23e jaargang nummer 1 februari 1991 - Holland Historisch Tijdschrift

23e jaargang
nummer 1
februari 1991

Holland, regionaal-historisch tijdschrift
Holland is een tweemaandelijkse uitgave van de Historische Vereniging Holland, die voorts de reeks
Hollandse Studiën uitgeeft. Holland wordt kosteloos aan de leden toegezonden. Voor de Hollandse
Studiën gelden speciale ledenprijzen/ledenkortingen.
Redactie
J.E. A. Boomgaard, J. Brugman, J.W.J. Burgers, M. Carasso-Kok, P.G.M. Diebeis, L.A.M. Giebels,
P.C.Jansen, P. Knevel, R.W.G. Lombarts, J. Lucassen, J.C.M. Pennings, F.W.A. van Poppel,
E.L. Wouthuysen.
Vaste medewerkers
H.J. Metselaars (archiemieuws), P.J. Woltering (archeologie).
Kopij voor Holland en Hollandse Studiën alsmede te bespreken publikaties te zenden aan de
redactiesecretaris van Holland, mw.drs. J.C.M. Pennings, Algemeen Rijksarchief, Postbus 90520,
2509 L M 's-Gravenhage, telefoon 070-3814381.
De kopij moet worden ingediend conform de richtlijnen van de redactie. Deze zijn verkrijgbaar bij
de redactiesecretaris.
Opgave van publikaties op het gebied van de geschiedenis van Holland, die door hun wijze van
uitgave gemakkelijk aan de aandacht ontsnappen, gaarne aan een van de vaste medewerkers voor de
bibliografie: H.J. Metselaars, Rijksarchief in Noord-Holland, Kleine Houtweg 18, 2012 C H
Haarlem, telefoon 023-319525, of F.J. van Rooijen, Rijksarchief in Zuid-Holland, Postbus 90520,
2509 L M 's-Gravenhage, telefoon 070-3814381.
Historische Vereniging Holland
De Historische Vereniging Holland stelt zich ten doel de belangstelling voor en de beoefening van
de geschiedenis van Noord- en Zuid-Holland in het bijzonder in haar regionale en lokale aspecten te
bevorderen.
Secretariaat: drs. F.J.M. Otten, p/a Rijksarchief in Zuid-Holland, Postbus 90520, 2509 L M
's-Gravenhage.
Ledenadministratie: M.G. Rotteveel, p/a Rijksarchief in Noord-Holland, Kleine Houtweg 18,
2012 CH Haarlem, telefoon 023-319525.
Contributie: ƒ 45,- per jaar voor gewone leden (personen), ƒ 50,- per jaar voor buitengewone leden
(instellingen), na ontvangst van een acceptgirokaart te storten op postgirorekening nr. 339121 ten
name van de Historische Vereniging Holland te Haarlem. Zij die in de loop van een kalenderjaar lid
worden, ontvangen kosteloos de in dat jaar reeds verschenen nummers van Holland.
Losse nummers: ƒ7,50, dubbele nummers ƒ 15,-, vermeerderd met ƒ3,- administratiekosten voor
een enkel nummer, ƒ 5,50 voor meerdere nummers of voor een dubbel nummer. Losse nummers
kunnen worden besteld door overmaking van het verschuldigde bedrag op postgirorekening nr.
3593767 ten name van de penningmeester van de Historische Vereniging Holland, afd. verkoop
publikaties te Haarlem, onder vermelding van het gewenste.
Hollandse Studiën: delen in de serie Hollandse Studiën en het Apparaat voor de geschiedenis van Holland
kunnen op dezelfde wijze worden besteld als losse nummers van Holland. Gegevens over de
publikaties van de Vereniging zijn regelmatig te vinden in de rubriek Verkrijgbaar via Holland
achterin het tijdschrift.
ISSN 0166-2511
© 1991 Historische Vereniging Holland. Niets uit deze uitgave mag, op welke wijze dan ook,
worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt zonder voorafgaande schriftelijke toestemming
van de redactie.

Holland, regionaal-historisch tijdschrift
Tweemaandelijkse uitgave van de Historische Vereniging Holland
Drieëntwintigste jaargang
Dordrecht 1991
1

F.A. van Lieburg
Het gereformeerde conventikelwezen in de classis
Dordrecht in de 17e en 18e eeuw*
Conventikels zijn samenkomsten of gezelschappen van gelijkgezinde vromen. 1
Iedere kerkhistoricus
weet dat ze binnen het protestantisme altijd hebben bestaan, en dat ze vooral in
het gereformeerd-kerkelijke leven in sommige periodes van grote betekenis zijn geweest.
Desondanks is over de geschiedenis van het conventikelwezen in Nederland maar weinig bekend.
2
De wetenschappelijke belangstelling richtte zich veel meer op het officiële kerkelijke
en theologische leven dan op het interne leven van de gemeente. Alleen bij de bestudering
van de Afscheiding in de 19e eeuw is, in het bijzonder van sociologische zijde, serieus onderzoek
gedaan naar gezelschapsvorming binnen de hervormde kerk. 3
Met betrekking tot de
voorafgaande twee eeuwen van de gereformeerde kerk zijn er slechts essayistische en subjectieve,
in elk geval op weinig doelgericht bronnenonderzoek gebaseerde bijdragen voorhanden.
4
Wel zijn er losse gegevens over het conventikelwezen te vinden in biografische, lokale
en regionale studies. 5
In de genoemde lacune wil deze bijdrage, die deel uitmaakt van een breder opgezet onderzoek,
6
in beginsel voorzien. Zij vormt een uiteraard voorlopige, maar wel gedocumenteerde
schets van het gereformeerde conventikelwezen tijdens de Republiek. Omdat een beperking
tot een regio of een bepaalde categorie bronnen noodzakelijk was, dienen de acta van de classis
Dordrecht, 7
die met name voor de vroege periode uitzonderlijk goed zijn ontsloten, 8
als
* Verkorte tekst van een werkstuk voor het vak 'Geschiedenis van het Protestantisme', Vrije Universiteit Amsterdam,
mei 1989 (met dank aan prof. dr. G. J. Schutte).
1 Vgl. Christelijke encyclopedie n (Kampen 1957) 295.
2 Wat de buitenlandse situatie betreft is er een enkele recente studie van P. Collinson, 'The English Conventicle',
in: W.J. SheilsenD. Wooded., Voluntary religion. Papers read at the 1985 summer meeting and the 1986 winter meeting
of the Ecclesiastical History Society (z.p. 1986) 223-259.
3 L.H. Mulder, Revolte der fijnen. Een studie omtrent de Afscheiding van 1834 als sociaal conflict en sociale beweging met
een bronnenonderzoek in een achttal Friese dorpsgebieden (Groningen 1973) 125-143; C.J. Meeuse, 'Van gezelschap tot
gemeente. Enkele opmerkingen over het gezelschapsleven als voedingsbodem voor de Afscheiding', in: Uit louter
genade. Opstellen aangeboden aan Ds. K. de Gier (Houten 1985) 164-178; J. Harmanny, 'De oefeningen en de Afscheiding',
Documentatieblad Nadere Reformatie 11 (1987) 78-87; C. de Gast, Afscheiding en Doleantie in het Land van
Heusden en Altena. Spanningen tussen gereformeerden en samenleving in de negentiende eeuw (Tilburg 1989) 122-133.
4 S.D. van Veen, 'Een conventikel', in: Voor tweehonderd jaren. Schetsen van het leven onzer gereformeerde vaderen (2de
vermeerderde druk; Utrecht 1905) 42-59; J. Lindeboom, 'Sectewezen in Stad en Lande', Groninger volksalmanak
voor het jaar 1945 (Groningen 1947) 53-79; P. L. Schram, 'Conventikels', in: J.M. Vlijm ed., Buitensporig geloven.
Studies over 'randkerkelijkheid' (Kampen 1983) 50-69; C. van Rijswijk, De poorten Sions bemind boven alle woningen
facobs. Iets over het wel en wee van het gereformeerde conventikel en zijn verhouding tot de kerk (Zwijndrecht 1983). De onuitgegeven
doctoraalscriptie van J. van Ekeris, Om der bijeenkomst wille. Het conventikel in de Nederlandse gereformeerde
kerk van de zeventiende en achttiende eeuw (Utrecht 1986) steunt behalve op enig bronnenmateriaal betreffende de
Veluwe vooral op reeds bestaande literatuur over het Nederlandse piëtisme.
5 In het bijzonder J.C. Kromsigt, Wilhelmus Schortinghuis. Eene bladzijde uit de geschiedenis van het piëtisme in de gereformeerde
kerk van Nederland (Groningen 1904) 112-140 (over 'de conventikelstrijd in het Oldambt').
6 Namelijk een studie over het gereformeerde conventikelwezen in Zuid-Holland tussen 1700 en 1816, hoofdzakelijk
gebaseerd op de acta van Zuidhollandse synode, van de elf daaronder vallende classes en van de kerkeraden
in twaalf steden en een aantal dorpen.
7 Het archief van de classis Dordrecht bevindt zich in het Algemeen Rijksarchief (3.18.63). De acta over de periode
1573-1815 worden bestreken door de inv. nrs. 1-23. Deinv. nrs. 30 en 31 zijn repertoria op de acta van respectievelijk
1573-1698 (vervaardigd door ds. Martinus Soermans) en 1698-1780 (door ds. Ludovicus Kluit).
8 ZieJ.P. vanDoorened., Classicale acta 1573-1620. Particuliere synode Zuid-Holland. ï: Classis Dordrecht 1573-1600)
(RGP kleine serie, 49; 's-Gravenhage 1980) (vgl. de bespreking ervan door F. R.J. Knetsch, 'Een classis in wording',
Nederlands archief voor kerkgeschiedenis 63 (1983) 25-35); CA. Tukker, De classis Dordrecht van 1573 tot 1609.
Bijdrage tot de kennis van in- en extern leven van de gereformeerde kerk in de periode van haar organisering (Leiden 1965).
2

Conventikelwezen in de classis Dordrecht
voornaamste informatiebron. Voor deze classis is niet gekozen omdat daar het conventikel­
wezen een voorshands bekende, in enige zin bijzondere ontwikkeling zou hebben doorge­
maakt. De geografische eenheid van deze kerkelijke regio is evenmin een aantrekkelijke fac­
tor: de classis omvatte een heterogeen gebied, bestaande uit een viertal eilanden, namelijk
dat van Dordrecht (de Dordtse ring met een stadsgemeente van 8 predikantsplaatsen), de
Alblasserwaard (de Papendrechtse ring met 14 gemeenten), de Zwijndrechtse Waard (de
Zwijndrechtse ring met 7 gemeenten) en de Hoekse Waard (de Strijense ring met 14 gemeen­
ten), terwijl ook 13 Westbrabantse gemeenten (de Overwaterse ring) eronder vielen. 9
De keuze voor de classis Dordrecht, destijds ook wel de classis Zuid-Holland genoemd,
is gemaakt omdat de acta ervan in vergelijking met die van andere Zuidhollandse classes
betrekkelijk veel en bovendien gevarieerde informatie over het verschijnsel van conventikel­
vorming bevatten. Dit bevordert een evenwichtige waarneming, maar tegelijk moet ook op
de eenzijdigheid van deze informatiebron worden gewezen. Ervan afgezien dat naast de acta
van classes - ook al vormden deze vergaderingen vanwege hun functies van contact tussen
de predikanten en toezicht op de gemeenten de spil van het kerkelijke leven - evengoed die
van synoden en plaatselijke kerkeraden voor bewerking in aanmerking komen, geven kerke­
lijke acta in de regel alleen gegevens omtrent conventikels wanneer het verschijnsel in nega­
tieve zin aan de orde wordt gesteld. Onder dat voorbehoud bedoelt dit artikel een historisch
overzicht te geven van de in de bronnen aangetroffen gegevens. Bij de beschrijving daarvan
wordt eerst een chronologische lijn gevolgd, terwijl het laatste gedeelte een dwarsdoorsnede
1 0
van het conventikelwezen als zodanig beoogt.
De 17e eeuw
De oorsprong van het gereformeerde conventikelwezen ligt in de 16e-eeuwse Reformatie.
De nieuwe leer van het ambt aller gelovigen ontnam de clerus het monopolie op de lectuur
en exegese van de bijbel en verleende het recht daartoe ook aan de gemeenteleden. Intussen
bracht de protestantse kerkorganisatie echter geen verandering in het feit dat de collectieve
omgang van leken met de Schrift en het geloof vrijwel geheel gekoppeld werd aan het kerke­
lijk instituut, met name de prediking en de catechese. Bereikte de protestantisering op plaat­
selijk niveau een zodanige graad dat gemeenteleden buiten kerkdienst en catechisatie in on­
derling verband metterdaad wilden beantwoorden aan de oproep tot persoonlijke bijbelstu­
die, dan moesten en konden zij daarvoor zelf de middelen en vormen creëren.
Weliswaar hadden de eerste vertegenwoordigers van de Nederlandse calvinistische ge­
meenten tijdens het Convent van Wezel (1568) gesproken over de instelling van de zoge­
naamde profetie, een vorm van gezamenlijke bijbelbespreking waar gemeenteleden het
woord mochten voeren, en waar eventueel aanstaande pastorale werkers konden worden ge­
vormd. Maar in de praktijk van het gereformeerde gemeenteleven blijkt dit instituut al snel
in verval te zijn geraakt. 11
Een zwak overblijfsel ervan vormt artikel vin van de kerkorde van
9 Zie L. Knappert en A. A. Beekman, Geschiedkundige atlas van Nederland: de gereformeerde kerk onder de Republiek omstreeks
het midden der 18e eeuw ('s-Gravenhage 1927) 10-11.
10 Bij het schrijven van dit artikel kon nog geen gebruik worden gemaakt van het Amerikaanse proefschrift van
John Eliott over de protestantisering in de classis Dordrecht 1572-1670 (verschenen januari 1990, handelseditie
op komst).
11 Zie over de profetie: H. Schokking, De leertucht in de gereformeerde kerk van Nederland tusschen 1570 en 1620 (Amsterdam
1902) 174-181.
3

Conventikel wezen in de classis Dordrecht
Afb. 1. Portret van Ds. Gerard(us) van Schuylenborgh
(1681-1770). Foto Iconographisch Bu-
HflHj reau 's-Gravenhage.
de Synode van Dordrecht (1618-1619), waarin de mogelijkheid werd vastgelegd dat mannen
met 'singuliere' gaven zonder speciale opleiding tot het predikambt worden toegelaten. Ook
van deze regeling is in de twee eeuwen waarin de Dordtse kerkorde in Holland van kracht
was maar zelden gebruik gemaakt. 12
Waar de kerk onvoldoende voorzieningen bood in de behoefte van leken aan actieve theologiebeoefening
was de weg vrij voor de ontwikkeling van het conventikelwezen. De grondslag
hiervan wordt dan ook gevormd door het eigen initiatief van gemeenteleden om in het
privé, dat wil zeggen zonder kerkelijk-institutionele bemiddeling, samen te komen met het
doel elkaar te stichten door het spreken over de gereformeerde leer en de persoonlijke geloofsbeleving.
Uiteraard kon de gereformeerde kerk hier slechts positief op reageren, maar
tegelijk voelde zij de noodzaak om deze vrije godsdienstige bijeenkomsten onder controle
te houden, in het belang van de handhaving van de orthodoxie en van de exclusiviteit van
de ambtelijke prediking en liturgie. Deze ambivalentie zou gedurende twee eeuwen de rode
draad vormen in het functioneren van het conventikelwezen binnen de Nederduits gereformeerde
kerk.
De calvinisten, die in Holland in 1572 het voortouw namen in de protestantisering van
Noord-Nederland, hebben het spanningsveld langzaam maar zeker ontdekt. Voor dit gewest
zijn we het best geïnformeerd over het dagelijkse gereformeerde leven vóór de Dordtse
synode, de tijd waarin de kerk politiek, theologisch en organisatorisch haar plaats bepaalde.
12 Zie H.H. Kuyper, De opleiding tot den dienst des woords bij de gereformeerden ( s-Gravenhage 1891) 399-422, en in
het algemeen G. Groenhuis, De Predikanten. De sociale positie van de gereformeerde predikanten in de Republiek der Verenigde
Nederlanden voor 1700 (Groningen 1977) 163-170.
4

Conventikelwezen in de classis Dordrecht
We weten dat in het laatste kwart van de 16e eeuw op verschillende plaatsen studiekringen
bestonden van lidmaten - al dan niet beperkt naar sexe en leeftijd - die gezamenlijk en soms
onder leiding van een predikant de bijbel of de catechismus bespraken. De kerkelijke verga­
deringen namen hiertegenover een gereserveerde houding aan. Zij vreesden dat de gemeen­
teleden zich over al te moeilijke dogmatische kwesties zouden buigen, of samen kritiek zou­
den uitoefenen op de kerkelijke leer en prediking. Het conventikel werd gemakkelijk een mi­
niatuurkerkdienst, en de oefenaar die daar het Woord voerde gemakkelijk de mede- of tegen­
speler van de plaatselijke predikant. 13
Een dergelijke situatie vermelden de acta van de classis Dordrecht voor het Brabantse
dorp Capelle in 1620. 14
Toch schijnt het in het classicale gebied lange tijd te hebben ontbro­
ken aan conventikels die bij de kerkelijke autoriteiten uitgesproken negatieve reacties uitlok­
ten. Daarvan getuigt de betrekkelijk welwillende houding waarmee de classis zich in 1628
onderscheidde bij de beoordeling van een verzoek aan de Zuidhollandse synode van een 'col­
legium' van Rotterdamse lidmaten 'die haar begeeren te oeffenen in de leere der waarheyd
en de praktijke der godsaaligheyd'. De Dordtse broeders lieten aangaande deze hun verder
onbekende bijbelkring weten niet te kunnen zien 'dat in sulcke een saecke yet quaets gelegen
is, dat ledematen der gemeente tot sulck een eynde tesamencomen'. Natuurlijk is orde en
regel geboden, maar de oefening zelf blijve 'als eerlick ende christelick sijnde' gehandhaafd:
lidmaten hebben het recht zich zonder bemoeienis van predikant of kerkeraad te oefenen
in de leer. 15
Niettemin stelde de synode een reglement op waarin het houden van dergelijke
'particuliere catechisaties' aan een aantal beperkingen werd gebonden. Een jaar later werd
dit reglement wegens bepaalde onduidelijkheden herzien. 16
De positieve waardering van conventikelvorming kreeg gedurende de 17e eeuw een bed­
ding in de beweging van de Nadere Reformatie. Als kerkelijke belichaming van de piëtisti­
sche stroming, die gedeeltelijk onder Engels-puriteinse invloed al vroeg zijn intrede binnen
het Nederlandse calvinisme had gedaan, zag deze beweging bij monde van haar vertegen­
woordigers in de catechese, met het conventikel als particuliere of private vorm daarvan, een
middel om de samenleving te kerstenen op basis van de persoonlijke en collectieve beoefe­
ning van innerlijk doorleefde vroomheid. 17
Een gelijkgerichte uiting van hetzelfde streven
was de propaganda voor huisdevotie en -catechisatie, teneinde van elk gezin een ecclesiola te
maken. Eenmaal in praktijk gebracht kon zo'n 'kleine kerk' gemakkelijk uitgroeien tot een
gezelschap van vrome kennissen uit de plaatselijke gemeenschap. 18
Maar ook langs andere
wegen versterkten de piëtistisch ingestelde gereformeerden hun gemeenschapszin. Door
middel van sobere kleding, bijbels taalgebruik, puriteinse zondagsviering én frequent con-
ventikelbezoek onderscheidden zij zich in het dagelijks leven van kerkgenoten bij wie zij
13 A.Th. van Deursen, Bavianen en slijkgeuzen. Kerk en kerkvolk ten tijde van Maurits en Oldenbarneveli (Assen 1974) 185-
187. Vgl. ook J. Spaans, Haarlem na de Reformatie. Stedelijke cultuur en kerkelijk leven, 1577-1620 ('s-Gravenhage
1989) 198-199.
14 Acta 1-2 dec. 1620.
15 Acta 4 juli 1628.
16 Zie voor de betreffende synodale handelingen te Delft (1628) en Leiden (1629): W.P.C. Knuttel, Acta der particuliere
synoden van Zuid-Holland, deel 1 (RGP kleine serie, 3; 's-Gravenhage 1908) 265-267 resp. 303-305.
17 Zie in dit verband W. Verboom, De catechese van de Reformatie en de Nadere Reformatie (Amsterdam 1986) 142-149
en 266-272, alsmede F. A. van Lieburg, De Nadere Reformatie in Utrecht ten tijde van Voetius. Sporen in de gereformeerde
kerkeraadsacla (Rotterdam 1989) 45-52.
18 Zie L. F. Groenendijk, ' 'Opdat de mensche Gods volmaeckt zij'. Lectuur voor de religieuze vorming der gereformeerden
tijdens de zeventiende eeuw, met bijzondere aandacht voor de bijdrage van de Nadere Reformatie
aan de gezinsdevotie en -catechese', Pedagogische verhandelingen 9 (1986) 16-54.
5

Conventikel wezen in de classis Dordrecht
de innerlijke geloofsbeleving misten. 19
In Holland schijnt deze binnenkerkelijke groepsvorming tijdens het derde kwart van de
17e eeuw een doorbraak te hebben gekend. Vele lidmaten die de toestand van de kerk betreurden,
zonderden zich af van de openbare eredienst en 'rigtten gezelschappen op van
twintig tot veertig personen, die in een gesloten burgerhuis, wel niet zoozeer des zondags
maar, om meer het oog te ontwijken van zulken die dat niet gaarne zagen, vooral op andere
dagen der week zamenkwamen en onder het bestuur van iemand uit hun midden, daartoe
bijzonder bekwaam geacht, tot gemeenschappelijke stichting bijeen waren'. 20
Deze opkomst
van het conventikel zou mede gestimuleerd zijn door de invoering van zogenaamde openbare
bijbeloefeningen, vooral op plaatsen waar de voorziening van predikanten gebrekkig was.
Hier werd dan op doordeweekse avonden onder leiding van een predikant een bepaald bijbelgedeelte
besproken. Spoedig namen echter ook zelfbewuste Schriftkenners het woord en
organiseerden zij op hun beurt eigen bijeenkomsten. 21
Soms namen rondreizende predikanten en proponenten, ja zelfs vrouwen het initiatief
om in conventikels over de Heilige Schrift en over theologische hoogstandjes te discussiëren
en voor anderen hun gebedskunst te etaleren. De mensen uit deze kringen begonnen zich,
in de waan zelf alleen 'de wedergeboorne onder de christenen' te vertegenwoordigden, te
tooien met namen als 'de vroome[n], Jesus' kinderen, Jesus' lievelingen, kinderen des ligts'
en dergelijke. Een en ander werd tijdens de Zuidhollandse synode van 1669 naar voren gebracht
door de classis 's-Gravenhage. De synode vernieuwde toen het conventikelreglement
uit 1629, maar een jaar later werd onder meer door de classis Dordrecht een kleine aanvulling
voorgesteld. De wens luidde dat de synode ook die bijeenkomsten zou afkeuren 'waerin
men de predicatiën der predicanten censureert, invoegen dat men eenige condemneert als
niet genoug dringende op de practique der godsalicheyt': de in het conventikelcircuit vigerende
adviezen om dominee x te mijden en dominee y na te lopen vormden een misstand
die onvermijdelijk tot scheuring en verdeeldheid in de gemeenten zou leiden. 22
Aan dit - overgenomen - voorstel van de Dordtse classis om de piëtistische minachting
van een deel van het predikantenkorps in het synodale reglement te vermelden, lagen wellicht
praktijkervaringen ten grondslag. Maar juist in deze jaren 1669 en 1670 kwamen de
impulsen tot separatistische neigingen onder het gereformeerde kerkvolk vooral van buitenaf.
De afscheiding en daaropvolgende oprichting door de waals-gereformeerde predikant
Jean de Labadie (1610-1674) van een zelfstandige huisgemeente te Amsterdam, waartoe alleen
bekeerde christenen werden toegelaten, was een schokkende en spraakmakende gebeurtenis,
die vele piëtisten in den lande tot de overtuiging bracht dat het de kerk als instituut
aan innerlijke kracht ontbrak om de noodzakelijke reformatie ter hand te nemen. De opbloei
van de gezelschappen, als 'privatisering' van het kerkelijk reformatiestreven, lag in het verlengde
van deze bewustwording. Het conventikelwezen verkreeg daarbij de functie van een
gemeenschap van ware gelovigen binnen een volkskerk die grotendeels uit schijn-christenen
zou bestaan. 23
19 Vgl. F.A. van Lieburg, 'De receptie van de Nadere Reformatie in Utrecht', De zeventiende eeuw 5 (1989) 120-128.
20 A. Ypey en I.J. Dermout, Geschiedenis der Nederlandsche Hervormde Kerk n (Breda 1824) 28.
21 Ypey en Dermout, Aanteekeningen bij het hiervoor aangehaalde werk, 13-15.
22 Voor de acta van de synode te Schoonhoven (1669): W. RC. Knuttel, Acta der particuliere synoden van Zuid-Holland,
deel 4 (RGP kleine serie, 11; 's-Gravenhage 1912) 484-487.
23 Zie over de invloed van De Labadie op het binnenkerkelijk separatisme: W. Goeters, Die Vorbereitung des Pietismus
in der reformierten Kirche der Niederlande bis zur labadistischen krisis 1670 (Leipzig-Utrecht 1911), i.h.b. 267-286.

