Het Leenderbos en de Groote Heide - Thuis in Brabant

In Brabant
Martijn Horst (m.m.v. Theo Spek)
Het Leenderbos
en de Groote Heide
Ontginningsbossen bovenop een eeuwenoud cultuurlandschap
Auteurs
Martijn Horst (Zwolle,
1981) heeft Landschaps-
geschiedenis aan de Rijks-
universiteitGronin- gen gestudeerd en is
werkzaam als zelfstandig
historisch-geograaf.
Theo Spek (Rhenen,
1963) is hoogleraar Land-
schapsgeschiedenis aan
de Rijksuniversiteit
Groningen en hoofd
van het Kenniscentrum
Landschap van diezelfde
universiteit.
34
inbrabant TIJDSCHRIFT VOOR BRABANTS HEEM EN ERFGOED
De schaapskudde die tegen-
woordig in het gebied loopt,
is verantwoordelijk voor het
begrazen van de heide en het
tegengaan van opslag van
jonge boompjes, zoals berken,
grove den en eiken. Op de
foto is de kudde te zien bij de
pingoruïne van het Klein Has-
selsven. Op de achtergrond
zijn de grove dennen van de
Staatsbossen te zien.
Het Leenderbos en de Groote Heide vormen tegenwoordig een uitgestrekt natuurgebied
in Zuidoost-Brabant, gelegen op een aaneengesloten zandrug tussen Eindhoven en
het Belgische Achel. De geschiedenis van het Leenderbos en de Groote Heide is echter
eeuwenlang in sterke mate door de mens beïnvloed. Dit samenspel was aanvankelijk
kleinschalig en particulier. Dat veranderde in de twintigste eeuw, toen het gebied
grootschalig door de nationale overheid werd aangepakt.

Zonder het enthousiaste werk van de vele onderzoekers die zich met het Brabantse erfgoed bezighouden, zou de bron waar-
uit ook In Brabant put weldra leeg raken. In Brabant biedt daarom iedere editie een gastauteur uitgebreid de ruimte om zijn
of haar verhaal te doen, om te tonen hoe diep hij of zij in het Brabantse verleden is gedoken.
Wie een wandeling of fietstocht maakt door het
Leenderbos en over de Groote Heide komt onderweg
tal van sporen uit het verleden tegen. Het
gebied kent namelijk een dynamische ontstaansgeschiedenis,
die al begon in de perioden van de
ijstijden. Elke periode uit de lange geschiedenis
daarna liet zijn sporen na in het landschap. Tegenwoordig
zijn het echter vooral de Staatsbossen,
die zo kenmerkend zijn voor de omgeving tussen
Leende, Valkenswaard en de Belgische grens. De
oorspronkelijke Groote Heide werd vanaf 1932
beplant met uitgestrekte naaldbossen, zodat de
onrendabele heidegrond kon worden omgezet
naar productieve houtproductie. Aan het einde
van de jaren zestig was het productiebos echter
alweer achterhaald. Sindsdien worden veel van
deze bossen door middel van geïntegreerd bosbeheer
omgevormd tot bossen waarin natuur,
recreatie en houtproductie een gelijkwaardig
bestaan hebben. Anno 2011 staat het landschap
van de Staatsbossen en de Groote Heide opnieuw
voor grote nieuwe opgaven. Bij het uitwerken
daarvan worden de cultuurhistorische aspecten
van de Staatsbossen vaak nog ondergewaardeerd
en daarom meestal ook niet meegenomen in het
bosbeheer. Maar wie er oog voor heeft wordt duidelijk
dat ook monotone naaldbossen een levendig
verhaal met zich mee kunnen dragen, een verhaal
waar rekening mee gehouden mag worden.
Actuele ruimtelijke vraagstukken
Het Leenderbos en de Groote Heide liggen ten
zuidoosten van Eindhoven, tussen de beekdalen
van de Tongelreep en de Strijper Aa. Ze zijn
grotendeels eigendom van Staatsbosbeheer.
Staatsbosbeheer staat voor de grote opgave om
de Europese Natura 2000-doeleinden voor dit
gebied in zijn beheerplan op te nemen. Hierbij wil
de organisatie zich niet alleen op natuur richten,
maar ook water-, recreatie- en landbouwopgaven
meenemen. Inspiratie voor het beheerplan
wil Staatsbosbeheer halen uit de lange en dynamische
geschiedenis van het landschap en dat is
een manier van kijken die nog niet bij veel Natura
2000-beheerplannen is toegepast. Met een integraal
inrichtingsplan voor het Leenderbos en de
Groote Heide, opgesteld door Strootman Landschapsarchitecten,
wil Staatsbosbeheer daarom
tevens een bijdrage leveren aan een bredere
aanpak van de Natura2000-beheerplannen in de
toekomst. 1
De ecologische waarden van het Leenderbos
en de Grote Heide, zoals die in Natura 2000 zijn
beschreven, zijn ten nauwste verbonden met
het cultuurlandschap dat tot het begin van de
twintigste eeuw nog functioneerde. De nauwe
wisselwerking tussen het menselijk gebruik en
het landschap zorgde voor een ongekend hoge
diversiteit van planten en dieren. Ondanks de
snelle, twintigste-eeuwse veranderingen, zijn
nog veel sporen van dit cultuurlandschap aanwezig.
Staatsbosbeheer wil graag toe naar een duurzamer
landschap waarin de natuurlijke basis van
dit cultuurlandschap wordt hersteld, de cultuurhistorische
waarden worden behouden en beter
zichtbaar en beleefbaar worden gemaakt, en de
daarmee samenhangende ecologische waarden
zich kunnen herstellen.
Om het ontstaan van het landschap en de samenhang
tussen alle cultuurhistorische relicten te
begrijpen, hebben het Kenniscentrum Landschap
van de Rijksuniversiteit Groningen en Cultuurland
Advies een bondige landschapsbiografie van het
Leenderbos gemaakt. 2 Een landschapsbiografie is
een samenhangend verhaal over de landschapsgeschiedenis
van een gebied en over de kwaliteiten
die deze geschiedenis in het huidige landschap
hebben opgeleverd. In de landschapsbiografie
worden aardkundige, archeologische, historischgeografische
en historisch-ecologische waarden
in onderlinge samenhang beschreven en verbeeld.
In dit artikel komt slechts een selectie van de
landschapsbiografie aan bod en is ervoor gekozen
om uitgebreid in te gaan op een van de meest
interessante periodes in de biografie: de geschiedenis
van de Staatsbossen uit de vorige eeuw.
inbrabant NUMMER 6 DECEMBER 2011
35

