als historicus is. Het Romeinse publiek van zijn tijd
verwachtte namelijk van een historicus niet zozeer gedegen bronnenonderzoek en
neutrale verslaglegging, maar eerder verklarende analyse en interpretatie, een visie op de
motieven en drijfveren van personen die een belangrijke rol hebben gespeeld, en vooral
een goed geschreven en meeslepend verhaal. Cicero heeft klassieke uitspraken gedaan
over de principes van de Griekse en Romeinse historiografie, waarvan ik er hier enkele
kort in herinnering wil roepen. Zijn beroemdste uitspraak wordt meestal kort en krachtig
weergegeven als historia magistra vitae, maar het volledige citaat, door Cicero in de
mond gelegd van de grote redenaar Antonius, is nog veelzeggender: Historia vero testis
temporum, lux veritatis, vita memoriae, magistra vitae, nuntia vetustatis, qua voce alia
nisi oratoris immortalitati commendatur? (De oratore 2.36). In dit citaat wordt
onderstreept dat de historicus ook en vooral een goede schrijver moet zijn. Verderop in
de dialoog werkt Antonius deze gedachte iets uit. Hij benadrukt daar dat
geschiedschrijving geen onwaarheid mag bevatten en de waarheid niet mag verzwijgen,
en dat de historicus onpartijdig moet zijn, maar wel motieven en intenties moet
analyseren en resultaten overzien, zodat duidelijk wordt dat er een opeenvolging is van
consilia, acta en eventus. Van beroemde personages moeten motieven en intenties
worden geanalyseerd; de taal en stijl van zijn werk, ten slotte, moeten soepel en vloeiend
zijn (De oratore 2.62-64). 1 Livius heeft aan deze norm van Cicero willen voldoen. Dat
betekent onder andere dat hij niet alleen geprobeerd heeft een goed historicus te zijn,
maar er ook naar gestreefd heeft literatuur te scheppen. Over dat streven handelt deze
bijdrage.
Een eerste aanwijzing voor Livius’ aandacht voor literaire vormgeving is de manier
waarop hij zijn omvangrijke werk van 142 boeken heeft opgezet, namelijk in eenheden
van vijf (pentaden). Binnen het vanzelfsprekend chronologische kader van de
annalistische geschiedschrijving vormen de pentaden meestal een thematisch afgerond
geheel, waarin een aantal episodes met behulp van retorische technieken is uitgewerkt.
Hoewel Livius zelf geen redenaar is geweest, getuigt zijn werk op iedere bladzijde van
1 Zie voor een nuttige en korte bespreking van de antieke historiografie Walsh (1963). Hoewel allerminst
recent, is Walsh’ boek nog steeds een uitstekende en goed leesbare inleiding op Livius, waarin alle
belangrijke zowel literaire als historiografische kwesties op evenwichtige wijze behandeld worden. De
literaire en retorische aspecten van de antieke historiografie komen ook goed aan bod in Marincola (2011).
1

het feit dat hij, zoals alle geletterde Romeinen, heel vertrouwd was met de
welsprekendheid en de onderliggende theorie daarvan, de retorica. In overeenstemming
met de stilistische principes die ontwikkeld waren in het kader van de theorievorming
over welsprekendheid, met name over de derde taak van de redenaar, de elocutio, vormen
Livius’ episodes evenwichtige, afgeronde vertellingen over een spannende politieke of
militaire gebeurtenis, met karakterschetsen van hoofdfiguren, vaak aan de hand van
fictieve redevoeringen, en een gevarieerde stijl die past bij de inhoud. Livius laat in zowel
de algemene structuur van zijn werk als in de nadere uitwerking van de individuele
onderdelen geregeld twee gedachten doorklinken die de boodschap van zijn werk
vormen, namelijk de grootheid van Rome en het Romeinse volk, en het belang van de
republikeinse staatsinstellingen, met de libertas als kernwaarde.
De eerste pentade, waaruit het CSE-pensum van 2012 in zijn geheel genomen is,
vormt noodgedwongen wel enigszins een uitzondering op het hierboven geschetste
principe van de thematische eenheid der pentaden. Boek 1 behandelt namelijk eerst de
stichting van de stad en dan de volledige Koningstijd (753-510), en vormt daarmee op
zichzelf een chronologisch afgerond geheel. Boek 2, dat de eerste 40 jaar van de
republiek beschrijft, begint met een nieuwe inleiding, waarin de zojuist gewonnen
vrijheid van het Romeinse volk in het volle licht wordt geplaatst, zoals duidelijk blijkt uit
de beginzin van die inleiding (Boek 2.1.1):
Liberi iam hinc populi Romani res pace belloque gestas, annuos magistratus
imperiaque legum potentiora quam hominum peragam. Quae libertas ut laetior
esset, proxumi regis superbia fecerat.
De vrijheid die het Romeinse volk vanaf dat moment genoot, zijn daden in vredes-
en oorlogstijd, de jaarlijkse regeringen en de wetten, die meer gezag dan mensen
hebben, dat alles zal ik bespreken. De vrijheid was des te welkomer omdat de
laatste koning zo’n tiran was geweest.
Het thema vrijheid loopt vervolgens als een rode draad door de rest van de eerste pentade,
die de geschiedenis van de republiek tot aan de inname van de stad door de Galliërs
beslaat (509-390). Maar in de inleiding van de tweede pentade blikt Livius eerst nog even
terug op de eerste pentade en merkt op dat de gebeurtenissen uit de eerste vijf boeken
vaag en onduidelijk zijn, omdat ze zo lang geleden gebeurd zijn en omdat de bronnen uit
en over die tijd zo schaars zijn; vanaf nu – vanaf boek zes dus –, zo stelt Livius, staat het
historisch relaas op een steviger fundament. Zo lijkt het alsof hij achteraf toch nog de
eerste pentade als een eenheid wil presenteren, alleen niet op grond van een
overkoepelend thema voor alle boeken, maar op grond van de aard van het
bronnenmateriaal.
2