EXTRACTEN,
Getrokken uyt den NATIONALEN SYNODE , aehouckn
tot DORDRECHT, in de Jasten IS18, en itfi#,
Raakstide
Den voet, ordre, en maniere van'de
C A T E C H 1 S A T I E N :
Mitsgaders
C O P I E N
Van de Extracten der naadcr reglementen uyt de
PROVINCIALE SYNODEN van ZU YD-
HOLLAND, op hetpoinélvan devoorfeyde
C A T E C H I S A T I E N:
Gelyl ook
Tegens de CONVENTICULEN federtdenvoorfeyden
Jaare gearrcftcert, tot denjaare 1681, incluys.
Vylppvrndocr orJn vindt» E: KERKENRAAD va»LEIDEN.
En nu wederom , nieuwlyks , door ordre cn refolutievm dc
EERW: CLASSIS van ZUYD HOLLAND ;Jumh 7ii.)
Tmenme,:. . , Otfiaaga,
jig sar r..i nffm mept.
: i
' ;
' ' ' • >"••• .— /Ti'.:-v;, T!.-okïca„oo,, %
Orduura StadsDaikker, woonende over deBcurs. 171L
Conventikel wezen in de classis Dordrecht
Afb. 2. Titelblad van een door de classis Dordrecht
heruitgegeven bundeling van de synodale
wetten op het conventikelwezen (1712). ARA, archief
classis Dordrecht, inv. nr. 125.
In deze periode had de kerk vooral te vrezen van steeds weer opduikende personen die
lokaal en regionaal actief waren in het verspreiden van ideeën die tegen de bestaande prediking,
kerkorde en liturgie gericht waren. Oefenaars in conventikels vormden hierbij natuurlijk
een belangrijke groep, maar tijdens de kerkelijke vergaderingen vielen naast die van De
Labadie steevast de namen van twee onruststokers die afkomstig waren uit de eigen gelederen:
Adrianus de Herder (1639-1699) en Jacobus Koelman (1631-1695). 24
Beiden waren afgezet
als gereformeerd predikant, respectievelijk in 1671 te Bleiswijk en in 1675 te Sluis, maar
bleven op eigen initiatief voorgaan in conventikels. Hun private verkondiging van Gods
Woord ging gemakkelijk gepaard met kritisering van de gereformeerde kerk vanuit een radicale
piëtistische overtuiging. Met name Koelman reisde stad en land af om prediking en
pastoraat te bedrijven in vrome gezelschappen, terwijl hij daarnaast als publicist zorgde
voor een enorme hoeveelheid lectuur over de gebreken van de gereformeerde kerk en over
de 'praktijk der godzaligheid' als middel tot herstel. 25
Over het eventuele optreden van de genoemde woordvoerders in de classis Dordrecht leveren
de acta in deze periode weinig gegevens. Tijdens de jaarvergadering van 1680 bleek
dat er omtrent De Labadie niets te melden viel, maar dat er wel interesse bestond in de middelen
waarmee de synode de 'onordentelijke vergaderingen van Coelman en De Herder'
bestreden zou willen zien. 26
De plaatselijke berichten blijven beperkt tot de stadsgemeente
24 Zie W.P.C. Knuttel, Adriaan de Herder', Rotterdams jaarboekje 2e reeks, 6 (1918) 1-13; A.F. Krull, Jacobus Koelman.
Eene kerkhistorische biografie (Sneek 1902) 257-266.
25 Zie W. van 't Spijker, 'Jacobus Koelman (1632-1695)', in: De Nadere Reformatie. Beschrijving van haar voornaamste
vertegenwoordigers ('s-Gravenhage 1986) 127-163, aldaar 139-143.
26 Acta 18-19 juni 1680.
7

Conventikelwezen in de classis Dordrecht
van Dordrecht, waar in 1678 sprake was van bezoekers van 'secrete conventietalen' 27
en in
1685 van kerkeraadsleden die het verzoek hadden gekregen om 'eenige particuliere exerci­
tiën' te houden. 28
Verder maken de visitatieverslagen van 1694 melding van conventikels in
Geertruidenberg, waartegen de kerkeraad beloofd had te zullen waken. 29
Een situatie waarbij er sprake was van een duidelijke kloof tussen de vraag vanuit de ge­
meente en het kerkelijke aanbod deed zich voor in Hendrik Ido Ambacht in 1698, waar des­
tijds Samuel Canin (ca. 1670-1720) predikant was. Hier werden conventikels belegd waarvan
de bezoekers 'weinigh of niet op 't Ambacht in de kerek quamen', terwijl een aantal gemeen­
teleden tevens oefeningen en wellicht ook de kerkdiensten bijwoonde in het aan de overkant
gelegen dorp Alblasserdam, de standplaats van dominee Franco van der Kluyt (ca. 1665-
1727). Laatstgenoemde werd door de classis verzocht om die conventikelgangers op te wek­
ken weer in de eigen woonplaats ter kerke te gaan. 30
Enige tijd later verschenen twee lidma­
ten van Hendrik Ido Ambacht (Cornelis Ariensz. Coens en Jan Jansz. van Weenen) ter clas-
sicale vergadering. Zij werden vermaand om geen hinder toe te brengen aan de openbare
ambtsuitoefening van hun wettige predikant, "t zij door 't wederleggen van zijne predika­
tiën, catechizatiën, gedagten of andersins sijn respect werde benomen'. 31
Zo mogen we vaststellen dat gedurende de 17e eeuw de verspreiding van kerkkritische
ideeën, zowel via de predikanten en geschriften van de Nadere Reformatie als via de monde­
linge kanalen van de conventikels, ook in de classis Dordrecht zijn voortgang heeft gehad.
Terecht werd door de gereformeerde autoriteiten geconstateerd dat in al die vergaderingen
van gemeenteleden 'dikwils de geest en maximen van Labadie, Koelman en diergelijke
doorstralen, blijkende in het qualijk spreken van de overheden, in het verachten van den
openbaren dienst en van die leeraars die, de vastgestelde kerkenorder volgende, sig niet
gaarn aan sekere gedistingueerde maximen overgeven, in het lebbig uytmaken van de on­
derhouding der sogenaamde feestdagen en het schelden der publique formulieren van onse
liturgie voor eeselsbanden'. 32
Het tweede decennium van de 18e eeuw
Het laatste citaat dateert van 1717, toen er inmiddels een nieuwe generatie van gereformeer­
de gemeenteleden en kerkelijke beleidvoerders was aangetreden. Kwam het conventikelwe­
zen in de Dordtse regio tot hiertoe slechts incidenteel en in vrij algemene zin ter sprake, ge­
durende het tweede decennium van de 18e eeuw vormde het in de classicale handelingen
een question brülante, waarbij vooral het gebied van de Alblasserwaard in opspraak was. Deze
belangstelling kan niet los worden gezien van een gelijktijdige opbloei van het gereformeerde
piëtisme in deze streek, waarvan we een fel-kritische beschrijving bezitten van de hand van
Balthazar Gravenbigt, schoolmeester-voorlezer te Nieuwpoort. Deze mengde zich in een
polemiek die ontstaan was rondom de persoon van de 'gemetamorphoseerde predikant' van
's-Gravendeel, Henricus Eyssonius (1683-1742), die in 1711 een boekje over zijn plotselinge
27 Acta 21 juni, 6-7 juli en 1 nov. 1678.
28 Acta 19-20 juni 1685.
29 Acta 22-23 juni 1694.
30 Acta 25 juni 1698.
31 Acta 2-3 sept. 1698.
32 Acta 22-25 juni 1717.
8

Conventikel wezen in de classis Dordrecht
bekering had geschreven. In venijnige bewoordingen ageerde Gravenbigt tegen de predikanten
van de 'ernstige' richting die op grote delen van de bevolking van de Alblasserwaard
indruk weten te maken met hun betogen over de noodzaak van wedergeboorte en alle 'fijmelagtige
dweeperijen' die met dat laatste gepaard schenen te moeten gaan. 33
Een predikant die Gravenbigt hier ongetwijfeld mede op het oog had was Gerard(us) van
Schuylenborgh (1681-1770), die sinds 1709 de gemeente van Molenaarsgraaf diende. 34
Over
de typisch piëtistische wijze waarop hij inhoud gaf aan het pastoraat kwam al in 1711 een
reeks klachten bij de classis binnen. De dominee hield niet alleen conventikels, maar maakte
verder op eigenzinnige wijze gebruik van het doops- en avondmaalsformulier, oordeelde al
te snel of iemand bekeerd was of niet - ook al betrof het een collega-predikant - en vond
dat alleen 'wedergeborenen' het Gebed des Heren in de mond mochten nemen. Dit laatste
standpunt werd gedeeld door zijn schoolmeester (over wie straks meer), die daarom weigerde
de jeugd het Onze Vader te leren. 35
Van Schuylenborgh, die een en ander ontkende of
rechtvaardigde, verantwoordde zich omtrent de conventikels door uit te leggen dat het uitsluitend
om 'stichtelijke bijeenkomsten' ging, waarin meestal hijzelf maar soms een lidmaat
'die hij beproefd gevonden had' het woord voerde. 36
Korte tijd later verklaarde Van Schuylenborgh voor de classis dat 'ja talrijcke bijeenkomsten
in sijne plaats waren gehouden met sijn kennisse, en dat daarin waaren voorgegaan
- so met bidden als andere oeffeningen in vragen over de H[eilige] Schriften - twee personen
van Amsterdam, alsook van de naastbuyrige plaatsen'. 37
Ondanks zijn protest kwam
Van Schuylenborgh onder classicaal toezicht van twee collega's te staan. Zijn excuus dat hij
de synodale resoluties in onwetendheid had overtreden hielp evenmin, aangezien nieuwe
klachten over zijn recente optreden binnenkwamen. 38
Uiteindelijk oordeelde een ingestelde
onderzoekscommissie dat aan de rechtzinnigheid van Van Schuylenborgh niet hoefde te
worden getwijfeld, al moesten zijn openbare uitlatingen over predikanten en overheden als
onvoorzichtig worden afgekeurd. Hij moest beloven dat hij zich in het vervolg ervoor zou
hoeden om 'ledematen van andere gemeentens te trekken of toe te laten tot het antwoorden
in sijne bijzondere oefeningen'. 39
In 1716 nam Van Schuylenborgh het beroep aan van de gemeente Tienhoven, stellig tot
verdriet van de conventikelvromen in Molenaarsgraaf. Doch niet getreurd, dacht ouderling
en schoolmeester Gijsbert van Es. Hij achtte zich thans geroepen om de vacante gemeente
te gaan dienen door 'op den dag des Heeren (beginnende en eyndigende met gesang en eygenhoofdige
gebeden) den dienst van een predikant waar te nemen, so met catechiseren als
het uytleggen en toepassen van verscheyden texten der H[eilige] Schrifture, sustinerende
dat het hedendaagsche ouderlingschap hem sowel tot het leeren als tot het helpen bestuuren
der gemeente soude qualificeren'. 40
Met dit zelfrespect klom hij op een zondag, na afloop
33 Zie L. F. Groenendijk, 'De preken van Wilhelmus a Brakel', Documentatieblad Nadere Reformatie 8 (1984) 114-124,
aldaar 123-124. In zijn studie over de invloed van het piëtisme in dit gebied rept Brienen (die de classicale acta
ongezien liet) met geen woord over deze opwekking, noch over het conventikelwezen; in: CA. Tukker en T
Brienen, Reformatie en Nadere Reformatie in Alblasserwaard en Vijfherenlanden (Kampen 1984) 21-56.
34 ZieF.A. van Lieburg, 'Gerardus van Schuylenborgh (1681-1770)', bundel over het gereformeerde piëtisme in
de 18e eeuw (te verschijnen Kampen 1991).
35 Acta 14-16 april 1711.
36 Acta 21-23 juni 1712.
37 Acta 6-7 sept. 1712.
38 Acta 1-3 nov. 1712; vgl. 20-22 juni en 5-7 sept. 1713.
39 Acta 7-9 nov. 1713.
40 Acta 22-25 juni 1717.
9

Conventikel wezen in de classis Dordrecht
van een dienst waarin de jonge proponent Wilhelmus a Brakel van der Kluyt (1694-1762)
zijn talenten had mogen tonen, op de kansel om de gemeente aan te kondigen dat hij voorne­
mens was die avond in het schoolgebouw een extra oefening te houden; normaliter deed hij
dat al op zaterdagavond. 41
Zou een incident als het laatstgenoemde op zichzelf hebben gestaan, dan hoefden de ker­
kelijke beleidvoerders er niet meer dan overeenkomstige aandacht aan te schenken. Maar
de praktijk gaf een ander beeld te zien. Deze wekte onder de predikanten begrijpelijke be­
zorgdheid over 'die extravagante jeukerigheyd die tegenwoordig heerst in vele menschen,
en bijsonder op sulke plaatsen die tot de classis van Zuyd-Holland behoren en in de nabuur­
schap desselvs, om de openbare bijeenkomsten en godsdienstoefeningen te veragten en na
te laten, en sigselven leeraars op te werpen die in bijsondere vergaderingen of oefeningen
sig onderwinden niet alleen de Heydelbergse Catechismus maar ook verscheyden stukken
van de H[eilige] Schriftuure te verklaren, of ook wel eenige losse redenen (so sij seggen tot
stichtinge en uyt liefde) te voeren over godsdienstige stoffen'. 42
Met deze en andere woorden motiveerde de Dordtse classis in 1716 het voorstel om een
gravamen of zogenaamd quaeritur in te dienen bij de Zuidhollandse synode, 43
waarin de
vraag gesteld werd of ouderlingen, diakenen of lidmaten 's zondags of doordeweeks, binnen
of buiten de kerk de vrijheid hebben om openbare catechisaties te houden over de Heidel-
bergse Catechismus of over teksten uit de bijbel, 'dewijl er sulcke gevonden werden die voor­
geven sulcks te mogen doen volgens resolutiën van de Syn[ode] Nationaal en particuliere
synoden'. 44
Die synodale reglementen waren enkele jaren daarvoor, naar aanleiding van de
problemen rond Van Schuylenborgh in 1712, onder redactie van initiatiefnemer Johannes
Vechovius (1657-1727) en zijn collega-predikant Ludovicus de la Coste (1674-1764), door de
classis Dordrecht opnieuw in druk uitgegeven, 45
en in tweevoud voor tien stuivers aan elke
predikant met kerkeraad verkocht. 45
Zodoende hadden de bestaande bepalingen omtrent
conventikels in de gemeenten ruimere verspreiding kunnen krijgen en kennelijk ook gekre­
gen, aangezien men er geen verbod in zou hebben gevonden van het houden van conventi­
kels door ouderlingen of diakenen.
Overigens lijkt dat laatste gegeven door de classis slechts als juridisch aanknopingspunt
te zijn gekozen om het groeiende, kerkelijk weerspannige conventikelwezen als zodanig ter
Zuidhollandse synode aan de orde te stellen. Deze vergaderde in 1717, maar op haar verzoek
voorzag de Dordtse classis het quaeritur nog van een uitvoerige 'ophelderinge en justificatie',
waarin de nodige voorbeelden en 'staaltjes' werden gegeven van het optreden van diverse
oefenaars in de regio. De opstellers hiervan verklaarden in principe geen vijanden te zijn
van conventikels; zij wensten integendeel 'dat al het volk des Heeren profeten waren, en dat
alle christenen in hunne gezelschappen malkanderen met godvrugtige samenspreken moch­
ten stichten'. Maar wanneer personen die geen opleiding voor het predikambt hebben geno­
ten en niet door de kerk erkend zijn, in eigen bijeenkomsten het woord voeren, en meestal
41 Acta 3-5 nov. 1716 en 6-8 april 1717. Volgens ds. Hoog te Molenaarsgraaf had een soortgelijk geval zich daar
al ten tijde van zijn voorganger Van Schuylenborg voorgedaan.
42 Acta 22-25 juni 1717.
43 Acta 3-5 nov. 1716.
44 Acta 23-24 juni 1716.
45 Voor de titelopgave zie afbeelding 2. Een exemplaar bevindt zich in het archief van de classis Dordrecht, inv.
nr. 125. De oorspronkelijke uitgave van 1683 wordt bewaard in het archief van de gereformeerde kerkeraad te
Leiden (GA), inv. nr. 30.
46 Acta 21-23 juni en 6-7 sept. 1712.
10

Conventikelwezen in de classis Dordrecht
in kerkkritische zin, dan kan er slechts onrust, tweedracht en scheuring ontstaan. Wellicht
kon het synodale gezag zulke heilloze gevolgen voorkomen, en met name opheldering geven
over het recht van ouderlingen en diakenen om oefeningen te houden. 47
De synode vond de kwestie gewichtig genoeg om haar in handen te geven van een speciale
commissie, en vervolgens 'ad referendum' te nemen oftewel de behandeling tot de volgende
synode uit te stellen. Intussen zou men zich geheel houden aan de bestaande resoluties inza­
ke de conventikels, terwijl de classis Dordrecht gevraagd werd om intussen aan alle andere
Zuidhollandse classes afschriften van haar acta te zenden, 'teneynde een beter gezigte van
alles mogten hebben'. 48
Later bleek dat de Dordtse predikanten weinig waardering hadden
voor deze omslachtige procedure, temeer daar een aanvankelijk besluit om de teksten rond
het quaeritur dan maar te laten drukken al gauw weer werd ingetrokken. 49
Nog voor de vol­
gende Zuidhollandse synode liet men op enigszins geïrriteerde toon weten de zaak verder
als afgedaan te willen beschouwen, 'zonder eenige verdere beweegingen te maaken'. Als mo­
tivatie gold dat de synode de conventikelresoluties immers had 'gerenoveerd' en dat de
Dordtse classisleden zelf hoofd voor hoofd hadden beloofd zich daaraan te houden. 50
Ongetwijfeld was de rust in de kerk en de afzonderlijke gemeenten een voorname reden
die de classis en derhalve ook de synode van verder optreden deed afzien. Overigens was
het gehele beleid van deze meerdere vergaderingen erop gericht om de controle op de con­
ventikels zoveel mogelijk aan de plaatselijke kerkeraden over te laten en slechts van bovenaf
in te grijpen wanneer zich daadwerkelijke problemen hadden voorgedaan. Vandaar dat de
synode bij het bovengenoemde quaeritur van de classis een gespecificeerde verantwoording
verlangde, maar ook de classis Dordrecht zelf ging in de loop der tijd uitdrukkelijk alleen
op vragen van predikanten inzake het conventikelwezen in wanneer er concrete voorbeelden
bij werden gegeven. 51
Dat het conventikelwezen intussen niet als een regionale, laat staan plaatselijke aangelegen­
heid kon worden afgedaan bleek de classis Dordrecht al spoedig na de bovengenoemde affaire
uit een brief van de classis Rhenen-Wijk. Daarin werd geklaagd dat de predikant van Nieuw-
Lekkerland, Petrus van der Velde (ca. 1660-17 2 3), 52
in de aangrenzende provincie Utrecht
door het houden van conventikels opschudding en verwarring in de gemeenten zou hebben
gegeven. 53
Van der Velde ontkende dit door te betogen dat het slechts ging om bezoeken die
hij aan vrienden te Scherpenzeel en Renswoude had gebracht; tijdens de gesprekken - die bij­
na vanzelfsprekend over geestelijke zaken gingen - waren verschillende buren toegestroomd
in de gedachte dat er een oefening gaande was. Intussen klaagde Van der Velde erover dat zijn
aanklagers - de predikanten van Renswoude en Renseveen - hem daar de predikdienst had­
den belet, en bovendien hem én dominee Van Schuylenborgh hadden uitgemaakt voor 'schel­
men en schurken'. 54
Er volgde een briefwisseling waarbij de classis Dordrecht het ondanks
alles voor Van der Velde opnam en uiteindelijk een modus vivendi werd bereikt. 55
47 Acta 22-25 juni 1717.
48 ARA, Oud-synodaal archief (2.19.64), inv. nr. 20.vi, acta synode Woerden 6-16 juli 1717.
49 Acta 2-4 november 1717 en 26-28 april 1718.
50 Acta 21-23 juni 1718.
51 Vgl. acta 22-23 juni 1753.
52 Zie over hem H. Florijn ed., Hollandse geloofshelden. Levensbeschrijvingen van tien bekende Nederlandse oudvaders door
henzelf of door hun tijdgenoten geschreven (Utrecht 1981) 247-275.
53 Zie over het optreden van Van der Velde in Veenendaal: C. Veltenaar, 'Een conventikel te Veenendaal in 1718',
Bijdragen en mededeelingen Gelre 23 (1920) 33-38.
54 Acta 6-7 sept. 1718.
55 Acta 18-20 april, 20-21 juni, 5-6 sept. 1719; 9-11 april, 25-28 juni en 3-5 sept. 1720.
11

Conventikelwezen in de classis Dordrecht
De periode omstreeks 1750
Aft). 3. Prent van 'de fijne'. Uit: B. Wolff en A.
Deken, Economische liedjes ('s-Gravenhage 1972),
tegenover p. 212. Foto Koninklijke Bibliotheek
's-Gravenhage.
In het vervolg van de classicale acta trekt vooral het midden van de 18e eeuw de aandacht.
Een naam die dan telkens terugkeert is die van oefenaar Jacob Groenewegen (1707-1780).
Van beroep dijkwerker, woonde hij jarenlang in Werkendam, waar zijn broer Johannes
(1709-1764) predikant was. Zij waren remonstrants opgevoed, maar als jongeman overgegaan
tot de gereformeerde kerk. Vooral Jacob ontpopte zich als een actieve aanhanger van
het piëtisme. Zowel in de jaren 1739-1740 als in 1753 raakte hij in conflict met de kerkelijke
autoriteiten vanwege het uitgeven van theologische werkjes zonder de vereiste classicale approbatie.
Daarnaast bezorgde de recalcitrante figuur veel overlast door het houden van oefeningen
op tal van plaatsen in de regio.
Dit laatste optreden was voor de classis Dordrecht vooral van betekenis tijdens de bekende
opwekkingsbeweging - bekend als de 'Nijkerkse beroeringen' - die medio 18e eeuw bepaalde
delen van ons land, waaronder de Zuidhollandse eilanden in de ban hield. 56
De talrijke
bekeringen die zich toen voordeden, onder begeleiding van allerlei lichamelijke uitingen zoals
hevige gemoedsaandoeningen, stuipen en luid Jezus-geroep, zag Groenewegen als een
wonderlijke blijk van het werk van de Heilige Geest, terwijl anderen de verschijnselen verwezen
naar het terrein van wat wij de godsdienstpsychiatrie zouden noemen, en vooral het
56 Zie J. Noordzij, Beroeringen in Nederland (te verschijnen Kampen 1991).
12

