Augustus 2013 - ING Belgium

OUTLINE
ING PRIVATE BANKING MAGAZINE
Knokke-Zoute
De badstad waar kunstgalerieën de wind in de zeilen hebben!
Beleggen: Beleggers krijgen weer interesse in Japan
Business: Welk dividendbeleid voor familiebedrijven?
Reportage: Klimaatopwarming, een opportuniteit voor ING?
AUGUSTUS 2013

Edito
Rik Vandenberghe is de nieuwe CEO van
ING België. Op 13 mei 2013 nam hij deze
verantwoordelijkheid over van de
voor malige CEO Ralph Hamers.
Rik startte zijn carrière bij ING België
in 1984 (toen nog BBL). Na diverse
managementposities binnen de
afdelingen Retail Banking en Commercial
Banking van het bedrijf, werd hij in 2007 verantwoordelijk
voor ING Luxemburg. In Luxemburg bouwde Rik
Vandenberghe de lokale en internationale activiteiten
van de bank op succesvolle wijze verder uit. Zo maakte
hij van de bank een vaste partner van particulieren en
bedrijven in Luxemburg. Op 1 maart 2013 keerde Rik
Vandenberghe terug naar België en werd hij lid van het
Directiecomité van ING België.
Rik Vandenberghe zal met zijn jarenlange ervaring het
succes van ING België voortzetten. In de volgende editie
van Outline stellen wij Rik graag aan u voor in een uit gebreid
interview.
Ondertussen wens ik u een mooie zomer toe. ING Private
Banking is opnieuw alom vertegenwoordigd in Knokke
op de Nacht van het Zoute (2 augustus 2013), op de
tennis tornooien in de Royal Zoute Tennis Club (de Family
Trophy van 3 tot 10 augustus 2013 en de ELLE Tennis Cup
op 9 augustus 2013) en op het strand (Zoute Cup 2013 –
Catamaran wedstrijd in de Royal Belgian Sailing Club
op 16 en 17 augustus 2013). Of misschien treffen we
elkaar op 23 augustus tijdens de Approach Golf Trophy in
het Zoute.
Tot heel binnenkort!
Philippe Wallez
General Manager
ING Private Banking Belgium
6
12
20
30
24 36
Markten
4/ Opgelet voor monetaire doping.
Beleggen
6/ Beleggers krijgen weer interesse
in Japan.
Business
12/ Start op tijd met de opvolging
van uw familiebedrijf!
15/ Welk dividendbeleid voor
familiebedrijven?
Juridisch
18/ Erfrecht biedt nieuwe
mogelijkheden voor de kinderen.
Outline – ING Private Banking magazine – augustus 2013
Redactieraad: Jean­Philippe Bonte, Luc Charlier,
Anniek Christiaens, Sandra Crokaert, Caroline De Moor,
Marie Helsmoortel, Thierry Masset, Isabelle Van Brussel,
Philippe Wallez, Jaan Wouters, Danusia Zablocki
Hebben meegewerkt aan dit nummer:
Lieve Blancquaert, Jean­Philippe Bonte, Business Writers
(Chantal Samson, Marleen Wauters, Gwennaëlle Gribaumont),
Luc Charlier, Serge de Gheldere, Séverine Delen, Philippe Ledent,
Steven Martens, Thierry Masset, Diana Pana, Michael Simeon,
Charlotte Swenters, Evelyn Van De Boel, Joke Van Hoye
Coördinatie/Eindredactie: Sandra Crokaert
Grafi sche vormgeving: Isabelle Van Brussel
Editing: Mireille Staelens, Anniek Christiaens
Productie: Patrick Bataillie
Illustratie: Belga Picture, Lieve Blancquaert, Corbis, Futureproofed,
Getty, Shutterstock, Toerisme Knokke­Heist, UNICEF
Cover: Johan Baudart, 20 e Sculpture Link Knokke, © Galerie Balastra
© Art Nocturne Knokke
Verantwoordelijke uitgever: Inge Ampe, Sint­Michielswarande 60 –
B­1040 Brussel – Z45213N – 08/13
Inhoud
Lifestyle
20/ Knokke-Zoute. De badstad waar
kunstgalerieën de wind in de zeilen
hebben!
Reportage
24/ Klimaatopwarming, een opportuniteit
voor ING?
Evenement
30/ De plaats van je wieg bepaalt de rest
van je leven.
34/ Young Belgian Art Prize: kies zelf
uw favoriete artiest!
36/ De Rode Duivels zetten de menigte
in vuur en vlam!
2 O U T L I N E / A UGUSTUS 2 0 1 3 O U T L I N E / A UGUSTUS 2 0 1 3 3

Markten
PhiliPPe ledent,
Senior economiSt,
inG BelGium
Opgelet voor monetaire doping
De wereldeconomie komt er enigszins bovenop, hoofdzakelijk in de Verenigde Staten en in
Japan. Is dat toeval? Wat staat er ons de komende maanden te wachten? Wat zijn de risico's van
het beleid dat nu wordt gevoerd? We trachten hier een aantal antwoorden te geven op deze
vragen.
Beterschap in zicht
De meeste ontwikkelde en opkomende economieën legden de afgelopen
maanden een hobbelig parcours af. Toch lijkt iets positiever
nieuws nu de overhand te krijgen. In de Verenigde Staten werd
gevreesd voor de ’fiscal cliff’, een massale belastingverhoging gekoppeld
aan een drastische sanering van de overheidsuitgaven.
Ook al kon de bruuske deadline in het begin van het jaar worden
vermeden, toch hebben de eindeloze akkoorden of onderhandelingen
tot een hogere fiscaliteit en lagere staatsuitgaven geleid.
