principe, bescherming en onderhoud van de installatie - FFC
principe, bescherming en onderhoud van de installatie - FFC
principe, bescherming en onderhoud van de installatie - FFC
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
Fonds voor Vakopleiding in <strong>de</strong> Bouwnijverheid<br />
MODULair hanDBOEk cEntraLE VErwarMing<br />
MODULE 2.2<br />
Warmtetransport:<br />
<strong>principe</strong>, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong><br />
<strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong>
MODULAIR HANDBOEK CENTRALE VERWARMING<br />
2.2 - Warmtetransport:<br />
<strong>principe</strong>, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong><br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
FONDS VOOR VAKOPLEIDING IN DE BOUWNIJVERHEID (FVB)<br />
Koningsstraat 45 – B-1000 Brussel<br />
Tel.: +32 2 210 03 33 – Fax: +32 2 210 03 99<br />
Website: www.<strong>de</strong>bouw.be - E-mail: info@fvbffc.be
@ Fonds voor Vakopleiding in <strong>de</strong> Bouwnijverheid, Brussel, 2005.<br />
Alle recht<strong>en</strong> <strong>van</strong> reproductie, vertaling <strong>en</strong> aanpassing on<strong>de</strong>r e<strong>en</strong><strong>de</strong>r welke vorm, voorbehoud<strong>en</strong> voor alle land<strong>en</strong>.<br />
D/2005/1698/08<br />
2
Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
Voorwoord<br />
Situering<br />
Er bestaan al verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> uitgav<strong>en</strong> voor <strong>de</strong> c<strong>en</strong>trale verwarming,<br />
maar <strong>de</strong> meeste zijn niet praktisch gericht of verou<strong>de</strong>rd. Daarom is <strong>de</strong><br />
vraag naar e<strong>en</strong> praktisch gericht handboek zeer groot.<br />
Het “Modular handboek C<strong>en</strong>trale Verwarming” werd geschrev<strong>en</strong> in<br />
opdracht <strong>van</strong> het FVB (Fonds voor Vakopleiding in <strong>de</strong> Bouwnijverheid),<br />
on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> stuw<strong>en</strong><strong>de</strong> kracht <strong>van</strong> Roland Debruyne, ere-voorzitter UBIC<br />
(beroepsorganisatie <strong>van</strong> <strong>de</strong> installateurs voor c<strong>en</strong>trale verwarming) <strong>en</strong><br />
met <strong>de</strong> steun <strong>van</strong> <strong>de</strong> Bouwunie (De Vlaamse KMO-bouwfe<strong>de</strong>ratie).<br />
Bepaal<strong>de</strong> on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>l<strong>en</strong> die geme<strong>en</strong>schappelijk zijn voor <strong>de</strong> reeks handboek<strong>en</strong><br />
“De sanitair installateur” (uitgave FVB) werd<strong>en</strong> in overleg met<br />
<strong>de</strong> redactie <strong>van</strong> voornoemd handboek op elkaar afgestemd.<br />
E<strong>en</strong> aantal kracht<strong>en</strong> uit het on<strong>de</strong>rwijs, VIZO, Syntra <strong>en</strong> <strong>de</strong> bedrijv<strong>en</strong><br />
sloeg<strong>en</strong> <strong>de</strong> hand<strong>en</strong> in elkaar <strong>en</strong> vorm<strong>en</strong> het redactieteam.<br />
Dit naslagwerk is opgebouwd uit verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> modules <strong>en</strong> boek<strong>de</strong>l<strong>en</strong>,<br />
gebaseerd op <strong>de</strong> modulaire opleidingsstructuur uitgewerkt door<br />
<strong>de</strong> Di<strong>en</strong>st Beroepsopleiding <strong>van</strong> het <strong>de</strong>partem<strong>en</strong>t On<strong>de</strong>rwijs. Deze opleidingsstructuur<br />
is op zijn beurt afgeleid <strong>van</strong> het beroepsprofiel.<br />
Zo vind<strong>en</strong> we boek<strong>de</strong>l<strong>en</strong> die zich meer gaan richt<strong>en</strong> naar het niveau<br />
<strong>van</strong> uitvoer<strong>de</strong>r (monteur), terwijl an<strong>de</strong>re boek<strong>de</strong>l<strong>en</strong> zich eer<strong>de</strong>r gaan<br />
richt<strong>en</strong> naar het niveau <strong>van</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong>sme<strong>de</strong>werker (technicus) of<br />
leidinggev<strong>en</strong><strong>de</strong> (installateur). De actuele structuur met modules <strong>en</strong><br />
boek<strong>de</strong>l<strong>en</strong> is terug te vind<strong>en</strong> in <strong>de</strong> verzamelmap, <strong>en</strong> zal aangepast<br />
word<strong>en</strong> aan <strong>de</strong> noodzaak <strong>van</strong> <strong>de</strong> opleiding <strong>en</strong> aan <strong>de</strong> vernieuwing <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> techniek<strong>en</strong>.<br />
In het naslagwerk wordt tekst zoveel mogelijk afgewisseld met afbeelding<strong>en</strong>.<br />
Hierdoor krijgt <strong>de</strong> lezer het leermateriaal meer visueel aangebod<strong>en</strong>.<br />
Om goed aan te sluit<strong>en</strong> aan <strong>de</strong> realiteit <strong>en</strong> bij <strong>de</strong> <strong>principe</strong>s <strong>van</strong> compet<strong>en</strong>tieler<strong>en</strong>,<br />
is e<strong>en</strong> praktijkgerichte beschrijving het uitgangspunt <strong>van</strong><br />
elk on<strong>de</strong>rwerp. In <strong>de</strong>ze boek<strong>de</strong>l<strong>en</strong> zal m<strong>en</strong> echter ge<strong>en</strong> praktijkoef<strong>en</strong>ing<strong>en</strong><br />
terugvind<strong>en</strong>; het is immers ge<strong>en</strong> schoolboek.<br />
3<br />
Voorwoord
Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
Opleidingsonafhankelijk<br />
E<strong>en</strong> geïntegreer<strong>de</strong> aanpak<br />
Redactie<br />
Coördinatie Patrick Ut<strong>en</strong><br />
Het naslagwerk werd zodanig ontwikkeld, dat het voor verschill<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
doelgroep<strong>en</strong> toegankelijk is.<br />
We strev<strong>en</strong> naar e<strong>en</strong> doorlop<strong>en</strong><strong>de</strong> opleiding: zo kan e<strong>en</strong> leerling <strong>van</strong><br />
e<strong>en</strong> school, e<strong>en</strong> cursist <strong>van</strong> e<strong>en</strong> midd<strong>en</strong>standsopleiding, e<strong>en</strong> werkzoek<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
in opleiding of e<strong>en</strong> verwarmingsmonteur die w<strong>en</strong>st bij te blijv<strong>en</strong>,<br />
gebruik mak<strong>en</strong> <strong>van</strong> dit naslagwerk. Ook e<strong>en</strong> installateur, die bepaal<strong>de</strong><br />
techniek<strong>en</strong> terug wil opfriss<strong>en</strong>, vindt hier zijn/haar gading.<br />
Duurzaam installer<strong>en</strong> zal geïntegreerd word<strong>en</strong> in <strong>de</strong> leerstof.<br />
Om overlapping te voorkom<strong>en</strong>, is ervoor gekoz<strong>en</strong> om binn<strong>en</strong> elk boek<strong>de</strong>el<br />
e<strong>en</strong> apart thema toegepaste wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> uit te werk<strong>en</strong>.<br />
Er wordt naar gestreefd om veiligheid, gezondheid <strong>en</strong> milieu zoveel<br />
mogelijk te integrer<strong>en</strong>. Waar nodig zal e<strong>en</strong> apart thema voorzi<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong>.<br />
Hetzelf<strong>de</strong> geldt voor <strong>de</strong>l<strong>en</strong> uit norm<strong>en</strong> <strong>en</strong> WTCB-publicaties die ook<br />
word<strong>en</strong> opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> in <strong>de</strong> boek<strong>de</strong>l<strong>en</strong>.<br />
4<br />
Stefaan Vanthour<strong>en</strong>hout,<br />
FVB-voorzitter.<br />
Werkgroep Paul Adria<strong>en</strong>ss<strong>en</strong>s, Inge De Sae<strong>de</strong>leir, Marc Decat, Gustaaf Flamant,<br />
Eric Maert<strong>en</strong>s, R<strong>en</strong>é Onkelinx, Jacques Rouseu<br />
Tekst<strong>en</strong> Alex D<strong>en</strong>e, Jacques Rouseu, Patrick Ut<strong>en</strong><br />
Tek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> Thomas De Jongh<br />
Contact Voor opmerking<strong>en</strong>, vrag<strong>en</strong> <strong>en</strong> suggesties kan je terecht op volg<strong>en</strong>d<br />
adres:<br />
FVB<br />
Koningsstraat 45<br />
1000 Brussel<br />
Tel.: 02 210 03 33 - Fax: 02 210 03 99<br />
www.<strong>de</strong>bouw.be<br />
Opmerking De gebruikte woningtek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> zijn gebaseerd op <strong>de</strong> maquettes<br />
“K<strong>en</strong>nismaking met <strong>de</strong> bouw”, uitgegev<strong>en</strong> door het FVB, <strong>en</strong> kunn<strong>en</strong><br />
aanvull<strong>en</strong>d gebruikt word<strong>en</strong> om meer inzicht te verwerv<strong>en</strong> in het driedim<strong>en</strong>sionele<br />
<strong>van</strong> e<strong>en</strong> woningtek<strong>en</strong>ing.<br />
Redactie
Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
Inhoudsopgave<br />
VOORWOORD ........................................................................................................................................... 3<br />
REDACTIE ................................................................................................................................................. 4<br />
1 DISTRIBUTIE ......................................................................................................................................... 7<br />
1.1 Principe c<strong>en</strong>trale verwarming .................................................... 7<br />
1.2 Van e<strong>en</strong> op<strong>en</strong> naar e<strong>en</strong> geslot<strong>en</strong> systeem ................................. 7<br />
1.2.1 Inleiding ............................................................................. 7<br />
1.2.2 Het expansievat voor op<strong>en</strong> systeem (op<strong>en</strong> expansievat) .. 8<br />
1.2.3 Het expansievat voor e<strong>en</strong> geslot<strong>en</strong> systeem<br />
(geslot<strong>en</strong> expansievat) ..................................................... 9<br />
1.3 Van natuurlijke circulatie naar pompcirculatie ........................... 11<br />
1.3.1 Natuurlijke circulatie .......................................................... 11<br />
1.3.2 Gedwong<strong>en</strong> circulatie ....................................................... 14<br />
1.3.3 Eis<strong>en</strong> voor cv-<strong>installatie</strong>s ................................................... 15<br />
1.4 Leidingsystem<strong>en</strong> ........................................................................ 17<br />
1.4.1 Verschil tuss<strong>en</strong> twee- <strong>en</strong> éénpijps<strong>installatie</strong>s .................... 17<br />
1.4.2 Installatieschema’s ............................................................ 19<br />
1.5 Isometrische tek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>installatie</strong>s ...................................26<br />
1.5.1 Grondplann<strong>en</strong> ....................................................................26<br />
1.5.2 Inleiding tot isometrisch tek<strong>en</strong><strong>en</strong> ......................................29<br />
1.5.3 Het ass<strong>en</strong>stelsel ................................................................29<br />
1.5.4 Leiding<strong>en</strong> in isometrische projectie ..................................30<br />
1.5.5 Isometrische schema’s ......................................................30<br />
2 AFWERKEN EN BESCHERMEN VAN DE INSTALLATIE ................................................................... 31<br />
2.1 Bescherm<strong>en</strong> <strong>en</strong> isoler<strong>en</strong> <strong>van</strong> leiding<strong>en</strong> ...................................... 31<br />
2.1.1 Bescherm<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> corrosie .............................................. 31<br />
2.1.2 Isoler<strong>en</strong> .............................................................................. 31<br />
2.2 Beproev<strong>en</strong>, spoel<strong>en</strong> <strong>en</strong> afpers<strong>en</strong> <strong>van</strong> nieuwe leiding<strong>en</strong> ............34<br />
2.2.1 Beproev<strong>en</strong> .........................................................................34<br />
2.2.2 Spoel<strong>en</strong> .............................................................................34<br />
2.2.3 Afpers<strong>en</strong> ............................................................................35<br />
2.2.4 Aanbeveling ......................................................................36<br />
2.3 Corrosie <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong> ......................................................... 37<br />
2.3.1 Inleiding ............................................................................. 37<br />
2.3.2 Wat is corrosie? ................................................................38<br />
2.3.3 Slib ....................................................................................40<br />
2.3.4 Reinig<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> verontreinig<strong>de</strong> <strong>installatie</strong> ......................42<br />
2.3.5 Oorsprong <strong>van</strong> zuurstof in verwarmings<strong>installatie</strong>s ..........43<br />
5<br />
Inhoudsopgave
Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
3 IN BEDRIJF STELLEN EN ONDERHOUDEN VAN DE INSTALLATIE ................................................45<br />
3.1 Kwaliteit <strong>van</strong> het vulwater ..........................................................45<br />
3.1.1 Het vulwater .......................................................................45<br />
3.1.2 Vull<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong> .....................................................46<br />
3.1.3 Werkwijze om e<strong>en</strong> <strong>installatie</strong> te vull<strong>en</strong> <strong>en</strong> te ontlucht<strong>en</strong> ....48<br />
3.1.4 Systeemwater (= warmtemedium) .....................................48<br />
3.1.5 Toevoegmid<strong>de</strong>l<strong>en</strong> (additiev<strong>en</strong>) bij het vulwater .................49<br />
3.2 Opspor<strong>en</strong> <strong>van</strong> lekk<strong>en</strong> in verwarmingsleiding<strong>en</strong> ......................... 51<br />
3.2.1 Inleiding ............................................................................. 51<br />
3.2.2 De hygrometer (vochtigheidsmeter) .................................. 51<br />
3.2.3 De infrarood-camera (IR camera) .....................................52<br />
3.2.4 Ultrasoon on<strong>de</strong>rzoek .........................................................53<br />
3.2.5 Gebruik .............................................................................53<br />
3.3 Probleemanalyse .......................................................................54<br />
4 TOEGEPASTE WETENSCHAPPEN ......................................................................................................55<br />
4.1 Massadichtheid ....................................................................... 55<br />
4.2 Beginsel <strong>van</strong> Pascal ................................................................ 56<br />
4.3 Absolute, maximum- <strong>en</strong> relatieve vochtigheid .........................56<br />
4.4 pH - zur<strong>en</strong> <strong>en</strong> bas<strong>en</strong> ................................................................. 57<br />
4.5 Hard water - zacht water ......................................................... 58<br />
4.6 Elektrolyse - gal<strong>van</strong>ische koppels ........................................... 59<br />
4.7 Oxi<strong>de</strong>r<strong>en</strong> .................................................................................. 60<br />
4.8 Opgeloste gass<strong>en</strong> in water ....................................................... 61<br />
4.9 Diffusie .....................................................................................62<br />
4.10 Communicer<strong>en</strong><strong>de</strong> vat<strong>en</strong> ...........................................................62<br />
4.11 Legering<strong>en</strong> ...............................................................................63<br />
6<br />
Inhoudsopgave
Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
1 Distributie<br />
1.1 Principe c<strong>en</strong>trale verwarming<br />
1.2 Van e<strong>en</strong> op<strong>en</strong> naar e<strong>en</strong> geslot<strong>en</strong> systeem<br />
1.2.1 Inleiding<br />
Bij c<strong>en</strong>trale verwarming met warm water wordt water in <strong>de</strong> ketel (productie)<br />
opgewarmd tot maximum 90 °C bij e<strong>en</strong> maximumdruk <strong>van</strong><br />
300 kPa (3 bar) voor niet-industriële <strong>installatie</strong>s. Via het distributiesysteem<br />
dat bestaat uit e<strong>en</strong> buiz<strong>en</strong>net met aanvoer <strong>en</strong> terugloop (distributie)<br />
wordt dit warme water naar <strong>de</strong> verwarmingslicham<strong>en</strong> geleid, die<br />
er voor zorg<strong>en</strong> dat <strong>de</strong> nodige warmte afgegev<strong>en</strong> wordt in <strong>de</strong> vertrekk<strong>en</strong><br />
waarin ze opgesteld zijn (afgifte). Door dit proces koelt het water<br />
af, daarna vloeit het via het buiz<strong>en</strong>net (terugloop) naar <strong>de</strong> ketel terug,<br />
waar <strong>de</strong> cyclus dan herbegint.<br />
In c<strong>en</strong>trale-verwarmings<strong>installatie</strong>s moet rek<strong>en</strong>ing gehoud<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
met <strong>de</strong> uitzetting <strong>van</strong> het water bij opwarming <strong>van</strong> het verwarmingswater.<br />
De verwarmingsketel gaat het water immers verwarm<strong>en</strong> tot maximaal<br />
90 °C (meestal lagere temperatur<strong>en</strong>).<br />
Bij industriële toepassing<strong>en</strong> past m<strong>en</strong> soms hogere watertemperatur<strong>en</strong><br />
toe (heetwater<strong>installatie</strong>s) of werkt m<strong>en</strong> met thermische olie op<br />
hoge temperatuur.<br />
De figuur hieron<strong>de</strong>r geeft <strong>de</strong> uitzetting <strong>van</strong> het water in functie <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
temperatuur weer.<br />
uitzetting %<br />
De uitzetting <strong>van</strong> het water in e<strong>en</strong> cv-<strong>installatie</strong> wordt opge<strong>van</strong>g<strong>en</strong> in<br />
e<strong>en</strong> expansievat.<br />
Vroeger werd<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong>s uitgerust met e<strong>en</strong> vat dat op het hoogste<br />
punt <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong> stond, <strong>en</strong> in contact stond met <strong>de</strong> omring<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
atmosfeer (op<strong>en</strong> expansievat). Teg<strong>en</strong>woordig zijn alle <strong>installatie</strong>s<br />
opgebouwd met e<strong>en</strong> geslot<strong>en</strong> systeem (geslot<strong>en</strong> expansievat).<br />
7<br />
temperatuur<br />
Hoofdstuk 1: Distributie
Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
1.2.2 Het expansievat voor op<strong>en</strong> systeem (op<strong>en</strong> expansievat)<br />
De figuur hieron<strong>de</strong>r geeft <strong>de</strong> montage <strong>van</strong> het op<strong>en</strong> expansievat weer.<br />
