15.09.2013 Views

principe, bescherming en onderhoud van de installatie - FFC

principe, bescherming en onderhoud van de installatie - FFC

principe, bescherming en onderhoud van de installatie - FFC

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

Fonds voor Vakopleiding in <strong>de</strong> Bouwnijverheid<br />

MODULair hanDBOEk cEntraLE VErwarMing<br />

MODULE 2.2<br />

Warmtetransport:<br />

<strong>principe</strong>, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong>


MODULAIR HANDBOEK CENTRALE VERWARMING<br />

2.2 - Warmtetransport:<br />

<strong>principe</strong>, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong><br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

FONDS VOOR VAKOPLEIDING IN DE BOUWNIJVERHEID (FVB)<br />

Koningsstraat 45 – B-1000 Brussel<br />

Tel.: +32 2 210 03 33 – Fax: +32 2 210 03 99<br />

Website: www.<strong>de</strong>bouw.be - E-mail: info@fvbffc.be


@ Fonds voor Vakopleiding in <strong>de</strong> Bouwnijverheid, Brussel, 2005.<br />

Alle recht<strong>en</strong> <strong>van</strong> reproductie, vertaling <strong>en</strong> aanpassing on<strong>de</strong>r e<strong>en</strong><strong>de</strong>r welke vorm, voorbehoud<strong>en</strong> voor alle land<strong>en</strong>.<br />

D/2005/1698/08<br />

2


Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

Voorwoord<br />

Situering<br />

Er bestaan al verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> uitgav<strong>en</strong> voor <strong>de</strong> c<strong>en</strong>trale verwarming,<br />

maar <strong>de</strong> meeste zijn niet praktisch gericht of verou<strong>de</strong>rd. Daarom is <strong>de</strong><br />

vraag naar e<strong>en</strong> praktisch gericht handboek zeer groot.<br />

Het “Modular handboek C<strong>en</strong>trale Verwarming” werd geschrev<strong>en</strong> in<br />

opdracht <strong>van</strong> het FVB (Fonds voor Vakopleiding in <strong>de</strong> Bouwnijverheid),<br />

on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> stuw<strong>en</strong><strong>de</strong> kracht <strong>van</strong> Roland Debruyne, ere-voorzitter UBIC<br />

(beroepsorganisatie <strong>van</strong> <strong>de</strong> installateurs voor c<strong>en</strong>trale verwarming) <strong>en</strong><br />

met <strong>de</strong> steun <strong>van</strong> <strong>de</strong> Bouwunie (De Vlaamse KMO-bouwfe<strong>de</strong>ratie).<br />

Bepaal<strong>de</strong> on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>l<strong>en</strong> die geme<strong>en</strong>schappelijk zijn voor <strong>de</strong> reeks handboek<strong>en</strong><br />

“De sanitair installateur” (uitgave FVB) werd<strong>en</strong> in overleg met<br />

<strong>de</strong> redactie <strong>van</strong> voornoemd handboek op elkaar afgestemd.<br />

E<strong>en</strong> aantal kracht<strong>en</strong> uit het on<strong>de</strong>rwijs, VIZO, Syntra <strong>en</strong> <strong>de</strong> bedrijv<strong>en</strong><br />

sloeg<strong>en</strong> <strong>de</strong> hand<strong>en</strong> in elkaar <strong>en</strong> vorm<strong>en</strong> het redactieteam.<br />

Dit naslagwerk is opgebouwd uit verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> modules <strong>en</strong> boek<strong>de</strong>l<strong>en</strong>,<br />

gebaseerd op <strong>de</strong> modulaire opleidingsstructuur uitgewerkt door<br />

<strong>de</strong> Di<strong>en</strong>st Beroepsopleiding <strong>van</strong> het <strong>de</strong>partem<strong>en</strong>t On<strong>de</strong>rwijs. Deze opleidingsstructuur<br />

is op zijn beurt afgeleid <strong>van</strong> het beroepsprofiel.<br />

Zo vind<strong>en</strong> we boek<strong>de</strong>l<strong>en</strong> die zich meer gaan richt<strong>en</strong> naar het niveau<br />

<strong>van</strong> uitvoer<strong>de</strong>r (monteur), terwijl an<strong>de</strong>re boek<strong>de</strong>l<strong>en</strong> zich eer<strong>de</strong>r gaan<br />

richt<strong>en</strong> naar het niveau <strong>van</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong>sme<strong>de</strong>werker (technicus) of<br />

leidinggev<strong>en</strong><strong>de</strong> (installateur). De actuele structuur met modules <strong>en</strong><br />

boek<strong>de</strong>l<strong>en</strong> is terug te vind<strong>en</strong> in <strong>de</strong> verzamelmap, <strong>en</strong> zal aangepast<br />

word<strong>en</strong> aan <strong>de</strong> noodzaak <strong>van</strong> <strong>de</strong> opleiding <strong>en</strong> aan <strong>de</strong> vernieuwing <strong>van</strong><br />

<strong>de</strong> techniek<strong>en</strong>.<br />

In het naslagwerk wordt tekst zoveel mogelijk afgewisseld met afbeelding<strong>en</strong>.<br />

Hierdoor krijgt <strong>de</strong> lezer het leermateriaal meer visueel aangebod<strong>en</strong>.<br />

Om goed aan te sluit<strong>en</strong> aan <strong>de</strong> realiteit <strong>en</strong> bij <strong>de</strong> <strong>principe</strong>s <strong>van</strong> compet<strong>en</strong>tieler<strong>en</strong>,<br />

is e<strong>en</strong> praktijkgerichte beschrijving het uitgangspunt <strong>van</strong><br />

elk on<strong>de</strong>rwerp. In <strong>de</strong>ze boek<strong>de</strong>l<strong>en</strong> zal m<strong>en</strong> echter ge<strong>en</strong> praktijkoef<strong>en</strong>ing<strong>en</strong><br />

terugvind<strong>en</strong>; het is immers ge<strong>en</strong> schoolboek.<br />

3<br />

Voorwoord


Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

Opleidingsonafhankelijk<br />

E<strong>en</strong> geïntegreer<strong>de</strong> aanpak<br />

Redactie<br />

Coördinatie Patrick Ut<strong>en</strong><br />

Het naslagwerk werd zodanig ontwikkeld, dat het voor verschill<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

doelgroep<strong>en</strong> toegankelijk is.<br />

We strev<strong>en</strong> naar e<strong>en</strong> doorlop<strong>en</strong><strong>de</strong> opleiding: zo kan e<strong>en</strong> leerling <strong>van</strong><br />

e<strong>en</strong> school, e<strong>en</strong> cursist <strong>van</strong> e<strong>en</strong> midd<strong>en</strong>standsopleiding, e<strong>en</strong> werkzoek<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

in opleiding of e<strong>en</strong> verwarmingsmonteur die w<strong>en</strong>st bij te blijv<strong>en</strong>,<br />

gebruik mak<strong>en</strong> <strong>van</strong> dit naslagwerk. Ook e<strong>en</strong> installateur, die bepaal<strong>de</strong><br />

techniek<strong>en</strong> terug wil opfriss<strong>en</strong>, vindt hier zijn/haar gading.<br />

Duurzaam installer<strong>en</strong> zal geïntegreerd word<strong>en</strong> in <strong>de</strong> leerstof.<br />

Om overlapping te voorkom<strong>en</strong>, is ervoor gekoz<strong>en</strong> om binn<strong>en</strong> elk boek<strong>de</strong>el<br />

e<strong>en</strong> apart thema toegepaste wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> uit te werk<strong>en</strong>.<br />

Er wordt naar gestreefd om veiligheid, gezondheid <strong>en</strong> milieu zoveel<br />

mogelijk te integrer<strong>en</strong>. Waar nodig zal e<strong>en</strong> apart thema voorzi<strong>en</strong><br />

word<strong>en</strong>.<br />

Hetzelf<strong>de</strong> geldt voor <strong>de</strong>l<strong>en</strong> uit norm<strong>en</strong> <strong>en</strong> WTCB-publicaties die ook<br />

word<strong>en</strong> opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> in <strong>de</strong> boek<strong>de</strong>l<strong>en</strong>.<br />

4<br />

Stefaan Vanthour<strong>en</strong>hout,<br />

FVB-voorzitter.<br />

Werkgroep Paul Adria<strong>en</strong>ss<strong>en</strong>s, Inge De Sae<strong>de</strong>leir, Marc Decat, Gustaaf Flamant,<br />

Eric Maert<strong>en</strong>s, R<strong>en</strong>é Onkelinx, Jacques Rouseu<br />

Tekst<strong>en</strong> Alex D<strong>en</strong>e, Jacques Rouseu, Patrick Ut<strong>en</strong><br />

Tek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> Thomas De Jongh<br />

Contact Voor opmerking<strong>en</strong>, vrag<strong>en</strong> <strong>en</strong> suggesties kan je terecht op volg<strong>en</strong>d<br />

adres:<br />

FVB<br />

Koningsstraat 45<br />

1000 Brussel<br />

Tel.: 02 210 03 33 - Fax: 02 210 03 99<br />

www.<strong>de</strong>bouw.be<br />

Opmerking De gebruikte woningtek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> zijn gebaseerd op <strong>de</strong> maquettes<br />

“K<strong>en</strong>nismaking met <strong>de</strong> bouw”, uitgegev<strong>en</strong> door het FVB, <strong>en</strong> kunn<strong>en</strong><br />

aanvull<strong>en</strong>d gebruikt word<strong>en</strong> om meer inzicht te verwerv<strong>en</strong> in het driedim<strong>en</strong>sionele<br />

<strong>van</strong> e<strong>en</strong> woningtek<strong>en</strong>ing.<br />

Redactie


Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

Inhoudsopgave<br />

VOORWOORD ........................................................................................................................................... 3<br />

REDACTIE ................................................................................................................................................. 4<br />

1 DISTRIBUTIE ......................................................................................................................................... 7<br />

1.1 Principe c<strong>en</strong>trale verwarming .................................................... 7<br />

1.2 Van e<strong>en</strong> op<strong>en</strong> naar e<strong>en</strong> geslot<strong>en</strong> systeem ................................. 7<br />

1.2.1 Inleiding ............................................................................. 7<br />

1.2.2 Het expansievat voor op<strong>en</strong> systeem (op<strong>en</strong> expansievat) .. 8<br />

1.2.3 Het expansievat voor e<strong>en</strong> geslot<strong>en</strong> systeem<br />

(geslot<strong>en</strong> expansievat) ..................................................... 9<br />

1.3 Van natuurlijke circulatie naar pompcirculatie ........................... 11<br />

1.3.1 Natuurlijke circulatie .......................................................... 11<br />

1.3.2 Gedwong<strong>en</strong> circulatie ....................................................... 14<br />

1.3.3 Eis<strong>en</strong> voor cv-<strong>installatie</strong>s ................................................... 15<br />

1.4 Leidingsystem<strong>en</strong> ........................................................................ 17<br />

1.4.1 Verschil tuss<strong>en</strong> twee- <strong>en</strong> éénpijps<strong>installatie</strong>s .................... 17<br />

1.4.2 Installatieschema’s ............................................................ 19<br />

1.5 Isometrische tek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>installatie</strong>s ...................................26<br />

1.5.1 Grondplann<strong>en</strong> ....................................................................26<br />

1.5.2 Inleiding tot isometrisch tek<strong>en</strong><strong>en</strong> ......................................29<br />

1.5.3 Het ass<strong>en</strong>stelsel ................................................................29<br />

1.5.4 Leiding<strong>en</strong> in isometrische projectie ..................................30<br />

1.5.5 Isometrische schema’s ......................................................30<br />

2 AFWERKEN EN BESCHERMEN VAN DE INSTALLATIE ................................................................... 31<br />

2.1 Bescherm<strong>en</strong> <strong>en</strong> isoler<strong>en</strong> <strong>van</strong> leiding<strong>en</strong> ...................................... 31<br />

2.1.1 Bescherm<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> corrosie .............................................. 31<br />

2.1.2 Isoler<strong>en</strong> .............................................................................. 31<br />

2.2 Beproev<strong>en</strong>, spoel<strong>en</strong> <strong>en</strong> afpers<strong>en</strong> <strong>van</strong> nieuwe leiding<strong>en</strong> ............34<br />

2.2.1 Beproev<strong>en</strong> .........................................................................34<br />

2.2.2 Spoel<strong>en</strong> .............................................................................34<br />

2.2.3 Afpers<strong>en</strong> ............................................................................35<br />

2.2.4 Aanbeveling ......................................................................36<br />

2.3 Corrosie <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong> ......................................................... 37<br />

2.3.1 Inleiding ............................................................................. 37<br />

2.3.2 Wat is corrosie? ................................................................38<br />

2.3.3 Slib ....................................................................................40<br />

2.3.4 Reinig<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> verontreinig<strong>de</strong> <strong>installatie</strong> ......................42<br />

2.3.5 Oorsprong <strong>van</strong> zuurstof in verwarmings<strong>installatie</strong>s ..........43<br />

5<br />

Inhoudsopgave


Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

3 IN BEDRIJF STELLEN EN ONDERHOUDEN VAN DE INSTALLATIE ................................................45<br />

3.1 Kwaliteit <strong>van</strong> het vulwater ..........................................................45<br />

3.1.1 Het vulwater .......................................................................45<br />

3.1.2 Vull<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong> .....................................................46<br />

3.1.3 Werkwijze om e<strong>en</strong> <strong>installatie</strong> te vull<strong>en</strong> <strong>en</strong> te ontlucht<strong>en</strong> ....48<br />

3.1.4 Systeemwater (= warmtemedium) .....................................48<br />

3.1.5 Toevoegmid<strong>de</strong>l<strong>en</strong> (additiev<strong>en</strong>) bij het vulwater .................49<br />

3.2 Opspor<strong>en</strong> <strong>van</strong> lekk<strong>en</strong> in verwarmingsleiding<strong>en</strong> ......................... 51<br />

3.2.1 Inleiding ............................................................................. 51<br />

3.2.2 De hygrometer (vochtigheidsmeter) .................................. 51<br />

3.2.3 De infrarood-camera (IR camera) .....................................52<br />

3.2.4 Ultrasoon on<strong>de</strong>rzoek .........................................................53<br />

3.2.5 Gebruik .............................................................................53<br />

3.3 Probleemanalyse .......................................................................54<br />

4 TOEGEPASTE WETENSCHAPPEN ......................................................................................................55<br />

4.1 Massadichtheid ....................................................................... 55<br />

4.2 Beginsel <strong>van</strong> Pascal ................................................................ 56<br />

4.3 Absolute, maximum- <strong>en</strong> relatieve vochtigheid .........................56<br />

4.4 pH - zur<strong>en</strong> <strong>en</strong> bas<strong>en</strong> ................................................................. 57<br />

4.5 Hard water - zacht water ......................................................... 58<br />

4.6 Elektrolyse - gal<strong>van</strong>ische koppels ........................................... 59<br />

4.7 Oxi<strong>de</strong>r<strong>en</strong> .................................................................................. 60<br />

4.8 Opgeloste gass<strong>en</strong> in water ....................................................... 61<br />

4.9 Diffusie .....................................................................................62<br />

4.10 Communicer<strong>en</strong><strong>de</strong> vat<strong>en</strong> ...........................................................62<br />

4.11 Legering<strong>en</strong> ...............................................................................63<br />

6<br />

Inhoudsopgave


Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

1 Distributie<br />

1.1 Principe c<strong>en</strong>trale verwarming<br />

1.2 Van e<strong>en</strong> op<strong>en</strong> naar e<strong>en</strong> geslot<strong>en</strong> systeem<br />

1.2.1 Inleiding<br />

Bij c<strong>en</strong>trale verwarming met warm water wordt water in <strong>de</strong> ketel (productie)<br />

opgewarmd tot maximum 90 °C bij e<strong>en</strong> maximumdruk <strong>van</strong><br />

300 kPa (3 bar) voor niet-industriële <strong>installatie</strong>s. Via het distributiesysteem<br />

dat bestaat uit e<strong>en</strong> buiz<strong>en</strong>net met aanvoer <strong>en</strong> terugloop (distributie)<br />

wordt dit warme water naar <strong>de</strong> verwarmingslicham<strong>en</strong> geleid, die<br />

er voor zorg<strong>en</strong> dat <strong>de</strong> nodige warmte afgegev<strong>en</strong> wordt in <strong>de</strong> vertrekk<strong>en</strong><br />

waarin ze opgesteld zijn (afgifte). Door dit proces koelt het water<br />

af, daarna vloeit het via het buiz<strong>en</strong>net (terugloop) naar <strong>de</strong> ketel terug,<br />

waar <strong>de</strong> cyclus dan herbegint.<br />

In c<strong>en</strong>trale-verwarmings<strong>installatie</strong>s moet rek<strong>en</strong>ing gehoud<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />

met <strong>de</strong> uitzetting <strong>van</strong> het water bij opwarming <strong>van</strong> het verwarmingswater.<br />

De verwarmingsketel gaat het water immers verwarm<strong>en</strong> tot maximaal<br />

90 °C (meestal lagere temperatur<strong>en</strong>).<br />

Bij industriële toepassing<strong>en</strong> past m<strong>en</strong> soms hogere watertemperatur<strong>en</strong><br />

toe (heetwater<strong>installatie</strong>s) of werkt m<strong>en</strong> met thermische olie op<br />

hoge temperatuur.<br />

De figuur hieron<strong>de</strong>r geeft <strong>de</strong> uitzetting <strong>van</strong> het water in functie <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

temperatuur weer.<br />

uitzetting %<br />

De uitzetting <strong>van</strong> het water in e<strong>en</strong> cv-<strong>installatie</strong> wordt opge<strong>van</strong>g<strong>en</strong> in<br />

e<strong>en</strong> expansievat.<br />

Vroeger werd<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong>s uitgerust met e<strong>en</strong> vat dat op het hoogste<br />

punt <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong> stond, <strong>en</strong> in contact stond met <strong>de</strong> omring<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

atmosfeer (op<strong>en</strong> expansievat). Teg<strong>en</strong>woordig zijn alle <strong>installatie</strong>s<br />

opgebouwd met e<strong>en</strong> geslot<strong>en</strong> systeem (geslot<strong>en</strong> expansievat).<br />

7<br />

temperatuur<br />

Hoofdstuk 1: Distributie


Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

1.2.2 Het expansievat voor op<strong>en</strong> systeem (op<strong>en</strong> expansievat)<br />

De figuur hieron<strong>de</strong>r geeft <strong>de</strong> montage <strong>van</strong> het op<strong>en</strong> expansievat weer.<br />

De vertrekleiding werd door mid<strong>de</strong>l <strong>van</strong> <strong>de</strong> veiligheidsleiding met het<br />

expansievat verbond<strong>en</strong>.<br />

Bron: GTI Mortsel<br />

Het op<strong>en</strong> expansievat had drie functies.<br />

– De eerste functie is het op<strong>van</strong>g<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> volumeto<strong>en</strong>ame <strong>van</strong> het<br />

water als gevolg <strong>van</strong> <strong>de</strong> thermische expansie.<br />

– E<strong>en</strong> twee<strong>de</strong> functie is het beveilig<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong>. Doordat het<br />

op<strong>en</strong> expansievat in verbinding staat met <strong>de</strong> omring<strong>en</strong><strong>de</strong> atmosfeer<br />

is er altijd e<strong>en</strong> (constante) statische waterdruk aanwezig <strong>en</strong> er moet<br />

ge<strong>en</strong> overdrukbeveiliging geplaatst word<strong>en</strong>.<br />

– De <strong>de</strong>r<strong>de</strong> functie was <strong>de</strong> vulcontrole. Er werd e<strong>en</strong> overloop (overstort)<br />

meestal naar <strong>de</strong> dakgoot gevoerd. E<strong>en</strong> teveel aan water werd<br />

daar geloosd.<br />

Bron: Thomas De Jongh<br />

1 Meer informatie vind je in “Toegepaste wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>”: Corrosie.<br />

Voor<strong>de</strong>el <strong>van</strong> e<strong>en</strong> expansievat op<strong>en</strong> systeem was dat tijd<strong>en</strong>s het vull<strong>en</strong><br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong> <strong>de</strong> lucht ge<strong>de</strong>eltelijk afgevoerd werd.<br />

De na<strong>de</strong>l<strong>en</strong> war<strong>en</strong>:<br />

– weg<strong>en</strong>s het verdamp<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>installatie</strong>water moest <strong>de</strong> <strong>installatie</strong> regelmatig<br />

bijgevuld word<strong>en</strong> (drinkwater bevat zuurstof, calcium <strong>en</strong><br />

magnesiumzout<strong>en</strong>),<br />

– veel warmteverlies,<br />

– opnem<strong>en</strong> <strong>van</strong> zuurstof in het water (op<strong>en</strong> <strong>installatie</strong>),<br />

– met als gevolg veel corrosie 1 .<br />

Deze expansievat<strong>en</strong> word<strong>en</strong> bij nieuw geplaatste <strong>installatie</strong>s niet meer<br />

toegepast.<br />

8<br />

Hoofdstuk 1: Distributie


Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

1.2.3 Het expansievat voor e<strong>en</strong> geslot<strong>en</strong> systeem (geslot<strong>en</strong> expansievat) 2,3<br />

Bron: R<strong>en</strong>é Onkelinx<br />

In e<strong>en</strong> <strong>installatie</strong> waar e<strong>en</strong> geslot<strong>en</strong> expansievat wordt gebruikt, zal<br />

e<strong>en</strong> temperatuurto<strong>en</strong>ame resulter<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> drukverhoging. Daarom<br />

di<strong>en</strong>t <strong>de</strong>ze <strong>installatie</strong> voorzi<strong>en</strong> te word<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> veiligheidsv<strong>en</strong>tiel.<br />