Desalniettemin vangt de Amerikaanse economie de schok vrij
goed op: het vertrouwen van de gezinnen is aanzienlijk hersteld
en de gezinsuitgaven worden almaar dynamischer. Deze gezinsbestedingen
worden waarschijnlijk aangezwengeld door het herstel
van de vastgoedprijzen. Volgens de beschikbare indicatoren zijn de
prijzen al met meer dan 10% op jaarbasis gestegen, waardoor de
gezinnen het gevoel krijgen dat hun vermogen niet verder slinkt.
Het gunstigere verloop van de vastgoedprijzen zorgt overigens
voor een toename van de activiteit in de bouwsector.
In Japan lijkt het nieuwe beleid van eerste minister Abe zijn eerste
vruchten af te werpen: de economische activiteit groeide fors in
het eerste kwartaal. Dat is niet echt verrassend gezien de omvang
van het nieuwe beleid dat ernaar streeft de overheidsuitgaven te
verhogen en de Japanse munt in waarde te verlagen. De groei
in de opkomende landen is nog lang niet teruggekeerd naar het
niveau van de voorbije jaren 2010 of 2011, maar het groeitempo is
voldoende om de wereldeconomie op gang te houden.
De eurozone, ten slotte, blijft in een recessie steken. De groei was
opnieuw negatief in het eerste kwartaal van dit jaar, vooral gezien
de zwakheid van de meeste perifere landen. Toch lijken de recentste
nieuwsberichten minder dramatisch te zijn. Het vertrouwen van
de ondernemingen en de gezinnen heeft zich in mei ietwat hersteld,
wat volgens ons een bemoedigend signaal is. Zelfs in de
perifere landen lijkt het vertrouwen zich ietwat te herstellen sinds
het begin van het jaar, ook al blijft het bijzonder laag. Het is nog te
vroeg om het economisch herstel af te roepen, maar de toestand
verslechtert niet meer.
De rem staat er nog steeds op
Ondanks het goede nieuws over de wereldeconomie, blijven we
toch heel voorzichtig. Zelfs al menen we dat het herstel van de
Amerikaanse en Japanse economieën waarschijnlijk zal aanhouden
in de tweede helft van het jaar en in de eurozone dan op gang
zal komen, toch zijn we er ons van bewust dat objectieve remmen
op de groei verder op het herstel zullen wegen. Een eerste rem is
de schuldafbouw. Zowel in de Verenigde Staten als in Europa zijn
de ondernemingen en gezinnen hun schuldenlast collectief aan
het afbouwen of trachten ze op zijn minst minder schulden aan
te gaan na de uitspattingen in de jaren 2000. Dat proces gaat
gepaard met begrotingssaneringen, minder investeringen en beperkte
gezinsuitgaven. Dit alles weegt uiteraard op de economische
groei. We denken dat de schuldafbouw nog niet afgelopen is,
en beslist niet in de landen van de eurozone. Daarom verwachten
we op korte termijn geen krachtig mondiaal herstel.
In de eurozone zijn er nog andere factoren die de groei belemmeren.
De structurele hervormingen die de meeste perifere eurolanden
ondernomen hebben, streven ernaar het concurrentievermogen
te verbeteren door een verlaging van de loonkosten. Op
middellange termijn zal dit proces de economische
activiteit van deze landen aanzwengelen.
Op korte termijn zet dit beleid echter
de werkgelegenheid en de lonen onder druk.
Dit weegt op het gezinsinkomen, de binnenlandse
vraag, en uiteindelijk ook op de economische
groei, hetgeen de verschillen tussen
de eurolanden alleen maar groter maakt.
Tegelijkertijd zien we dat de financiële fragmentatie
van de eurozone aanhoudt, aange­
© iSak55
zien de beloften voor een bankunie voor lopig
niet worden ingelost. Ter herinnering: de
bank unie moest een groot probleem van de
eurozone aanpakken. Dankzij een Europese
bankentoezichthouder, een gemeenschappelijk depositowaarborgstelsel
en een eengemaakt reddingsmechanisme moest de bankunie
het kapitaalverkeer tussen de landen van de zone aanmoedigen om
zo de financieringsproblemen van de ondernemingen in de perifere
eurolanden te doorbreken. In die landen kunnen kleine en middelgrote
ondernemingen nauwelijks nog aan krediet geraken. Dit is
te wijten aan de moeilijkheden in de financiële sector en het schrijnende
gebrek aan spaargeld door de terughoudendheid van de beleggers
om de grenzen over te steken, zelfs binnen Europa. Helaas
komt de bankunie door politieke terughoudendheid maar niet op
de rails, wat het herstel van de perifere landen afremt.
Monetaire doping in actie
Geconfronteerd met deze objectieve factoren, die een duurzaam
herstel van de economieën in de weg staan, klopten zowel de
regeringen als de financiële markten bij de centrale banken aan.
Zij losten de verwachtingen in op verschillende niveaus. Zo verlaagde
de ECB nog maar eens haar beleidsrente en heeft ze zich
zelfs bereid verklaard om indien nodig nog verder te gaan. Ze is
eventueel ook bereid om een plan op te starten om de financiering
van de kmo’s in de eurozone te stimuleren (met name vooral in de
perifere landen), ook al zijn haar laatste berichten hierover minder
overtuigend. Toch heeft de ECB nog niet de stap gezet naar de
zogenaamde kwantitatieve versoepeling. Die bestaat erin dat de
ECB op de markten privé­ of overheidsschulden zou opkopen om
geld te creëren. Dat beleid, dat de Fed en de Bank of England nu
al jaren voeren, is bedoeld om de langetermijnrente te doen dalen
om de investeringen en de gezinsbestedingen aan te wakkeren
(ondanks de schuldafbouw waarvan sprake was).