Boek 1, het gedeelte van de eerste pentade waaruit het pensum voor het grootste deel
afkomstig is, biedt chronologisch geen evenwichtig verslag vanaf de stichting van de stad
tot en met de laatste koning – het aantal capita varieert sterk per koning, met uitschieters
voor de eerste en de laatste koning, Romulus en Servius Tullius –, maar omvat een vrij
losse aaneenschakeling van een aantal legendarische verhalen over de stichting van de
stad en de koningstijd. Zoals Livius in zijn algemene voorwoord (caput 6) zegt, zijn deze
verhalen aantrekkelijk maar hebben ze geen grote historische betrouwbaarheid; hij voegt
daaraan toe dat hun waarde voor hem hierin zit, dat ze op voorbeeldige wijze de morele
en politieke kracht van de vroege Romeinen laten zien (caput 10). Om die kracht zo
duidelijk mogelijk naar voren te brengen en zo zijn tijdgenoten te overtuigen van de
lessen van de geschiedenis, heeft Livius ze in de vorm van kleine, afgeronde en goed
geschreven drama’s gegoten. Een steeds terugkerende gedachte in de verhalen – volgens
Ogilvie zelfs het overkoepelende thema van de hele eerste pentade 2 – is de grootheid van
Rome (bijvoorbeeld praefatio, 3: res gestae principis terrarum populi; 8.4 crescebat
interim urbs; 9.1 iam res Romana adeo erat valida). Volgens Ogilvie heeft Livius
bovendien van iedere koning een bepaalde eigenschap als exempel naar voren gehaald; 3
zo zouden Romulus en Numa Pompilius zijn voorgesteld als de onovertroffen leiders in
respectievelijk oorlogs- en vredestijd, en Tullus Hostilius en Ancus Martius (die
behandeld wordt in 1.32-34, een stuk dat in het pensum is overgeslagen) als hun
negatieve tegenhangers. Tarquinius Superbus, de laatste koning, belichaamt overduidelijk
de superbia. De grote aandacht die hij van Livius krijgt (capita 46-60, veel meer nog dan
Romulus, die capita 7.4-16 heeft) dient ongetwijfeld mede om de waarde van de libertas
van de Republiek te benadrukken, zoals het markante contrast tussen libertas en superbia
in de laatste zin van het hierboven gegeven citaat uit de inleiding van boek 2 mede
suggereert.
Quintilianus heeft zoals bekend gezegd dat Livius’ verhalen aantrekkelijk en
helder zijn, zijn redevoeringen meer dan welsprekend, en zijn stijl trefzeker in het
hanteren van vooral de milde emoties. 4 Ter illustratie van de juistheid van dit
compliment, wil ik proberen hier een analyse te geven van de Sabijnse maagdenroof, de
eerste van de zeven episodes die voor het komende eindexamen in het Latijn gelezen
moeten worden. Om het eigen karakter van Livius’ verhaal te benadrukken, zal ik in de
loop van mijn beschouwing Livius’ verhaal globaal vergelijken met onze drie andere
bronnen van de roof, Cicero, Dionysius van Halicarnassus en Plutarchus. Daarna zal ik
enkele opmerkingen geven bij de taal en stijl van het verhaal, in een poging te tonen dat
stijl en inhoud niet los van elkaar kunnen worden gezien.
2 Ogilvie (1965: 30).
3 Ogilvie (1965: 31).
4 At non historia cesserit Graecis. Nec opponere Thucydidi Sallustium verear, nec indignetur sibi
Herodotus aequari Ttum Livium, cum in narrando mirae iucunditatis clarissimique candoris, tum in
contionibus supra quam enarrari potest eloquentem, ita quae dicuntur omnia cum rebus tum personis
accomodata sunt: adfectus, praecipueque eos qui sunt dulciores, ut parcissime dicam, nemo historicorum
commendavit magis (Quint., Inst., 10.1.101).
3

Allereerst moet worden opgemerkt dat het verhaal van de Sabijnse maagdenroof,
dat betrekking heeft op gebeurtenissen die plaatsvonden in de begintijd van Romulus’
regering, 5 meer omvat dan de CSE-syllabus en de bijbehorende examenbundels het
voorstellen, omdat de opstellers ervan een kunstmatige scheiding hebben aangebracht
tussen de roof van de vrouwen en de daarop volgende oorlogen met de Sabijnse
buurstammen, die door de tussenkomst van de vrouwen beëindigd werden, terwijl al deze
zaken ten nauwste bij elkaar horen. Het complete verhaal rond de Sabijnse vrouwen
wordt in zijn beknopste vorm door Cicero gegeven: Romulus liet ter versterking van de
macht van de nieuwe stad huwbare meisjes uit gegoede Sabijnse families tijdens de
Consualia schaken om ze te laten huwen met Romeinse mannen van de hoogste afkomst.
De Sabijnen begonnen daarom een oorlog tegen de Romeinen, die op verzoek van de
geroofde vrouwen zelf beëindigd werd; dankzij het daarop volgende vredesverdrag kwam
de vereniging van de Romeinen en de Sabijnen tot stand (De republica, 2.12-14). Livius’
tijdgenoot Dionysius, die voor de Koningstijd ten dele zeker hetzelfde Romeinse
bronnenmateriaal als Livius gebruikte, namelijk annalisten als Valerius Antias, Q. Aelius
Tubero en Licinius Macer, beschreef deze gebeurtenissen heel veel uitgebreider in zijn
werk over de vroege Romeinse geschiedenis (Romanae Antiquitates, 2.30-47). In de loop
van zijn relaas bespreekt Dionysius regelmatig verschillen in de overlevering van de
gebeurtenissen en verklaart hij in detail typisch Romeinse oudheidkundige zaken
waarmee zijn Griekse lezers niet vertrouwd waren. Plutarchus ten slotte, de tweedeeeuwse
moralist, baseert zich onder anderen op een van Livius’ voorgangers Q. Fabius
Pictor om alle feiten uit deze fase van Romulus’ koningschap volledig en zakelijk weer te
geven, evenals Dionysius, maar beknopter, met bespreking van verschillen in de
overlevering en aandacht voor typisch Romeinse wetenswaardigheden (Plutarchus, Vita
Romuli, 14-19).
In tegenstelling tot Dionysius en Plutarchus ziet Livius het verhaal van de
Sabijnse vrouwen als een bijzonder, afgesloten geheel in de historie van Romulus’
koningschap. Hij presenteert de geschiedenis van de relaties tussen de Romeinen en de
Sabijnen namelijk als de markantste gebeurtenis van Romulus’ regering en heeft er een
spannend verhaal van gemaakt, dat vier capita beslaat (9-13); de stichting van de stad
(1.6.3-7), Romulus’ staatsregeling (1.8), de oorlogen tegen Fidenae en Veii (1.14-15) en
Romulus’ dood en het interregnum (1.16) zijn beduidend minder gedetailleerd en fraai
uitgewerkt. Het verhaal begint met het probleem van het gebrek aan vrouwen in de
nieuwe, inmiddels versterkte en bevolkingsrijke stad en eindigt met Romulus’
vernoeming van de 30 curies van de stad naar de Sabijnse vrouwen, als dank en
5 Volgens Dionysius van Halicarnassus vond de roof plaats in het eerste of, volgens Dionysius meer
waarschijnlijk, het vierde jaar van Romulus’ regering (Antiquitates Romanae, 2.31.1: ταῦτα δὲ γενέσθαι
τινὲς μὲν γράφουσι κατὰ τὸν πρῶτον ἐνιαυτὸν τῆς Ῥωμύλου ἀρχῆς, Γναῖος δὲ Γέλλιος κατὰ τὸν τέταρτον:
ὃ καὶ μᾶλλον εἰκός); volgens Plutarchus was het de vierde maand na de stichting van de stad (Vita Romuli,
14.1: τετάρτῳ δὲ μηνὶ μετὰ τὴν κτίσιν, ὡς Φάβιος ἱστορεῖ, τὸ περὶ τὴν ἁρπαγὴν ἐτολμήθη τῶν
γυναικῶν.).
4