Natura 2000
Natura 2000 is een Europees
netwerk van beschermde natuurgebieden
op het grondgebied
van de lidstaten van de
Europese Unie. Dit netwerk
vormt de hoeksteen van het
beleid van de EU voor behoud
en herstel van biodiversiteit.
Natura 2000 is niet enkel ter
bescherming van gebieden
(habitats), maar draagt ook bij
aan soortenbescherming.
De biodiversiteit (soortenrijkdom)
in Europa gaat al jaren
achteruit. Bescherming van
flora en fauna is daarom voor
veel Europese regeringen een
prioriteit. Planten en dieren
trekken zich weinig aan van
landsgrenzen, het is dus belangrijk
om natuurbescherming
in Europees verband aan te
pakken. Zo wil men voorkomen
dat de natuur steeds eenvormiger
wordt. Doelstelling is
dat het verlies aan soorten
planten en dieren in 2020 is
gestopt en zoveel mogelijk
hersteld.
Kaart van Noord-Brabant met de ligging van het Leenderbos en de Groote Heide. (Bron: Google Earth)
De aanwezigheid van een
Natura 2000-gebied heeft
invloed op plannen op het gebied van ruimtelijke ordening en verkeer en vervoer. Zo mogen veebedrijven in of nabij een
Natura 2000-gebied niet te veel ammoniak uitstoten, en bedrijfsterreinen en wegen mogen maar een beperkte geluidshinder
geven, afhankelijk van de te beschermen flora- en faunasoorten. Naast beperkingen voor een aantal sectoren
biedt Natura 2000 tegelijkertijd ook kansen voor bijvoorbeeld recreatie.
36
inbrabant TIJDSCHRIFT VOOR BRABANTS HEEM EN ERFGOED

Natuurlandschap
Het Leenderbos maakt in geologisch opzicht deel
uit van het zuidelijke dekzandlandschap. In de diepe
ondergrond van Zuid-Nederland komen verschillende
zuidoost-noordwest gerichte breuken
voor die het gebied verdelen in wat hoger gelegen
horsten en wat lager gelegen slenken. Het Leenderbos
en wijde omgeving liggen in een slenk: de
Roerdalslenk. 3 Het natuurterrein ligt grotendeels op
een hoogte van 25 tot 29 meter boven NAP. Het
fundament voor het huidige landschap is gelegd
in de periode van de ijstijden. Vooral aan het einde
van de Weichselijstijd (circa 18.000 jaar geleden)
was het klimaat ijzingwekkend koud, met temperaturen
van gemiddeld -25°C in de winter en
slechts +5°C in de zomer. De ondergrond was permanent
bevroren, alleen de bovengrond dooide in
de zomer wat op. Nederland was een uitgestrekte
poolwoestijn. Heftige poolstormen deden grote
hoeveelheden zand opstuiven. Na eeuwen van
verstuiving leidde dit tot een dikke en golvende
deken van fijn zand. 4 Dit zogenaamde dekzand
is kalkloos, fijnkorrelig en arm aan grind. In het
noorden van het Leenderbos - ter hoogte van de
Valkenswaardseweg - is de dikte van het dekzand
ongeveer 15 meter en in het zuiden - bij de Achelse
Kluis - ongeveer 2½ m. In het veld en vanuit de
lucht is goed te zien dat dit landschap niet geheel
vlak is, maar uit tal van dekzandruggen, dekzandkopjes
en dekzandlaagten bestaat.
Ook de huidige beekdalen van de Tongelreep en
de Strijper Aa dateren in aanleg uit deze laatste
ijstijd. Doordat de grond vrijwel volledig bevroren
was, kon sneeuwsmeltwater in het voorjaar niet
de bodem inzakken. Daarom zocht het zijn weg
over de oppervlakte, waarbij brede smeltwaterdalen
werden gevormd. Doordat het gebied afhelde
naar het noorden, liepen deze dalen van zuid
naar noord. Ze kenden in de ijstijden wat meer
begroeiing dan de hogere zandplateaus tussen de
dalen. Met de overwegend zuidwestenwind hoopte
zich aan de oostrand van de dalen veel zand op,
waardoor hier brede dekzandruggen ontstonden.
Ook in het Leenderbos en op de Groote Heide
loopt een dergelijke hoge en brede rug. De wat
fijnere leemdeeltjes dwarrelden in de begroeiing
van de dalen en zorgden daar voor een laag sterk
lemig - en dus vruchtbaar - dekzand. Niet toevallig
liggen daarom veel Brabantse dorpen en akkers
juist op de oostkant van de dekzandrug en
de westflank van de beekdalen, zo ook de dorpen
Leende, Leenderstrijp en Valkenswaard. 5
Landschapsontwikkeling vóór 1900
Vanaf de ijstijden waren de beekdalen en dekzanden
duizenden jaren lang een woon- en werkgebied
van prehistorische bewoners. In die tijd veranderde
het gebied geleidelijk aan van een dicht oerbos
in een halfopen parklandschap. Archeologische
bewijzen voor de aanwezigheid van deze mensen
zijn echter maar mondjesmaat te vinden.
In het noorden van natuurreservaat Het Goor,
langs de Groenstraat vlakbij Soerendonk, zijn
enkele vondsten van jagers-verzamelaars uit
de Oude Steentijd (ongeveer 10.000 voor Christus)
gedaan. 6 Deze leefden in een koude periode,
waarin plantaardig voedsel schaars was en dierlijk
voedsel de norm. Ook ten zuiden van het Goor
en ten noorden van de weg Kranenveld zijn aanwijzingen
voor jachtkampen uit de Oude en Midden-
Steentijd gevonden. Op de laatstgenoemde plek
zijn zelfs 75 vuurstenen voorwerpen gevonden
die door mensen zijn gemaakt of bewerkt. 7 Hoewel
elders in de Kempen vrij veel grafheuvels uit
de Nieuwe Steentijd en/of Vroege en Midden-
Bronstijd voorkomen, ontbreken dergelijke
heuvels vooralsnog in het Leenderbos en op de
Groote Heide. Wel is een urnenveld bekend uit de
Late Bronstijd (1.100-800 v. Chr.). Dit urnenveld
lag tussen de Galberg en het Strijperpad. Het is
helaas omgeploegd tijdens de heideontginningen
in 1937. Ten westen van het Klein Hasselsven zou
bij de ontginningswerkzaamheden in dezelfde
tijd ook een urnenveld omgeploegd zijn. 8
Toen het gebied in de Middeleeuwen deel uit ging
maken van de historische dorpslandschappen
inbrabant NUMMER 6 DECEMBER 2011 37