De injectie van overvloedige liquiditeiten via een kwantitatieve
versoepeling heeft op korte termijn dan wel een gunstige invloed
op de economie (effectieve rentedaling, waardevermindering van
de munteenheid ...) maar houdt ook veel risico’s in. De financiële
markten kunnen afhankelijk worden van dit beleid, waardoor bij
de minste twijfel over de voortzetting ervan, de marktvrees weer
oplaait, zoals de afgelopen weken het geval was. Essentiëler nog
is dat de geldschepping een ramp kan betekenen voor de groei
en de inflatie als ze slecht wordt beheerst. De centrale banken
die naar kwantitatieve versoepeling teruggrijpen, zijn dus aan een
moeilijke evenwichtsoefening begonnen: het beleid voortzetten
doet de risico's op lange termijn toenemen, maar vroegtijdig stoppen
kan het herstel in de kiem smoren.
Hoe zit het dan met de Bank of Japan? Deze drijft de versoepeling
tot het uiterste, met de belofte om haar monetaire basis tegen
2014 te verdubbelen. Op korte termijn kan zo’n agressief beleid
weliswaar alleen maar positief zijn (groter concurrentievermogen
van de Japanse ondernemingen dankzij de waardedaling van de
yen, massale overheidsuitgaven), zeker omdat de Japanse economie
kampt met deflatie. Het risico op een sterke inflatie is er dus
sowieso beperkt, toch op korte termijn. Op lange termijn daarentegen
is dit economische beleid eerder een grootschalig experiment
dan een scenario met een gekend draaiboek.
Tot besluit ...
... is het dus niet zo verwonderlijk dat de Amerikaanse en Japanse
economieën het dit jaar beter doen: zij plukken de vruchten van
de monetaire doping. Het is dus niet onverstandig om daarin mee
te gaan. Maar fundamenteel gezien is het ook belangrijk zich twee
cruciale vragen te stellen. Zijn de economieën vandaag al sterk
genoeg om zonder deze doping overeind te blijven? Zal dit beleid
niet tot een inflatiepiek leiden? Het antwoord op de eerste
vraag is duidelijk nee: het is veel te vroeg voor een ommezwaai in
het beleid van de centrale banken. Dit werd de afgelopen weken
opnieuw duidelijk toen de speculatie over de afbouw van de
kwantitatieve versoepeling zorgde voor grote volatiliteit in de
financiële markten. Lage rentevoeten en niet­conventionele maatregelen
blijven voorlopig dus nodig, ook al kan de Fed eventueel
haar opkoop van schulden wat afbouwen tegen het einde van het
jaar. Het antwoord op de tweede vraag is genuanceerder, want het
hangt af van het vermogen van de centrale banken om op de economische
ontwikkelingen vooruit te lopen. Momenteel hebben
we nog altijd vertrouwen in de centrale banken en verwachten we
geen sterke inflatiedruk, maar we blijven de situatie elke maand
opnieuw beoordelen. ◾
4 o u t l i n e / A ugustus 2 0 1 3 o u t l i n e / A ugustus 2 0 1 3 5

1
2 3
4 5
1. © Skyearth
2. © J. henninG BuchholZ
3. © tooykruB
4. © GayvoronSkaya yana
5. © Bluehand
the nikkei Stock eXchanGeS in tokyo, © aFP Photo / kaZuhiro noGi
Beleggers krijgen
weer interesse in Japan
De geldkranen staan wagenwijd open in de hele wereld.
De nooit geziene maatregelen van de afgelopen vier jaar die Ben
Bernanke, voorzitter van de Amerikaanse Federal Reserve (Fed)
doordrukte om de Verenigde Staten uit de ergste recessie sinds
de Grote Depressie te halen, krijgen navolging. Haruhiko Kuroda,
de nieuwe gouverneur van de Japanse centrale bank (BoJ),
meent dat het herstelbeleid van de Fed de ultieme oplossing
is om een einde te maken aan de defl atie die nu al vijftien jaar
aanhoudt en de Japanse economie op gang te trekken. Want
door de buikriem aan te halen heeft deze vandaag een bruto
binnen lands product dat nog altijd even ‘mager’ is als begin jaren
negentig.
Beleggen
luc charlier
inveStment SPecialiSt inG BelGium,
Private BankinG, inveStment oFFice
De uiterst soepele maatregelen van de Bank of Japan en de regering van de eerste minister
Shinzo Abe hebben een grote impact op de fi nanciële markten. Om de beurs van Tokio aan
te zwengelen, worden massaal liquiditeiten in de sector gepompt en wordt de yen zwakker
gemaakt. Japanse obligatiebeleggers lonken almaar vaker naar het buitenland voor een
behoorlijk rendement. Een scenario dat onze voorkeur voor staatsobligaties uit de perifere
landen van de eurozone en Japanse aandelen versterkt.
En de sterke man van de BoJ gaat er fl ink tegenaan, dat is wel het
minste dat we kunnen zeggen. Nooit heeft een centrale bank in
de vier meest geïndustrialiseerde landen (G4) zo'n agressieve versoepelingsmaatregelen
genomen in amper één vergadering van haar
comité voor het monetaire beleid. Op 4 april opteerde de Japanse
centrale bank voor een uitbreiding van het programma voor de
opkoop van staatsleningen (met een looptijd tot veertig jaar) voor
een bedrag van 7.500 miljard yen (5.700 miljard euro) per maand,
wat overeenstemt met meer dan 1,3% van het bruto binnenlands
product (bbp). In één moeite door besliste de BoJ ook nog om zichzelf
buiten de rente ook nog een ander doel op te leggen, namelijk de
aangroei van haar monetaire basis met 60 tot 70 miljard yen per jaar.
