De toekomst van de Amsterdamse kantorenmarkt ... - Rooilijn

Rooilijn
Stelling
Jg. 41 / Nr. 3 / 2008
Stelling
“Monumentenstatus voor gebouwen uit de
wederopbouwperiode gaat ten koste van de
naoorlogse woonwijk.”
Eind vorig jaar werd Nederland verrast door de Rijksdienst
voor Archeologie, Cultuurlandschappen en Monumentenzorg
(RACM) met een lijst van honderd bouwwerken uit de
wederopbouwperiode die werkelijk van essentieel belang zijn
als naoorlogs erfgoed. Het is niet zo heel moeilijk om kanttekeningen
bij die lijst te plaatsen. Alleen al het merkwaardige
begrip ‘top’ geeft te denken: afkomstig uit de popwereld, waar
de top tien dagelijks wereldnieuws is.
Het aloude gesteggel over de monumentwaardigheid van
dit gebouw of dat gebouw vormt echter niet het grootste
probleem. Het is goed dat de aandacht wordt gevestigd op de
vele charmante raadhuisjes en andere juweeltjes uit de jaren
vijftig. Daarbij rijst wel de vraag wat nu eigenlijk de essentie
was van het toenmalige bouwen. Ging het niet vooral om de
woningnood? In die tijd lukte het toch eindelijk om woonwijken
te bouwen die voldeden aan het programma van eisen dat al
voor de oorlog was geformuleerd door de meest vooruitstrevende
architecten? Dat staat in alle standaardwerken over
de naoorlogse architectuurgeschiedenis. Toch schitteren de
naoorlogse woonwijken door afwezigheid in de top honderd
van de RACM.
De Rotterdamse wijk Pendrecht bijvoorbeeld, die ook in
de internationale vakliteratuur altijd als een toonbeeld van
moderne stedenbouw wordt beschreven, heeft geen plaatsje
op de lijst gekregen. Het argument daarvoor is misschien dat
Pendrecht toch al grotendeels gesloopt is. Dit geldt echter niet
voor Tuinstad Slotermeer, een wat minder beroemd maar ook
uniek voorbeeld in Amsterdam West. Deze vroeg naoorlogse
woonwijk is nog vrijwel gaaf en ontbreekt eveneens in de
top honderd. De architectuur is hier minder radicaal dan in
Rotterdam, maar belangrijker is dat Cornelis van Eesteren in
Amsterdam heel andere stedenbouwkundige principes heeft
toegepast. Niet het repeterende stempel dat zo kenmerkend
is voor Pendrecht, met gemengde hoog- en laagbouw, maar
juist een strikte scheiding tussen eengezinswoningen en
gestapelde bouw. Tuinstad Slotermeer betreft tienduizend
woningen in een stedenbouwkundig plan dat tot in de finesses
doordacht is, met op de koop toe een groot recreatiegebied
P. 157
Vincent van Rossem
rond de Sloterplas. Het is een kunstwerk op ongekende
schaal, ontworpen door de toenmalige voorzitter van de
‘Congrès Internationaux d’Architecture Moderne’ (CIAM).
Dit stedenbouwkundig erfgoed vormt voor de traditionele
monumentenzorg, die toch vooral gespecialiseerd is in
kerken, raadhuizen en landgoederen, een onoplosbaar probleem.
De afgelopen decennia is daar wel enige verandering
in gekomen, maar de naoorlogse woonwijk kan eigenlijk nog
steeds niet goed beschermd worden.
Helaas heeft de RACM niet de moed opgebracht om het
probleem van de naoorlogse woonwijk aan de orde te stellen.
Zelfs een minimale vorm van bescherming, in de vorm
van een beschermd gezicht, komt niet ter sprake. Andere
belangen in de ruimtelijke ordening wegen blijkbaar zwaarder,
met name de wens om te vernieuwen en te verdichten.
De naoorlogse woonwijken zijn nu ‘Vogelaar wijken’, waar
de woningbouwcorporaties moeten ‘herstructureren’ om
sociale problemen op te lossen. Het vervelende is alleen
dat de ervaring in oudere stadsdelen heeft geleerd dat
hardhandige vernieuwing alleen maar nieuwe problemen
schept. De ironie wil dat juist de nieuwbouw uit de jaren
zeventig en tachtig in de negentiende-eeuwse wijken snel
verpaupert, terwijl appartementen in de oudbouw goed
verkocht worden. Enige vorm van gentrification is altijd
gunstig voor oudere woonwijken. De naoorlogse woonwijken
krijgen nu niet de kans om op de langere termijn hun waarde
te bewijzen. Met sloop en nieuwbouw zal alleen een schaalloze
brei van modieuze architectuur ontstaan. Ooit werd de
negentiende-eeuwse massawoningbouw verguisd, nu is een
Amsterdamse wijk als de Pijp geweldig hip. Voor de Jordaan
geldt hetzelfde. De woningmarkt leert dat behoud en herstel
economisch veel interessanter is, maar dat inzicht wordt
systematisch genegeerd. De stad moet vernieuwd worden,
net als het onderwijs. Het is een Haagse obsessie geworden,
ver verwijderd van de realiteit.
Vincent van Rossem (V.vanRossem@dab.amsterdam.nl) is
architectuurhistoricus en werkzaam bij Bureau Monumenten en Archeologie
van de gemeente Amsterdam.