De vertrekleiding werd door mid<strong>de</strong>l <strong>van</strong> <strong>de</strong> veiligheidsleiding met het<br />
expansievat verbond<strong>en</strong>.<br />
Bron: GTI Mortsel<br />
Het op<strong>en</strong> expansievat had drie functies.<br />
– De eerste functie is het op<strong>van</strong>g<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> volumeto<strong>en</strong>ame <strong>van</strong> het<br />
water als gevolg <strong>van</strong> <strong>de</strong> thermische expansie.<br />
– E<strong>en</strong> twee<strong>de</strong> functie is het beveilig<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong>. Doordat het<br />
op<strong>en</strong> expansievat in verbinding staat met <strong>de</strong> omring<strong>en</strong><strong>de</strong> atmosfeer<br />
is er altijd e<strong>en</strong> (constante) statische waterdruk aanwezig <strong>en</strong> er moet<br />
ge<strong>en</strong> overdrukbeveiliging geplaatst word<strong>en</strong>.<br />
– De <strong>de</strong>r<strong>de</strong> functie was <strong>de</strong> vulcontrole. Er werd e<strong>en</strong> overloop (overstort)<br />
meestal naar <strong>de</strong> dakgoot gevoerd. E<strong>en</strong> teveel aan water werd<br />
daar geloosd.<br />
Bron: Thomas De Jongh<br />
1 Meer informatie vind je in “Toegepaste wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>”: Corrosie.<br />
Voor<strong>de</strong>el <strong>van</strong> e<strong>en</strong> expansievat op<strong>en</strong> systeem was dat tijd<strong>en</strong>s het vull<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong> <strong>de</strong> lucht ge<strong>de</strong>eltelijk afgevoerd werd.<br />
De na<strong>de</strong>l<strong>en</strong> war<strong>en</strong>:<br />
– weg<strong>en</strong>s het verdamp<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>installatie</strong>water moest <strong>de</strong> <strong>installatie</strong> regelmatig<br />
bijgevuld word<strong>en</strong> (drinkwater bevat zuurstof, calcium <strong>en</strong><br />
magnesiumzout<strong>en</strong>),<br />
– veel warmteverlies,<br />
– opnem<strong>en</strong> <strong>van</strong> zuurstof in het water (op<strong>en</strong> <strong>installatie</strong>),<br />
– met als gevolg veel corrosie 1 .<br />
Deze expansievat<strong>en</strong> word<strong>en</strong> bij nieuw geplaatste <strong>installatie</strong>s niet meer<br />
toegepast.<br />
8<br />
Hoofdstuk 1: Distributie
Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
1.2.3 Het expansievat voor e<strong>en</strong> geslot<strong>en</strong> systeem (geslot<strong>en</strong> expansievat) 2,3<br />
Bron: R<strong>en</strong>é Onkelinx<br />
In e<strong>en</strong> <strong>installatie</strong> waar e<strong>en</strong> geslot<strong>en</strong> expansievat wordt gebruikt, zal<br />
e<strong>en</strong> temperatuurto<strong>en</strong>ame resulter<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> drukverhoging. Daarom<br />
di<strong>en</strong>t <strong>de</strong>ze <strong>installatie</strong> voorzi<strong>en</strong> te word<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> veiligheidsv<strong>en</strong>tiel.<br />
Het geslot<strong>en</strong> expansievat kan niet functioner<strong>en</strong> als c<strong>en</strong>trale ontluchter.<br />
Bron: Thomas De Jongh<br />
Het expansievat voor e<strong>en</strong> <strong>installatie</strong> met variabele druk<br />
De volumevermeer<strong>de</strong>ring <strong>van</strong> het water in <strong>de</strong> <strong>installatie</strong>, door <strong>de</strong> thermische<br />
uitzetting, wordt in het drukgas-ge<strong>de</strong>elte <strong>van</strong> het expansievat<br />
opge<strong>van</strong>g<strong>en</strong>. Dit heeft e<strong>en</strong> drukto<strong>en</strong>ame voor gevolg. Vandaar dat dit<br />
e<strong>en</strong> systeem met variabele druk wordt g<strong>en</strong>oemd.<br />
Wordt vooral toegepast in <strong>installatie</strong>s met e<strong>en</strong> beperkte hoogte bov<strong>en</strong><br />
het expansievat. Bij grotere <strong>installatie</strong>hoogt<strong>en</strong> loopt (volg<strong>en</strong>s natuurkundige<br />
wett<strong>en</strong>) <strong>de</strong> waterdruk op, waardoor voor het expansievat grotere<br />
volumes di<strong>en</strong><strong>en</strong> gekoz<strong>en</strong> te word<strong>en</strong> 4 .<br />
2 Voor berek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>: zie module 4: “Ontwerp<strong>en</strong>, dim<strong>en</strong>sioner<strong>en</strong> <strong>en</strong> berek<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>van</strong> verwarmings<strong>installatie</strong>s”.<br />
3 Meer informatie vind je in boek<strong>de</strong>el “Installatietoebehor<strong>en</strong>”: Expansievat<strong>en</strong>.<br />
4 Voor berek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>: zie module 4 “Ontwerp<strong>en</strong>, dim<strong>en</strong>sioner<strong>en</strong> <strong>en</strong> berek<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>van</strong> verwarmings<strong>installatie</strong>s”.<br />
9<br />
Hoofdstuk 1: Distributie
Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
Deze figuur geeft <strong>de</strong> werking weer <strong>van</strong> e<strong>en</strong> cv-<strong>installatie</strong> met expansievat<br />
voor <strong>installatie</strong> met variabele druk.<br />
Verklaring:<br />
– 1 = verwarmingswater (systeemwater)<br />
– 2 = drukgas (lucht of stikstof)<br />
– 3 = membraan<br />
Het expansievat voor e<strong>en</strong> <strong>installatie</strong> met constante druk<br />
Wordt vooral toegepast in <strong>installatie</strong>s met e<strong>en</strong> grote hoogte bov<strong>en</strong> het<br />
expansievat.<br />
Hiervoor gebruikt m<strong>en</strong>:<br />
- e<strong>en</strong> expansievat met compressor,<br />
- e<strong>en</strong> expansieautomaat met pomp 5 .<br />
Bron: Flamco Bron: Flamco<br />
5 Meer informatie vind je in boek<strong>de</strong>el “Installatietoebehor<strong>en</strong>”: Expansievat<strong>en</strong>.<br />
Bron: Thomas De Jongh Bron: Thomas De Jongh<br />
10<br />
Hoofdstuk 1: Distributie
Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
Voorbeeld met compressor<br />
Verklaring:<br />
– 1 = verwarmingswater<br />
– 2 = gas (lucht)<br />
– 3 = bij uitzett<strong>en</strong><br />
– 4 = bij krimp<strong>en</strong><br />
1.3 Van natuurlijke circulatie naar pompcirculatie<br />
1.3.1 Natuurlijke circulatie<br />
Bron: Thomas De Jongh<br />
6 Meer informatie vind je in “Toegepaste wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>”: Verbond<strong>en</strong> vat<strong>en</strong>.<br />
7 Meer informatie vind je in “Toegepaste wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>”: Massadichtheid.<br />
Ou<strong>de</strong> <strong>installatie</strong>s werkt<strong>en</strong> door natuurlijke circulatie (door thermosifonwerking<br />
of door zwaartekracht). Het was to<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>en</strong>ige oplossing die<br />
nu niet meer wordt toegepast.<br />
Natuurlijke circulatie is e<strong>en</strong> f<strong>en</strong>ome<strong>en</strong> waar rek<strong>en</strong>ing moet word<strong>en</strong> mee<br />
gehoud<strong>en</strong>.<br />
Hoe komt natuurlijke circulatie tot stand?<br />
Volg<strong>en</strong>s <strong>de</strong> wet <strong>van</strong> <strong>de</strong> communicer<strong>en</strong><strong>de</strong> vat<strong>en</strong> 6 zull<strong>en</strong> in twee verticale<br />
buiz<strong>en</strong> die aan <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rzij<strong>de</strong> met elkaar verbond<strong>en</strong> zijn <strong>de</strong> vloeistofspiegels<br />
horizontaal staan.<br />
Indi<strong>en</strong> buis A wordt verwarmd, dan zet het water uit. Er ontstaat e<strong>en</strong><br />
niveauverschil h1 t<strong>en</strong> opzichte <strong>van</strong> <strong>de</strong> kou<strong>de</strong>re buis B. Hoe groter het<br />
temperatuurverschil wordt tuss<strong>en</strong> buis A <strong>en</strong> B hoe groter het niveauverschil<br />
h2 wordt. Indi<strong>en</strong> <strong>de</strong> hoogte h groter zou geweest zijn, zou voor<br />
hetzelf<strong>de</strong> temperatuurverschil, h1 ook groter zijn.<br />
Door het verwarm<strong>en</strong> zal <strong>de</strong> massadichtheid 7 ( in kg/m 3 ) <strong>van</strong> het water<br />
in kolom A dal<strong>en</strong>.<br />
11<br />
Hoofdstuk 1: Distributie
Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
Bron: Thomas De Jongh<br />
T<strong>en</strong> gevolge <strong>van</strong> het opwarm<strong>en</strong> <strong>van</strong> het water in kolom A zal <strong>de</strong> massa<br />
() <strong>van</strong> het water in <strong>de</strong>ze kolom kleiner zijn dan in kolom B. Er zal ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s<br />
e<strong>en</strong> niveauverschil will<strong>en</strong> optred<strong>en</strong>, dit is niet mogelijk t<strong>en</strong>gevolge<br />
<strong>van</strong> buis C. Het “kou<strong>de</strong>, zwaar<strong>de</strong>re” water in kolom B zal het “warmere,<br />
lichtere” water in kolom A wegduw<strong>en</strong>. Dit wordt nu ook verwarmd door<br />
<strong>de</strong> warmtebron <strong>en</strong> aldus ontstaat er “circulatie”.<br />
De “circulatiekracht” komt <strong>van</strong> het verschil in massadichtheid tuss<strong>en</strong><br />
kolomm<strong>en</strong> A <strong>en</strong> B (= aanvoer <strong>en</strong> terugloop).<br />
Bron: Thomas De Jongh<br />
12<br />
Hoofdstuk 1: Distributie
Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
Bron: Thomas De Jongh<br />
Door het relatief klein drukverschil (= circulatiekracht) dat optreedt<br />
moet<strong>en</strong> <strong>de</strong> leiding<strong>en</strong> e<strong>en</strong> grote diameter hebb<strong>en</strong> om <strong>de</strong> wrijvingsverliez<strong>en</strong><br />
te beperk<strong>en</strong>.<br />
Grotere diameters <strong>van</strong> buiz<strong>en</strong> betek<strong>en</strong><strong>en</strong> e<strong>en</strong> grotere waterinhoud <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>installatie</strong>. De <strong>installatie</strong> is moeilijker te regel<strong>en</strong>.<br />
In mo<strong>de</strong>rne hed<strong>en</strong>daagse bouwstijl<strong>en</strong> zijn <strong>de</strong> mogelijkhed<strong>en</strong> voor het<br />
aanlegg<strong>en</strong> <strong>van</strong> leiding<strong>en</strong> <strong>en</strong> het plaats<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> ketel, om e<strong>en</strong> systeem<br />
uit te bouw<strong>en</strong> op natuurlijke circulatie, niet aanwezig.<br />
Bron: Thomas De Jongh<br />
13<br />
Hoofdstuk 1: Distributie
Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
1.3.2 Gedwong<strong>en</strong> circulatie 8<br />
Bron: R<strong>en</strong>é Onkelinx<br />
Bron: SPIA<br />
De na<strong>de</strong>l<strong>en</strong> <strong>van</strong> natuurlijke circulatie, sam<strong>en</strong> met <strong>de</strong> vooruitgang geboekt<br />
in <strong>de</strong> pomptechniek, hebb<strong>en</strong> er toe geleid dat er <strong>en</strong>kel nog <strong>installatie</strong>s<br />
met circulatiepomp<strong>en</strong> voorkom<strong>en</strong>.<br />
De circulatie komt hier tot stand door e<strong>en</strong> drukverschil (p c), door <strong>de</strong><br />
circulatiepomp gemaakt.<br />
De voor<strong>de</strong>l<strong>en</strong> zijn:<br />
– <strong>de</strong> leidingdiameters kunn<strong>en</strong> kleiner gekoz<strong>en</strong> word<strong>en</strong>;<br />
– <strong>de</strong> plaats waar <strong>de</strong> ketel kan geplaatst word<strong>en</strong> is niet afhankelijk <strong>van</strong><br />
het leidingnet (moet niet noodzakelijk op het laagste punt <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>installatie</strong>);<br />
– er is steeds e<strong>en</strong> goe<strong>de</strong> circulatie verzekerd;<br />
– <strong>de</strong> warmteafgifte komt veel sneller op gang.<br />
Bron: Thomas De Jongh<br />
8 Voor berek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>: zie module 4: “Ontwerp<strong>en</strong>, dim<strong>en</strong>sioner<strong>en</strong> <strong>en</strong> berek<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>van</strong> verwarmings<strong>installatie</strong>s”.<br />
14<br />
Hoofdstuk 1: Distributie
Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
1.3.3 Eis<strong>en</strong> voor cv-<strong>installatie</strong>s<br />
Bron: R<strong>en</strong>é Onkelinx<br />
9 Meer informatie vind je in hoofdstuk “Kwaliteit <strong>van</strong> het vulwater”.<br />
10 Meer informatie vind je in “Toegepaste wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>”: Diffusie.<br />
11 Meer informatie vind je in hoofdstuk “Corrosie <strong>van</strong> <strong>de</strong> leiding<strong>en</strong>”.<br />
Opmerking<br />
Natuurlijke circulatie kan zich voordo<strong>en</strong> wanneer er e<strong>en</strong> hoogte- <strong>en</strong><br />
temperatuurverschil aanwezig is.<br />
Daar moet bij <strong>de</strong> werking <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong> rek<strong>en</strong>ing mee gehoud<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong>.<br />
Staan <strong>de</strong> radiator<strong>en</strong> hoger dan <strong>de</strong> ketel dan werkt <strong>de</strong> natuurlijke circulatie<br />
mee met <strong>de</strong> pompdruk, <strong>en</strong> zorgt voor e<strong>en</strong> verhoging <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
pompdruk.<br />
Omgekeerd, wanneer <strong>de</strong> radiator on<strong>de</strong>r het peil <strong>van</strong> <strong>de</strong> ketel staat, zal<br />
<strong>de</strong> natuurlijke circulatie teg<strong>en</strong>werk<strong>en</strong> aan <strong>de</strong> pompdruk.<br />
In <strong>de</strong> praktijk kan m<strong>en</strong> stell<strong>en</strong> dat <strong>de</strong> natuurlijke circulatie verwaarloosd<br />
mag word<strong>en</strong> in <strong>de</strong> gunstige situatie, namelijk waarbij <strong>de</strong> radiator<strong>en</strong> bov<strong>en</strong><br />
het peil <strong>van</strong> <strong>de</strong> ketel zijn opgesteld.<br />
Alle<strong>en</strong> in het geval <strong>van</strong> e<strong>en</strong> zeer groot hoogteverschil (groter of gelijk<br />
aan 30 m) di<strong>en</strong>t m<strong>en</strong> er rek<strong>en</strong>ing mee te houd<strong>en</strong>.<br />
Om e<strong>en</strong> verwarmings<strong>installatie</strong> goed <strong>en</strong> bedrijfszeker te lat<strong>en</strong> werk<strong>en</strong><br />
houdt m<strong>en</strong> rek<strong>en</strong>ing met volg<strong>en</strong><strong>de</strong> aandachtspunt<strong>en</strong>:<br />
– natuurlijke circulatie vermijd<strong>en</strong> of afremm<strong>en</strong>;<br />
– <strong>de</strong> werking <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong> met beveiliging<strong>en</strong> garan<strong>de</strong>r<strong>en</strong>:<br />
– <strong>de</strong> plaats respecter<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>l<strong>en</strong> t<strong>en</strong> opzichte <strong>van</strong> elkaar;<br />
– vul- <strong>en</strong> aflaatmogelijkheid voorzi<strong>en</strong>;<br />
– gepaste beveiliging voor <strong>de</strong> drinkwater<strong>installatie</strong> aan het vulpunt;<br />
– aflaat op elk laagste punt;<br />
– ontluchtingsmogelijkheid voorzi<strong>en</strong>:<br />
– ie<strong>de</strong>r verwarmingslichaam,<br />
– elk hoogste punt,<br />
– elke <strong>installatie</strong> moet geregeld <strong>en</strong> uitgebalanceerd kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong>;<br />
– indi<strong>en</strong> verwarmingsketel op hoogste punt: droogkok<strong>en</strong> vermijd<strong>en</strong>.<br />
Hoe kunn<strong>en</strong> cv-<strong>installatie</strong>s <strong>de</strong>fect gerak<strong>en</strong>?<br />
– Infiltratie <strong>van</strong> zuurstof/lucht via <strong>de</strong> koppeling<strong>en</strong>.<br />
– Slordig omgaan met materiaal (bv. zand in buiz<strong>en</strong>).<br />
– Kwaliteit <strong>van</strong> het vulwater 9 .<br />
– Regelmatig bijvull<strong>en</strong> of ver<strong>van</strong>g<strong>en</strong> <strong>van</strong> water (afzetting <strong>van</strong> magnetiet).<br />
– Kwaliteit <strong>van</strong> <strong>de</strong> buiz<strong>en</strong> (zuurstofdiffusie 10 - corrosie 11 ).<br />
– Aan-uit regeling: geeft hogere temperatuurverschill<strong>en</strong> dan moduler<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
regeling <strong>en</strong> dus meer ketelste<strong>en</strong>vorming.<br />
15<br />
Hoofdstuk 1: Distributie
Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
Bron: Femox<br />
Resultaat<br />
– Magnetiet (ijzeroxi<strong>de</strong>) aan <strong>de</strong> warmtewisselaar (ketel) <strong>en</strong> zal verspreid<br />
word<strong>en</strong> in <strong>de</strong> <strong>installatie</strong> (Ë verstopping<strong>en</strong> <strong>van</strong> kraanwerk <strong>en</strong><br />
leiding<strong>en</strong>).<br />
– Slibvorming in <strong>de</strong> <strong>installatie</strong> (Ë verstopping<strong>en</strong> <strong>van</strong> kraanwerk <strong>en</strong> leiding<strong>en</strong>).<br />
– Blokker<strong>en</strong><strong>de</strong> pomp<strong>en</strong> <strong>en</strong> kran<strong>en</strong>.<br />
– Lekk<strong>en</strong><strong>de</strong> radiator<strong>en</strong> of buiz<strong>en</strong>.<br />
Oplossing<br />
– Reinig<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong>.<br />
– Installatie aanpass<strong>en</strong> (betere doorstroming/waterzijdig scheid<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
probleem<strong>installatie</strong>s).<br />
– Lucht- <strong>en</strong>/of vuilafschei<strong>de</strong>r plaats<strong>en</strong>.<br />
– Ev<strong>en</strong>tueel behan<strong>de</strong>l<strong>en</strong> <strong>van</strong> het systeemwater (zie ver<strong>de</strong>r),<br />
– Controler<strong>en</strong> grootte <strong>en</strong> druk <strong>van</strong> het expansievat.<br />
Bron: Femox<br />
Bron: R<strong>en</strong>é Onkelinx<br />
16<br />
Hoofdstuk 1: Distributie
Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
1.4 Leidingsystem<strong>en</strong><br />
1.4.1 Verschil tuss<strong>en</strong> twee- <strong>en</strong> éénpijps<strong>installatie</strong>s<br />
12 Symbol<strong>en</strong>: WTCB, rapport nr. 1 - 1992.<br />
Tweepijpssysteem<br />
Het meest gebruikte distributiesysteem is het tweepijpssysteem. Het<br />
verschil tuss<strong>en</strong> bei<strong>de</strong> <strong>installatie</strong>s is:<br />
Elk verwarmingslichaam wordt gevoed met <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong><br />
watertemperatuur <strong>en</strong> het temperatuurverschil over <strong>de</strong> verwarmingslicham<strong>en</strong><br />
is hetzelf<strong>de</strong> (bv.: 80/60, 75/65).<br />
Stookregime 75/65 betek<strong>en</strong>t:<br />
– het verwarmingswater (systeemwater) verlaat <strong>de</strong> ketel met <strong>de</strong> aanvoerleiding,<br />
(vertrekwater, “départ”) op e<strong>en</strong> temperatuur <strong>van</strong> 75 °C;<br />
– het verwarmingswater komt terug naar <strong>de</strong> ketel via <strong>de</strong> terugloopleiding<br />
(terugvoerwater, “retour”) op e<strong>en</strong> temperatuur <strong>van</strong> 65 °C.<br />
Bron: Thomas De Jongh<br />
Verklaring 12 :<br />
Temperatur<strong>en</strong> als voorbeeld, met stookregime 75/65<br />
– 1 = v = aanvoerwatertemperatuur (ketel) = ± 75 °C<br />