6 O U T L I N E / A UGUSTUS 2 0 1 3 O U T L I N E / A UGUSTUS 2 0 1 3 7

0.18M
0.184M 3.400M
0.18M
0.16M
0.14M
0.12M
0.1M
Grafiek 1 Grafiek 3
3M
2.5M
2M
1.5M
1M
De Fed, de BoE en de ECB ...
Balans van de Fed (in miljard dollar)
Balans van de ECB (in miljard euro)
Balans van de BoJ (in duizend miljard yen)
Balans van de Bank of England (in miljard pond sterling)
... verdubbelden hun gezamenlijke balansgrootte (in miljard USD)
sinds de uitbarsting van de financiële crisis
in 2007.
2007 2008 2009 2010
2011 2012 2013
FARBAST Index (US Condition of All Federal Reserve Banks Total Assets) bilan fed Copyright © 2013 Bloomberg Finance L.P. 10­ Jun­2013 10:25:39
De waardestijging van de Japanse aandelen ... (basis 100 = januari 2010)
De centrale banken vieren de teugels van de
inflatie om op de groei te focussen
Japan inspireert zich op het niet­conventionele monetaire beleid
van de Verenigde Staten en ook de houding van Haruhiko Kuroda
doet denken aan Mario Draghi, die het aandurfde alle diepgewortelde
taboes in Europa te doorbreken. In juli 2012, toen de eurozone
dreigde te imploderen door de schuldencrisis, verklaarde de
voorzitter van de Europese Centrale Bank (ECB) zich bereid om
zo nodig onbeperkte hoeveelheden staatsobligaties op te kopen.
Eenzelfde geluid in het Verenigd Koninkrijk, waar de aantreding van
de nieuwe gouverneur van de Bank of England (BoE), Mark Carney,
een nieuwe monetaire versoepeling doet vermoeden, nadat de BoE
al 375 miljard pond aan activa opkocht. De Britse regering heeft
trouwens het mandaat van de centrale bank versoepeld, zodat ze
meer speelruimte heeft om haar inflatiedoel te bereiken.
3000
0.35M
2500 2549.449M
0.3M
0.25M
2000
0.2M
1500 0.15M
0.1M
1000
10M
9.261M
8M
7M
6M
5M
4M
Nikkei­index
Jasdaq­index
200
180
160
140
120
100
80
60
0.18M
0.16M
0.14M
... die de balans van de Japanse centrale bank nog zal versterken ...
0.12M
Balans van de BoJ (duizend miljard yen)
... en de yen verzwakken
+38.16% (+44.41%ann.)
135
130
125
120
115
110
105
100
Valutakoers EUR/JPY
95
Mar Jun Sep Dec Mar Jun Sep Dec Mar Jun Sep Dec Mar Jun
2010
2011
2012
2013
JSDA Index (JASDAQ Stock Index) BOJ risk ass FR Daily 01JAN2010­15NOV2012 Copyright© 2013 Bloomberg Finance L.P. 10­Jun­2013 10:29:20
0.404M
Grafiek 2 Grafiek 4
tokyo Sky tree, © Scirocco340
Kortom, de monetaire overheden in de vier meest geïndustrialiseerde
landen trekken voortaan aan één zeel: ze hebben
sinds de uitbarsting van de wereldwijde financiële crisis in
2007 hun gezamenlijke balansgrootte meer dan verdubbeld.
In zes jaar tijd leverden ze een inspanning van in totaal meer dan
5.000 miljard dollar (zie grafiek 1). En het interventionisme van
de BoJ kan dat bedrag tegen eind 2014 nog minstens met 1.300
miljard dollar omhoogduwen.
Dit activisme toont aan dat de centrale banken voortaan de
kaart trekken van de groei. Dit wijkt sterk af van de monetaire
orthodoxie waarbij de beheersing van de inflatie tot de
financiële crisis in 2008 als prioritair werd beschouwd. Een
koerswijziging die aantoont dat het er nu vooral op aankomt om
een deflatiescenario te vermijden.
Japan (MSCI Japan)
Verenigde Staten (S&P 500)
Wereld (MSCI World)
Europa (DJ Stoxx 600)
Groeimarkten (MSCI Emerging Markets)
In het Verenigd Koninkrijk, Japan, enkele landen van de eurozone,
zoals Frankrijk en Spanje, en de Verenigde Staten, of althans in het
kamp van de democraten, verwachten de politieke gezagsdragers
van de monetaire overheden dat zij meer expansionistische initiatieven
nemen om de beperkingen van het begrotingsbeleid op te
vangen. De centrale banken kunnen de kostprijs van het onevenwicht
in de begroting immers verkleinen door de langetermijnrente
laag te houden. Wanneer de intresten minder zwaar wegen
op de overheidsschuld staan de beleidsmakers minder onder druk
om de begroting opnieuw onder controle te krijgen ...
De Beurs van Tokio is helemaal te vinden
voor de stimuli van de regering Abe ...
Vanuit die invalshoek zijn de gouverneur van de BoJ, Haruhiko
Kuroda, en de eerste minister, Shinzo Abe, aan elkaar gewaagd.