Het geslot<strong>en</strong> expansievat kan niet functioner<strong>en</strong> als c<strong>en</strong>trale ontluchter.<br />

Bron: Thomas De Jongh<br />

Het expansievat voor e<strong>en</strong> <strong>installatie</strong> met variabele druk<br />

De volumevermeer<strong>de</strong>ring <strong>van</strong> het water in <strong>de</strong> <strong>installatie</strong>, door <strong>de</strong> thermische<br />

uitzetting, wordt in het drukgas-ge<strong>de</strong>elte <strong>van</strong> het expansievat<br />

opge<strong>van</strong>g<strong>en</strong>. Dit heeft e<strong>en</strong> drukto<strong>en</strong>ame voor gevolg. Vandaar dat dit<br />

e<strong>en</strong> systeem met variabele druk wordt g<strong>en</strong>oemd.<br />

Wordt vooral toegepast in <strong>installatie</strong>s met e<strong>en</strong> beperkte hoogte bov<strong>en</strong><br />

het expansievat. Bij grotere <strong>installatie</strong>hoogt<strong>en</strong> loopt (volg<strong>en</strong>s natuurkundige<br />

wett<strong>en</strong>) <strong>de</strong> waterdruk op, waardoor voor het expansievat grotere<br />

volumes di<strong>en</strong><strong>en</strong> gekoz<strong>en</strong> te word<strong>en</strong> 4 .<br />

2 Voor berek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>: zie module 4: “Ontwerp<strong>en</strong>, dim<strong>en</strong>sioner<strong>en</strong> <strong>en</strong> berek<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>van</strong> verwarmings<strong>installatie</strong>s”.<br />

3 Meer informatie vind je in boek<strong>de</strong>el “Installatietoebehor<strong>en</strong>”: Expansievat<strong>en</strong>.<br />

4 Voor berek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>: zie module 4 “Ontwerp<strong>en</strong>, dim<strong>en</strong>sioner<strong>en</strong> <strong>en</strong> berek<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>van</strong> verwarmings<strong>installatie</strong>s”.<br />

9<br />

Hoofdstuk 1: Distributie


Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

Deze figuur geeft <strong>de</strong> werking weer <strong>van</strong> e<strong>en</strong> cv-<strong>installatie</strong> met expansievat<br />

voor <strong>installatie</strong> met variabele druk.<br />

Verklaring:<br />

– 1 = verwarmingswater (systeemwater)<br />

– 2 = drukgas (lucht of stikstof)<br />

– 3 = membraan<br />

Het expansievat voor e<strong>en</strong> <strong>installatie</strong> met constante druk<br />

Wordt vooral toegepast in <strong>installatie</strong>s met e<strong>en</strong> grote hoogte bov<strong>en</strong> het<br />

expansievat.<br />

Hiervoor gebruikt m<strong>en</strong>:<br />

- e<strong>en</strong> expansievat met compressor,<br />

- e<strong>en</strong> expansieautomaat met pomp 5 .<br />

Bron: Flamco Bron: Flamco<br />

5 Meer informatie vind je in boek<strong>de</strong>el “Installatietoebehor<strong>en</strong>”: Expansievat<strong>en</strong>.<br />

Bron: Thomas De Jongh Bron: Thomas De Jongh<br />

10<br />

Hoofdstuk 1: Distributie


Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

Voorbeeld met compressor<br />

Verklaring:<br />

– 1 = verwarmingswater<br />

– 2 = gas (lucht)<br />

– 3 = bij uitzett<strong>en</strong><br />

– 4 = bij krimp<strong>en</strong><br />

1.3 Van natuurlijke circulatie naar pompcirculatie<br />

1.3.1 Natuurlijke circulatie<br />

Bron: Thomas De Jongh<br />

6 Meer informatie vind je in “Toegepaste wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>”: Verbond<strong>en</strong> vat<strong>en</strong>.<br />

7 Meer informatie vind je in “Toegepaste wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>”: Massadichtheid.<br />

Ou<strong>de</strong> <strong>installatie</strong>s werkt<strong>en</strong> door natuurlijke circulatie (door thermosifonwerking<br />

of door zwaartekracht). Het was to<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>en</strong>ige oplossing die<br />

nu niet meer wordt toegepast.<br />

Natuurlijke circulatie is e<strong>en</strong> f<strong>en</strong>ome<strong>en</strong> waar rek<strong>en</strong>ing moet word<strong>en</strong> mee<br />

gehoud<strong>en</strong>.<br />

Hoe komt natuurlijke circulatie tot stand?<br />

Volg<strong>en</strong>s <strong>de</strong> wet <strong>van</strong> <strong>de</strong> communicer<strong>en</strong><strong>de</strong> vat<strong>en</strong> 6 zull<strong>en</strong> in twee verticale<br />

buiz<strong>en</strong> die aan <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rzij<strong>de</strong> met elkaar verbond<strong>en</strong> zijn <strong>de</strong> vloeistofspiegels<br />

horizontaal staan.<br />

Indi<strong>en</strong> buis A wordt verwarmd, dan zet het water uit. Er ontstaat e<strong>en</strong><br />

niveauverschil h1 t<strong>en</strong> opzichte <strong>van</strong> <strong>de</strong> kou<strong>de</strong>re buis B. Hoe groter het<br />

temperatuurverschil wordt tuss<strong>en</strong> buis A <strong>en</strong> B hoe groter het niveauverschil<br />

h2 wordt. Indi<strong>en</strong> <strong>de</strong> hoogte h groter zou geweest zijn, zou voor<br />

hetzelf<strong>de</strong> temperatuurverschil, h1 ook groter zijn.<br />

Door het verwarm<strong>en</strong> zal <strong>de</strong> massadichtheid 7 ( in kg/m 3 ) <strong>van</strong> het water<br />

in kolom A dal<strong>en</strong>.<br />

11<br />

Hoofdstuk 1: Distributie


Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

Bron: Thomas De Jongh<br />

T<strong>en</strong> gevolge <strong>van</strong> het opwarm<strong>en</strong> <strong>van</strong> het water in kolom A zal <strong>de</strong> massa<br />

() <strong>van</strong> het water in <strong>de</strong>ze kolom kleiner zijn dan in kolom B. Er zal ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s<br />

e<strong>en</strong> niveauverschil will<strong>en</strong> optred<strong>en</strong>, dit is niet mogelijk t<strong>en</strong>gevolge<br />

<strong>van</strong> buis C. Het “kou<strong>de</strong>, zwaar<strong>de</strong>re” water in kolom B zal het “warmere,<br />

lichtere” water in kolom A wegduw<strong>en</strong>. Dit wordt nu ook verwarmd door<br />

<strong>de</strong> warmtebron <strong>en</strong> aldus ontstaat er “circulatie”.<br />

De “circulatiekracht” komt <strong>van</strong> het verschil in massadichtheid tuss<strong>en</strong><br />

kolomm<strong>en</strong> A <strong>en</strong> B (= aanvoer <strong>en</strong> terugloop).<br />

Bron: Thomas De Jongh<br />

12<br />

Hoofdstuk 1: Distributie


Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

Bron: Thomas De Jongh<br />

Door het relatief klein drukverschil (= circulatiekracht) dat optreedt<br />

moet<strong>en</strong> <strong>de</strong> leiding<strong>en</strong> e<strong>en</strong> grote diameter hebb<strong>en</strong> om <strong>de</strong> wrijvingsverliez<strong>en</strong><br />

te beperk<strong>en</strong>.<br />

Grotere diameters <strong>van</strong> buiz<strong>en</strong> betek<strong>en</strong><strong>en</strong> e<strong>en</strong> grotere waterinhoud <strong>van</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>installatie</strong>. De <strong>installatie</strong> is moeilijker te regel<strong>en</strong>.<br />

In mo<strong>de</strong>rne hed<strong>en</strong>daagse bouwstijl<strong>en</strong> zijn <strong>de</strong> mogelijkhed<strong>en</strong> voor het<br />

aanlegg<strong>en</strong> <strong>van</strong> leiding<strong>en</strong> <strong>en</strong> het plaats<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> ketel, om e<strong>en</strong> systeem<br />

uit te bouw<strong>en</strong> op natuurlijke circulatie, niet aanwezig.<br />

Bron: Thomas De Jongh<br />

13<br />

Hoofdstuk 1: Distributie


Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

1.3.2 Gedwong<strong>en</strong> circulatie 8<br />

Bron: R<strong>en</strong>é Onkelinx<br />

Bron: SPIA<br />

De na<strong>de</strong>l<strong>en</strong> <strong>van</strong> natuurlijke circulatie, sam<strong>en</strong> met <strong>de</strong> vooruitgang geboekt<br />

in <strong>de</strong> pomptechniek, hebb<strong>en</strong> er toe geleid dat er <strong>en</strong>kel nog <strong>installatie</strong>s<br />

met circulatiepomp<strong>en</strong> voorkom<strong>en</strong>.<br />

De circulatie komt hier tot stand door e<strong>en</strong> drukverschil (p c), door <strong>de</strong><br />

circulatiepomp gemaakt.<br />

De voor<strong>de</strong>l<strong>en</strong> zijn:<br />

– <strong>de</strong> leidingdiameters kunn<strong>en</strong> kleiner gekoz<strong>en</strong> word<strong>en</strong>;<br />

– <strong>de</strong> plaats waar <strong>de</strong> ketel kan geplaatst word<strong>en</strong> is niet afhankelijk <strong>van</strong><br />

het leidingnet (moet niet noodzakelijk op het laagste punt <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>installatie</strong>);<br />

– er is steeds e<strong>en</strong> goe<strong>de</strong> circulatie verzekerd;<br />

– <strong>de</strong> warmteafgifte komt veel sneller op gang.<br />

Bron: Thomas De Jongh<br />

8 Voor berek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>: zie module 4: “Ontwerp<strong>en</strong>, dim<strong>en</strong>sioner<strong>en</strong> <strong>en</strong> berek<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>van</strong> verwarmings<strong>installatie</strong>s”.<br />

14<br />

Hoofdstuk 1: Distributie


Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

1.3.3 Eis<strong>en</strong> voor cv-<strong>installatie</strong>s<br />

Bron: R<strong>en</strong>é Onkelinx<br />

9 Meer informatie vind je in hoofdstuk “Kwaliteit <strong>van</strong> het vulwater”.<br />

10 Meer informatie vind je in “Toegepaste wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>”: Diffusie.<br />

11 Meer informatie vind je in hoofdstuk “Corrosie <strong>van</strong> <strong>de</strong> leiding<strong>en</strong>”.<br />

Opmerking<br />

Natuurlijke circulatie kan zich voordo<strong>en</strong> wanneer er e<strong>en</strong> hoogte- <strong>en</strong><br />

temperatuurverschil aanwezig is.<br />

Daar moet bij <strong>de</strong> werking <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong> rek<strong>en</strong>ing mee gehoud<strong>en</strong><br />

word<strong>en</strong>.<br />

Staan <strong>de</strong> radiator<strong>en</strong> hoger dan <strong>de</strong> ketel dan werkt <strong>de</strong> natuurlijke circulatie<br />

mee met <strong>de</strong> pompdruk, <strong>en</strong> zorgt voor e<strong>en</strong> verhoging <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

pompdruk.<br />

Omgekeerd, wanneer <strong>de</strong> radiator on<strong>de</strong>r het peil <strong>van</strong> <strong>de</strong> ketel staat, zal<br />

<strong>de</strong> natuurlijke circulatie teg<strong>en</strong>werk<strong>en</strong> aan <strong>de</strong> pompdruk.<br />

In <strong>de</strong> praktijk kan m<strong>en</strong> stell<strong>en</strong> dat <strong>de</strong> natuurlijke circulatie verwaarloosd<br />

mag word<strong>en</strong> in <strong>de</strong> gunstige situatie, namelijk waarbij <strong>de</strong> radiator<strong>en</strong> bov<strong>en</strong><br />

het peil <strong>van</strong> <strong>de</strong> ketel zijn opgesteld.<br />

Alle<strong>en</strong> in het geval <strong>van</strong> e<strong>en</strong> zeer groot hoogteverschil (groter of gelijk<br />

aan 30 m) di<strong>en</strong>t m<strong>en</strong> er rek<strong>en</strong>ing mee te houd<strong>en</strong>.<br />

Om e<strong>en</strong> verwarmings<strong>installatie</strong> goed <strong>en</strong> bedrijfszeker te lat<strong>en</strong> werk<strong>en</strong><br />

houdt m<strong>en</strong> rek<strong>en</strong>ing met volg<strong>en</strong><strong>de</strong> aandachtspunt<strong>en</strong>:<br />

– natuurlijke circulatie vermijd<strong>en</strong> of afremm<strong>en</strong>;<br />

– <strong>de</strong> werking <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong> met beveiliging<strong>en</strong> garan<strong>de</strong>r<strong>en</strong>:<br />

– <strong>de</strong> plaats respecter<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>l<strong>en</strong> t<strong>en</strong> opzichte <strong>van</strong> elkaar;<br />

– vul- <strong>en</strong> aflaatmogelijkheid voorzi<strong>en</strong>;<br />

– gepaste beveiliging voor <strong>de</strong> drinkwater<strong>installatie</strong> aan het vulpunt;<br />

– aflaat op elk laagste punt;<br />

– ontluchtingsmogelijkheid voorzi<strong>en</strong>:<br />

– ie<strong>de</strong>r verwarmingslichaam,<br />

– elk hoogste punt,<br />

– elke <strong>installatie</strong> moet geregeld <strong>en</strong> uitgebalanceerd kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong>;<br />

– indi<strong>en</strong> verwarmingsketel op hoogste punt: droogkok<strong>en</strong> vermijd<strong>en</strong>.<br />

Hoe kunn<strong>en</strong> cv-<strong>installatie</strong>s <strong>de</strong>fect gerak<strong>en</strong>?<br />

– Infiltratie <strong>van</strong> zuurstof/lucht via <strong>de</strong> koppeling<strong>en</strong>.<br />

– Slordig omgaan met materiaal (bv. zand in buiz<strong>en</strong>).<br />

– Kwaliteit <strong>van</strong> het vulwater 9 .<br />

– Regelmatig bijvull<strong>en</strong> of ver<strong>van</strong>g<strong>en</strong> <strong>van</strong> water (afzetting <strong>van</strong> magnetiet).<br />

– Kwaliteit <strong>van</strong> <strong>de</strong> buiz<strong>en</strong> (zuurstofdiffusie 10 - corrosie 11 ).<br />

– Aan-uit regeling: geeft hogere temperatuurverschill<strong>en</strong> dan moduler<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

regeling <strong>en</strong> dus meer ketelste<strong>en</strong>vorming.<br />

15<br />

Hoofdstuk 1: Distributie


Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

Bron: Femox<br />

Resultaat<br />

– Magnetiet (ijzeroxi<strong>de</strong>) aan <strong>de</strong> warmtewisselaar (ketel) <strong>en</strong> zal verspreid<br />

word<strong>en</strong> in <strong>de</strong> <strong>installatie</strong> (Ë verstopping<strong>en</strong> <strong>van</strong> kraanwerk <strong>en</strong><br />

leiding<strong>en</strong>).<br />

– Slibvorming in <strong>de</strong> <strong>installatie</strong> (Ë verstopping<strong>en</strong> <strong>van</strong> kraanwerk <strong>en</strong> leiding<strong>en</strong>).<br />

– Blokker<strong>en</strong><strong>de</strong> pomp<strong>en</strong> <strong>en</strong> kran<strong>en</strong>.<br />

– Lekk<strong>en</strong><strong>de</strong> radiator<strong>en</strong> of buiz<strong>en</strong>.<br />

Oplossing<br />

– Reinig<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong>.<br />

– Installatie aanpass<strong>en</strong> (betere doorstroming/waterzijdig scheid<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />

probleem<strong>installatie</strong>s).<br />

– Lucht- <strong>en</strong>/of vuilafschei<strong>de</strong>r plaats<strong>en</strong>.<br />

– Ev<strong>en</strong>tueel behan<strong>de</strong>l<strong>en</strong> <strong>van</strong> het systeemwater (zie ver<strong>de</strong>r),<br />

– Controler<strong>en</strong> grootte <strong>en</strong> druk <strong>van</strong> het expansievat.<br />

Bron: Femox<br />

Bron: R<strong>en</strong>é Onkelinx<br />

16<br />

Hoofdstuk 1: Distributie


Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

1.4 Leidingsystem<strong>en</strong><br />

1.4.1 Verschil tuss<strong>en</strong> twee- <strong>en</strong> éénpijps<strong>installatie</strong>s<br />

12 Symbol<strong>en</strong>: WTCB, rapport nr. 1 - 1992.<br />

Tweepijpssysteem<br />

Het meest gebruikte distributiesysteem is het tweepijpssysteem. Het<br />

verschil tuss<strong>en</strong> bei<strong>de</strong> <strong>installatie</strong>s is:<br />

Elk verwarmingslichaam wordt gevoed met <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong><br />

watertemperatuur <strong>en</strong> het temperatuurverschil over <strong>de</strong> verwarmingslicham<strong>en</strong><br />

is hetzelf<strong>de</strong> (bv.: 80/60, 75/65).<br />

Stookregime 75/65 betek<strong>en</strong>t:<br />

– het verwarmingswater (systeemwater) verlaat <strong>de</strong> ketel met <strong>de</strong> aanvoerleiding,<br />

(vertrekwater, “départ”) op e<strong>en</strong> temperatuur <strong>van</strong> 75 °C;<br />

– het verwarmingswater komt terug naar <strong>de</strong> ketel via <strong>de</strong> terugloopleiding<br />

(terugvoerwater, “retour”) op e<strong>en</strong> temperatuur <strong>van</strong> 65 °C.<br />

Bron: Thomas De Jongh<br />

Verklaring 12 :<br />

Temperatur<strong>en</strong> als voorbeeld, met stookregime 75/65<br />

– 1 = v = aanvoerwatertemperatuur (ketel) = ± 75 °C<br />

– 2 = in = ingaan<strong>de</strong> watertemperatuur = ± 75 °C<br />

– 3 = out = uitgaan<strong>de</strong> watertemperatuur = ± 65 °C<br />

– 4 = in = ingaan<strong>de</strong> watertemperatuur = ± 75 °C<br />

– 5 = out = uitgaan<strong>de</strong> watertemperatuur = ± 65 °C<br />

– 6 = r = terugloopwatertemperatuur (ketel) = ± 65 °C<br />

17<br />

Hoofdstuk 1: Distributie


Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

Éénpijpssysteem<br />

Bij het éénpijpssysteem wordt zowel <strong>de</strong> aanvoer als <strong>de</strong> terugloop <strong>van</strong><br />

het water verzekerd door één buis, <strong>en</strong> word<strong>en</strong> zo <strong>de</strong> verschill<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

kring<strong>en</strong> gevormd. Op e<strong>en</strong> kring kunn<strong>en</strong> maar e<strong>en</strong> beperkt aantal verwarmingslicham<strong>en</strong><br />

geplaatst word<strong>en</strong>. In e<strong>en</strong> woning waar veel verwarmingslicham<strong>en</strong><br />

staan moet<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> kring<strong>en</strong> aangelegd word<strong>en</strong>.<br />

Door <strong>de</strong>ze opstelling word<strong>en</strong> <strong>de</strong> verwarmingslicham<strong>en</strong> <strong>van</strong> één kring<br />

steeds gevoed met water waar<strong>van</strong> <strong>de</strong> temperatuur verschill<strong>en</strong>d is.<br />

Elk verwarmingslichaam wordt gevoed met verschill<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

watertemperatuur <strong>en</strong> het temperatuurverschil over <strong>de</strong> verwarmingslicham<strong>en</strong><br />

is verschill<strong>en</strong>d.<br />

Principe<br />

Opgelet: zoals hier uitgevoerd, zal ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele radiator warmte afgev<strong>en</strong><br />

indi<strong>en</strong> één radiatorkraan wordt afgeslot<strong>en</strong>!<br />

In werkelijkheid zal m<strong>en</strong> <strong>de</strong>ze <strong>installatie</strong> zo niet uitvoer<strong>en</strong>.<br />

Bron: Thomas De Jongh<br />

Verklaring 13 :<br />

Temperatur<strong>en</strong> als voorbeeld, met stookregime 75/65<br />

– 1 = v = aanvoerwatertemperatuur (ketel) = ± 75 °C<br />

– 2 = in = ingaan<strong>de</strong> watertemperatuur = ± 75 °C<br />

– 3 = out = uitgaan<strong>de</strong> watertemperatuur = ± 71 °C<br />

– 4 = in = ingaan<strong>de</strong> watertemperatuur = ± 71 °C<br />

– 5 = out = uitgaan<strong>de</strong> watertemperatuur = ± 65 °C<br />

– 6 = r = terugloopwatertemperatuur (ketel) = ± 65 °C<br />

13 Symbol<strong>en</strong>: WTCB rapport nr. 3 - 1998 “Algem<strong>en</strong>e grafische symbol<strong>en</strong> voor <strong>de</strong> bouw”.<br />