eerbetoon voor hun cruciale inbreng in de beëindiging van de uitzichtloze oorlog met de
Sabijnen. Livius volgt met dit verhaal de bestaande traditie van de geschiedschrijvers
voor hem, die de afzonderlijke verhalen over Romes relaties met de Sabijnse buren,
waarvan de roof van de Sabijnse meisjes onderdeel was, tot één geheel hadden gesmeed.
Twee belangrijke historische gebeurtenissen zijn in het verhaal verwerkt, namelijk de
samensmelting van de Romeinen en de Sabijnen en de stichting van het verband van de
Romeinse plebeïsche en patricische families in 30 curiae. Het speciale van Livius’ versie
van het verhaal, is dat hij er een verhaal vol spanning en gevoel van heeft gemaakt,
waarin de kracht en het gezag van het prille Rome centraal staat.
Het CSE-pensum laat ons verhaal beginnen in 1.8.4, maar de passage 1.8.4-7
hoort eigenlijk bij de behandeling van Romulus’ staatsinrichting, dat het hele caput 8
beslaat, nl. de introductie van het recht en de rechtssymbolen (de 12 lictoren), de
inrichting van het asylum, en de stichting van de koningsraad (de senaat). Het verhaal
rond de Sabijnse vrouwen begint pas in caput 9 en is, zoals Ogilvies overzicht van de
structuur duidelijk maakt, evenwichtig opgebouwd: 6
9 intern: de roof van de Sabijnse meisjes
10-11.4 extern(/intern): oorlog met de Caeninenses, Antemnates en Crustini
11.5-9 intern: de Tarpeïsche rots
12 extern: Mettius Curtius en het verslaan van de Sabijnen
13 intern: verzoening
Zoals Ogilvie het treffend zegt (p. 65), zijn de Sabijnse meisjes als een soort Grieks koor
voortdurend op de achtergrond aanwezig in het verhaal en verandert hun stemming met
de omstandigheden. Maar men mag nog een stap verder gaan, want in de loop van het
verhaal bepalen ze niet alleen mede de stemming, maar ontwikkelen ze zich van weerloze
slachtoffers tot actieve medestrijders van Romulus en uiteindelijk is het dankzij hen dat
de oorlog beëindigd wordt met een verdrag dat het gezag (imperium) van Rome in de
regio onbetwist maakt. Boos en wanhopig onmiddellijk na hun gewelddadige
overmeestering (9.14), later volledig tot bedaren gebracht na de woorden van Romulus en
de tederheden (blanditiae) van hun rovers (10.1), smeken ze om vergiffenis voor de
agressie van hun ouders en betogen eerst met succes dat door eendracht met de
Antemnaten de staat sterk zou kunnen worden (11.2), zien vervolgens dat hun ouders en
verwanten uit Crustumerium na een korte oorlog zich in Rome vestigen (11.4), en komen
ten slotte dapper tussenbeide op het bloedige slagveld tussen Romeinen en Sabijnen
(13.1-4). Door dit stoutmoedige optreden zorgen ze niet alleen voor vrede, maar ook voor
de vereniging van de twee staten onder het oppergezag van Rome: regnum consociant:
imperium omne conferunt Romam (13.4). Het is dan ook geen wonder dat Livius ze in de
finale van zijn verhaal prominent naar voren haalt: door hun succesvolle interventie in de
6 Ogilvie (1965: 65).
5

uitzichtloze en verwoestende oorlog met de Sabijnen hebben ze zich dierbaarder en
hooggeschatter gemaakt bij alle partijen: bij hun echtgenoten en hun ouders, en bovenal
bij Romulus zelf (13.6). Als blijk van respect noemde hij de dertig curies waarin hij de
stad verdeelde naar de vrouwen (13.6-8). Hiermee is het verhaal rond de Sabijnse
vrouwen voltooid.
In vergelijking met Dionysius en Plutarchus valt op dat Livius niet of nauwelijks
aandacht besteedt aan de verschillen in de overlevering van het verhaal, maar ervoor kiest
het vanuit één enkele, voor de Romeinen uitsluitend gunstige invalshoek te presenteren,
namelijk de voortreffelijkheid van Romulus en de grootheid van Rome. Zo benadrukken
zowel Dionysius als Plutarchus dat Rome op het moment van de roof nog niet krachtig,
aanzienlijk, welvarend en roemrijk was, maar juist in een erg zwakke positie verkeerde
ten opzichte van de vijandige buurstammen, terwijl Livius daarentegen stelt dat Rome al
vestingwallen had en oppermachtig in de regio was (8.4, 9.1 en 9.9). Ook de rol van
Romulus stelt Livius heel anders voor dan zijn twee Griekse collega’s: Plutarchus
vermeldt dat sommigen zeggen dat Romulus de roof ondernam omdat hij van nature
oorlogszuchtig was, en hoewel hij zich niet schaart achter deze versie, typeert hij de roof
toch als een wandaad (Vita Romuli 14.2 ἀδίκημα); bij Dionysius is de roof eveneens een
daad van agressie, die Romulus met instemming van zijn grootvader Numitor onderneemt
ter versterking van Romes positie. Livius van zijn kant heeft de zaak helemaal
omgedraaid ten gunste van ons beeld van Romulus: deze handelt namelijk op advies van
de koningsraad en begint met een diplomatiek optreden: hij zendt gezanten rond om een
bondgenootschap en gezamenlijk huwelijksrecht aan de buurstammen aan te bieden. Pas
nadat de gezanten met minachting behandeld en onverrichter zake weggestuurd zijn en de
weerbare mannen uit woede om het affront meteen de wapens willen opnemen,
organiseert Romulus de roof als een list om zijn politieke doel toch nog zonder oorlog te
bereiken (9.2-7). Zo is van meet af aan duidelijk dat de oorlog die onvermijdelijk zal zijn
niet de schuld is van de Romeinen, maar van de Sabijnen, die zo dom waren om
hoogmoedig het gezag van Rome tarten. Het kan de lezer bij de lectuur van het verhaal
overkomen onwillekeurig te denken aan de taak die de Romeinen over het hoofd van
Aeneas meekregen bij diens bezoek aan de onderwereld: parcere subiectis et debellare
superbos (Vergilius, Aeneis 6. 853).
Ook de gebeurtenissen onmiddellijk na de roof heeft Livius vanuit zijn eigen,
Romeinse invalshoek beschreven. Volgens hem bezocht Romulus persoonlijk elk van de
geschaakte vrouwen, die behalve boos vooral wanhopig waren, en legde ze uit dat wat ze
overkomen was het gevolg was geweest van de hoogmoed (superbia) van hun vaders; hij
maant ze verder zich neer te leggen bij hun lot en spreekt troostende woorden tot ze
(9.14-15). Zijn fraaie woorden worden gecompleteerd door het gevoelvolle optreden van
de mannen jegens de vrouwen (9.16), en het succes van dit gezamenlijke optreden is
volledig: de vrouwen zijn helemaal gekalmeerd (10.1). Dionysius vertelt ook dat
Romulus de meisjes toesprak om ze gerust te stellen, maar bij hem zegt Romulus iets heel
6