– 2 = in = ingaan<strong>de</strong> watertemperatuur = ± 75 °C<br />
– 3 = out = uitgaan<strong>de</strong> watertemperatuur = ± 65 °C<br />
– 4 = in = ingaan<strong>de</strong> watertemperatuur = ± 75 °C<br />
– 5 = out = uitgaan<strong>de</strong> watertemperatuur = ± 65 °C<br />
– 6 = r = terugloopwatertemperatuur (ketel) = ± 65 °C<br />
17<br />
Hoofdstuk 1: Distributie
Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
Éénpijpssysteem<br />
Bij het éénpijpssysteem wordt zowel <strong>de</strong> aanvoer als <strong>de</strong> terugloop <strong>van</strong><br />
het water verzekerd door één buis, <strong>en</strong> word<strong>en</strong> zo <strong>de</strong> verschill<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
kring<strong>en</strong> gevormd. Op e<strong>en</strong> kring kunn<strong>en</strong> maar e<strong>en</strong> beperkt aantal verwarmingslicham<strong>en</strong><br />
geplaatst word<strong>en</strong>. In e<strong>en</strong> woning waar veel verwarmingslicham<strong>en</strong><br />
staan moet<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> kring<strong>en</strong> aangelegd word<strong>en</strong>.<br />
Door <strong>de</strong>ze opstelling word<strong>en</strong> <strong>de</strong> verwarmingslicham<strong>en</strong> <strong>van</strong> één kring<br />
steeds gevoed met water waar<strong>van</strong> <strong>de</strong> temperatuur verschill<strong>en</strong>d is.<br />
Elk verwarmingslichaam wordt gevoed met verschill<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
watertemperatuur <strong>en</strong> het temperatuurverschil over <strong>de</strong> verwarmingslicham<strong>en</strong><br />
is verschill<strong>en</strong>d.<br />
Principe<br />
Opgelet: zoals hier uitgevoerd, zal ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele radiator warmte afgev<strong>en</strong><br />
indi<strong>en</strong> één radiatorkraan wordt afgeslot<strong>en</strong>!<br />
In werkelijkheid zal m<strong>en</strong> <strong>de</strong>ze <strong>installatie</strong> zo niet uitvoer<strong>en</strong>.<br />
Bron: Thomas De Jongh<br />
Verklaring 13 :<br />
Temperatur<strong>en</strong> als voorbeeld, met stookregime 75/65<br />
– 1 = v = aanvoerwatertemperatuur (ketel) = ± 75 °C<br />
– 2 = in = ingaan<strong>de</strong> watertemperatuur = ± 75 °C<br />
– 3 = out = uitgaan<strong>de</strong> watertemperatuur = ± 71 °C<br />
– 4 = in = ingaan<strong>de</strong> watertemperatuur = ± 71 °C<br />
– 5 = out = uitgaan<strong>de</strong> watertemperatuur = ± 65 °C<br />
– 6 = r = terugloopwatertemperatuur (ketel) = ± 65 °C<br />
13 Symbol<strong>en</strong>: WTCB rapport nr. 3 - 1998 “Algem<strong>en</strong>e grafische symbol<strong>en</strong> voor <strong>de</strong> bouw”.<br />
18<br />
Hoofdstuk 1: Distributie
Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
1.4.2 Installatieschema’s<br />
Met by-pass 14<br />
Bron: Thomas De Jongh<br />
Temperatur<strong>en</strong> als voorbeeld, met stookregime 75/65<br />
– 1 = v = aanvoerwatertemperatuur (ketel) = ± 75 °C<br />
– 2 = in = ingaan<strong>de</strong> watertemperatuur = ± 75 °C<br />
– 3 = out = uitgaan<strong>de</strong> watertemperatuur = ± 65 °C<br />
– 4 = in = ingaan<strong>de</strong> watertemperatuur = ± 70 °C<br />
– 5 = out = uitgaan<strong>de</strong> watertemperatuur = ± 60 °C<br />
– 6 = r = terugloopwatertemperatuur (ketel) = ± 65 °C<br />
Deze temperatur<strong>en</strong> zijn e<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>topname <strong>en</strong> zeer afhankelijk <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>installatie</strong>.<br />
Hieron<strong>de</strong>r volg<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele <strong>principe</strong>schema’s voor <strong>de</strong> aanleg <strong>van</strong> leiding<strong>en</strong>.<br />
De b<strong>en</strong>odig<strong>de</strong> toebehor<strong>en</strong> (pomp, expansievat, kran<strong>en</strong>...) zijn hier<br />
niet opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> 15 .<br />
De system<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> <strong>installatie</strong> on<strong>de</strong>rling gecombineerd word<strong>en</strong>.<br />
Tweepijps<strong>installatie</strong>s<br />
• On<strong>de</strong>rver<strong>de</strong>ling (klassiek)<br />
Bron: GTI Mortsel Bron: Thomas De Jongh<br />
Principe<br />
14 Meer informatie vind je in module 2, boek<strong>de</strong>el “Verwarmingslicham<strong>en</strong>”: Radiatorkran<strong>en</strong>.<br />
15 Meer informatie vind je in module 3 , boek<strong>de</strong>el “Installatietoebehor<strong>en</strong>”.<br />
19<br />
Hoofdstuk 1: Distributie
Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
Bron: Thomas De Jongh<br />
Bron: Thomas De Jongh<br />
20<br />
Hoofdstuk 1: Distributie
Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
Bron: Patrick Ut<strong>en</strong><br />
• Bov<strong>en</strong>ver<strong>de</strong>ling<br />
Bron: Thomas De Jongh<br />
Principe<br />
Bron: Thomas De Jongh<br />
21<br />
Hoofdstuk 1: Distributie
Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
Bron: Thomas De Jongh<br />
Bron: Thomas De Jongh<br />
22<br />
Hoofdstuk 1: Distributie
Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
• Tichelmannsysteem<br />
Het grote voor<strong>de</strong>el <strong>van</strong> het Tichelmannsysteem is dat het <strong>installatie</strong><strong>de</strong>el<br />
volledig hydraulisch in ev<strong>en</strong>wicht is omdat <strong>de</strong> totale leidingl<strong>en</strong>gte<br />
(aanvoerleiding + terugloopleiding) voor elke radiator hetzelf<strong>de</strong> is.<br />
Bron: Thomas De Jongh<br />
Principe<br />
• Tweepijps<strong>installatie</strong> in c<strong>en</strong>trale ver<strong>de</strong>ling (aanbindsysteem, octopussysteem...)<br />
Bron: Thomas De Jongh<br />
Principe<br />
Bron: Uponor-Velta<br />
23<br />
Hoofdstuk 1: Distributie
Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
Bron: Thomas De Jongh<br />
• Tweepijps<strong>installatie</strong> in c<strong>en</strong>trale ver<strong>de</strong>ling (aanbindsysteem, octopussysteem...)<br />
met 4-wegkraan<br />
Bron: Thomas De Jongh<br />
Principe<br />
Bron: Uponor-Velta<br />
24<br />
Hoofdstuk 1: Distributie
Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
Bron: R<strong>en</strong>é Onkelinx<br />
In ruwbouwfase<br />
Bron: R<strong>en</strong>é Onkelinx<br />
Na afwerking<br />
Bron: Thomas De Jongh<br />
• Eénpijps<strong>installatie</strong>s<br />
Bron: Thomas De Jongh<br />
• Principe<br />
25<br />
Hoofdstuk 1: Distributie
Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
Bron: Thomas De Jongh<br />
Principe<br />
Bron: Thomas De Jongh<br />
1.5 Isometrische tek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>installatie</strong>s 17<br />
1.5.1 Grondplann<strong>en</strong><br />
• Met e<strong>en</strong>pijpscombinatie of 4-wegkraan (bv. +/- 50 %)<br />
Het uitw<strong>en</strong>dig verschil met e<strong>en</strong> tweepijps<strong>installatie</strong> is <strong>en</strong>kel te merk<strong>en</strong><br />
aan het gebruik <strong>van</strong> an<strong>de</strong>re uitvoering <strong>van</strong> het kraanwerk 16 .<br />
Leidingloop<br />
Het is belangrijk <strong>de</strong> loop (tracé) <strong>van</strong> e<strong>en</strong> leiding op e<strong>en</strong> tek<strong>en</strong>ing te<br />
kunn<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>.<br />
16 Meer informatie vind je in module 3, boek<strong>de</strong>el “Verwarmingslicham<strong>en</strong>”: Radiatorkran<strong>en</strong>.<br />
17 Meer informatie vind je in module 1, boek<strong>de</strong>el “Inleiding tot <strong>de</strong> c<strong>en</strong>trale verwarming <strong>en</strong> <strong>installatie</strong>tek<strong>en</strong><strong>en</strong>”: Planlez<strong>en</strong> <strong>en</strong> constructietek<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
26<br />
Bron: Uponor-Velta<br />
Hoofdstuk 1: Distributie
Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
Op het grondplan <strong>van</strong> het gelijkvloers moet zichtbaar zijn waar e<strong>en</strong><br />
leiding <strong>van</strong> het gelijkvloers naar <strong>de</strong> verdieping gaat. Op het grondplan<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> verdieping moet an<strong>de</strong>rzijds ook zichtbaar zijn waar <strong>de</strong> leiding<br />
<strong>van</strong> het gelijkvloers (of lagere verdieping) naar omhoog is gekom<strong>en</strong>.<br />
De wisseling <strong>van</strong> verdieping wordt in <strong>de</strong> tek<strong>en</strong>ing aangegev<strong>en</strong> met e<strong>en</strong><br />
pijl. Die pijl geeft <strong>de</strong> stromingsrichting aan on<strong>de</strong>r e<strong>en</strong> hoek <strong>van</strong> 45°.<br />
Leiding, gaat naar hoger:<br />
stijgleiding<br />
Leiding, gaat naar lager:<br />
valleiding<br />
Leiding, kom<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>van</strong> lager:<br />
stijgleiding<br />
Leiding, kom<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>van</strong> hoger:<br />
valleiding<br />
Leiding, kom<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> hoger geleg<strong>en</strong> ruimte <strong>en</strong><br />
gaan<strong>de</strong> naar e<strong>en</strong> lager geleg<strong>en</strong> ruimte<br />
Leiding, kom<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> lager geleg<strong>en</strong> ruimte <strong>en</strong><br />
gaan<strong>de</strong> naar e<strong>en</strong> hoger geleg<strong>en</strong> ruimte<br />
Bron: Thomas De Jongh Bron: Thomas De Jongh<br />
27<br />
Hoofdstuk 1: Distributie
Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
Bron: Thomas De Jongh<br />
Bron: Thomas De Jongh<br />
Niveau -1: in verluchte ruimte<br />
Niveau 0: gelijkvloers<br />
28<br />
Hoofdstuk 1: Distributie
Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
Bron: Thomas De Jongh<br />
1.5.2 Inleiding tot isometrisch tek<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
1.5.3 Het ass<strong>en</strong>stelsel<br />
Niveau +1: 1 ste verdieping/zol<strong>de</strong>r<br />
Er bestaan verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> tek<strong>en</strong>method<strong>en</strong> om e<strong>en</strong> <strong>installatie</strong> zo af te<br />
beeld<strong>en</strong> dat er e<strong>en</strong> goed beeld ontstaat <strong>van</strong> die <strong>installatie</strong>. In e<strong>en</strong> vorig<br />
handboek “Inleiding tot <strong>de</strong> c<strong>en</strong>trale verwarming <strong>en</strong> <strong>installatie</strong>tek<strong>en</strong><strong>en</strong>”<br />
zijn <strong>de</strong> projectiemethod<strong>en</strong> reeds behan<strong>de</strong>ld.<br />
De isometrische tek<strong>en</strong>metho<strong>de</strong> is e<strong>en</strong> tek<strong>en</strong>metho<strong>de</strong> die e<strong>en</strong> ruimtelijke<br />
voorstelling <strong>van</strong> het voorwerp weergeeft.<br />
Bron: Thomas De Jongh<br />
Bij het tek<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> isometrische projectie tek<strong>en</strong>t m<strong>en</strong> hoofdzakelijk<br />
in drie hoofdrichting<strong>en</strong>.<br />
Het is belangrijk dat m<strong>en</strong> e<strong>en</strong> afspraak maakt over welke tek<strong>en</strong>richting<br />
m<strong>en</strong> kiest. Daarom zal m<strong>en</strong> best op elke isometrische tek<strong>en</strong>ing <strong>de</strong> tek<strong>en</strong>afspraak<br />
noter<strong>en</strong> door mid<strong>de</strong>l <strong>van</strong> e<strong>en</strong> isometrische klok.<br />
29<br />
Hoofdstuk 1: Distributie
Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
Bron: FVB Bron: FVB<br />
1.5.4 Leiding<strong>en</strong> in isometrische projectie<br />
1.5.5 Isometrische schema’s<br />
Bron: Thomas De Jongh<br />
Om het isometrisch tek<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> schets<strong>en</strong> makkelijker te mak<strong>en</strong>, kunn<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong>ze tek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> op isometrisch tek<strong>en</strong>papier word<strong>en</strong> getek<strong>en</strong>d.<br />
De lijn<strong>en</strong> op het voorgedrukte papier hoev<strong>en</strong> nu <strong>en</strong>kel maar gevolgd te<br />
word<strong>en</strong> om e<strong>en</strong> goe<strong>de</strong> isometrische tek<strong>en</strong>ing te krijg<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> isometrische projectie is e<strong>en</strong> bepaal<strong>de</strong> manier <strong>van</strong> tek<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
e<strong>en</strong> leidingsysteem, waardoor <strong>de</strong> loop <strong>van</strong> <strong>de</strong> leiding<strong>en</strong> dui<strong>de</strong>lijker<br />
wordt.<br />
Hieron<strong>de</strong>r het isometrisch schema <strong>van</strong> <strong>de</strong> plattegrondtek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
<strong>en</strong>kele bladzijd<strong>en</strong> terug.<br />
30<br />
Hoofdstuk 1: Distributie
Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
2 Afwerk<strong>en</strong> <strong>en</strong> bescherm<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
2.1 Bescherm<strong>en</strong> <strong>en</strong> isoler<strong>en</strong> <strong>van</strong> leiding<strong>en</strong><br />
2.1.1 Bescherm<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> corrosie<br />
Bron: Bolid<strong>en</strong><br />
2.1.2 Isoler<strong>en</strong><br />
Bron: Walrav<strong>en</strong><br />
Zie ook EN 12 068 <strong>en</strong> NBN C 20-001<br />
Metal<strong>en</strong> leiding<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> uitw<strong>en</strong>dig beschermd word<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> corrosie:<br />
– stal<strong>en</strong> leiding<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> roestwer<strong>en</strong><strong>de</strong> laag geschil<strong>de</strong>rd<br />
word<strong>en</strong>;<br />
– ingewerkte leiding<strong>en</strong> word<strong>en</strong> beschermd door e<strong>en</strong> omwikkeling met<br />
hecht<strong>en</strong><strong>de</strong> PVC folie/bekleding bestaan<strong>de</strong> uit kunststof of bitum<strong>en</strong>.<br />
De omhul<strong>de</strong> leiding<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> volledig bestand zijn teg<strong>en</strong> corrosie<br />
<strong>van</strong> chemische <strong>en</strong> elektrolytische aard.<br />
– bij koper<strong>en</strong> leiding<strong>en</strong> is e<strong>en</strong> <strong>bescherming</strong> met kunststofmantel <strong>en</strong>kel<br />
nodig bij ingewerkte leiding<strong>en</strong>, of in e<strong>en</strong> agressieve omgeving.<br />
Kunststofbuiz<strong>en</strong> behoev<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> <strong>bescherming</strong> teg<strong>en</strong> corrosie,<br />
wel teg<strong>en</strong> mechanische beschadiging<strong>en</strong>.<br />
M<strong>en</strong> kan isolatie aanbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong> om <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
– te bescherm<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> vorst (thermische isolatie);<br />
– geluidsoverdracht te beperk<strong>en</strong> (akoestische isolatie);<br />
– <strong>de</strong> warmteverliez<strong>en</strong> te beperk<strong>en</strong> (thermische isolatie).<br />
Verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> product<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> als isolatiemateriaal gebruikt word<strong>en</strong><br />
voor het isoler<strong>en</strong> <strong>van</strong> leiding<strong>en</strong>. Vroeger werd ook asbest toegepast,<br />
wat nu verbod<strong>en</strong> is, om <strong>de</strong>ze material<strong>en</strong> te verwij<strong>de</strong>r<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> er speciale<br />
maatregel<strong>en</strong> getroff<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. Hiervoor verwijz<strong>en</strong> we naar gespecialiseer<strong>de</strong><br />
bedrijv<strong>en</strong>.<br />
Plaatsingsvoorschrift<strong>en</strong><br />
De nodige maatregel<strong>en</strong> word<strong>en</strong> g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> om het nat word<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
isolatie te vermijd<strong>en</strong>. Bij het aanbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> zowel <strong>de</strong> isolatie als<br />
<strong>de</strong> leiding<strong>en</strong> volledig droog zijn.<br />
Niet verget<strong>en</strong>: <strong>de</strong> ophanging<strong>en</strong> ook isoler<strong>en</strong>.<br />
Het plaats<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> isolatie wordt pas uitgevoerd nadat <strong>de</strong> leiding<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> apparat<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> nodige beschil<strong>de</strong>ring <strong>en</strong>/of <strong>bescherming</strong>stape<br />
werd<strong>en</strong> voorzi<strong>en</strong> <strong>en</strong> na uitvoering <strong>van</strong> <strong>de</strong> circulatie- <strong>en</strong><br />
dichtheidsproev<strong>en</strong> op <strong>de</strong> leiding<strong>en</strong>.<br />
Hoofdstuk 2: Afwerk<strong>en</strong> <strong>en</strong> bescherm<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
31
Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
Bron: Marc Decat<br />
Bron: ODE<br />
Voorbeeld<strong>en</strong> <strong>van</strong> toe te pass<strong>en</strong> isolatiedikte<br />
Nominale diameter (DN) <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
buiz<strong>en</strong><br />
Tot DN 20 20 mm<br />
Van DN 22 tot DN 35 30 mm<br />
Van DN 40 tot DN 100 Gelijk aan DN<br />
Groter dan DN 100 100 mm<br />
Hoofdstuk 2: Afwerk<strong>en</strong> <strong>en</strong> bescherm<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
32<br />
Minimumdikte <strong>van</strong> <strong>de</strong> isolatie<br />
( = 0,035 W / (m · K) 18<br />
Touw<strong>en</strong> <strong>en</strong> touwstrok<strong>en</strong><br />
Deze verou<strong>de</strong>r<strong>de</strong> techniek bestaat uit het wikkel<strong>en</strong> <strong>van</strong> minerale vezels<br />
om <strong>de</strong> leiding<strong>en</strong>, zodat ze volledig word<strong>en</strong> be<strong>de</strong>kt. Meestal werd<strong>en</strong> ze<br />
nog omwikkeld met kleefband of gips voor fraaier uitzicht.<br />
Opgelet: soms werd<strong>en</strong> hier ook asbestvezels gebruikt. Indi<strong>en</strong> <strong>de</strong>ze<br />
moet<strong>en</strong> verwij<strong>de</strong>rd word<strong>en</strong> zal m<strong>en</strong> e<strong>en</strong> gespecialiseerd bedrijf inschakel<strong>en</strong>.<br />
Bron: Marc Decat<br />
Isoler<strong>en</strong><strong>de</strong> laag (matt<strong>en</strong>)<br />
Het gaat hier om e<strong>en</strong> laag uit minerale glaswol, versterkt met glasvezel,<br />
kraftkarton of metaalgaas waarbij e<strong>en</strong> afwerkingslaag vereist is.<br />
Ook kunststofschuim<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> gebruikt word<strong>en</strong>; hierbij is niet steeds<br />
e<strong>en</strong> afwerking nodig.<br />
18 Voor berek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>: zie module 4 - “Ontwerp<strong>en</strong>, dim<strong>en</strong>sioner<strong>en</strong> <strong>en</strong> berek<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>van</strong> verwarmings<strong>installatie</strong>s”.
Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
Bron: Mupro<br />
Isoler<strong>en</strong><strong>de</strong> schal<strong>en</strong><br />
Dit zijn holle halve cilin<strong>de</strong>rs met e<strong>en</strong> binn<strong>en</strong>diameter gelijk aan <strong>de</strong><br />
buit<strong>en</strong>diameter <strong>van</strong> <strong>de</strong> leiding zodat <strong>de</strong> twee halve schal<strong>en</strong> <strong>de</strong> leiding<br />
geheel omsluit<strong>en</strong>. Ze zijn in verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> l<strong>en</strong>gt<strong>en</strong> verkrijgbaar<br />
<strong>en</strong> ook in verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> material<strong>en</strong>, bv.: minerale glaswol, schuimglas,<br />
rotswol, ste<strong>en</strong>wol, kunststofschuim... Hierbij word<strong>en</strong> <strong>de</strong> schal<strong>en</strong><br />
afgewerkt met alukraft, kunststof of e<strong>en</strong> dunne aluminium of inox<br />
afwerkplaat.<br />
Vóórgeïsoleer<strong>de</strong> buiz<strong>en</strong><br />
Sommige fabrikant<strong>en</strong> lever<strong>en</strong> hun buiz<strong>en</strong> (zowel koper<strong>en</strong>, kunststof als<br />
meerlag<strong>en</strong>buis) die voorzi<strong>en</strong> zijn <strong>van</strong> isolatie uit kunststofschuim met<br />
plastic <strong>bescherming</strong>smantel.<br />
Daarin bestaan speciale uitvoering<strong>en</strong> waar aan <strong>de</strong> isolatiewaar<strong>de</strong> <strong>en</strong><br />
<strong>de</strong> temperatuurbest<strong>en</strong>digheid bepaal<strong>de</strong> eis<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gesteld. Het zijn<br />
uitvoering<strong>en</strong> met één of twee leiding<strong>en</strong>, omgev<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> dikke isolatielaag<br />
<strong>en</strong> daarrond beschermd door e<strong>en</strong> kunststofmantel.<br />
Bron: Ecoflex<br />
Bron: GTI Mortsel<br />
Hoofdstuk 2: Afwerk<strong>en</strong> <strong>en</strong> bescherm<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
33
Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
Bron: Isopipe<br />
Bron: Unipipe<br />
2.2 Beproev<strong>en</strong>, spoel<strong>en</strong> <strong>en</strong> afpers<strong>en</strong> <strong>van</strong> nieuwe leiding<strong>en</strong><br />
2.2.1 Beproev<strong>en</strong><br />
2.2.2 Spoel<strong>en</strong><br />
Buiz<strong>en</strong> kunststofschuim<br />
Deze soepele of har<strong>de</strong> buisisolatie is aangepast aan <strong>de</strong> diameter <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> leiding, geslot<strong>en</strong> of voorzi<strong>en</strong> <strong>van</strong> zelfklev<strong>en</strong><strong>de</strong> band, klemstrip of<br />
sluiting met in elkaar pass<strong>en</strong><strong>de</strong> tand<strong>en</strong>. De kunststofschuim<strong>en</strong> on<strong>de</strong>rscheid<strong>en</strong><br />
zich tuss<strong>en</strong> toepassing<strong>en</strong> voor normale <strong>en</strong> voor hoge werktemperatur<strong>en</strong>.<br />
Voordat e<strong>en</strong> <strong>installatie</strong> wordt opgestart, moet<strong>en</strong> <strong>de</strong> leiding<strong>en</strong>, verbinding<strong>en</strong>,<br />
verwarmingslicham<strong>en</strong> <strong>en</strong> ketels op dichtheid word<strong>en</strong> gecontroleerd.<br />
Hierbij wordt <strong>de</strong> <strong>installatie</strong> gevuld met water, ontlucht <strong>en</strong> op lekk<strong>en</strong><br />
gecontroleerd.<br />
De <strong>installatie</strong> di<strong>en</strong>t grondig te word<strong>en</strong> gereinigd, vóór het in gebruik<br />
nem<strong>en</strong>. Buisleiding<strong>en</strong> voor verwarmings<strong>installatie</strong>s zijn binn<strong>en</strong>in altijd<br />
verontreinigd; bv.: stal<strong>en</strong> buiz<strong>en</strong> verton<strong>en</strong> bijna altijd e<strong>en</strong> roestlaagje.<br />
Bij <strong>de</strong> montage kunn<strong>en</strong> er bram<strong>en</strong>, snijolie, lasrest<strong>en</strong>... in <strong>de</strong> buiz<strong>en</strong><br />
gerak<strong>en</strong>.<br />
Hoofdstuk 2: Afwerk<strong>en</strong> <strong>en</strong> bescherm<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
34
Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
Bron: CDO zuid Antwerp<strong>en</strong><br />
2.2.3 Afpers<strong>en</strong><br />
Dergelijke verontreiniging<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> aanleiding gev<strong>en</strong> tot storing<strong>en</strong> in<br />
<strong>de</strong> <strong>installatie</strong> <strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>tueel <strong>de</strong> corrosie versnell<strong>en</strong>.<br />
Het spoel<strong>en</strong> kan geschied<strong>en</strong> door <strong>de</strong> <strong>installatie</strong> te vull<strong>en</strong> met water, te<br />
ontlucht<strong>en</strong> <strong>en</strong> vervolg<strong>en</strong>s te lat<strong>en</strong> leeglop<strong>en</strong> (ontluchters op<strong>en</strong><strong>en</strong>, te<br />
beginn<strong>en</strong> <strong>van</strong> het hoogste punt <strong>en</strong> dan naar lagere punt<strong>en</strong>). Daarna<br />
<strong>de</strong> <strong>installatie</strong> opnieuw spoel<strong>en</strong> (ontluchters dicht), <strong>en</strong> het water lat<strong>en</strong><br />
doorstrom<strong>en</strong> met <strong>de</strong> aflaatkran<strong>en</strong> op<strong>en</strong>.<br />
De dichtheidsproef wordt uitgevoerd met e<strong>en</strong> beproevingspomp. Zie<br />
ook <strong>de</strong> wet <strong>van</strong> Pascal 19 .<br />
Bron: Ridgid<br />
Richtlijn<strong>en</strong> voor <strong>de</strong>ze proef zijn terug te vind<strong>en</strong> in <strong>de</strong> norm<strong>en</strong>:<br />
– Drukproef in kou<strong>de</strong> toestand <strong>van</strong> <strong>de</strong> leiding<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>s NBN D<br />
11-101 (verplicht uit te voer<strong>en</strong> op elke <strong>installatie</strong>): <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
wordt gedur<strong>en</strong><strong>de</strong> minst<strong>en</strong>s 2 uur aan e<strong>en</strong> waterdruk on<strong>de</strong>rworp<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> 450 kPa (= 4,5 bar) of minimaal 1,5 maal <strong>de</strong> hoogste bedrijfsdruk,<br />
met e<strong>en</strong> maximum <strong>van</strong> 600 kPa), <strong>en</strong> mag daarbij ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kel lek<br />
verton<strong>en</strong> (ge<strong>en</strong> drukval). Proef uit te voer<strong>en</strong> terwijl <strong>de</strong> leiding<strong>en</strong> nog<br />
volledig zichtbaar <strong>en</strong> toegankelijk zijn.<br />
Bron: Ridgid<br />
19 Meer informatie vind je in “Toegepaste wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>”: Beginsel <strong>van</strong> Pascal.<br />
Hoofdstuk 2: Afwerk<strong>en</strong> <strong>en</strong> bescherm<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
35
Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
Bron: Roth<strong>en</strong>berger<br />
2.2.4 Aanbeveling<br />
– Drukproef in warme toestand <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong> volg<strong>en</strong>s NBN D 11-<br />
104: uit te voer<strong>en</strong> bij het opstart<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> afgewerkte <strong>installatie</strong>; <strong>de</strong><br />
<strong>installatie</strong> wordt gedur<strong>en</strong><strong>de</strong> minst<strong>en</strong>s 2 uur op maximale bedrijfstemperatuur<br />
gehoud<strong>en</strong>. De goe<strong>de</strong> werking <strong>en</strong> dichting <strong>van</strong> alle on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>l<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> verbinding<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong> wordt nagezi<strong>en</strong>.<br />
Kunststof: vóór het aanbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>kvloer wordt per <strong>installatie</strong><br />
verplicht e<strong>en</strong> druktest/ waterdichtheidsproef uitgevoerd volg<strong>en</strong>s pr EN<br />
12108.<br />
Na ontluchting wordt <strong>de</strong> <strong>installatie</strong> on<strong>de</strong>r e<strong>en</strong> waterdruk gezet <strong>van</strong><br />
1,5 maal <strong>de</strong> nominale druk, <strong>de</strong> proefdruk mag niet meer dan 500 kPa<br />
(5 bar) hoger zijn dan <strong>de</strong> nominale druk (1 500 kPa bij PN10, 2 100 kPa<br />
bij PN 16).<br />
Na 10 <strong>en</strong> 20 minut<strong>en</strong> wordt <strong>de</strong> druk terug op peil gebracht. De druk<br />
wordt gemet<strong>en</strong> na 30 <strong>en</strong> 60 minut<strong>en</strong>.<br />
– Indi<strong>en</strong> <strong>de</strong> druk met min<strong>de</strong>r dan 60 kPa (0,6 bar) is gedaald wordt<br />
aang<strong>en</strong>om<strong>en</strong> dat het systeem ge<strong>en</strong> merkbaar lek vertoont <strong>en</strong> kan <strong>de</strong><br />
proef zon<strong>de</strong>r ver<strong>de</strong>r pomp<strong>en</strong> word<strong>en</strong> voortgezet.<br />
– Indi<strong>en</strong> na e<strong>en</strong> volg<strong>en</strong><strong>de</strong> perio<strong>de</strong> <strong>van</strong> 2 uur <strong>de</strong> druk opnieuw met meer<br />
dan 20 kPa (0,2 bar) is gedaald wordt het systeem als ondicht beschouwd<br />
<strong>en</strong> moet het lek word<strong>en</strong> opgespoord <strong>en</strong> verholp<strong>en</strong>.<br />
Leiding<strong>en</strong> in <strong>de</strong> <strong>de</strong>kvloer of muur word<strong>en</strong> best vóór <strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s het stort<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> vloer on<strong>de</strong>r druk gezet door e<strong>en</strong> aansluiting op het waterleidingnet<br />
(300 à 400 kPa = 3 à 4 bar). Let hierbij wel op dat het veiligheidsv<strong>en</strong>tiel<br />
<strong>en</strong> expansievat word<strong>en</strong> afgekoppeld tijd<strong>en</strong>s <strong>de</strong>ze fase.<br />
Deze opstelling laat ook toe om <strong>de</strong> buis te controler<strong>en</strong> op beschadiging<strong>en</strong>,<br />
veroorzaakt tijd<strong>en</strong>s <strong>de</strong> werk<strong>en</strong>.<br />
Hoofdstuk 2: Afwerk<strong>en</strong> <strong>en</strong> bescherm<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
36<br />
Bron: Patrick Ut<strong>en</strong>
Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
2.3 Corrosie <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
2.3.1 Inleiding<br />
Bron: R<strong>en</strong>é Onkelinx<br />
Betreft <strong>de</strong> inw<strong>en</strong>dige corrosie <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong>.<br />
Als er gesprok<strong>en</strong> wordt over <strong>de</strong> aantasting <strong>van</strong> metal<strong>en</strong> leiding<strong>en</strong>,<br />
d<strong>en</strong>kt m<strong>en</strong> meestal aan corrosie <strong>van</strong> leiding<strong>en</strong> voor ver<strong>de</strong>ling <strong>van</strong> sanitair<br />
water, vooral bij verzinkt stal<strong>en</strong> buiz<strong>en</strong> <strong>en</strong> later bij koper<strong>en</strong> leiding<strong>en</strong><br />
vastgesteld.<br />
Soortgelijke aantasting komt echter ook voor bij metal<strong>en</strong> leiding<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> an<strong>de</strong>re metal<strong>en</strong> on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>l<strong>en</strong> <strong>van</strong> c<strong>en</strong>trale-verwarmings<strong>installatie</strong>s,<br />
waarbij het corrosieverschijnsel aanleiding kan gev<strong>en</strong> tot verschill<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
soort<strong>en</strong> onverwachte problem<strong>en</strong> die <strong>de</strong> goe<strong>de</strong> werking <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
verstor<strong>en</strong>:<br />
– lekkage door doorboring <strong>van</strong> <strong>de</strong> leiding<strong>en</strong> of <strong>van</strong> <strong>de</strong> verwarmingselem<strong>en</strong>t<strong>en</strong>,<br />
– verstopping <strong>van</strong> regelkran<strong>en</strong> <strong>en</strong> soepele aansluitelem<strong>en</strong>t<strong>en</strong>,<br />
– vastlop<strong>en</strong> <strong>van</strong> pomp<strong>en</strong>,<br />
– doorbrand<strong>en</strong> <strong>van</strong> ketels,<br />
– lawaai <strong>en</strong> slechte circulatie door gasbelvorming.<br />
Bron: Femox<br />
Aangezi<strong>en</strong> staal e<strong>en</strong> basismateriaal is in verwarmings<strong>installatie</strong>s, zull<strong>en</strong><br />
we tracht<strong>en</strong> <strong>de</strong> gegev<strong>en</strong> <strong>de</strong>finitie aan <strong>de</strong> hand <strong>van</strong> dit materiaal wat<br />
beter te illustrer<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> vakkundig uitgevoer<strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
is <strong>de</strong> beste <strong>bescherming</strong> teg<strong>en</strong> corrosie.<br />
Hoofdstuk 2: Afwerk<strong>en</strong> <strong>en</strong> bescherm<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
37
Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
2.3.2 Wat is corrosie? 20<br />
Bron: R<strong>en</strong>é Onkelinx<br />
20 Meer informatie vind je in “Toegepaste wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>”: Corrosie.<br />
Algeme<strong>en</strong> kan corrosie <strong>van</strong> e<strong>en</strong> materiaal ge<strong>de</strong>finieerd word<strong>en</strong> als e<strong>en</strong><br />
wisselwerking tuss<strong>en</strong> het materiaal (bv.: staal) <strong>en</strong> zijn omgeving (bv.:<br />
water), waarbij het materiaal aangetast wordt <strong>en</strong> waardoor dus zijn intrinsieke<br />
eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> verslechter<strong>en</strong> (= verlies <strong>van</strong> <strong>de</strong> mechanische<br />
sterkte).<br />
Specifiek is dat in het geval <strong>van</strong> e<strong>en</strong> waterige omgeving <strong>de</strong>ze wisselwerking<br />
<strong>van</strong> elektrochemische aard is, d.w.z. dat <strong>de</strong> optred<strong>en</strong><strong>de</strong> verschijnsel<strong>en</strong><br />
beheerst word<strong>en</strong> zowel door scheikundige als door elektrische<br />
wetmatighed<strong>en</strong>.<br />
Tijd<strong>en</strong>s het corrosieproces kom<strong>en</strong> gass<strong>en</strong> vrij (zuurstofgas, waterstofgas)<br />
die uit <strong>de</strong> <strong>installatie</strong> moet<strong>en</strong> verwij<strong>de</strong>rd word<strong>en</strong> (“ontlucht<strong>en</strong>”, of<br />
beter nog: “ontgass<strong>en</strong>”).<br />
Corrosie kan <strong>en</strong>kel plaatsvind<strong>en</strong> wanneer er zuurstof in het<br />
water aanwezig is; het is dus <strong>van</strong> groot belang om <strong>de</strong><br />
zuurstof uit het verwarmingswater te houd<strong>en</strong>.<br />
We on<strong>de</strong>rscheid<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> soort<strong>en</strong> <strong>van</strong> corrosie:<br />
Ë uniforme corrosie,<br />
Ë plaatselijke corrosie:<br />
– corrosie door gal<strong>van</strong>ische koppels,<br />
– corrosie door verschil aan zuurstofconc<strong>en</strong>tratie,<br />
– putcorrosie,<br />
– selectieve aantasting,<br />
– corrosie door erosie,<br />
– corrosie door spanning.<br />
Bron: R<strong>en</strong>é Onkelinx<br />
Uniforme corrosie<br />
Dit is <strong>de</strong> meest voorkom<strong>en</strong><strong>de</strong> vorm <strong>van</strong> corrosie binn<strong>en</strong> <strong>de</strong> cv- <strong>installatie</strong>s.<br />
Er is e<strong>en</strong> regelmatige aantasting over heel het metaaloppervlak<br />
in <strong>de</strong> volledig <strong>installatie</strong>, <strong>en</strong> die stopt als al <strong>de</strong> zuurstof uit het water is<br />
verdw<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
Hoofdstuk 2: Afwerk<strong>en</strong> <strong>en</strong> bescherm<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
38
Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
Bron: Femox<br />
21 Meer informatie vind je in hoofdstuk “Toegepaste wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>”: Gal<strong>van</strong>ische koppels.<br />
22 Meer informatie vind je in hoofdstuk “Toegepaste wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>”: Elektrolyse.<br />
23 Meer informatie vind je in hoofdstuk “Toegepaste wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>”: Legering<strong>en</strong>.<br />
Plaatselijke corrosie<br />
Ë Door gal<strong>van</strong>ische koppels 21<br />
Corrosie bij contact <strong>van</strong> twee verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> metal<strong>en</strong> in hetzelf<strong>de</strong> water;<br />
hier ontstaat e<strong>en</strong> gal<strong>van</strong>isch koppel (elektrolyse) 22 . Het “sterke” metaal<br />
zal het “zwakke” metaal oploss<strong>en</strong>.<br />
Bv.: stal<strong>en</strong> verwarmingslicham<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> <strong>installatie</strong> met koper<strong>en</strong> buiz<strong>en</strong>,<br />
staalwol<strong>de</strong>eltjes in koper<strong>en</strong> buis na het oppoets<strong>en</strong>, koper<strong>en</strong> <strong>de</strong>eltjes in<br />
<strong>de</strong> <strong>installatie</strong> na het ontbram<strong>en</strong>...<br />
Ë Door verschil aan zuurstofconc<strong>en</strong>tratie<br />
Weg<strong>en</strong>s het verschil aan opgeloste zuurstof ontstaat er plaatselijk e<strong>en</strong><br />
gal<strong>van</strong>isch koppel.<br />
Deze vorm <strong>van</strong> corrosie kan plaatsvind<strong>en</strong> on<strong>de</strong>r afzetting<strong>en</strong>, bij kleine<br />
stilstaan<strong>de</strong> watervolumes in op<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>...<br />
Ë Putcorrosie (= pitting)<br />
Deze zeer plaatselijke vorm <strong>van</strong> corrosie (1 tot <strong>en</strong>kele mm doormeter)<br />
ontstaat meestal in combinatie met vorige vorm<strong>en</strong> <strong>van</strong> corrosie.<br />
Ë Selectieve aantasting<br />
Is het oploss<strong>en</strong> <strong>van</strong> één metaal in het legering 23 . Door het oploss<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
één metaal, blijft het rester<strong>en</strong><strong>de</strong> materiaal broos achter <strong>en</strong> zal scheur<strong>en</strong>.<br />
Bv.: oploss<strong>en</strong> <strong>van</strong> zink in e<strong>en</strong> messing hulpstuk, behalve als het hulpstuk<br />
gemaakt werd uit ontzinkingsbest<strong>en</strong>dig messing (conform EN 12<br />
165). Op <strong>de</strong>ze fitting<strong>en</strong> wordt het symbool “CR” aangebracht, dat aangeeft<br />
dat <strong>de</strong> fitting<strong>en</strong> ontzinkingsbest<strong>en</strong>dig zijn.<br />
Ë Door erosie<br />
Veroorzaakt wanneer te hoge snelhed<strong>en</strong> optred<strong>en</strong>. Het afslijt<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>bescherming</strong>slaag <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong>t <strong>en</strong> versnelt het corrosieproces.<br />
Ë Door spanning<br />
Indi<strong>en</strong> er e<strong>en</strong> mechanische spanning (gebruik <strong>van</strong> niet pass<strong>en</strong>d gereedschap<br />
of té vast aandraai<strong>en</strong> <strong>van</strong> hulpstukk<strong>en</strong>: montagespanning<strong>en</strong>)<br />
of plaatselijke thermische spanning<strong>en</strong> (verhog<strong>en</strong> <strong>van</strong> watertemperatuur)<br />
voorkom<strong>en</strong> in <strong>de</strong> <strong>installatie</strong>, verzwakk<strong>en</strong> <strong>de</strong>ze het metaal <strong>en</strong><br />
gev<strong>en</strong> meer kans op corrosie.<br />
Deze vorm is meestal e<strong>en</strong> scheurvormige corrosie <strong>en</strong> komt voor bij<br />
spanningscorrosie-gevoelig materiaal (bv.: messing).<br />
Hoofdstuk 2: Afwerk<strong>en</strong> <strong>en</strong> bescherm<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
39
Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
2.3.3 Slib<br />
Bron: Femox<br />
Slibproductie binn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> <strong>installatie</strong> is e<strong>en</strong> gevolg <strong>van</strong><br />
– <strong>de</strong> vorming <strong>van</strong> ketelste<strong>en</strong>,<br />
– corrosie,<br />
– restant<strong>en</strong>.<br />
Ook nog “slam” g<strong>en</strong>oemd. Dit slib kan ervoor zorg<strong>en</strong> dat<br />
– kleine <strong>de</strong>l<strong>en</strong> in <strong>de</strong> <strong>installatie</strong> verstopp<strong>en</strong> (regelorgan<strong>en</strong>, ketelon<strong>de</strong>r<strong>de</strong>l<strong>en</strong>);<br />
– beweg<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>l<strong>en</strong> vastlop<strong>en</strong> (pomp<strong>en</strong>, automatische kran<strong>en</strong>);<br />