18<br />

Hoofdstuk 1: Distributie


Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

1.4.2 Installatieschema’s<br />

Met by-pass 14<br />

Bron: Thomas De Jongh<br />

Temperatur<strong>en</strong> als voorbeeld, met stookregime 75/65<br />

– 1 = v = aanvoerwatertemperatuur (ketel) = ± 75 °C<br />

– 2 = in = ingaan<strong>de</strong> watertemperatuur = ± 75 °C<br />

– 3 = out = uitgaan<strong>de</strong> watertemperatuur = ± 65 °C<br />

– 4 = in = ingaan<strong>de</strong> watertemperatuur = ± 70 °C<br />

– 5 = out = uitgaan<strong>de</strong> watertemperatuur = ± 60 °C<br />

– 6 = r = terugloopwatertemperatuur (ketel) = ± 65 °C<br />

Deze temperatur<strong>en</strong> zijn e<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>topname <strong>en</strong> zeer afhankelijk <strong>van</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>installatie</strong>.<br />

Hieron<strong>de</strong>r volg<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele <strong>principe</strong>schema’s voor <strong>de</strong> aanleg <strong>van</strong> leiding<strong>en</strong>.<br />

De b<strong>en</strong>odig<strong>de</strong> toebehor<strong>en</strong> (pomp, expansievat, kran<strong>en</strong>...) zijn hier<br />

niet opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> 15 .<br />

De system<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> <strong>installatie</strong> on<strong>de</strong>rling gecombineerd word<strong>en</strong>.<br />

Tweepijps<strong>installatie</strong>s<br />

• On<strong>de</strong>rver<strong>de</strong>ling (klassiek)<br />

Bron: GTI Mortsel Bron: Thomas De Jongh<br />

Principe<br />

14 Meer informatie vind je in module 2, boek<strong>de</strong>el “Verwarmingslicham<strong>en</strong>”: Radiatorkran<strong>en</strong>.<br />

15 Meer informatie vind je in module 3 , boek<strong>de</strong>el “Installatietoebehor<strong>en</strong>”.<br />

19<br />

Hoofdstuk 1: Distributie


Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

Bron: Thomas De Jongh<br />

Bron: Thomas De Jongh<br />

20<br />

Hoofdstuk 1: Distributie


Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

Bron: Patrick Ut<strong>en</strong><br />

• Bov<strong>en</strong>ver<strong>de</strong>ling<br />

Bron: Thomas De Jongh<br />

Principe<br />

Bron: Thomas De Jongh<br />

21<br />

Hoofdstuk 1: Distributie


Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

Bron: Thomas De Jongh<br />

Bron: Thomas De Jongh<br />

22<br />

Hoofdstuk 1: Distributie


Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

• Tichelmannsysteem<br />

Het grote voor<strong>de</strong>el <strong>van</strong> het Tichelmannsysteem is dat het <strong>installatie</strong><strong>de</strong>el<br />

volledig hydraulisch in ev<strong>en</strong>wicht is omdat <strong>de</strong> totale leidingl<strong>en</strong>gte<br />

(aanvoerleiding + terugloopleiding) voor elke radiator hetzelf<strong>de</strong> is.<br />

Bron: Thomas De Jongh<br />

Principe<br />

• Tweepijps<strong>installatie</strong> in c<strong>en</strong>trale ver<strong>de</strong>ling (aanbindsysteem, octopussysteem...)<br />

Bron: Thomas De Jongh<br />

Principe<br />

Bron: Uponor-Velta<br />

23<br />

Hoofdstuk 1: Distributie


Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

Bron: Thomas De Jongh<br />

• Tweepijps<strong>installatie</strong> in c<strong>en</strong>trale ver<strong>de</strong>ling (aanbindsysteem, octopussysteem...)<br />

met 4-wegkraan<br />

Bron: Thomas De Jongh<br />

Principe<br />

Bron: Uponor-Velta<br />

24<br />

Hoofdstuk 1: Distributie


Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

Bron: R<strong>en</strong>é Onkelinx<br />

In ruwbouwfase<br />

Bron: R<strong>en</strong>é Onkelinx<br />

Na afwerking<br />

Bron: Thomas De Jongh<br />

• Eénpijps<strong>installatie</strong>s<br />

Bron: Thomas De Jongh<br />

• Principe<br />

25<br />

Hoofdstuk 1: Distributie


Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

Bron: Thomas De Jongh<br />

Principe<br />

Bron: Thomas De Jongh<br />

1.5 Isometrische tek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>installatie</strong>s 17<br />

1.5.1 Grondplann<strong>en</strong><br />

• Met e<strong>en</strong>pijpscombinatie of 4-wegkraan (bv. +/- 50 %)<br />

Het uitw<strong>en</strong>dig verschil met e<strong>en</strong> tweepijps<strong>installatie</strong> is <strong>en</strong>kel te merk<strong>en</strong><br />

aan het gebruik <strong>van</strong> an<strong>de</strong>re uitvoering <strong>van</strong> het kraanwerk 16 .<br />

Leidingloop<br />

Het is belangrijk <strong>de</strong> loop (tracé) <strong>van</strong> e<strong>en</strong> leiding op e<strong>en</strong> tek<strong>en</strong>ing te<br />

kunn<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>.<br />

16 Meer informatie vind je in module 3, boek<strong>de</strong>el “Verwarmingslicham<strong>en</strong>”: Radiatorkran<strong>en</strong>.<br />

17 Meer informatie vind je in module 1, boek<strong>de</strong>el “Inleiding tot <strong>de</strong> c<strong>en</strong>trale verwarming <strong>en</strong> <strong>installatie</strong>tek<strong>en</strong><strong>en</strong>”: Planlez<strong>en</strong> <strong>en</strong> constructietek<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />

26<br />

Bron: Uponor-Velta<br />

Hoofdstuk 1: Distributie


Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

Op het grondplan <strong>van</strong> het gelijkvloers moet zichtbaar zijn waar e<strong>en</strong><br />

leiding <strong>van</strong> het gelijkvloers naar <strong>de</strong> verdieping gaat. Op het grondplan<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> verdieping moet an<strong>de</strong>rzijds ook zichtbaar zijn waar <strong>de</strong> leiding<br />

<strong>van</strong> het gelijkvloers (of lagere verdieping) naar omhoog is gekom<strong>en</strong>.<br />

De wisseling <strong>van</strong> verdieping wordt in <strong>de</strong> tek<strong>en</strong>ing aangegev<strong>en</strong> met e<strong>en</strong><br />

pijl. Die pijl geeft <strong>de</strong> stromingsrichting aan on<strong>de</strong>r e<strong>en</strong> hoek <strong>van</strong> 45°.<br />

Leiding, gaat naar hoger:<br />

stijgleiding<br />

Leiding, gaat naar lager:<br />

valleiding<br />

Leiding, kom<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>van</strong> lager:<br />

stijgleiding<br />

Leiding, kom<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>van</strong> hoger:<br />

valleiding<br />

Leiding, kom<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> hoger geleg<strong>en</strong> ruimte <strong>en</strong><br />

gaan<strong>de</strong> naar e<strong>en</strong> lager geleg<strong>en</strong> ruimte<br />

Leiding, kom<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> lager geleg<strong>en</strong> ruimte <strong>en</strong><br />

gaan<strong>de</strong> naar e<strong>en</strong> hoger geleg<strong>en</strong> ruimte<br />

Bron: Thomas De Jongh Bron: Thomas De Jongh<br />

27<br />

Hoofdstuk 1: Distributie


Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

Bron: Thomas De Jongh<br />

Bron: Thomas De Jongh<br />

Niveau -1: in verluchte ruimte<br />

Niveau 0: gelijkvloers<br />

28<br />

Hoofdstuk 1: Distributie


Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

Bron: Thomas De Jongh<br />

1.5.2 Inleiding tot isometrisch tek<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

1.5.3 Het ass<strong>en</strong>stelsel<br />

Niveau +1: 1 ste verdieping/zol<strong>de</strong>r<br />

Er bestaan verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> tek<strong>en</strong>method<strong>en</strong> om e<strong>en</strong> <strong>installatie</strong> zo af te<br />

beeld<strong>en</strong> dat er e<strong>en</strong> goed beeld ontstaat <strong>van</strong> die <strong>installatie</strong>. In e<strong>en</strong> vorig<br />

handboek “Inleiding tot <strong>de</strong> c<strong>en</strong>trale verwarming <strong>en</strong> <strong>installatie</strong>tek<strong>en</strong><strong>en</strong>”<br />

zijn <strong>de</strong> projectiemethod<strong>en</strong> reeds behan<strong>de</strong>ld.<br />

De isometrische tek<strong>en</strong>metho<strong>de</strong> is e<strong>en</strong> tek<strong>en</strong>metho<strong>de</strong> die e<strong>en</strong> ruimtelijke<br />

voorstelling <strong>van</strong> het voorwerp weergeeft.<br />

Bron: Thomas De Jongh<br />

Bij het tek<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> isometrische projectie tek<strong>en</strong>t m<strong>en</strong> hoofdzakelijk<br />

in drie hoofdrichting<strong>en</strong>.<br />

Het is belangrijk dat m<strong>en</strong> e<strong>en</strong> afspraak maakt over welke tek<strong>en</strong>richting<br />

m<strong>en</strong> kiest. Daarom zal m<strong>en</strong> best op elke isometrische tek<strong>en</strong>ing <strong>de</strong> tek<strong>en</strong>afspraak<br />

noter<strong>en</strong> door mid<strong>de</strong>l <strong>van</strong> e<strong>en</strong> isometrische klok.<br />

29<br />

Hoofdstuk 1: Distributie


Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

Bron: FVB Bron: FVB<br />

1.5.4 Leiding<strong>en</strong> in isometrische projectie<br />

1.5.5 Isometrische schema’s<br />

Bron: Thomas De Jongh<br />

Om het isometrisch tek<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> schets<strong>en</strong> makkelijker te mak<strong>en</strong>, kunn<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>ze tek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> op isometrisch tek<strong>en</strong>papier word<strong>en</strong> getek<strong>en</strong>d.<br />

De lijn<strong>en</strong> op het voorgedrukte papier hoev<strong>en</strong> nu <strong>en</strong>kel maar gevolgd te<br />

word<strong>en</strong> om e<strong>en</strong> goe<strong>de</strong> isometrische tek<strong>en</strong>ing te krijg<strong>en</strong>.<br />

E<strong>en</strong> isometrische projectie is e<strong>en</strong> bepaal<strong>de</strong> manier <strong>van</strong> tek<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>van</strong><br />

e<strong>en</strong> leidingsysteem, waardoor <strong>de</strong> loop <strong>van</strong> <strong>de</strong> leiding<strong>en</strong> dui<strong>de</strong>lijker<br />

wordt.<br />

Hieron<strong>de</strong>r het isometrisch schema <strong>van</strong> <strong>de</strong> plattegrondtek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />

<strong>en</strong>kele bladzijd<strong>en</strong> terug.<br />

30<br />

Hoofdstuk 1: Distributie


Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

2 Afwerk<strong>en</strong> <strong>en</strong> bescherm<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

2.1 Bescherm<strong>en</strong> <strong>en</strong> isoler<strong>en</strong> <strong>van</strong> leiding<strong>en</strong><br />

2.1.1 Bescherm<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> corrosie<br />

Bron: Bolid<strong>en</strong><br />

2.1.2 Isoler<strong>en</strong><br />

Bron: Walrav<strong>en</strong><br />

Zie ook EN 12 068 <strong>en</strong> NBN C 20-001<br />

Metal<strong>en</strong> leiding<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> uitw<strong>en</strong>dig beschermd word<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> corrosie:<br />

– stal<strong>en</strong> leiding<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> roestwer<strong>en</strong><strong>de</strong> laag geschil<strong>de</strong>rd<br />

word<strong>en</strong>;<br />

– ingewerkte leiding<strong>en</strong> word<strong>en</strong> beschermd door e<strong>en</strong> omwikkeling met<br />

hecht<strong>en</strong><strong>de</strong> PVC folie/bekleding bestaan<strong>de</strong> uit kunststof of bitum<strong>en</strong>.<br />

De omhul<strong>de</strong> leiding<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> volledig bestand zijn teg<strong>en</strong> corrosie<br />

<strong>van</strong> chemische <strong>en</strong> elektrolytische aard.<br />

– bij koper<strong>en</strong> leiding<strong>en</strong> is e<strong>en</strong> <strong>bescherming</strong> met kunststofmantel <strong>en</strong>kel<br />

nodig bij ingewerkte leiding<strong>en</strong>, of in e<strong>en</strong> agressieve omgeving.<br />

Kunststofbuiz<strong>en</strong> behoev<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> <strong>bescherming</strong> teg<strong>en</strong> corrosie,<br />

wel teg<strong>en</strong> mechanische beschadiging<strong>en</strong>.<br />

M<strong>en</strong> kan isolatie aanbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong> om <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

– te bescherm<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> vorst (thermische isolatie);<br />

– geluidsoverdracht te beperk<strong>en</strong> (akoestische isolatie);<br />

– <strong>de</strong> warmteverliez<strong>en</strong> te beperk<strong>en</strong> (thermische isolatie).<br />

Verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> product<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> als isolatiemateriaal gebruikt word<strong>en</strong><br />

voor het isoler<strong>en</strong> <strong>van</strong> leiding<strong>en</strong>. Vroeger werd ook asbest toegepast,<br />

wat nu verbod<strong>en</strong> is, om <strong>de</strong>ze material<strong>en</strong> te verwij<strong>de</strong>r<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> er speciale<br />

maatregel<strong>en</strong> getroff<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. Hiervoor verwijz<strong>en</strong> we naar gespecialiseer<strong>de</strong><br />

bedrijv<strong>en</strong>.<br />

Plaatsingsvoorschrift<strong>en</strong><br />

De nodige maatregel<strong>en</strong> word<strong>en</strong> g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> om het nat word<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

isolatie te vermijd<strong>en</strong>. Bij het aanbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> zowel <strong>de</strong> isolatie als<br />

<strong>de</strong> leiding<strong>en</strong> volledig droog zijn.<br />

Niet verget<strong>en</strong>: <strong>de</strong> ophanging<strong>en</strong> ook isoler<strong>en</strong>.<br />

Het plaats<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> isolatie wordt pas uitgevoerd nadat <strong>de</strong> leiding<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> apparat<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> nodige beschil<strong>de</strong>ring <strong>en</strong>/of <strong>bescherming</strong>stape<br />

werd<strong>en</strong> voorzi<strong>en</strong> <strong>en</strong> na uitvoering <strong>van</strong> <strong>de</strong> circulatie- <strong>en</strong><br />

dichtheidsproev<strong>en</strong> op <strong>de</strong> leiding<strong>en</strong>.<br />

Hoofdstuk 2: Afwerk<strong>en</strong> <strong>en</strong> bescherm<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

31


Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

Bron: Marc Decat<br />

Bron: ODE<br />

Voorbeeld<strong>en</strong> <strong>van</strong> toe te pass<strong>en</strong> isolatiedikte<br />

Nominale diameter (DN) <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

buiz<strong>en</strong><br />

Tot DN 20 20 mm<br />

Van DN 22 tot DN 35 30 mm<br />

Van DN 40 tot DN 100 Gelijk aan DN<br />

Groter dan DN 100 100 mm<br />

Hoofdstuk 2: Afwerk<strong>en</strong> <strong>en</strong> bescherm<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

32<br />

Minimumdikte <strong>van</strong> <strong>de</strong> isolatie<br />

( = 0,035 W / (m · K) 18<br />

Touw<strong>en</strong> <strong>en</strong> touwstrok<strong>en</strong><br />

Deze verou<strong>de</strong>r<strong>de</strong> techniek bestaat uit het wikkel<strong>en</strong> <strong>van</strong> minerale vezels<br />

om <strong>de</strong> leiding<strong>en</strong>, zodat ze volledig word<strong>en</strong> be<strong>de</strong>kt. Meestal werd<strong>en</strong> ze<br />

nog omwikkeld met kleefband of gips voor fraaier uitzicht.<br />

Opgelet: soms werd<strong>en</strong> hier ook asbestvezels gebruikt. Indi<strong>en</strong> <strong>de</strong>ze<br />

moet<strong>en</strong> verwij<strong>de</strong>rd word<strong>en</strong> zal m<strong>en</strong> e<strong>en</strong> gespecialiseerd bedrijf inschakel<strong>en</strong>.<br />

Bron: Marc Decat<br />

Isoler<strong>en</strong><strong>de</strong> laag (matt<strong>en</strong>)<br />

Het gaat hier om e<strong>en</strong> laag uit minerale glaswol, versterkt met glasvezel,<br />

kraftkarton of metaalgaas waarbij e<strong>en</strong> afwerkingslaag vereist is.<br />

Ook kunststofschuim<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> gebruikt word<strong>en</strong>; hierbij is niet steeds<br />

e<strong>en</strong> afwerking nodig.<br />

18 Voor berek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>: zie module 4 - “Ontwerp<strong>en</strong>, dim<strong>en</strong>sioner<strong>en</strong> <strong>en</strong> berek<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>van</strong> verwarmings<strong>installatie</strong>s”.


Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

Bron: Mupro<br />

Isoler<strong>en</strong><strong>de</strong> schal<strong>en</strong><br />

Dit zijn holle halve cilin<strong>de</strong>rs met e<strong>en</strong> binn<strong>en</strong>diameter gelijk aan <strong>de</strong><br />

buit<strong>en</strong>diameter <strong>van</strong> <strong>de</strong> leiding zodat <strong>de</strong> twee halve schal<strong>en</strong> <strong>de</strong> leiding<br />

geheel omsluit<strong>en</strong>. Ze zijn in verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> l<strong>en</strong>gt<strong>en</strong> verkrijgbaar<br />

<strong>en</strong> ook in verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> material<strong>en</strong>, bv.: minerale glaswol, schuimglas,<br />

rotswol, ste<strong>en</strong>wol, kunststofschuim... Hierbij word<strong>en</strong> <strong>de</strong> schal<strong>en</strong><br />

afgewerkt met alukraft, kunststof of e<strong>en</strong> dunne aluminium of inox<br />

afwerkplaat.<br />

Vóórgeïsoleer<strong>de</strong> buiz<strong>en</strong><br />

Sommige fabrikant<strong>en</strong> lever<strong>en</strong> hun buiz<strong>en</strong> (zowel koper<strong>en</strong>, kunststof als<br />

meerlag<strong>en</strong>buis) die voorzi<strong>en</strong> zijn <strong>van</strong> isolatie uit kunststofschuim met<br />

plastic <strong>bescherming</strong>smantel.<br />

Daarin bestaan speciale uitvoering<strong>en</strong> waar aan <strong>de</strong> isolatiewaar<strong>de</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> temperatuurbest<strong>en</strong>digheid bepaal<strong>de</strong> eis<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gesteld. Het zijn<br />

uitvoering<strong>en</strong> met één of twee leiding<strong>en</strong>, omgev<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> dikke isolatielaag<br />

<strong>en</strong> daarrond beschermd door e<strong>en</strong> kunststofmantel.<br />

Bron: Ecoflex<br />

Bron: GTI Mortsel<br />

Hoofdstuk 2: Afwerk<strong>en</strong> <strong>en</strong> bescherm<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

33


Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

Bron: Isopipe<br />

Bron: Unipipe<br />

2.2 Beproev<strong>en</strong>, spoel<strong>en</strong> <strong>en</strong> afpers<strong>en</strong> <strong>van</strong> nieuwe leiding<strong>en</strong><br />

2.2.1 Beproev<strong>en</strong><br />

2.2.2 Spoel<strong>en</strong><br />

Buiz<strong>en</strong> kunststofschuim<br />

Deze soepele of har<strong>de</strong> buisisolatie is aangepast aan <strong>de</strong> diameter <strong>van</strong><br />

<strong>de</strong> leiding, geslot<strong>en</strong> of voorzi<strong>en</strong> <strong>van</strong> zelfklev<strong>en</strong><strong>de</strong> band, klemstrip of<br />

sluiting met in elkaar pass<strong>en</strong><strong>de</strong> tand<strong>en</strong>. De kunststofschuim<strong>en</strong> on<strong>de</strong>rscheid<strong>en</strong><br />

zich tuss<strong>en</strong> toepassing<strong>en</strong> voor normale <strong>en</strong> voor hoge werktemperatur<strong>en</strong>.<br />

Voordat e<strong>en</strong> <strong>installatie</strong> wordt opgestart, moet<strong>en</strong> <strong>de</strong> leiding<strong>en</strong>, verbinding<strong>en</strong>,<br />

verwarmingslicham<strong>en</strong> <strong>en</strong> ketels op dichtheid word<strong>en</strong> gecontroleerd.<br />

Hierbij wordt <strong>de</strong> <strong>installatie</strong> gevuld met water, ontlucht <strong>en</strong> op lekk<strong>en</strong><br />

gecontroleerd.<br />

De <strong>installatie</strong> di<strong>en</strong>t grondig te word<strong>en</strong> gereinigd, vóór het in gebruik<br />

nem<strong>en</strong>. Buisleiding<strong>en</strong> voor verwarmings<strong>installatie</strong>s zijn binn<strong>en</strong>in altijd<br />

verontreinigd; bv.: stal<strong>en</strong> buiz<strong>en</strong> verton<strong>en</strong> bijna altijd e<strong>en</strong> roestlaagje.<br />

Bij <strong>de</strong> montage kunn<strong>en</strong> er bram<strong>en</strong>, snijolie, lasrest<strong>en</strong>... in <strong>de</strong> buiz<strong>en</strong><br />

gerak<strong>en</strong>.<br />

Hoofdstuk 2: Afwerk<strong>en</strong> <strong>en</strong> bescherm<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

34


Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

Bron: CDO zuid Antwerp<strong>en</strong><br />

2.2.3 Afpers<strong>en</strong><br />

Dergelijke verontreiniging<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> aanleiding gev<strong>en</strong> tot storing<strong>en</strong> in<br />