anders, namelijk dat hun schaking geen daad van agressie (ὕβρις) van de Romeinen is,
maar een oude en eervolle Griekse manier om een huwelijk te sluiten (2.30.5); de
gemoedswisseling van de meisjes noemt Dionysius niet. Plutarchus laat de wanhoop van
de meisjes en Romulus’ reactie daarop onvermeld, maar noemt wel uitgebreid iets wat
Livius van zijn kant liever onvermeld laat, namelijk dat de reactie van de Sabijnen,
ondanks hun trots en dapperheid, gematigd was: ze stuurden gezanten naar Romulus met
redelijke en terughoudende voorstellen, waaronder de teruggave van de meisjes en het
initiëren van vriendschap en verwantschap door overreding en met gebruikmaking van
wettige middelen. Romulus weigerde hierop in te gaan, en terwijl de meeste Sabijnen
zich opnieuw terughoudend opstelden en in beraad gingen over een reactie, viel Acron,
koning van Caenina, vol ongeduld Rome als eerste aan (Vita Romuli 16). Ook Dionysius
vermeldt dat de Sabijnen heel gematigd reageerden en via gezantschappen overlegden
met Rome, maar dat de steden Caenina, Antemnae en Crustumerium vol ongeduld te
velde trokken tegen Rome (32-33.1). Volgens Livius daarentegen reageerden alle
buurstammen meteen agressief na de roof; hij vertelt dat de ouders van de meisjes hun
steden aanspoorden tot gewapende strijd, en dat de drie ook door Dionysius genoemde
steden als eerste daartoe overgingen, zodra ze het gevoel kregen dat Titus Tatius, koning
der Sabijnen, te lang aarzelde; de inwoners van Caenina waren het felst en vielen als
eersten aan (10.1-2). Als we het hele verhaal van de vrouwenroof in zijn geheel en in zijn
onderdelen overzien, heeft Livius de agressie van Romulus waarvan sommige bronnen
spraken helemaal verschoven naar zijn tegenstanders, en de eveneens in de bronnen
vermelde verzoeningsgezindheid van de Sabijnen volledig verzwegen.
Ook in Livius’ relaas van de strijd tegen achtereenvolgens de Caeninenses, de
Antemnates, de Crustumini en ten slotte de Sabijnen (11.5-13) zijn er markante
verschillen met onze twee andere bronnen. Maar alvorens we deze verschillen noemen,
moet eerst nog kort iets gezegd worden over de kunstige structuur van het verslag van
deze oorlogen, die het relaas voor de eigentijdse lezer een welkom Romeins cachet
geven. Livius geeft zijn verhaal in drie stappen: eerst de strijd met de Caeninenses (10.3-
7), gestoffeerd met twee zaken uit het Romeinse collectieve geheugen, namelijk de
stichting van de tempel van Jupiter Feretrius en de spolia opima, dan heel kort en zakelijk
de afrekening met de Antemnates en de Crustumini, alleen verfraaid met een compliment
voor Romulus’ clementie met de overwonnenen op verzoek van zijn vrouw Hersilia
(11.1-4), ten slotte heel uitgebreid de strijd met de Sabijnen (11.5-13), eerst rijk
gestoffeerd met drie fraai uitgewerkte verwijzingen naar bekende herinneringsplaatsen
van de Romeinse lezers op het forum (de Tarpeïsche rots, de tempel van Jupiter Stator, en
de Lacus Curtius), en vervolgens schitterend afgerond met de heroïsche tussenkomst van
de Sabijnse vrouwen op het slagveld, waardoor de vrede en de samensmelting van de
Romeinen en de Sabijnen mogelijk wordt.
Bij een vergelijking tussen Livius en de twee Griekse bronnen komen diverse
details aan het licht die Livius’ Romeinse kleuring van de geschiedenis laten zien. De
7

zeer wijdlopige Dionysius behandelt de stichting van de tempel van Jupiter Feretrius
(34.4) veel beknopter dan Livius en laat de details rond de spolia opima naar aanleiding
van Romulus’ overwinning in zijn duel met de koning van Caenina onvermeld, terwijl
Livius deze twee treffende stukjes uit het collectief geheugen van de Romeinen juist
zorgvuldig uitwerkt, uiteraard om de lezer aan zijn kant te krijgen. Het is daarbij wel
opmerkelijk dat hij de naam van de koning van Caenina – Acron, genoemd door
Plutarchus (16) – onvermeld laat; waarschijnlijk heeft hij hem als tegenstander van
Romulus zo weinig mogelijk gezicht willen geven. Plutarchus beschrijft de stichting van
de tempel van Jupiter Feretrius ook en informeert de lezer over de spolia opima, maar hij
doet dat op een veel minder levendige manier en laat Romulus minder schitteren: zo voert
Livius Romulus sprekend op tijdens zijn wijding van Acrons wapenrusting en laat hij de
twee andere personen die de spolia opima ooit wonnen onvermeld. 7
Daarnaast valt op dat Livius de strijd van de Antemnaten, de Crustumeriërs en ten
slotte de Sabijnen lijkt te willen brandmerken als geïsoleerde daden van agressie tegen
Rome (11.1 hostiliter; 11.3 bellum inferentes; 11.5 novissimum bellum ortum), terwijl
hun verband met de vrouwenroof ook voor zijn Romeinse lezers duidelijk genoeg moet
zijn geweest. In tegenstelling tot Livius presenteert Dionysius de oorlogsagressie van
Caenina, Antemnae en Crustumerium expliciet als een gezamenlijke reactie op de
vrouwenroof, met als onderliggend doel te voorkomen dat de pas opgerichte stad Rome
een dreiging zou worden voor zijn omgeving (32.2). De Sabijnen onder leiding van Titus
Tatius besluiten bij Dionysius pas tot oorlog nadat Romulus de Crustumeriërs verslagen
en hun stad tot Romeinse kolonie had gemaakt. Ze zien in dat ze veel eerder, en wel
meteen na de vrouwenroof, hadden moeten optreden tegen het expansionistische Rome.
Ze maken hun verzuim goed door een sterk leger te mobiliseren en sturen nog eenmaal
een gezantschap naar Rome om te proberen de geroofde vrouwen terug te krijgen; na de
weigering van Romulus is voor hen oorlog onvermijdelijk en trekken ze ten strijde (36-
37). Plutarchus vertelt dit laatste onderdeel van het verhaal iets anders, maar ook bij hem
komt de agressie van de Sabijnen niet uit blinde woede voort, zoals bij Livius, maar is ze
juist goed gemotiveerd: ze zijn verontwaardigd omdat Romulus bij de verdeling van het
land van de Fidenaten, Crustumeriërs en Antemnaten onder de Romeinen de vaders van
de geroofde meisjes toestond hun land te behouden (17). 8
Aan het interveniëren van de Sabijnse vrouwen in de strijd tussen de Romeinen en
de Sabijnen wordt door alle drie de geschiedschrijvers aandacht besteed. Livius’ versie
onderscheidt zich scherp van die van zijn tijdgenoot Dionysius in dramatische kracht. Bij
Dionysius vindt de interventie namelijk plaats op het moment dat de strijd tijdens de
bezetting van de burcht door de Sabijnen in een patstelling verkeert, en de Sabijnen
beraadslagen of ze zich zullen terugtrekken of niet, terwijl de Romeinen niet kunnen
7 Livius komt wel uitgebreid terug op de spolia opima in boek 4.20.
8 Bij Livius is de strijd tegen Fidenae, behandeld in 1.14, geen onderdeel van het verhaal rond de Sabijnse
vrouwen.
8