– lager geleg<strong>en</strong> <strong>de</strong>l<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong> (ketel, vloerverwarming) volledig<br />
dichtslibb<strong>en</strong>.<br />
Bron: Femox<br />
De hoeveelheid slib dat kan geproduceerd word<strong>en</strong> is:<br />
– 1 gram zuurstofgas (O 2) kan ongeveer 3,7 roestslam vorm<strong>en</strong>,<br />
– water bevat 10 mg O 2 per liter water;<br />
– e<strong>en</strong> huishou<strong>de</strong>lijke <strong>installatie</strong> kan 200 l water bevatt<strong>en</strong>,<br />
– dus 10 mg/ liter x 200 liter = 2 000 mg O 2;<br />
– 2 gram O 2 geeft dus 7,4 gram roestslam in 200 l <strong>installatie</strong>water,<br />
– indi<strong>en</strong> er weg<strong>en</strong>s zuurstofdiffusie constant zuurstof wordt opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>,<br />
is dit e<strong>en</strong> onophou<strong>de</strong>lijke vorming <strong>van</strong> slib,<br />
– hier word<strong>en</strong> nog <strong>de</strong> restant<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong> ketelste<strong>en</strong> bijgeteld.<br />
De kleur <strong>van</strong> het slib geeft aan wat <strong>de</strong> oorzaak <strong>van</strong> <strong>de</strong> corrosie is:<br />
– zwart: resultaat <strong>van</strong> e<strong>en</strong> uniforme corrosie, alles OK;<br />
– roodachtig: resultaat <strong>van</strong> lucht in <strong>de</strong> <strong>installatie</strong>. Hoe ro<strong>de</strong>r <strong>de</strong> kleur,<br />
<strong>de</strong>s te meer zuurstofopname in <strong>de</strong> <strong>installatie</strong> <strong>van</strong>wege e<strong>en</strong> slechte<br />
<strong>installatie</strong>; <strong>de</strong>ze <strong>installatie</strong> moet aangepast word<strong>en</strong> of het water moet<br />
behan<strong>de</strong>ld word<strong>en</strong>.<br />
Hoofdstuk 2: Afwerk<strong>en</strong> <strong>en</strong> bescherm<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
40
Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
Vorming <strong>van</strong> ketelste<strong>en</strong><br />
Bij opwarming <strong>van</strong> het water vermin<strong>de</strong>rt <strong>de</strong> oplosbaarheid <strong>van</strong> bepaal<strong>de</strong><br />
zout<strong>en</strong> in het water. Hoe hoger <strong>de</strong> watertemperatuur, hoe meer<br />
ketelste<strong>en</strong> wordt gevormd. M.a.w.: dat calcium <strong>en</strong> magnesiumzout<strong>en</strong> 24<br />
in het water zull<strong>en</strong> neerslaan, vooral op <strong>de</strong> warmste plaats<strong>en</strong>. In hard 25<br />
water zitt<strong>en</strong> meer zout<strong>en</strong> opgelost dan in zacht water.<br />
Bron: Femox<br />
24 Meer informatie vind je in hoofdstuk “Toegepaste wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>”: Hard water.<br />
25 Meer informatie vind je in hoofdstuk “Toegepaste wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>”: Hard water.<br />
Ketelste<strong>en</strong> kan e<strong>en</strong> har<strong>de</strong> laag vorm<strong>en</strong> op <strong>de</strong> heetste plaats <strong>van</strong> <strong>de</strong> ketel.<br />
Deze afzetting<strong>en</strong> vermin<strong>de</strong>r<strong>en</strong> <strong>de</strong> doorstroming <strong>en</strong> ook <strong>de</strong> warmteafgifte<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> ketel.<br />
Corrosie<br />
Het water dat we gebruik<strong>en</strong> bevat heel wat opgeloste stoff<strong>en</strong>, waaron<strong>de</strong>r<br />
zuurstof (O 2). Bij <strong>de</strong> meest voorkom<strong>en</strong><strong>de</strong> watertypes zal zuurstof,<br />
in <strong>de</strong> nabijheid <strong>van</strong> het negatieve moe<strong>de</strong>rmateriaal, e<strong>en</strong> aantal scheikundige<br />
reacties veroorzak<strong>en</strong>, waardoor <strong>en</strong>erzijds elektron<strong>en</strong> verbruikt<br />
word<strong>en</strong>.<br />
An<strong>de</strong>rzijds oxi<strong>de</strong>r<strong>en</strong> <strong>de</strong> in het water opgeloste ijzerion<strong>en</strong>. Daardoor<br />
verdwijn<strong>en</strong> zij uit <strong>de</strong> waterige oplossing. Als onopgeloste stof blijft dan<br />
het zwarte, korrelvormige ijzeroxi<strong>de</strong> (ijzeroxi<strong>de</strong> = Fe 3O 4) achter, ook<br />
magnetiet g<strong>en</strong>oemd omdat het magnetisch is.<br />
Restant<strong>en</strong><br />
Deze zijn afkomstig <strong>van</strong> productierest<strong>en</strong> in <strong>de</strong> <strong>installatie</strong>, of vervuiling<strong>en</strong><br />
in <strong>de</strong> leiding<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s <strong>de</strong> aanleg. Daarom is spoel<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
<strong>van</strong> belang.<br />
Hoofdstuk 2: Afwerk<strong>en</strong> <strong>en</strong> bescherm<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
41
Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
2.3.4 Reinig<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> verontreinig<strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
Bron: Femox<br />
M<strong>en</strong> on<strong>de</strong>rscheidt verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> soort<strong>en</strong> <strong>van</strong> reiniging<br />
Ë spoeling met water bij groot <strong>de</strong>biet,<br />
Ë <strong>de</strong> chemische reiniging.<br />
Spoeling met water bij groot <strong>de</strong>biet<br />
Om e<strong>en</strong> goe<strong>de</strong> spoeling te verkrijg<strong>en</strong> is het absoluut nodig e<strong>en</strong> voldo<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
grote watersnelheid te bekom<strong>en</strong>. Er zal e<strong>en</strong> aangepaste pomp<br />
op <strong>de</strong> <strong>installatie</strong> aangeslot<strong>en</strong> word<strong>en</strong>, voorzi<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> reservoir om<br />
<strong>de</strong> meegespoel<strong>de</strong> <strong>de</strong>eltjes te lat<strong>en</strong> bezink<strong>en</strong>.<br />
De reiniging moet gebeur<strong>en</strong> <strong>de</strong>elcircuit per <strong>de</strong>elcircuit, ervoor zorg<strong>en</strong>d<br />
dat gevoelige on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>l<strong>en</strong> (pomp<strong>en</strong>, warmtewisselaars, ketels...) afzon<strong>de</strong>rlijk<br />
gespoeld word<strong>en</strong>. Zulke spoeling is niet e<strong>en</strong>voudig uit te voer<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> zal e<strong>en</strong> dure aangeleg<strong>en</strong>heid zijn.<br />
De chemische reiniging<br />
Tot e<strong>en</strong> chemische reiniging moet word<strong>en</strong> overgegaan indi<strong>en</strong> <strong>de</strong> afzetting<strong>en</strong><br />
werkelijk e<strong>en</strong> har<strong>de</strong> laag vorm<strong>en</strong>. De chemische product<strong>en</strong> zull<strong>en</strong><br />
dan reager<strong>en</strong> met <strong>de</strong> afzetting<strong>en</strong>, ze oploss<strong>en</strong> <strong>en</strong> loswek<strong>en</strong>. Er bestaan<br />
verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> soort<strong>en</strong> zur<strong>en</strong> die zull<strong>en</strong> gebruikt word<strong>en</strong> in functie<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> vervuiling. Na <strong>de</strong>ze reiniging zal <strong>de</strong> <strong>installatie</strong> grondig moet<strong>en</strong><br />
gespoeld word<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> chemische reiniging zal <strong>en</strong>kel uitgevoerd word<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> gespecialiseerd<br />
bedrijf.<br />
Bron: Femox<br />
Hoofdstuk 2: Afwerk<strong>en</strong> <strong>en</strong> bescherm<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
42
Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
2.3.5 Oorsprong <strong>van</strong> zuurstof in verwarmings<strong>installatie</strong>s<br />
Het vulwater<br />
Bij het vull<strong>en</strong> wordt vrijwel bij alle <strong>installatie</strong>s zuurstof in <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
gebracht. Dit geschiedt namelijk meestal met drinkwater, dat ongeveer<br />
10 mg zuurstof per liter bevat 26 . Indi<strong>en</strong> er ver<strong>de</strong>r ge<strong>en</strong> zuurstof meer<br />
in <strong>de</strong> <strong>installatie</strong> terechtkomt, dan zal <strong>de</strong> oorspronkelijke ingebrachte<br />
zuurstof opgebruikt word<strong>en</strong> bij het oxi<strong>de</strong>r<strong>en</strong> 27 <strong>van</strong> het ijzer <strong>en</strong> zal het<br />
corrosieproces stilvall<strong>en</strong>.<br />
Deze eerste uniforme corrosie is ongevaarlijk.<br />
Regelmatige vulling<strong>en</strong>, bv. als gevolg <strong>van</strong> lediging<strong>en</strong> (werk<strong>en</strong> aan <strong>de</strong><br />
<strong>installatie</strong>, waterverlies, bij het ledig<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong> omwille <strong>van</strong><br />
vorstgevaar...), kunn<strong>en</strong> echter op onverwacht korte tijd tot ernstige<br />
corrosieproblem<strong>en</strong> aanleiding gev<strong>en</strong> (plaatselijke corrosie).<br />
Daarom kan het belangrijk zijn om e<strong>en</strong> waterteller te installer<strong>en</strong> bij <strong>de</strong><br />
vulkran<strong>en</strong>, om zo het vul<strong>de</strong>biet bij te houd<strong>en</strong>.<br />
26 Meer informatie vind je in hoofdstuk “Toegepaste wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>”: Opgeloste zuurstof in water.<br />
27 Meer informatie vind je in hoofdstuk “Toegepaste wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>”: Oxidatie.<br />
28 Meer informatie vind je in Module 3, hoofdstuk “Installatietoebehor<strong>en</strong>”: Circulatiepomp<strong>en</strong>.<br />
29 Meer informatie vind je in hoofdstuk “Toegepaste wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>”: Zuurstofdiffusie.<br />
De expansievat<strong>en</strong><br />
E<strong>en</strong> an<strong>de</strong>r manier waarop zuurstof in <strong>de</strong> <strong>installatie</strong> kan gebracht word<strong>en</strong>,<br />
is door het gebruik <strong>van</strong> op<strong>en</strong> expansievat<strong>en</strong>. Ter hoogte <strong>van</strong> het<br />
contactoppervlak water/lucht zal <strong>de</strong> zuurstof uit <strong>de</strong> lucht in het water<br />
opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> word<strong>en</strong>.<br />
Dit verschijnsel wordt sterk teruggedrong<strong>en</strong> door gebruik <strong>van</strong> het geslot<strong>en</strong><br />
expansievat met membraam tuss<strong>en</strong> het water <strong>en</strong> het luchtkuss<strong>en</strong><br />
(stikstofkuss<strong>en</strong>).<br />
On<strong>de</strong>rdrukk<strong>en</strong><br />
E<strong>en</strong> an<strong>de</strong>re wijze waarop zuurstof in <strong>de</strong> <strong>installatie</strong> kan rak<strong>en</strong>, is door<br />
het optred<strong>en</strong> <strong>van</strong> on<strong>de</strong>rdrukk<strong>en</strong> waarbij in <strong>de</strong> <strong>installatie</strong> buit<strong>en</strong>lucht<br />
aangezog<strong>en</strong> wordt langs <strong>de</strong> automatische ontluchter, <strong>de</strong> pakkingbuss<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> circulator<strong>en</strong>, O-ring<strong>en</strong> <strong>van</strong> kraanwerk.<br />
Dergelijke on<strong>de</strong>rdrukk<strong>en</strong> (druk lager dan <strong>de</strong> atmosferische druk) zijn<br />
meestal te wijt<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> slechte dim<strong>en</strong>sionering of verkeer<strong>de</strong> plaatsing<br />
<strong>van</strong> het expansievat t<strong>en</strong> opzichte <strong>van</strong> <strong>de</strong> circulatiepomp 28 <strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
ketel of onvoldo<strong>en</strong><strong>de</strong> waterdruk.<br />
Gebruik <strong>van</strong> bepaal<strong>de</strong> kunststofbuiz<strong>en</strong><br />
Bepaal<strong>de</strong> buiz<strong>en</strong> <strong>van</strong> kunststof of aansluiting<strong>en</strong> verton<strong>en</strong> e<strong>en</strong> te grote<br />
doorlaatbaarheid voor zuurstof, zodat er ontoelaatbaar grote hoeveelhed<strong>en</strong><br />
zuurstof in het water terechtkom<strong>en</strong> als gevolg <strong>van</strong> zuurstofdiffusie<br />
29 <strong>van</strong>uit <strong>de</strong> lucht, doorhe<strong>en</strong> <strong>de</strong> buiswand<strong>en</strong>, in het water.<br />
Dit verschijnsel noemt m<strong>en</strong> “osmose”.<br />
Hoofdstuk 2: Afwerk<strong>en</strong> <strong>en</strong> bescherm<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
43
Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
Vandaar dat er kunststofbuiz<strong>en</strong> ontwikkeld word<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> scherm<br />
dat <strong>de</strong> zuurstofdiffusie drastisch vermin<strong>de</strong>rt. Dit scherm kan extern<br />
aangebracht zijn (e<strong>en</strong> film), of kan ingewerkt zijn in het materiaal (meerlag<strong>en</strong>buis).<br />
Bron: Thomas De Jongh<br />
Algem<strong>en</strong>e aanbeveling<strong>en</strong><br />
Het is aan te rad<strong>en</strong> dat het ontwerp, <strong>de</strong> gebruikte material<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
uitvoering <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong> beantwoord<strong>en</strong> aan <strong>de</strong> regels <strong>van</strong> <strong>de</strong> goe<strong>de</strong><br />
praktijk. E<strong>en</strong> groot <strong>de</strong>el zijn opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> in <strong>de</strong> verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> norm<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> het Belgisch Instituut voor Normalisatie.<br />
Norm<strong>en</strong> beschrijv<strong>en</strong> over het algeme<strong>en</strong> klassieke product<strong>en</strong> of gev<strong>en</strong><br />
oplossing<strong>en</strong> voor vaak voorkom<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>installatie</strong>s.<br />
Indi<strong>en</strong> m<strong>en</strong> <strong>de</strong>rgelijke niet-g<strong>en</strong>ormaliseer<strong>de</strong> product<strong>en</strong> of oplossing<strong>en</strong><br />
w<strong>en</strong>st toe te pass<strong>en</strong>, is het voor gewone gebouw<strong>en</strong> aangerad<strong>en</strong> gebruik<br />
te mak<strong>en</strong> <strong>van</strong> product<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> Technisch Goedkeuring (ATG)<br />
afgeleverd door <strong>de</strong> Belgische unie voor technische goedkeuring in <strong>de</strong><br />
bouw (Butgb).<br />
Hoofdstuk 2: Afwerk<strong>en</strong> <strong>en</strong> bescherm<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
44
Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
3 In bedrijf stell<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong><strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
3.1 Kwaliteit <strong>van</strong> het vulwater<br />
3.1.1 Het vulwater<br />
E<strong>en</strong> on<strong>de</strong>rscheid wordt gemaakt tuss<strong>en</strong> <strong>de</strong> kwaliteit <strong>van</strong>:<br />
– het vulwater, d.w.z. het water waarmee <strong>de</strong> <strong>installatie</strong> wordt gevuld,<br />
– het warmtever<strong>de</strong>elmedium of systeemwater d.w.z. het water dat bij<br />
normaal gebruik aanwezig is in <strong>de</strong> <strong>installatie</strong>; zijn sam<strong>en</strong>stelling verschilt<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong>ze <strong>van</strong> het vulwater weg<strong>en</strong>s <strong>de</strong> interactie met <strong>de</strong> material<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong> <strong>en</strong> ev<strong>en</strong>tueel als gevolg <strong>van</strong> e<strong>en</strong> waterbehan<strong>de</strong>ling.<br />
Gebruik <strong>van</strong> zacht water 30 (bv. reg<strong>en</strong>water) wordt afgerad<strong>en</strong>, omdat<br />
sommige legering<strong>en</strong> hierteg<strong>en</strong> niet bestand zijn (“ont-zink<strong>en</strong> <strong>van</strong> messing”).<br />
Het vulwater moet aan <strong>de</strong> voorwaard<strong>en</strong> <strong>van</strong> volg<strong>en</strong><strong>de</strong> tabel voldo<strong>en</strong>:<br />
Eis<strong>en</strong> voor het vulwater<br />
Parameter Eis<br />
pH 31 (zuurtegraad)<br />
Hoofdstuk 3: In bedrijf stell<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong><strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
45<br />
Bij aanwezigheid <strong>van</strong><br />
aluminium<br />
6,5 pH < 8<br />
in alle an<strong>de</strong>re gevall<strong>en</strong><br />
6,5 pH 9,2<br />
chlorid<strong>en</strong> (Cl - ) < 200 mg/l<br />
opgelost ijzer<br />
opgeloste zout<strong>en</strong> (zoals calcium<br />
<strong>en</strong> magnesiumzout<strong>en</strong>)<br />
troebelingsgraad<br />
(onzuiverhed<strong>en</strong>)<br />
30 Meer informatie vind je in hoofdstuk”Toegepaste wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>”: Hard water.<br />
31 Meer informatie vind je in hoofdstuk “Toegepaste wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>”: pH-waar<strong>de</strong>.<br />
Richtwaar<strong>de</strong>: 0,2 mg/l<br />
Maximum: 1 mg/l<br />
< 1500 μS/cm<br />
(micro Siem<strong>en</strong>s/cm = met<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> elektrische<br />
geleidbaarheid)<br />
Hel<strong>de</strong>r water, d.w.z.<br />
maximum 10 mg/l SiO 2<br />
Drinkwater ver<strong>de</strong>eld door <strong>de</strong> op<strong>en</strong>bare distributiemaatschappij<strong>en</strong> kan<br />
zon<strong>de</strong>r meer gebruikt word<strong>en</strong> voor <strong>installatie</strong>s die ge<strong>en</strong> aluminium bevatt<strong>en</strong>.<br />
Voor <strong>installatie</strong>s die aluminium bevatt<strong>en</strong> voor zover <strong>de</strong> pH bov<strong>en</strong>waar<strong>de</strong><br />
<strong>van</strong> bov<strong>en</strong>staan<strong>de</strong> tabel nageleefd wordt; an<strong>de</strong>rs moet e<strong>en</strong> behan<strong>de</strong>ling<br />
voorzi<strong>en</strong> word<strong>en</strong>.
Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
3.1.2 Vull<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
Bron: GTI Mortsel<br />
Bron: Thomas De Jongh<br />
Bij gebruik <strong>van</strong> vulwater <strong>van</strong> e<strong>en</strong> an<strong>de</strong>re oorsprong (reg<strong>en</strong>water, grondwater...)<br />
moet<strong>en</strong> bov<strong>en</strong>staan<strong>de</strong> parameters gecontroleerd word<strong>en</strong>.<br />
Indi<strong>en</strong> die niet aan <strong>de</strong> eis<strong>en</strong> <strong>van</strong> bov<strong>en</strong>staan<strong>de</strong> tabel voldo<strong>en</strong>, moet<br />
ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> aangepaste behan<strong>de</strong>ling voorzi<strong>en</strong> word<strong>en</strong>.<br />
Zoals reeds eer<strong>de</strong>r gemeld, is <strong>de</strong> plaatsing <strong>van</strong> e<strong>en</strong> watermeter bij <strong>de</strong><br />
vulling aangewez<strong>en</strong>.<br />
De vulling <strong>van</strong> c<strong>en</strong>trale-verwarmings<strong>installatie</strong>s zal gebeur<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>s<br />
EN 1 717; voor vermog<strong>en</strong>s 45 kW mag dat zowel met e<strong>en</strong> soepele<br />
slang als via e<strong>en</strong> vaste verbinding gebeur<strong>en</strong>. In bei<strong>de</strong> gevall<strong>en</strong> di<strong>en</strong>t<br />
e<strong>en</strong> controleerbare keerklep type A (EA) geïnstalleerd te word<strong>en</strong>.<br />
Mogelijke kans op vervuiling: terughevel<strong>en</strong> of terugpers<strong>en</strong>.<br />
De dubbeldi<strong>en</strong>stkraan voor het aansluit<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> soepele slang kan<br />
ofwel <strong>van</strong> e<strong>en</strong> keerklep type A (EA), ofwel <strong>van</strong> e<strong>en</strong> beluchter type DA,<br />
HA of HD word<strong>en</strong> voorzi<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> an<strong>de</strong>re aansluitmogelijkheid is met<br />
e<strong>en</strong> vulset, waarbij <strong>de</strong> beveiliging<strong>en</strong> zijn opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>.<br />
Aansluitschema<br />
Ë Zon<strong>de</strong>r toevoeging <strong>van</strong> additiev<strong>en</strong> (toevoeging<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> corrosie,<br />
antivries...)<br />
Opmerking: voor <strong>de</strong> aansluiting op het drinkwaternet zal m<strong>en</strong> rek<strong>en</strong>ing<br />
houd<strong>en</strong> met <strong>de</strong> reglem<strong>en</strong>tering <strong>van</strong> <strong>de</strong> drinkwatermaatschappij.<br />
Hoofdstuk 3: In bedrijf stell<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong><strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
46
Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
Bron: Flamco<br />
Bron: Watts Industries Belgium<br />