<strong>de</strong> <strong>installatie</strong> <strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>tueel <strong>de</strong> corrosie versnell<strong>en</strong>.<br />

Het spoel<strong>en</strong> kan geschied<strong>en</strong> door <strong>de</strong> <strong>installatie</strong> te vull<strong>en</strong> met water, te<br />

ontlucht<strong>en</strong> <strong>en</strong> vervolg<strong>en</strong>s te lat<strong>en</strong> leeglop<strong>en</strong> (ontluchters op<strong>en</strong><strong>en</strong>, te<br />

beginn<strong>en</strong> <strong>van</strong> het hoogste punt <strong>en</strong> dan naar lagere punt<strong>en</strong>). Daarna<br />

<strong>de</strong> <strong>installatie</strong> opnieuw spoel<strong>en</strong> (ontluchters dicht), <strong>en</strong> het water lat<strong>en</strong><br />

doorstrom<strong>en</strong> met <strong>de</strong> aflaatkran<strong>en</strong> op<strong>en</strong>.<br />

De dichtheidsproef wordt uitgevoerd met e<strong>en</strong> beproevingspomp. Zie<br />

ook <strong>de</strong> wet <strong>van</strong> Pascal 19 .<br />

Bron: Ridgid<br />

Richtlijn<strong>en</strong> voor <strong>de</strong>ze proef zijn terug te vind<strong>en</strong> in <strong>de</strong> norm<strong>en</strong>:<br />

– Drukproef in kou<strong>de</strong> toestand <strong>van</strong> <strong>de</strong> leiding<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>s NBN D<br />

11-101 (verplicht uit te voer<strong>en</strong> op elke <strong>installatie</strong>): <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

wordt gedur<strong>en</strong><strong>de</strong> minst<strong>en</strong>s 2 uur aan e<strong>en</strong> waterdruk on<strong>de</strong>rworp<strong>en</strong><br />

<strong>van</strong> 450 kPa (= 4,5 bar) of minimaal 1,5 maal <strong>de</strong> hoogste bedrijfsdruk,<br />

met e<strong>en</strong> maximum <strong>van</strong> 600 kPa), <strong>en</strong> mag daarbij ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kel lek<br />

verton<strong>en</strong> (ge<strong>en</strong> drukval). Proef uit te voer<strong>en</strong> terwijl <strong>de</strong> leiding<strong>en</strong> nog<br />

volledig zichtbaar <strong>en</strong> toegankelijk zijn.<br />

Bron: Ridgid<br />

19 Meer informatie vind je in “Toegepaste wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>”: Beginsel <strong>van</strong> Pascal.<br />

Hoofdstuk 2: Afwerk<strong>en</strong> <strong>en</strong> bescherm<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

35


Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

Bron: Roth<strong>en</strong>berger<br />

2.2.4 Aanbeveling<br />

– Drukproef in warme toestand <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong> volg<strong>en</strong>s NBN D 11-<br />

104: uit te voer<strong>en</strong> bij het opstart<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> afgewerkte <strong>installatie</strong>; <strong>de</strong><br />

<strong>installatie</strong> wordt gedur<strong>en</strong><strong>de</strong> minst<strong>en</strong>s 2 uur op maximale bedrijfstemperatuur<br />

gehoud<strong>en</strong>. De goe<strong>de</strong> werking <strong>en</strong> dichting <strong>van</strong> alle on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>l<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> verbinding<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong> wordt nagezi<strong>en</strong>.<br />

Kunststof: vóór het aanbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>kvloer wordt per <strong>installatie</strong><br />

verplicht e<strong>en</strong> druktest/ waterdichtheidsproef uitgevoerd volg<strong>en</strong>s pr EN<br />

12108.<br />

Na ontluchting wordt <strong>de</strong> <strong>installatie</strong> on<strong>de</strong>r e<strong>en</strong> waterdruk gezet <strong>van</strong><br />

1,5 maal <strong>de</strong> nominale druk, <strong>de</strong> proefdruk mag niet meer dan 500 kPa<br />

(5 bar) hoger zijn dan <strong>de</strong> nominale druk (1 500 kPa bij PN10, 2 100 kPa<br />

bij PN 16).<br />

Na 10 <strong>en</strong> 20 minut<strong>en</strong> wordt <strong>de</strong> druk terug op peil gebracht. De druk<br />

wordt gemet<strong>en</strong> na 30 <strong>en</strong> 60 minut<strong>en</strong>.<br />

– Indi<strong>en</strong> <strong>de</strong> druk met min<strong>de</strong>r dan 60 kPa (0,6 bar) is gedaald wordt<br />

aang<strong>en</strong>om<strong>en</strong> dat het systeem ge<strong>en</strong> merkbaar lek vertoont <strong>en</strong> kan <strong>de</strong><br />

proef zon<strong>de</strong>r ver<strong>de</strong>r pomp<strong>en</strong> word<strong>en</strong> voortgezet.<br />

– Indi<strong>en</strong> na e<strong>en</strong> volg<strong>en</strong><strong>de</strong> perio<strong>de</strong> <strong>van</strong> 2 uur <strong>de</strong> druk opnieuw met meer<br />

dan 20 kPa (0,2 bar) is gedaald wordt het systeem als ondicht beschouwd<br />

<strong>en</strong> moet het lek word<strong>en</strong> opgespoord <strong>en</strong> verholp<strong>en</strong>.<br />

Leiding<strong>en</strong> in <strong>de</strong> <strong>de</strong>kvloer of muur word<strong>en</strong> best vóór <strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s het stort<strong>en</strong><br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> vloer on<strong>de</strong>r druk gezet door e<strong>en</strong> aansluiting op het waterleidingnet<br />

(300 à 400 kPa = 3 à 4 bar). Let hierbij wel op dat het veiligheidsv<strong>en</strong>tiel<br />

<strong>en</strong> expansievat word<strong>en</strong> afgekoppeld tijd<strong>en</strong>s <strong>de</strong>ze fase.<br />

Deze opstelling laat ook toe om <strong>de</strong> buis te controler<strong>en</strong> op beschadiging<strong>en</strong>,<br />

veroorzaakt tijd<strong>en</strong>s <strong>de</strong> werk<strong>en</strong>.<br />

Hoofdstuk 2: Afwerk<strong>en</strong> <strong>en</strong> bescherm<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

36<br />

Bron: Patrick Ut<strong>en</strong>


Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

2.3 Corrosie <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

2.3.1 Inleiding<br />

Bron: R<strong>en</strong>é Onkelinx<br />

Betreft <strong>de</strong> inw<strong>en</strong>dige corrosie <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong>.<br />

Als er gesprok<strong>en</strong> wordt over <strong>de</strong> aantasting <strong>van</strong> metal<strong>en</strong> leiding<strong>en</strong>,<br />

d<strong>en</strong>kt m<strong>en</strong> meestal aan corrosie <strong>van</strong> leiding<strong>en</strong> voor ver<strong>de</strong>ling <strong>van</strong> sanitair<br />

water, vooral bij verzinkt stal<strong>en</strong> buiz<strong>en</strong> <strong>en</strong> later bij koper<strong>en</strong> leiding<strong>en</strong><br />

vastgesteld.<br />

Soortgelijke aantasting komt echter ook voor bij metal<strong>en</strong> leiding<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> an<strong>de</strong>re metal<strong>en</strong> on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>l<strong>en</strong> <strong>van</strong> c<strong>en</strong>trale-verwarmings<strong>installatie</strong>s,<br />

waarbij het corrosieverschijnsel aanleiding kan gev<strong>en</strong> tot verschill<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

soort<strong>en</strong> onverwachte problem<strong>en</strong> die <strong>de</strong> goe<strong>de</strong> werking <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

verstor<strong>en</strong>:<br />

– lekkage door doorboring <strong>van</strong> <strong>de</strong> leiding<strong>en</strong> of <strong>van</strong> <strong>de</strong> verwarmingselem<strong>en</strong>t<strong>en</strong>,<br />

– verstopping <strong>van</strong> regelkran<strong>en</strong> <strong>en</strong> soepele aansluitelem<strong>en</strong>t<strong>en</strong>,<br />

– vastlop<strong>en</strong> <strong>van</strong> pomp<strong>en</strong>,<br />

– doorbrand<strong>en</strong> <strong>van</strong> ketels,<br />

– lawaai <strong>en</strong> slechte circulatie door gasbelvorming.<br />

Bron: Femox<br />

Aangezi<strong>en</strong> staal e<strong>en</strong> basismateriaal is in verwarmings<strong>installatie</strong>s, zull<strong>en</strong><br />

we tracht<strong>en</strong> <strong>de</strong> gegev<strong>en</strong> <strong>de</strong>finitie aan <strong>de</strong> hand <strong>van</strong> dit materiaal wat<br />

beter te illustrer<strong>en</strong>.<br />

E<strong>en</strong> vakkundig uitgevoer<strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

is <strong>de</strong> beste <strong>bescherming</strong> teg<strong>en</strong> corrosie.<br />

Hoofdstuk 2: Afwerk<strong>en</strong> <strong>en</strong> bescherm<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

37


Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

2.3.2 Wat is corrosie? 20<br />

Bron: R<strong>en</strong>é Onkelinx<br />

20 Meer informatie vind je in “Toegepaste wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>”: Corrosie.<br />

Algeme<strong>en</strong> kan corrosie <strong>van</strong> e<strong>en</strong> materiaal ge<strong>de</strong>finieerd word<strong>en</strong> als e<strong>en</strong><br />

wisselwerking tuss<strong>en</strong> het materiaal (bv.: staal) <strong>en</strong> zijn omgeving (bv.:<br />

water), waarbij het materiaal aangetast wordt <strong>en</strong> waardoor dus zijn intrinsieke<br />

eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> verslechter<strong>en</strong> (= verlies <strong>van</strong> <strong>de</strong> mechanische<br />

sterkte).<br />

Specifiek is dat in het geval <strong>van</strong> e<strong>en</strong> waterige omgeving <strong>de</strong>ze wisselwerking<br />

<strong>van</strong> elektrochemische aard is, d.w.z. dat <strong>de</strong> optred<strong>en</strong><strong>de</strong> verschijnsel<strong>en</strong><br />

beheerst word<strong>en</strong> zowel door scheikundige als door elektrische<br />

wetmatighed<strong>en</strong>.<br />

Tijd<strong>en</strong>s het corrosieproces kom<strong>en</strong> gass<strong>en</strong> vrij (zuurstofgas, waterstofgas)<br />

die uit <strong>de</strong> <strong>installatie</strong> moet<strong>en</strong> verwij<strong>de</strong>rd word<strong>en</strong> (“ontlucht<strong>en</strong>”, of<br />

beter nog: “ontgass<strong>en</strong>”).<br />

Corrosie kan <strong>en</strong>kel plaatsvind<strong>en</strong> wanneer er zuurstof in het<br />

water aanwezig is; het is dus <strong>van</strong> groot belang om <strong>de</strong><br />

zuurstof uit het verwarmingswater te houd<strong>en</strong>.<br />

We on<strong>de</strong>rscheid<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> soort<strong>en</strong> <strong>van</strong> corrosie:<br />

Ë uniforme corrosie,<br />

Ë plaatselijke corrosie:<br />

– corrosie door gal<strong>van</strong>ische koppels,<br />

– corrosie door verschil aan zuurstofconc<strong>en</strong>tratie,<br />

– putcorrosie,<br />

– selectieve aantasting,<br />

– corrosie door erosie,<br />

– corrosie door spanning.<br />

Bron: R<strong>en</strong>é Onkelinx<br />

Uniforme corrosie<br />

Dit is <strong>de</strong> meest voorkom<strong>en</strong><strong>de</strong> vorm <strong>van</strong> corrosie binn<strong>en</strong> <strong>de</strong> cv- <strong>installatie</strong>s.<br />

Er is e<strong>en</strong> regelmatige aantasting over heel het metaaloppervlak<br />

in <strong>de</strong> volledig <strong>installatie</strong>, <strong>en</strong> die stopt als al <strong>de</strong> zuurstof uit het water is<br />

verdw<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />

Hoofdstuk 2: Afwerk<strong>en</strong> <strong>en</strong> bescherm<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

38


Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

Bron: Femox<br />

21 Meer informatie vind je in hoofdstuk “Toegepaste wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>”: Gal<strong>van</strong>ische koppels.<br />

22 Meer informatie vind je in hoofdstuk “Toegepaste wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>”: Elektrolyse.<br />

23 Meer informatie vind je in hoofdstuk “Toegepaste wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>”: Legering<strong>en</strong>.<br />

Plaatselijke corrosie<br />

Ë Door gal<strong>van</strong>ische koppels 21<br />

Corrosie bij contact <strong>van</strong> twee verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> metal<strong>en</strong> in hetzelf<strong>de</strong> water;<br />

hier ontstaat e<strong>en</strong> gal<strong>van</strong>isch koppel (elektrolyse) 22 . Het “sterke” metaal<br />

zal het “zwakke” metaal oploss<strong>en</strong>.<br />

Bv.: stal<strong>en</strong> verwarmingslicham<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> <strong>installatie</strong> met koper<strong>en</strong> buiz<strong>en</strong>,<br />

staalwol<strong>de</strong>eltjes in koper<strong>en</strong> buis na het oppoets<strong>en</strong>, koper<strong>en</strong> <strong>de</strong>eltjes in<br />

<strong>de</strong> <strong>installatie</strong> na het ontbram<strong>en</strong>...<br />

Ë Door verschil aan zuurstofconc<strong>en</strong>tratie<br />

Weg<strong>en</strong>s het verschil aan opgeloste zuurstof ontstaat er plaatselijk e<strong>en</strong><br />

gal<strong>van</strong>isch koppel.<br />

Deze vorm <strong>van</strong> corrosie kan plaatsvind<strong>en</strong> on<strong>de</strong>r afzetting<strong>en</strong>, bij kleine<br />

stilstaan<strong>de</strong> watervolumes in op<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>...<br />

Ë Putcorrosie (= pitting)<br />

Deze zeer plaatselijke vorm <strong>van</strong> corrosie (1 tot <strong>en</strong>kele mm doormeter)<br />

ontstaat meestal in combinatie met vorige vorm<strong>en</strong> <strong>van</strong> corrosie.<br />

Ë Selectieve aantasting<br />

Is het oploss<strong>en</strong> <strong>van</strong> één metaal in het legering 23 . Door het oploss<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />

één metaal, blijft het rester<strong>en</strong><strong>de</strong> materiaal broos achter <strong>en</strong> zal scheur<strong>en</strong>.<br />

Bv.: oploss<strong>en</strong> <strong>van</strong> zink in e<strong>en</strong> messing hulpstuk, behalve als het hulpstuk<br />

gemaakt werd uit ontzinkingsbest<strong>en</strong>dig messing (conform EN 12<br />

165). Op <strong>de</strong>ze fitting<strong>en</strong> wordt het symbool “CR” aangebracht, dat aangeeft<br />

dat <strong>de</strong> fitting<strong>en</strong> ontzinkingsbest<strong>en</strong>dig zijn.<br />

Ë Door erosie<br />

Veroorzaakt wanneer te hoge snelhed<strong>en</strong> optred<strong>en</strong>. Het afslijt<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>bescherming</strong>slaag <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong>t <strong>en</strong> versnelt het corrosieproces.<br />

Ë Door spanning<br />

Indi<strong>en</strong> er e<strong>en</strong> mechanische spanning (gebruik <strong>van</strong> niet pass<strong>en</strong>d gereedschap<br />

of té vast aandraai<strong>en</strong> <strong>van</strong> hulpstukk<strong>en</strong>: montagespanning<strong>en</strong>)<br />

of plaatselijke thermische spanning<strong>en</strong> (verhog<strong>en</strong> <strong>van</strong> watertemperatuur)<br />

voorkom<strong>en</strong> in <strong>de</strong> <strong>installatie</strong>, verzwakk<strong>en</strong> <strong>de</strong>ze het metaal <strong>en</strong><br />

gev<strong>en</strong> meer kans op corrosie.<br />

Deze vorm is meestal e<strong>en</strong> scheurvormige corrosie <strong>en</strong> komt voor bij<br />

spanningscorrosie-gevoelig materiaal (bv.: messing).<br />

Hoofdstuk 2: Afwerk<strong>en</strong> <strong>en</strong> bescherm<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

39


Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

2.3.3 Slib<br />

Bron: Femox<br />

Slibproductie binn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> <strong>installatie</strong> is e<strong>en</strong> gevolg <strong>van</strong><br />

– <strong>de</strong> vorming <strong>van</strong> ketelste<strong>en</strong>,<br />

– corrosie,<br />

– restant<strong>en</strong>.<br />

Ook nog “slam” g<strong>en</strong>oemd. Dit slib kan ervoor zorg<strong>en</strong> dat<br />

– kleine <strong>de</strong>l<strong>en</strong> in <strong>de</strong> <strong>installatie</strong> verstopp<strong>en</strong> (regelorgan<strong>en</strong>, ketelon<strong>de</strong>r<strong>de</strong>l<strong>en</strong>);<br />

– beweg<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>l<strong>en</strong> vastlop<strong>en</strong> (pomp<strong>en</strong>, automatische kran<strong>en</strong>);<br />

– lager geleg<strong>en</strong> <strong>de</strong>l<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong> (ketel, vloerverwarming) volledig<br />

dichtslibb<strong>en</strong>.<br />

Bron: Femox<br />

De hoeveelheid slib dat kan geproduceerd word<strong>en</strong> is:<br />

– 1 gram zuurstofgas (O 2) kan ongeveer 3,7 roestslam vorm<strong>en</strong>,<br />

– water bevat 10 mg O 2 per liter water;<br />

– e<strong>en</strong> huishou<strong>de</strong>lijke <strong>installatie</strong> kan 200 l water bevatt<strong>en</strong>,<br />

– dus 10 mg/ liter x 200 liter = 2 000 mg O 2;<br />

– 2 gram O 2 geeft dus 7,4 gram roestslam in 200 l <strong>installatie</strong>water,<br />

– indi<strong>en</strong> er weg<strong>en</strong>s zuurstofdiffusie constant zuurstof wordt opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>,<br />

is dit e<strong>en</strong> onophou<strong>de</strong>lijke vorming <strong>van</strong> slib,<br />

– hier word<strong>en</strong> nog <strong>de</strong> restant<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong> ketelste<strong>en</strong> bijgeteld.<br />

De kleur <strong>van</strong> het slib geeft aan wat <strong>de</strong> oorzaak <strong>van</strong> <strong>de</strong> corrosie is:<br />

– zwart: resultaat <strong>van</strong> e<strong>en</strong> uniforme corrosie, alles OK;<br />

– roodachtig: resultaat <strong>van</strong> lucht in <strong>de</strong> <strong>installatie</strong>. Hoe ro<strong>de</strong>r <strong>de</strong> kleur,<br />

<strong>de</strong>s te meer zuurstofopname in <strong>de</strong> <strong>installatie</strong> <strong>van</strong>wege e<strong>en</strong> slechte<br />

<strong>installatie</strong>; <strong>de</strong>ze <strong>installatie</strong> moet aangepast word<strong>en</strong> of het water moet<br />

behan<strong>de</strong>ld word<strong>en</strong>.<br />

Hoofdstuk 2: Afwerk<strong>en</strong> <strong>en</strong> bescherm<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

40


Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

Vorming <strong>van</strong> ketelste<strong>en</strong><br />

Bij opwarming <strong>van</strong> het water vermin<strong>de</strong>rt <strong>de</strong> oplosbaarheid <strong>van</strong> bepaal<strong>de</strong><br />

zout<strong>en</strong> in het water. Hoe hoger <strong>de</strong> watertemperatuur, hoe meer<br />

ketelste<strong>en</strong> wordt gevormd. M.a.w.: dat calcium <strong>en</strong> magnesiumzout<strong>en</strong> 24<br />

in het water zull<strong>en</strong> neerslaan, vooral op <strong>de</strong> warmste plaats<strong>en</strong>. In hard 25<br />

water zitt<strong>en</strong> meer zout<strong>en</strong> opgelost dan in zacht water.<br />

Bron: Femox<br />

24 Meer informatie vind je in hoofdstuk “Toegepaste wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>”: Hard water.<br />

25 Meer informatie vind je in hoofdstuk “Toegepaste wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>”: Hard water.<br />

Ketelste<strong>en</strong> kan e<strong>en</strong> har<strong>de</strong> laag vorm<strong>en</strong> op <strong>de</strong> heetste plaats <strong>van</strong> <strong>de</strong> ketel.<br />

Deze afzetting<strong>en</strong> vermin<strong>de</strong>r<strong>en</strong> <strong>de</strong> doorstroming <strong>en</strong> ook <strong>de</strong> warmteafgifte<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> ketel.<br />

Corrosie<br />

Het water dat we gebruik<strong>en</strong> bevat heel wat opgeloste stoff<strong>en</strong>, waaron<strong>de</strong>r<br />

zuurstof (O 2). Bij <strong>de</strong> meest voorkom<strong>en</strong><strong>de</strong> watertypes zal zuurstof,<br />

in <strong>de</strong> nabijheid <strong>van</strong> het negatieve moe<strong>de</strong>rmateriaal, e<strong>en</strong> aantal scheikundige<br />

reacties veroorzak<strong>en</strong>, waardoor <strong>en</strong>erzijds elektron<strong>en</strong> verbruikt<br />

word<strong>en</strong>.<br />

An<strong>de</strong>rzijds oxi<strong>de</strong>r<strong>en</strong> <strong>de</strong> in het water opgeloste ijzerion<strong>en</strong>. Daardoor<br />

verdwijn<strong>en</strong> zij uit <strong>de</strong> waterige oplossing. Als onopgeloste stof blijft dan<br />

het zwarte, korrelvormige ijzeroxi<strong>de</strong> (ijzeroxi<strong>de</strong> = Fe 3O 4) achter, ook<br />

magnetiet g<strong>en</strong>oemd omdat het magnetisch is.<br />

Restant<strong>en</strong><br />

Deze zijn afkomstig <strong>van</strong> productierest<strong>en</strong> in <strong>de</strong> <strong>installatie</strong>, of vervuiling<strong>en</strong><br />

in <strong>de</strong> leiding<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s <strong>de</strong> aanleg. Daarom is spoel<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