Conventikelwezen in de classis Dordrecht
conventikelwezen als bron van de kerkelijke onrust aanmerkten. Wellicht mede vanuit een
zeker beroepsbewustzijn waardeerde oefenaar Groenewegen de opwekking als een vrucht
van de plaatselijke gezelschappen der vromen. Mede door zijn propaganda-activiteiten manifesteerde
de beroering zich aanvankelijk vooral in zijn woonplaats Werkendam, maar
waaide zij omstreeks 1751 over naar verschillende plaatsen in de Alblasserwaard. Een voorstander
van de opwekking was ook dominee Bernardus Elikink (1701-1767) te Papendrecht,
die vooral uit Dordrecht veel volk trok en de wonderlijke gebeurtenissen in zijn dorp in een
dagboek heeft vastgelegd. 57
Omgekeerd ontstond er in de stad Dordrecht opschudding toen in het voorjaar van 1752
de convulsieverschijnselen werden gesignaleerd onder Papendrechtse bezoekers van de wekelijkse
oefening van Dingeman Ouboter, die als catechiseermeester, ziekentrooster en voorzanger
in dienst van de overheid was. Het gerecht verbood hem voorlopig het houden van
conventikels, en adviseerde de burgemeesters een effectief reglement op te stellen waaraan
alle oefenaars in de stad zich zouden moeten onderwerpen. De burgemeesters hebben dat
reglement gemaakt, in druk uitgegeven en van de kansels laten aflezen. Verder richtten zij
om kerkelijke onrust te voorkomen het verzoek aan de in november 1752 vergaderende classis
Dordrecht om in de daaraan voorafgaande bidstond geen predikant te laten voorgaan
die een voorstander van de beroeringen was, waarbij speciaal de broeders van de Papendrechtse
ring werden genoemd. 58
De classis Dordrecht zelf stemde met dit verzoek in, en daartoe bleef althans zijn directe
bemoeienis met de gehele beroeringskwestie beperkt. Het voorstel van één der predikantleden
om het reglement van de Dordtse magistraat over te nemen werd verworpen, omdat de
classis juist een besluit had genomen teneinde de bekendheid met de kerkelijke conventikelvoorschriften
in de gemeenten te bevorderen. 59
Aanleiding daartoe was de klacht van oefenaar
Louis van Es te Numansdorp over het weinig verheffende optreden van zijn predikant,
Patroculus Luyken (?-1766), en de kerkeraad. Van Es begon in 1744 met elke zondagavond
in de school een openbare bijeenkomst te houden, waar in vraag-en-antwoordvorm de in
de kerk behandelde catechismusafdeling werd besproken. Dit gebeurde met goedkeuring
van zijn predikant, die soms zelf aanwezig was en een gebed en zegen uitsprak, ja soms de
oefening vanaf de kansel aankondigde. Nadat de oefening gedurende de oogsttijd van 1747
voor zes weken was gestaakt zette de predikant plotseling zijn voet dwars door het tijdstip
van de zondagmiddagdienst van vier op zes uur te stellen om zo de oefening te verhinderen.
Dat lukte ook, totdat Van Es rond Kerstmis 1750 op het aanhoudend verzoek van vele gemeenteleden
besloot om voortaan 's woensdagsavonds zijn oefening te hervatten. De predikant
las vervolgens van de kansel een reglement af, maar weigerde het verzoek van Van Es
na afloop van de dienst om een afschrift hiervan: hij mocht het 'naesoecken in de synodale
wetten'. Op het antwoord dat dominee wel wist dat hij die niet machtig was schreef deze met
potlood op een briefje: 'Leyd. 1629 art. 39 en 54 pt. 37 a. 9'. Van Es: 'mijnheer, dat verstae
ik niet'. De dominee: 'gaet daer maer mede bij u predikanten, die sullen het u wel uytleggen'.
Omdat Van Es zijn wil om de oefeningen te hervatten doorzette werd hij tenslotte gecensureerd,
waarna hij zich op de classis beriep. 60
Dit leidde in 1751 tot rehabilitatie van Van Es,
57 C.J.J. Clements, De Alblasserwaard in de ban van een religieuze beweging (scriptie RU Utrecht 1987); J. Bezemer, 'Het
wonder van de emotionele bekeringen te Papendrecht in 1752', De Hoeksteen 7 (1978) 70-79.
58 Acta 7-8 nov. 1752.
59 Acta 20-21 juni en 5-6 sept. 1752.
60 Acta 7-8 sept. 1751.
13

Conventikel wezen in de classis Dordrecht
maar de classis besloot tegelijk om alle kerkeraden een resolutie in het notulenboek te laten
inschrijven die de Zuidhollandse synode in 1747 - eveneens naar aanleiding van een plaatselijk
conflict - had genomen om de oefenaars onder controle te krijgen. 61
Deze vroegere resolutie hield in dat de oefeningen moesten plaatsvinden over de Heidelbergse
Catechismus, in de vorm van vragen en antwoorden ('selfs ook in die stucken die de
practijcq der godsaligheyd betreffen'), niet gelijktijdig met de kerkdienst en catechisaties van
de predikant, terwijl er voor de laatste en één van zijn ouderlingen altijd twee stoelen vrij
moesten staan. Verder moest de oefenaar jaarlijks de bezoekers van zijn catechisatie laten
registreren, hen eerbied voor de ambtsdragers inboezemen en zich onthouden van alle activiteiten
die de openbare predikdienst toebehoorden. 62
Sommige kerkeraden moesten overigens
aan de opdracht tot inschrijving ervan in de acta bij herhaling herinnerd worden, 63
om
over de naleving van de bepalingen in de plaatselijke gemeenten te zwijgen. En in 1753 werden
drie predikanten erover berispt dat zij in hun dorp oefeningen toelieten die de toets van
de classicale resolutie niet konden doorstaan. 64
Na de handelingen omtrent deze reglementering van de conventikels lezen we over ons
onderwerp nog slechts enkele losse berichten van kerkvisitatores over plaatselijke gezelschappen
of oefenaars, 65
alsmede een verwijzing naar het optreden van Jacob Groenewegen
in Willemstad (dus buiten de classis). 66
Naar het schijnt heeft de kerkelijke wetgeving op het
conventikelwezen omstreeks het midden van de 18e eeuw ook in andere gebieden een zeker
eindpunt bereikt; 67
wel vinden we in 1793 nog een formele verwijzing naar een in Friesland
uitgevaardigd politiek reglement op de 'oefeninghouders'. 68
Wat Zuid-Holland betreft toonde
de synode zich in 1753 zelfs onwillig om - op voorstel van de Gelderse synode, die zich
toen vooral zorgen maakte over de zich verbreidende opwekkingsbeweging — nog een reglement
op de oefeningen vast te stellen. 69
Gedurende de laatste decennia van de 18e eeuw lijkt
dus het juridische contact tussen de kerk en het conventikelwezen verbroken te zijn, al bleven
de gezelschappen zelf ongetwijfeld op ruime schaal bestaan. In hoeverre het conventikelwezen
invloed heeft ondergaan van de ingrijpende verschuivingen die zich door de verbreiding
van Verlichtingsideeën vanaf 1750 voordeden in de 'sociabiliteit' van het Nederlandse publiek,
blijft intussen een open vraag. 70
61 Acta 2-3 nov. 1751.
62 ARA, Oud-Synodaal Archief Ned. Herv. Kerk (2.19.64), inv. nr. 20.x, acta synode Gorinchem 4-14 juli 1747
63 Acta 11-12 april, 20-21 juni 1752; 1-2 mei en 19-20 juni 1753.
64 Acta 4-5 sept., 30-31 okt. 1753 en 23-24 april 1754. Het betrof de predikanten Haak, Thoepoel en Schrijver,
resp. te Bleskensgraaf, Wijngaarden en Molenaarsgraaf.
65 Acta 19-20 juni 1759 (Bleskensgraaf, oefenaar Gijsbert van Vliet uit Giessendam), 19-20 juni 1770 ('s-Gravenmoer,
oefenaar Jan Hanzel) en 25-26 juni 1776 (Zuid-Beijerland).
66 Acta 23-24 juni 1767. Het betrof een oefening over een vrije tekst, 'dus meer hebbende de gedaante van een
predicatie dan van een catechisatie of huysoeffening'. Het geval werd doorgegeven aan de classis Gorinchemacta
12-13 april 1768.
67 Zie J. Lindeboom, 'Classicale wetboeken. Een bijdrage tot de kennis van het kerkelijk leven in de achttiende
eeuw', Nederlands archief voor kerkgeschiedenis 41 (1955/56) 65-95, aldaar 84-85.
68 Acta van 25-26 juni 1793; zie voor dit reglement Nederlandse jaarboeken 1792, 512-515.
69 J. N. Bakhuizen van den Brink, 'Mr. Hendrik van Hees, commissaris-politiek ter Zuidhollandse synode 1726-
1753', Nederlands archief voor kerkgeschiedenis 36 (1948-1949) 149-192, aldaar 175-176.
70 Zie in het algemeen W.W. Mijnhardt, Tot heil van 'l Menschdom. Culturele genootschappen in Nederland, 1750-1815
(Amsterdam 1988); en over de belangstelling vanuit de Nederlandse Verlichting voor 'de gemeenzaame bijeenkomsten
der christenen': Op de bres. 200jaar Haagsch Genootschap tot verdediging van de christelijke godsdienst (1785-
1985) ('s-Gravenhage 1985) 41-45.
14

Conventikels en oefenaars
Conventikel wezen in de classis Dordrecht
Tot zover het overzicht van de chronologische ontwikkeling van het conventikelwezen, zoals
die blijkt uit de acta van de classis Dordrecht. We willen nu dieper ingaan op het concrete
functioneren van de gereformeerde gezelschappen in het dagelijks leven. De behandeling
daarvan zal in reikwijdte beperkt moeten blijven tot de periode tussen 1710 en 1750, toen
het conventikelwezen in deze regio het meest actueel was en dus de meeste sporen in de bronnen
achterliet. Ook krijgen we als gevolg daarvan vooral de kerkelijke en problematische aspecten
van de conventikels te zien. De meer 'gewone' gezelschappen, ontstaan uit spontane
vormen van sociaal verkeer waarbij zonder leiding of vaste orde, maar toch met de onderlinge
stichting als doel over kerk en geloof werd gesproken, blijven bijvoorbeeld grotendeels
buiten het blikveld van de historicus. Toch is het mogelijk om door combinatie van de losse,
indirecte gegevens een globale schets te geven van de praktijk van de conventikels en het optreden
van de oefenaars.
Beginnen we met het tijdstip waarop gezelschappen werden gehouden, dan schijnt in de
regel de zondag(avond) daarvoor in aanmerking gekomen te zijn. 71
De aansluiting op de
kerkdienst had zowel een praktische als inhoudelijke kant. Op de rustdag kon het gemakkelijkst
tijd voor ontmoeting van buren en vrienden worden ingeruimd, terwijl de ter plaatse
beluisterde preek een gemeenschappelijke gespreksbasis leverde. Zoals we al hebben gezien
bestond wel het gevaar dat de oefening kon gaan fungeren als een kritische herhaling en aanvulling,
of zelfs als een vervanging van de openbare eredienst. Hoewel de acta geen voorbeelden
geven van gelijktijdig met de kerkdienst gehouden oefeningen, is de situatie die zich
voordeed in Ottoland veelzeggend. Daar hield Dirk den Toom rond 1717 conventikels 'op
vaste dagen en uren', waarvan de talrijke bezoekers 'onder pretext van in die oeffening de
repetitie van de publyke predicatie te hooren uit de kerk blijven'. De dominee van dit dorp,
Abraham van Vechoven (1646-1723), klaagde verder dat zijn concurrent 'met langdurige gebeden
begint en eyndigt, ja ook de vergadering met een soort van zegen laat gaan, de collecte
van aalmoesen niet vergeten zijnde'. 72
De behoefte aan extra oftewel privé-godsdienstoefeningen zal zich bij de meeste conventikelvromen
niet tot de zondag hebben beperkt. In het algemeen hielden vraag en aanbod elkaar
op regionaal niveau voldoende in evenwicht: de liefhebbers wisten waar en door wie
op doordeweekse uren, zo niet in de eigen dan wel in een naburige plaats, een oefening werd
gehouden en hadden wellicht zelfs keuzemogelijkheden. Het kwam zelfs voor dat gelijktijdig
met het ene conventikel ergens anders een 'contra-oefeninge' plaats vond, hetgeen duidt op
concurrentie- of spanningsverhoudingen. 73
Vragen van kwantitatieve aard zijn overigens
ook bij benadering nauwelijks te beantwoorden: hoeveel mensen bezochten de conventikels
en hoe vaak (mede in relatie tot de frequentie van de openbare kerkdiensten), en hoeveel
bezoekers trokken de afzonderlijke conventikels? Voor het laatste is de ruimte waar men samenkomt
medebepalend. In de regel zal dat een huiskamer zijn geweest, en wel van deze
of gene gastvrije geloofsgenoot, hoewel de omstandigheden een enkele keer een beroep op
een niet-gereformeerde nodig maakte. Toen de vromen die onder Hofwegen in Bleskensgraaf
plachten samen te komen er lucht van kregen dat de kerkeraad achter hen aan zat,
namen zij de wijk naar een woning waar geen van de bewoners lidmaat was, om zo eventuele
71 Vgl. acta 7-9 nov. 1713 (Ottoland), 19-20 juni 1736 (Dordrecht), 25-26 juni 1776 (Zuid-Beijerland).
72 Acta 3-5 nov. 1716.
73 Acta 22-25 juni 1717.
15

Conventikelwezen in de classis Dordrecht
ambtelijke bemoeienis te voorkomen. 74
In elk geval was de bezoekerscapaciteit van een huis­
kamer beperkt, hoewel te Ottoland op zondagavond toch zo'n veertig a vijftig mensen bij
elkaar zaten. 75
Bij de indrukwekkende aantallen die in het quaeritur van 1717 worden genoemd zullen we
behalve aan overdrijving aan andere locaties moeten denken, zoals zolders, schoolgebouwen
en boerenschuren. Neem oefenaar Ary van der Waal te Bleskensgraaf, 'die sodanige talrijke
oefeningen houd in 't particulier dat daartoe so uyt die plaats selve als uyt de omleggende
streeken dikmaals toevloejen honderden menschen, invoegen dat die oefeningen doorgaans
pralen met groter getal volks dan tot den openbaren godsdienst aldaar placht t'samen te ko­
men'. 76
De predikanten keken met lede ogen toe, maar dominee Johannes Soermans (1670-
1754) te Giessen-Oudkerk signaleerde ook een positief effect op de kerkelijk betrokkenheid
van zijn vanouds weerspannige gemeenteleden. Het optreden van diverse oefenaars in zijn
dorp, die volgens hem gemiddeld honderd tot honderdvijftig luisteraars trokken, wilde hij
geenszins beletten, 'omdat hierdoor wel meer als de helfte der toehoorders dan in de voor­
gaande tijdt van sijn eferwaarde] dienst in de kerke kreeg'. 77
Jammer genoeg blijven die bezoekers de meest onbekende betrokkenen bij het gehele con-
ventikelgebeuren. Hun sociaal-culturele kenmerken zijn uiterst moeilijk te bepalen. De
klaarblijkelijke godsdienstige interesse lijkt primair, maar werden de gezelschappen ook niet
bezocht door personen voor wie andere motieven dan lering en stichting de hoofdrol speel­
den, zoals sociaal contact, groepsidentificatie binnen de lokaal-religieuze gemeenschap, of
de kans om een gelijkgezinde levenspartner te vinden? Over de gemiddelde leeftijd van de
conventikelgangers en over de eventuele aanwezigheid van kinderen zijn geen gegevens be­
schikbaar. Ook het opleidingsniveau is een moeilijke indicator. Al zullen intellectueel ge-
vormden zich niet veel in de onderhavige circuits hebben opgehouden, godsdienstig onder­
wijs kregen de 18e-eeuwers na de lagere school vooral via de - sociaal indifferente - kerkelij­
ke catechese, zodat het conventikelwezen zich op dit punt geen specifieke aantrekkings­
kracht laat toeschrijven. En hoewel de alfabetisatie in de Republiek op een betrekkelijk hoog
peil stond, moet ook de mogelijkheid niet worden uitgesloten dat sommigen mede naar con­
ventikels gingen omdat daar godsdienstige lectuur mondeling werd voorgedragen.
Een interessant aspect van de sociale samenstelling is de sexeverdeling. Men heeft wel ge­
opperd dat door de beroepsstructuur van de polderbevolking veel vrouwen langdurig alleen
waren en daardoor een gemakkelijke prooi vormden voor rondtrekkende oefenaars. 78
Cultu­
reel bezien bood wellicht het religieuze en het private karakter van het conventikelwezen
aantrekkelijke ontplooiingsmogelijkheden voor vrouwen, welke zij binnen protestants-
kerkelijke kaders (het huwelijk met een predikant enigszins uitgezonderd) of daarbuiten (bij
gebrek aan uitzonderlijke intellectuele of artistieke talenten) niet hadden. Maar mochten
zij in de conventikels wel op de voorgrond treden? In 1741 rapporteerden de classicale visita-
tores dat in Nieuw-Beijerland zowel door een man als door een vrouw oefeningen werden
gehouden, wat voor situatie we daarbij ook moeten voorstellen. De plaatselijke predikant,
Hermannus Lingius, bleek daarmee geen enkele moeite te hebben, 'en sogt door een breed
74 Acta 3-5 nov. 1716.
75 Acta 22-25 juni 1717.
76 Acta 22-25 juni 1717.
77 Acta 2-4 nov. 1717.
78 J. Verrips, En boven de polder de hemel. Een antropologische studie van een Nederlands dorp 1850-1971 (2de druk; Groningen
1981) 252.
16

Conventikelwezen in de classis Dordrecht
Afb. 4. Prent van het dorp Nieuw-Beijerland, door Jacob van Gent (1794).
geschrift de geoorloftheid van predikwijsige oeffeninghouden zelfs door een vrouw te bewijsen'.
Onder druk van de classis onderwierp Lingius (die in 1756 nota bene wegens overspel
zou worden afgezet) zich echter aan de oude, blijkbaar al eerder noodzakelijk geachte synodale
uitspraak dat vrouwen ook in conventikels geen zelfstandige sprekersrol toekomt. 79
En
behalve de leer en zede schreef ongetwijfeld ook de heersende praktijk voor dat de oefenaar
een man was, hoezeer de (gast)vrouw in de gezelschappen waarschijnlijk een vertrouwde
figuur was en aan haar woord evenveel gewicht werd toegekend. 80
Wat waren het eigenlijk voor mannen, die het leiderschap binnen het conventikelwezen
vertegenwoordigden? Op de sociale ladder stonden ze niet hoog; de schaarse gegevens die
de classicale acta over individuele oefenaars bevatten laten ons denken aan de groepen waartoe
de schoolmeester, de kleermaker en de schoenlapper behoorden. 81
Opvallend is overigens
dat sommigen onder hen zo weinig door huiselijke en maatschappelijke besognes gehinderd
werden dat zij naar meer dan één andere plaats reisden om er oefeningen te houden: in Molenaarsgraaf
traden zelfs twee personen uit Amsterdam op. 82
Een zekere mobiliteit schijnt hen
in het algemeen niet vreemd te zijn geweest, en wellicht is er sprake geweest van een aparte
groep van rondreizende lekepredikers naast de meer hokvaste, aan het plaatselijke kerkelijke
leven gebonden oefenaars. Die mobiele groep schijnt in het tweede kwart van de 18e eeuw
duidelijk te zijn gegroeid: 'Allerlei lediggangers - landloopers mogt men hen noemen, want
zij zwierven van stad tot stad, van dorp tot dorp - drongen zich in de gemeenten in om voor
eene zamengeschoolde schaar met de hoogste achtbaarheid, in ruime vertrekken, in pakhuizen,
boerenschuren enz., het hooge woord te voeren over God en godsdienst'. 83
79 Acta 20-21 juni 1741.
80 Vgl. over de dominante rol van vrouwen in de conventikels der 'fijnen': J. van den Berg, 'Godsdienstig leven
binnen het protestantisme in de 18de eeuw', in: Algemene geschiedenis der Nederlanden ix (Haarlem 1980) 331-344,
aldaar 341.
81 Vgl. acta 3-5 nov. 1716 (een 'snijder' van onbekende herkomst) en 22-25 juni 1717 (een schoolmeester resp.
schoenlapper te Fijnaart).
82 Acta 6-7 sept. 1712.
83 Ypey en Dermout, Geschiedenis der Nederlandsche Hervormde Kerk in, 332-333.
17

Conventikelwezen in de classis Dordrecht
Hun status dankten de oefenaars zeker niet aan enige academische of beroepsgerichte
scholing, als wel aan hun persoonlijkheid, initiatief en godsdienstig charisma. Eenmaal in
eigen kring erkend als kinderen Gods, claimden zij als vrijmoedige en welbespraakte theologische
autodidacten (met vaak grote bijbelkennis) een persoonlijke roeping om in openbare
bijeenkomsten het volk te leren en te stichten. Voor een wettige loopbaan als predikant was
de professionele toegangsdrempel voor de oefenaars zeker in de 18e eeuw te hoog. 84
Maar
meestal zagen zij hun roeping los van het kerkelijk predikambt, dat in hun ogen in diep verval
was geraakt. De officiële, academisch gevormde predikanten waren maar 'letterknegten,
dog die andere ongestudeerde leeraars van God verlichte menschen'. 85
De jonge Gerrit Couwenhoven
beweerde over zijn oefenaarschap 'dat sijn Opperkoning, de Koning der koningen,
door Sijnen Geest hem dit hadde belast', en kende uit zijn omgeving slechts 'ijverloose,
onstigtelijke, onwedergeboorne' predikanten. De classis beoordeelde hem uiteindelijk als
een man met een 'zeer grooten ijver voor de godsaligheyt, maar sonder bescheydenheyt, ja
vermengt met mijmering en selfs soo 't scheen niet sonder ontroering van de harsenen'. 86
De anti-clericale opstelling van de oefenaars nam niet weg dat hun functioneren in het
algemeen sterk afhankelijk was van de houding van de predikant of de kerkeraad in de plaats
waar zij optraden. Een opmerkelijk gegeven is in dit verband dat sommige oefenaars het
ambt van ouderling of diaken bekleedden. We zagen al dat dominee Van Schuylenborgh te
Molenaarsgraaf zijn schoolmeester en ouderling persoonlijk tot het houden van oefeningen
kwalificeerde en stimuleerde, terwijl de man zelf daartoe ook uit hoofde van zijn ambt gerechtigd
meende te zijn. Oefenaar Ary van der Waal te Bleskensgraaf was diaken, en merkwaardigerwijs
vinden we de eerdergenoemde Dirk den Toom, wiens optreden te Ottoland
rond 1711 veel spanningen had veroorzaakt, in 1722 als diaken en in 1727 als ouderling vermeld.
87
Wellicht is Den Toom dezelfde als het Ottolandse kerkeraadslid dat in 1722 na consultatie
van de classis toestemming kreeg om een oefening over de Heidelbergse Catechismus
te houden. 88
Kennelijk was de toen fungerende predikant Henricus Hancock (P-1750)
hem gunstiger gezind dan zijn voorganger, de al eerder genoemde Abraham van Vechoven.
Deze had in 1713 een verzoek van enkele lidmaten om 's zondagsavonds een 'bijzondere oefening'
te houden doorgespeeld naar de classis, die toen adviseerde voorzichtig negatief te reageren
of in het uiterste geval een kerkeraadsreglement op te stellen. 89
Den Toom blijkt enkele
jaren later dit conventikelreglement (met bepalingen omtrent het tijdstip, de duur, de stof,
het aantal bezoekers en dergelijke) te hebben ondertekend, maar in de praktijk terzijde te
hebben gelegd. 90
Een mooi verslag van een conventikel, gezien vanuit een kerkelijk standpunt, vinden we
in de classicale acta van 1729 naar aanleiding van een klacht over oefenaar Laurens Kool
te Nieuw-Beijerland. Zijn predikant, Hendrik van Schaeck (1698-1781), had hem met enkele
84 Vgl. W.Th. M. Frijhoff, La sociéle néerlandaise et sesgradués, 1575-1814 (Amsterdam-Maarssen 1981) 276-277. Zie
ook noot 13.
85 Acta 22-25 juni 1717. Zie voor de theologische achtergrond: J. van den Berg, "Letterkennis' en 'geestelijke kennis'.
Een theologenstrijd in de achttiende eeuw over de verstaanbaarheid van de Schrift', Nederlands archief voor
kerkgeschiedenis 60 (1980) 236-263.
86 Acta 14-16 april 1711. Couwenhoven beloofde in de zomer van dat jaar geen conventikels te houden (acta 23-25
juni 1711). Jaren later wordt gesproken over de opschudding in de Lagewaard door het optreden van Couwenhoven,
'wiens schandelijk bedrog en grove ondeugt naderhand gebleken is'; acta 22-25 juni 1717.
87 ARA, DTB Ottoland 1629-1732 met lidmaten 1676-1730, Collectie afschriften 39:m, 53.
88 Acta 23-25 juni 1722.
89 Acta 7-9 nov. 1713 en 10-12 april 1714.
90 Acta 7-8 sept. 1717.
18