Als gevolg van de lange geologische ontstaans-
geschiedenis zijn in het dekzandlandschap van het
Leenderbos en directe omgeving van oost naar west
zes verschillende landschapszones te onderscheiden,
namelijk: 1. het beekdal van de Tongelreep, 2. het
westelijke vochtige dekzandgebied, 3. het centrale
droge dekzandgebied, 4. het centrale stuifzandgebied
(dat pas in de Late Middeleeuwen en Nieuwe Tijd zijn
huidige vorm kreeg), 5. het oostelijke vochtige dekzand-
gebied en vervolgens in het oosten: 6. het beekdal van
de Strijper Aa. In het zuiden heeft de tegenwoordige
Groote Heide geen sterke zonering, maar is een vrij
kleinschalig mozaïek van de zes beschreven landschaps-
zones. (Bron: Strootman Landschapsarchitecten, 2011)
van Leende, Strijp en Valkenswaard, maakte het
parklandschap geleidelijk aan plaats voor een
zeer uitgestrekt en grotendeels open heidelandschap
dat door de toenmalige bewoners voor allerlei
doeleinden werd gebruikt. Vanaf de negende eeuw
begon de bevolking in de Brabantse Kempen sterk te
groeien en ontstonden op tal van plaatsen nieuwe
nederzettingen. In die tijd lagen de meeste van
deze nederzettingen verspreid in het landschap
op de hogere dekzandruggen. 9 De resten van deze
nederzettingen liggen tegenwoordig voor een
Op sommige plekken bij de Strijper Aa, zoals hier in de Berken Putten,
is nog een impressie te krijgen van hoe het kleinschalige beekdal-
landschap nog maar honderd jaar geleden een afwisseling was van
soortenrijke graslanden en elzensingels.
inbrabant NUMMER 6 DECEMBER 2011 39

Op deze oude foto uit 1908 is de lokale schaapherder Driek
van Mierlo met zijn schapen op de heide bij Leende te zien.
Opvallend is dat de grond waar de schapen op grazen behoor-
lijk kaal is, maar dat daarachter toch nog bossages te zien zijn.
Waarschijnlijk loopt de kudde hier op één van de vele kampjes
die de Groote Heide rijk was.
40
groot deel in de ondergrond van de akkercomplexen
van Leende, Leenderstrijp en Valkenswaard.
Vanaf de elfde/twaalfde eeuw zijn de
boerderijen steeds meer op de flanken van de
beekdalen gebouwd, een plek waar nu nog veel
inbrabant TIJDSCHRIFT VOOR BRABANTS HEEM EN ERFGOED
dorpen en boerderijen voorkomen. De hogere
zandgronden werden hierbij verlaten en omgezet
in uitgestrekte open akkercomplexen. Laagten
en vennen werden steeds meer opgevuld, waardoor
rond Leende, Leenderstrijp en Bruggerhuizen
vrij vlakke akkercomplexen ontstonden. 10
In het oude landbouwsysteem van de Kempen bestond
een sterke samenhang tussen akkers, graslanden
en heidevelden. Om de akkers te bemesten,
was vee nodig. Dit vee graasde in de beekdalen en
op de heide. Om het vee de winter door te helpen,
was hooi uit de beekdalen nodig. Op de heide
werden plaggen gestoken om in de potstal met
mest te worden vermengd. De Groote Heide was
eigendom van de vrije grondheerlijkheid van

Heeze, Leende en Zesgehuchten. De Kempische
heideschapen, die overdag op de heide geweid
werden, stonden ’s nachts bij de boeren op stal in
hun grote langgevelboerderijen. 11 Bij Leende liep
zo’n veedrift door de oude Veestraat de Groote
Heide op, bij Leenderstrijp door de Heerstraat en
bij Bruggerhuizen door De Dreef. De Veestraat in
Leende is inmiddels verlegd en ligt voor een gedeelte
onder de akkers. Op de Molenheide is de
oude veedrift nog wel herkenbaar.
Op plaatsen waar de grond te intensief werd gebruikt
kon de heide zich niet meer herstellen. Het
dekzand kwam aan de oppervlakte te liggen en
kon bij harde wind gaan verstuiven. Vrijwel het
gehele oostelijke gedeelte van het huidige Leenderbos
bestaat uit stuifzand, te herkennen aan
het sterk geaccidenteerde reliëf, omdat het zand
tot hoge bulten opstoof.
Na de Late Middeleeuwen kwam op de grote
uitgestrekte heide tevens een nieuwe bron van
inkomsten op gang. De Groote Heide bleek bij uitstek
geschikt om valken, en dan met name slechtvalken,
te vangen. De edelen gebruikten valken
destijds voor de jacht en aan het begin van de ze-
Deze foto van de Groote heide laat een complete valkenvangst-
plaats zien, een zogenaamde legge, die aan het begin van de
twintigste eeuw nog in gebruik was. De tobber staat op het
punt de tobhut in te gaan. Goed is te zien hoe uitgestrekt de
heide destijds nog was.
ventiende eeuw waren Valkenswaard, Leende en
Leenderstrijp de woonplaatsen van vele bekende
valkeniers geworden. Valkeniers richtten de jachtvogels
niet alleen af, maar leverden en verzorgden
de valken aan prinsenhoven door heel Europa. Dat
er op de heidevelden van Valkenswaard en Leende
zo’n merkwaardige bedrijfstak kon ontstaan, had
te maken met de trekroute van de valken en het
vrije jachtrecht: de inwoners hadden het recht om
de ‘kleine’ jacht uit te oefenen, het grotere wild
was voor de heer. Door de opkomst van het geweer
in de achttiende eeuw raakte het jagen met valken
steeds meer op de achtergrond en de laatste valkenvangst
op de Groote Heide vond plaats in 1928, enkele
jaren voor het tijdperk van de grootschalige
bosaanplant. 12
inbrabant NUMMER 6 DECEMBER 2011 41