eslissen of ze de vrouwen zullen teruggeven. De vrouwen doorbreken deze impasse
door op initiatief van Hersilia de senaat toestemming te vragen naar het kamp van de
tegenstander te gaan in de hoop – en naar zal blijken met succes – hem over te halen tot
vredesonderhandelingen. Bij Livius daarentegen rennen de vrouwen het bloedige
slagveld op, werpen zich tussen de strijders en brengen hen er met een aangrijpende
smeekbede toe het gevecht te beëindigen en vrede te sluiten. Plutarchus biedt een iets
minder dramatische variant op Livius’ versie; bij hem rennen de vrouwen het slagveld op
tijdens een adempauze in de tot dan toe onbesliste strijd en bereiken zo dat ze een
smeekbede mogen houden, die gehoord zal blijken te worden (19).
We hebben in het bovenstaande naar voren gehaald hoe het hele verhaal rond de Sabijnse
vrouwen bij Livius niet alleen doordacht geconstrueerd, maar ook goed geschreven is,
met als hoofddoel de Romeinse lezer te bevestigen in zijn nationale identiteit. Tegen deze
achtergrond is het zinvol aandacht te besteden aan de taal en stijl van het verhaal. 9
Alvorens te proberen te tonen hoe Livius’ taal en stijlmiddelen zijn verhaal mede
vormgeven, wil ik kort twee algemene kwesties vermelden die in de studie van Livius’
taal en stijl een rol spelen. Ten eerste de kritiek van Asinius Pollio, ons bekend dankzij
Quintilianus, dat Livius’ taal vol patavinitas zit. Omdat Quintilianus deze kritiek
vermeldt wanneer hij spreekt over correct taalgebruik, is het aannemelijk dat Pollio
Livius verweet woorden, uitdrukkingen of idioom uit zijn geboortestreek te gebruiken,
maar welke dit zijn, is ons onbekend. Omdat Pollio bekend stond om zijn droge en
onopgesmukte stijl (Tacitus, Dialogus 21.7), is ook wel gesuggereerd dat zijn kritiek op
Livius slaat op wat Quintilianus de lactea ubertas van zijn stijl noemde, die volgens hem
vooral geschikt was om dingen mooi te vertellen (species expositionis; Inst. 10.1.32). De
gedachte van de gezaghebbende oudhistoricus Ronald Syme dat Pollio’s verwijt kritiek
zou inhouden op Livius’ morele en romantische visie op de geschiedenis (The Roman
Revolution, 1939: 486) wordt bij mijn weten tegenwoordig door niemand meer gedeeld.
De tweede kwestie betreft de algemene kwalificatie van Livius’ taal en stijl. Op grond
van het werk van twee Duitse filologen in de negentiende eeuw is lange tijd aangenomen
dat Livius in de eerste decade een nieuwe stijl gekenmerkt door archaïsch en poëtisch
taalgebruik ontwikkelde, maar dat hij later weer terugkeerde tot de normen van het
Ciceroniaanse Latijn. Deze visie is iets meer dan veertig jaar geleden weerlegd door een
andere Duitse geleerde, H. Tränkle, die aangetoond heeft dat Livius in heel zijn oeuvre
archaïsch en dichterlijk taalgebruik hanteert. In de studie van Livius’ taal en stijl komen
deze twee eigenschappen voortdurend naar voren; het is ook met deze eigenaardigheden
dat hij school gemaakt heeft.
9 Zie voor dit onderwerp onder anderen Walsh (1963: hoofdstuk 10 Livy’s Latinity), Ogilvie (1965: 17-22),
Walsh (1974: 26-31), A.H. McDonald (1957), een klassiek essay, herdrukt Chaplin and Kraus (2009: 222-
259).
9

In aanvulling op de opmerkingen over de structuur van het verhaal rond de
Sabijnse vrouwen en de inhoudelijke details waarin het zich onderscheidt van de twee
Griekse versies, wil ik nu als sluitstuk proberen in beknopte vorm te illustreren hoe
Livius ook door middel van zijn taal zijn versie van het verhaal vorm en richting geeft, en
zijn best doet zo aanschouwelijk mogelijk te schrijven, dat wil zeggen zoveel mogelijk
ἐνάργεια/evidentia in het verhaal te brengen; ἐνάργεια/evidentia was in Livius’ tijd een
van de peilers van de stilistiek. Ik beperk me hierbij tot de passage die voor het CSE in
het Latijn moet worden gelezen, namelijk het korte, eerste deel van het verhaal van het
samengroeien van de Romeinen en de Sabijnen, waarin de roof van de Sabijnse vrouwen
beschreven wordt (hoofdstuk 9), met een enkele opmerking over het voorafgaande
hoofdstuk 8. Hoofdstuk 9 bestaat uit drie ongeveer gelijke delen, namelijk de aanloop
naar de roof (9.1-6), de beschrijving van het door Romulus als list georganiseerde
religieuze feest en de roof zelf (9.6-12), en de reactie van de vrouwen na de roof en
Romulus’ optreden om hen goedgunstig te stemmen (9.13-16). Het eerste wat opvalt als
we naar de stijl van dit eerste deel van het verhaal rond de Sabijnse vrouwen kijken, is de
snelheid waarmee Livius vertelt; we treffen geen noemenswaardige perioden aan; korte,
nevengeschikte zinnen overheersen, zodat het hele verhaal adembenemende vaart bezit.
Hier volgt eerst de volledige passage in het Latijn: 10
[8.4] Crescebat interim urbs munitionibus alia atque alia appetendo loca, cum in spem magis
futurae multitudinis quam ad id quod tum hominum erat munirent. [8.5] Deinde ne uana urbis
magnitudo esset, adiciendae multitudinis causa vetere consilio condentium urbes, qui obscuram
atque humilem conciendo ad se multitudinem natam e terra sibi prolem ementiebantur, locum qui
nunc saeptus descendentibus inter duos lucos est asylum aperit. [8.6] Eo ex finitimis populis
turba omnis sine discrimine, liber an seruus esset, auida novarum rerum perfugit, idque primum
ad coeptam magnitudinem roboris fuit. [8.7] Cum iam virium haud paeniteret consilium deinde
viribus parat. Centum creat senatores, sive quia is numerus satis erat, sive quia soli centum erant
qui creari patres possent. Patres certe ab honore patriciique progenies eorum appellati.
[9.1] Iam res Romana adeo erat ualida ut cuilibet finitimarum civitatum bello par esset;
sed penuria mulierum hominis aetatem duratura magnitudo erat, quippe quibus nec domi spes
prolis nec cum finitimis conubia essent. [9.2] Tum ex consilio patrum Romulus legatos circa
vicinas gentes misit qui societatem conubiumque novo populo peterent: [9.3] urbes quoque, ut
cetera, ex infimo nasci; dein, quas sua virtus ac di iuvent, magnas opes sibi magnumque nomen
facere; [9.4] satis scire, origini Romanae et deos adfuisse et non defuturam virtutem; proinde ne
gravarentur homines cum hominibus sanguinem ac genus miscere. [9.5] Nusquam benigne
legatio audita est: adeo simul spernebant, simul tantam in medio crescentem molem sibi ac
posteris suis metuebant. Ac plerisque rogitantibus dimissi ecquod feminis quoque asylum
aperuissent; id enim demum compar conubium fore. [9.6] Aegre id Romana pubes passa et haud
dubie ad vim spectare res coepit. Cui tempus locumque aptum ut daret Romulus aegritudinem
animi dissimulans ludos ex industria parat Neptuno equestri sollemnes; Consualia vocat. [9.7]
10 Bron: www.thelatinlibrary.com; de indeling in capita en alinea’s is die van de OCT-editie door Conway
en Walters.
10