Conventikelwezen in de classis Dordrecht
ouderlingen al diverse malen over zijn oefeningen aangesproken en bij hem thuis de synoda­
le wetten voorgelezen, terwijl ook de officier van de Beijerlanden hem zou hebben gewaar­
schuwd. Hoewel Kool protesteerde tegen dergelijke vervolging - hij wilde desnoods wel als
een martelaar 'voor de goede saak sterven' - liet hij zijn oefeningen enige tijd na, tot hij op
een dag de dominee uitnodigde om die avond zelf eens te zien en te horen. Aldus geschiedde,
en die avond zat er bij Kool thuis een aantal mensen in gezelschap van dominee Van
Schaeck. 91
L. Kool beginnende, seyde dat se tesamengekomen waren om een woord tot stigtinge te
spreeken, en dat men vooraf een psalm soude singen, gelijk een vers uyt de 119[de] psalm
gesonge wierd. Deselve geëyndigt zijnde vroeg L. Kool den predicant of hij het gebed
geliefde te doen, waarop de predicant antwoorde: gij hebt mij versogt om te komen hoo-
ren, dat sal ik doen. Waarop L. Kool een gebed deed, dogh sonder het Onse Vader te
bidden sloot. Hetselve pas geëyndigt zijnde, vroegh ymant die voorlede jaar ouderling
van de kerk was geweest aan L. Kool dat hij soude gelieven op te geven een merkteken van
het saligmakende geloof . Waarop hij antwoorde dat onder anderen de liefde was, en sprak
vervolgens eenige tijd van de liefde uyt de brieve van Johannes, totdat hij quam op de
woorden uyt 1 Corinthe 6 vers 22. 92
Waarop L. Kool aan een andere persoon vroegh wat
Jesus Christus Heere en lief te hebben was te seggen. En wanneer de gevraagde daar kor-
telijk op geantwoord hadde, soo sprak L. Kool een geruyme tijd over de liefde, en vroeg
doen wederom den laatste gevraagde of ymand uyt dit gesegde konde opmaken of ymand
't geloof of liefde had, welke van ja antwoorde. Waarop L. Kool wederom eenige reden
sprak, en vroeg daarna die persoon welke hem na een teken van het saligmakende geloof
gevraagd hadde of ymant wel het geloof hebben konde sónder daarvan versekert te zijn.
En antwoorde van jaa, met bijvoeginge: Job wasser van versekert. Waarop L. Kool toon­
de dat ymand het geloof wel hebben konde, sonder de versekering derselve te besitten.
En eyndigde dese redeneringe of deducta, daar eenige weynige vraagen tusschen gestelt
waren, met een vermaninge en wensch van 't goede. En sluytede dese oeffeninge, die
meer als een uyr geduyrde, met een gebed, dog sonder het Onse Vader te bidden, en met
een vers te singen.
Dit verslag in de acta van een door een predikant bij gewoonde oefening laat in eerste instan­
tie zien welke formele grenzen er in de ogen van de kerkelijke autoriteiten werden overschre­
den. Op de vraag van Kool aan de dominee hoe zijn oordeel luidde, antwoordde deze 'dat
hij verwondert was dat hij hem die vraag deede, alsoo hij wist datter de wette tegen waren,
en dat de predicant geen wetgever was maar dat de predicant verpligt was de gemaakte wet­
ten te gehoorsamen'. Voor ons is het verslag echter vooral leerzaam vanwege de aandacht
die het schenkt aan de stof waarover tijdens de oefening werd gehandeld.
In het algemeen zullen ten aanzien hiervan verschillende typen conventikels hebben be­
staan. Vermoedelijk stond in de meeste oefeningen, conform de kerkelijke voorschriften, de
behandeling van een zondagsafdeling uit de Heidelbergsche Catechismus centraal. Andere
oefenaars durfden het aan om het woord te voeren over gekozen bijbelteksten of vrije the­
ma's, 'als de wedergeboorte, de bedriegelijkheyd van 's menschen herte, het oordelen over
91 Acta 26-27 april 1729.
92 Dit vers bestaat niet; gezien de thematiek is waarschijnlijk een vers uit hoofdstuk 13 bedoeld.
19

Conventikel wezen in de classis Dordrecht
de zielenstaat van een ander etcetera'. 93
Hier doemde het gevaar van heterodoxie op, hetgeen
nog meer het geval was bij een derde categorie conventikels: die waar het vrije onderlinge
gesprek beoefend werd. Vanuit een gezelschap te Strijen werd ooit onder meer de stelling
verspreid 'dat niet de siel maar het lychaam sondigde', maar na kerkelijke vermaning ook
weer herroepen. 94
Men krijgt trouwens de indruk dat het dogmatische of confessionele bewustzijn
van de conventikelbezoekers lager was dan de predikanten vermoedden. In Geertruidenberg
was het voorgekomen dat 'een seker quesel' vooral 's winters op vaste tijden
'conventiculen en oeffeningen' hield, 'waerdoor selfs eenige van de gereformeerde tot de afgoderije
des pausdoms sijn verleyt geworden'. 95
De oefening zoals die ons van Laurens Kool in Nieuw-Beijerland werd beschreven lijkt
echter in zoverre representatief, dat daar expliciet werd ingegaan op een thema dat waarschijnlijk
vele bezoekers naar het conventikel gedreven heeft. Kool stelde aan sommige aanwezigen
een vraag omtrent de kenmerken van het ware geloof, om op de gegeven antwoorden
zijn betoog te bouwen. Aan het eind ging hij in op het probleem of men het ware geloof
bezitten kon zonder daarvan verzekerd te zijn, een vraagstuk dat in piëtistische kringen met
name in de jaren omstreeks 1740 op ruime schaal discussies en spanningen veroorzaakte. 96
Juist het conventikelwezen bood gelegenheid om samen de vragen rond de persoonlijke geloofsbeleving
te bespreken, zeker wanneer in de openbare prediking meer werd ingegaan
op de objectieve kanten van het geloof dan op de 'bevindelijke' toepassing ervan op de individuele
ziel. De oefenaar had een eenvoudig en gemoedelijk taalgebruik en wist intuïtief vaak
beter dan de geleerde en statusbewuste predikant tot het hart van het gemeentelid te spreken.
Daarnaast vormde het conventikel de plaats waar men op intieme wijze de persoonlijke
geloofservaringen kon uitwisselen: iemand vertelde zijn 'bekeringsweg', waarbij de toehoorders
hetzij bemoedigd en bevestigd, hetzij op gebreken en lacunes konden worden gewezen
in het eigen geloofsleven. 97
Besluit
De acta van de classis Dordrecht bleken geschikt voor een eerste kennismaking met het gereformeerde
conventikelwezen in de 17e en 18e eeuw. Maar het gaat uiteraard slechts om een
begin van het onderzoek naar dit nog weinig bekende stuk kerkgeschiedenis. Enkele grondlijnen
zijn via allerlei praktijkvoorbeelden wel zichtbaar geworden, zoals het experimenteren
van gemeenteleden met alternatieve en private vormen van catechese, de kritiek op de
kerkelijke prediking en geloofspraktijk, alsmede het niet-ambtelijke (door oefenaars uitgeoefende)
pastoraat van piëtistische, naar geloofszekerheid zoekende gereformeerden. Andere
aspecten vragen nog om licht in de duisternis. Te denken valt aan het verband tussen
het conventikelwezen en het openbare dan wel private godsdienstonderwijs (en -auto-
93 Acta 22-25 juni 1717.
94 Acta 21-23 juni, 6-7 sept. en 1-2 nov. 1718.
95 Acta 19-20 juni 1736.
96 ZieF.A. vanLieburg, 'De gereformeerde sekte der Knabbenhouwers. Een polemiek in 1742 tegen de zekerheid
van het geloof', Rotterdams jaarboekje 6e reeks, 9(1988)227-250, endez., Eswijlerianen in Holland, 1734-1743. Kerk
en kerkvolk in strijd over de 'Zielseenzame meditatiën' van Jan Willemsz. Eswijler (circa 1633-1719) (Kampen 1989).
97 Zie ook F. A. van Lieburg, 'Piëtistische egodocumenten in de achttiende eeuw', SpiegelHistoriael 25 (1990) 320-
324, en dez., Gereformeerde vroomheid in de achttiende eeuw (Kampen 1991).
20

Conventikelwezen in de classis Dordrecht
didaxie), 98
de rol die het boek - het gelezen én gezongen woord - in de gezelschappen heeft
gespeeld, 99
de prosopografie van de talrijke oefenaars, de houdingen en opvattingen van de
kerkelijke en maatschappelijke elite over het fenomeen van de godsdienstige gezelschappen,
alsmede de beeldvorming in de samenleving over de conventikels en hun bezoekers.
Een scala van bronnen ligt te wachten op bestudering om dieper tot het reilen en zeilen
van het conventikelwezen door te dringen: levensbeschrijvingen, egodocumenten, polemieken,
preken en theologische werken, opiniërende verhandelingen, plakkaten en gerechtsstukken,
enzovoorts. Intussen moge het hier gepresenteerde materiaal uit het archief van
de classis Dordrecht de rijkdom hebben geïllustreerd van kerkelijke acta en verordeningen,
waarvan overigens die van lokale gemeenten niet mogen worden buitengesloten. Hopelijk
is een aanzet gegeven en een reeks vragen opgeroepen die kan stimuleren tot voortgezet
bronnenonderzoek naar de ontwikkeling en vormen van 'sociabiliteit' binnen het gereformeerde
protestantisme ten tijde van de Republiek, welk onderzoek tegelijk een voorwaarde
vormt voor een beter begrip van de Nederlandse kerkgeschiedenis in de eeuw van de Afscheiding.
100
98 Zie over de algemene problematiek W. Frijhoff, 'Van onderwijs naar opvoedend onderwijs. Ontwikkelingslijnen
van opvoeding en onderwijs in Noord-Nederland in de achttiende eeuw', in: Onderwijs en opvoeding in de achttiende
eeuw (Amsterdam-Maarssen 1981) 3-39.
99 Zie F. A. van Lieburg, 'Piëtistische lectuur in de zeventiende en achttiende eeuw', Documentatieblad Nadere Reformatie
13 (1989) 73-87.
100 Vgl. G.J. Schutte, 'De Afscheiding van 1834 herdacht', Bijdragen en mededelingen betreffende de geschiedenis der Nederlanden
101 (1986) 400-415, aldaar 409.
21

Rob van Baarle
Een Koreaanse toerist in 1885.
Een beschouwing over enkele Hollandse steden
door Yu Kil-chun
Korea werd in de vorige eeuw door de Europeanen het kluizenaarsrijk genoemd omdat het
zich voor de buitenwereld hield afgesloten. Toen het zijn grenzen eenmaal geopend had,
werd het maar door een handvol Nederlanders bezocht en Nederlandse reisbeschrijvingen
van dat land dateren pas van na de eeuwwisseling. Het merkwaardige is dat er, omgekeerd,
al vlug een Koreaan was die verscheidene Nederlandse steden bezocht en er ook een beschrijving
van heeft nagelaten. Deze komt voor in een boek 1
dat hij later uitgaf over de maatschappelijke
instellingen en technische verworvenheden in het westen en over de steden die
hij er gezien had. Het fragment over de Hollandse steden heb ik hier integraal uit het Koreaans
vertaald en van een inleiding en noten voorzien. Het gaat over Den Haag, Leiden,
Amsterdam en Rotterdam.
De auteur, Yu Kil-chun geheten, was niet alleen de eerste Koreaanse toerist in Holland maar
was ook in ander opzicht bijzonder. Hij was bij voorbeeld een van de eerste Koreanen die
in Japan studeerden en de eerste die dat in Amerika deed.
Zijn land had nog maar pas, als laatste land van Oost-Azië, een eind gemaakt aan zijn
eeuwenlange afzondering door enkele havens voor de wereldhandel open te stellen. Het was
niet van harte gegaan, want de meeste Koreanen beschouwden de westerlingen nog als barbaren
die niets goeds konden brengen. Korea had zijn afzonderingspolitiek niet alleen tientallen
jaren langer volgehouden dan China en Japan, die zich eveneens naar binnen hadden
gekeerd, maar zijn isolement was ook vollediger geweest. Om even in de geschiedenis terug
te gaan: sinds de invallen van legers van Japan omstreeks 1600 had Korea zijn handel met
dat land beperkt tot een haven op zijn zuidkust en mochten er geen Japanse gezantschappen
meer naar Seoul komen. Omgekeerd waren er sindsdien af en toe Koreaanse gezantschappen
naar de hoofdstad van Japan gegaan maar daaraan was al in de 18e eeuw een eind gekomen.
Met China, zijn andere buur, waren de betrekkingen wat hartelijker maar ook niet
nauw: Korea was een Chinese vazalstaat maar vrij van inmenging in zijn binnenlandse aangelegenheden.
Een paar maal per jaar ging er een gezantschap naar China, zo nu en dan
kwam er omgekeerd een naar Seoul en bij zulke gelegenheden werd ook wat handel gedreven.
Via Peking, waar immers westerse missionarissen waren gevestigd, sijpelden zo het
christendom en een miniem beetje kennis van de wereld het land binnen. Zij die zich enigszins
voor het Westen interesseerden hadden echter geen macht en maar weinig aanzien; het
waren tolken en leden van families die uit de gratie waren. Het christendom werd trouwens
door de overheid als een bedreiging voor de maatschappelijke orde gezien en de gelovigen
werden meer dan eens vervolgd. Verder werden in de 19e eeuw westerse schepen die soms
met geweld op opening van het land kwamen aandringen, of die clandestien missionarissen
aan land zetten, opium wilden verkopen of zo maar op avontuur kwamen, zoveel mogelijk
geweerd.
Al met al was in Korea een traditie van vreemdelingenverkeer en culturele uitwisseling
ver te zoeken. Het is dan ook niet verbazingwekkend dat het land in zaken als techniek en
1 Uit hdst. 20 van Söyu Kyönmun ('Westerse ervaringen'), Tokio, 1895, herdrukt Seoul, 1969.
22

Een Koreaanse toerist in 1885
natuurwetenschap hopeloos achter was. Niet alleen was zijn buitenlandse handel onderontwikkeld,
ook zijn binnenlandse handel was gering. Het land buitte zijn hulpbronnen niet
uit en was onnodig arm.
Maar zoals gezegd, was aan de afzondering van Korea een eind gekomen. Het was tenslotte
Japan, dat zelf eerder zijn grenzen voor de wereldhandel had moeten openen en zich
sindsdien voortvarend was gaan moderniseren, dat er een voet tussen de deur kreeg. Het
dwong in 1876 Korea een handelsverdrag af en mocht daar in enkele havens handel gaan
drijven. Het Koreaanse hof veranderde zijn houding, stak voorzichtig zijn neus buiten de
deur en liet in China en Japan informatie vergaren over nieuwe technieken en moderne instellingen
van westerse herkomst. Zo stuurde het in 1881 een flinke groep heren met hun
gevolg naar Japan om daar uitgebreid rond te kijken en vervolgens rapport uit te brengen.
Dit gebeurde nog onofficieel, om in het land geen beroering te brengen, maar het jaar daarop
sloot de Koreaanse regering al handelsverdragen met Amerika, Engeland en Duitsland. 2
Met ingang van het jaar 1883 werden enkele havens voor westerse schepen opengesteld.
Het is dus wel opmerkelijk dat Yu Kil-chun net twee jaar later op eigen gelegenheid door
Holland kon reizen, westers gekleed, Engels sprekend en ook overigens aan het westerse leven
gewend, zodat hij nauwelijks schijnt te zijn opgemerkt. Wat was hij voor iemand?
Yu was van goede familie en dat was in Korea, met zijn beambtenadel, belangrijker dan
dat zijn familie verarmd was. Hij viel op door zijn intelligentie en zijn literaire vaardigheden
en leerde bij zijn studies invloedrijke jonge hovelingen kennen. Het hof was nu gematigd
vooruitstrevend en zond met de eerder genoemde groep, die in Japan de produkten van de
moderne techniek ging bekijken, een drietal jongelui mee om in Japan onderwijs te gaan
volgen. Een van hen was Yu Kil-chun, toen 25 jaar oud. Hij kwam in Tokio op de school
van Fukuzawa Yukichi, die twintig jaar eerder zelf Europa en Amerika had bezocht en een
groot kenner van het Westen en een voorvechter van modernisering was geworden. 3
Na ruim een jaar studie keerde hij naar zijn land terug. Hij steeg er op de maatschappelijke
ladder, want al had hij nooit aan de ambtenaarsexamens deelgenomen, hij kreeg toch een
regeringsbetrekking, het uitgangspunt van elke carrière. Meer dan aan zijn ambt wijdde Yu
zijn aandacht echter aan de ontwikkeling van Korea's eerste nieuwsblad. Door tegenwerking
van de conservatieven kwam dit project voorlopig niet van de grond en verloor Yu zijn ambt.
Daartegenover mocht hij, omwille van zijn verworven kundigheden, wel mee met het eerste
Koreaanse gezantschap dat, in de zomer van het jaar 1883, naar de Verenigde Staten ging.
Dit gezantschap bezocht daar verschillende grote steden en werd door zijn Amerikaanse
gastheren in contact gebracht met allerlei zaken die een moderne maatschappij kon aanbieden.
In Amerika lokte het avontuur blijkbaar, want toen het gezantschap weer vertrok, mocht
hij blijven om op staatskosten verder te studeren. Hij deed dat in verscheidene plaatsen in
Nieuw-Engeland.
Intussen had Korea zijn naam van Land der Morgenkalmte geen eer aangedaan. Door de
plotselinge veranderingen, in een land dat aan veranderingen helemaal niet gewend was, waren
er in 1882 al ernstige ongeregeldheden ontstaan die internationale repercussies hadden.
2 Nederland sloot tenslotte geen verdrag. Zie R.C. van Baarle, 'Nederland en Korea, het kluizenaarsrijk', Spiegel
historiael, juli/aug. 1990.
3 Een relaas van zijn reizen staat in zijn autobiografie De poorten gaan open, Amsterdam, 1983. Zijn bemoeienissen
met Korea worden er slechts aangestipt. Het was Fukuzawa die de oprichting van het Koreaanse nieuwsblad
krachtig steunde en, op een heel ander vlak, de wapens leverde voor de coup van 1884.
23

Een Koreaanse toerist in 1885
Aft>. 1. Yu Kil-chun als student in Amerika
(1884). Overgenomen uit: Yu Tong-chun, Yu Kilchun-jön,
Seoul, 1987.
In december 1884 escaleerde de toestand. Er werd een mislukte staatsgreep gepleegd,
waarbij nogal wat bloed van hooggeplaatsten vloeide. De daders waren progressieve jongelui
- de kring waar ook Yu Kil-chun uit voortkwam -, die op Japan waren georiënteerd. Zij
vonden dat de ontwikkelingen in het land niet snel genoeg gingen en vreesden dat de hogere
ambten zouden gaan naar de minder progressieve partij, die op China was georiënteerd.
Een complicatie was nog dat zij de Japanse consul zo ver hadden gekregen dat hij met hen
meedeed.
Toen Yu het grote nieuws van de staatsgreep hoorde, besloot hij naar zijn land terug te
gaan. Hij deed dat in de zomer van 1885 maar niet zonder zijn reis te onderbreken voor een
uitgebreid bezoek aan Europa. 4
Hij bezocht Engeland en Frankrijk, Nederland, België en
Duitsland en ook nog Spanje en Portugal, maar in welke volgorde is niet bekend.
Door zijn jarenlange verblijf en studie in het buitenland had hij een unieke kennis opge­
daan en hij dacht misschien dat er voor hem in Korea een mooie carrière in het verschiet
lag. Maar overeenkomstig de waarschuwingen van vrienden die na de coup naar Japan wa­
ren gevlucht, was het welkom dat hij in zijn land kreeg niet warm. Vanwege zijn connecties
met de plegers van de coup werd hij gevangen gezet en hij ontkwam slechts aan executie door
de voorspraak van enkele aanzienlijken.
De periode van huisarrest die hij kreeg opgelegd benutte hij voor het opschrijven van wat
hij in het Westen gezien, gehoord en gelezen had. Zijn aantekeningen en zijn manuscript
werden daarbij wel eens gestolen of ze raakten zoek, maar ten slotte maakte hij een soort
van compendium van het Westen, dat hij Westerse ervaringen noemde. De politieke toestand
verhinderde echter de publikatie ervan; pas in 1895 kon hij het uitgeven.
Het grootste deel van zijn boek wordt ingenomen door een thematische behandeling van
allerlei westerse instellingen en de denkbeelden die er aan ten grondslag lagen: regeringsstel­
sels, belasting- en onderwijsstelsels, politieke partijen, de werking van een krant, een zieken-
4 Hij was niet de eerste Koreaan in Europa. Een jaar eerder waren enkele leden van het gezantschap via Europa
naar hun land teruggekeerd. Zij deden echter Nederland niet aan.
24

Een Koreaanse toerist in 1885
huis, een postkantoor en vele zaken meer, die in Korea nog onbekend waren of net waren
ingevoerd. De rol die het boek speelde bij het invoeren van de nieuwe cultuur in Korea was
groot, onder andere doordat het niet in het Chinees was geschreven, maar in een mengvorm
van Chinees en Koreaans, die gemakkelijker te lezen was. Overigens waren in Oost-Azië
zulke boeken over het Westen geen onbekend verschijnsel. In Japan had Fukuzawa er een
geschreven dat enorme oplagen haalde en ook in China waren er verscheidene uitgekomen.
Omdat Yu zijn boek schreef om zijn landgenoten voor het Westen te interesseren, is zijn
toon haast altijd positief. Het valt op dat hij telkens terugkomt op de properheid van de westerse
steden en vooral op de bestrating. Dit wordt begrijpelijk als men weet dat in Korea plaveisel
een schaars artikel was en dat de steden er naar westerse begrippen onbeschrijfelijk
vuil waren. Yu meende ook dat de grootheid van een land was op te maken uit de pracht
van het vorstelijk paleis waar hij dan ook steeds veel aandacht aan schonk.
Ten slotte mag misschien nog iets worden gezegd over Yu's verdere wisselvallige leven.
Het huisarrest dat hem was opgelegd werd pas na zeven jaar opgeheven. Twee jaar nadien
veranderde de politieke toestand helemaal in zijn voordeel. De op Japan georiënteerde partij
kwam aan de regering en Yu maakte er, onder andere als minister van binnenlandse zaken,
deel van uit. Het nieuwe bewind begon energiek met veranderingen, kwam echter al gauw
weer ten val. Yu Kil-chun vluchtte naar Japan. Toen hij twaalf jaar later uit zijn ballingschap
kon terugkeren, was het met Korea anders gelopen dan hij had gehoopt. Japan was een sterke,
imperialistische mogendheid geworden en had Korea tot een protectoraat gemaakt. Yu
moest het in 1910 nog beleven dat zijn land een Japanse kolonie werd. Hij stierf vier jaar later.
Grote steden in Holland
Den Haag
1. Deze plaats is Hollands hoofdstad. Zij heeft meer dan 90.000 inwoners. Ofschoon men
bij de bouw van de huizen vaak rode baksteen gebruikt, vertonen ze toch een groots en
mooi ontwerp. Ze zijn niet van dezelfde schaal als die in Engeland en Frankrijk en zo zorgen
brede vensters en deuren voor licht en helderheid. Ook de manier waarop de grote
rijwegen zijn doorgetrokken is niet als in andere landen: hun breedte staat amper toe dat
twee wagens naast elkaar rijden. Op de kruispunten zijn vaak perken aangelegd, waar
stenen en bronzen beelden in het rond staan en ook de aanplanting van de bomen is in
rijen gedaan. Langs de wegen staan zeer dikke, grote bomen in volle weelde. Het water
van de grachten is schoon, nergens is vuil. Nu, het ligt in de aard van de Hollanders, genoegen
te scheppen in properheid, en het schrobben van de straat en het onderhouden
van hun huizen doen zij vaak met verve. Verder drijft er ook in de grachten helemaal geen
vuil; uitstekende takken en dorre bladeren in de bomen knipt men weg. Omdat deze keurige
aanblik bij steden in andere landen vergeleken kenmerkend is, noemt men dit elders
de Hollandse properheidsmanie.
2. Het Koninklijk Paleis 5
is beperkt van afmetingen, waardoor het in grandeur achter staat
bij die in Engeland en Frankrijk, maar zijn ontwerp, dat fraai is en fris, vertoont toch een
5 Huis ten Bosch, gelegen in het Haagse Bos, in 1645 voor de Oranjes gebouwd door Pieter Post, in 1734 verbouwd
door Daniël Marot e.a. In de grote middenzaal beschilderde panelen met taferelen uit het leven van
prins Frederik Hendrik. Het paleis was destijds onbewoond.
25