Deze topografische kaart uit 1901 laat het beekdal van de
Tongelreep en het westelijke vochtige dekzandgebied zien
waarop grote uitgestrekte heidevelden waren ontstaan
door het eeuwenlange agrarische gebruik van de inwoners
van Valkenswaard, Leende en Leenderstrijp. (Bron: Grote
Historische Topografische Atlas ± 1905 (Tilburg 2005))
Eerste kleinschalige bebossing
(1860-1932)
De aanleg van de Staatsbossen zou niet de eerste
aanzet tot bebossing zijn op de Groote Heide. Aan
het begin van de negentiende eeuw ontstonden al
de eerste initiatieven om de stuifzanden en heideterreinen
te ontginnen voor bos of landbouw. Het
ging daarbij om kleinschalige ontginningen. Grootschalige
ontginningen waren cultuurtechnisch nog
niet mogelijk. In 1832 kunnen we daar, afkomstig
uit de Tabel van Klassificatie der grondeigendommen,
de volgende waarneming bij noteren: ‘Ruim
3100 bunder [hectare] ongecultiveerde heidegrond
bevindt zich binnen deze gemeente [Leende], waarvan
1/40 gedeelte eenige waarde bezit en alzoo
geschikt is om bebouwd te worden; het overige
is van geene ontginning vatbaar.’ 13 Wanneer we
dus met de ogen uit die tijd kijken, kon slechts 77,5
hectare (ha) van de Groote Heide gebruikt worden
voor landbouw of bebossing. Vermoedelijk
ging het om de westrand van de akkercomplexen
van Leende en Leenderstrijp. De grond is daar van
nature iets lemiger en de nieuwe ontginning kon
daar gemakkelijker bij de akkers worden toegevoegd.
Toen later de technieken verbeterden
bleef een grootschalige ontginning echter ook uit.
Dat de particuliere heide- en stuifzandontginning
aan het einde van de negentiende eeuw niet op
gang kwam, had vooral te maken met het gebrek
aan initiatieven, die voldoende geld hadden om in
de eerste plaats de grond aan te kopen en in de
tweede plaats de ontginning uit te voeren. Het
bleef dus bij kleinschalige ontginningen, die maar
langzaam op gang kwamen. In 1860 werd langs
de zuidoostrand van het huidige Langbosch een
honderd meter lange strook grove den aangelegd.
Het bos diende de bouw- en graslanden tegen
inwaaiend zand te beschermen. In 1910 en 1920
werd het Langbosch met een soortgelijke strook
in zuidwestelijke richting uitgebreid om de ontginningen
rond Gastel te beschermen. Ook op de
Molenheide, de Vetersberg en de heideterreinen
rond het Goor werd heide in bos omgezet. 14
Landschap van de Staatsbossen
(1932-1965)
De grootschalige heideontginningen konden echter
pas aanvangen nadat aan het einde van de negentiende
eeuw de heide haar klassieke functie binnen
het agrarische cultuurlandschap verloren had en
de kennis voor heideontginning was toegenomen.
Tegelijkertijd ontstond een grote vraag naar grove
den om de mijngangen in de steenkolenmijnen in
Limburg te stutten. De industriële ontwikkeling
was in volle gang en de vraag naar steenkool werd
steeds groter. Dennen leveren het beste mijnhout,
omdat het lang voordat het doorbreekt door
kraken de mijnwerkers al voor instortingsgevaar
waarschuwt. 15 Deze ontwikkelingen leidden er
toe dat veel zandgronden beplant werden met
naaldbossen. Vanuit de overheid werd daarvoor
in 1899 speciaal een rijksdienst opgericht, onder
de naam ‘Staatsbosbeheer’, waaraan de bemoeienis
van de Staat met de bebossing van stuifzanden
en heidevelden toevertrouwd werd. Maar ook
Staatsbosbeheer legde eerst prioriteiten bij andere
gebieden. En toen ze halverwege de jaren
twintig initiatief toonde, bleek de heidegrond te
duur voor ze en werd de Groote Heide weer in de
wacht gezet.
In de jaren 1925-1927 werden namelijk de eerste
pogingen gedaan om de Groote Heide voor
bebossing aan te kopen. Hierbij was bij Staatsbosbeheer
het oog gevallen op de hoger gelegen
heide- en stuifzandgronden met een totale
grootte van 880 ha. De eigenaar was baron Gilles
de Pélichy uit Brugge, die begin 1900 het complex
inbrabant NUMMER 6 DECEMBER 2011 43

Op de Molenheide heeft Staatsbosbeheer een gedeelte van het bos
verwijderd, zodat het stuifzand weer kan verstuiven. Oorspronkelijk
was het gehele oostelijke gedeelte van het Leenderbos in verstuiving
en was het door mensen bijna niet te stoppen.
44
had gekocht van de heer van Heeze en Leende.
De baron had met 250 gulden per ha echter een
te hoge vraagprijs om de koop door te laten gaan.
In de jaren daarna nam de economische crisis een
vogelvlucht en nam de werkloosheid hand over
hand toe. Voor de omliggende gemeenten Eindhoven,
Helmond, Geldrop, Mierlo, Valkenswaard
en Waalre werd het daardoor steeds moeilijker
om de talrijke werklozen aan het werk te helpen.
Daarom viel wederom de aandacht op het grote
heidecomplex, zodat het voor centrale werkver-
inbrabant TIJDSCHRIFT VOOR BRABANTS HEEM EN ERFGOED
schaffing kon dienen. In 1931 kon alsnog 1209 ha
aangekocht worden voor gemiddeld 150 gulden
per ha. De gronden werden toegevoegd aan de
Houtvesterij Eindhoven en gingen verder onder
de naam ‘Boschwachterij Leende’. Vijf jaar later
werd de boswachterij verder uitgebreid met een
aankoop van 383 ha voor een gemiddelde prijs van
130 gulden per ha. 16
De aankopen zorgden ervoor dat Staatsbosbeheer
in slechts vijf jaar tijd het gehele westelijke
vochtige dekzandgebied, het centrale droge dekzandgebied
en het centrale stuifzandgebied in
bezit kreeg. Daarnaast was een groot gedeelte
van het zuidelijke dekzand- en stuifgebied ook eigendom
van Staatsbosbeheer. Het akkercomplex
van het oostelijke vochtige dekzandgebied bleef
volledig in het bezit van de boeren van Leende en
Leenderstrijp. Dat gold ook voor de beekdalen