Relatieve prestatie van de voornaamste beursindexen
(basis 100 = 30 december 2011, in euro)
Beleggen
Dec 31 Jan 15 Jan 31 Feb 14 Feb 28 Mar 15 Mar 29 Apr 15 Apr 30 May 15 May 31
SXXP Index (STOXX Europe 600 Price Index EUR) perf main index FR Daily 28DEC201 Copyright © 2013 Bloomberg Finance L.P. 10­Jun­2013 10:47:50
2008
2009
2010
2011
2012
2013
TPX Index (Tokyo Stock Exchange Tokyo Price Index TOPIX) P/B Div yild FR Daily Copyright © 2013 Bloomberg Finance L.P 10­Jun­2013 10:52:03
Ze willen de Japanse economie opnieuw op gang trekken en de
bedrijfswinsten doen aangroeien. Naast het uiterst soepele monetaire
beleid van de gouverneur van de BoJ, heeft Shinzo Abe nog
drie andere pijlen op zijn boog, namelijk een conjunctuurherstelprogramma
via 10.000 miljard yen fiscale stimuli en een steunplan
voor de privé­investeringen. Er is ook sprake van een mogelijke opname
van Japan (net als van de Verenigde Staten trouwens) in de
transpacifische vrijhandelsovereenkomst (‘TPP’), die in 2005 door
verschillende landen werd ondertekend, waaronder Singapore en
Nieuw­Zeeland. De impact van de ‘Abenomics’ (acroniem voor de
vier pijlers van het economische en monetaire beleid dat Shinzo
Abe en Haruhiko Kuroda voeren) werd lang onderschat, maar is
nu sterk voelbaar op de wereldwijde financiële markten die lijken
akte te hebben genomen van de vastberadenheid van Japan om
een ongenadige strijd tegen de deflatie te voeren.
8 o u t l i n e / A ugustus 2 0 1 3 o u t l i n e / A ugustus 2 0 1 3 9
4.00
3.50
3.00
2.50
2.1161
2.00
1.50
1.00
De Japanse aandelen hebben een iets minder aantrekkelijke waardering,
maar bieden wel nog altijd een interessant
dividendrendement.
Verhouding dividendrendement op
12 maanden van de Topix­index/rente van de Japanse staatsobligaties op 10 jaar
Koers­boekwaardeverhouding van de Topix­index
... vooral tegen de achtergrond van de lage volatiliteit
VIX­index
150
140
130
123.79
120
115.23
109.84
105,69
100
92.93
90
1.6000
1.5000
1.4000
1.3000
1.2000 1.1930
1.1000
1.0000
0.9000
0.8000
80
70
60
50
40
30
20
15.14
10

De Japanse aandelen zetten sinds zeven maanden een ‘outperformance’
neer (+40% in yen voor de MSCI Japan­index, tegen ­
over een gemiddelde stijging van 11% in dollar voor de MSCI
World­index) en ze zullen waarschijnlijk op dit elan doorgaan na
de beslissing van de BoJ om de opkoop van activa verder uit te
breiden (zie grafiek 2). De aankoop van staatsobligaties, aandelen
en vastgoedfondsen deden de balans van de centrale bank aanzwellen
tot 175.000 miljard yen, terwijl het land momenteel een
overheidsschuld heeft van meer dan 214% van het bbp.
Zoals blijkt uit de terugval van de yen anticiperen de beleggers op
een verdere verslechtering van de balans van de centrale bank.
De BoJ zal dit jaar waarschijnlijk zelfs meer geld moeten
drukken dan de Fed. In november waren de liquiditeiten in het
Amerikaanse systeem nog tweemaal zo hoog als in Japan (2.640
miljard dollar tegenover 124.400 miljard yen of 1.440 miljard
dollar), maar de BoJ zet er nu vaart achter om haar achterstand in
te halen (zie grafiek 1).
... met de steun van de buitenlandse beleggers
De stijging van de Japanse aandelen valt ook te verklaren
door de normalisering van de wereldeconomie na de crisisjaren,
zoals blijkt uit de recente afname van de risicoaversie en
de beursvolatiliteit, die onder haar langetermijngemiddelde zit
(zie evolutie van de VIX-index in grafiek 4). Aangezien de buitenlandse
beleggers meer dan tweederde van de dagelijkse transacties
op de beurs van Tokio naar zich toetrekken, kan hun terugkerende
appetijt voor risicovolle activa tot uiting komen in een
groter gewicht van de Japanse aandelen in hun portefeuilles, met
mogelijk tientallen miljarden dollar vers geld op de Japanse markt.
Van de beursindexen op de ontwikkelde markten heeft de Nikkei 225
al de grootste vooruitgang geboekt sinds het begin van het jaar
(zie grafiek 3), wat bevestigt dat de beleggers de maatregelen van
de Japanse overheid appreciëren.
De Nikkei 225 had baat bij de aangekondigde verdubbeling van de
monetaire basis van Japan tot 60% van het bbp in twee jaar tijd en
een inflatiedoel van 2% over twee jaar. De index liet over de eerste
drie maanden van het jaar dan ook zijn beste prestatie sinds 1972
optekenen (+16% in yen en +10% in euro).
Volgens de samengestelde gegevens van Bloomberg zullen de ondernemingen
uit de Nikkei 225, die al bijna 75.000 miljard yen
(753 miljard dollar) aan liquiditeiten in handen hebben, hun winsten
waarschijnlijk met 34% zien stijgen in de loop van het boekjaar.
Aangezien de yen de voorbije zes maanden haast 20% moest
haruhiko kuroda, PreSident aSian develoPment Bank (adB), © Hoang Dinh Nam
prijsgeven tegenover de dollar, is er een forse waardestijging
van de winsten die de exportbedrijven in het buitenland boeken,
zoals Toyota Motor, de grootste autoconstructeur ter wereld.