Een Koreaanse toerist in 1885
paar opmerkelijke vleugels, zodat zijn statigheid onovertroffen is. Bij de versiering van
het interieur is de nadruk gelegd op heldere schoonheid; beeldhouwwerken zijn niet aan­
gebracht. Op schilderingen, gedaan in dunne inkten, zijn personages afgebeeld. De ma­
nier waarop licht en schaduw zijn geworpen komt de werkelijkheid zeer nabij. Bij het pa­
leis is een koninklijk park, waar oude, hoge bomen een diep en innig bos vormen en het
ruisen van de vlagende wind ons energie geeft. Men heeft het tot een wandeloord voor
de stedelingen gemaakt en omdat op zomerdagen de heren en dames zich er in menigten
verzamelen, brengt men er legermuziek, hetgeen nog tot het genoegen bijdraagt.
Leiden
1. Deze plaats ligt ca. 30 li 6
noordelijk van Den Haag en is de vijfde stad van Holland. Zij
heeft ruim 38.000 inwoners. Wat de hoedanigheid van de aangelegde wegen betreft, breed
zijn ze niet, maar de dichte bestrating met baksteen is mooi hard. Ofschoon de manier
waarop de huizen zijn opgetrokken niet luxueus is, zijn de verhoudingen waarin met hout
en steen is gewerkt keurig. De grachten zijn wel nauw maar het stromende water is zo
rein dat men er zijn gezicht in kan spiegelen. De bomen hebben een volle kruin, het klare
ruisen van de wind is genoeg om een mens goede zin te geven. Gedruis van paarden en
voertuigen is er weinig; drukke handel is er niet. De natuur is er prachtig en de manieren
van de mensen zijn elegant. Het is een oord waar de letteren van het land worden gedo­
ceerd.
2. De plaats bezit een universiteit en ook een daartoe behorend museum van oudheden.
Met een verheven air staat zij plechtig midden in de stad. 7
Omdat zij elk jaar voortreffelij­
ke geleerden voortbrengt die diverse wetenschappen hebben gestudeerd, is zij in Europa
vermaard. Nu, over de reden dat deze universiteit is gesticht, wordt in het Westen een
mooi verhaal overgeleverd, dat ik hier, zij het kort, zal weergeven. Meer dan 200jaar gele­
den was het nog de tijd dat de oude en de nieuwe Jezus-sekte met elkaar in conflict waren.
In die tijd was het land Spanje oppermachtig en omdat het ook de oude godsdienst eerbie­
digde, zag het de nieuwe godsdienst met lede ogen aan. Daar de koning van Spanje toen
vele soldaten zou uitzenden en Holland tuchtigen, riep hij op tot de krijg en stuurde hij
gezanten om Holland de oorlog aan te zeggen en het te vermanen, dat als het de oude
godsdienst van Spanje niet zou eerbiedigen, aan een vernietigende ramp niet zou ontko­
men. Maar de inwoners van de stad Leiden waren hier niet bang voor; zij spraken elkaar
moed in en voerden het plan uit, zich te weren. Het scheen dat hun legermacht zo klein
was dat zij het grote leger van Spanje niet af zouden kunnen slaan maar zij telden hun
gevallenen niet en versloegen in een bloedige maar heldhaftige strijd hun overmachtige
vijand. Omdat het volk buitengewoon grote verdienste had vergaard, was het rechtvaar­
dig dat de regering zijn enorme prestatie zou belonen. Toen zij het volk naar zijn verlan­
gens vroeg, zei iedereen dat het zijn wens was, een hogeschool te stichten tot zegen van
het nageslacht. Daarom bouwde de regering, aan het verlangen van het volk gehoor ge­
vend, deze hogeschool.
6 Een komt overeen met 576 m.
7 Universiteit in 1581 gevestigd in de gebouwen van een klooster. De Leidenaars hebben het niet geweten maar
omstreeks de eeuwwisseling moeten de Koreaanse geleerden van hun universiteit een hoge dunk hebben gehad;
verder zwaait de auteur alleen de universiteit van Berlijn en van Boston zoveel lof toe.
26

Een Koreaanse toerist in 1885
Afb. 2. Het Koreaans gezantschap naar Amerika (1883). Yu Kil-chun staat als derde van links. Gemakkelijk
herkenbaar zijn de Amerikaanse secretaris en de Japanse en Chinese tolk. Het hoofd van
de missie zit tussen twee mannen die hem een jaar later, bij een staatsgreep, naar het leven zouden
staan. Overgenomen uit: Yu Tong-chun, Yu Kil-chun-jön, Seoul, 1987.
Amsterdam
1. Deze stad ligt ongeveer 90 li noordelijk van Leiden en is er door een spoorweg mee ver­
bonden; het aantal inwoners is meer dan 270.000. Zij is gelegen aan de oever van de grote
zee en is voor de Europese handel een voorname haven; verder heeft haar goederenrijk­
dom haar tot de grootste stad van Holland gemaakt. Het steenmateriaal waarmee men
bouwt wordt in dit land niet voortgebracht maar toch zijn er veel huizen die van steen
zijn gebouwd en zijn ook de wegen met steen geplaveid. De marktpleinen doen in drukte
niet voor die in Engeland en Frankrijk onder. Omdat het water van de rivier kriskras door
de stad stroomt, heeft men over de 300 houten bruggen geslagen en door een kunstgreep
om ze te openen en te sluiten laat men de schepen passeren. Zo is het met de bruggen
in alle Hollandse steden.
2. Het Koninklijk Paleis 8
neemt een plaats in het middelpunt van de stad in; het is meer
dan 40 kan lang en 17 kan breed. Het is een helder, meesterlijk gebouw van wit steen. Van
binnen is geen gloed van goud en edelgesteente toegepast maar zijn de vensters licht en
de vertrekken schoon, en zo heeft men een toppunt van zuivere schoonheid bereikt. Som­
mige vertrekken zijn in zachte kleuren geschilderd, andere kamers zijn bekleed met ge­
dessineerde zijde, ook zijn er eenvoudig uit wit steen opgetrokken vertrekken, die wel 10
kan of meer groot kunnen zijn. De feestzaal is groot en ruim, de hoogte van de zoldering
bedraagt er meer dan honderd voet. In de nok hangt het vele takwerk van een gaslamp
aan een gouden ketting neer.
8 Paleis op de Dam, in 1648 gebouwd als raadhuis naar ontwerpen van Jacob van Campen, onder Lodewijk Napoleon
in 1808 tot paleis gemaakt. Afmetingen 80 bij 63 m. Hoogte burgerzaal 28 m. Een kan is een lengtemaat
gebruikt voor gebouwen, zoveel als 1,8 m.
27

Een Koreaanse toerist in 1885
3. Het Kristallen Huis 9
is een prachtig bouwwerk in de stad en een plaats van verpozing
voor de stedelingen. Uit het hart ervan steekt een verheven reuzentoren omhoog en het
hele gebouw heeft een geraamte van ijzeren staven overdekt met glas, zodat flonkerende
zwierigheid tot half in de hemel oprijst. De begane grond is belegd met houten planken
en precies in het midden is een muziekpodium aangebracht, waar soms mooie liederen
op heerlijke wijzen na elkaar ten gehore worden gebracht. Verder zijn er in één vertrek
befaamde schilderijen uitgestald en is het de wandelaars toegestaan ze te bezichtigen.
Ook zijn er aan weerskanten van het gebouw zaakjes met wijn, thee en koffie.
4. De slijperijen van diamanten zijn in de wereld vermaard. In alle landen van het hedendaagse
Europa zijn diamanten zeer gezocht maar omdat elders de mensen de kunst van
het bewerken en van het vervaardigen van fraaie stenen niet machtig zijn, komen allen
naar deze stad en laten ze hier bewerken. Wat nu diamanten aangaat, schitterende kleurloze
zijn er altijd veel, maar ook gele, groene en blauwe draagt men van tijd tot tijd. Grote
diamanten zijn zeer moeilijk te verkrijgen, maar omdat die welke één duim of meer in
doorsnee meten beslist in de kronen van koningen en keizers worden gebruikt, schat men
deze stenen in alle landen even hoog. Omdat verder bij het slijpen van diamant gruis van
diamant onontbeerlijk is, is deze kunst zeer moeilijk. Men zegt dat een juweel van de
koning van Engeland één voet hoog en één duim en twee tienden breed is en dat het 15
miljoen daalders waard is.
Rotterdam
1. Deze plaats is de tweede stad van Holland en haar bevolking bedraagt ruim 120.000 man.
Omdat de handel in haar havens zeer bedrijvig is en het scheepsverkeer nooit ophoudt,
is zij in een tijdsbestek van 30 jaar zo rijk en bedrijvig geworden dat zij de oude stad Amsterdam
naar de kroon steekt. De straten zijn proper, de grachten schoon, de huizen zijn
fraai van proportie, maar meesterlijke of reusachtige gebouwen zijn er toch schaars. De
mensen gaan er meest te voet, paarden en wagens rijden er weinig. De bruggen kunnen
allemaal open en dicht, hetgeen het passeren van de schepen gemakkelijk maakt. Molens
staan in de stad overal en verschaffen een middel om water op te halen. Ten westen van
de stad is een openbaar park aangelegd en tot een plaats van verpozing voor de heren
en dames gemaakt. Bovendien zijn er veel scheepswerven en werkplaatsen.
9 Paleis voor Volksvlijt, naar het voorbeeld van het Londense Crystal Palace in 1864 voor tentoonstellingen gebouwd
door Cornelis Oudshoorn, afgebrand in 1929. De aansluitende U-vormige galerij met winkels, uit 1882,
is later gevallen onder de slopersbal. Het Paleis voor Volksvlijt had zijn eigen orkest, o.l.v. Johan M. Coenen.
28

Herman Noordegraaf
F.W.N. Hugenholtz als voorganger van de Protestantenbond
in Schiedam 1
De ontmoeting tussen christendom en socialisme was bij het ontstaan van de moderne arbeidersbeweging
een zeer moeizame. Tussen beide gaapte een grote, bijna als onoverkomelijk
ervaren kloof. Velen in de kerk verwierpen het socialisme vanwege zijn revolutionaire karakter,
zijn historisch-materialistische filosofie en zijn anti-godsdienstigheid. De meeste socialisten
daarentegen zagen kerk en christendom als obstakels op de weg naar de socialistische
samenleving, als reactionaire krachten die de vooruitgang belemmerden. Men was christen
of socialist. Een keuze voor het socialisme betekende dan ook veelal een breuk met de kerk
en vaak ook het christelijk geloof. De predikant F. Domela Nieuwenhuis is daarvan een bekend
en typerend voorbeeld.
We zien dat in de jaren negentig van de vorige eeuw enige predikanten zich aansluiten
bij de socialistische beweging. Een aantal van hen, meestal vrijzinnige predikanten in Friesland,
blijft echter in de kerk. Vanaf 1902 gaven zij het blad De Blijde Wereld uit. Dat was de
eerste georganiseerde poging in Nederland om tot een ontmoeting tussen socialisme en
christendom te komen. Weer anderen poogden wel een samengaan tussen beide te bewerkstelligen,
maar traden uiteindelijk toch uit de kerk. Tot deze laatsten behoorde ook F.W. N.
Hugenholtz jr. In dit artikel behandelen wij de periode waarin hij voorganger was van de
Nederlandse Protestanten Bond in Schiedam (1895-1899). Dat is de tijd waarin zijn overgang
naar het socialisme zich voltrok. Studie hiervan is van wijdere betekenis, omdat ze iets
laat zien van de verhouding tussen christendom en socialisme in die tijd. Hugenholtz heeft
bovendien De Blijde Wereld-dominees beïnvloed en is daarom ook om die reden van betekenis
voor de wording van het christen-socialisme in Nederland.
Levensloop tot de intrede in Schiedam
Frederik Willem Nicolaas Hugenholtz werd op 24 juni 1868 in Zierikzee geboren. Hij stamde
uit een predikantengeslacht dat, uit Duitsland afkomstig, zich in de 18e eeuw in Nederland
vestigde. Zijn vader Frederik Willem Nicolaas (1839-1900) verliet de orthodoxe traditie
van zijn voorvaderen en werd een vooraanstaand figuur in het vrijzinnig-protestantisme of,
in termen van die tijd, het modernisme. 2
Dit was een beweging in theologie en kerk, die vanaf
ongeveer het midden van de 19e eeuw probeerde tot een nieuwe doordenking te komen van
de relatie tussen christendom en cultuur. Het wilde de resultaten van de natuurwetenschappen,
het historisch-kritisch bijbelonderzoek e.d. verwerken en recht doen aan de moderne,
autonome mens. De beweging stond dan ook kritisch tegenover het traditionele christendom,
dat uitging van een onfeilbaar Schriftgezag en een eens en voor altijd gegeven openbaring.
Een organisatorisch concentratiepunt vormde de in 1870 opgerichte Nederlandse Pro-
1 In mijn boek Het kruis en de rode vaan. Socialisme en Christendom in Schiedam voor de Tweede Wereldoorlog (Schiedam
1986) 17-29, besteedde ik ruime aandacht aan Hugenholtz. Verdergaand onderzoek leverde nieuwe gegevens
op, die ik in dit artikel heb verwerkt. Behalve uit schriftelijke bronnen heb ik ook enige gegevens verkregen via
mevrouw M. Fentener van Vlissingen-Hugenholtz (1903-1989), dochter van F.W.N. Hugenholtz.
2 Zie voor het volgende de biografische schetsen in: J.P. de Bie, J. Loosjes ed., Biografisch Woordenboek van Protestanlsche
Godgeleerden in Nederland ('s-Gravenhage 1931) 395-398, en het Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek
v (Leiden 1921) 247-248.
29

Hugenholtz als voorganger van de Protestantenbond
testanten Bond (NPB). Zijn orgaan werd het weekblad De Hervorming. Hugenholtz sr. was na
zijn studie theologie in Leiden achtereenvolgens predikant te Delden (1863), Zierikzee
(1867) en Santpoort (1875). Van 1875 tot 1885 was hij redacteur van De Hervorming. Hij was
een man met een brede culturele en literaire belangstelling en een sterk sociaal besef. Hij
zette zich aktief in voor de minder bedeelden. In 1885 vestigde hij zich in Grand Rapids in
Michigan (vs) om daar als voorganger van een kleine groep uit Nederland afkomstige vrij­
zinnigen op te treden. Hier zou hij tot zijn overlijden werkzaam blijven.
Zijn zoon Hugenholtz jr., die in Haarlem het gymnasium doorlopen had, studeerde theo­
logie aan het Unitarisch Seminarie en de Meadville Theological School te Meadville in
Pennsylvania. In 1890 ging hij weer naar Nederland om in Leiden zijn studie theologie af
te ronden. In 1891 keerde hij echter terug naar Amerika zonder zijn studie in Leiden afge­
maakt te hebben. Kort daarvoor, op 6 juni 1891, was hij in Arnhem in het huwelijk getreden
met Magdalena Zeeven, die hij al kende vanaf zijn schooltijd. Uit dit huwelijk zouden drie
kinderen geboren worden: Frederik Willem Nicolaas (1895), Kornelius (1897) en Magdale­
na (1903).
In Amerika rondde hij zijn studie af aan de Harvard University. In Muskegon (Michigan)
probeerde hij een kerkelijke gemeente van de grond te krijgen. Deze poging mislukte door
de onverschilligheid van de daar gevestigde Groningse en Friese boeren. In Hillside (Wis-
consin) had hij meer succes. Hij had daar spoedig een eigen groeiende gemeente. Interessant
uit deze tijd zijn een tweetal artikelen, die Hugenholtz publiceerde in De Hervorming van 22
en 29 september 1894. Hierin gaf hij een uitvoerige beschrijving van een ten zuiden van Los
Angeles gelegen staatsverbeteringsschool voor jeugdige misdadigers. Ze laten zijn toen
reeds aanwezige belangstelling voor gevangeniswezen en reclassering zien; ze tonen ook dat
hij toen nog geen socialist was, maar sterk beïnvloed was door burgerlijke verlichte denkbeel­
den: we komen wel een sterk sociaal besef tegen en een vooruitgangsoptimisme, maar geen
klassenstrijdgedachte.
Intrede in Schiedam
In 1895 kreeg Hugenholtz een uitnodiging van de afdeling Schiedam van de NPB om haar
voorganger te worden. 3
Hij zou de laatst overgebleven vrijzinnige predikant in Schiedam,
de bekende Francois Haverschmidt (Piet Paaltjens), moeten opvolgen, die op 19 februari
1894 een einde aan zijn leven had gemaakt. Inmiddels had de orthodoxe richting, in een ook
in Schiedam heftige richtingenstrijd, de overhand gekregen. Het was dan ook niet te ver­
wachten, dat een vrijzinnig predikant beroepen zou worden. De kerkeraad van de Hervorm­
de Gemeente weigerde dit inderdaad.
In Schiedam waren verschillende vrijzinnig-protestantse groepen aktief. Sedert 1874 be­
stond er een plaatselijke afdeling van de NPB. Deze had echter zelf geen werkzaamheden ter
hand genomen, maar fungeerde als een verenigingsband tussen de verschillende groepen,
zoals een zang- en reciteervereniging, een zondagsschoolcommissie, een 'Protestantenver­
eniging' die godsdienstoefeningen organiseerde en de vereniging 'Paulus' die ondermeer le­
zingen organiseerde. Omdat de door de orthodoxe richting beheerste kerkeraad van de Her-
3 Zie voor het volgende o.a.: D. Rook, Uit voorbije tijden. Momenten uit de opkomst en het voortbestaan der moderne richting
in het zeventigjarig vereenigingsleven van Vrijzinnig-godsdienstigen te Schiedam, 10 october 1862-1932 (Schiedam 1932).
30

Hugenholtz als voorganger van de Protestantenbond
Afb. 1. Studenten van de Madville Theological School, mei 1888. Hugenholtz zit in de een na achterste
rij, uiterst rechts. Foto collectie van de auteur.
vormde Gemeente weigerde een vrijzinnig predikant te benoemen, gingen de vrijzinnigen
tot aktie over. Zij besloten om de Schiedamse afdeling van de NPB het centrale punt van hun
aktiviteiten te maken, 'Paulus' en de 'Protestantenvereniging' daarin te doen opgaan en de
zondagsschool en de zangvereniging als onderafdelingen te laten voortbestaan. Uit de ad­
vertentie die de afdeling plaatste in De Hervorming van 11 mei 1894 kunnen we opmaken, dat
zij de te benoemen nieuwe predikant vooral het godsdienstonderwijs aan de ongeveer 350
leerlingen, het ziekenbezoek en het enige malen per jaar optreden in de godsdienstoefenin­
gen had toebedacht. Blijkbaar kostte het de nodige moeite om een modern predikant te vin­
den die Schiedam tot zijn werkterrein wilde verkiezen, want pas in het jaar daarop zou deze
plaats bezet gaan worden. Het was P. H. Hugenholtz, de halfbroer van Hugenholtz sr., die
uiteindelijk uitkomst bracht. Hij was in de afdeling gezien als voorganger en had derhalve
de zeer geziene Ds. Haverschmidt herdacht met een rede naar aanleiding van Handelingen
11:24: 'Hij was een goed man, vol des heiligen geestes en des geloofs'. 4
Hugenholtz beval de
Schiedamse afdeling van de NPB sterk zijn neef aan, die bereid zou zijn om zijn overzeese
werkkring voor Nederland te verwisselen: '...waar hij een jong, frisch werkkrachtig persoon
was, zou hij in Schiedam zeker tot aller genoegen en met succes werkzaam zijn'. 5
De krachti­
ge aanbeveling van zijn oom leidde er uiteindelijk toe dat de afdeling Hugenholtz jr. be­
noemde.
4 Ibidem, 35.
5 Ibidem, 42.
31

Hugenholtz als voorganger van de Protestantenbond
Op zondag 29 september 1895 bevestigde zijn oom hem met een strijdbare rede. 6
Als uit­
gangspunt had P. H. Hugenholtz het door het koor gezongen lied 'Wees niet bevreesd gij
kleine stoet' gekozen; de Schiedamse afdeling was, zo hield P. H. Hugenholtz zijn gehoor
voor, een kleine, maar krachtige stoet die zelfbewuste strijders voor vroomheid en waarheid
moest vormen. Hij riep de afdeling en de nieuwe voorganger op om in deze zin te werken.
F.W.N. Hugenholtz betrad daarop de kansel voor een al even strijdbare rede:
Laat ons trachten te worden een gemeente, die heeft ééne behoefte, de behoefte aan reli­
gieus leven, waar allen strijden één strijd voor ware zedelijkheid, waar allen ondervinden
één steun, den steun van God, de hulp en leiding der goddelijke liefde.
Welke verwachtingen vele leden van de Schiedamse afdeling van de nieuwe voorganger had­
den, blijkt duidelijk uit de afsluitende woorden van het verslag in De Hervoming van 5 oktober
1895:
Zoo heeft de Schiedamsche afdeeling een eigen voorganger. Voorbij is nu dat gemis, na
Haverschmidts dood al te pijnlijk gevoeld, het gemis aan één, om wie men zich scharen
kan. Al is de betreurde doode bijna niet te vervangen, toch zal nu door huisbezoek, predi­
king en godsdienstonderwijs weer een band gelegd worden om alle leden der afdeeling,
een band die hen tot gemeente vormt.
Eerste jaren in de Schiedamse afdeling
'Onze afdeling bloeit', schreef de secretaris van de afdeling in zijn jaarverslag over 1895/96. 7
Hij voegde daaraan toe dat dit niet in de laatste plaats aan de nieuwe voorganger te danken
was. Hij was nu door allen met warmte begroet en in de kring opgenomen. Het ledental was
van 520 tot 692 gestegen, de zieken werden weer bezocht, de huwelijken door een eigen voor­
ganger ingezegend, het kerkbezoek was gestegen, de zondagsschool werd door ruim 300 kin­
deren bezocht en het aantal jongeren dat godsdienstonderwijs ontving van de voorganger
bedroeg 369. De twee belangrijkste gebeurtenissen uit het eerste jaar waren een bazaar en
de 'doopkwestie'. De opbrengst van de bazaar was bestemd voor vorming van een fonds voor
de bouw van een eigen kerk.
De doopkwestie was een geruchtmakende zaak die ook landelijk veel aandacht kreeg. De
Hervormde kerkeraad in Schiedam weigerde de doopbediening in de afdeling goed te keu­
ren. Eén punt daarbij was dat Hugenholtz geen wettig predikant was. Zijn Amerikaanse stu­
die was namelijk niet erkend en Hugenholtz had geweigerd om opnieuw examens af te leg­
gen. Maar de belangrijkste reden was dat de kerkeraad meende dat degenen die de doop
aanvaardden en zij die daartoe de gelegenheid gaven metterdaad toonden, dat zij, lidmaten
van de Hervormde Kerk zijnde, zich afscheidden. Deze zaak werd tot op het hoogste niveau,
de synode, uitgevochten waarbij de afdeling uiteindelijk in het gelijk gesteld werd. De doop­
kwestie had veel bitterheid in de afdeling gewekt en de onderlinge saamhorigheid sterk ver­
groot.
6 Zie voor het verslag in De Hervorming, 5 october 1895 en Rook, Uit voorbije tijden, 42-43.
7 Afgedrukt in het afdelingsblad Onze kring, 6 juni 1896.
'VI