32 Meer informatie vind je op www.belgaqua.be<br />
Deze opstelling omvat (in stromingsrichting <strong>van</strong> het water):<br />
– e<strong>en</strong> afsluitkraan,<br />
– e<strong>en</strong> controleerbare keerklep (terugstroombeveiliging EA) of e<strong>en</strong> an<strong>de</strong>re<br />
goedgekeur<strong>de</strong> beveiliging 32 ,<br />
– e<strong>en</strong> afsluitkraan.<br />
Ë Met toevoeging <strong>van</strong> additiev<strong>en</strong> (toevoeging<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> corrosie, antivries...).<br />
Indi<strong>en</strong> in het systeemwater additiev<strong>en</strong> voorkom<strong>en</strong>, zal m<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong> keerklep in <strong>de</strong> vulleiding ver<strong>van</strong>g<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> terugstroombeveiliging<br />
BA of CA (On<strong>de</strong>rbreker met verschildrukzones, controleerbaar of<br />
niet controleerbaar).<br />
Bron: GTI Mortsel<br />
Bij toestell<strong>en</strong> met gecombineerd gebruik voor <strong>en</strong>erzijds c<strong>en</strong>trale verwarming<br />
<strong>en</strong> an<strong>de</strong>rzijds warmwaterproductie, di<strong>en</strong><strong>en</strong> beveiliging<strong>en</strong> in<br />
<strong>de</strong> toevoerleiding <strong>van</strong> het sanitair koudwater te word<strong>en</strong> voorzi<strong>en</strong>.<br />
De afvoerleiding<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> overdrukv<strong>en</strong>tiel<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> e<strong>en</strong> zichtbare on<strong>de</strong>rbreking<br />
<strong>van</strong> minimum 2 cm hebb<strong>en</strong>.<br />
Bron: Flamco<br />
Hoofdstuk 3: In bedrijf stell<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong><strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
47
Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
De beveiliging teg<strong>en</strong> overdruk <strong>van</strong> het sanitair warmwater kan tev<strong>en</strong>s<br />
d.m.v. e<strong>en</strong> expansievat, afwaarts <strong>van</strong> <strong>de</strong> keerklep.<br />
Bron: GTI Mortsel<br />
3.1.3 Werkwijze om e<strong>en</strong> <strong>installatie</strong> te vull<strong>en</strong> <strong>en</strong> te ontlucht<strong>en</strong><br />
3.1.4 Systeemwater (= warmtemedium)<br />
Deze werkwijze geldt ook voor het bijvull<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong>:<br />
– ketel <strong>en</strong> pomp afzett<strong>en</strong>;<br />
– <strong>installatie</strong> vull<strong>en</strong> via <strong>de</strong> vulleiding;<br />
– radiatorkran<strong>en</strong> toedraai<strong>en</strong>;<br />
– <strong>installatie</strong> ontlucht<strong>en</strong>;<br />
– daarna radiatorkraan op<strong>en</strong>, <strong>en</strong> weer ontlucht<strong>en</strong>;<br />
– dan systeem op <strong>de</strong> juiste druk br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>;<br />
– na opwarm<strong>en</strong>, opnieuw ontlucht<strong>en</strong>/ontgass<strong>en</strong> 33 .<br />
Het systeemwater niet ver<strong>van</strong>g<strong>en</strong>, indi<strong>en</strong> niet nodig.<br />
Het vulwater mag zon<strong>de</strong>r meer als systeemwater gebruikt word<strong>en</strong><br />
d.w.z. dat het ge<strong>en</strong> bijkom<strong>en</strong><strong>de</strong> behan<strong>de</strong>ling moet on<strong>de</strong>rgaan alvor<strong>en</strong>s<br />
<strong>de</strong> <strong>installatie</strong> in werking gezet wordt voor zover:<br />
– <strong>de</strong> hier gegev<strong>en</strong> aanbeveling<strong>en</strong> in acht g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> werd<strong>en</strong>;<br />
– ge<strong>en</strong> overmatige indringing <strong>van</strong> zuurstof te vrez<strong>en</strong> valt;<br />
– ge<strong>en</strong> antivriesmid<strong>de</strong>l<strong>en</strong> toegevoegd word<strong>en</strong>.<br />
Indi<strong>en</strong> aan één <strong>van</strong> <strong>de</strong> aangegev<strong>en</strong> voorwaard<strong>en</strong> niet voldaan is, moet<br />
het vulwater e<strong>en</strong> aangepaste behan<strong>de</strong>ling on<strong>de</strong>rgaan.<br />
In <strong>installatie</strong>s waar aluminium voorkomt, kan het gebruik als systeemwater<br />
<strong>van</strong> vulwater dat aan <strong>de</strong> eis<strong>en</strong> <strong>van</strong> bov<strong>en</strong>staan<strong>de</strong> tabel voldoet,<br />
aanleiding gev<strong>en</strong> tot <strong>de</strong> vorming <strong>van</strong> waterstofgas, zelfs al werd aan<br />
alle eis<strong>en</strong> <strong>van</strong> bov<strong>en</strong>staan<strong>de</strong> aanbeveling voldaan.<br />
33 Meer informatie vind je in hoofdstuk “Toegepaste wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>”: Opgeloste zuurstof in water.<br />
Hoofdstuk 3: In bedrijf stell<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong><strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
48
Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
3.1.5 Toevoegmid<strong>de</strong>l<strong>en</strong> (additiev<strong>en</strong>) bij het vulwater<br />
Dit waterstofgas zal dan regelmatig moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> verwij<strong>de</strong>rd word<strong>en</strong><br />
(ontlucht<strong>en</strong>, ontgass<strong>en</strong>). Indi<strong>en</strong> spui<strong>en</strong> noodzakelijk blijkt na één<br />
stookseizo<strong>en</strong>, dan moet het systeemwater behan<strong>de</strong>ld word<strong>en</strong>. Bij dit<br />
geval kan e<strong>en</strong> <strong>de</strong>rgelijke behan<strong>de</strong>ling onmid<strong>de</strong>llijk <strong>van</strong> bij het begin<br />
voorzi<strong>en</strong> word<strong>en</strong>, zodat <strong>de</strong> klant gespaard blijft <strong>van</strong> hin<strong>de</strong>rlijke spuibeurt<strong>en</strong>.<br />
Bij het verwarm<strong>en</strong> <strong>van</strong> het water veran<strong>de</strong>r<strong>en</strong> <strong>de</strong> eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>:<br />
– omdat <strong>de</strong> zout<strong>en</strong> neerslaan wordt het water zachter;<br />
– omdat o.a. <strong>de</strong> CO 2 verdwijnt, wordt het water zuur<strong>de</strong>r;<br />
– <strong>de</strong> opgeloste zuurstof in het water komt vrij: het water wordt<br />
“dood”.<br />
M<strong>en</strong> kan on<strong>de</strong>rstaan<strong>de</strong> mid<strong>de</strong>l<strong>en</strong> (additiev<strong>en</strong>) toevoeg<strong>en</strong> via:<br />
– vulslang,<br />
– met handpomp of doseerpomp via vulkraan.<br />
Bij verwij<strong>de</strong>ring <strong>van</strong> het behan<strong>de</strong>l<strong>de</strong> systeemwater zal m<strong>en</strong> het water<br />
niet zomaar loz<strong>en</strong> in <strong>de</strong> riolering of behan<strong>de</strong>lingsputt<strong>en</strong>. Eerst moet het<br />
systeemwater “g<strong>en</strong>eutraliseerd” word<strong>en</strong>.<br />
Vereist<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> additief<br />
Het additief is toxicologisch veilig (Belgaqua attest Fluïdum<br />
Categorie 3 volg<strong>en</strong>s NBN EN 1717). Tev<strong>en</strong>s wordt e<strong>en</strong> testrapport<br />
<strong>van</strong> e<strong>en</strong> erk<strong>en</strong>d labo voorgelegd inzake <strong>de</strong> efficiëntie<br />
<strong>van</strong> het product. Bij het vulpunt <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong> word<strong>en</strong><br />
(d.m.v. e<strong>en</strong> klever) <strong>de</strong> specificaties <strong>van</strong> het product vermeld.<br />
Antivries<br />
Ook nog g<strong>en</strong>oemd: “antigel, glycol”.<br />
Indi<strong>en</strong> e<strong>en</strong> <strong>installatie</strong> moet beschermd word<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> vorst zal m<strong>en</strong><br />
antivries gebruik<strong>en</strong>.<br />
Jaarlijks zal m<strong>en</strong> het behan<strong>de</strong>l<strong>de</strong> water controler<strong>en</strong>:<br />
– <strong>de</strong> dosering,<br />
– <strong>de</strong> pH (door afbrek<strong>en</strong> <strong>van</strong> het product word<strong>en</strong> zur<strong>en</strong> gevormd).<br />
Hoofdstuk 3: In bedrijf stell<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong><strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
49<br />
Bron: Femox
Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
Inhibitor<strong>en</strong><br />
Deze toevoegmid<strong>de</strong>l<strong>en</strong> word<strong>en</strong> aan het verwarmingswater toegevoegd<br />
indi<strong>en</strong> m<strong>en</strong> vreest voor<br />
– kalkste<strong>en</strong> (vermijd<strong>en</strong> <strong>van</strong> slib <strong>en</strong> ketelste<strong>en</strong>),<br />
– corrosie (vermijd<strong>en</strong> <strong>van</strong> beschadiging <strong>en</strong> slibvorming);<br />
– als <strong>de</strong> <strong>installatie</strong> onvoldo<strong>en</strong><strong>de</strong> luchtdicht is (bv.: doordring<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
zuurstof door diffusie).<br />
De inhibitor<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> corrosie kan m<strong>en</strong> on<strong>de</strong>rver<strong>de</strong>l<strong>en</strong> in drie groep<strong>en</strong>:<br />
– kathodische inhibitor<strong>en</strong>: verlag<strong>en</strong> het zuurstofgehalte;<br />
– anodische inhibitor<strong>en</strong>: legg<strong>en</strong> e<strong>en</strong> bescherm<strong>en</strong><strong>de</strong> laag op het metaal;<br />
– ambiotische inhibitor<strong>en</strong>: combinatie <strong>van</strong> bei<strong>de</strong> soort<strong>en</strong>.<br />
De dosering <strong>van</strong> <strong>de</strong> product<strong>en</strong> di<strong>en</strong>t nauwkeurig te gebeur<strong>en</strong>, daarom<br />
is <strong>de</strong> plaatsing <strong>van</strong> e<strong>en</strong> watermeter bij <strong>de</strong> vulkraan noodzakelijk. Alle<br />
gegev<strong>en</strong>s <strong>van</strong> het product (merk, conc<strong>en</strong>tratie, datum, installateur...)<br />
word<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oteerd in e<strong>en</strong> dossier, dat steeds bij <strong>de</strong> verwarmings<strong>installatie</strong><br />
blijft.<br />
De productkeuze (meestal m<strong>en</strong>geling <strong>van</strong> verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> product<strong>en</strong>)<br />
wordt bepaald door het verwarmingssyteem, al dan niet gekoppeld<br />
aan <strong>de</strong> productie <strong>van</strong> sanitair warmwater.<br />
Hoofdstuk 3: In bedrijf stell<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong><strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
50<br />
Bron: Femox<br />
Bron: Femox
Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
3.2 Opspor<strong>en</strong> <strong>van</strong> lekk<strong>en</strong> in verwarmingsleiding<strong>en</strong><br />
3.2.1 Inleiding<br />
3.2.2 De hygrometer (vochtigheidsmeter)<br />
Bron: Testothem<br />
34 Meer informatie vind je in hoofdstuk “Toegepaste wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>”: Relatieve vochtigheid.<br />
Het opspor<strong>en</strong> <strong>van</strong> lekk<strong>en</strong> in waterleiding<strong>en</strong> <strong>en</strong> verwarmingsleiding<strong>en</strong> is<br />
e<strong>en</strong> specialisatie. Er zijn verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> techniek<strong>en</strong> die kunn<strong>en</strong> gebruikt<br />
word<strong>en</strong>.<br />
Opspor<strong>en</strong> <strong>van</strong> lekk<strong>en</strong> bij bov<strong>en</strong>grondse leiding<strong>en</strong> gebeurt in <strong>de</strong> eerste<br />
plaats visueel; natte plekk<strong>en</strong> on<strong>de</strong>r of rond <strong>de</strong> buiz<strong>en</strong>, radiator<strong>en</strong>, toebehor<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> ketels.<br />
Als <strong>de</strong> buiz<strong>en</strong> ingewerkt zijn in e<strong>en</strong> muur of e<strong>en</strong> vloer kan m<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
lekk<strong>en</strong> lokaliser<strong>en</strong> door <strong>de</strong> verkleuring <strong>van</strong> het materiaal. Deze wijze<br />
is echter niet steeds nauwkeurig g<strong>en</strong>oeg, daarom past m<strong>en</strong> an<strong>de</strong>re<br />
metho<strong>de</strong>s toe die ver<strong>de</strong>r besprok<strong>en</strong> word<strong>en</strong>.<br />
De gebruikte techniek hangt af <strong>van</strong> <strong>de</strong> informatie <strong>van</strong> <strong>de</strong> gebruiker of<br />
<strong>de</strong> installateur:<br />
– regelmatigheid <strong>van</strong> bijvull<strong>en</strong>: groot of klein lek,<br />
– het buismateriaal,<br />
– <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rgrond,<br />
– <strong>de</strong> plaats <strong>van</strong> <strong>de</strong> leiding,<br />
– an<strong>de</strong>re fysische omstandighed<strong>en</strong>.<br />
Met e<strong>en</strong> hygrometer kan <strong>de</strong> vochtigheidsgraad <strong>van</strong> bouwmaterial<strong>en</strong><br />
bepaald word<strong>en</strong>.<br />
Tijd<strong>en</strong>s <strong>de</strong> meting word<strong>en</strong> <strong>de</strong> twee meetpunt<strong>en</strong> in het te on<strong>de</strong>rzoek<strong>en</strong><br />
bouwmateriaal (bv. hout, tegels, beton, metselwerk, bepleistering, isolatie)<br />
geduwd.<br />
Het meetresultaat is gebaseerd op <strong>de</strong> meting <strong>van</strong> elektrische eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong><br />
(capacitieve elektrische veld<strong>en</strong>). De aanwezigheid <strong>van</strong> vocht<br />
veran<strong>de</strong>rt het elektrisch veld tuss<strong>en</strong> <strong>de</strong> meetelektrod<strong>en</strong> <strong>en</strong> het bouwmateriaal.<br />
Het resultaat is relatief te beoor<strong>de</strong>l<strong>en</strong>, d.w.z. er kan <strong>en</strong>kel on<strong>de</strong>rscheid<br />
gemaakt word<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> droog <strong>en</strong> vochtig materiaal volg<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> vooraf<br />
bepaal<strong>de</strong> relatieve vochtigheidsschaal 34 , in % uitgedrukt. Op het<br />
scherm wordt e<strong>en</strong> schaalver<strong>de</strong>ling weergegev<strong>en</strong>.<br />
Hoofdstuk 3: In bedrijf stell<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong><strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
51
Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
3.2.3 De infrarood-camera (IR camera)<br />
Bron: FLIR systems<br />
(De thermische metho<strong>de</strong>)<br />
Met e<strong>en</strong> infraroodcamera kan m<strong>en</strong> <strong>de</strong> warmte-uitstraling <strong>de</strong>tecter<strong>en</strong><br />
die door het te on<strong>de</strong>rzoek<strong>en</strong> voorwerp wordt uitgestraald. Deze metho<strong>de</strong><br />
is daarom zeer toepasbaar voor onzichtbare leiding<strong>en</strong> of constructies,<br />
maar di<strong>en</strong>t te gebeur<strong>en</strong> op volle massa’s <strong>en</strong> niet op holle<br />
ruimtes. Bij e<strong>en</strong> waterlek <strong>van</strong> verwarming of warm water zal <strong>de</strong> plaats<br />
rond het lek ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s opwarm<strong>en</strong> <strong>en</strong> warmte uitstral<strong>en</strong>.<br />
Bron: FLIR systems<br />
De <strong>de</strong>tector <strong>van</strong> <strong>de</strong> camera ont<strong>van</strong>gt <strong>de</strong> uitgestraal<strong>de</strong> <strong>en</strong>ergie <strong>van</strong> het<br />
bouwmateriaal on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> vorm <strong>van</strong> infraro<strong>de</strong> stral<strong>en</strong>. Deze word<strong>en</strong> omgezet<br />
naar e<strong>en</strong> digitaal kleurbeeld op het scherm <strong>van</strong> het toestel. Hoe<br />
warmer <strong>de</strong> zone, hoe lichter <strong>van</strong> kleur. Hoe kou<strong>de</strong>r <strong>de</strong> zone, hoe donker<strong>de</strong>r<br />
<strong>van</strong> kleur. Als m<strong>en</strong> <strong>de</strong> eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> <strong>van</strong> het te controler<strong>en</strong><br />
materiaal k<strong>en</strong>t, kan m<strong>en</strong> zelfs op het beeld e<strong>en</strong> temperatuursaanduiding<br />
gev<strong>en</strong>. Hiermee kan m<strong>en</strong> nog preciezer het lek bepal<strong>en</strong>.<br />
Alle punt<strong>en</strong> <strong>van</strong> het te on<strong>de</strong>rzoek<strong>en</strong> gebouw<strong>de</strong>el die <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> temperatuur<br />
hebb<strong>en</strong>, word<strong>en</strong> verbond<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> lijn (<strong>van</strong> <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> temperatuur):<br />
isotherm. Aan <strong>de</strong> hand <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze lijn<strong>en</strong> kan m<strong>en</strong> <strong>de</strong> leiding lokaliser<strong>en</strong>.<br />
De leiding wordt op het scherm voorgesteld door e<strong>en</strong> lichte<br />
hel<strong>de</strong>re kleur, op <strong>de</strong> plaats <strong>van</strong> het lek ziet m<strong>en</strong> e<strong>en</strong> uitvloeiing <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
lichte kleur.<br />
Om het lek gemakkelijk op te spor<strong>en</strong>, is het aangerad<strong>en</strong> om <strong>de</strong> verwarmings<strong>installatie</strong><br />
op temperatuur te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>.<br />
Lekk<strong>en</strong> bij ommantel<strong>de</strong> buiz<strong>en</strong> zijn moeilijker om op te spor<strong>en</strong>, omdat<br />
<strong>de</strong> lek misschi<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> an<strong>de</strong>re plaats uitkomt.<br />
Hoofdstuk 3: In bedrijf stell<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong><strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
52
Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
3.2.4 Ultrasoon on<strong>de</strong>rzoek<br />
3.2.5 Gebruik<br />
(De akoestische metho<strong>de</strong>)<br />
Met dit toestel wordt e<strong>en</strong> lek opgespoord doordat het lek geluid maakt:<br />
<strong>de</strong> lek wordt hoorbaar gemaakt door e<strong>en</strong> aangepaste microfoon <strong>en</strong><br />
zodo<strong>en</strong><strong>de</strong> kan m<strong>en</strong> <strong>de</strong> juiste locatie <strong>van</strong> het lek in <strong>de</strong> leiding bepal<strong>en</strong>.<br />
Hier wordt het sterkste geluid waarg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>.<br />
Bron: R<strong>en</strong>é Onkelinx<br />
Bij <strong>de</strong>ze manier <strong>van</strong> opsporing is het zéér belangrijk dat het in <strong>de</strong> onmid<strong>de</strong>llijke<br />
omgeving zéér stil is. De geluidsgolv<strong>en</strong> die geproduceerd<br />
word<strong>en</strong> door het lek, plant<strong>en</strong> zich voort in alle richting<strong>en</strong>. D.w.z. dat<br />
<strong>de</strong> lek hoorbaar wordt in alle omgev<strong>en</strong><strong>de</strong> material<strong>en</strong>. Het spreekt voor<br />
zich dat het lek voldo<strong>en</strong><strong>de</strong> groot moet zijn om zo dui<strong>de</strong>lijke signal<strong>en</strong><br />
(geluidsgolv<strong>en</strong>) uit te stur<strong>en</strong>.<br />
Om <strong>de</strong> lek dui<strong>de</strong>lijker te mak<strong>en</strong> kan m<strong>en</strong> <strong>de</strong> druk in <strong>de</strong> leiding verhog<strong>en</strong><br />
(drukpomp...). Let wel op om drukgevoelige toestell<strong>en</strong> af te koppel<strong>en</strong>.<br />
Indi<strong>en</strong> <strong>de</strong> stroming door <strong>de</strong> leiding groot g<strong>en</strong>oeg is, kan m<strong>en</strong> met<br />
dit toestel ook <strong>de</strong> plaats <strong>van</strong> <strong>de</strong> leiding<strong>en</strong> bepal<strong>en</strong>. Dit is echter niet<br />
steeds mogelijk, omdat m<strong>en</strong> er naar streeft om <strong>de</strong> geluid<strong>en</strong> in <strong>de</strong> verwarmingsleiding<strong>en</strong><br />
zeer klein te houd<strong>en</strong>.<br />
De ervaring <strong>van</strong> <strong>de</strong> gebruiker <strong>van</strong> het lekzoektoestel speelt ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s<br />
e<strong>en</strong> grote rol. M<strong>en</strong> moet immers e<strong>en</strong> on<strong>de</strong>rscheid kunn<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong> verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> achtergrondgeluid<strong>en</strong> die word<strong>en</strong> geproduceerd.<br />
In sommige omstandighed<strong>en</strong> zoals leiding<strong>en</strong> in holle ruimtes is het<br />
eer<strong>de</strong>r moeilijk om met bepaal<strong>de</strong> lekzoekapparatuur e<strong>en</strong> lek op te<br />
spor<strong>en</strong>.<br />