van de Tongelreep en de Strijper Aa. Deze gronden
pasten in die periode niet bij de doelstelling
die Staatsbosbeheer had, namelijk de bebossing
van stuifzanden en heidevelden. Pas na de Tweede
Wereldoorlog zou de doelstelling veranderen en
zou Staatsbosbeheer ook gronden aankopen in de
andere deelgebieden van het huidige Leenderbos.
Start van de staatsbebossing
Begin 1932 begonnen de houtvesters met de opname
van het aangekochte terrein en op 20 juni
1932 kon een kleine ploeg werklozen uit de gemeente
Helmond beginnen met de voorbereidende
werkzaamheden van de heideontginning. De
maand daarop werd het aantal tewerkgestelden
opgevoerd tot ruim driehonderd man. De werklozen
hadden een werkweek van vijftig uur. Het
basisloon was vastgesteld op 24 cent per uur met
daarbovenop een eventuele toeslag van de eigen
gemeente van de tewerkgestelde. De eerste acht
jaar ging men voortvarend van start en tot 1940
werd in totaal 1.165.370 gulden aan lonen uitgekeerd.
Goed voor meer dan 4 miljoen arbeidsuren.
De kosten van het grondwerk liepen daarmee
uiteen van 300 tot 600 gulden per ha, oftewel tussen
de 1250 en 2500 arbeidsuren per ha. 17 Staatsbosbeheer
betaalde het loon van de werklozen in de
foto boven: Op deze foto staan een aantal van de werkloze arbeiders
met jongens die het planten verzorgen. De kleine jongens hebben plant-
soen in de handen, de grote jongens een schop. foto onder: De boomloze
omgespitte heide wordt door twee arbeiders aangeplant met één of
tweejarig plantsoen. Waarschijnlijk wordt hier grove den aangeplant.
inbrabant NUMMER 6 DECEMBER 2011 45

46
inbrabant TIJDSCHRIFT VOOR BRABANTS HEEM EN ERFGOED

Een weergave van de houtvesterskaart, waarin de
vakken werden ingetekend en het jaar van aanplant
werd opgeschreven. Tevens werden de toekomstige
ontginningswegen al aangegeven op de kaart. De
ontginningswegen scheidden de bosvakken van elkaar.
Elk vak kreeg een nummer tussen 1 en 183 en werd
daarna opgedeeld in compartimenten die werden
aangeduid met letters. Zo werd bijvoorbeeld vak 73,
ten noorden van het Klein Hasselsven, door de jaren
heen opgedeeld in 73 a t/m g. Langs de compartimen-
ten werden ook weer wegen aangelegd. Deze wegen
komen nog bovenop de 100 km aan ontginningswegen.
Niet alle geplande vakken en wegen
zijn uitgevoerd. Zo werd het gebied van de Hasselsvennen
in de vakken 89, 90, 101, 102 en 103 verdeeld en de we-
gen waren al op kaarten ingetekend, maar uiteindelijk
werden ze niet aangelegd, omdat het gebied als na-
tuurreservaat werd aangewezen. Ook de Groote Heide
werd in vijf vakken opgedeeld, van vak 160 tot 164, en
hier werden zelfs de wegen al aangelegd. Tot aanleg
van bospercelen is het echter nooit gekomen.
betaalkeet aan de Valkenswaardseweg uit. De
rechthoekige, eenlaagse keet werd gebouwd in
1932-1933 en staat nog steeds op dezelfde plek.
Tegenwoordig is het zelfs een rijksmonument. 18
Elke ochtend reden de arbeiders vanaf hun woonplaats
met twee grote bussen en volgbussen naar
de Groote Heide. Aanvankelijk begonnen de werklozen
met het spitten van de bodem tot een diepte
van ongeveer 40 cm. De harde grondlaag onder de
heide moest namelijk worden gebroken. Naarmate
de banken en harde lagen tot een grotere
diepte voorkwamen, werd dieper bewerkt, soms
tot een diepte van anderhalve meter. Daarnaast
werd een groot aantal percelen aan de westzijde
van de boswachterij geëgaliseerd, zodat de bovengrondse
afvoer van het regenwater bevorderd
werd. Tussen 1932 tot 1939 werd per jaar 74 tot 177
ha bewerkt. Bij de heideontginning is daarmee in
totaal ongeveer zes miljoen kubieke meter heide-
grond omgespit. Om het verstuiven van de gespitte
gronden te voorkomen, werden op uitgemeten
afstanden heidezoden gezet. In het begin gaf dit
het gewenste resultaat, maar toen de bewerkte
oppervlakte zich uitbreidde, kon het verstuiven
niet meer belet worden. De arbeiders legden
daarom de bovenste steek grond ondersteboven
op de gespitte laag, zodat het verstuiven daarmee
afnam. 19
In één vaste en één tijdelijke kwekerij, met een gezamenlijke
oppervlakte van 15 ha, werd éénjarig
aangekocht plantsoen geplant, om later als twee-
of meerjarig materiaal te worden uitgeplant. 20 De
heidegronden waren arm aan voedingstoffen en
mede daardoor werd veel grove den aangeplant.
De grove den is namelijk een boomsoort die weinig
eisen stelt aan de hoeveelheid voedingstoffen in
de bodem. 21
Kronkelende boswegen
Gelijktijdig met het spitten werden wegen aangelegd.
Normaal gesproken was dat een dambordpatroon
van haaks elkaar kruisende wegen, maar
het Leenderbos wijkt af van andere naaldhoutbebossingen
in de streek en in Nederland. Het dambordpatroon
werd namelijk niet toegepast. Alle
wegen verlopen bochtig en geen enkel bosvak is
vierkant. Daardoor kent het gebied een bijzondere,
onregelmatige verkaveling. De reden waarom
dit zo gedaan is, is niet meer bekend, maar waarschijnlijk
was het de voorkeur van de eerste houtvester.
Het aanleggen van de ontginningswegen
moet voor de ontginners een behoorlijk karwei
geweest zijn, want zij hebben in totaal 100 km aan
ontginningswegen aangelegd.
In 1937-1938 werd de Krommeweg, ook wel de
Klinkerweg genoemd, verhard met dubbele klinkerkeien
om de werklozen dichter bij de werkzaamheden
te brengen. De bestrating was ongeveer
drie meter breed. Tot die tijd reden de bussen naar
de provinciale weg en moesten de arbeiders verder
lopen. Doordat de werkzaamheden steeds verder
van de provinciale weg af plaatsvonden, werd
inbrabant NUMMER 6 DECEMBER 2011 47