Hugenholtz als voorganger van de Protestantenbond
Hugenholtz stelde toen de doopkwestie aanhangig was, een 'kinderdag' in. Op één dag
in het jaar zouden ouders, die hun kinderen wilden laten dopen, in een versierde kerk in
het midden van de gemeente geplaatst worden. Na het binnenbrengen van de kinderen zou­
den deze een zegenende handoplegging en een spreuk voor het leven ontvangen. De preek
zou gericht worden op de opvoeding terwijl de ouders een herinneringskaart zouden krijgen.
Deze kinderdag heeft enige malen plaatsgevonden. Er was dus geen sprake van een bedie­
ning van de doop, die volgens Hugenholtz als sacrament en als zinnebeeld al lang zijn waar­
de had verloren. 8
Belangrijk was ook, dat Hugenholtz een eigen gemeenteblad begon, dat de programmati­
sche titel kreeg van Onze kring. Het eerste nummer verscheen op 4 januari 1896. Het blad,
waarvan Hugenholtz redacteur was, verscheen wekelijks. Het bevatte een overdenking en/of
een lied, kerkelijk nieuws, verslagen en een rubriek 'Gemeenteberichten'. F.W.N. Hugen­
holtz sr. behandelde een aantal leerstellige kwesties, terwijl Hugenholtz jr. zelf ook enige ma­
len over zijn ervaringen in Amerika berichtte. 9
Het aantal abonnees steeg gestadig. Bedroeg
het aantal abonnementen bij de aanvang 645, nog geen halfjaar later was dat al 771.
Hugenholtz' religieuze en sociale opvattingen
Uit de beschouwingen in Onze kring kunnen we een goed beeld krijgen van Hugenholtz' op­
vattingen. Deze staan geheel in het modernisme van die dagen: het is een ondogmatisch ge­
loof, dat vooral als een zaak van het hart wordt gezien. Allerlei dogmatische opvattingen over
het bestaan van hemel en hel, de godheid van Jezus e.d. worden als verouderd verworpen.
Sterke nadruk krijgen de liefde en het daarop gebaseerde zedelijk handelen. Hugenholtz ge­
tuigde in deze beginjaren meer dan eens van zijn geloof in de overwinning van het goede
en de kracht van de zachtmoedigheid. Zo riep hij op 6 juni 1897 de leerlingen die de catechi­
satie hadden beëindigd op:
... naar de mate van uw kracht en invloed, het arbeidersvraagstuk te leiden in de goede
bedding, en waar gij meehelpt stoffelijke verbeteringen aan te brengen, toont daar, aller­
eerst door uw eigen leven, dat waarachtig geluk ook voor den werkman niet verkregen
kan worden, als niet godsdienstige wijding hand in hand gaat met stoffelijke welvaart. 10
Hugenholtz had duidelijk oog voor het sociale vraagstuk, maar zag de weg ter verbetering
vooral in de opwekking tot liefde en godsdienstzin. Hij was toen nog lid van de liberale kies­
vereniging Schiedam, en behoorde tot de progressieve liberalen die onder leiding stonden van
gemeenteraadslid M.C.M. de Groot, en naar sociale verbetering streefden, maar, anders
dan de socialisten, de klassenstrijd afwezen. 11
Vooral de door verschillende progressieve libe­
ralen voorgestane coöperatieve gedachte sprak Hugenholtz zeer aan. Op de catechisatie be­
steedde hij dan ook geregeld aandacht aan deze coöperatieve gedachte. Hij illustreerde dat
8 Onze kring, 4 januari en 11 juli 1896.
9 Helaas is het ons slechts gelukt de eerste jaargang te achterhalen. Deze berust in het archief van de afdeling
Schiedam van de NPB. In het Gemeentearchief van Schiedam zijn geen exemplaren aanwezig.
10 Geestdrift. Toespraak tot de ontslagen leerlingen der catechisatien in de Afdeeling Schiedam van den Nederlandschen Protestantenbond.
(Schiedam 1897) 14.
11 Zie over hem: B. Kedde, M. C.M. de Groot. Herinneringen aan een groot Schiedammer (Schiedam 1972).
33

Hugenholtz als voorganger van de Protestantenbond
aan het werk van J.C. van Marken, vriend en geestverwant van De Groot, die in de door
hem opgerichte Nederlandse Gist- en Spiritusfabriek in Delft arbeiders in de winst liet de­
len, hun zeggenschap gaf en ook anderszins een vooruitstrevend sociaal beleid voerde. Het
is geheel in deze geest, dat Hugenholtz in Onze kring berichtte over een vijfentwintigjarig ju­
bileum van een werknemer. Hij wenste hem geluk, omdat de verhouding tussen hem en zijn
patroon er een was van vriendschappelijke samenwerking. Dat was een bewijs van broeder­
liefde toegepast in de samenleving. 12
Hugenholtz juichte ook het initiatief van De Groot om te komen tot een Volkshuis in 1896
van harte toe. Dit bood ruimte voor sociaal-culturele aktiviteiten, zoals volksontwikkeling
en ontspanning en was bedoeld voor mensen van allerlei stand. Hugenholtz berichtte er ver­
schillende malen over. 13
De progressieve vleugel in de kiesvereniging Schiedam had sterke
banden met de in 1892 opgerichte plaatselijke afdeling van het Algemeen Nederlandsch
Werklieden Verbond (ANWV). Deze organisatie omvatte in Schiedam het meest bewuste deel
van de arbeiders. Ze was een eerste teken van een allereerst sociaal ontwaken van de arbei­
dersklasse in Schiedam, waar tot dan een allesoverheersend branderij-kleinbedrijf met vele
ongeschoolde arbeiders en patriarchale verhoudingen een sterke organisatie van arbeiders
had belemmerd. 14
Op 27 maart 1896 sprak Hugenholtz op een openbare bijeenkomst van de ANWv-afdeling
Schiedam voor een talrijk publiek, waaronder veel vrouwen, over 'standsverschil'. 15
Hij stel­
de in zijn lezing het democratische Amerika ten voorbeeld aan de Europese samenleving.
De burgers genoten, zo hield Hugenholtz zijn gehoor voor, daar niet alleen meer vrijheid
en zelfstandigheid, maar waren ook een grotere beschaving en ontwikkeling deelachtig.
Vooral het onderwijs, hoofdvoorwaarde voor een menswaardig bestaan, was daar debet aan.
Was hier het onderwijs, vooral het hogere, slechts toegankelijk voor de meer gegoeden, in
Amerika kende men uitsluitend volksscholen. Daar kende men geen scherpe grenzen tussen
mensen, maar wel onderlinge samenwerking. Zijn maatschappelijk ideaal formuleerde Hu­
genholtz dus nog in progressief liberale termen: algemeen onderwijs, algemeen stemrecht,
algemene voorspoed, minder standsverschil en ongelijkheid.
Hoewel zijn standpunten nauw overeenkwamen met de progressieve liberalen, zag Hu­
genholtz zichzelf het liefst als 'vrijzinnig-godsdienstig democraat'. 16
Hij wilde democraat (pro­
gressief) zijn door de belangen van de geringen te behartigen, zoals de christelijke leer een
prediking behoorde te zijn van liefde voor de kleinen en de zwakken. Hij wilde dat echter
niet doen op de wijze van de sociaal-democratie (de klassenstrijd). De godsdienst, die hij
een vrijzinnig en godsdienstig toegepaste godsdienst wilde doen zijn, moest aan zijn demo­
cratisch werk gekoppeld blijven. De gezonde, natuurlijke godsvrucht was de grondslag van
het maatschappelijk leven. Het was een geloof dat de mensenwereld beheerst werd door een
macht van het goede, die liefde en rechtvaardigheid van mensen eiste. Het streven van de
SDAP kon Hugenholtz waarderen, maar voor haar was de sociale kwestie vooral een brood­
kwestie, terwijl zij voor hem meer was: het ging om een hoger peil van zedelijk en geestelijk
leven, dat alleen verkregen kon worden als de zorgen voor het alledaagse bestaan weggeno-
12 Onze kring, 22 februari 1896.
13 Zie o.a. Onze kring, 7 november 1896.
14 Redde, M.C.M. de Groot, 19, 27.
15 Voor het volgende: Schiedamsche Courant, 28 maart 1896.
16 Zie voor het volgende (ook voor het citaat): 'Karakterschets Ds. F.W. N. Hugenholtz jr', De Hollandsche Revue
4 (1899) 183-184.
34

Hugenholtz als voorganger van de Protestantenbond
Afb. 2. Het echtpaar Hugenholtz, beginjaren
'90 van de 19e eeuw. Foto collectie van de auteur.
men waren. De onverschilligheid van de kerk voor het maatschappelijk vraagstuk had de
voorstanders van sociale verbetering vijandig gestemd tegen de godsdienst. Heeft de maat­
schappij belang bij gezonde natuurlijke godsdienst, anderzijds kan ook de godsdienst slechts
winst doen met dit streven. Ze stond nu nog teveel als een afgeleefd verschijnsel buiten het
volksleven:
Dit is dan ons streven, onder vrijzinnig-godsdienstigen belangstelling te wekken voor so­
ciale rechtvaardigheid en gelijkheid, aan het godsdienstig leven nieuwen inhoud te geven
door aan te dringen op de toepassing van onze zedelijk-godsdienstige beginselen in de
maatschappij, en het streven naar maatschappelijken vooruitgang te veredelen.
Conflicten in de afdeling/overgang naar het socialisme
De eerste jaren van de afdeling waren er één van groei en saamhorigheid. Daar zou echter
alras verandering in komen. Hugenholtz ging zich namelijk steeds maatschappij-kritischer
opstellen en kwam in toenemende mate met kritiek op het kapitalisme. Hij droeg dat uit
in zijn preken, op catechisatie en in Onze kring. Hugenholtz ging beginselen verkondigen die
steeds meer het socialisme benaderden, zonder zich overigens bij de SDAP aan te sluiten. Het
blad trok dan ook de aandacht buiten Schiedam. Onze kring was het eerste blad in Nederland
dat de christen-socialistische beginselen verkondigde. Het werd veel gelezen en veel bespro­
ken, men verfoeide het of dweepte er mee. Hugenholtz verwierf enige landelijke bekendheid.
De drager van een eerbare familienaam, de voorganger van een deftige afdeling begon pro-
35

Hugenholtz als voorganger van de Protestantenbond
paganda te maken voor het socialisme! Bovendien kon Hugenholtz goed schrijven. Hij was
vooral sterk in de polemiek. Hij noemde een kat een kat en was vlug en vaardig in zijn aanvallen.
Het rapier van zijn geest was scherp en hij hanteerde het met gemak en elegantie. Hij
trof raak en bleef zelf gewoonlijk kalm. Lompe uitvallen en gescheld bleven uitzonderingen.
Het blad beviel vooral de jonge predikanten rond het later opgerichte blad De Blijde Wereld
goed. Zij konden zich goed vinden in Hugenholtz' opvatting dat het socialisme eigenlijk een
toepassing van het christendom was in het maatschappelijk leven en waardeerden zijn kritiek
op het privaatbezit van de produktiemiddelen. Bij zijn aanklacht en kritiek bleef Hugenholtz
bovendien uitgaan van de grondbeginselen van Jezus. 17
De Blijde Wereld-dommees
waardeerden Hugenholtz' kwaliteiten ten zeerste. 18
In deze jaren begon Hugenholtz ervoor te pleiten, dat de NPB zich aktief met het sociale
vraagstuk zou gaan bezighouden. In een discussie in De Hervorming over maatschappelijk
werk verzette hij zich tegen de gedachte dat de NPB wel mocht aansporen tot deze arbeid,
maar niet deze zelf hoefde te verrichten. 19
Dit zou namelijk vallen buiten hetgeen artikel 1
van het Algemeen Reglement als doelstelling formuleerde, te weten 'de bevordering van de
vrije ontwikkeling van het godsdienstig leven'. Hugenholtz wees erop, dat het verbeteren van
de stoffelijke levensvoorwaarden de ontwikkeling van het menselijke in de mens, en daarna
ook van het godsdienstig leven bevorderde. De Bond moest maatschappelijk werk verrichten,
wilde hij recht van bestaan hebben; want geloof zonder werken had geen waarde. Veel
hing volgens Hugenholtz voor de Bond en voor de maatschappij af van de beslissing of de
Bond zich wel of niet met het maatschappelijk werk zou bezighouden. Hij had daarbij nog
het vertrouwen dat de NPB zich hiervoor zou inzetten.
Hugenholtz' uitgesproken sociale opvattingen, die duidelijk steeds meer in socialistische
richting gingen, riepen bij een deel van de sterk liberaal georiënteerde afdeling steeds meer
weerstand op. Er ontstonden conflicten. De bom barstte toen hij bij de kroningsfeesten in
1898 weigerde om zich aan te sluiten bij de feestvreugde en zich laatdunkend over het koningshuis
uitliet, in een dienst waartoe het bestuur hem geprest had. Op een bestuursvergadering
deelde men hem mee, dat onder een grote meerderheid van de leden allerlei bezwaren
tegen zijn denkbeelden leefden, zodanig dat de bloei van de afdeling daardoor in gevaar gebracht
werd. Hierop diende Hugenholtz zijn ontslag in. In Onze kring motiveerde hij dat als
volgt:
Als godsdienstig man heb ik gemeend de godsdienstig-zedelijke beginselen die onder ons
worden beleden, consequent te moeten toepassen ook op maatschappelijk gebied, waar
beginselen gehuldigd worden, die lijken in strijd te zijn met onze godsdienstige overtuiging.
Niet een ieder die zegt Heere, Heere zal ingaan in het Koninkrijk der Hemelen,
maar die daar doet den wil des Vaders, die in de Hemelen is.
En:
Onder de gegeven omstandigheden, begrijpende dat de nodige samenwerking tussen U
en Uw bestuur eenerzijds en mij anderzijds ontbreekt, heb ik mijn ontslag als voorganger
Uwer afdeling bij Uw bestuur ingediend, in te gaan op 1 mei 1899. 20
17 De Blijde Wereld, 16 september 1904.
18 Het blad De Blijde Wereld werd mede opgericht om de leemte ontstaan door het wegvallen van Onze kring op
te vullen. Zie ook: H.J. Wilzen, A. van Biemen, Samen op weg. Vijftig jaar ontmoeting tussen Christendom en socialisme
in De Blijde Wereld en Tijd en Taak (Amsterdam 1953) 30, 37.
19 Voor het volgende: De Hervorming, 22 oktober 1898.
20 Onze Kring, geciteerd in de Schiedamsche Courant, 16 oktober 1898, en in De Hervorming, 22 oktober 1898.
36

Hugenholtz als voorganger van de Protestantenbond
Op een reeds uitgeschreven ledenvergadering op 20 oktober werd bestreden dat een grote
meerderheid van de leden bezwaar had tegen de voorganger. Men meende dat Hugenholtz
overijld gehandeld had. In een met 80 tegen 14 en enkele onthoudingen aangenomen motie
werd het bestuur uitgenodigd Hugenholtz te vragen zijn ontslagaanvrage in te trekken. Na
deze vergadering legde een deel van het bestuur dat niet aan dit verzoek wilde voldoen zijn
functie neer. 21
In Onze kring lichtte Hugenholtz zijn ontslagaanvrage nogmaals uitvoerig
toe. 22
Hij wees op de gespannen verhoudingen. Het bestuur had verschillende bezwaren te­
gen hem ingebracht maar op de bestuursvergadering was al snel gebleken dat vooral zijn
socialistisch getinte opvattingen in het verkeerde keelgat waren geschoten. Hugenholtz had
zich hierop verdedigd:
Ik begon met te verklaren dat het woord nooit over mijn lippen was gekomen in mijn toe­
spraken, dat ik daar nooit propaganda had gemaakt voor een economisch stelsel; dat ik
alleen als godsdienstig mens gemeend had de godsdienstige beginselen van broeder­
schap, liefde en rechtvaardigheid, niet meer in 't algemeen te moeten verkondigen, maar
ook toe te passen op maatschappelijk gebied, en dat, zo men daartegen bezwaar koester­
de, zo men niet wilde horen van onrecht in de maatschappij, waartegen op te komen onze
plicht is als godsdienstige mensen, wij van een anderen geest waren.
Maar toen zijn verdediging tot een heftige woordenwisseling leidde, was het tot een getuige­
nis van Hugenholtz gekomen:
Nog wilde de voorzitter den waren toestand bemantelen. Ik ging toch immers zo ver niet.
Waarop ik krachtig en beslist heb getuigd: Ja, mijne heren, ik ben socialist, ik ben vol­
bloed socialist. En dat deed blijkbaar de deur toe. Wij stonden nog eenige ogenblikken
zwijgend tegenover elkaar. Geen enkel woord van sympathie of waardering werd gespro­
ken. Voor deze inquisitie was de belijdenis mijner heilige overtuiging mijn doodvonnis.
Ik trok mijn jas aan, wenste goedenavond, en vertrok.
Tot slot stelde Hugenholtz de zaak ten principale. Hij was na veel studie tot zijn keuze geko­
men. Wilde godsdienst geen holle klank zijn, dan moest men zich inzetten voor een mens­
waardig bestaan van een ieder.
Is dit socialisme slecht en misdadig? Pleit het tegen een mens, tegen een predikant, dat
hij een hart heeft voor wie stoffelijk en geestelijk gebrek lijden in onze kromme samenle­
ving? Het staat aan U, leden van onze afdeling, dit thans te beslissen. Ik heb mij open
en zonder terughouding aan U geopenbaard. Aan U de keuze of ik Uw voorganger zal
blijven of niet.
Op 28 oktober vond een nieuwe ledenvergadering plaats. Hierin werd mededeling gedaan
van een schrijven van Hugenholtz, waarin hij zich bereid verklaarde om zijn ontslagaanvra­
ge in te trekken als de meerderheid van de ledenvergadering vertrouwen in hem zou uitspre­
ken. Na een uitgebreide en nogal tumultueuze discussie sprak de grote meerderheid van de
21 Schiedamsche Courant, 23 oktober 1898; De Hervorming, 29 oktober 1898.
22 Geciteerd in De Hervorming, 29 oktober 1898, en 'Karakterschets', 187-188.
37

Hugenholtz als voorganger van de Protestantenbond
leden zich uit voor aanblijven: 169 stemmen voor, 41 tegen, 11 blanco en 1 ongeldig. Hugenholtz
bedankte voor het in hem gestelde vertrouwen en verzocht degenen die tegen waren
geweest om niet geheel uit de kerk weg te blijven. Elke veertien dagen trad er immers een
predikant van elders op. Hij sprak de wens uit, dat zij door zijn daden op hun besluit zouden
terugkomen. Om orde op zaken te stellen, werd een voorlopig bestuur benoemd met Hugenholtz
als voorzitter, dat zou functioneren tot de ledenvergadering op 9 december een definitief
bestuur zou benoemen. 23
Het interim-bestuur stelde nieuwe statuten en reglementen
op om meer eenheid in het functioneren van het bestuur te brengen en de leden meer invloed
te geven.
Hugenholtz noemde zich nu dus openlijk socialist, maar was nog steeds geen lid van de
SDAP. Zijn inzicht was immers dat de sociale kwestie meer dan een arbeiderszaak was. Dat
blijkt uit een debat met Henriëtte Roland Holst op 20 januari 1899. In het kader van een
propaganda-avond in een lezingencyclus van de SDAP had deze vurige socialiste, schrijfster
en dichteres een rede gehouden over het wezen van de klassenstrijd. Zij riep de arbeiders
op om zich te verenigen en hun steeds zwaardere ketens af te werpen.
In de discussie betreurde Hugenholtz het, dat er niet over de rijken was gesproken. Onder
de bezittende klasse waren er ook, die zich schaarden aan de zijde van de arbeiders. Hij wees
daarbij op de inleidster. Daarom had hij ook een woord van opwekking tot de bezittende
klasse gewenst. 24
Hugenholtz meende dat niet vijandschap of onverschilligheid hem van de
SDAP scheidde, maar verschil in methode. De SDAP wilde alle socialistische krachten aan de
bourgeoisie onttrekken, met als gevolg dat deze alleen door dwang, door de overmacht van
de proletariërs haar klassevoorrechten op zou geven. Hij wilde door te getuigen van dezelfde
beginselen als de SDAP onder niet georganiseerd bourgeois-publiek aanhangers winnen voor
het socialisme. Maar als zou blijken dat dit geen resultaat zou hebben, zou hij niet aarzelen
om in de rangen van de proletariërs te gaan strijden. 25
Een dergelijk standpunt werd door de SDAP echter verworpen. Omstreeks dezelfde tijd had
Troelstra, de leider van de SDAP, een felle aanval ondernomen op mensen uit de bourgeoisie
die op grond van religieus-ethische inzichten tot het socialisme neigden. 26
Troelstra meende
dat mensen als Hugenholtz verwarring stichtten in de arbeiderswereld. Zij hadden een gebrekkige
kennis van het maatschappelijk ontwikkelingsproces, hechtten overgrote betekenis
aan de wereld der ideeën en toonden zo niet in woorden dan toch metterdaad een minachting
voor de wereld van de stoffelijke verschijnselen. Daarna nam hij Hugenholtz persoonlijk
onder vuur. Deze profeet noemt zich socialist. Hij heeft reeds aan vervolging van zijn klassegenoten
bloot gestaan. Hij is een boeteprediker in zijn klasse. Hij wil een soort middengroep
formeren. Rekent hij op veel bekeerlingen? Maar wat doet hij nu voor de organisatie van
het proletariaat? Hij houdt van deze arbeid zijn handen af. Het verwijt van Troelstra kwam
er dus op neer, dat Hugenholtz zich nog niet onvervaard op het standpunt van de klassenstrijd
stelde en niet meewerkte aan de organisatie van de strijd van de arbeiders. En wie als
23 Schiedamsche Courant, 29 oktober 1898.
24 Schiedamsche Courant, 21 januari 1899. Terzijde: Henriëtte Roland Holst-Van der Schalk was afkomstig uit een
vooraanstaand Schiedams brandersgeslacht, dat ook bij de NPB was aangesloten. Haar vader was notaris in
Noordwijk en had zo'n hekel aan het lelijke, miezerige stadje dat hij in zijn dissertatie liet drukken 'van Noordwijk'
in plaats van zoals de gewoonte was 'geboren te Schiedam'. Zie: Henriëtte Roland Holst-Van der Schalk,
Het vuur brandde voort (Hilversum 1979 3
) 11.
25 'Karakterschets', 89.
26 De sociaal-democraat, 12, 19 en 24 januari 1899. Troelstra vermeldt deze aanval in zijn Gedenkschriften n (Amsterdam
1932 3
) 236-237.
38

Hugenholtz als voorganger van de Protestantenbond
Afb. 3. Herinneringsoorkonde, uitgereikt door de NPB, 1897, ondertekend door Hugenholtz. Foto
collectie van de auteur.
propagandist van de SDAP wilde optreden, moest de arbeidersorganisatie als wapen in de
klassenstrijd erkennen. Troelstra's impliciete wens uitgesproken in de laatste woorden, zou
al spoedig vervuld worden.
De maand daarop diende Hugenholtz namelijk met ingang van 1 september 1899 zijn
ontslag in bij de NPB. Hij zou zich geheel aan de SDAP gaan wijden. 27
In Onze kring lichtte hij uitvoerig zijn besluit toe. Hij had zijn besluit in de eerste plaats
genomen ter wille van de afdeling, die hij niet langer mocht opofferen aan zijn godsdienstige
en economische inzichten. Weliswaar hadden vele leden van de afdeling hem door de crisis
gevolgd, doch dit was voor een deel uit persoonlijke sympathie, deels uit liefde voor het vrij­
zinnig-godsdienstig leven. Slechts een kleine kern ging bewust het door hem ingeslagen pad
mee. De bijval die hij gekregen had gold niet zijn beginselen, doch zijn persoon. Hij had
dat destijds niet doorzien. Vervolgens ging hij op die beginselen in: godsdienst moet heel
27 Schiedamsche Courant, 21 februari 1899.
39