<strong>van</strong> belang.<br />

Hoofdstuk 2: Afwerk<strong>en</strong> <strong>en</strong> bescherm<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

41


Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

2.3.4 Reinig<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> verontreinig<strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

Bron: Femox<br />

M<strong>en</strong> on<strong>de</strong>rscheidt verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> soort<strong>en</strong> <strong>van</strong> reiniging<br />

Ë spoeling met water bij groot <strong>de</strong>biet,<br />

Ë <strong>de</strong> chemische reiniging.<br />

Spoeling met water bij groot <strong>de</strong>biet<br />

Om e<strong>en</strong> goe<strong>de</strong> spoeling te verkrijg<strong>en</strong> is het absoluut nodig e<strong>en</strong> voldo<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

grote watersnelheid te bekom<strong>en</strong>. Er zal e<strong>en</strong> aangepaste pomp<br />

op <strong>de</strong> <strong>installatie</strong> aangeslot<strong>en</strong> word<strong>en</strong>, voorzi<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> reservoir om<br />

<strong>de</strong> meegespoel<strong>de</strong> <strong>de</strong>eltjes te lat<strong>en</strong> bezink<strong>en</strong>.<br />

De reiniging moet gebeur<strong>en</strong> <strong>de</strong>elcircuit per <strong>de</strong>elcircuit, ervoor zorg<strong>en</strong>d<br />

dat gevoelige on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>l<strong>en</strong> (pomp<strong>en</strong>, warmtewisselaars, ketels...) afzon<strong>de</strong>rlijk<br />

gespoeld word<strong>en</strong>. Zulke spoeling is niet e<strong>en</strong>voudig uit te voer<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> zal e<strong>en</strong> dure aangeleg<strong>en</strong>heid zijn.<br />

De chemische reiniging<br />

Tot e<strong>en</strong> chemische reiniging moet word<strong>en</strong> overgegaan indi<strong>en</strong> <strong>de</strong> afzetting<strong>en</strong><br />

werkelijk e<strong>en</strong> har<strong>de</strong> laag vorm<strong>en</strong>. De chemische product<strong>en</strong> zull<strong>en</strong><br />

dan reager<strong>en</strong> met <strong>de</strong> afzetting<strong>en</strong>, ze oploss<strong>en</strong> <strong>en</strong> loswek<strong>en</strong>. Er bestaan<br />

verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> soort<strong>en</strong> zur<strong>en</strong> die zull<strong>en</strong> gebruikt word<strong>en</strong> in functie<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> vervuiling. Na <strong>de</strong>ze reiniging zal <strong>de</strong> <strong>installatie</strong> grondig moet<strong>en</strong><br />

gespoeld word<strong>en</strong>.<br />

E<strong>en</strong> chemische reiniging zal <strong>en</strong>kel uitgevoerd word<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> gespecialiseerd<br />

bedrijf.<br />

Bron: Femox<br />

Hoofdstuk 2: Afwerk<strong>en</strong> <strong>en</strong> bescherm<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

42


Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

2.3.5 Oorsprong <strong>van</strong> zuurstof in verwarmings<strong>installatie</strong>s<br />

Het vulwater<br />

Bij het vull<strong>en</strong> wordt vrijwel bij alle <strong>installatie</strong>s zuurstof in <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

gebracht. Dit geschiedt namelijk meestal met drinkwater, dat ongeveer<br />

10 mg zuurstof per liter bevat 26 . Indi<strong>en</strong> er ver<strong>de</strong>r ge<strong>en</strong> zuurstof meer<br />

in <strong>de</strong> <strong>installatie</strong> terechtkomt, dan zal <strong>de</strong> oorspronkelijke ingebrachte<br />

zuurstof opgebruikt word<strong>en</strong> bij het oxi<strong>de</strong>r<strong>en</strong> 27 <strong>van</strong> het ijzer <strong>en</strong> zal het<br />

corrosieproces stilvall<strong>en</strong>.<br />

Deze eerste uniforme corrosie is ongevaarlijk.<br />

Regelmatige vulling<strong>en</strong>, bv. als gevolg <strong>van</strong> lediging<strong>en</strong> (werk<strong>en</strong> aan <strong>de</strong><br />

<strong>installatie</strong>, waterverlies, bij het ledig<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong> omwille <strong>van</strong><br />

vorstgevaar...), kunn<strong>en</strong> echter op onverwacht korte tijd tot ernstige<br />

corrosieproblem<strong>en</strong> aanleiding gev<strong>en</strong> (plaatselijke corrosie).<br />

Daarom kan het belangrijk zijn om e<strong>en</strong> waterteller te installer<strong>en</strong> bij <strong>de</strong><br />

vulkran<strong>en</strong>, om zo het vul<strong>de</strong>biet bij te houd<strong>en</strong>.<br />

26 Meer informatie vind je in hoofdstuk “Toegepaste wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>”: Opgeloste zuurstof in water.<br />

27 Meer informatie vind je in hoofdstuk “Toegepaste wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>”: Oxidatie.<br />

28 Meer informatie vind je in Module 3, hoofdstuk “Installatietoebehor<strong>en</strong>”: Circulatiepomp<strong>en</strong>.<br />

29 Meer informatie vind je in hoofdstuk “Toegepaste wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>”: Zuurstofdiffusie.<br />

De expansievat<strong>en</strong><br />

E<strong>en</strong> an<strong>de</strong>r manier waarop zuurstof in <strong>de</strong> <strong>installatie</strong> kan gebracht word<strong>en</strong>,<br />

is door het gebruik <strong>van</strong> op<strong>en</strong> expansievat<strong>en</strong>. Ter hoogte <strong>van</strong> het<br />

contactoppervlak water/lucht zal <strong>de</strong> zuurstof uit <strong>de</strong> lucht in het water<br />

opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> word<strong>en</strong>.<br />

Dit verschijnsel wordt sterk teruggedrong<strong>en</strong> door gebruik <strong>van</strong> het geslot<strong>en</strong><br />

expansievat met membraam tuss<strong>en</strong> het water <strong>en</strong> het luchtkuss<strong>en</strong><br />

(stikstofkuss<strong>en</strong>).<br />

On<strong>de</strong>rdrukk<strong>en</strong><br />

E<strong>en</strong> an<strong>de</strong>re wijze waarop zuurstof in <strong>de</strong> <strong>installatie</strong> kan rak<strong>en</strong>, is door<br />

het optred<strong>en</strong> <strong>van</strong> on<strong>de</strong>rdrukk<strong>en</strong> waarbij in <strong>de</strong> <strong>installatie</strong> buit<strong>en</strong>lucht<br />

aangezog<strong>en</strong> wordt langs <strong>de</strong> automatische ontluchter, <strong>de</strong> pakkingbuss<strong>en</strong><br />

<strong>van</strong> circulator<strong>en</strong>, O-ring<strong>en</strong> <strong>van</strong> kraanwerk.<br />

Dergelijke on<strong>de</strong>rdrukk<strong>en</strong> (druk lager dan <strong>de</strong> atmosferische druk) zijn<br />

meestal te wijt<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> slechte dim<strong>en</strong>sionering of verkeer<strong>de</strong> plaatsing<br />

<strong>van</strong> het expansievat t<strong>en</strong> opzichte <strong>van</strong> <strong>de</strong> circulatiepomp 28 <strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

ketel of onvoldo<strong>en</strong><strong>de</strong> waterdruk.<br />

Gebruik <strong>van</strong> bepaal<strong>de</strong> kunststofbuiz<strong>en</strong><br />

Bepaal<strong>de</strong> buiz<strong>en</strong> <strong>van</strong> kunststof of aansluiting<strong>en</strong> verton<strong>en</strong> e<strong>en</strong> te grote<br />

doorlaatbaarheid voor zuurstof, zodat er ontoelaatbaar grote hoeveelhed<strong>en</strong><br />

zuurstof in het water terechtkom<strong>en</strong> als gevolg <strong>van</strong> zuurstofdiffusie<br />

29 <strong>van</strong>uit <strong>de</strong> lucht, doorhe<strong>en</strong> <strong>de</strong> buiswand<strong>en</strong>, in het water.<br />

Dit verschijnsel noemt m<strong>en</strong> “osmose”.<br />

Hoofdstuk 2: Afwerk<strong>en</strong> <strong>en</strong> bescherm<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

43


Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

Vandaar dat er kunststofbuiz<strong>en</strong> ontwikkeld word<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> scherm<br />

dat <strong>de</strong> zuurstofdiffusie drastisch vermin<strong>de</strong>rt. Dit scherm kan extern<br />

aangebracht zijn (e<strong>en</strong> film), of kan ingewerkt zijn in het materiaal (meerlag<strong>en</strong>buis).<br />

Bron: Thomas De Jongh<br />

Algem<strong>en</strong>e aanbeveling<strong>en</strong><br />

Het is aan te rad<strong>en</strong> dat het ontwerp, <strong>de</strong> gebruikte material<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

uitvoering <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong> beantwoord<strong>en</strong> aan <strong>de</strong> regels <strong>van</strong> <strong>de</strong> goe<strong>de</strong><br />

praktijk. E<strong>en</strong> groot <strong>de</strong>el zijn opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> in <strong>de</strong> verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> norm<strong>en</strong><br />

<strong>van</strong> het Belgisch Instituut voor Normalisatie.<br />

Norm<strong>en</strong> beschrijv<strong>en</strong> over het algeme<strong>en</strong> klassieke product<strong>en</strong> of gev<strong>en</strong><br />

oplossing<strong>en</strong> voor vaak voorkom<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>installatie</strong>s.<br />

Indi<strong>en</strong> m<strong>en</strong> <strong>de</strong>rgelijke niet-g<strong>en</strong>ormaliseer<strong>de</strong> product<strong>en</strong> of oplossing<strong>en</strong><br />

w<strong>en</strong>st toe te pass<strong>en</strong>, is het voor gewone gebouw<strong>en</strong> aangerad<strong>en</strong> gebruik<br />

te mak<strong>en</strong> <strong>van</strong> product<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> Technisch Goedkeuring (ATG)<br />

afgeleverd door <strong>de</strong> Belgische unie voor technische goedkeuring in <strong>de</strong><br />

bouw (Butgb).<br />

Hoofdstuk 2: Afwerk<strong>en</strong> <strong>en</strong> bescherm<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

44


Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

3 In bedrijf stell<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong><strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

3.1 Kwaliteit <strong>van</strong> het vulwater<br />

3.1.1 Het vulwater<br />

E<strong>en</strong> on<strong>de</strong>rscheid wordt gemaakt tuss<strong>en</strong> <strong>de</strong> kwaliteit <strong>van</strong>:<br />

– het vulwater, d.w.z. het water waarmee <strong>de</strong> <strong>installatie</strong> wordt gevuld,<br />

– het warmtever<strong>de</strong>elmedium of systeemwater d.w.z. het water dat bij<br />

normaal gebruik aanwezig is in <strong>de</strong> <strong>installatie</strong>; zijn sam<strong>en</strong>stelling verschilt<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong>ze <strong>van</strong> het vulwater weg<strong>en</strong>s <strong>de</strong> interactie met <strong>de</strong> material<strong>en</strong><br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong> <strong>en</strong> ev<strong>en</strong>tueel als gevolg <strong>van</strong> e<strong>en</strong> waterbehan<strong>de</strong>ling.<br />

Gebruik <strong>van</strong> zacht water 30 (bv. reg<strong>en</strong>water) wordt afgerad<strong>en</strong>, omdat<br />

sommige legering<strong>en</strong> hierteg<strong>en</strong> niet bestand zijn (“ont-zink<strong>en</strong> <strong>van</strong> messing”).<br />

Het vulwater moet aan <strong>de</strong> voorwaard<strong>en</strong> <strong>van</strong> volg<strong>en</strong><strong>de</strong> tabel voldo<strong>en</strong>:<br />

Eis<strong>en</strong> voor het vulwater<br />

Parameter Eis<br />

pH 31 (zuurtegraad)<br />

Hoofdstuk 3: In bedrijf stell<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong><strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

45<br />

Bij aanwezigheid <strong>van</strong><br />

aluminium<br />

6,5 pH < 8<br />

in alle an<strong>de</strong>re gevall<strong>en</strong><br />

6,5 pH 9,2<br />

chlorid<strong>en</strong> (Cl - ) < 200 mg/l<br />

opgelost ijzer<br />

opgeloste zout<strong>en</strong> (zoals calcium<br />

<strong>en</strong> magnesiumzout<strong>en</strong>)<br />

troebelingsgraad<br />

(onzuiverhed<strong>en</strong>)<br />

30 Meer informatie vind je in hoofdstuk”Toegepaste wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>”: Hard water.<br />

31 Meer informatie vind je in hoofdstuk “Toegepaste wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>”: pH-waar<strong>de</strong>.<br />

Richtwaar<strong>de</strong>: 0,2 mg/l<br />

Maximum: 1 mg/l<br />

< 1500 μS/cm<br />

(micro Siem<strong>en</strong>s/cm = met<strong>en</strong><br />

<strong>van</strong> elektrische<br />

geleidbaarheid)<br />

Hel<strong>de</strong>r water, d.w.z.<br />

maximum 10 mg/l SiO 2<br />

Drinkwater ver<strong>de</strong>eld door <strong>de</strong> op<strong>en</strong>bare distributiemaatschappij<strong>en</strong> kan<br />

zon<strong>de</strong>r meer gebruikt word<strong>en</strong> voor <strong>installatie</strong>s die ge<strong>en</strong> aluminium bevatt<strong>en</strong>.<br />

Voor <strong>installatie</strong>s die aluminium bevatt<strong>en</strong> voor zover <strong>de</strong> pH bov<strong>en</strong>waar<strong>de</strong><br />

<strong>van</strong> bov<strong>en</strong>staan<strong>de</strong> tabel nageleefd wordt; an<strong>de</strong>rs moet e<strong>en</strong> behan<strong>de</strong>ling<br />

voorzi<strong>en</strong> word<strong>en</strong>.


Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

3.1.2 Vull<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

Bron: GTI Mortsel<br />

Bron: Thomas De Jongh<br />

Bij gebruik <strong>van</strong> vulwater <strong>van</strong> e<strong>en</strong> an<strong>de</strong>re oorsprong (reg<strong>en</strong>water, grondwater...)<br />

moet<strong>en</strong> bov<strong>en</strong>staan<strong>de</strong> parameters gecontroleerd word<strong>en</strong>.<br />

Indi<strong>en</strong> die niet aan <strong>de</strong> eis<strong>en</strong> <strong>van</strong> bov<strong>en</strong>staan<strong>de</strong> tabel voldo<strong>en</strong>, moet<br />

ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> aangepaste behan<strong>de</strong>ling voorzi<strong>en</strong> word<strong>en</strong>.<br />

Zoals reeds eer<strong>de</strong>r gemeld, is <strong>de</strong> plaatsing <strong>van</strong> e<strong>en</strong> watermeter bij <strong>de</strong><br />

vulling aangewez<strong>en</strong>.<br />

De vulling <strong>van</strong> c<strong>en</strong>trale-verwarmings<strong>installatie</strong>s zal gebeur<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>s<br />

EN 1 717; voor vermog<strong>en</strong>s 45 kW mag dat zowel met e<strong>en</strong> soepele<br />

slang als via e<strong>en</strong> vaste verbinding gebeur<strong>en</strong>. In bei<strong>de</strong> gevall<strong>en</strong> di<strong>en</strong>t<br />

e<strong>en</strong> controleerbare keerklep type A (EA) geïnstalleerd te word<strong>en</strong>.<br />

Mogelijke kans op vervuiling: terughevel<strong>en</strong> of terugpers<strong>en</strong>.<br />

De dubbeldi<strong>en</strong>stkraan voor het aansluit<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> soepele slang kan<br />

ofwel <strong>van</strong> e<strong>en</strong> keerklep type A (EA), ofwel <strong>van</strong> e<strong>en</strong> beluchter type DA,<br />

HA of HD word<strong>en</strong> voorzi<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> an<strong>de</strong>re aansluitmogelijkheid is met<br />

e<strong>en</strong> vulset, waarbij <strong>de</strong> beveiliging<strong>en</strong> zijn opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>.<br />

Aansluitschema<br />

Ë Zon<strong>de</strong>r toevoeging <strong>van</strong> additiev<strong>en</strong> (toevoeging<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> corrosie,<br />

antivries...)<br />

Opmerking: voor <strong>de</strong> aansluiting op het drinkwaternet zal m<strong>en</strong> rek<strong>en</strong>ing<br />

houd<strong>en</strong> met <strong>de</strong> reglem<strong>en</strong>tering <strong>van</strong> <strong>de</strong> drinkwatermaatschappij.<br />

Hoofdstuk 3: In bedrijf stell<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong><strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

46


Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

Bron: Flamco<br />

Bron: Watts Industries Belgium<br />

32 Meer informatie vind je op www.belgaqua.be<br />

Deze opstelling omvat (in stromingsrichting <strong>van</strong> het water):<br />

– e<strong>en</strong> afsluitkraan,<br />

– e<strong>en</strong> controleerbare keerklep (terugstroombeveiliging EA) of e<strong>en</strong> an<strong>de</strong>re<br />

goedgekeur<strong>de</strong> beveiliging 32 ,<br />

– e<strong>en</strong> afsluitkraan.<br />

Ë Met toevoeging <strong>van</strong> additiev<strong>en</strong> (toevoeging<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> corrosie, antivries...).<br />

Indi<strong>en</strong> in het systeemwater additiev<strong>en</strong> voorkom<strong>en</strong>, zal m<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> keerklep in <strong>de</strong> vulleiding ver<strong>van</strong>g<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> terugstroombeveiliging<br />

BA of CA (On<strong>de</strong>rbreker met verschildrukzones, controleerbaar of<br />

niet controleerbaar).<br />

Bron: GTI Mortsel<br />

Bij toestell<strong>en</strong> met gecombineerd gebruik voor <strong>en</strong>erzijds c<strong>en</strong>trale verwarming<br />

<strong>en</strong> an<strong>de</strong>rzijds warmwaterproductie, di<strong>en</strong><strong>en</strong> beveiliging<strong>en</strong> in<br />

<strong>de</strong> toevoerleiding <strong>van</strong> het sanitair koudwater te word<strong>en</strong> voorzi<strong>en</strong>.<br />

De afvoerleiding<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> overdrukv<strong>en</strong>tiel<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> e<strong>en</strong> zichtbare on<strong>de</strong>rbreking<br />

<strong>van</strong> minimum 2 cm hebb<strong>en</strong>.<br />

Bron: Flamco<br />

Hoofdstuk 3: In bedrijf stell<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong><strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

47


Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

De beveiliging teg<strong>en</strong> overdruk <strong>van</strong> het sanitair warmwater kan tev<strong>en</strong>s<br />

d.m.v. e<strong>en</strong> expansievat, afwaarts <strong>van</strong> <strong>de</strong> keerklep.<br />

Bron: GTI Mortsel<br />

3.1.3 Werkwijze om e<strong>en</strong> <strong>installatie</strong> te vull<strong>en</strong> <strong>en</strong> te ontlucht<strong>en</strong><br />

3.1.4 Systeemwater (= warmtemedium)<br />

Deze werkwijze geldt ook voor het bijvull<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong>:<br />

– ketel <strong>en</strong> pomp afzett<strong>en</strong>;<br />

– <strong>installatie</strong> vull<strong>en</strong> via <strong>de</strong> vulleiding;<br />

– radiatorkran<strong>en</strong> toedraai<strong>en</strong>;<br />

– <strong>installatie</strong> ontlucht<strong>en</strong>;<br />

– daarna radiatorkraan op<strong>en</strong>, <strong>en</strong> weer ontlucht<strong>en</strong>;<br />

– dan systeem op <strong>de</strong> juiste druk br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>;<br />

– na opwarm<strong>en</strong>, opnieuw ontlucht<strong>en</strong>/ontgass<strong>en</strong> 33 .<br />

Het systeemwater niet ver<strong>van</strong>g<strong>en</strong>, indi<strong>en</strong> niet nodig.<br />

Het vulwater mag zon<strong>de</strong>r meer als systeemwater gebruikt word<strong>en</strong><br />

d.w.z. dat het ge<strong>en</strong> bijkom<strong>en</strong><strong>de</strong> behan<strong>de</strong>ling moet on<strong>de</strong>rgaan alvor<strong>en</strong>s<br />

<strong>de</strong> <strong>installatie</strong> in werking gezet wordt voor zover:<br />

– <strong>de</strong> hier gegev<strong>en</strong> aanbeveling<strong>en</strong> in acht g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> werd<strong>en</strong>;<br />

– ge<strong>en</strong> overmatige indringing <strong>van</strong> zuurstof te vrez<strong>en</strong> valt;<br />

– ge<strong>en</strong> antivriesmid<strong>de</strong>l<strong>en</strong> toegevoegd word<strong>en</strong>.<br />