foto boven: Langs de productiebossen werden brandsingels met berk aan-
geplant om te voorkomen dat het vuur zich te snel door het gebied kon
verspreiden. Dit is de brandsingel langs de Bruggerdijk. foto rechts: In het
Leenderbos werd in drie perioden een aantal natuurreservaten aangewezen.
De eerste keer was bij het begin van de ontginningen in 1933, de tweede
keer in 1939 en de laatste keer in 1952. In totaal werd 360 ha aangewezen als
natuurreservaat.
48
het tijdsverlies door het lopen te groot. 22 Langs
de Kluizerweg in het Leenderbos lag de parkeerplaats
waar de bussen stopten en waarvandaan
de arbeiders naar hun bestemming moesten lopen.
De afmetingen van de parkeerplaats waren 15
bij 50 m. 23 Tegenwoordig zijn de restanten van de
parkeerplaatsen opgeruimd en is deze niet meer
inbrabant TIJDSCHRIFT VOOR BRABANTS HEEM EN ERFGOED
herkenbaar. In 1964 werd de Kromme Weg van een
asfaltlaag voorzien. 24
Langs de meeste doorgaande boswegen werden
smalle loofhoutsingels aangelegd, die bestonden
uit vier rijen berk. Ze waren bedoeld als brandwering
en de gemiddelde breedte was ongeveer 5
meter. Plaatselijk werden deze singels doorplant
met douglas, Japanse lariks en inlandse eik. De
singels werden niet in één keer over de volledige
lengte aangeplant, maar gefaseerd door dat gelijk
uit te voeren met de inplant van de aangrenzende
bosvakken. 25 Door plaggen en spitten werd de
grond onder de berken kaal gehouden. 26
Verschillen in bodemkwaliteit
De bodems in het westelijke vochtige dekzandgebied
waren zo nat dat de werklozen een stelsel van

inbrabant NUMMER 6 DECEMBER 2011 49

afwateringsloten dienden te graven. Dit gebeurde
al vrij vroeg in de bebossingsperiode. Als we de
ontginningswerkzaamheden in de tijd volgen, zullen
de eerste sloten gegraven zijn in 1933/1934. Men
begon daarmee in het noorden van het gebied bij
de Valkenswaardseweg. De jaren daarna zakten
de arbeiders af naar het zuidoosten en in 1939
was de Bruggerdijk bereikt. De sloten waterden
af op een kanaaltje ten oosten van de Tongelreep,
dat al eerder ten behoeve van een vloeiweidesysteem
was gegraven.
Door het verschil in bodemkwaliteit en waterhuishouding
werd door Staatsbosbeheer verschillend
omgegaan met de bebossing van het westelijke
vochtige dekzandgebied enerzijds en het centrale
droge dekzandgebied en het centrale stuifzandgebied
anderzijds. Niet alleen werden sloten
gegraven voor ontwatering, maar ook de soorten
bomen die werden geplant verschilden. De twee
centrale zones waren zo droog en voedselarm
dat daar hoofdzakelijk pinus-soorten werden
geplant. Voor het merendeel werd daarom grove
den aangeplant, maar ook Corsicaanse den, Oostenrijkse
den en Weymouthden werden gebruikt. In
het westelijke vochtige dekzandgebied werden
ook veel densoorten aangeplant, maar de betere
Op deze kaart is goed te zien dat rond 1900 nog maar
een klein gedeelte van het onderzoeksgebied bebost
is geweest (donkergroen). Tussen de jaren 1932 en
1940 werd echter een derde omgespit en ingeplant
voor de bosbouw (groen/geel). Na de Tweede Wereld-
oorlog werd nog maar een klein gedeelte in het zuiden
van het gebied van heide naar bos getransformeerd
(oranje/rood). Spontane bosopslag was tussen de
jaren zestig van de vorige eeuw en 2010 verantwoor-
delijk voor de laatste bosuitbreiding (rood). (Bron:
Strootman Landschapsarchitecten, 2011)
groeiomstandigheden maakten ook de aanplant
van fijnspar en sitkaspar, Japanse en Europese
lariks en douglas mogelijk. Eiken, en dan voornamelijk
Amerikaanse eik, werd als loofboom in een
aantal vakken aangeplant.
Nadat de Tweede Wereldoorlog was uitgebroken,
waren al snel geen vervoersmiddelen meer beschikbaar
om de tewerkgestelden te vervoeren.
Alleen een klein aantal werklozen uit de naaste
omgeving bleef nog aan het werk, omdat zij met
de fiets de afstand konden afleggen. In november
1940 werd de werkverschaffing definitief stopgezet.
In 1941 werd vervolgens nog bijna 60 ha naaldbos
aangeplant door lokale medewerkers. In een
periode van slechts negen jaar tijd was daarmee
ruim 900 ha woeste grond omgezet in productief
naaldbos. 27
Vroege natuurreservaten
Verschillende delen van de Groote Heide werden
vrijgehouden van bebossing, omdat ze in de jaren
dertig door een commissie als natuurreservaat
waren aangewezen. Deze commissie bestond uit
prof. Wevers, prof. Brouwers, dr. Van Oordt en dr.
Thijssen en selecteerde gebieden met een zeldzame
flora en fauna en gebieden met een uitzonderlijke
geologische situatie. In 1933 werden met die
reden het Zwartbroek, de Galberg, het Laagveld,
het Klein Hasselsven, het Hoefven, het Klotterven
en het Dorven aangewezen. Daarmee was in
die periode ruim 50 ha van bebossing gevrijwaard.
In 1939 kwamen daar de Hasselsvennen, de Kraanvennen,
de Klotvennen en het Biesven nog bovenop.
Nog later werd ook nog het gebied rond de Vetersberg
toegevoegd. Daarmee kwam het totale areaal
van beschermde natuurreservaten op 140 ha. 28 Enkele
natuurreservaten werden op de valreep van bebossing
gered. De Hasselsvennen is daar een voorbeeld
van. Op diverse plekken zijn daar nog sporen
te zien van voorbereidende grondwerkzaamheden
uit 1935, in de vorm van greppels en walletjes. 29
In 1952 verenigde het Ministerie van Landbouw,
Visserij en Voedselvoorziening het Biesven, het
inbrabant NUMMER 6 DECEMBER 2011 51