Boven dien zullen de bedrijven in de Nikkei­index dit jaar vermoedelijk
1,2% hogere dividenden uitkeren dan in 2012. Ook al maakte
de stijging van de Nikkei 225 de koers­boekwaardeverhouding
van de aandelen minder aantrekkelijk en kan ze hun dividendrendement
eventueel afzwakken, dan nog blijft dit rendement
dubbel zo hoog als de rente van de Japanse staatsobligaties
op tien jaar (zie grafiek 4). Ter vergelijking: de Standard & Poor's
500­index laat een rendement van 2,1% optekenen, dus 25%
meer dan de Amerikaanse staatsleningen op tien jaar. De Shanghai
Composite­index voor de grootste markt van Continentaal China
moet dan weer 2,5% prijsgeven, terwijl de Chinese staatsobligaties
3,4% opbrengen.
In die omstandigheden waren we dan ook positief tegenover
de Japanse aandelen, maar we dekten ons wel in tegen het
valutarisico, aangezien de ‘outperformance’ van de Japanse aandelen
waarschijnlijk zal gepaard gaan met een verdere waardedaling
van de yen.
De strategie van de BoJ zet de Japanse beleggers ertoe aan om obligaties uit
de perifere landen van de eurozone te kopen ...
De obligaties uit de eurozone profiteren
van de vrijgevigheid van Kuroda
Terwijl de Japanse centrale bank zich opmaakt om Japanse
staatsobligaties (‘JGB’) op te kopen voor een bedrag dat
overeenstemt met 70% van de nieuwe JGB­uitgiften, zijn
de lokale beleggers almaar meer geneigd om de markt van
de JGB links te laten liggen en hun toevlucht te zoeken tot
buitenlandse obligaties. In dat opzicht oefenen de obligaties
uit de Europese perifere landen, waarin we een overweging
hebben ten opzichte van de ‘harde kern’, een onmiskenbare
aantrekkingskracht uit op de Japanse beleggers, die daarin
een niet te verwaarlozen extra rendement zien. Zo bieden
de Italiaanse effecten op tien jaar een premie van 3,3% ten
opzichte van de Japanse staatsobligaties!
Het is logisch dat de marktspelers in die omstandigheden
het verloop van de kapitaalstromen goed in de gaten
blijven houden. De verzekeraars gaan met zo’n grote
geldbedragen om – hun activa worden in totaal op
3.340 miljard dollar geschat – dat de minste wijziging in
hun activa­allocatie zware gevolgen kan hebben.
De Japanse verzekeringsmaatschappijen die volgens
Beleggen
Italiaanse rente op twee jaar (%)
3.000 2.038
1.526
Spaanse rente op twee jaar (%)
1.000
... en de markt van de Japanse staatsobligaties links te laten liggen
0.160
0.140
0.132
0.120
0.100
0.080
0.060
0.040
Japanse rente op twee jaar (%)
0.020
Jan Feb Mar Apr May Jun Jul Aug Sep Oct Nov Dec Jan Feb Mar Apr May Jun
2012
2013
GSPG2YR Index (Spanish Govt Generic Bonds 2 Yr Note) 2 ans europe jap FR Daily Copyright© 2013 Bloomberg Finance L.P. 10­Jun­2013 10:58:10
de ramingen van Barclays zowat 15.000 miljard yen per jaar
hebben uitgegeven aan obligaties met een langere looptijd,
kunnen een deel van dat geld eventueel aanwenden
voor Amerikaanse of Europese effecten als de aankopen
van de BoJ het langetermijnrendement van de Japanse
obligaties nog verder onderuithalen.
Het is dan ook niet te verwonderen dat de Griekse, Spaanse,
Italiaanse, Ierse en Portugese effecten sinds de beslissing
van de Bank of Japan van 4 april 7,8% tot 2,3% opbrachten.
De Italiaanse rente op twee jaar staat op haar laagste peil
in twee maanden (1,07%) en de Spaanse rente is voor het
eerst sinds oktober 2010 onder 1,7% gezakt.
Binnen de 'harde kern' van de eurozone werd tijdens de
periode onder verslag het beste rendement opgetekend
door de Belgische obligaties (1%), terwijl de Japanse staatsobligaties
4,35% moesten prijsgeven (in euro). De kostprijs
van het krediet in België, Frankrijk en Oostenrijk viel terug
op een historisch laag peil (onder 2% voor een looptijd
van tien jaar en minder dan 0,10% voor een looptijd van
twee jaar). ◾
10 o u t l i n e / A ugustus 2 0 1 3 o u t l i n e / A ugustus 2 0 1 3 11
7.000
6.000
5.000
4.000
3.000

Start op tijd met de opvolging
van uw familiebedrijf!
ING België heeft zijn dienstverlening voor fusies en overnames
gereorganiseerd en werkt op twee niveau’s:
> > de grote M&A dossiers (meer dan 40 miljoen euro transactiewaarde)
en de transacties voor beursgenoteerde bedrijven
worden behandeld door het Corporate Finance­team binnen
Commercial Banking;
> > voor de niet­beursgenoteerde bedrijven met een verkoopwaarde
van minder dan 40 miljoen euro wordt het dossier toevertrouwd
aan het hoger vermelde M&A Midcorporates­team.
Dit past in de fi losofi e van ING om zich blijvend te profi leren als
de bank van het familiebedrijf. Sinds 2002 steunt de bank daarom
ook het Instituut voor het Familiebedrijf, dat op dit vlak al heel
wat interessante studies heeft uitgevoerd en dat heeft bijgedragen
tot de vormingsmogelijkheden en bewustwording over deze
materie. Ook op het terrein is ING aanwezig door klantenfamiliebedrijven
effectief te begeleiden bij de overdracht van hun
bedrijf in het kader van haar ‘Family business approach’, waarbij
de segmenten Ondernemingen en Private Banking in België nauw
samenwerken.