Indi<strong>en</strong> aan één <strong>van</strong> <strong>de</strong> aangegev<strong>en</strong> voorwaard<strong>en</strong> niet voldaan is, moet<br />

het vulwater e<strong>en</strong> aangepaste behan<strong>de</strong>ling on<strong>de</strong>rgaan.<br />

In <strong>installatie</strong>s waar aluminium voorkomt, kan het gebruik als systeemwater<br />

<strong>van</strong> vulwater dat aan <strong>de</strong> eis<strong>en</strong> <strong>van</strong> bov<strong>en</strong>staan<strong>de</strong> tabel voldoet,<br />

aanleiding gev<strong>en</strong> tot <strong>de</strong> vorming <strong>van</strong> waterstofgas, zelfs al werd aan<br />

alle eis<strong>en</strong> <strong>van</strong> bov<strong>en</strong>staan<strong>de</strong> aanbeveling voldaan.<br />

33 Meer informatie vind je in hoofdstuk “Toegepaste wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>”: Opgeloste zuurstof in water.<br />

Hoofdstuk 3: In bedrijf stell<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong><strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

48


Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

3.1.5 Toevoegmid<strong>de</strong>l<strong>en</strong> (additiev<strong>en</strong>) bij het vulwater<br />

Dit waterstofgas zal dan regelmatig moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> verwij<strong>de</strong>rd word<strong>en</strong><br />

(ontlucht<strong>en</strong>, ontgass<strong>en</strong>). Indi<strong>en</strong> spui<strong>en</strong> noodzakelijk blijkt na één<br />

stookseizo<strong>en</strong>, dan moet het systeemwater behan<strong>de</strong>ld word<strong>en</strong>. Bij dit<br />

geval kan e<strong>en</strong> <strong>de</strong>rgelijke behan<strong>de</strong>ling onmid<strong>de</strong>llijk <strong>van</strong> bij het begin<br />

voorzi<strong>en</strong> word<strong>en</strong>, zodat <strong>de</strong> klant gespaard blijft <strong>van</strong> hin<strong>de</strong>rlijke spuibeurt<strong>en</strong>.<br />

Bij het verwarm<strong>en</strong> <strong>van</strong> het water veran<strong>de</strong>r<strong>en</strong> <strong>de</strong> eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>:<br />

– omdat <strong>de</strong> zout<strong>en</strong> neerslaan wordt het water zachter;<br />

– omdat o.a. <strong>de</strong> CO 2 verdwijnt, wordt het water zuur<strong>de</strong>r;<br />

– <strong>de</strong> opgeloste zuurstof in het water komt vrij: het water wordt<br />

“dood”.<br />

M<strong>en</strong> kan on<strong>de</strong>rstaan<strong>de</strong> mid<strong>de</strong>l<strong>en</strong> (additiev<strong>en</strong>) toevoeg<strong>en</strong> via:<br />

– vulslang,<br />

– met handpomp of doseerpomp via vulkraan.<br />

Bij verwij<strong>de</strong>ring <strong>van</strong> het behan<strong>de</strong>l<strong>de</strong> systeemwater zal m<strong>en</strong> het water<br />

niet zomaar loz<strong>en</strong> in <strong>de</strong> riolering of behan<strong>de</strong>lingsputt<strong>en</strong>. Eerst moet het<br />

systeemwater “g<strong>en</strong>eutraliseerd” word<strong>en</strong>.<br />

Vereist<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> additief<br />

Het additief is toxicologisch veilig (Belgaqua attest Fluïdum<br />

Categorie 3 volg<strong>en</strong>s NBN EN 1717). Tev<strong>en</strong>s wordt e<strong>en</strong> testrapport<br />

<strong>van</strong> e<strong>en</strong> erk<strong>en</strong>d labo voorgelegd inzake <strong>de</strong> efficiëntie<br />

<strong>van</strong> het product. Bij het vulpunt <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong> word<strong>en</strong><br />

(d.m.v. e<strong>en</strong> klever) <strong>de</strong> specificaties <strong>van</strong> het product vermeld.<br />

Antivries<br />

Ook nog g<strong>en</strong>oemd: “antigel, glycol”.<br />

Indi<strong>en</strong> e<strong>en</strong> <strong>installatie</strong> moet beschermd word<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> vorst zal m<strong>en</strong><br />

antivries gebruik<strong>en</strong>.<br />

Jaarlijks zal m<strong>en</strong> het behan<strong>de</strong>l<strong>de</strong> water controler<strong>en</strong>:<br />

– <strong>de</strong> dosering,<br />

– <strong>de</strong> pH (door afbrek<strong>en</strong> <strong>van</strong> het product word<strong>en</strong> zur<strong>en</strong> gevormd).<br />

Hoofdstuk 3: In bedrijf stell<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong><strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

49<br />

Bron: Femox


Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

Inhibitor<strong>en</strong><br />

Deze toevoegmid<strong>de</strong>l<strong>en</strong> word<strong>en</strong> aan het verwarmingswater toegevoegd<br />

indi<strong>en</strong> m<strong>en</strong> vreest voor<br />

– kalkste<strong>en</strong> (vermijd<strong>en</strong> <strong>van</strong> slib <strong>en</strong> ketelste<strong>en</strong>),<br />

– corrosie (vermijd<strong>en</strong> <strong>van</strong> beschadiging <strong>en</strong> slibvorming);<br />

– als <strong>de</strong> <strong>installatie</strong> onvoldo<strong>en</strong><strong>de</strong> luchtdicht is (bv.: doordring<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />

zuurstof door diffusie).<br />

De inhibitor<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> corrosie kan m<strong>en</strong> on<strong>de</strong>rver<strong>de</strong>l<strong>en</strong> in drie groep<strong>en</strong>:<br />

– kathodische inhibitor<strong>en</strong>: verlag<strong>en</strong> het zuurstofgehalte;<br />

– anodische inhibitor<strong>en</strong>: legg<strong>en</strong> e<strong>en</strong> bescherm<strong>en</strong><strong>de</strong> laag op het metaal;<br />

– ambiotische inhibitor<strong>en</strong>: combinatie <strong>van</strong> bei<strong>de</strong> soort<strong>en</strong>.<br />

De dosering <strong>van</strong> <strong>de</strong> product<strong>en</strong> di<strong>en</strong>t nauwkeurig te gebeur<strong>en</strong>, daarom<br />

is <strong>de</strong> plaatsing <strong>van</strong> e<strong>en</strong> watermeter bij <strong>de</strong> vulkraan noodzakelijk. Alle<br />

gegev<strong>en</strong>s <strong>van</strong> het product (merk, conc<strong>en</strong>tratie, datum, installateur...)<br />

word<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oteerd in e<strong>en</strong> dossier, dat steeds bij <strong>de</strong> verwarmings<strong>installatie</strong><br />

blijft.<br />

De productkeuze (meestal m<strong>en</strong>geling <strong>van</strong> verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> product<strong>en</strong>)<br />

wordt bepaald door het verwarmingssyteem, al dan niet gekoppeld<br />

aan <strong>de</strong> productie <strong>van</strong> sanitair warmwater.<br />

Hoofdstuk 3: In bedrijf stell<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong><strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

50<br />

Bron: Femox<br />

Bron: Femox


Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

3.2 Opspor<strong>en</strong> <strong>van</strong> lekk<strong>en</strong> in verwarmingsleiding<strong>en</strong><br />

3.2.1 Inleiding<br />

3.2.2 De hygrometer (vochtigheidsmeter)<br />

Bron: Testothem<br />

34 Meer informatie vind je in hoofdstuk “Toegepaste wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>”: Relatieve vochtigheid.<br />

Het opspor<strong>en</strong> <strong>van</strong> lekk<strong>en</strong> in waterleiding<strong>en</strong> <strong>en</strong> verwarmingsleiding<strong>en</strong> is<br />

e<strong>en</strong> specialisatie. Er zijn verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> techniek<strong>en</strong> die kunn<strong>en</strong> gebruikt<br />

word<strong>en</strong>.<br />

Opspor<strong>en</strong> <strong>van</strong> lekk<strong>en</strong> bij bov<strong>en</strong>grondse leiding<strong>en</strong> gebeurt in <strong>de</strong> eerste<br />

plaats visueel; natte plekk<strong>en</strong> on<strong>de</strong>r of rond <strong>de</strong> buiz<strong>en</strong>, radiator<strong>en</strong>, toebehor<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> ketels.<br />

Als <strong>de</strong> buiz<strong>en</strong> ingewerkt zijn in e<strong>en</strong> muur of e<strong>en</strong> vloer kan m<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

lekk<strong>en</strong> lokaliser<strong>en</strong> door <strong>de</strong> verkleuring <strong>van</strong> het materiaal. Deze wijze<br />

is echter niet steeds nauwkeurig g<strong>en</strong>oeg, daarom past m<strong>en</strong> an<strong>de</strong>re<br />

metho<strong>de</strong>s toe die ver<strong>de</strong>r besprok<strong>en</strong> word<strong>en</strong>.<br />

De gebruikte techniek hangt af <strong>van</strong> <strong>de</strong> informatie <strong>van</strong> <strong>de</strong> gebruiker of<br />

<strong>de</strong> installateur:<br />

– regelmatigheid <strong>van</strong> bijvull<strong>en</strong>: groot of klein lek,<br />

– het buismateriaal,<br />

– <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rgrond,<br />

– <strong>de</strong> plaats <strong>van</strong> <strong>de</strong> leiding,<br />

– an<strong>de</strong>re fysische omstandighed<strong>en</strong>.<br />

Met e<strong>en</strong> hygrometer kan <strong>de</strong> vochtigheidsgraad <strong>van</strong> bouwmaterial<strong>en</strong><br />

bepaald word<strong>en</strong>.<br />

Tijd<strong>en</strong>s <strong>de</strong> meting word<strong>en</strong> <strong>de</strong> twee meetpunt<strong>en</strong> in het te on<strong>de</strong>rzoek<strong>en</strong><br />

bouwmateriaal (bv. hout, tegels, beton, metselwerk, bepleistering, isolatie)<br />

geduwd.<br />

Het meetresultaat is gebaseerd op <strong>de</strong> meting <strong>van</strong> elektrische eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong><br />

(capacitieve elektrische veld<strong>en</strong>). De aanwezigheid <strong>van</strong> vocht<br />

veran<strong>de</strong>rt het elektrisch veld tuss<strong>en</strong> <strong>de</strong> meetelektrod<strong>en</strong> <strong>en</strong> het bouwmateriaal.<br />

Het resultaat is relatief te beoor<strong>de</strong>l<strong>en</strong>, d.w.z. er kan <strong>en</strong>kel on<strong>de</strong>rscheid<br />

gemaakt word<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> droog <strong>en</strong> vochtig materiaal volg<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> vooraf<br />

bepaal<strong>de</strong> relatieve vochtigheidsschaal 34 , in % uitgedrukt. Op het<br />

scherm wordt e<strong>en</strong> schaalver<strong>de</strong>ling weergegev<strong>en</strong>.<br />

Hoofdstuk 3: In bedrijf stell<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong><strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

51


Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

3.2.3 De infrarood-camera (IR camera)<br />

Bron: FLIR systems<br />

(De thermische metho<strong>de</strong>)<br />

Met e<strong>en</strong> infraroodcamera kan m<strong>en</strong> <strong>de</strong> warmte-uitstraling <strong>de</strong>tecter<strong>en</strong><br />

die door het te on<strong>de</strong>rzoek<strong>en</strong> voorwerp wordt uitgestraald. Deze metho<strong>de</strong><br />

is daarom zeer toepasbaar voor onzichtbare leiding<strong>en</strong> of constructies,<br />

maar di<strong>en</strong>t te gebeur<strong>en</strong> op volle massa’s <strong>en</strong> niet op holle<br />

ruimtes. Bij e<strong>en</strong> waterlek <strong>van</strong> verwarming of warm water zal <strong>de</strong> plaats<br />

rond het lek ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s opwarm<strong>en</strong> <strong>en</strong> warmte uitstral<strong>en</strong>.<br />

Bron: FLIR systems<br />

De <strong>de</strong>tector <strong>van</strong> <strong>de</strong> camera ont<strong>van</strong>gt <strong>de</strong> uitgestraal<strong>de</strong> <strong>en</strong>ergie <strong>van</strong> het<br />

bouwmateriaal on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> vorm <strong>van</strong> infraro<strong>de</strong> stral<strong>en</strong>. Deze word<strong>en</strong> omgezet<br />

naar e<strong>en</strong> digitaal kleurbeeld op het scherm <strong>van</strong> het toestel. Hoe<br />

warmer <strong>de</strong> zone, hoe lichter <strong>van</strong> kleur. Hoe kou<strong>de</strong>r <strong>de</strong> zone, hoe donker<strong>de</strong>r<br />

<strong>van</strong> kleur. Als m<strong>en</strong> <strong>de</strong> eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> <strong>van</strong> het te controler<strong>en</strong><br />

materiaal k<strong>en</strong>t, kan m<strong>en</strong> zelfs op het beeld e<strong>en</strong> temperatuursaanduiding<br />

gev<strong>en</strong>. Hiermee kan m<strong>en</strong> nog preciezer het lek bepal<strong>en</strong>.<br />

Alle punt<strong>en</strong> <strong>van</strong> het te on<strong>de</strong>rzoek<strong>en</strong> gebouw<strong>de</strong>el die <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> temperatuur<br />

hebb<strong>en</strong>, word<strong>en</strong> verbond<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> lijn (<strong>van</strong> <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> temperatuur):<br />

isotherm. Aan <strong>de</strong> hand <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze lijn<strong>en</strong> kan m<strong>en</strong> <strong>de</strong> leiding lokaliser<strong>en</strong>.<br />

De leiding wordt op het scherm voorgesteld door e<strong>en</strong> lichte<br />

hel<strong>de</strong>re kleur, op <strong>de</strong> plaats <strong>van</strong> het lek ziet m<strong>en</strong> e<strong>en</strong> uitvloeiing <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

lichte kleur.<br />

Om het lek gemakkelijk op te spor<strong>en</strong>, is het aangerad<strong>en</strong> om <strong>de</strong> verwarmings<strong>installatie</strong><br />

op temperatuur te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>.<br />

Lekk<strong>en</strong> bij ommantel<strong>de</strong> buiz<strong>en</strong> zijn moeilijker om op te spor<strong>en</strong>, omdat<br />

<strong>de</strong> lek misschi<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> an<strong>de</strong>re plaats uitkomt.<br />

Hoofdstuk 3: In bedrijf stell<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong><strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

52


Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

3.2.4 Ultrasoon on<strong>de</strong>rzoek<br />

3.2.5 Gebruik<br />

(De akoestische metho<strong>de</strong>)<br />

Met dit toestel wordt e<strong>en</strong> lek opgespoord doordat het lek geluid maakt:<br />

<strong>de</strong> lek wordt hoorbaar gemaakt door e<strong>en</strong> aangepaste microfoon <strong>en</strong><br />

zodo<strong>en</strong><strong>de</strong> kan m<strong>en</strong> <strong>de</strong> juiste locatie <strong>van</strong> het lek in <strong>de</strong> leiding bepal<strong>en</strong>.<br />

Hier wordt het sterkste geluid waarg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>.<br />

Bron: R<strong>en</strong>é Onkelinx<br />

Bij <strong>de</strong>ze manier <strong>van</strong> opsporing is het zéér belangrijk dat het in <strong>de</strong> onmid<strong>de</strong>llijke<br />

omgeving zéér stil is. De geluidsgolv<strong>en</strong> die geproduceerd<br />

word<strong>en</strong> door het lek, plant<strong>en</strong> zich voort in alle richting<strong>en</strong>. D.w.z. dat<br />

<strong>de</strong> lek hoorbaar wordt in alle omgev<strong>en</strong><strong>de</strong> material<strong>en</strong>. Het spreekt voor<br />

zich dat het lek voldo<strong>en</strong><strong>de</strong> groot moet zijn om zo dui<strong>de</strong>lijke signal<strong>en</strong><br />

(geluidsgolv<strong>en</strong>) uit te stur<strong>en</strong>.<br />

Om <strong>de</strong> lek dui<strong>de</strong>lijker te mak<strong>en</strong> kan m<strong>en</strong> <strong>de</strong> druk in <strong>de</strong> leiding verhog<strong>en</strong><br />

(drukpomp...). Let wel op om drukgevoelige toestell<strong>en</strong> af te koppel<strong>en</strong>.<br />

Indi<strong>en</strong> <strong>de</strong> stroming door <strong>de</strong> leiding groot g<strong>en</strong>oeg is, kan m<strong>en</strong> met<br />

dit toestel ook <strong>de</strong> plaats <strong>van</strong> <strong>de</strong> leiding<strong>en</strong> bepal<strong>en</strong>. Dit is echter niet<br />

steeds mogelijk, omdat m<strong>en</strong> er naar streeft om <strong>de</strong> geluid<strong>en</strong> in <strong>de</strong> verwarmingsleiding<strong>en</strong><br />

zeer klein te houd<strong>en</strong>.<br />

De ervaring <strong>van</strong> <strong>de</strong> gebruiker <strong>van</strong> het lekzoektoestel speelt ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s<br />

e<strong>en</strong> grote rol. M<strong>en</strong> moet immers e<strong>en</strong> on<strong>de</strong>rscheid kunn<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> achtergrondgeluid<strong>en</strong> die word<strong>en</strong> geproduceerd.<br />

In sommige omstandighed<strong>en</strong> zoals leiding<strong>en</strong> in holle ruimtes is het<br />

eer<strong>de</strong>r moeilijk om met bepaal<strong>de</strong> lekzoekapparatuur e<strong>en</strong> lek op te<br />

spor<strong>en</strong>.<br />

Indi<strong>en</strong> <strong>de</strong> leiding<strong>en</strong> beschermd zijn (warmte-isolatie, corrosie-isolatie)<br />

kunn<strong>en</strong> <strong>de</strong> waarneming<strong>en</strong> vermin<strong>de</strong>r<strong>en</strong>.<br />

Hoofdstuk 3: In bedrijf stell<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong><strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

53


Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

3.3 Probleemanalyse<br />

Bron: Femox<br />

Bron: Femox<br />

E<strong>en</strong> greep uit veel voorkom<strong>en</strong><strong>de</strong> problem<strong>en</strong>.<br />

Geluid in e<strong>en</strong> cv- <strong>installatie</strong>:<br />

kan veroorzaakt word<strong>en</strong> door<br />

– lucht in <strong>de</strong> <strong>installatie</strong> (luchtbell<strong>en</strong> in <strong>de</strong> buiz<strong>en</strong>),<br />

– borrel<strong>en</strong>d geluid in <strong>de</strong> radiator<strong>en</strong>,<br />

– geluid <strong>van</strong> <strong>de</strong> pomp,<br />

– het uitzett<strong>en</strong> <strong>van</strong> verkeerd bevestig<strong>de</strong> buiz<strong>en</strong> of radiator<strong>en</strong>,<br />

– ge<strong>en</strong> gebruik gemaakt <strong>van</strong> doorvoerbuiz<strong>en</strong> (mantelbuiz<strong>en</strong>) bij doorgang<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> buis door wand of vloer.<br />

Regelmatig water bijvull<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> <strong>installatie</strong>:<br />

– het water verdwijnt langs e<strong>en</strong> lek in <strong>de</strong> ketel, <strong>de</strong> buiz<strong>en</strong> of aan <strong>de</strong><br />

verwarmingslicham<strong>en</strong>;<br />

– er lekt water via het overdrukv<strong>en</strong>tiel (overdrukv<strong>en</strong>tielv<strong>en</strong>tiel of expansievat<br />

controler<strong>en</strong>).<br />

Indi<strong>en</strong> regelmatig moet ontgast word<strong>en</strong>:<br />

– opname <strong>van</strong> zuurstof via niet-zuurstofdichte buiz<strong>en</strong> of koppeling<strong>en</strong>,<br />

– mogelijk vorming <strong>van</strong> waterstofgas (= brandbaar) door reactie met<br />

aluminium (waterbehan<strong>de</strong>ling toepass<strong>en</strong>).<br />

Onvoldo<strong>en</strong><strong>de</strong> warmteafgifte in radiator<strong>en</strong><strong>installatie</strong>s<br />

De luchtbel die zich in het bov<strong>en</strong>ste ge<strong>de</strong>elte <strong>van</strong> <strong>de</strong> radiator verzamel<strong>de</strong>,<br />

maakt circulatie <strong>van</strong> het verwarmingswater onmogelijk. En waar er<br />

ge<strong>en</strong> circulatie is, zal er ge<strong>en</strong> warmte-aanvoer zijn.<br />

E<strong>en</strong> eerste voorwaar<strong>de</strong> om circulatie te kunn<strong>en</strong> verkrijg<strong>en</strong> is dat <strong>de</strong> radiator<br />

volledig gevuld is. De circulatiepomp di<strong>en</strong>t niet om het water “tot<br />

in <strong>de</strong> radiator omhoog te stuw<strong>en</strong>”, zij overwint <strong>de</strong> weerstandverliez<strong>en</strong><br />

(leiding<strong>en</strong> + toebehor<strong>en</strong>) in het systeem.<br />

Onvoldo<strong>en</strong><strong>de</strong> warmteafgifte in system<strong>en</strong> zoals vloerverwarming<br />

Hier zijn circuler<strong>en</strong><strong>de</strong> luchtbell<strong>en</strong> eig<strong>en</strong>lijk nog e<strong>en</strong> groter probleem:<br />

vermits ze niet opgemerkt word<strong>en</strong>, richt<strong>en</strong> ze nog meer kwaad aan.<br />