Indici deinde finitimis spectaculum iubet; quantoque apparatu tum sciebant aut poterant,
concelebrant ut rem claram exspectatamque facerent. [9.8] Multi mortales conuenere, studio
etiam videndae novae urbis, maxime proximi quique, Caeninenses, Crustumini, Antemnates; [9.9]
iam Sabinorum omnis multitudo cum liberis ac coniugibus venit. Inuitati hospitaliter per domos
cum situm moeniaque et frequentem tectis urbem vidissent, mirantur tam breui rem Romanam
crevisse. [9.10] Vbi spectaculi tempus venit deditaeque eo mentes cum oculis erant, tum ex
composito orta vis signoque dato iuventus Romana ad rapiendas virgines discurrit. [9.11] Magna
pars forte in quem quaeque inciderat raptae: quasdam forma excellentes, primoribus patrum
destinatas, ex plebe homines quibus datum negotium erat domos deferebant. [9.12] Vnam longe
ante alias specie ac pulchritudine insignem a globo Thalassi cuiusdam raptam ferunt multisque
sciscitantibus cuinam eam ferrent, identidem ne quis violaret Thalassio ferri clamitatum; inde
nuptialem hanc vocem factam.
[9.13] Turbato per metum ludicro maesti parentes virginum profugiunt, incusantes violati
hospitii foedus deumque invocantes cuius ad sollemne ludosque per fas ac fidem decepti
venissent. [9.14] Nec raptis aut spes de se melior aut indignatio est minor. Sed ipse Romulus
circumibat docebatque patrum id superbia factum qui conubium finitimis negassent; illas tamen
in matrimonio, in societate fortunarum omnium civitatisque et quo nihil carius humano generi sit
liberum fore; [9.15] mollirent modo iras et, quibus fors corpora dedisset, darent animos; saepe
ex iniuria postmodum gratiam ortam; eoque melioribus usuras viris quod adnisurus pro se
quisque sit ut, cum suam vicem functus officio sit, parentium etiam patriaeque expleat
desiderium. [9.16] Accedebant blanditiae virorum, factum purgantium cupiditate atque amore,
quae maxime ad muliebre ingenium efficaces preces sunt.
[10.1] Iam admodum mitigati animi raptis erant; at raptarum parentes tum maxime
sordida veste lacrimisque et querellis civitates concitabant.
Livius markeert het begin van zijn verhaal met een soort tijdsaanduiding, maar het
is geen jaartal of moment in de regeerperiode van Romulus, maar het punt waarop Rome
krachtig genoeg is om zijn buren te weerstaan. De tijdsaanduiding is dus ook thematisch
ter zake, en vormt bovendien een verbinding met het vorige caput (8), waarin de
staatsregeling van Romulus beschreven wordt. In dat caput staan de groei, grootte en
fysieke en politieke kracht van Rome al centraal. Romulus zorgt door het openen van een
asylum voor bevolkingsaanwas, zodat de inmiddels grote en versterkte stad niet leeg zou
zijn (8.5 ne vana urbis magnitudo esset, ‘opdat de stad voor haar omvang niet te weinig
bevolking zou hebben’). Door middel van zijn woordkeus in deze passage benadrukt
Livius dat de bonte mensenmassa die naar Rome komt, slaven en vrijen door elkaar, de
fysieke kracht van de jonge stad vormt (8.6 id primum ad coeptam magnitudinem roboris
fuit, 8.7 cum iam virium haud paeniteret consilium deinde viribus parat). Ook de
woordplaatsing is van belang: de herhaling van vires aan het begin en het einde van de
korte zin in 8.7 benadrukt in eerste instantie, samen met robur in de vorige zin, dat de
nieuwe bevolking de fysieke kracht van Rome vormt; in tweede instantie vormt ze de
achtergrond van wat in deze nieuwe zin het centrale – en daarom ook centraal geplaatste
– begrip is, namelijk consilium, dat hier het best concreet opgevat kan worden als
‘(konings)raad’ (vergelijk Cic., De republica 2.14). Andere door keuze en plaatsing
11

veelzeggende woorden die caput 9 met 8 verbinden zijn valida (9.1; Rome was nu sterk,
waarmee terugverwezen wordt naar zowel de omwalling van de stad als de aanwezigheid
van weerbare mannen) en consilio patrum (9.2), waarmee herhaald wordt dat Romulus
niet alleen voor fysieke kracht had gezorgd, maar ook voor politiek leiderschap. Zo
accentueert Livius aan het begin van zijn verhaal over de Sabijnse vrouwen zijn
afwijkende visie, dat Rome in de begintijd geen zwakke stad omringd door krachtige,
vijandige buren was, maar juist een stad die vanuit haar oppermacht vreedzame politiek
bedrijft en alleen na provocatie overgaat tot geweld. Voor de Romeinse lezer wordt zo
een ideaalbeeld van het moderne Rome geprojecteerd op het oude Rome vlak na de
stichting. Mogelijk wil Livius voor de eigentijdse lezer ook indirect het belang van de
senaat onderstrepen.
Dat Romulus, als een voorbeeldige politicus, met beleid en gematigd handelde in
de zaak van de vrouwenroof werkt Livius verder uit in de boodschap die de gezanten
brengen. Zowel het gezantschap als de argumenten die gebracht worden om de
buurstammen te overreden tot het vormen van bondgenootschap en gezamenlijk
huwelijksrecht met het nieuwe volk worden niet in de twee Griekse bronnen genoemd en
zijn waarschijnlijk verzonnen door Livius. De overwegingen die de gezanten presenteren
zijn in de indirecte rede gesteld; Livius beoogt met deze vorm op de meest
aanschouwelijke wijze weer te geven hoe de vroegste Romeinse leiders volgens zijn
eigen modelbeeld dachten en redeneerden. Daarbij staat de overtuiging centraal dat de
stichting en de groei naar rijkdom en roem van een stad te danken is aan de wil van de
goden en de eigen manhaftigheid van de bevolking. Met die overtuiging geeft Livius de
gezanten namens Romulus onbeperkt zelfvertrouwen, zodat hun ouverture voor de
Romeinse lezer als assertief, maar voor een argeloze buitenstaander eerder als
intimiderend overkomt; de nadrukkelijke herhaling en, voor extra accentuering, de
chiastische plaatsing van sua virtus ...non defuturam virtutem en di ... deos adfuisse
maken dat de toegesprokenen nauwelijks een vrije keus meer hebben. De
zelfverzekerdheid die de sprekers van deze redevoering uitstralen wordt verder
onderstreept doordat Livius nog een paar stijlfiguren toevoegt, namelijk anafoor (magnas
opes ... magnum nomen), alliteratie (satis scire), litotes (non defuturam), en ten slotte nog
een repetitio (homines cum hominibus). Quintilianus heeft redevoeringen in de indirecte
rede bij historici bestempeld als een vorm van personificatie (prosopopoeia), en daarbij
deze rede van Livius als voorbeeld geciteerd (9.2.37); de prosopopoeia gold als een
bijzonder krachtige stijlfiguur (zie Quint. 9.2.29), zodat men veilig mag concluderen dat
het opvoeren van het gezantschap en de uiterste stilering van de hun toegedichte woorden
ongetwijfeld grote indruk hebben gemaakt op de Romeinse lezer: hij ziet hier het als
vanzelf sprekende oppergezag van de jonge staat op overtuigende manier geponeerd.
Dankzij de retorische inkleding van het voorstel aan de buurstammen is de lezer
goed voorbereid om het affront dat het gezantschap treft net zo hard te voelen als
wanneer het hem zelf zou treffen. Livius laat de lezer de klap meteen voelen in de twee
12