52
Klein en Groot Kraanven en de Klotvennen tot één
groot staatsnatuurmonument. 30 Het is het laatste
grote restant van de Groote Heide en tegenwoordig
draagt dit gebied dan ook de naam van zijn grotere
voorganger. Ook hier waren de doorgaande
ontginningswegen al aangelegd. De verdeling in
vakken door zijwegen was echter nog niet gebeurd.
Einde van heidebebossingen
Nadat in 1940 de werkverschaffing was stopgezet
en in 1941 de laatste hectares werden aangeplant,
werd nog maar weinig nieuw naaldbos aangelegd.
De gronden die na de Tweede Wereldoorlog werden
ontgonnen, zijn allemaal in vrij bedrijf uitgevoerd.
In 1965 kwam de ontginning definitief tot
inbrabant TIJDSCHRIFT VOOR BRABANTS HEEM EN ERFGOED
Op de voorgrond is heide bij het Klein Hasselsven
te zien met aangeplante jeneverbesstruwelen.
Op de achtergrond de grove dennen, zoals ze
door Staatsbosbeheer als productiebos zijn
aangeplant: in rijtjes, met een grote hoogte-
diameterverhouding en met weinig takaanzet.
een einde, doordat de vraag naar naaldhout verdween.
31 Door het sluiten van de mijnen stortte de
mijnhoutmarkt in. Recreatie en natuur kwamen
opzetten en de doelstellingen voor het Leenderbos
werden bijgesteld. Toen houtproductie het
voornaamste doel was, werd voor lariks een vel-

lingsleeftijd gebruikt van dertig jaar. Voor ander
naaldhout en loofhout was een vellingsleeftijd
van vijftig jaar gebruikelijk, voor douglas zestig
jaar. Door deze vastgestelde vellingsleeftijden
zag het bos er monotoon uit. Voor ‘de belangen
van recreatie en het landschapsschoon’, zo formuleerde
Staatsbosbeheer, moest deze gelijkjarigheid
aan het einde van de jaren zestig worden
doorbroken en werd een kapregeling van dertien
leeftijdklassen opgesteld. Daarbij werd uitgegaan
van een gemiddelde vellingsleeftijd van
zeventig jaar. De werkelijke vellingsleeftijd kon
echter ver beneden of ver boven het gemiddelde
liggen. Tevens werden plannen gemaakt om het
bosbeeld te verlevendigen door singels en levenskrachtige
bomen en boomgroepen in randen en
hoeken te sparen. 32 De kapregeling is inmiddels
weer door Staatsbosbeheer losgelaten en tegenwoordig
wordt geïntegreerd bosbeheer, waarbij
houtproductie, natuur en recreatie alle drie even
belangrijk zijn, in het Leenderbos toegepast.
Toekomst van het Leenderbos
Het Leenderbos en de Groote Heide zijn voor Natura
2000 een belangrijke schakel met unieke ecologische
habitats, daarnaast heeft het Leenderbos
een rijke cultuurhistorische gelaagdheid, is landbouw
een belangrijke drager in de beekdalen, liggen er
‘natte natuurparels’ van het Waterschap en is het een
belangrijk recreatief uitloopgebied voor omliggende
dorpen en steden. Staatsbosbeheer en Waterschap
De Dommel hebben daarom een integraal plan laten
maken waarin al deze ambities worden gerealiseerd.
Staatsbosbeheer heeft daarbij verder aangegeven
dat de historische ontwikkeling in het gebied als
uitgangspunt genomen moet worden voor het
zoeken naar die samenhang. 33
Strootman Landschapsarchitecten heeft om die
reden gekozen om in het ontwerp – naast het
herstellen van de natte heide, het terugbrengen
van de vele vennen en het omvormen van naald- naar
loofbossen – een ode aan de voormalige productiebossen
te brengen. De typische kenmerken van de
Staatsboswachterijen zijn op dit moment niet populair
in Nederland. Ze worden vaak als saai en rechtlijnig
beschouwd, verdampen te veel water, zijn te
gelijkjarig en ecologisch van te weinig betekenis.
Toch is door de landschapsarchitecten gekozen om
de mooiste en meest karakteristieke stukken
Staatsbos in het Leenderbos te koesteren als monumenten.
Ze verwijzen naar een belangrijke periode
uit de geschiedenis van het gebied: de planmatige
ontginning van de heide door bosbouw. Het is jong
cultuurhistorisch erfgoed, dat binnen Nederland
in hoog tempo wordt omgevormd naar loofbos en
zodoende als naaldbos verdwijnt. De ontwerpers
vinden het daarom van historisch belang om een
deel van deze productiebossen te behouden als
herinnering. Ook de betaalkeet en andere gebouwen
die tot de tijd van de bosontginning behoren,
worden behouden als waardevolle elementen van
de bosbouwgeschiedenis. 34
De Staatsbosmonumenten zullen op verschillende
manieren door Staatsbosbeheer worden beheerd.
In één Staatsbosmonument mogen bomen zo groot
en oud mogelijk worden: hier is ruimte voor machtige
douglassen en grootse dennen. In een ander Staatsbosmonument
zal juist de typische beheervorm van
de coulissenkap of andere typische vormen van het
beheer van productiebossen worden toegepast. Bij
coulissenkap worden er strookgewijs banen geveld
in het bos waarbij de breedte van deze stroken ongeveer
gelijk is aan die van de stroken waarop de bomen
blijven staan. De open stroken worden aangeplant.
Na een aantal jaren worden de oude stroken geveld
en opnieuw aangeplant. 35
Tussen de strakke structuur van de naaldbossen
en de lossere vormen van het natuurlijke loofbos
moet, volgens Strootman Landschapsarchitecten,
zo een boeiend contrast ontstaan. Het aantal
vakken dat tot mooie bosmonumenten wordt
uitgeroepen, is beperkt en creëert daardoor uiteindelijk
zijn eigen zeldzaamheid. Daarmee zal de
waarde die men aan deze bossen hecht in de toekomst
vanzelf stijgen. De overige bossen zullen
worden omgevormd naar loofbossen. 36
inbrabant NUMMER 6 DECEMBER 2011 53
Tip
Een volledig gean-
noteerde versie
van dit artikel, in-
clusiefliteratuur- lijst, is terug te
vinden op de web-
sites www.tijd
schriftinbrabant.nl
en www.thuisin
brabant.nl.
Tevens is door
Staatsbosbeheer
en Strootman
Landschaps-
architecten het
inrichtingsplan in
boekvorm uitge-
bracht onder de
titel Leenderbos
& Groote Heide;
Inrichtingsplan,
waarin niet alleen
het ontwerp vol-
ledig wordt uitge-
legd, maar ook de
andere perioden
uit de landschaps-
biografie aan bod
komen.