Hugenholtz als voorganger van de Protestantenbond
het mensenleven beheersen en dus op elk gebied van het leven, stoffelijk zowel als geestelijk,
zijn gezaghebbend woord spreken.
En wanneer ik in mijn preken de brandende maatschappelijke vragen aanroer, mij altijd
te moeten bepalen tot algemeenheden, die de zaak niet verder brengen, met het onaangename
bewustzijn, dat ik zelfs dan aanstoot en ergernis geef aan een groot deel van mijn
gehoor, is mij een gruwel geworden, dien ik niet langer kan en wil dragen. Uit liefde voor
de godsdienst houd ik op langer godsdienstpredikant te zijn.
Hij kondigde aan dat hij zich binnenkort bij de SDAP ging aansluiten en, na enige tijd aan
rustige studie besteed te hebben, propagandist zou worden. Toen kwam het kardinale punt:
hij was de bestaande klassenstrijd gaan aanvaarden. Het krachtig maken van de arbeiders
achtte hij nu zijn plicht:
Alleen door den klassenstrijd, door de machtsverovering van het proletariaat kan mijns
inziens het onrecht van het individualisme vervangen worden door de rechtvaardigen
verhoudingen van het socialisme.
Het bleef echter zijn overtuiging, dat bij velen onder de bourgeoisie het besef van rechtvaardigheid
en mensenliefde krachtiger werkt dan het klasse-egoïsme. Doch het socialisme
moest voornamelijk van onderop, door het proletariaat, bevochten worden, al bleef de vrijwillige
bekering van één lid van de bourgeoisie van grote waarde. 28
In de ledenvergadering van 23 maart 1899 in Musis Sacrum zette hij in soortgelijke bewoordingen
voor de 103 aanwezige leden zijn ontslagname uiteen. Hij sprak de hoop uit,
dat men een nieuwe voorganger zou kunnen vinden, die de heengegane leden weer terug
en de overigen weer tot elkaar zou kunnen brengen, en dat daardoor de afdeling weer zou
opleven. De vergadering accepteerde het gevraagde ontslag en machtigde de voorzitter stappen
te ondernemen om een nieuwe voorganger te zoeken. 29
Op 17 september 1899 hield Hugenholtz zijn afscheidsrede voor de afdeling, die dus tevens
zijn afscheid van het ambacht van predikant inhield. Inmiddels had men een nieuwe
voorganger gevonden, D. Rook, die weliswaar geen universitaire theologische opleiding had
genoten, maar zich wel de bevoegdheid had verworven voor te gaan in diensten van de NPB.
Op 8 oktober 1899 deed hij zijn intrede. Ds. Stenfert Kroese uit Rotterdam introduceerde
hem in een rede, waarin hij ook waardering uitte voor Hugenholtz, die zich op een wijze,
als hij meende te moeten doen, doch in elk geval met toewijding, had gegeven aan zijn taak
en die nu vrijwillig was heengegaan ter wille van de toekomst van de afdeling.
We kunnen dus twee redenen onderscheiden voor Hugenholtz' ontslag. Het werk in de
afdeling had een ernstige klap gekregen door de conflicten. Een deel van de leden bedankte
voor het lidmaatschap, een ander deel bleef weg uit de godsdienstoefeningen, terwijl ook bij
Hugenholtz' aanhang de fut er enigszins uitging. De inkomsten gingen hard achteruit. Zijn
ontslagname was overigens voor verscheidene leden weer reden om zich als lid te laten
schrappen, terwijl de overgebleven leden zich teleurgesteld en eigenlijk gegriefd voelden,
omdat Hugenholtz, terwijl de afdeling in grote moeilijkheden was, opstapte.
28 Schiedamsche Courant, 7 maart 1899.
29 Rook, Uit voorbije tijden, 52.
40

Hugenholtz als voorganger van de Protestantenbond
De tweede reden was Hugenholtz' aanvaarding van het socialisme, inclusief het stand­
punt van de klassenstrijd. Zoals uit bovenstaande blijkt had hij niet geheel het vertrouwen
in de mogelijkheid van bekering van de bourgeoisie door hen aan te spreken op hun moreel
besef verloren, en onderkende hij de waarde ervan. Zijn vertrouwen in het effect van een
moreel beroep op de gegoede burgers was minder geworden. De geringe ontvankelijkheid
van de afdeling had hem hiertoe gebracht. Derhalve stelde hij zich op het standpunt, dat
nog vele jaren lang kenmerkend voor het socialisme zou blijven, namelijk dat de maatschap­
pelijke vernieuwing van de arbeidersklasse kan, zal en moet komen.
Hugenholtz en de Schiedamse SDAP 30
Toen Hugenholtz overging naar de SDAP was er nog geen Schiedamse afdeling van deze par­
tij. Wel zat deze eraan te komen. Een deel van de liberale kiesvereniging Schiedam radicali­
seerde verder dan de lijn, zoals deze door de progressieve liberalen was uitgezet. Hugenholtz
en zijn medebestuurslid Joh. Plooy jr. waren daarvan de exponenten. Daarmee vervulde
Hugenholtz een katalyserende functie in het ontwaken van de arbeidersklasse in Schiedam.
Daarnaast was er in Schiedam in 1898 een Arbeiderskiesvereniging opgericht. Uit deze bei­
de zou de plaatselijke SDAP-afdeling ontstaan. De wens om een plaatselijke afdeling op te
richten werd gevoed door de landelijke SDAP. In het kader van de al genoemde lezingencam­
pagne kwamen verschillende vooraanstaande SDAP-ers in Schiedam spreken. Het was de be­
doeling, dat er een afdeling opgericht zou worden op een vergadering met Troelstra op 7
april 1899. Doch zijn uitvoerig betoog en beantwoording deden de bijeenkomst uitlopen tot
na het middernachtelijk uur. Reden voor Hugenholtz om aan te kondigen, dat de SDAP we­
gens het late uur een andere keer zou worden opgericht. Zulks geschiedde zes dagen later,
op 13 april 1899, in een zaaltje van het door M.C. M. de Groot gestichte Volkshuis. De veer­
tien leden kozen Joh. Plooy jr. tot voorzitter. Wij weten niet of Hugenholtz erbij was en of
hij nog aktiviteiten ontplooid heeft in de afdeling (de notulen uit die tijd - als deze er geweest
zijn - ontbreken). Doch dat alles was in ieder geval van korte duur, want op 27 juni werd
hij uitgeschreven bij het bevolkingsregister, omdat hij naar Voorburg verhuisde.
In zijn funktie als propagandist van de SDAP trad Hugenholtz op verzoek van de afdeling
Schiedam van de SDAP nog kort na zijn vertrek, op 20 november 1900, op. De grote zaal was
tot achteraan gevuld 'door dames en heren uit alle standen en godsdienst', zoals de Schiedam­
sche Courant beschrijft. 31
Kennelijk wilde men de gewezen en omstreden voorganger nog eens
aanschouwen en horen. Zijn onderwerp was 'Christendom en Socialisme'.
Hugenholtz begon met een verhaal over de wereldtentoonstelling in Chicago uit 1893, die
hij toen bezocht had. Er was daar een zaal met schilderijen van Jezus te zien geweest, die
niets zoetelijks hadden gehad, maar alle het idee van de dienende liefde tot uitdrukking had­
den gebracht. Als die opvatting overal in de harten van de mens zou zijn doorgedrongen,
dan zou een onderwerp als vanavond niet meer nodig zijn. Hij riep vooral de confessionele
arbeiders op om zich te voegen bij het socialisme, dat mogelijk wilde gaan maken wat het
christendom voorstond, maar dat onder het op egoïsme gebaseerde kapitalisme niet moge­
lijk was. Door de strijd van de arbeiders moest het socialisme bereikt worden.
30 Zie: J.J. van den Horst, Geen ideaalmenschen. De Schiedamsche SDAP tot 1917 (Schiedam 1984) 25-27.
31 Schiedamsche Courant, 29 november 1900.
41

Hugenholtz als voorganger van de Protestantenbond
Verdere levensloop
Afb. 4. F.W.N. Hugenholtz omstreeks 1920.
Foto collectie van de auteur.
Hugenholtz had een grote stap gedaan. Hij had gebroken met zijn milieu van herkomst, een
vaste baan opgegeven voor de laag betaalde baan van propagandist en gekozen voor een le­
ven van strijd. Hij had nu het voornemen om een Arbeiderskerk op te richten. 32
De gedachte
van de Arbeiderskerk was gebaseerd op de gedachte, dat de arbeidersbeweging een gods­
dienstige beweging was. Ze was in Nederland geïntroduceerd door de uit Schiedam afkom­
stige Emilie Charlotte Knappert (1860-1952), religieus-socialiste en later één van de grond­
legsters van het maatschappelijk werk in Nederland. Hugenholtz had al eerder zijn sympa­
thie uitgesproken voor deze gedachte.
Hugenholtz bleef dus een verbinding leggen tussen religie en socialisme, al had hij zijn
vertrouwen in de gevestigde kerk opgegeven. Wederom klom Troelstra in de pen om hem
te kapittelen. Hij wees erop dat de SDAP zich nooit had uitgesproken over Hugenholtz' plan­
nen. Als hij voornemens had moest hij die voor het forum van de partij brengen. Hij beschul­
digde Hugenholtz van heethoofdigheid, die noch zijn plan noch de partij ten goede kon ko­
men. Met andere woorden: Hugenholtz moest zich houden aan de partijdiscipline. Het is
Hugenholtz niet gelukt om de Arbeiderskerk van de grond te krijgen, noch om Onze kring,
die dit streven moest ondersteunen, in stand te houden. Deze mislukking deed hem volko­
men breken met het christelijk geloof. Hij heeft zich er niet meer mee beziggehouden. Type­
rend is dat in de burgerlijke stand voortaan vermeld werd dat hij geen godsdienst had. Zijn
echtgenote en drie kinderen werden wel als Hervormd vermeld.
32 Voor het volgende: 'Karakterschets', 191-192.
42

Hugenholtz als voorganger van de Protestantenbond
In de SDAP maakte hij snel carrière. 33
In 1900 verhuisde hij naar Haarlem, waar hij van
1901-1907 lid was van de gemeenteraad. In 1908 vertrok hij naar Zandvoort en was vervol­
gens, van 1910 tot 1920, in Den Haag woonachtig waar hij weer raadslid was van 1913-1919.
Daarna verhuisde hij naar Utrecht. In 1901 werd hij ook in de Tweede Kamer gekozen voor
het district Weststellingwerf. Hoewel hij geen echte districtvertegenwoordiger was, hij was
noch Fries noch woonachtig in of in de nabijheid van zijn district, genoot hij toch voldoende
populariteit. Hij werd steeds ruimschoots herkozen. De politieke tegenstellingen in zijn dis­
trict waren scherp. Zo is zijn rijtuig tijdens een bezoek eens met stenen bekogeld. Naast zijn
Kamerlidmaatschap voorzag hij o.a. in zijn levensonderhoud als verzekeringsagent bij de
Centrale Arbeiders Verzekerings- en Depositobank. In de Kamer was Hugenholtz een mar­
kante persoonlijkheid, die echter bepaald niet geliefd was onder zijn tegenstanders. Hij was
zeer correct in zijn spreken, naar vorm en inhoud goed gedocumenteerd. Hij was echter ook
een temperamentvol mens die zei waar het op stond. Hij kon sarcastisch zijn en honend la­
chen.
Veel opzien baarde zijn optreden in 1903 tijdens de spoorwegstakingen toen hij eigen­
machtig als stationschef optrad op het station in Haarlem. Men noemde hem toen wel spot­
tend de 'rode stationschef'. Bovendien ging hij in datzelfde jaar een maand de gevangenis
in wegens opruiing van militairen.
In de Kamer waren justitie en gevangeniszaken alsmede militaire zaken zijn specialisme.
Hij heeft tegen veel weerstanden in zich ten zeerste ingezet voor de verbetering van het
strafstelsel. Daar lag zijn grootste hartstocht. Behalve via zijn Kameroptreden en bevorde­
ring van wetgevende arbeid, was hij ook daarbuiten aktief. In 1913 werd hij lid van het alge­
meen college van toezicht op het rijks-, tucht- en opvoedigswezen. In 1916 werd hij ambte­
naar voor de reclassering in Den Haag en daarna in Utrecht. Zijn belangstelling voor het
gevangeniswezen en de reclassering deelde hij met zijn vrouw, die hem niet in zijn politieke
overtuiging was gevolgd. Zij bleef een overtuigd liberaal. Maar doordat zij een harmonieus
huwelijk hadden, werkte dit ideologische verschil niet ontwrichtend op het gezinsleven. Toen
ze in Den Haag woonden, kreeg ze toestemming om in de cellen de gevangenen te bezoeken.
In Utrecht kreeg ze daar, tot haar grote verdriet, geen toestemming voor. Ze ging toen rond-
schrijfbrieven voor gevangenen schrijven. Het gezin Hugenholtz had verschillende malen
ex-gevangenen tijdelijk in huis, waaronder een keer ook een moordenaar. Hugenholtz en
zijn vrouw pleitten voor meer mededogen voor (ex-)gevangenen en vestigden de aandacht
op de noodzakelijkheid de omstandigheden waarin mensen opgroeiden te verbeteren.
Op het gebied van de militaire aangelegenheden heeft Hugenholtz zich ingezet om de ar­
beidsomstandigheden en de rechten van militairen te verbeteren. Hij was een geharnast
bestrijder van de vlootpolitiek. Zijn brochure Het Militarisme in de Tweede Kamer (1913) was
een uitgebreid betoog tegen de oorlogsuitgaven, al was Hugenholtz geen pacifist. Hij speel­
de een voorname rol in het debat over de voorstellen van het kabinet-Ruys de Beerenbrouck
in 1923 om de oorlogsvloot sterk uit te breiden. 34
33
Zie voor het volgende o a.: W. H. Vliegen, Die onze kracht ontwaken deed. 1 (Amsterdam z.j. 1924) 440-441; J. H.
Schaper 'F.W.N Hugenholz', in: Socialistische Gids (1924) 544-549; J.J. Kalma, 'Frederik Hugenholtz solidair
met de uitgestotenen' Leeuwarder Courant, 21 november 1977; alsmede modelinge mededelingen van mevrouw
M. Fentener van Vhssmgen-Hugennoitz.
34 Henri J.G. Beunders, Weg met de vlootwet. De maritieme bewapeningspolitiek van het kabinet Ruys de Beerenbrouck en
het succesvolle verzet daartegen in 1923 (Bergen 1984) 182 e.v.
43

Hugenholtz als voorganger van de Protestantenbond
Tijdens de behandeling van de Vlootwet was zijn gezondheid al slecht. Het hele gebeuren
maakte hem volstrekt overwerkt. Daardoor had hij ook geen weerstand tegen de griep. Na
een langdurig ziekbed overleed hij op 13 mei 1924 te Utrecht. In zijn intense leven had hij
te veel van zichzelf gevergd. Hij was reeds van plan om zich bij de Tweede Kamerverkiezingen
niet meer herkiesbaar te stellen, lid te worden van de Eerste Kamer en zich geheel te
gaan wijden aan de reclassering. Zijn vrouw overleefde hem bijna 19 jaar. Zij overleed op
17 maart 1943.
Zoals gezegd: Hugenholtz was een man van grote hartstocht met vele tegenstanders, maar
niemand kon zijn oprechtheid en waarheidstrouw ontkennen voor de zaak waarvoor hij
stond: het socialisme en zijn liefde voor het vertrapte proletariaat.
44

Museum nieuws
Afb. 1. De Kompaszaal van de passagiersterminal van de KNSM vlak na de voltooiing in 1956. Op
de achtergrond een aan de kade afgemeerd zeeschip.
Een nieuw museum in Amsterdam.
Het Open Haven Museum,
Surinamekade 3, 1019 BH Amsterdam,
tel: 020-205522.
Openingstijden: wot/m zo 13-17 uur (even bellen).
Wisselende tentoonstellingen.
In de afgelopen zomer kwam het Open Haven
Museum (OHM) veelvuldig in het nieuws met de
tentoonstelling Oostelijk havengebied, het verlaten
strijdtoneel, over de sociale geschiedenis van de ha­
ven tijdens het hoogtepunt van de economische
bedrijvigheid tussen 1880 en 1920. Deze tentoon­
stelling was in samenwerking met het Internatio­
naal Instituut voor Sociale Geschiedenis (IISG)
georganiseerd en vond ook in de museumzalen
van beide instellingen plaats. Het IISG is sinds mei
1989 gehuisvest in het speciaal voor dat doel
schitterend verbouwde pakhuis Willem i aan de
Cruquiusweg. Het Open Haven Museum daar­
entegen bevindt zich in een historisch onveran­
derde lokatie: de passagiersterminal van de Ko­
ninklijke Nederlandsche Stoomvaart Maat­
schappij, meestal kortweg de KNSM genoemd, aan
de Surinamekade.
In 1986 werd de Vereniging Open Haven Mu­
seum opgericht met als doelstelling de herinne­
ring aan het oude havenbedrijf van Amsterdam
ook in de nieuw geplande woonwijk levendig te
houden. Daartoe organiseert het OHM regelmatig
tentoonstellingen en conferenties over de geschie­
denis van de haven. Zo zijn bijvoorbeeld bewo-
nersgroepen uit de Londense Docklands met een
45

Museumnieuws
eigen expositie te gast geweest. De Amsterdamse
Bewoners groep Oostelijk Havengebied maakt regelmatig
gebruik van de faciliteiten van het museum
en ook verzamelaars van materiaal over
zeeschepen vinden in het museum gelegenheid
tot exposeren. Maar niet alleen aan het verleden
van de haven wil het museum aandacht geven.
Ook aan het heden en de toekomst van het gebied.
Beeldend kunstenaars die hun visie op het
havengebied willen tonen zijn welkome gasten in
het museum. Op het ogenblik is het museum het
meest betrokken bij de spraakmakende stedebouwkundige
uitbreidingen die voor dit deel van
de stad in ontwikkeling zijn. De grootse plannen
voor de IJ-oevers en voor het Oostelijk havengebied
worden kritisch gevolgd. En ook in dit kader
vinden er regelmatig manifestaties plaats.
De expositieruimte van het Open Haven Museum
beslaat de ruime, voormalige vertrekhal,
vanwaar vroeger de passagiers via loopplanken
rechtstreeks op de aan de kade gemeerde oceaanstomers
stapten. De passagiersterminal was natuurlijk
het visitekaartje van de KNSM op het
vasteland. Ook de koningin moest van hieruit, in
gepaste omgeving, per schip kunnen vertrekken,
van welke mogelijkheid de vorstin ook regelmatig
gebruikt heeft gemaakt. De inrichting getuigt
daar nog steeds van. Toen de terminal in 1956
naast de bestaande loodsen van de KNSM werd
neergezet, werd (scheeps)architect Van Tienhoven
belast met de inrichting. Grotendeels is het
interieur, dat de sfeer van de jaren '50 ademt, bewaard
gebleven: de vloer gelegd in patronen van
verschillende tinten groen linoleum, de rotan tafels
en stoelen, de beglaasde wand met zicht op de
kade. Aan de wand bevinden zich nog de oorspronkelijke
reliëfs met voorstellingen van de bedrijvigheid
in de haven. Aangezien Van Tienhoven
voor de KNSM voornamelijk scheepsinrichtingen
heeft verzorgd en aangezien de schepen allang
zijn vergaan of op de schroothoop terecht
zijn gekomen, is deze terminal met zijn Kompaszaal
en het met mozaiek betegelde trappehuis ongetwijfeld
het enig overgebleven interieur van deze
scheepsarchitect.
Een bezoek aan het Open Haven Museum is
de moeite meer dan waard alleen al voor het historische
interieur en voor de ligging van de voormalige
KNSM terminal in dit, nu nog onherbergzame,
maar snel veranderende Amsterdamse
oostelijk havengebied.
E.W.
46
Tentoonstelling: Amsterdam: VenetiëvanhetNoorden.
15 februari-27 april 1991. Gemeentearchief van
Amsterdam, Amsteldijk 67.
Openingstijden: ma t/m za 10.00-16.00 uur.
Omstreeks 1541 vestigde de Italiaanse koopman
Lodovico Guicciardini (1521-1589) zich in Antwerpen.
Al snel moet hij bijzonder geboeid geraakt
zijn door zijn nieuwe 'vaderland'. Hij
maakte verschillende reizen door de Nederlanden
en legde zijn impressies van het leven in de
Nederlandse gewesten en steden neer in een in
1567 verschenen boek, getiteld Descrittione di tutti
i Paesi Bassi, altrimenti detti Germania Inferiore. In dit
werk, waarin ook veel aandacht werd besteed aan
de verschillende Hollandse steden, duidde Guicciardini
Amsterdam zonder enige aarzeling aan
als 'het Venetië van het Noorden'. Nu was deze
karakterisering in 1567 niet helemaal nieuw. Al
voor 1500 had een anonieme Amsterdamse kroniekschrijver
zijn stad vergeleken met Venetië.
Daarbij doelde hij vooral op de prestatie om een
stad 'uut morasschen met grooten costen' op te
bouwen. De vergelijking werd echter niet alleen
door zelfbewuste Amsterdammers gemaakt.
Reeds in 1526 zou de stadhouder van Holland
Anthony van Lalaing, graaf van Hoogstraten, de
Amstelstad een 'jong venegen [= Venetië] ... van
koopmanscappe' hebben genoemd. Omstreeks
het midden van de 16e eeuw moet zelfs buiten de
Nederlanden de vergelijkingen van Amsterdam
met Venetië vrij algemeen zijn geweest. Zo gebruikte
bijvoorbeeld de Zwitserse 'wereldbeschrijver'
Sebastian Münster haar in de tweede
druk van zij Cosmographia uit 1554. De eretitel
'Venetië van het Noorden' kwam dus in 1567 niet
helemaal uit de lucht vallen, maar Guicciardini
was wel de eerste die beweerde dat Amsterdam op
vele terreinen - geografisch, strategisch en economisch
- 'der stadt van Venegien seer ghelijck
is'. Bovendien lijkt zijn gebruik van de eretitel
verantwoordelijk te zijn geweest voor een verdere
verspreiding. De Descrittione was namelijk bijzonder
populair. Het werk kende kort achter elkaar
verschillende herdrukken en werd al snel na verschijning
in het Frans, Duits en Engels vertaald.
Een Nederlandse vertaling volgde pas in 1612*
Na Guicciardi werd het vergelijken van Amsterdam
met Venetië een geliefd topos in de reisliteratuur
en geschiedschrijving. Zelfs nu spreekt
deze vergelijking, hoe afgesleten ook, nog dusdanig
tot de verbeelding dat eind vorig jaar een
grootscheepse manifestatie onder de titel 'Am-