eerst volgende woorden, die de helft vormen van een zin die niet korter en meer
afgemeten had kunnen zijn: nusquam benigne legatio audita est. Als reden voor de
afwijzing noemt Livius een mengeling van minachting en vrees voor de hun bedreigende
macht. Ook hier geeft de stijl mede vorm aan de inhoud: we hebben twee cola, ingeleid
door simul; deze anaforische constructie van simul komt veel voor bij Livius. 11 De cola
zijn opvallend ongelijk van lengte; de minachting heeft geen object, lijkt dus
ongefundeerd, het object van de vrees daarentegen wordt zo uitgebreid mogelijk
beschreven: tantam ... crescentem klinkt enigszins redundant, en suis is grammaticaal
overbodig, maar vormt met sibi een effectvolle repetitio; molem staat precies in het
midden van het tweede colon, en het werkwoord staat achteraan, zodat er bovendien nog
homoioteleuton ontstaat. Vervolgens worden de gekoesterde minachting en vrees
levendig voorgesteld in een personificatie, als pendant van de personificatie van de
gezanten; de buurstammen stellen de honende vraag of de Romeinen ook een vrijplaats
voor de vrouwen hadden gesticht, omdat er dan sprake zou zijn van een gelijkwaardig
huwelijksrecht (9.5).
De Romeinen reageren direct en fel. Livius geeft deze reactie kort en krachtig
weer: aegre id Romana pubes passa (9.6), met hyperbaton, waardoor aegre pregnant
vooraan staat, met een alliteratie, die altijd effectvol is, en met ellips van het
koppelwerkwoord ter wille van de bondigheid. Op het ontbreken van het
koppelwerkwoord na is de woordschikking van deze zin identiek aan die van de zin
waarin de reactie van de buurstammen op de gezanten is geformuleerd, zodat de lezer ziet
dat de buurstammen lik op stuk krijgen. De nevengeschikte mededeling dat het
onherroepelijk op vechten ging uitlopen (9.6 et haud dubie ad vim spectare res coepit; ad
vim staat centraal) vormt de overgang naar het doortastende, maar vooral slimme
optreden van Romulus.
De hele toedracht van de vrouwenroof (9.1-6) is, zoals we zien, in korte
pennenstreken geschetst. Ze wordt voorgesteld als een gerechtvaardigde reactie op de
hoogmoedige belediging van het gezantschap, niet als de wandaad die het volgens
Plutarchus was. Het relaas is levendig en aanschouwelijk voorgesteld, maar alle
hoofdwerkwoorden zijn in de verleden tijd gesteld, afwisselend in het duratieve
imperfectum en het historisch perfectum. Nu, op het moment dat Romulus met zijn list
komt om de Sabijnse vrouwen dan maar kwaadschiks te bemachtigen, gaat Livius ter
verlevendiging van het verhaal over op het historisch praesens: Romulus bereidt als
dekmantel religieuze spelen voor, die hij Consualia noemt, en de buurstammen worden
uitgenodigd voor het schouwspel, dat zo groots mogelijk wordt opgezet (9.6-7 ludos ex
industria parat sollemnes, Consualia vocat, indici finitimis spectaculum iubet,
concelebrant); in het hieropvolgende relaas van de vrouwenroof wordt nog slechts één
detail in het praesens historicum weergegeven, namelijk de argeloze bewondering
11 Zie het commentaar van Weissenborn en Müller ad loc.; zij merken ook op dat deze verbinding nooit
door Cicero wordt gebruikt. Zie ook Draeger (1881: 94).
13

waarmee de genodigden gadeslaan hoe groot en machtig Rome in korte tijd is geworden
(9.9 mirantur tam brevi rem Romanam crevisse), ongetwijfeld om de pracht die Rome
toen volgens Livius had te benadrukken. Het valt op dat de zinnen met de werkwoorden
in het praesens historicum (capita 6, 7 en 9) tamelijk lang zijn in vergelijking met die in
de rest van het hoofdstuk, hoewel er ook weer geen sprake is van zorgvuldig uitgewerkte
perioden. Dit is een passage die een wat rustiger tempo heeft, Livius neemt de tijd om
uitgebreid te beschrijven hoe groots de voorbereiding van het feest was, wie er allemaal
kwam, wat ze allemaal zagen en hoeveel indruk dat maakte; de lezer geniet mee en rust
even uit.
De roof zelf geeft Livius in het perfectum historicum weer (9.10 ex composito
orta vis signoque dato iuventus Romana ad rapiendas virgines discurrit), alsof hij niet te
veel nadruk wil leggen op de schaking die, zoals we zagen, door Plutarchus een wandaad
wordt genoemd en die door de ouders van de meisjes als schending van de
gastvriendschap wordt gelaakt (9.13). Livius benadrukt ook dat de kidnappers, ondanks
het onvermijdelijk chaotische moment (9.11 magna pars forte in quem quaeque inciderat
rapta), hun werk netjes uitvoerden en dat er geen verkachtingen plaatsvonden. 12 Hij doet
dit op een voor de eigentijdse lezer aantrekkelijke manier, want hij vertelt een anekdote
die voor de Romeinse tijdgenoten van Livius een welbekende aetiologie van de in hun
tijd gebruikelijke huwelijkskreet ‘Talassio’ was (9.12). Daarnaast lijkt me deze anekdote
een middel om de aandacht van de lezer af te leiden van de daad die toch ook in de ogen
van menig Romein niet fraai gevonden zal zijn; in Dionysius’ relaas van de vrouwenroof
treffen we deze anekdote niet aan, wel tweemaal bij Plutarchus, voor wie dit blijkbaar een
interessante wetenswaardigheid is (Vita Romuli, 15 en Quaestiones Romanae, 31).
Het slotgedeelte van de vrouwenroof begint met de reactie van de ouders van de
meisjes en van de meisjes zelf. Livius gebruikt hier opnieuw het praesens historicum
(9.13-begin 14 profugiunt, est). Opvallend is verder de verbinding per fas ac fidem
(9.13), twee belangrijke Romeinse waardebegrippen; vanwege de expressieve alliteratie
zou men dus denken dat dit een oude juridische of religieuze uitdrukking is, maar het is
een vondst van Livius. 13 Het past daarmee in de categorie van archaïsmen, die Livius
graag gebruikt om de sfeer van oude tijden op te roepen die past bij zijn verhaal. Het
grootste stuk van het slotgedeelte wordt in beslag genomen door het optreden van
Romulus, die hoogstpersoonlijk (9.14 ipse Romulus) naar elk van de vrouwen toegaat
(9.14 circumibat) en ze tekst en uitleg geeft over wat ze is overkomen (9.14 docebat).
Livius geeft Romulus’ woorden weer in de indirecte rede, opnieuw als een soort
proposopoeia om Romulus’ gedachten en vooral zijn compassie met de vrouwen zo
levendig mogelijk voor de lezers op te roepen. Dankzij dit stijlmiddel beleeft de lezer niet
12 Dionysius vertelt dat Romulus expliciet had verboden dat de meisjes verkracht werden (2.30.4:
παράγγελμα δίδωσι τοῖς νέοις (...) ἁρπάζειν τὰς παρούσας ἐπὶ τὴν θέαν παρθένους, αἷς ἂν ἐπιτύχωσιν
ἕκαστοι, καὶ φυλάττειν ἁγνὰς ἐκείνην τὴν νύκτα).
13 Per fidem is wel een oude juridische uitdrukking, bijvoorbeeld in Plautus, Mostellaria 500; zie Ogilvie’s
commentaar ad loc.
14