Het soortelijk gewicht (<strong>en</strong> dus ook <strong>de</strong> soortelijke warmte) <strong>van</strong> het circuler<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

m<strong>en</strong>gsel water + lucht is veel lager dan dat <strong>van</strong> water, waardoor<br />

<strong>de</strong> warmte-aanvoer mank loopt.<br />

Ketelgeluid<strong>en</strong> <strong>en</strong> -problem<strong>en</strong><br />

Ketelgeluid<strong>en</strong> word<strong>en</strong> meestal veroorzaakt door afzetting <strong>van</strong> kalkste<strong>en</strong><br />

of slib in <strong>de</strong> ketel. In bei<strong>de</strong> gevall<strong>en</strong> komt het erop neer dat <strong>de</strong><br />

warmtestroom <strong>van</strong> <strong>de</strong> vlamzij<strong>de</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> ketel naar het water vermin<strong>de</strong>rt.<br />

Hoofdstuk 3: In bedrijf stell<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong><strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

54


Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

4 Toegepaste wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong><br />

4.1 Massadichtheid<br />

Als we e<strong>en</strong> vloeistof, gas of vaste stof nem<strong>en</strong> <strong>en</strong> we bepal<strong>en</strong> het volume<br />

<strong>en</strong> <strong>de</strong> massa, dan kunn<strong>en</strong> we <strong>de</strong> massadichtheid (= soortelijke<br />

massa, volumieke massa, absolute dichtheid) bepal<strong>en</strong> bij e<strong>en</strong> bepaal<strong>de</strong><br />

temperatuur ( - Griekse kleine rho).<br />

De <strong>de</strong>finitie is e<strong>en</strong>voudig:<br />

55<br />

massa m<br />

massadichtheid = = –––––––– = –––<br />

volume V<br />

In het SI-stelsel moet<strong>en</strong> we <strong>de</strong> kg <strong>en</strong> m3 als e<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> gebruik<strong>en</strong>. De<br />

kg<br />

e<strong>en</strong>heid <strong>van</strong> dichtheid is dus ––––.<br />

m3 g<br />

In veel tabell<strong>en</strong> wordt ook nog met <strong>de</strong> ou<strong>de</strong>re e<strong>en</strong>heid gewerkt, nl. –––.<br />

cm3 De dichtheid <strong>van</strong> zuiver water (water), bij 4 °C bedraagt<br />

kg g<br />

1000 –––– of 1 ––– .<br />

m3 cm3 De dichtheid <strong>van</strong> lucht (lucht) bij 0 °C <strong>en</strong> 101 325 Pa bedraagt<br />

kg<br />

1,293 –––– .<br />

m3 Het soortelijk gewicht is e<strong>en</strong> verou<strong>de</strong>r<strong>de</strong> e<strong>en</strong>heid <strong>en</strong> ge<strong>en</strong> afgelei<strong>de</strong><br />

<strong>van</strong> het SI-stelsel.<br />

Vergelijking<br />

Teg<strong>en</strong>woordig wordt voornamelijk met (relatieve <strong>en</strong> absolute) dichtheid<br />

gewerkt.<br />

Voor <strong>de</strong> volledigheid kunn<strong>en</strong> we het soortelijk gewicht <strong>van</strong> e<strong>en</strong> vloeistof,<br />

gas of vaste stof, als volgt <strong>de</strong>finiër<strong>en</strong>:<br />

In <strong>de</strong> praktijk wordt met “soortelijk gewicht” dikwijls verward met<br />

dichtheid. Het komt er dan op aan goed naar <strong>de</strong> gebruikte e<strong>en</strong>heid te<br />

kijk<strong>en</strong>.<br />

gewicht G<br />

Soortelijk gewicht –––––––– = –––<br />

volume V<br />

N<br />

Als e<strong>en</strong>heid moet<strong>en</strong> we dan in het SI-stelsel –––– gebruik<strong>en</strong>.<br />

m 3<br />

Hoofdstuk 4: Toegepaste wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>


Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

4.2 Beginsel <strong>van</strong> Pascal<br />

4.3 Absolute, maximum- <strong>en</strong> relatieve vochtigheid<br />

“E<strong>en</strong> druk uitgeoef<strong>en</strong>d op e<strong>en</strong> vloeistof, plant zich in alle richting<strong>en</strong><br />

onveran<strong>de</strong>rd voort”.<br />

Bron: Thomas De Jongh<br />

De druk die door <strong>de</strong> zuiger op <strong>de</strong> vloeistof wordt uitgeoef<strong>en</strong>d, plant<br />

zich dus in alle richting<strong>en</strong> voort. Ook in <strong>de</strong> “vat<strong>en</strong>” die ermee verbond<strong>en</strong><br />

zijn. Aangezi<strong>en</strong> in <strong>de</strong>ze vat<strong>en</strong> of buisjes <strong>en</strong>kel <strong>de</strong> atmosferische<br />

druk geldt, staat het niveau weer terug gelijk. Net zoals in <strong>de</strong> “verbond<strong>en</strong><br />

vat<strong>en</strong>”.<br />

Bron: Ridgid<br />

In <strong>de</strong> plaats <strong>van</strong> e<strong>en</strong> zuiger die druk geeft, kan het ook <strong>de</strong> voordruk <strong>van</strong><br />

e<strong>en</strong> expansievat zijn die voor <strong>de</strong> druk zorgt.<br />

Eig<strong>en</strong>lijk kunn<strong>en</strong> we met behulp <strong>van</strong> dit beginsel (of wet) <strong>van</strong> Pascal<br />

ook <strong>de</strong> “verbond<strong>en</strong> vat<strong>en</strong> verklar<strong>en</strong>”. De druk die hier wordt uitgeoef<strong>en</strong>d<br />

is <strong>de</strong> atmosferische druk, die op zijn beurt afkomstig is <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

aantrekkingskracht <strong>van</strong> <strong>de</strong> aar<strong>de</strong>.<br />

De lucht rondom ons bestaat uit verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> gass<strong>en</strong> <strong>en</strong> waterdamp,<br />

<strong>en</strong> wordt vochtige lucht g<strong>en</strong>oemd. De hoeveelheid vocht die zicht<br />

daadwerkelijk in <strong>de</strong> lucht bevindt, wordt absolute vochtigheid g<strong>en</strong>oemd<br />

<strong>en</strong> wordt weergegev<strong>en</strong> in gram per kubieke meter (g/m 3 ). De<br />

maximumvochtigheid duidt daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong> op <strong>de</strong> maximumhoeveelheid<br />

waterdamp (= verzadigd) per kubieke meter lucht. Dit hangt <strong>van</strong><br />

<strong>de</strong> temperatuur af, d.w.z. in kou<strong>de</strong>re lucht is <strong>de</strong>ze hoeveelheid kleiner<br />

dan in warme lucht.<br />

56<br />

Hoofdstuk 4: Toegepaste wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>


Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

4.4 pH - zur<strong>en</strong> <strong>en</strong> bas<strong>en</strong><br />

Bron: Thomas De Jongh<br />

Zo absorbeert 1 m 3 lucht met e<strong>en</strong> temperatuur <strong>van</strong> 30 °C e<strong>en</strong> maximum<br />

<strong>van</strong> 30,3 g water, <strong>en</strong> <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> hoeveelheid lucht met e<strong>en</strong> temperatuur<br />

<strong>van</strong> 5 °C slechts e<strong>en</strong> maximum <strong>van</strong> 6,8 g. Dus als verzadig<strong>de</strong><br />

lucht <strong>van</strong> 30 °C tot 5 °C zou afkoel<strong>en</strong>, zou er 23,5 g vocht neerslaan<br />

(zie afbeelding).<br />

Gewoonlijk wordt <strong>de</strong> absolute vochtigheid gezi<strong>en</strong> in verhouding tot <strong>de</strong><br />

maximumvochtigheid. Deze meting wordt <strong>de</strong> relatieve vochtigheid<br />

g<strong>en</strong>oemd. Deze waar<strong>de</strong> wordt vervolg<strong>en</strong>s verm<strong>en</strong>igvuldigd met 100<br />

om <strong>de</strong> relatieve vochtigheid te bekom<strong>en</strong> in <strong>de</strong> vorm <strong>van</strong> e<strong>en</strong> % waar<strong>de</strong>.<br />

Het symbool dat hiervoor gebruikt wordt is <strong>de</strong> Griekse letter (phi).<br />

absolute vochtigheid x abs<br />

= ––––––––––––––––––––– = –––– = 100<br />

maximumvochtigheid x max<br />

Als lucht die verzadigd is met vocht op 5 °C tot 30 °C verwarmd wordt,<br />

zal <strong>de</strong> relatieve vochtigheid <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze lucht <strong>van</strong> 100 % naar ongeveer<br />

22 % zakk<strong>en</strong>. Dit omdat <strong>de</strong> lucht aanzi<strong>en</strong>lijk meer vocht kan bevatt<strong>en</strong><br />

bij <strong>de</strong>ze hogere temperatuur. De absolute vochtigheid blijft echter<br />

<strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> omdat er ge<strong>en</strong> water werd wegg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>, noch water werd<br />

toegevoegd bij het verwarm<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> lucht.<br />

Dezelf<strong>de</strong> theorie gaat ook op voor vaste material<strong>en</strong> (bv.: bakste<strong>en</strong>,<br />

vloertegels...).<br />

De pH-schaal is e<strong>en</strong> logaritmische schaal die voor waterige oplossing<strong>en</strong><br />

praktisch loopt <strong>van</strong> 0 tot 14. Lager dan 7 betek<strong>en</strong>t dat <strong>de</strong> oplossing<br />

zuur is, hoe lager hoe zuur<strong>de</strong>r. Bov<strong>en</strong> 7 wil zegg<strong>en</strong> dat <strong>de</strong> oplossing<br />

basisch is. Waard<strong>en</strong> b<strong>en</strong>ed<strong>en</strong> 0 <strong>en</strong> bov<strong>en</strong> 14 zijn mogelijk, maar alle<strong>en</strong><br />

on<strong>de</strong>r extreme situaties, <strong>en</strong> zulke oplossing<strong>en</strong> zijn over het algeme<strong>en</strong><br />

zeer gevaarlijk: geconc<strong>en</strong>treer<strong>de</strong> zur<strong>en</strong> <strong>en</strong> geconc<strong>en</strong>treer<strong>de</strong> log<strong>en</strong>.<br />

57<br />

Hoofdstuk 4: Toegepaste wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>


Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

4.5 Hard water - zacht water<br />

Bron: Fernox<br />

E<strong>en</strong> ingewikkel<strong>de</strong> uitleg, waar<strong>van</strong> we 1 <strong>de</strong>tail moet<strong>en</strong> onthoud<strong>en</strong>: logaritmisch,<br />

wat aangeeft dat e<strong>en</strong> veran<strong>de</strong>ring <strong>van</strong> <strong>de</strong> pH met 1 e<strong>en</strong>heid<br />

e<strong>en</strong> sprong x 10 verteg<strong>en</strong>woordigt. Op hun beurt verteg<strong>en</strong>woordig<strong>en</strong><br />

2 e<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> e<strong>en</strong> sprong x 100, <strong>en</strong>z.<br />

Water bestaat uit <strong>de</strong> atom<strong>en</strong> waterstof <strong>en</strong> zuurstof, meer bepaald in <strong>de</strong><br />

vorm <strong>van</strong> <strong>de</strong> ion<strong>en</strong> H + <strong>en</strong> OH - . Zuiver neutraal water bevat <strong>van</strong> bei<strong>de</strong><br />

ion<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>veel.<br />

Bij pH 1 is <strong>de</strong> vloeistof verzadigd <strong>van</strong> H + ion<strong>en</strong>.<br />

Bij pH 7,2 zijn er ev<strong>en</strong>veel H + ion<strong>en</strong> als OH - ion<strong>en</strong>.<br />

Bij pH 14,4 is <strong>de</strong> vloeistof verzadigd <strong>van</strong> OH - ion<strong>en</strong>.<br />

Zur<strong>en</strong>:<br />

– bevatt<strong>en</strong> altijd water,<br />

– hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> zure smaak,<br />

– werk<strong>en</strong> in op metal<strong>en</strong>,<br />

– pH on<strong>de</strong>r 7 (e<strong>en</strong> symbool voor <strong>de</strong> zuurtegraad).<br />

Bas<strong>en</strong>:<br />

– in e<strong>en</strong> wateroplossing hebb<strong>en</strong> ze e<strong>en</strong> zeepsmaak,<br />

– pH tuss<strong>en</strong> 7,1 <strong>en</strong> 14.<br />

De hardheid wordt gemet<strong>en</strong> door <strong>de</strong> elektrische geleidbaarheid <strong>van</strong><br />

het water te met<strong>en</strong>; hoe har<strong>de</strong>r het water, hoe meer zout<strong>en</strong>, hoe meer<br />

geleidbaar het water, <strong>en</strong> dus hoe sneller gal<strong>van</strong>ische koppels, ofwel<br />

elektrolyse hun werk kunn<strong>en</strong> do<strong>en</strong>.<br />

Vandaar dat <strong>de</strong> hardheid <strong>van</strong> het water ook aan norm<strong>en</strong> moet voldo<strong>en</strong>.<br />

In <strong>de</strong> Europese norm voor drinkwater wordt e<strong>en</strong> minimumhardheid (totale<br />

hardheid) voor water voorzi<strong>en</strong> <strong>van</strong> 15 °F (Franse grad<strong>en</strong>).<br />

1 F° (Franse graad) = 0,56 D° (Duitse graad) = 10 mg calciumcarbonaat<br />

(CaCO 3) per liter.<br />

Classificatie <strong>van</strong> het water volg<strong>en</strong>s <strong>de</strong> hardheid (D° of Duitse<br />

graad = 10 mg calciumoxi<strong>de</strong> CaO/1)<br />

Totale hardheid in verschill<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

hardheidsgrad<strong>en</strong> Beoor<strong>de</strong>ling<br />

mmol/l (*) Grad<strong>en</strong> Frans Grad<strong>en</strong> Duits<br />

0 - 0,7<br />

0,7 - 1,5<br />

1,5 - 2,1<br />

2,1 - 3,2<br />

> 3,2<br />

58<br />

0 - 7<br />

7 - 15<br />

15 - 21<br />

21 - 32<br />

> 32<br />

Hard water = veel opgeloste zout<strong>en</strong>.<br />

Zacht water= weinig opgeloste zout<strong>en</strong>.<br />

0 - 4<br />

4 - 8<br />

8 - 12<br />

12 - 18<br />

> 18<br />

zeer zacht<br />

zacht<br />

mid<strong>de</strong>lhard<br />

hard<br />

zeer hard<br />

(*) mmol: afkorting <strong>van</strong> millimol, <strong>de</strong> e<strong>en</strong>heid om <strong>de</strong> hoeveelheid <strong>van</strong> e<strong>en</strong> chemische of biologische stof aan te gev<strong>en</strong>. 1.000 mol <strong>van</strong> e<strong>en</strong> stof wordt<br />

molaire massa g<strong>en</strong>oemd <strong>en</strong> 1.000 mol <strong>van</strong> elke stof heeft hetzelf<strong>de</strong> aantal <strong>de</strong>eltjes (molecul<strong>en</strong>). Wordt gebruikt als e<strong>en</strong>heid om on<strong>de</strong>r meer <strong>de</strong><br />

waterhardheid aan te gev<strong>en</strong>. Franse hardheid = 10 mg (0,09991 mmol) CaCO 3 per liter.<br />

Hoofdstuk 4: Toegepaste wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>


Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

4.6 Elektrolyse - gal<strong>van</strong>ische koppels<br />

Bron: FVB<br />

Doorhe<strong>en</strong> <strong>de</strong> eeuw<strong>en</strong> heeft <strong>de</strong> m<strong>en</strong>s, dank zij <strong>de</strong> wet<strong>en</strong>schap <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

metallurgie, <strong>de</strong> metal<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> onttrekk<strong>en</strong> uit hun erts<strong>en</strong>.<br />

Erts<strong>en</strong> zijn geste<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> allerlei stoff<strong>en</strong> in <strong>de</strong> aar<strong>de</strong> waarin <strong>de</strong> metal<strong>en</strong><br />

door allerlei scheikundige verbinding<strong>en</strong> ingeslot<strong>en</strong> zitt<strong>en</strong>.<br />

Hoe vaster <strong>de</strong>ze metaalverbinding<strong>en</strong> in <strong>de</strong> natuur zijn (d<strong>en</strong>k bijv. aan<br />

ijzer, e<strong>en</strong> one<strong>de</strong>l metaal, dat nooit in zuivere toestand te vind<strong>en</strong> is), hoe<br />

moeilijker om <strong>de</strong> metal<strong>en</strong> zuiver te mak<strong>en</strong>, <strong>en</strong> omgekeerd: e<strong>en</strong>maal<br />

zuiver ijzer bekom<strong>en</strong>, hoe int<strong>en</strong>ser later <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> metal<strong>en</strong> <strong>de</strong> neiging<br />

zull<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> zich terug om te vorm<strong>en</strong> naar hun natuurlijke erts.<br />

Hoe heviger e<strong>en</strong> metaal <strong>de</strong>ze neiging vertoont, door bijvoorbeeld oxidatie<br />

(wat in feite e<strong>en</strong> elektrisch proces is), hoe negatiever zijn pot<strong>en</strong>tiaalverschil<br />

is.<br />

Bij on<strong>de</strong>rdompel<strong>en</strong> in water zi<strong>en</strong> we dat elk metaal wil oxi<strong>de</strong>r<strong>en</strong> (zich<br />

verbind<strong>en</strong> met <strong>de</strong> zuurstof <strong>van</strong> het water).<br />

Hoe groter <strong>de</strong>ze wil, <strong>de</strong>s te grotere elektrische spanning (elektrolyse)<br />

we met<strong>en</strong>. Elk metaal heeft zo zijn spanningsverschil (vergelek<strong>en</strong> t.o.v.<br />

waterstof).<br />

Hoe negatiever <strong>de</strong>ze spanning is, hoe meer dit metaal <strong>de</strong> neiging heeft<br />

terug te will<strong>en</strong> naar zijn oorspronkelijke toestand, hoe one<strong>de</strong>ler we het<br />

noem<strong>en</strong>.<br />

Aldus kunn<strong>en</strong> we e<strong>en</strong> reeks opbouw<strong>en</strong> <strong>van</strong> one<strong>de</strong>le naar e<strong>de</strong>le metal<strong>en</strong>,<br />

met telk<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> lichtjes veran<strong>de</strong>r<strong>en</strong>d pot<strong>en</strong>tiaalverschil.<br />

Elk metaal heeft immers e<strong>en</strong> elektrochemisch pot<strong>en</strong>tiaal, te zi<strong>en</strong> in on<strong>de</strong>rstaan<strong>de</strong><br />

tabel.<br />

E<strong>de</strong>le <strong>en</strong> one<strong>de</strong>le metal<strong>en</strong> (met het pot<strong>en</strong>tiaalverschil)<br />

Metal<strong>en</strong><br />

Pot<strong>en</strong>tiaalverschil<br />

(in volt)<br />

Goud Au + 1,36<br />

EDEL Zilver Ag + 0,80<br />

Koper Cu + 0,34<br />

Waterstof H 0<br />

Lood Pb - 0,12<br />

Tin Sn - 0,14<br />

Nikkel Ni - 0,23<br />

ONEDEL IJzer Fe - 0,44<br />

Zink Zn - 0,76<br />

Aluminium Al - 1,70<br />

Magnesium Mg - 2,40<br />

59<br />

Hoofdstuk 4: Toegepaste wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>


Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

Bron: Femox<br />

Bron: Femox<br />

4.7 Oxi<strong>de</strong>r<strong>en</strong><br />

(Bij erg warm water kunn<strong>en</strong> <strong>de</strong>ze spanningspot<strong>en</strong>tial<strong>en</strong> veran<strong>de</strong>r<strong>en</strong>;<br />

zo zal bijvoorbeeld ijzer <strong>en</strong> zink met elkaar wissel<strong>en</strong> bov<strong>en</strong> 65 °C, wat<br />

aantasting <strong>van</strong> gegal<strong>van</strong>iseer<strong>de</strong> buiz<strong>en</strong> tot gevolg heeft wanneer m<strong>en</strong><br />

er heet water doorvoert.)<br />

Nu gaan <strong>de</strong>ze metal<strong>en</strong>, wanneer we ze bv. on<strong>de</strong>rdompel<strong>en</strong> in e<strong>en</strong><br />

zuurstofrijke geleid<strong>en</strong><strong>de</strong> vloeistof (bv. water), met elkaar ook spanning<strong>en</strong><br />

opbouw<strong>en</strong>.<br />

We zull<strong>en</strong> dan zi<strong>en</strong> dat door wisselwerking met <strong>de</strong> vloeistof (massale<br />

uitwisseling <strong>van</strong> ion<strong>en</strong>), het minst e<strong>de</strong>le metaal langzaam zal oploss<strong>en</strong>,<br />

t<strong>en</strong> voor<strong>de</strong>le <strong>van</strong> het meest e<strong>de</strong>le metaal.<br />

Ë In e<strong>en</strong> sanitaire <strong>installatie</strong> mag m<strong>en</strong> wel eerst gegal<strong>van</strong>iseer<strong>de</strong> buiz<strong>en</strong><br />

gebruik<strong>en</strong> <strong>en</strong> daarna koperbuiz<strong>en</strong>, doch nooit omgekeerd.<br />