Museumnieuws
Afb. 2. Jan van Call, De Binnen-Amstel gezien vanaf de Blauwbrug, ca. 1690. Pentekening, Ge­
meentearchief Amsterdam. Op deze tekening is de ' Venetiaanse sfeer' van het 17e-eeuwse Amsterdam
goed getroffen. De tekening is, te zamen met verschillende andere tekeningen, prenten, schilderijen,
documenten en objecten, te zien op de tentoonstelling Amsterdam: Venetië van het Noorden.
sterdam-Venetië' van start is gegaan. In deze cul­
turele uitwisseling, die tot 9 september duurt,
zullen zowel de overeenkomsten als de verschillen
tussen beide steden op het gebied van geschiede­
nis, beeldende kunst, literatuur, muziek, film en
theater tot uitdrukking komen. Naast een aantal
publieksactiviteiten, zoals lezingen, een film­
festival en een 'Venetiaans Weekend', worden
verschillende tentoonstellingen georganiseerd,
waarin onder andere aandacht besteed zal wor­
den aan 18e-eeuwse Venetiaanse topografische
schilderijen, het joodse getto van Venetië en zijn
betekenis voor de joodse gemeenschap in Am­
sterdam, de Venetiaanse adel in de 18e eeuw, de
Commedia dell'Arte en de artistieke relaties tus­
sen Amsterdam en Venetië in prent en tekening
(zie hieronder de lijst van tentoonstellingen).
Voor geïnteresseerden in de geschiedenis van
Amsterdam lijkt vooral de tentoonstelling in het
Gemeentearchief Amsterdam de moeite waard.
Onder de titel Amsterdam: Venetië van het Noorden
zal daar met behulp van kaarten, stadsgezichten,
scheepsmodellen, reisjournalen, koopcontrac­
ten, glas en muziekinstrumenten een dubbelpor­
tret getoond worden van twee steden die niet al­
leen veel gemeenschappelijks hadden - in en aan
het water gebouwd, door handel groot en machtig
geworden, een bloeiend cultureel leven kennend
en bestuurd door zelfbewuste kooplieden -, maar
ook op allerlei terreinen intensieve contacten on­
derhielden. Hoewel Amsterdammers al sinds de
15e eeuw Venetië incidenteel bezochten, kwam
pas aan het einde van de 16e eeuw, toen de Straat­
vaart goed tot ontwikkeling kwam, een werkelijke
uitwisseling van personen, goederen en ideeën
tot stand. Zo werd er omstreeks 1600 niet alleen
handel gedreven met goederen als graan, kaas,
fluweel, zijde en glas, maar vond bijvoorbeeld
ook de rijke Venetiaanse muziekcultuur haar weg
naar de Amstelstad. Mede dankzij deze uitwisse­
ling was organist en componist Jan Pietersz.
Sweelinck (1562-1621) zo goed op de hoogte van
47

Museumnieuws
de muzikale ontwikkelingen in de dogestad dat
men lange tijd ten onrechte heeft aangenomen
dat hij daar bij de bekende contrapunt-theoreticus
Gioseffo Zarlino compositie had gestudeerd.
Tegelijkertijd echter maken de tentoonstelling
en de tien artikelen in de begeleidende publikatie
duidelijk dat er tussen beide steden ook grote verschillen
bestonden. In de eerste plaats is er al het
verschil in tijd. Venetië kende zijn grootste bloeiperiode
tussen de 14e en 16e eeuw, toen nog weinigen
in Europa van Amsterdam hadden gehoord.
De Gouden Eeuw van de Amstelstad
daarentegen viel samen met de neergang van Venetië.
Naast dit verschil in chronologie onderscheiden
beide steden zich ook op tal van andere
terreinen van elkaar. Zo lagen beide steden wel
aan het water, maar de daarmee samenhangende
problemen — verzanding en vervuiling - werden
verschillend opgelost, waarbij de Amsterdammers
duidelijk succesvoller waren. Een ander opvallend
verschil was de mate van theoretische reflectie
over de juiste staatsvorm. Terwijl in Venetië
omvangrijke tractaten over de republikeinse
staatsvorm verschenen, werd hierover door de
Amsterdamse regenten nauwelijks gediscussieerd.
Zij hadden over het algemeen groot ontzag
voor wat historisch was gegroeid en voelden
weinig behoefte daarover te theoretiseren. Op het
gebied van het republikanisme was dan ook nauwelijks
sprake van enige wisselwerking tussen
beide steden. Zelfs de eretitel 'Venetië van het
Noorden' boette in de loop van de 17e eeuw, toen
Venetië zoals we zagen al over zijn hoogtepunt
heen was en Amsterdam aan zijn Gouden Eeuw
begon, voor veel Amsterdammers snel aan betekenis
in. Steeds vaker werd de Amstelstad door
haar bewoners als beter dan Venetië voorgesteld.
Dit gold niet alleen voor haar macht en welvaart
maar bijvoorbeeld ook voor haar glasproduktie,
die aan het einde van de 16e eeuw naar Venetiaans
model was opgezet en die al in 1611 door J. I.
Pontanus, de eerste stadsgeschiedschrijver van
Amsterdam, werd geprezen als van 'soo wonderlicke
ende uutnemende geesticheyt, dat se de Veneetsche
dewelcke tot noch toe voornamelick ghepresen
zijn, in aerdicheyt ende conste gheensins
en wijeken'. Amsterdam had in het begin van de
17e eeuw Venetië niet langer nodig als lichtend
voorbeeld. De vele contacten tussen beide steden
bleven echter, zoals de tentoonstelling duidelijk
maakt, bestaan.
48
* Speciaal ter gelegenheid van de manifestatie
'Amsterdam-Venetië' verschijnt bij de Sdu een
moderne vertaling van het gedeelte van de Descrittione
di tutti i Paesi Bassi dat aan Noord- en Zuid-
Holland is gewijd.
Tegelijkertijd met de tentoonstelling Amsterdam:
Venetië van het Noorden verschijnt een bundel artikelen
onder redactie van M.B. de Roever (prijs
ƒ49,50). Veel van bovenstaande informatie is aan
deze publikatie ontleend.
P.K.
Tentoonstellingen in het kader van de manifestatie 'Amsterdam-
Venetië':
- Schilders van Venetië. Oorsprong en bloei van
de Venetiaanse 'vendute', Rijksmuseum Amsterdam
(15 december 1990 - 10 maart 1991)
- Het getto van Venetië. Ponentini, Levantini e
Tedeschi 1516-1797, Joods Historisch Museum
(15 december 1990 - 7 april 1991)
-De schatkamer van San Marco, De Nieuwe
Kerk (15 februari - 21 april 1991)
- Rondom Rembrand en Titiaan. Artistieke relaties
tussen Amsterdam en Venetië in prent en
tekening (16 februari - 21 april 1991)
- De gouden schemer van Venetië. Een portret
van de Venetiaanse adel in de 18e eeuw, Amsterdams
Historisch Museum (19 februari - 20 mei
1991)
-Venetiaanse gondels, Rijksmuseum Nederlands
Scheepvaart Museum (15 februari - 9 juni
1991)
- De leeuw van Venetië, Koninklijk Paleis (21 februari
- 31 maart 1991).
—Venetiaans engelengeduld; Venetiaans glas;
Venetië behouden; Fototentoonstelling Venetië,
De Nieuwe Kerk (6 juli - 1 september 1991)

Tentoonstelling: In nacht verloren, de deportatie van de
Amsterdamse joden '40- '45. Clara de Jong, schilderijen
en tekeningen.
25 februari tot en met 5 mei 1991. Amsterdams
Historisch Museum, Kalverstraat 92.
Dagelijks van 11.00 tot 17.00 uur.
In het voorjaar van 1985 stelde het Amsterdams
Historisch Museum een nieuwe aanwinst ten
toon. Die bestond uit een serie van 16 schilderijen
en 19 tekeningen, die de schilderes Clara de Jong
maakte van de deportatie van de Amsterdamse
joden tijdens de Tweede Wereldoorlog.
Dit jaar, waarin de Februari-staking een halve
eeuw geleden plaats vond, heeft het museum de
expositie nogmaals ingericht.
Clara de Jong (geboren in 1928) volgt in haar
serie schilderijen en tekeningen het verloop van
het drama van de deportatie. In de combinatie
van beeld en teksten - soms kille 'Bekanntma-
chungen', soms gedichten en dagboekfragmenten
- brengt zij woede en verdriet tot uitdrukking.
Museumnieuws
49

Boekennieuws
Boeken in het kort
Degenen die willen dat hun publikaties in deze
rubriek worden vermeld worden verzocht de betreffende
publikatie of mededelingen daarover
voortaan te zenden aan de heer F. van Rooyen,
Rijksarchief in Zuid-Holland, Postbus 90520,
2509 LM 's-Gravenhage. Publikaties over Noord-
Holland worden als vanouds behandeld door
H.J. Metselaars, Rijksarchief in Noord-Holland,
Kleine Houtweg 18, 2012 CH Haarlem.
NEHA, 1990 (NEHA-Series v), 233 blz.
Dit zeer handige apparaat behandelt achtereenvolgens
literatuur en bronnen. In de eerste drie
hoofdstukken worden behandeld literatuur over
het beoefenen van economische geschiedenis, bibliografieën,
literatuur over hulpwetenschappen,
verwante historische wetenschappen, economie
en statistiek. In drie verdere hoofdstukken komen
aan de orde de archivalische bronnen en hun bewaarplaatsen,
literaire bronnen (waaronder statistische
publikaties), bibliotheken en audiovisuele
en mondelinge bronnen. Dit werk is onmisbaar
voor ieder die bij het lokaal en regionaalhistorisch
onderzoek aandacht wil besteden aan
economische ontwikkelingen.
Genootschap 'Oud West-Friesland' (Stolphoevereeks
15), 11 blz. fl. 22,50. O.a. verkrijgbaar bij
het genootschap.
De auteurs onderzochten de geografische herkomst
en functie van de opvarenden aan boord
van de schepen die in de 18e eeuw voor de kamers
Hoorn en Enkhuizen van de voc naar de Oost
vertrokken. Als bron gebruikten zij de grootboeken
van schepen voor de kamers Hoorn en Enkhuizen
in het voc-archief in het Algemeen Rijksarchief
in 's-Gravenhage.
Algemeen
Dr. Thera Wijsenbeek, Zieke lieverdjes. 125 jaar
kinderzorg in Het Emma Kinderziekenhuis. Amster­
Noortje de Roy van Zuydewijn, MonumentenReisdam, Uitgeverij Ploegsma, 141 blz., ƒ35,-.
boek van Nederland, deel 1, Noord- en Zuid-Holland. In 1865 werd het in Amsterdam een opvangcen­
's-Gravenhage, SDU uitgeverij, 1990, 316 blz. trum opgericht voor arme kinderen, die meestal
In dit eerste deel van een vierdelige serie worden door ondervoeding ziek waren geworden. In dit
streeksgewijs de voornaamste monumenten in boek wordt geschetst hoe deze instelling zich
beide provincies behandeld. Van iedere behan­ heeft ontwikkeld tot het huidige hoogontwikkelde
delde streek en de plaatsen daarbinnen wordt een centrum van kindergeneeskunde en -verpleging
korte historische ontwikkeling en karakteristiek in het AMC.
gegeven. Daarna volgt een (kunst)historische beschrijving
van de vornaamste monumenten. Het Dr. A.J. Kölker, Molens in de banne Uitgeest. Uit­
boek bevat veel foto's, plattegronden, routebegeest, Stichting Uitgeester en Akersloter Molens,
schrijvingen en registers van monumenten en 150 blz.
plaatsnamen. In dit boek wordt ook aandacht be­ Dit boek geeft, na een algemene inleiding over de
steed aan 20e-eeuwse monumenten.
molens van Uitgeest, in de vorm van een kleine
kroniek per molen aan wat er zoal in de diverse
J.J. Seegers, Economisch-historische wegwijzer. Een archiefbronnen is te vinden. Onderzoek werd ge­
gids voor het bronnen- en literatuuronderzoek van de Nedaan in oude dorps- en polderarchieven, in oude
derlandse economische geschiedenis. Amsterdam, notariële en rechterlijke archieven, in het archief
van de Gecommitteerde Raden van het Noorderkwartier
in het rijksarchief in Haarlem, in topografische
atlassen en in de documentatie van de
vereniging De Hollandsche Molen in Amsterdam.
W. E. Goelema, Groot-Geestmerambacht. Een waterschapskroniek.
Warmenhuizen, Waterschap Groot-
Geestmerambacht, 1990, 114 blz. Chronologisch
wordt beschreven hoe vanaf de middeleeuwen de
ontwikkelingen waren op waterschapsterrein in
het gebied dat sinds 10 jaar het huidige waterschap
Groot-Geestmerambacht vormt.
Zuid-Holland
Noord-Holland
T. H. Lunsingh Scheurleer, C.W. Fock en A.J.
van Dissel, Het Rapenburg. Geschiedenis van een Leid-
Jan Kees Beers en Cees Bakker, Westfriezen naar de segracht. Deelv: 's-Gravensteyn. Leiden, Rijksuni­
Oost. De kamers der voc te Hoorn en Enkhuizen en versiteit, hun 190, 386 en 428 blz.
recruteringsgebied, 1700-1800. Hoorn, Historische Dit deel uit de goed gedocumenteerde en rijk geïl-
50

Historisch jaarboek Westland 1990, deel 3. Genootschap
Oud Westland/Westland Centrum voor
Streekhistorie, Naaldwijk, 1990, 96 blz. Onder
meer te bestellen door overmaking van ƒ22,50 op
bankrek. 343641 445, Rabobank Midden Westland
te Naaldwijk, t.n.v. Historisch jaarboek
Westland (1990).
Dit derde jaarboek bevat artikelen over smederij
Torenzicht te Poeldijk, een genealogisch artikel
over het geslacht Van der Wateringe, Loosduinen
en de annexatie door Den Haag en de buitenplaats
Hoofbosch in De Lier. Het geheel wordt
afgesloten met een archeologische kroniek.
Boekennieuws
lustreerde serie over het Rapenburg behandelt de M.H. Bertels, Van onbesproken gedrag. Bibliografi­
bouw- en bewoningsgeschiedenis van deze gracht sche selectie van documenten uit de bibliotheek van het Ge­
in het gebied tussen Houtstraat en Kloksteeg, meentearchiefvan 's-Gravenhage ten behoeve van studies
waarbij uitgebreid het kunsthistorisch aspect aan Haagse vrouwengeschiedenis.
bod komt.
Gemeentearchief 's-Gravenhage, 1990, 66 blz.
Verkrijgbaar bij het Gemeentearchief, Loosduin-
Bodemonderzoek in Leiden. Archeologisch jaarverslag seweg 17, Den Haag. Prijs ƒ5,-.
1988/1989, nr. 11/12. Leiden, Gemeente Leiden, Deze publikatie biedt een overzicht van de ruime
1990, blz. 202. Verkrijgbaar bij Directie Werken hoeveelheid materiaal die over dit onderwerp
Leiden, ABO, postbus 148, 2300 AC Leiden. voorhanden is in de verzamelingen van het ge­
Een dubbelnummer van de serie waarvan ook
nog enkele oudere nummers verkrijgbaar zijn.
meentearchief.
Deze keurig uitgevoerde en van veel illustraties H. Kroon, H.J.P.G. Kaajan en C. van der Wou-
voorziene publikatie bevat behalve de jaarverslade, 75 Jaar Gereformeerde Kerk van Wassenaar. Leigen
11 artikelen betreffende archeologische vondden, 1990, 48 blz. Bestellen door overmaking van
sten in Leiden en omgeving. Onder meer worden ƒ15,- (incl. verzendkosten) op gironr. 362293,
uitgebreid behandeld de opgravingen naar en de t.n.v. G. Kraan, onder vermelding van 'gedenk­
geschiedenis van hofstad Coebel en huize Steneboekje'.velt. Een uitgave, die zowel het kerkgebouw als het
Voorts bevat deze bundel artikelen over bodem­ kerkelijk leven in Gereformeerd Wassenaar bevondsten,
de Nieuwesteegbrug en pijpaarden
beeldjes in het bezit van het Rijksmuseum voor
Oudheden.
handelt.
Recensies
Leiden
Uit Leidse bron geleverd. Studies over Leiden en Leidenaren
in het verleden, aangeboden aan Drs. B.N. Leverland
bij zijn afscheid als adjunct-archivaris
van het Leidse Gemeentearchief, onder redactie
van J.W. Marsilje e.a. (Gemeentearchief Leiden,
1989), 566 blz., geïll., prijs ƒ37,50.
Deze feestbundel werd Leverland aangeboden bij
zijn afscheid van het Gemeentearchief waar hij
zesendertig jaar werkte als archivaris in verscheidene
functies. Het omvangrijke, fraai verzorgde
J.B. Berns, e.a. Feestbundel aangeboden aan prqf.dr. en uitgegeven boek bevat niet minder dan 74 bij­
D. P. Blok; ter gelegenheid van zijn 65ste verjaardag dragen en van de hand van hem voor al zijn hulp
zijn afscheid als hoogleraar in de nederzettingsgeschiede­ dankbare archief-klanten.
nis in verband met plaatsnaamkunde aan de Universiteit Deze studies hebben één ding gemeen: zij zijn
van Amsterdam, 397 blz.. Deze bundel, bedoeld als gebaseerd op bronnenonderzoek, grotendeels
'een tussentijds eerbetoon' bevat vele belangrijke mogelijk gemaakt door de op het Leidse Gemeen­
artikelen op gebied van naamkunde en geschietearchief aanwezige archieven en documentatie.
denis.
Uiteraard krijgen daardoor ook in deze studies
O.m. een artikel over de stadsfinanciën van Briel- meestal Leiden of de Leidse omgeving de grootle
in de 15de eeuw, de bewoningsgeschiedenis van ste aandacht. Er is geen beter bewijs dan een bun­
het gebied van de benedenloop van de Holandse del als deze van hetgeen een enkele archiefbe­
IJssel, het ontstaan en de naamsoorsprong van waarplaats alleen al voor historisch onderzoek te
Oudewater, de oudste Leidse stadsrechtoorkon­ bieden heeft.
den en Esselijkerwoude-Jacobswoude.
In aanpak en onderwerp variëren de bijdragen
onderling natuurlijk in sterke mate. Dat bewijst
51

Boekennieuws
weer hoezeer historisch onderzoek en historische
beschrijving een gewoonlijk individualistische
bezigheid blijven en in onderwerpkeuze zowel als
wijze van zien en beschrijven de eigenheid van elke
onderzoeker-auteur recht kunnen doen. Het is
dan ook onmogelijk hier alle onderwerpen die in
de bundel aan bod komen op te sommen - de inhoudsopgave
van de bundel beslaat al drie klein
gedrukte bladzijden! Zo vindt men bijdragen
over buitenbier, de stadsloterij, een schoolmeester,
een zegel en een wapenkaart of over de armen-
en wezenzorg, de komst van Zuid-Nederlanders
naar Leiden of het bezoek van de tsaar aller
Russen in 1814 aan Lisse. Wel kan over het algemeen
gezegd worden dat de onderwerpen wat
tijd betreft vallen binnen de reeks van eeuwen van
de eind-12e tot in de 19e eeuw - alleen de laatste
150 jaren komen er enigszins bekaaid van af.
Kijkt men wat dit laatste aangaat in de bibliografie
van Leverlands eigen publikaties aan het
einde van deze bundel (559-561) dan valt het op
dat hijzelf wel degelijk aandacht besteedde aan
19e- en 20e-eeuwse aspecten - zo publiceerde hij
in 1981 een artikel over de naoorlogse plannen
voor de Leidse stadsuitbreiding. Zonder twijfel
kent Leverland het nieuwe archief even grondig
als het oude. Zonder grappig te willen zijn, zou
ik in dit verband Leverland een alweter van de
Leidse archieven willen noemen, maar dan ook
- en hiermee wordt een nieuwe woord geboren
- een alhelper, namelijk voor de bezoekers, van
genealogen, journalisten, beroepshistorici en archivarissen,
gemeente-ambtenaren en bestuurders
tot en met de in elke stad zo verdienstelijke
lokaal-, buurt- of huispatriotten.
Dat sloot overigens allerminst uit dat Leverland
zijn eigen, evenzeer individualistisch gerichte,
belangstelling had en blijft koesteren. In de
heldere biografie van Leverland waarmee een
van de redacteuren van de bundel, J.W. Marsilje,
de bundel opent (11-16) wordt verteld hoe Leverland
aanvankelijk als oud-katholiek priester zijn
kerk volledig wilde dienen maar ook, toen hij in
1951 voor een archiefloopbaan koos, zijn priestertaak
in buitengewone dienst bleef vervullen. In
verband hiermee is het begrijpelijk dat Leverlands
voorliefde uitging en uitgaat naar de kerkgeschiedenis
van Leiden - hij is van plan, in de
nu vergunde volle vrije tijd, de geschiedenis van
de Hooglandse Kerk te schrijven. Waarschijnlijk
was voor hem deze kerkelijk-culturele belangstelling
de sleutel waarmee hij het Leidse archiefbestand
voor anderen en voor zichzelf kon ope­
52
nen. Juist met die kerkelijke benadering kwam hij
immers zelf als praktizerend en oefenend onderzoeker
in aanraking met archiefmateriaal van velerlei
soort: de overheid heeft bemoeienis met het
kerkelijk leven. Sociale zorg was voor een groot
deel aan de kerken toevertrouwd en de kerkgebouwen
zijn evenzovele uitingsvormen van een
zich altijd weer ontplooiende stadscultuur. Al
werkend en studerend in de archieven, nooit overigens
de service voor bezoekers vergetend of verwaarlozend,
kon hij in alle opzichten de, altijd bescheiden
blijvende, ideale archivaris worden.
Het is die veelzijdigheid, slechts begrensd door
het beschikbare bronnenmateriaal en het onvermijdelijke
Leidse karakter, waarvan de bundel
blijk geeft. Ieder vogeltje zingt zoals het gebekt is,
Leverland was echter de dagelijks aanwezige en
geduldige zangmeester die al die solisten weliswaar
hun gang liet gaan maar hen wel wees op het
goede gebruik van hun stembanden en vooral de
door hem aangebrachte muziekteksten voorlegde.
Bij bundels als deze is er altijd het gevaar dat
specifieke bijdragen voor voortgaand onderzoek
over het hoofd worden gezien - binnen een verzamelband
van allerhande kan een en ander wat
verstopt raken. Maar er zal altijd wel, althans op
het Leidse Gemeentearchief, een volgende 'Leverland'
zijn die een bezoeker eraan kan herinneren
dat over ' 's graven spithout' of de rapportage
van de Leidse hoogleraar Van Holk ten aanzien
van het Tweede Vaticaanse Concilie een bijdrage
in deze rijke bundel te vinden is. Er is trouwens
op het Gemeentearchief ook een systematische literatuurcatalogus,
waaraan ook door Leverland
gewerkt is, waarin nu ook de 74 bijdragen van deze
bundel te juister plaatse aangetroffen worden.
Mede dank zij Leverlands werkzaamheid is het
Leidse Gemeentearchief een goed georganiseerd
en toegankelijk centrum van historisch onderzoek
geworden en dat zal het, ook na zijn afscheid,
zonder twijfel blijven.
I. Schöffer

Inhoud
23e jaargang nr. 1, februari 1991
F. A. van Lieburg
Het gereformeerde conventikelwezen in de classis Dordrecht in de 17e en 18e eeuw 2
Rob van Baarle
Een Koreaanse toerist in 1885.
Een beschouwing over enkele Hollandse steden door Yu Kil-chun 22
Herman Noordegraaf
F.W. N. Hugenholtz als voorganger van de Protestantenbond in Schiedam 29
Museumnieuws ^
Boekennieuws ^
Aan dit nummer werkten mee:
Drs. F. A. van Lieburg, studeerde maatschappijgeschiedenis aan de Erasmusuniversiteit te
Rotterdam, vanaf 1 april 1991 als AIO verbonden aan de vakgroep Nieuwe Geschiedenis van
de Vrije Universiteit te Amsterdam. Adres: Jacob vanCampenweg 120, 3067 LK Rotterdam.
Drs. R.C. van Baarle is koreanist, verbonden aan de Rijksuniversiteit te Leiden.
Adres: Klaverstraat 17, 3083 VA Rotterdam.
Drs. H. Noordegraaf, publiceert over lokale geschiedenis en de geschiedenis van het religieus
socialisme. Adres: Plein Eendragt 13, 3111 AR Schiedam.
Omslagontwerp: Ad rem, Amsterdam.
Produktie: Uitgeverij Verloren, Alexanderlaan 14,1213 XS Hilversum, telefoon 035-859856,
fax 035-836557.
De afbeelding op de omslag is gebaseerd op: Het Graafschap Hollandt. Gegraveerde kaart
in de vorm van een zgn. Leo Belgicus, 17 x 22 cm. Uitgegeven bij B. Mourik te Amsterdam,
1761 (Topografisch-Historische Atlas, Gemeentearchief van 's-Gravenhage).