alleen de historische gebeurtenis mee, maar ook – en in dit geval vooral, omdat het ook
voor Livius en zijn lezers om een legende gaat – wordt Romulus op overtuigende wijze
als een model-Romeinse leider gepresenteerd. Hij laat door zijn optreden en zijn woorden
zien dat het gebruik van geweld door de Romeinse staat altijd gerechtvaardigd is en
uiteindelijk in het voordeel van de slachtoffers uitpakt. Zo houdt hij de vrouwen voor dat
de roof het gevolg was van de superbia (9.14) van hun vaders, die het huwelijksrecht aan
hun buren geweigerd hadden (met pregnante plaatsing van patrum vooraan in de zin). Zij
echter (9.14 illas tamen, ook pregnant vooraan in de zin, om het contrast met hun vaders
en hun lot als gevolg van hun superbia te accentueren), zullen huwen met Romeinen, deel
hebben aan de rijkdommen en het burgerschap van Rome, en, het dierbaarst voor alle
mensen, samen met hun kinderen leven. Volgens Ogilvie 14 heeft Livius de fictieve
woorden van Romulus bewust gekozen om de sfeer van een Griekse tragedie op te
roepen. Het argument dat de vrouwen zich het best kunnen schikken naar hun lot (9.15
mollirent iras ... darent animos) herinnert aan Euripides, Medea 475 e.v. en Sophocles,
Aiax 490-1, de troostrijke gedachte dat uit boosheid om onrecht vaak genegenheid
ontstaat herinnert aan Andromache’s reactie wanneer ze de slavin van Neoptolemus
wordt (Euripides, Troades 665-6) en de verzekering dat de Romeinse echtgenoten hun
best zullen doen de vrouwen hun ouders en vaderland te doen vergeten roept
Andromache’s woorden tot Hector bij Homerus, Ilias, 6.429 in herinnering.
Ondersteunende stijlfiguren in deze passage zijn bijvoorbeeld anafoor (9.14 in
matrimonio, in societate fortunarum omnium civitatisque) en verschillende malen
alliteratie (9.14 mollirent modo, 9.15 dedisset, darent en parentium etiam patriaeque).
Met deze aanmaning en troost is het aanspreken van het verstand van de vrouwen
compleet. De suggestie van de examenbundels dat de Romeinse mannen, na Romulus’
overtuigende woorden, de vrouwen nog lief toespraken of vleiden (9.16 accedebant
blanditiae virorum) heeft voor mijn gevoel iets van een anticlimax. 15 Het slot van de
vrouwenroof wordt veel beeldender als we in blanditiae tedere liefkozingen van de
mannen zien, die de vrouwen daarbij brutaalweg smekend bezweren dat ze uit verlangen
en liefde gehandeld hebben, in de wetenschap dat ze daar als vrouwen nu eenmaal geen
verweer tegen zullen hebben (9.16 factum purgantium cupiditate atque amore, quae
maxime ad muliebre ingenium efficaces preces sunt). Ze bespelen zo het gevoel van de
vrouwen, waar Romulus ze vooral op hun verstand had aangesproken. Het resultaat is dat
de vrouwen volledig zijn omgeturnd (10.1 iam admodum mitigati animi raptis erant). Zo
is voor de lezer een welkom rustpunt bereikt alvorens het relaas van de onvermijdelijke
strijd met de buurstammen begint (10.1 at raptorum parentes ... civitates cincitabant).
Zoals we zagen spelen de vrouwen gedurende de verschillende fasen van de strijd op de
achtergrond een rol, en zijn zij het die in een door Livius grandioos opgezette finale hun
14 Ogilvie (1965: 70).
15 Jansen, Meijer, Struyk (2011: 35); Jans, Hupperts (2011: 32); Fisser (2011: 21).
15

volstrekte toewijding aan de Romeinse zaak tonen en de vrede en vereniging met de
Sabijnen tot stand brengen, onder het oppergezag (13.4 imperium) van Rome.
In het bovenstaande heb ik geprobeerd Livius’ literaire meesterschap te illustreren. Ter
inleiding hebben we kort gekeken naar de globale verdeling van zijn omvangrijke werk in
pentaden, naar de eerste pentade en meer bepaald naar boek 1. Vervolgens hebben we
stilgestaan bij de kunstige opbouw van het verhaal rond de Sabijnse vrouwen (boek 1.9-
13), waarbij markante verschillen met de twee Griekse bronnen van het verhaal de revue
zijn gepasseerd. Ten slotte hebben we nauwkeurig een aantal stilistische bijzonderheden
van het verhaal van de vrouwenroof (boek 1.9) in kaart gebracht. De bedoeling van dit
alles was te laten zien dat bij de bestudering van Livius stijl en inhoud niet los van elkaar
kunnen worden gezien. Livius is, zoals we in de inleiding opmerkten, evenzeer schrijver
als historicus. Zijn missie als historicus bepaalt in gelijke mate zijn gebruik van de
bronnen en zijn manier van schrijven.
Radboud Universiteit Nijmegen, Fac. der Letteren, afd. GLTC, Postbus 9103, 6500 HD
Nijmegen
m.v.d.poel@let.ru.nl
Bibliografie
Burck, E. 1964. Die Erzählungskunst des T. Livius. Zweite, um einen Forschungsbericht
vermehrte, photomechanische Auflage, Berlin/Zürich.
Chaplin, J.D. en C.S. Kraus (eds.) 2009. Livy (Oxford Readings in Classical Studies)
Oxford.
Draeger, A. 1881. Historische Syntax der lateinischen Sprache, zweite Auflage, vol. 2,
Leipzig.
Fisser, C. 2011. Livius. Koningen & helden van het vroege Rome. CE Latijn 2012.
Hulpboek, Leiden.
Jans, E. en Ch. Hupperts. 2011. Het vroege Rome. Verhalen uit boek 1 en 2 van Livius’
Ab urbe condita. Leerlingenboek, Leeuwarden.
Jansen, T., F. Meijer en F. Struyk. 2011. Van koningen naar consuls. Livius over Romes
eerste eeuwen. Hulpboek, Houten.
Kraus, C.S. en A.J. Woodman. 1997. Latin Historians (Greece & Rome. New Surveys in
the Classics, no. 27), Oxford.
Marincola, J. (ed.) 2011. Greek and Roman Historiography (Òxford Readings in
Classical Studies), Oxford.
16

McDonald, A.H. 1957. ‘The Style of Livy’, Journal of Roman Studies 47, 155-172.
Ogilvie, R.M. 1965. A Commentary on Livy Books 1-5, Oxford.
Walsh, P.G. 1963. Livy, His Historical Aims and Methods, Cambridge.
Walsh, P.G. 1974. Livy (Greece & Rome. New Surveys in the Classics, no. 8), Oxford.
17