Indi<strong>en</strong> stroomopwaarts koper is gebruikt (in e<strong>en</strong> stijgleiding <strong>van</strong> e<strong>en</strong><br />

appartem<strong>en</strong>tsgebouw bijvoorbeeld), <strong>en</strong> m<strong>en</strong> gaat op <strong>de</strong> verdieping<br />

ver<strong>de</strong>r met gegal<strong>van</strong>iseer<strong>de</strong> buis, zal het koperhoud<strong>en</strong><strong>de</strong> water (koperion<strong>en</strong>)<br />

door <strong>de</strong> verzinkte buis lop<strong>en</strong>, <strong>en</strong> bij stagnatie zal ook hier<br />

het meest e<strong>de</strong>le metaal (<strong>de</strong> koperion<strong>en</strong>) het min<strong>de</strong>re e<strong>de</strong>le metaal (<strong>de</strong><br />

dunne zinkbeschermlaag <strong>van</strong> <strong>de</strong> gegal<strong>van</strong>iseer<strong>de</strong> buis) aantast<strong>en</strong>.<br />

E<strong>en</strong>maal <strong>de</strong>ze zinklaag aangetast, gaat het on<strong>de</strong>rligg<strong>en</strong><strong>de</strong> staal (ijzer)<br />

hetzelf<strong>de</strong> lot on<strong>de</strong>rgaan.<br />

Ë Bij cv-<strong>installatie</strong>s krijg je <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> corrrosieverschijnsel<strong>en</strong> (bv.: <strong>de</strong><br />

koperbuis, die gelad<strong>en</strong> koperion<strong>en</strong> afgeeft zal het staal (ijzer) <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

radiator<strong>en</strong> aantast<strong>en</strong>), doch omdat e<strong>en</strong> cv-<strong>installatie</strong> e<strong>en</strong> geslot<strong>en</strong><br />

kring is, <strong>en</strong> alle zuurstof in het water na <strong>en</strong>ige tijd is opgebruikt, zal <strong>de</strong><br />

corrosie stilvall<strong>en</strong> na <strong>en</strong>kele wek<strong>en</strong>.<br />

(Het water verbindt zich met het staal <strong>van</strong> <strong>de</strong> radiator <strong>en</strong> wordt donkerbruin<br />

tot zwart: magnetietvorming).<br />

Ook bij stal<strong>en</strong> buiz<strong>en</strong> <strong>en</strong> stal<strong>en</strong> radiator<strong>en</strong> treedt aantasting op, omdat<br />

het zuurstofrijke water ijzerion<strong>en</strong> gaat onttrekk<strong>en</strong> aan het staal; <strong>de</strong>ze<br />

zull<strong>en</strong> zich bind<strong>en</strong> met <strong>de</strong> zuurstof <strong>en</strong> magnetiet vorm<strong>en</strong> ( 3Fe + 2O 2<br />

‡ Fe 3O 4 ).<br />

Deze aantasting gaat door tot alle zuurstof opgebruikt is. Dit kan bij het<br />

in gebruik stell<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong>, <strong>en</strong> dus bij <strong>de</strong> eerste vulling, <strong>en</strong>kele<br />

wek<strong>en</strong> dur<strong>en</strong>.<br />

Vandaar dat corrosie in e<strong>en</strong> verwarmings<strong>installatie</strong> meestal te zoek<strong>en</strong><br />

is in e<strong>en</strong> niet zuurstofdichte verbinding. Ook bij lichte lekkages zal m<strong>en</strong><br />

soms moet<strong>en</strong> water bijvull<strong>en</strong> wat zuurstof bevat <strong>en</strong> dit zal opnieuw <strong>de</strong><br />

corrosie in gang zett<strong>en</strong>.<br />

In algem<strong>en</strong>e zin wordt met oxidatie <strong>de</strong> reactie <strong>van</strong> e<strong>en</strong> stof met zuurstof<br />

bedoeld. Roest<strong>en</strong> <strong>en</strong> verbranding zijn voorbeeld<strong>en</strong> <strong>van</strong> dit soort<br />

oxidatieprocess<strong>en</strong>.<br />

E<strong>en</strong> voorbeeld <strong>van</strong> oxidatie is het roest<strong>en</strong> <strong>van</strong> ijzer. Hierbij ontstaat<br />

<strong>van</strong>uit het ijzer e<strong>en</strong> ijzeroxi<strong>de</strong> (roest) dat oranje-bruin gekleurd is.<br />

60<br />

Hoofdstuk 4: Toegepaste wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>


Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

4.8 Opgeloste gass<strong>en</strong> in water<br />

Bron: Patrick Ut<strong>en</strong><br />

Bron: Patrick Ut<strong>en</strong><br />

Omdat niet zozeer <strong>de</strong> aanwezigheid <strong>van</strong> zuurstof k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong>d is voor<br />

het proces, als wel <strong>de</strong> onttrekking <strong>van</strong> e<strong>en</strong> of meer elektron<strong>en</strong> aan <strong>de</strong><br />

atom<strong>en</strong> of molecul<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> stof, wordt <strong>de</strong>ze onttrekking <strong>van</strong> elektron<strong>en</strong><br />

ook als oxidatie aangeduid.<br />

M<strong>en</strong> noemt oxi<strong>de</strong>r<strong>en</strong><strong>de</strong> stof, elke stof die in staat is zuurstof aan e<strong>en</strong><br />

an<strong>de</strong>re af te gev<strong>en</strong>. Door die opname vermin<strong>de</strong>rt het val<strong>en</strong>tiegetal <strong>van</strong><br />

het oxi<strong>de</strong>r<strong>en</strong>d elem<strong>en</strong>t met zoveel e<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> als er elektron<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />

opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>.<br />

Omgekeerd, wanneer aan e<strong>en</strong> stof zuurstof wordt onttrokk<strong>en</strong>, sprek<strong>en</strong><br />

we <strong>van</strong> reductie <strong>van</strong> die stof. De stof wordt gereduceerd. Daarbij<br />

neemt het elem<strong>en</strong>t één of meer elektron<strong>en</strong> op.<br />

E<strong>en</strong> reducer<strong>en</strong>d stof is elke stof welke in staat is zuurstof aan e<strong>en</strong><br />

an<strong>de</strong>re stof te onttrekk<strong>en</strong> of, in ruimere zin, elke stof welke in staat is<br />

elektron<strong>en</strong> af te staan.<br />

Als je koud water verwarmt zie je dat er “luchtbelletjes” op <strong>de</strong> wand<strong>en</strong><br />

ontstaan bij het opwarm<strong>en</strong>. Veel stoff<strong>en</strong> loss<strong>en</strong> namelijk op in water. In<br />

teg<strong>en</strong>stelling tot zout<strong>en</strong> <strong>en</strong> bv. suiker wat steeds beter oplost in water<br />

bij het verhog<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> temperatuur, loss<strong>en</strong> gass<strong>en</strong> steeds slechter op<br />

bij het verhog<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> temperatuur.<br />

Bij het verwarm<strong>en</strong> <strong>van</strong> water kom<strong>en</strong> <strong>de</strong> in het water opgeloste gass<strong>en</strong><br />

weer vrij <strong>en</strong> ver<strong>de</strong>r veran<strong>de</strong>rt er aan <strong>de</strong> structuur <strong>van</strong> het water niets.<br />

De zuurstof (O 2) <strong>en</strong> kooldioxi<strong>de</strong> (CO 2) kom<strong>en</strong> dus als luchtbelletjes vrij<br />

bij het verwarm<strong>en</strong>.<br />

Het water splitst zich niet in H 2 <strong>en</strong> O 2, hiervoor heb je elektrolyse nodig<br />

of zeer hoge temperatur<strong>en</strong>.<br />

Als het water e<strong>en</strong>maal kookt, wordt het water omgezet in waterdampbell<strong>en</strong>.<br />

In het begin bereik<strong>en</strong> <strong>de</strong>ze nog niet <strong>de</strong> oppervlakte <strong>en</strong> implo<strong>de</strong>r<strong>en</strong><br />

ze weer. Dit geeft in sommige gevall<strong>en</strong> e<strong>en</strong> knall<strong>en</strong>d geluid als<br />

(grote) bell<strong>en</strong> weer implo<strong>de</strong>r<strong>en</strong>. Bereik<strong>en</strong> ze e<strong>en</strong>maal <strong>de</strong> oppervlakte<br />

dan ontstaat gasvormig water ofwel stoom.<br />

Bij hogere drukk<strong>en</strong> loss<strong>en</strong> gass<strong>en</strong> beter op <strong>en</strong> bij lagere drukk<strong>en</strong><br />

slechter. Dit effect is eig<strong>en</strong>lijk hetzelf<strong>de</strong> als bij e<strong>en</strong> flesje frisdrank wat<br />

je op<strong>en</strong>maakt. Bij e<strong>en</strong> lagere druk (bij het op<strong>en</strong>mak<strong>en</strong>) kan er min<strong>de</strong>r<br />

CO 2 in oplossing blijv<strong>en</strong> <strong>en</strong> kom<strong>en</strong> <strong>de</strong> CO 2 belletjes vrij.<br />

De opgeloste lucht (gas) in e<strong>en</strong> vloeistof is ook afhankelijk <strong>van</strong> <strong>de</strong> druk:<br />

op<strong>en</strong> maar e<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> fles spuitwater! De gasbell<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> snel vrij (<strong>de</strong><br />

druk bov<strong>en</strong> <strong>de</strong> vloeistofoppervlakte verlaagt) <strong>en</strong> <strong>de</strong> fles bruist over.<br />

61<br />

Hoofdstuk 4: Toegepaste wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>


Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

4.9 Diffusie<br />

Bron: Thomas De Jongh<br />

Moeilijk gezegd spreekt m<strong>en</strong> <strong>van</strong> diffusie als verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> stoff<strong>en</strong> zich<br />

door <strong>de</strong> beweging <strong>van</strong> <strong>de</strong> verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>eltjes langzaam on<strong>de</strong>r elkaar<br />

gaan m<strong>en</strong>g<strong>en</strong> (Brownbeweging voor wie er meer wil over wet<strong>en</strong>).<br />

Als we bijvoorbeeld e<strong>en</strong> gaslek hebb<strong>en</strong> dan zal het ontsnapte aardgas<br />

(voornamelijk methaan) zich gelei<strong>de</strong>lijk m<strong>en</strong>g<strong>en</strong> met <strong>de</strong> lucht.<br />

Weliswaar zal het lichtere gas zich bov<strong>en</strong>aan bevind<strong>en</strong>, maar toch is er<br />

ge<strong>en</strong> dui<strong>de</strong>lijke scheidingslijn.<br />

Gas<strong>de</strong>eltjes word<strong>en</strong> voortdur<strong>en</strong>d weggebotst, zoals <strong>de</strong> ball<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong><br />

flipperkast.<br />

Het probleem wordt ingewikkel<strong>de</strong>r als er tuss<strong>en</strong> bijv. e<strong>en</strong> vloeistof <strong>en</strong><br />

e<strong>en</strong> gas (water <strong>en</strong> lucht) e<strong>en</strong> scheiding is die op het eerste zicht “water-<br />

<strong>en</strong> luchtdicht” is. Deze wand (bv.: e<strong>en</strong> buis, e<strong>en</strong> membraan <strong>van</strong><br />

e<strong>en</strong> expansievat) bestaat ook uit <strong>de</strong>eltjes, die goed vastzitt<strong>en</strong> als vaste<br />

stof, maar waartuss<strong>en</strong> op<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> zijn.<br />

Tuss<strong>en</strong> <strong>de</strong>ze op<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> gerak<strong>en</strong> geregeld e<strong>en</strong>zame <strong>de</strong>eltjes <strong>van</strong> bei<strong>de</strong><br />

stoff<strong>en</strong> die <strong>de</strong> cohesie- <strong>en</strong> adhesiekracht<strong>en</strong> overwinn<strong>en</strong>. Maar vermits<br />

<strong>de</strong> beweging <strong>van</strong> <strong>de</strong> lucht<strong>de</strong>eltjes veel sterker is dan <strong>de</strong>ze <strong>van</strong> <strong>de</strong> water<strong>de</strong>eltjes<br />

zal <strong>de</strong> beweging vooral in <strong>de</strong> richting <strong>van</strong> het water, doorhe<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> scheidingswand (buis) verlop<strong>en</strong>.<br />

Diffusie is e<strong>en</strong> on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>el <strong>van</strong> permeatie 35 (doordringbaarheid).<br />

Het water neemt dus voortdur<strong>en</strong>d lucht op, zelfs doorhe<strong>en</strong> e<strong>en</strong> buiswand.<br />

Daarom is het belangrijk voor e<strong>en</strong> verwarmings<strong>installatie</strong> dat <strong>de</strong> buis “diffusiedicht” is.<br />

4.10 Communicer<strong>en</strong><strong>de</strong> vat<strong>en</strong><br />

Ook g<strong>en</strong>oemd: verbond<strong>en</strong> op<strong>en</strong> vat<strong>en</strong>.<br />

Als we e<strong>en</strong> stuk doorzichtige tuinslang nem<strong>en</strong> waarin nog wat water<br />

achtergeblev<strong>en</strong> is, <strong>en</strong> als we <strong>de</strong> bei<strong>de</strong> uiteind<strong>en</strong> omhoog houd<strong>en</strong>, zal je<br />

merk<strong>en</strong> dat het water steeds ev<strong>en</strong> hoog blijft. Hoe groot het hoogteverschil<br />

tuss<strong>en</strong> bei<strong>de</strong> uiteind<strong>en</strong> ook is, het waterpeil blijft gelijk.<br />

Eig<strong>en</strong>lijk zijn dit twee communicer<strong>en</strong><strong>de</strong> vat<strong>en</strong>.<br />

Communicer<strong>en</strong><strong>de</strong> vat<strong>en</strong> zijn op<strong>en</strong> vat<strong>en</strong> die on<strong>de</strong>rling zo verbond<strong>en</strong><br />

zijn dat vloeistoff<strong>en</strong> <strong>van</strong> het <strong>en</strong>e vat naar het an<strong>de</strong>re vat kunn<strong>en</strong> strom<strong>en</strong>.<br />

De vloeistofniveaus ligg<strong>en</strong> alle op hetzelf<strong>de</strong> horizontale niveau.<br />

Dit gelijke horizontale niveau noemt m<strong>en</strong> trouw<strong>en</strong>s waterpas.<br />

35 Permeatie is het doordring<strong>en</strong> <strong>van</strong> gass<strong>en</strong> of damp<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> materiaal, bijvoorbeeld <strong>de</strong> wand <strong>van</strong> e<strong>en</strong> kunststofbuis.<br />

62<br />

Hoofdstuk 4: Toegepaste wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>


Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

Bron: Thomas De Jongh<br />

4.11 Legering<strong>en</strong><br />

Als één <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze buiz<strong>en</strong> wordt gevuld met e<strong>en</strong> vloeistof, dan zal automatisch<br />

<strong>de</strong> an<strong>de</strong>re buis zich ook vull<strong>en</strong> met die vloeistof. Bv.: bij<br />

radiator<strong>en</strong> met geop<strong>en</strong><strong>de</strong> ontluchters.<br />

Communicer<strong>en</strong><strong>de</strong> vat<strong>en</strong> word<strong>en</strong> daarom gebruikt in heel wat technische<br />

toepassing<strong>en</strong>. Bijvoorbeeld in peilglaz<strong>en</strong> of in sluiz<strong>en</strong>. Ook e<strong>en</strong><br />

sifon werkt op dit <strong>principe</strong>. We hebb<strong>en</strong> dan e<strong>en</strong> “waterslot”.<br />

Om <strong>de</strong> sterkte <strong>en</strong> hardheid <strong>van</strong> metal<strong>en</strong> te vergrot<strong>en</strong>, zal m<strong>en</strong> in smelttoestand<br />

e<strong>en</strong> an<strong>de</strong>r metaal bijvoeg<strong>en</strong>, met e<strong>en</strong> an<strong>de</strong>re atoomgrootte.<br />

Je kan immers maar metal<strong>en</strong> met elkaar gaan m<strong>en</strong>g<strong>en</strong> wanneer ze allebei<br />

gesmolt<strong>en</strong> zijn. Dit noemt m<strong>en</strong> dan e<strong>en</strong> legering.<br />

Dit homog<strong>en</strong>e m<strong>en</strong>gsel (of oplossing) met 2 of meer<strong>de</strong>re verschill<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

metal<strong>en</strong>, heeft nu atom<strong>en</strong> met verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> grootte die min<strong>de</strong>r vlot<br />

kneedbaar zijn, <strong>en</strong> als resultaat e<strong>en</strong> legering gev<strong>en</strong> die har<strong>de</strong>r is.<br />

Voorbeeld: koperlegering<strong>en</strong><br />

Deze word<strong>en</strong> on<strong>de</strong>rver<strong>de</strong>eld in e<strong>en</strong> reeks <strong>van</strong> tweeledige legering<strong>en</strong>:<br />

brons (Br) <strong>en</strong> messing (Ms). Voegt m<strong>en</strong> aan <strong>de</strong>ze legering<strong>en</strong> e<strong>en</strong> <strong>de</strong>r<strong>de</strong><br />

of meer elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> toe dan bekomt m<strong>en</strong> e<strong>en</strong> variante <strong>van</strong> <strong>de</strong> beschouw<strong>de</strong><br />

legering.<br />

De verkorte b<strong>en</strong>aming <strong>van</strong> <strong>de</strong> legering wordt bepaald door mid<strong>de</strong>l <strong>van</strong><br />

<strong>de</strong> chemische symbol<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> belangrijkste toegevoeg<strong>de</strong> elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong>.<br />

Zij word<strong>en</strong> gerangschikt in dal<strong>en</strong><strong>de</strong> or<strong>de</strong> <strong>van</strong> hun gehalte.<br />

Elk symbool wordt gevolgd door e<strong>en</strong> geheel getal, dat het gehalte in<br />

proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> uitdrukt <strong>van</strong> het betreff<strong>en</strong><strong>de</strong> elem<strong>en</strong>t.<br />

63<br />

Hoofdstuk 4: Toegepaste wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>


Module 2: Warmteafgifte <strong>en</strong> -transport - Boek<strong>de</strong>el 2: Principe, <strong>bescherming</strong> <strong>en</strong> <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

Brons<br />

Brons is e<strong>en</strong> verzamelnaam voor legering<strong>en</strong> <strong>van</strong> koper (Cu) <strong>en</strong> tin (Sn),<br />

tinbrons g<strong>en</strong>aamd, waaraan ook zink (Zn), lood (Pb), aluminium (Al)...<br />

kan word<strong>en</strong> toegevoegd.<br />

Brons wordt ver<strong>de</strong>eld in twee hoofdgroep<strong>en</strong> nl.<br />

– gietbrons - bv.: Pb 15 Sn 8;<br />

– kneedbrons - bv.: Sn 6.<br />

Brons is uitstek<strong>en</strong>d gietbaar <strong>en</strong> bezit e<strong>en</strong> uitstek<strong>en</strong><strong>de</strong> corrosiebest<strong>en</strong>digheid.<br />

Messing<br />

Messing is e<strong>en</strong> legering uit koper met minimum 10 % zink. An<strong>de</strong>re<br />

legeringelem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> als tin (Sn), Lood (Pb), Aluminium (Al ), silicium (Si)<br />

kunn<strong>en</strong> toegevoegd word<strong>en</strong> om <strong>de</strong> specifieke eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> als trekvastheid,<br />

gietbaarheid, corrosievastheid... te verbeter<strong>en</strong>.<br />

Messing is zeer goed gietbaar, kan word<strong>en</strong> gesol<strong>de</strong>erd, vernikkeld,<br />

verchroomd <strong>en</strong> verzilverd.<br />

M<strong>en</strong> on<strong>de</strong>rscheidt :<br />

– gietmessing,<br />

– kneedmessing,<br />

– sol<strong>de</strong>ermessing.<br />

Messing mag weg<strong>en</strong>s ontzink<strong>en</strong> (onttrekk<strong>en</strong> <strong>van</strong> zink uit legering) niet<br />

hardgesol<strong>de</strong>erd word<strong>en</strong> (max 410 °C).<br />

Bij e<strong>en</strong> zinklegering lager dan 18 % spreekt m<strong>en</strong> <strong>van</strong> tombak, e<strong>en</strong><br />

buigzame legering.<br />

64<br />

Hoofdstuk 4: Toegepaste wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>


MODULAIRE hAnDbOEkEn<br />

CEntRALE vERwARMIng<br />

• Overzicht beschikbare handboek<strong>en</strong><br />

• 1.1 Inleiding tot <strong>de</strong> c<strong>en</strong>trale verwarming <strong>en</strong> <strong>installatie</strong>tek<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

• 1.2 Buismaterial<strong>en</strong>, buisbewerking<strong>en</strong>, dichting<strong>en</strong> <strong>en</strong> bevestigingsmaterial<strong>en</strong><br />

• 2.1 Warmtetransport: leidingaanleg<br />

• 2.2 Warmtetransport: <strong>principe</strong>, <strong>bescherming</strong>, <strong>on<strong>de</strong>rhoud</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>installatie</strong><br />

• 2.3 Warmteafgifte: verwarmingslicham<strong>en</strong> <strong>en</strong> toebehor<strong>en</strong><br />

• 3.1 Warmteproductie: verwarmingsketels<br />

• 3.2 Warmteproductie: <strong>installatie</strong>toebehor<strong>en</strong> <strong>en</strong> plaatsingsvoorschrift<strong>en</strong><br />

Fonds voor Vakopleiding in <strong>de</strong> Bouwnijverheid

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!