Indi<strong>en</strong> <strong>de</strong> leiding<strong>en</strong> beschermd zijn (warmte-isolatie, corrosie-isolatie)<br />
kunn<strong>en</strong> <strong>de</strong> waarneming<strong>en</strong> vermin<strong>de</strong>r<strong>en</strong>.<br />
Hoofdstuk 3: In bedrijf stell<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong><strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
53
Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
3.3 Probleemanalyse<br />
Bron: Femox<br />
Bron: Femox<br />
E<strong>en</strong> greep uit veel voorkom<strong>en</strong><strong>de</strong> problem<strong>en</strong>.<br />
Geluid in e<strong>en</strong> cv- <strong>installatie</strong>:<br />
kan veroorzaakt word<strong>en</strong> door<br />
– lucht in <strong>de</strong> <strong>installatie</strong> (luchtbell<strong>en</strong> in <strong>de</strong> buiz<strong>en</strong>),<br />
– borrel<strong>en</strong>d geluid in <strong>de</strong> radiator<strong>en</strong>,<br />
– geluid <strong>van</strong> <strong>de</strong> pomp,<br />
– het uitzett<strong>en</strong> <strong>van</strong> verkeerd bevestig<strong>de</strong> buiz<strong>en</strong> of radiator<strong>en</strong>,<br />
– ge<strong>en</strong> gebruik gemaakt <strong>van</strong> doorvoerbuiz<strong>en</strong> (mantelbuiz<strong>en</strong>) bij doorgang<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> buis door wand of vloer.<br />
Regelmatig water bijvull<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> <strong>installatie</strong>:<br />
– het water verdwijnt langs e<strong>en</strong> lek in <strong>de</strong> ketel, <strong>de</strong> buiz<strong>en</strong> of aan <strong>de</strong><br />
verwarmingslicham<strong>en</strong>;<br />
– er lekt water via het overdrukv<strong>en</strong>tiel (overdrukv<strong>en</strong>tielv<strong>en</strong>tiel of expansievat<br />
controler<strong>en</strong>).<br />
Indi<strong>en</strong> regelmatig moet ontgast word<strong>en</strong>:<br />
– opname <strong>van</strong> zuurstof via niet-zuurstofdichte buiz<strong>en</strong> of koppeling<strong>en</strong>,<br />
– mogelijk vorming <strong>van</strong> waterstofgas (= brandbaar) door reactie met<br />
aluminium (waterbehan<strong>de</strong>ling toepass<strong>en</strong>).<br />
Onvoldo<strong>en</strong><strong>de</strong> warmteafgifte in radiator<strong>en</strong><strong>installatie</strong>s<br />
De luchtbel die zich in het bov<strong>en</strong>ste ge<strong>de</strong>elte <strong>van</strong> <strong>de</strong> radiator verzamel<strong>de</strong>,<br />
maakt circulatie <strong>van</strong> het verwarmingswater onmogelijk. En waar er<br />
ge<strong>en</strong> circulatie is, zal er ge<strong>en</strong> warmte-aanvoer zijn.<br />
E<strong>en</strong> eerste voorwaar<strong>de</strong> om circulatie te kunn<strong>en</strong> verkrijg<strong>en</strong> is dat <strong>de</strong> radiator<br />
volledig gevuld is. De circulatiepomp di<strong>en</strong>t niet om het water “tot<br />
in <strong>de</strong> radiator omhoog te stuw<strong>en</strong>”, zij overwint <strong>de</strong> weerstandverliez<strong>en</strong><br />
(leiding<strong>en</strong> + toebehor<strong>en</strong>) in het systeem.<br />
Onvoldo<strong>en</strong><strong>de</strong> warmteafgifte in system<strong>en</strong> zoals vloerverwarming<br />
Hier zijn circuler<strong>en</strong><strong>de</strong> luchtbell<strong>en</strong> eig<strong>en</strong>lijk nog e<strong>en</strong> groter probleem:<br />
vermits ze niet opgemerkt word<strong>en</strong>, richt<strong>en</strong> ze nog meer kwaad aan.<br />
Het soortelijk gewicht (<strong>en</strong> dus ook <strong>de</strong> soortelijke warmte) <strong>van</strong> het circuler<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
m<strong>en</strong>gsel water + lucht is veel lager dan dat <strong>van</strong> water, waardoor<br />
<strong>de</strong> warmte-aanvoer mank loopt.<br />
Ketelgeluid<strong>en</strong> <strong>en</strong> -problem<strong>en</strong><br />
Ketelgeluid<strong>en</strong> word<strong>en</strong> meestal veroorzaakt door afzetting <strong>van</strong> kalkste<strong>en</strong><br />
of slib in <strong>de</strong> ketel. In bei<strong>de</strong> gevall<strong>en</strong> komt het erop neer dat <strong>de</strong><br />
warmtestroom <strong>van</strong> <strong>de</strong> vlamzij<strong>de</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> ketel naar het water vermin<strong>de</strong>rt.<br />
Hoofdstuk 3: In bedrijf stell<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong><strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
54
Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
4 Toegepaste wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong><br />
4.1 Massadichtheid<br />
Als we e<strong>en</strong> vloeistof, gas of vaste stof nem<strong>en</strong> <strong>en</strong> we bepal<strong>en</strong> het volume<br />
<strong>en</strong> <strong>de</strong> massa, dan kunn<strong>en</strong> we <strong>de</strong> massadichtheid (= soortelijke<br />
massa, volumieke massa, absolute dichtheid) bepal<strong>en</strong> bij e<strong>en</strong> bepaal<strong>de</strong><br />
temperatuur ( - Griekse kleine rho).<br />
De <strong>de</strong>finitie is e<strong>en</strong>voudig:<br />
55<br />
massa m<br />
massadichtheid = = –––––––– = –––<br />
volume V<br />
In het SI-stelsel moet<strong>en</strong> we <strong>de</strong> kg <strong>en</strong> m3 als e<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> gebruik<strong>en</strong>. De<br />
kg<br />
e<strong>en</strong>heid <strong>van</strong> dichtheid is dus ––––.<br />
m3 g<br />
In veel tabell<strong>en</strong> wordt ook nog met <strong>de</strong> ou<strong>de</strong>re e<strong>en</strong>heid gewerkt, nl. –––.<br />
cm3 De dichtheid <strong>van</strong> zuiver water (water), bij 4 °C bedraagt<br />
kg g<br />
1000 –––– of 1 ––– .<br />
m3 cm3 De dichtheid <strong>van</strong> lucht (lucht) bij 0 °C <strong>en</strong> 101 325 Pa bedraagt<br />
kg<br />
1,293 –––– .<br />
m3 Het soortelijk gewicht is e<strong>en</strong> verou<strong>de</strong>r<strong>de</strong> e<strong>en</strong>heid <strong>en</strong> ge<strong>en</strong> afgelei<strong>de</strong><br />
<strong>van</strong> het SI-stelsel.<br />
Vergelijking<br />
Teg<strong>en</strong>woordig wordt voornamelijk met (relatieve <strong>en</strong> absolute) dichtheid<br />
gewerkt.<br />
Voor <strong>de</strong> volledigheid kunn<strong>en</strong> we het soortelijk gewicht <strong>van</strong> e<strong>en</strong> vloeistof,<br />
gas of vaste stof, als volgt <strong>de</strong>finiër<strong>en</strong>:<br />
In <strong>de</strong> praktijk wordt met “soortelijk gewicht” dikwijls verward met<br />
dichtheid. Het komt er dan op aan goed naar <strong>de</strong> gebruikte e<strong>en</strong>heid te<br />
kijk<strong>en</strong>.<br />
gewicht G<br />
Soortelijk gewicht –––––––– = –––<br />
volume V<br />
N<br />
Als e<strong>en</strong>heid moet<strong>en</strong> we dan in het SI-stelsel –––– gebruik<strong>en</strong>.<br />
m 3<br />
Hoofdstuk 4: Toegepaste wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>
Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
4.2 Beginsel <strong>van</strong> Pascal<br />
4.3 Absolute, maximum- <strong>en</strong> relatieve vochtigheid<br />
“E<strong>en</strong> druk uitgeoef<strong>en</strong>d op e<strong>en</strong> vloeistof, plant zich in alle richting<strong>en</strong><br />
onveran<strong>de</strong>rd voort”.<br />
Bron: Thomas De Jongh<br />
De druk die door <strong>de</strong> zuiger op <strong>de</strong> vloeistof wordt uitgeoef<strong>en</strong>d, plant<br />
zich dus in alle richting<strong>en</strong> voort. Ook in <strong>de</strong> “vat<strong>en</strong>” die ermee verbond<strong>en</strong><br />
zijn. Aangezi<strong>en</strong> in <strong>de</strong>ze vat<strong>en</strong> of buisjes <strong>en</strong>kel <strong>de</strong> atmosferische<br />
druk geldt, staat het niveau weer terug gelijk. Net zoals in <strong>de</strong> “verbond<strong>en</strong><br />
vat<strong>en</strong>”.<br />
Bron: Ridgid<br />
In <strong>de</strong> plaats <strong>van</strong> e<strong>en</strong> zuiger die druk geeft, kan het ook <strong>de</strong> voordruk <strong>van</strong><br />
e<strong>en</strong> expansievat zijn die voor <strong>de</strong> druk zorgt.<br />
Eig<strong>en</strong>lijk kunn<strong>en</strong> we met behulp <strong>van</strong> dit beginsel (of wet) <strong>van</strong> Pascal<br />
ook <strong>de</strong> “verbond<strong>en</strong> vat<strong>en</strong> verklar<strong>en</strong>”. De druk die hier wordt uitgeoef<strong>en</strong>d<br />
is <strong>de</strong> atmosferische druk, die op zijn beurt afkomstig is <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
aantrekkingskracht <strong>van</strong> <strong>de</strong> aar<strong>de</strong>.<br />
De lucht rondom ons bestaat uit verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> gass<strong>en</strong> <strong>en</strong> waterdamp,<br />
<strong>en</strong> wordt vochtige lucht g<strong>en</strong>oemd. De hoeveelheid vocht die zicht<br />
daadwerkelijk in <strong>de</strong> lucht bevindt, wordt absolute vochtigheid g<strong>en</strong>oemd<br />
<strong>en</strong> wordt weergegev<strong>en</strong> in gram per kubieke meter (g/m 3 ). De<br />
maximumvochtigheid duidt daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong> op <strong>de</strong> maximumhoeveelheid<br />
waterdamp (= verzadigd) per kubieke meter lucht. Dit hangt <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> temperatuur af, d.w.z. in kou<strong>de</strong>re lucht is <strong>de</strong>ze hoeveelheid kleiner<br />
dan in warme lucht.<br />
56<br />
Hoofdstuk 4: Toegepaste wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>
Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
4.4 pH - zur<strong>en</strong> <strong>en</strong> bas<strong>en</strong><br />
Bron: Thomas De Jongh<br />
Zo absorbeert 1 m 3 lucht met e<strong>en</strong> temperatuur <strong>van</strong> 30 °C e<strong>en</strong> maximum<br />
<strong>van</strong> 30,3 g water, <strong>en</strong> <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> hoeveelheid lucht met e<strong>en</strong> temperatuur<br />
<strong>van</strong> 5 °C slechts e<strong>en</strong> maximum <strong>van</strong> 6,8 g. Dus als verzadig<strong>de</strong><br />
lucht <strong>van</strong> 30 °C tot 5 °C zou afkoel<strong>en</strong>, zou er 23,5 g vocht neerslaan<br />
(zie afbeelding).<br />
Gewoonlijk wordt <strong>de</strong> absolute vochtigheid gezi<strong>en</strong> in verhouding tot <strong>de</strong><br />
maximumvochtigheid. Deze meting wordt <strong>de</strong> relatieve vochtigheid<br />
g<strong>en</strong>oemd. Deze waar<strong>de</strong> wordt vervolg<strong>en</strong>s verm<strong>en</strong>igvuldigd met 100<br />
om <strong>de</strong> relatieve vochtigheid te bekom<strong>en</strong> in <strong>de</strong> vorm <strong>van</strong> e<strong>en</strong> % waar<strong>de</strong>.<br />
Het symbool dat hiervoor gebruikt wordt is <strong>de</strong> Griekse letter (phi).<br />
absolute vochtigheid x abs<br />
= ––––––––––––––––––––– = –––– = 100<br />
maximumvochtigheid x max<br />
Als lucht die verzadigd is met vocht op 5 °C tot 30 °C verwarmd wordt,<br />
zal <strong>de</strong> relatieve vochtigheid <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze lucht <strong>van</strong> 100 % naar ongeveer<br />
22 % zakk<strong>en</strong>. Dit omdat <strong>de</strong> lucht aanzi<strong>en</strong>lijk meer vocht kan bevatt<strong>en</strong><br />
bij <strong>de</strong>ze hogere temperatuur. De absolute vochtigheid blijft echter<br />
<strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> omdat er ge<strong>en</strong> water werd wegg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>, noch water werd<br />
toegevoegd bij het verwarm<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> lucht.<br />
Dezelf<strong>de</strong> theorie gaat ook op voor vaste material<strong>en</strong> (bv.: bakste<strong>en</strong>,<br />
vloertegels...).<br />
De pH-schaal is e<strong>en</strong> logaritmische schaal die voor waterige oplossing<strong>en</strong><br />
praktisch loopt <strong>van</strong> 0 tot 14. Lager dan 7 betek<strong>en</strong>t dat <strong>de</strong> oplossing<br />
zuur is, hoe lager hoe zuur<strong>de</strong>r. Bov<strong>en</strong> 7 wil zegg<strong>en</strong> dat <strong>de</strong> oplossing<br />
basisch is. Waard<strong>en</strong> b<strong>en</strong>ed<strong>en</strong> 0 <strong>en</strong> bov<strong>en</strong> 14 zijn mogelijk, maar alle<strong>en</strong><br />
on<strong>de</strong>r extreme situaties, <strong>en</strong> zulke oplossing<strong>en</strong> zijn over het algeme<strong>en</strong><br />
zeer gevaarlijk: geconc<strong>en</strong>treer<strong>de</strong> zur<strong>en</strong> <strong>en</strong> geconc<strong>en</strong>treer<strong>de</strong> log<strong>en</strong>.<br />
57<br />
Hoofdstuk 4: Toegepaste wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>
Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
4.5 Hard water - zacht water<br />
Bron: Fernox<br />
E<strong>en</strong> ingewikkel<strong>de</strong> uitleg, waar<strong>van</strong> we 1 <strong>de</strong>tail moet<strong>en</strong> onthoud<strong>en</strong>: logaritmisch,<br />
wat aangeeft dat e<strong>en</strong> veran<strong>de</strong>ring <strong>van</strong> <strong>de</strong> pH met 1 e<strong>en</strong>heid<br />
e<strong>en</strong> sprong x 10 verteg<strong>en</strong>woordigt. Op hun beurt verteg<strong>en</strong>woordig<strong>en</strong><br />
2 e<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> e<strong>en</strong> sprong x 100, <strong>en</strong>z.<br />
Water bestaat uit <strong>de</strong> atom<strong>en</strong> waterstof <strong>en</strong> zuurstof, meer bepaald in <strong>de</strong><br />
vorm <strong>van</strong> <strong>de</strong> ion<strong>en</strong> H + <strong>en</strong> OH - . Zuiver neutraal water bevat <strong>van</strong> bei<strong>de</strong><br />
ion<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>veel.<br />
Bij pH 1 is <strong>de</strong> vloeistof verzadigd <strong>van</strong> H + ion<strong>en</strong>.<br />
Bij pH 7,2 zijn er ev<strong>en</strong>veel H + ion<strong>en</strong> als OH - ion<strong>en</strong>.<br />
Bij pH 14,4 is <strong>de</strong> vloeistof verzadigd <strong>van</strong> OH - ion<strong>en</strong>.<br />
Zur<strong>en</strong>:<br />
– bevatt<strong>en</strong> altijd water,<br />
– hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> zure smaak,<br />
– werk<strong>en</strong> in op metal<strong>en</strong>,<br />
– pH on<strong>de</strong>r 7 (e<strong>en</strong> symbool voor <strong>de</strong> zuurtegraad).<br />
Bas<strong>en</strong>:<br />
– in e<strong>en</strong> wateroplossing hebb<strong>en</strong> ze e<strong>en</strong> zeepsmaak,<br />
– pH tuss<strong>en</strong> 7,1 <strong>en</strong> 14.<br />
De hardheid wordt gemet<strong>en</strong> door <strong>de</strong> elektrische geleidbaarheid <strong>van</strong><br />
het water te met<strong>en</strong>; hoe har<strong>de</strong>r het water, hoe meer zout<strong>en</strong>, hoe meer<br />
geleidbaar het water, <strong>en</strong> dus hoe sneller gal<strong>van</strong>ische koppels, ofwel<br />
elektrolyse hun werk kunn<strong>en</strong> do<strong>en</strong>.<br />
Vandaar dat <strong>de</strong> hardheid <strong>van</strong> het water ook aan norm<strong>en</strong> moet voldo<strong>en</strong>.<br />
In <strong>de</strong> Europese norm voor drinkwater wordt e<strong>en</strong> minimumhardheid (totale<br />
hardheid) voor water voorzi<strong>en</strong> <strong>van</strong> 15 °F (Franse grad<strong>en</strong>).<br />
1 F° (Franse graad) = 0,56 D° (Duitse graad) = 10 mg calciumcarbonaat<br />
(CaCO 3) per liter.<br />
Classificatie <strong>van</strong> het water volg<strong>en</strong>s <strong>de</strong> hardheid (D° of Duitse<br />
graad = 10 mg calciumoxi<strong>de</strong> CaO/1)<br />
Totale hardheid in verschill<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
hardheidsgrad<strong>en</strong> Beoor<strong>de</strong>ling<br />
mmol/l (*) Grad<strong>en</strong> Frans Grad<strong>en</strong> Duits<br />
0 - 0,7<br />
0,7 - 1,5<br />
1,5 - 2,1<br />
2,1 - 3,2<br />
> 3,2<br />
58<br />
0 - 7<br />
7 - 15<br />
15 - 21<br />
21 - 32<br />
> 32<br />
Hard water = veel opgeloste zout<strong>en</strong>.<br />
Zacht water= weinig opgeloste zout<strong>en</strong>.<br />
0 - 4<br />
4 - 8<br />
8 - 12<br />
12 - 18<br />
> 18<br />
zeer zacht<br />
zacht<br />
mid<strong>de</strong>lhard<br />
hard<br />
zeer hard<br />
(*) mmol: afkorting <strong>van</strong> millimol, <strong>de</strong> e<strong>en</strong>heid om <strong>de</strong> hoeveelheid <strong>van</strong> e<strong>en</strong> chemische of biologische stof aan te gev<strong>en</strong>. 1.000 mol <strong>van</strong> e<strong>en</strong> stof wordt<br />
molaire massa g<strong>en</strong>oemd <strong>en</strong> 1.000 mol <strong>van</strong> elke stof heeft hetzelf<strong>de</strong> aantal <strong>de</strong>eltjes (molecul<strong>en</strong>). Wordt gebruikt als e<strong>en</strong>heid om on<strong>de</strong>r meer <strong>de</strong><br />
waterhardheid aan te gev<strong>en</strong>. Franse hardheid = 10 mg (0,09991 mmol) CaCO 3 per liter.<br />
Hoofdstuk 4: Toegepaste wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>
Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
4.6 Elektrolyse - gal<strong>van</strong>ische koppels<br />
Bron: FVB<br />
Doorhe<strong>en</strong> <strong>de</strong> eeuw<strong>en</strong> heeft <strong>de</strong> m<strong>en</strong>s, dank zij <strong>de</strong> wet<strong>en</strong>schap <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
metallurgie, <strong>de</strong> metal<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> onttrekk<strong>en</strong> uit hun erts<strong>en</strong>.<br />
Erts<strong>en</strong> zijn geste<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> allerlei stoff<strong>en</strong> in <strong>de</strong> aar<strong>de</strong> waarin <strong>de</strong> metal<strong>en</strong><br />
door allerlei scheikundige verbinding<strong>en</strong> ingeslot<strong>en</strong> zitt<strong>en</strong>.<br />
Hoe vaster <strong>de</strong>ze metaalverbinding<strong>en</strong> in <strong>de</strong> natuur zijn (d<strong>en</strong>k bijv. aan<br />
ijzer, e<strong>en</strong> one<strong>de</strong>l metaal, dat nooit in zuivere toestand te vind<strong>en</strong> is), hoe<br />
moeilijker om <strong>de</strong> metal<strong>en</strong> zuiver te mak<strong>en</strong>, <strong>en</strong> omgekeerd: e<strong>en</strong>maal<br />
zuiver ijzer bekom<strong>en</strong>, hoe int<strong>en</strong>ser later <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> metal<strong>en</strong> <strong>de</strong> neiging<br />
zull<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> zich terug om te vorm<strong>en</strong> naar hun natuurlijke erts.<br />
Hoe heviger e<strong>en</strong> metaal <strong>de</strong>ze neiging vertoont, door bijvoorbeeld oxidatie<br />
(wat in feite e<strong>en</strong> elektrisch proces is), hoe negatiever zijn pot<strong>en</strong>tiaalverschil<br />
is.<br />
Bij on<strong>de</strong>rdompel<strong>en</strong> in water zi<strong>en</strong> we dat elk metaal wil oxi<strong>de</strong>r<strong>en</strong> (zich<br />
verbind<strong>en</strong> met <strong>de</strong> zuurstof <strong>van</strong> het water).<br />
Hoe groter <strong>de</strong>ze wil, <strong>de</strong>s te grotere elektrische spanning (elektrolyse)<br />
we met<strong>en</strong>. Elk metaal heeft zo zijn spanningsverschil (vergelek<strong>en</strong> t.o.v.<br />
waterstof).<br />
Hoe negatiever <strong>de</strong>ze spanning is, hoe meer dit metaal <strong>de</strong> neiging heeft<br />
terug te will<strong>en</strong> naar zijn oorspronkelijke toestand, hoe one<strong>de</strong>ler we het<br />
noem<strong>en</strong>.<br />
Aldus kunn<strong>en</strong> we e<strong>en</strong> reeks opbouw<strong>en</strong> <strong>van</strong> one<strong>de</strong>le naar e<strong>de</strong>le metal<strong>en</strong>,<br />
met telk<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> lichtjes veran<strong>de</strong>r<strong>en</strong>d pot<strong>en</strong>tiaalverschil.<br />
Elk metaal heeft immers e<strong>en</strong> elektrochemisch pot<strong>en</strong>tiaal, te zi<strong>en</strong> in on<strong>de</strong>rstaan<strong>de</strong><br />
tabel.<br />
E<strong>de</strong>le <strong>en</strong> one<strong>de</strong>le metal<strong>en</strong> (met het pot<strong>en</strong>tiaalverschil)<br />
Metal<strong>en</strong><br />
Pot<strong>en</strong>tiaalverschil<br />
(in volt)<br />
Goud Au + 1,36<br />
EDEL Zilver Ag + 0,80<br />
Koper Cu + 0,34<br />
Waterstof H 0<br />
Lood Pb - 0,12<br />
Tin Sn - 0,14<br />
Nikkel Ni - 0,23<br />
ONEDEL IJzer Fe - 0,44<br />
Zink Zn - 0,76<br />
Aluminium Al - 1,70<br />
Magnesium Mg - 2,40<br />
59<br />
Hoofdstuk 4: Toegepaste wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>
Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
Bron: Femox<br />
Bron: Femox<br />
4.7 Oxi<strong>de</strong>r<strong>en</strong><br />