Mogelijke oplossingen voor de familiale
overdrachtproblematiek
Gewoonlijk zijn er voor de opvolging van het familiebedrijf
twee mogelijkheden: interne opvolging of externe verkoop. M&A
Midcorporates maakt samen met het Wealth Analysis & Planningteam
(WAP­team) deel uit van de Wealth Engineering­cel van ING
Private Banking; de specialisten van een van deze teams werken,
naargelang het type overdracht, een van deze pistes uit.
Business
Sinds begin 2013 heeft ING Private Banking een eigen cel fusies en overnames die zich vooral
toespitst op familiebedrijven. Jean-Philippe Bonte, Head of M&A Midcorporates bij ING Private
Banking legt uit wat ING op het vlak van Mergers & Acquisitions te bieden heeft.
Indien de bedrijfsleider het met zijn kinderen of met een personeelslid
(interne opvolging) eens is geworden over de opvolging,
moet dit georganiseerd worden en zal een lid van het ING Wealth
Analysis & Planning­team met zijn juridische en fi scale kennis hierbij
helpen. Als kredietverlening nodig is, kan ING als universele
bank ook dit luik bekijken. Tot slot kan de bedrijfsleider, die in
dit kader uitbetaald wordt, geadviseerd worden voor het gedeelte
beleggingen of voor successieplanning.
Veel bedrijfsleiders komen tot de conclusie dat een opvolging
binnen de familie niet mogelijk is (geen kinderen, geen interesse
van de kinderen) of niet wenselijk is (concurrentie tussen de kinderen,
twijfels over de bekwaamheid van een potentiële opvolger
enz.).Dan is de verkoop aan derden de enige logische oplossing
(externe verkoop). Hiervoor staat het M&A Midcorporates­team
klaar. Zij begeleiden u in het verkoopsproces en bieden u na de
verkoop eveneens advies over beleggingen via Private Banking en
successieplanning via WAP (Wealth Analysis & Planning).
Wanneer denken aan opvolging?
M&A Midcorporates focust vooral op de leeftijdsgroep van bedrijfsleiders
van 50 jaar of ouder. De ervaring leert dat ten laatste
op 55 jaar met de opvolging een start moet worden gemaakt:
een extern verkoopsproces neemt al snel een jaar in beslag en
vaak vraagt de overnemer een uitloopperiode van 6 maand tot
maximum 3 jaar in functie van de afhankelijkheid van het bedrijf
van haar bedrijfsleider. Het spreekt voor zich dat de bedrijfsleider
in goede gezondheid moet zijn (en blijven) om deze periode waar
te maken.
12 O U T L I N E / A UGUSTUS 2 0 1 3 O U T L I N E / A UGUSTUS 2 0 1 3 13
Jean-PhiliPPe Bonte,
head oF m&a midcorPorateS
inG Private BankinG

Hoe in contact komen met ING M&A
Midcorporates?
ING M&A Midcorporates begeleidt in dit kader exclusief verkopers
die meestal via het netwerk van het ondernemingssegment
(bedrijf is klant) of via Private Banking (bedrijfsleider
is klant) met de cel M&A in contact komen. Ook
niet­klanten kunnen uiteraard door ING worden
begeleid in deze cruciale fase van het bestaan
van het bedrijf.
Waarom kiezen voor externe
verkoop?
In de praktijk blijkt dat de loutere afwezigheid
van interne opvolging niet de enige drijfveer is
voor verkoop. Vaak speelt ook een (begrijpelijke)
vermoeidheid van de bedrijfsleider een rol:
velen zijn 20 of 30 jaar geleden van niets gestart,
hebben zeer hard gewerkt om een succesvol
familiebedrijf neer te zetten en willen op een
bepaald moment iets anders doen. Men investeert
niet meer in het bedrijf en op termijn is dit
waardevernietigend: beter het bedrijf verkopen
op zijn piek is ons advies! Voor anderen speelt
de diversifi catie van het vermogen een rol: in
veel gevallen zit het hele familievermogen in het bedrijf o.a. omdat
er nooit dividenden werden uitgekeerd. Door de verkoop kan deze
concentratie van vermogen worden tegengegaan. Mede door de
crisis wordt een ander deel van de bedrijfsleiders in hun sector met
extra druk geconfronteerd: steeds grotere concentratie, sterkere
afhankelijkheid van multinationals als afnemer of als leverancier,
moeilijk bij te benen technologische evolutie, concurrentie uit lage
loonlanden enz… Een of meer van deze vaststellingen kunnen de
bedrijfsleider ertoe aanzetten zijn sector te verlaten door het bedrijf
te verkopen. Dit kan een wijze beslissing zijn indien men de
langetermijnperspectieven van zijn sector niet gunstig inschat: beter
eieren voor zijn geld kiezen en met goede cijfers de M&A­markt
ingaan. Daarenboven moet dit geplaatst worden tegen de achtergrond
van het fenomeen van de baby boom­generatie (geboren
tussen 1945 en 1960) die de komende jaren massaal met pensioen
zal gaan. Deze groep heeft de verkoop in 2008 uitgesteld omwille
van de crisis. Ze moeten nu vaststellen dat deze in 2013 nog niet
voorbij is en dat ze intussen weer enkele jaren ouder zijn. Het is
dus tijd om er nu echt aan te beginnen!
Wie vindt ING als koper?
In dit segment tot 40 miljoen euro (de zogeheten ‘midmarket’),
vindt men veel transacties met industriële kopers: grote sectorgenoten
die kleinere overnemen. Veel industriële bedrijven hebben
de laatste jaren hun balans opgekuist en ontdaan van schulden:
vaak zijn ze ‘cash rich’ zodat de overname van een Belgische kmo
geen fi nancieringsprobleem stelt. Daarnaast hebben ze meestal
ook geen moeite om de vervanging van de bedrijfsleider te voorzien
en vinden ze daarvoor bekwame mensen in eigen rangen.