Literatuur en noten
54
Literatuur
Anoniem, Tabel van Klassificatie der grondeigendommen
(’s-Hertogenbosch 1832)
Arts, N., De kwaliteit en de toekomst van archeologische
en cultuurhistorische objecten in de boswachterij
Leende e.o., provincie Noord-Brabant (Tilburg 1987)
Berendsen, H.J.A., ‘Holoceen’, in: H.J.A. Berendsen,
De vorming van het land; inleiding in de geologie en
geomorfologie (Utrecht 2004)
Berendsen, H.J.A., ‘College 03-6 Geol Eemien-Weichsel’,
op: Cd-rom, bij: H.J.A. Berendsen, De vorming van het
land (Utrecht 2005)
Dirkx, G.H.P. en H. Kleijer, De bodemgesteldheid, vegetatie
en bodemgeschiktheid van boswachterij Leende en
Baronie Cranendonck (Wageningen 1988)
Findhammer, J., Beschrijvingen Archeologische Monumenten
(AMK); Cultuurhistorische waardenkaart 2005
(’s Hertogenbosch 2006)
Iven, W. en T. van Gerwen, Lind dè is de sgonste plats;
natuur en landschap van Leende, een Oost-Brabants
dorp (g.pl. 1974)
Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed, Archisdatabase
(Amersfoort april 2010-versie)
Rijks Geologische Dienst, Eindhoven Oost (51 0);
Toelichtingen bij de Geologische kaart van Nederland
1:50.000 (Haarlem 1973)
Spek, Th., ‘Plaggenbodems en plaggenlandbouw’, in:
Th. Spek, Het Drentse esdorpenlandschap; een
historisch-geografische studie (Utrecht 2004)
Smetsers, F. De geschiedenis van het Leenderbos;
historisch onderzoek naar het beheer van bossen en
natuurterreinen (Wageningen 1991)
inbrabant TIJDSCHRIFT VOOR BRABANTS HEEM EN ERFGOED
Staatsbosbeheer, Beheersplan voor de periode 1991-2001;
Leende (Roermond 1990)
Staatsbosbeheer, Boschwachterij Leende: bestandslegger;
opgemaakt en bijgewerkt tot september 1950
(Leende 1950)
Staatsbosbeheer, Beheersplan voor de boschwachterij
“Leenderbos” voor de periode 1 augustus 1967 - 1 augustus
1991 (Utrecht/’s Hertogenbosch 1968)
Strootman Landschapsarchitecten, Leenderbos &
Groote Heide; Inrichtingsplan (Amsterdam 2011)
Vangheluwe D. en Th. Spek, ‘De laatmiddeleeuwse transitie
van landbouw en landschap in de Noord-Brabantse
Kempen’, in: Historisch-Geografisch Tijdschift 26 (2008)
Vorstermans, J.T., ‘Het Leenderbos; een veranderend
landschap’, in: Philip Bossenbroek, Jan Hermans, et al,
Het land van Peel en Maas; natuurgebieden in Zuidoost-
Nederland (Roermond 1996)

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
1 1
12
13
14
15
16
17
18
Noten
Een complete omschrijving van de ontwikkelingsopgaven
voor SBB is te vinden in Strootman
2011, 4-6
Zie voor de uitgebreide versie van de landschapsbiografie
Horst en Spek 2011 en voor de
beknopte versie Horst en Spek in Strootman
2011, 8-45
Rijks Geologische Dienst 1973, 15; In oudere
literatuur wordt de Roerdalslenk nog benoemd
als Centrale Slenk, maar dit is aangepast om
verwarring te voorkomen met de Centrale
Noordzeeslenk.
Berendsen 2005, dia 12; Berendsen 2004,
220-221
Iven en Van Gerwen 1974, 22; mondelinge mededeling
van geoloog Jan Broertjes op 1 juni 2010
tijdens een veldexcursie in Leende.
Database van de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed,
2010, waarnemingnummers 14159 en 14219
Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed, 2010, waarnemingnummers
14159 en 14219; Findhammer,
2006, 181 (CAA 57E-014)
Brief van G.A.C. Beex van de Rijksdienst voor
het Oudheidkundig Bodemonderzoek aan
Houtvesterij ’s Hertogenbosch op 4 oktober
1967 in het Natuurwetenschappelijk Archief van
Staatsbosbeheer Regio Zuid in Tilburg.
Vangheluwe en Spek 2008, 1-23
Spek 2004b, 747-748
Op geen enkele oude kaart wordt melding gemaakt
van schaapskooien en ook de Oorspronkelijk
Aanwijzende Tafel (OAT) bij de kadasterkaart
uit 1832 geeft geen meldingen van
schaapskooien in het gebied.
Arts 1987, 51-57
Anoniem 1832
Staatsbosbeheer 1990, 8; Smetsers 1991, 34
Iven en Van Gerwen, 1974, 76
Staatsbosbeheer, 1950
Staatsbosbeheer, 1950
Extract uit de Objecten Data Bank (ODB), monumentennr.
522683
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
Iven en Van Gerwen, 1974, 76-77; Staatsbosbeheer,
1950
Staatsbosbeheer, 1950
Vorstermans, 1996, 59
Staatsbosbeheer, 1950
Arts, 1987, 57
Staatsbosbeheer, 1968, 22
Smetsers, 1991, 107
Vorstermans, 1996, 59
Staatsbosbeheer, 1950
Smetsers, 1991, 67
Hootsmans en Wallis de Vries, 1985, 12-13
Staatsbosbeheer, 1968, 51
Iven en Van Gerwen, 1974, 77
Staatsbosbeheer, 1968, 12, 71, 84
Strootman 2011, 66; het complete inrichtingsplan
voor het Leenderbos en de Groote Heide is
te lezen in Strootman 2011, 64-103
Strootman 2011, 68 en 84
Strootman 2011, 90
Strootman 2011, 68 en 84
inbrabant NUMMER 6 DECEMBER 2011 55