(Bij erg warm water kunn<strong>en</strong> <strong>de</strong>ze spanningspot<strong>en</strong>tial<strong>en</strong> veran<strong>de</strong>r<strong>en</strong>;<br />
zo zal bijvoorbeeld ijzer <strong>en</strong> zink met elkaar wissel<strong>en</strong> bov<strong>en</strong> 65 °C, wat<br />
aantasting <strong>van</strong> gegal<strong>van</strong>iseer<strong>de</strong> buiz<strong>en</strong> tot gevolg heeft wanneer m<strong>en</strong><br />
er heet water doorvoert.)<br />
Nu gaan <strong>de</strong>ze metal<strong>en</strong>, wanneer we ze bv. on<strong>de</strong>rdompel<strong>en</strong> in e<strong>en</strong><br />
zuurstofrijke geleid<strong>en</strong><strong>de</strong> vloeistof (bv. water), met elkaar ook spanning<strong>en</strong><br />
opbouw<strong>en</strong>.<br />
We zull<strong>en</strong> dan zi<strong>en</strong> dat door wisselwerking met <strong>de</strong> vloeistof (massale<br />
uitwisseling <strong>van</strong> ion<strong>en</strong>), het minst e<strong>de</strong>le metaal langzaam zal oploss<strong>en</strong>,<br />
t<strong>en</strong> voor<strong>de</strong>le <strong>van</strong> het meest e<strong>de</strong>le metaal.<br />
Ë In e<strong>en</strong> sanitaire <strong>installatie</strong> mag m<strong>en</strong> wel eerst gegal<strong>van</strong>iseer<strong>de</strong> buiz<strong>en</strong><br />
gebruik<strong>en</strong> <strong>en</strong> daarna koperbuiz<strong>en</strong>, doch nooit omgekeerd.<br />
Indi<strong>en</strong> stroomopwaarts koper is gebruikt (in e<strong>en</strong> stijgleiding <strong>van</strong> e<strong>en</strong><br />
appartem<strong>en</strong>tsgebouw bijvoorbeeld), <strong>en</strong> m<strong>en</strong> gaat op <strong>de</strong> verdieping<br />
ver<strong>de</strong>r met gegal<strong>van</strong>iseer<strong>de</strong> buis, zal het koperhoud<strong>en</strong><strong>de</strong> water (koperion<strong>en</strong>)<br />
door <strong>de</strong> verzinkte buis lop<strong>en</strong>, <strong>en</strong> bij stagnatie zal ook hier<br />
het meest e<strong>de</strong>le metaal (<strong>de</strong> koperion<strong>en</strong>) het min<strong>de</strong>re e<strong>de</strong>le metaal (<strong>de</strong><br />
dunne zinkbeschermlaag <strong>van</strong> <strong>de</strong> gegal<strong>van</strong>iseer<strong>de</strong> buis) aantast<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong>maal <strong>de</strong>ze zinklaag aangetast, gaat het on<strong>de</strong>rligg<strong>en</strong><strong>de</strong> staal (ijzer)<br />
hetzelf<strong>de</strong> lot on<strong>de</strong>rgaan.<br />
Ë Bij cv-<strong>installatie</strong>s krijg je <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> corrrosieverschijnsel<strong>en</strong> (bv.: <strong>de</strong><br />
koperbuis, die gelad<strong>en</strong> koperion<strong>en</strong> afgeeft zal het staal (ijzer) <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
radiator<strong>en</strong> aantast<strong>en</strong>), doch omdat e<strong>en</strong> cv-<strong>installatie</strong> e<strong>en</strong> geslot<strong>en</strong><br />
kring is, <strong>en</strong> alle zuurstof in het water na <strong>en</strong>ige tijd is opgebruikt, zal <strong>de</strong><br />
corrosie stilvall<strong>en</strong> na <strong>en</strong>kele wek<strong>en</strong>.<br />
(Het water verbindt zich met het staal <strong>van</strong> <strong>de</strong> radiator <strong>en</strong> wordt donkerbruin<br />
tot zwart: magnetietvorming).<br />
Ook bij stal<strong>en</strong> buiz<strong>en</strong> <strong>en</strong> stal<strong>en</strong> radiator<strong>en</strong> treedt aantasting op, omdat<br />
het zuurstofrijke water ijzerion<strong>en</strong> gaat onttrekk<strong>en</strong> aan het staal; <strong>de</strong>ze<br />
zull<strong>en</strong> zich bind<strong>en</strong> met <strong>de</strong> zuurstof <strong>en</strong> magnetiet vorm<strong>en</strong> ( 3Fe + 2O 2<br />
‡ Fe 3O 4 ).<br />
Deze aantasting gaat door tot alle zuurstof opgebruikt is. Dit kan bij het<br />
in gebruik stell<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong>, <strong>en</strong> dus bij <strong>de</strong> eerste vulling, <strong>en</strong>kele<br />
wek<strong>en</strong> dur<strong>en</strong>.<br />
Vandaar dat corrosie in e<strong>en</strong> verwarmings<strong>installatie</strong> meestal te zoek<strong>en</strong><br />
is in e<strong>en</strong> niet zuurstofdichte verbinding. Ook bij lichte lekkages zal m<strong>en</strong><br />
soms moet<strong>en</strong> water bijvull<strong>en</strong> wat zuurstof bevat <strong>en</strong> dit zal opnieuw <strong>de</strong><br />
corrosie in gang zett<strong>en</strong>.<br />
In algem<strong>en</strong>e zin wordt met oxidatie <strong>de</strong> reactie <strong>van</strong> e<strong>en</strong> stof met zuurstof<br />
bedoeld. Roest<strong>en</strong> <strong>en</strong> verbranding zijn voorbeeld<strong>en</strong> <strong>van</strong> dit soort<br />
oxidatieprocess<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> voorbeeld <strong>van</strong> oxidatie is het roest<strong>en</strong> <strong>van</strong> ijzer. Hierbij ontstaat<br />
<strong>van</strong>uit het ijzer e<strong>en</strong> ijzeroxi<strong>de</strong> (roest) dat oranje-bruin gekleurd is.<br />
60<br />
Hoofdstuk 4: Toegepaste wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>
Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
4.8 Opgeloste gass<strong>en</strong> in water<br />
Bron: Patrick Ut<strong>en</strong><br />
Bron: Patrick Ut<strong>en</strong><br />
Omdat niet zozeer <strong>de</strong> aanwezigheid <strong>van</strong> zuurstof k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong>d is voor<br />
het proces, als wel <strong>de</strong> onttrekking <strong>van</strong> e<strong>en</strong> of meer elektron<strong>en</strong> aan <strong>de</strong><br />
atom<strong>en</strong> of molecul<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> stof, wordt <strong>de</strong>ze onttrekking <strong>van</strong> elektron<strong>en</strong><br />
ook als oxidatie aangeduid.<br />
M<strong>en</strong> noemt oxi<strong>de</strong>r<strong>en</strong><strong>de</strong> stof, elke stof die in staat is zuurstof aan e<strong>en</strong><br />
an<strong>de</strong>re af te gev<strong>en</strong>. Door die opname vermin<strong>de</strong>rt het val<strong>en</strong>tiegetal <strong>van</strong><br />
het oxi<strong>de</strong>r<strong>en</strong>d elem<strong>en</strong>t met zoveel e<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> als er elektron<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>.<br />
Omgekeerd, wanneer aan e<strong>en</strong> stof zuurstof wordt onttrokk<strong>en</strong>, sprek<strong>en</strong><br />
we <strong>van</strong> reductie <strong>van</strong> die stof. De stof wordt gereduceerd. Daarbij<br />
neemt het elem<strong>en</strong>t één of meer elektron<strong>en</strong> op.<br />
E<strong>en</strong> reducer<strong>en</strong>d stof is elke stof welke in staat is zuurstof aan e<strong>en</strong><br />
an<strong>de</strong>re stof te onttrekk<strong>en</strong> of, in ruimere zin, elke stof welke in staat is<br />
elektron<strong>en</strong> af te staan.<br />
Als je koud water verwarmt zie je dat er “luchtbelletjes” op <strong>de</strong> wand<strong>en</strong><br />
ontstaan bij het opwarm<strong>en</strong>. Veel stoff<strong>en</strong> loss<strong>en</strong> namelijk op in water. In<br />
teg<strong>en</strong>stelling tot zout<strong>en</strong> <strong>en</strong> bv. suiker wat steeds beter oplost in water<br />
bij het verhog<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> temperatuur, loss<strong>en</strong> gass<strong>en</strong> steeds slechter op<br />
bij het verhog<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> temperatuur.<br />
Bij het verwarm<strong>en</strong> <strong>van</strong> water kom<strong>en</strong> <strong>de</strong> in het water opgeloste gass<strong>en</strong><br />
weer vrij <strong>en</strong> ver<strong>de</strong>r veran<strong>de</strong>rt er aan <strong>de</strong> structuur <strong>van</strong> het water niets.<br />
De zuurstof (O 2) <strong>en</strong> kooldioxi<strong>de</strong> (CO 2) kom<strong>en</strong> dus als luchtbelletjes vrij<br />
bij het verwarm<strong>en</strong>.<br />
Het water splitst zich niet in H 2 <strong>en</strong> O 2, hiervoor heb je elektrolyse nodig<br />
of zeer hoge temperatur<strong>en</strong>.<br />
Als het water e<strong>en</strong>maal kookt, wordt het water omgezet in waterdampbell<strong>en</strong>.<br />
In het begin bereik<strong>en</strong> <strong>de</strong>ze nog niet <strong>de</strong> oppervlakte <strong>en</strong> implo<strong>de</strong>r<strong>en</strong><br />
ze weer. Dit geeft in sommige gevall<strong>en</strong> e<strong>en</strong> knall<strong>en</strong>d geluid als<br />
(grote) bell<strong>en</strong> weer implo<strong>de</strong>r<strong>en</strong>. Bereik<strong>en</strong> ze e<strong>en</strong>maal <strong>de</strong> oppervlakte<br />
dan ontstaat gasvormig water ofwel stoom.<br />
Bij hogere drukk<strong>en</strong> loss<strong>en</strong> gass<strong>en</strong> beter op <strong>en</strong> bij lagere drukk<strong>en</strong><br />
slechter. Dit effect is eig<strong>en</strong>lijk hetzelf<strong>de</strong> als bij e<strong>en</strong> flesje frisdrank wat<br />
je op<strong>en</strong>maakt. Bij e<strong>en</strong> lagere druk (bij het op<strong>en</strong>mak<strong>en</strong>) kan er min<strong>de</strong>r<br />
CO 2 in oplossing blijv<strong>en</strong> <strong>en</strong> kom<strong>en</strong> <strong>de</strong> CO 2 belletjes vrij.<br />
De opgeloste lucht (gas) in e<strong>en</strong> vloeistof is ook afhankelijk <strong>van</strong> <strong>de</strong> druk:<br />
op<strong>en</strong> maar e<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> fles spuitwater! De gasbell<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> snel vrij (<strong>de</strong><br />
druk bov<strong>en</strong> <strong>de</strong> vloeistofoppervlakte verlaagt) <strong>en</strong> <strong>de</strong> fles bruist over.<br />
61<br />
Hoofdstuk 4: Toegepaste wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>
Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
4.9 Diffusie<br />
Bron: Thomas De Jongh<br />
Moeilijk gezegd spreekt m<strong>en</strong> <strong>van</strong> diffusie als verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> stoff<strong>en</strong> zich<br />
door <strong>de</strong> beweging <strong>van</strong> <strong>de</strong> verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>eltjes langzaam on<strong>de</strong>r elkaar<br />
gaan m<strong>en</strong>g<strong>en</strong> (Brownbeweging voor wie er meer wil over wet<strong>en</strong>).<br />
Als we bijvoorbeeld e<strong>en</strong> gaslek hebb<strong>en</strong> dan zal het ontsnapte aardgas<br />
(voornamelijk methaan) zich gelei<strong>de</strong>lijk m<strong>en</strong>g<strong>en</strong> met <strong>de</strong> lucht.<br />
Weliswaar zal het lichtere gas zich bov<strong>en</strong>aan bevind<strong>en</strong>, maar toch is er<br />
ge<strong>en</strong> dui<strong>de</strong>lijke scheidingslijn.<br />
Gas<strong>de</strong>eltjes word<strong>en</strong> voortdur<strong>en</strong>d weggebotst, zoals <strong>de</strong> ball<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong><br />
flipperkast.<br />
Het probleem wordt ingewikkel<strong>de</strong>r als er tuss<strong>en</strong> bijv. e<strong>en</strong> vloeistof <strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> gas (water <strong>en</strong> lucht) e<strong>en</strong> scheiding is die op het eerste zicht “water-<br />
<strong>en</strong> luchtdicht” is. Deze wand (bv.: e<strong>en</strong> buis, e<strong>en</strong> membraan <strong>van</strong><br />
e<strong>en</strong> expansievat) bestaat ook uit <strong>de</strong>eltjes, die goed vastzitt<strong>en</strong> als vaste<br />
stof, maar waartuss<strong>en</strong> op<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> zijn.<br />
Tuss<strong>en</strong> <strong>de</strong>ze op<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> gerak<strong>en</strong> geregeld e<strong>en</strong>zame <strong>de</strong>eltjes <strong>van</strong> bei<strong>de</strong><br />
stoff<strong>en</strong> die <strong>de</strong> cohesie- <strong>en</strong> adhesiekracht<strong>en</strong> overwinn<strong>en</strong>. Maar vermits<br />
<strong>de</strong> beweging <strong>van</strong> <strong>de</strong> lucht<strong>de</strong>eltjes veel sterker is dan <strong>de</strong>ze <strong>van</strong> <strong>de</strong> water<strong>de</strong>eltjes<br />
zal <strong>de</strong> beweging vooral in <strong>de</strong> richting <strong>van</strong> het water, doorhe<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong> scheidingswand (buis) verlop<strong>en</strong>.<br />
Diffusie is e<strong>en</strong> on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>el <strong>van</strong> permeatie 35 (doordringbaarheid).<br />
Het water neemt dus voortdur<strong>en</strong>d lucht op, zelfs doorhe<strong>en</strong> e<strong>en</strong> buiswand.<br />
Daarom is het belangrijk voor e<strong>en</strong> verwarmings<strong>installatie</strong> dat <strong>de</strong> buis “diffusiedicht” is.<br />
4.10 Communicer<strong>en</strong><strong>de</strong> vat<strong>en</strong><br />
Ook g<strong>en</strong>oemd: verbond<strong>en</strong> op<strong>en</strong> vat<strong>en</strong>.<br />
Als we e<strong>en</strong> stuk doorzichtige tuinslang nem<strong>en</strong> waarin nog wat water<br />
achtergeblev<strong>en</strong> is, <strong>en</strong> als we <strong>de</strong> bei<strong>de</strong> uiteind<strong>en</strong> omhoog houd<strong>en</strong>, zal je<br />
merk<strong>en</strong> dat het water steeds ev<strong>en</strong> hoog blijft. Hoe groot het hoogteverschil<br />
tuss<strong>en</strong> bei<strong>de</strong> uiteind<strong>en</strong> ook is, het waterpeil blijft gelijk.<br />
Eig<strong>en</strong>lijk zijn dit twee communicer<strong>en</strong><strong>de</strong> vat<strong>en</strong>.<br />
Communicer<strong>en</strong><strong>de</strong> vat<strong>en</strong> zijn op<strong>en</strong> vat<strong>en</strong> die on<strong>de</strong>rling zo verbond<strong>en</strong><br />
zijn dat vloeistoff<strong>en</strong> <strong>van</strong> het <strong>en</strong>e vat naar het an<strong>de</strong>re vat kunn<strong>en</strong> strom<strong>en</strong>.<br />
De vloeistofniveaus ligg<strong>en</strong> alle op hetzelf<strong>de</strong> horizontale niveau.<br />
Dit gelijke horizontale niveau noemt m<strong>en</strong> trouw<strong>en</strong>s waterpas.<br />
35 Permeatie is het doordring<strong>en</strong> <strong>van</strong> gass<strong>en</strong> of damp<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> materiaal, bijvoorbeeld <strong>de</strong> wand <strong>van</strong> e<strong>en</strong> kunststofbuis.<br />
62<br />
Hoofdstuk 4: Toegepaste wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>
Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
Bron: Thomas De Jongh<br />
4.11 Legering<strong>en</strong><br />
Als één <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze buiz<strong>en</strong> wordt gevuld met e<strong>en</strong> vloeistof, dan zal automatisch<br />
<strong>de</strong> an<strong>de</strong>re buis zich ook vull<strong>en</strong> met die vloeistof. Bv.: bij<br />
radiator<strong>en</strong> met geop<strong>en</strong><strong>de</strong> ontluchters.<br />
Communicer<strong>en</strong><strong>de</strong> vat<strong>en</strong> word<strong>en</strong> daarom gebruikt in heel wat technische<br />
toepassing<strong>en</strong>. Bijvoorbeeld in peilglaz<strong>en</strong> of in sluiz<strong>en</strong>. Ook e<strong>en</strong><br />
sifon werkt op dit <strong>principe</strong>. We hebb<strong>en</strong> dan e<strong>en</strong> “waterslot”.<br />
Om <strong>de</strong> sterkte <strong>en</strong> hardheid <strong>van</strong> metal<strong>en</strong> te vergrot<strong>en</strong>, zal m<strong>en</strong> in smelttoestand<br />
e<strong>en</strong> an<strong>de</strong>r metaal bijvoeg<strong>en</strong>, met e<strong>en</strong> an<strong>de</strong>re atoomgrootte.<br />
Je kan immers maar metal<strong>en</strong> met elkaar gaan m<strong>en</strong>g<strong>en</strong> wanneer ze allebei<br />
gesmolt<strong>en</strong> zijn. Dit noemt m<strong>en</strong> dan e<strong>en</strong> legering.<br />
Dit homog<strong>en</strong>e m<strong>en</strong>gsel (of oplossing) met 2 of meer<strong>de</strong>re verschill<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
metal<strong>en</strong>, heeft nu atom<strong>en</strong> met verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> grootte die min<strong>de</strong>r vlot<br />
kneedbaar zijn, <strong>en</strong> als resultaat e<strong>en</strong> legering gev<strong>en</strong> die har<strong>de</strong>r is.<br />
Voorbeeld: koperlegering<strong>en</strong><br />
Deze word<strong>en</strong> on<strong>de</strong>rver<strong>de</strong>eld in e<strong>en</strong> reeks <strong>van</strong> tweeledige legering<strong>en</strong>:<br />
brons (Br) <strong>en</strong> messing (Ms). Voegt m<strong>en</strong> aan <strong>de</strong>ze legering<strong>en</strong> e<strong>en</strong> <strong>de</strong>r<strong>de</strong><br />
of meer elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> toe dan bekomt m<strong>en</strong> e<strong>en</strong> variante <strong>van</strong> <strong>de</strong> beschouw<strong>de</strong><br />
legering.<br />
De verkorte b<strong>en</strong>aming <strong>van</strong> <strong>de</strong> legering wordt bepaald door mid<strong>de</strong>l <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> chemische symbol<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> belangrijkste toegevoeg<strong>de</strong> elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong>.<br />
Zij word<strong>en</strong> gerangschikt in dal<strong>en</strong><strong>de</strong> or<strong>de</strong> <strong>van</strong> hun gehalte.<br />
Elk symbool wordt gevolgd door e<strong>en</strong> geheel getal, dat het gehalte in<br />
proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> uitdrukt <strong>van</strong> het betreff<strong>en</strong><strong>de</strong> elem<strong>en</strong>t.<br />
63<br />
Hoofdstuk 4: Toegepaste wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>
Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
Brons<br />
Brons is e<strong>en</strong> verzamelnaam voor legering<strong>en</strong> <strong>van</strong> koper (Cu) <strong>en</strong> tin (Sn),<br />
tinbrons g<strong>en</strong>aamd, waaraan ook zink (Zn), lood (Pb), aluminium (Al)...<br />
kan word<strong>en</strong> toegevoegd.<br />
Brons wordt ver<strong>de</strong>eld in twee hoofdgroep<strong>en</strong> nl.<br />
– gietbrons - bv.: Pb 15 Sn 8;<br />
– kneedbrons - bv.: Sn 6.<br />
Brons is uitstek<strong>en</strong>d gietbaar <strong>en</strong> bezit e<strong>en</strong> uitstek<strong>en</strong><strong>de</strong> corrosiebest<strong>en</strong>digheid.<br />
Messing<br />
Messing is e<strong>en</strong> legering uit koper met minimum 10 % zink. An<strong>de</strong>re<br />
legeringelem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> als tin (Sn), Lood (Pb), Aluminium (Al ), silicium (Si)<br />
kunn<strong>en</strong> toegevoegd word<strong>en</strong> om <strong>de</strong> specifieke eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> als trekvastheid,<br />
gietbaarheid, corrosievastheid... te verbeter<strong>en</strong>.<br />
Messing is zeer goed gietbaar, kan word<strong>en</strong> gesol<strong>de</strong>erd, vernikkeld,<br />
verchroomd <strong>en</strong> verzilverd.<br />
M<strong>en</strong> on<strong>de</strong>rscheidt :<br />
– gietmessing,<br />
– kneedmessing,<br />
– sol<strong>de</strong>ermessing.<br />
Messing mag weg<strong>en</strong>s ontzink<strong>en</strong> (onttrekk<strong>en</strong> <strong>van</strong> zink uit legering) niet<br />
hardgesol<strong>de</strong>erd word<strong>en</strong> (max 410 °C).<br />
Bij e<strong>en</strong> zinklegering lager dan 18 % spreekt m<strong>en</strong> <strong>van</strong> tombak, e<strong>en</strong><br />
buigzame legering.<br />
64<br />
Hoofdstuk 4: Toegepaste wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>
MODULAIRE hAnDbOEkEn<br />
CEntRALE vERwARMIng<br />
• Overzicht beschikbare handboek<strong>en</strong><br />
• 1.1 Inleiding tot <strong>de</strong> c<strong>en</strong>trale verwarming <strong>en</strong> <strong>installatie</strong>tek<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
• 1.2 Buismaterial<strong>en</strong>, buisbewerking<strong>en</strong>, dichting<strong>en</strong> <strong>en</strong> bevestigingsmaterial<strong>en</strong><br />
• 2.1 Warmtetransport: leidingaanleg<br />
• 2.2 Warmtetransport: <strong>principe</strong>, <strong>bescherming</strong>, <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />
• 2.3 Warmteafgifte: verwarmingslicham<strong>en</strong> <strong>en</strong> toebehor<strong>en</strong><br />
• 3.1 Warmteproductie: verwarmingsketels<br />
• 3.2 Warmteproductie: <strong>installatie</strong>toebehor<strong>en</strong> <strong>en</strong> plaatsingsvoorschrift<strong>en</strong><br />
Fonds voor Vakopleiding in <strong>de</strong> Bouwnijverheid