Dit laatste is soms een probleem voor een andere categorie potentiële
kopers, nl. de ‘private equity’­fondsen: continuïteit van het
management is voor hen belangrijk. Niettemin blijft ook dit segment
van de kopersmarkt geïnteresseerd in goeddraaiende familiebedrijven
die ze met hun fi nanciële kennis tot een hoger niveau
kunnen brengen. Voor kleine dossiers kan soms een derde groep
worden aangesproken, de particuliere investeerder (bijvoorbeeld
een bediende die zelfstandig ondernemer wil worden): hiervoor
werkt de bank samen met een netwerk van externe partners. ◾
Besluit
“In de praktijk blijkt dat
de loutere afwezigheid
van interne opvolging
niet de enige drijfveer
is voor verkoop.”
Bedrijfsleider, let op uw zaak en vat het verkoopsproces
op tijd aan zodat u in de beste omstandigheden
kunt verkopen. Het M&A Midcorporates­team
van ING Private Banking is steeds bereid om als
vertrouwensadviseur met u de mogelijke opties te
bekijken.
Welk dividendbeleid
voor familiebedrijven?
Op het eerste gezicht lijkt de vraag nochtans niet erg relevant.
Familiebedrijven zijn in de eerste plaats ondernemingen zoals alle
andere. Dus is er in principe eigenlijk geen reden voor een ander
dividendbeleid. Toch lijken zowel de theorie als de feiten aan te
tonen dat familiale ondernemingen zich anders gedragen dan bedrijven
met een versnipperd aandeelhouderschap.
Een neutraal dividendbeleid, maar toch ...
Volgens Modigliani en Miller (1961) is het dividendbeleid neutraal
voor de waarde van de onderneming. Het dividendbeleid doet er
dus weinig toe, in tegenstelling tot het beleggingsbeleid. Toch
blijkt uit tal van artikelen in de wetenschappelijke literatuur dat
het management van een onderneming in de praktijk de dividenden
in de tijd tracht af te vlakken 1 en dat de markten op hun beurt
positief (negatief) lijken te reageren op een onverwachte stijging
(daling) van het dividend. Recente voorbeelden van bedrijven die
een lager of net hoger dan verwacht dividend aankondigden,
tonen aan dat het verrassingseffect daarvan op de markt wel
degelijk een impact heeft op de beurskoers (die de waardering van
de onderneming door de markt weerspiegelt).
de BeurS van BruSSel, © euGeneF
Business
Afgaand op de bijzondere kenmerken van familiebedrijven mogen we ons afvragen of hun
dividendbeleid zich onderscheidt van ondernemingen met een versnipperd aandeelhouderschap.
En zo ja, waarom? Dit artikel brengt verschillende elementen aan om die vraag te
beantwoorden.
Blijkbaar kan het dividendbeleid in de praktijk dus een rol spelen
in de waardebepaling van de onderneming door de markt. Dit is
essentieel, want dit betekent dat een onderneming die te maken
krijgt met een waardering (of bestraffi ng) door de markt deze niet
kan negeren in de uitstippeling van haar dividendbeleid.
Afvlakken om beter te heersen
Concreet zal een onderneming die ‘geconfronteerd’ wordt met de
markt de neiging hebben om haar dividend in de tijd af te vlakken.
Waarom? De afvlakking van het dividend moet in de eerste plaats
worden opgevat als een middel voor het management om de
versnipperde aandeelhouders te laten weten dat alles onder controle
is en dat de onderneming haar doelstellingen verwezenlijkt
zoals verwacht. Het is dan een middel om ervoor te zorgen dat de
aandeelhouders niet voor verrassingen komen te staan en eigenlijk
de ‘principaal­agentproblematiek’ 2 te vermijden die opdoemt in het
beheer van elke onderneming met een versnipperd aandeelhouderschap.
Kort uitgelegd ontstaat het agent­ of ‘principaal­agent’­probleem
uit de onvermijdelijke asymmetrische informatie tussen een
principaal (hier de aandeelhouder, eigenaar van de onderneming)
1 Dividendafvlakking betekent dat het bedrijf het dividend stabiel wil houden in de tijd. Bij een schok is de impact ervan op het dividend niet helemaal en/of niet onmiddellijk voelbaar. Om een
dividend zo constant mogelijk te houden, zal het uitgekeerde deel van de winst schommelen. Een onderneming die haar dividend afvlakt, laat het dividendniveau primeren op het aandeel van
dit dividend in de bedrijfswinst.
2 Een agent (of bedrijfsleider) is gemotiveerd om in zijn eigen belang en zijn (bedrijfs)imago te handelen. Aangezien aandeelhouders streven naar een zo hoog mogelijke winst, moeten de doelstellingen
van de agent/bedrijfsleider hierop afgestemd worden.
14 O U T L I N E / A UGUSTUS 2 0 1 3 O U T L I N E / A UGUSTUS 2 0 1 3 15

Business
en zijn agent aan wie hij de bedrijfsvoering overdraagt (hier het
Directiecomité of gewoonweg de CEO). De afvlakking van het
dividend door de agent is dan een middel om de principaal
tevreden te stellen. Maar er moeten wel middelen voorhanden zijn
om het dividend in de tijd af te vlakken, waardoor onvermijdelijk
een groter aandeel van de bedrijfswinst wordt uitgekeerd wanneer
de activiteit vertraagt. Zo geniet een beursgenoteerde onderneming
doorgaans lagere financieringskosten en krijgt ze vlotter
toegang tot externe financiering. Ze kan dus gemakkelijker een
groter deel van haar cashflows besteden aan de vergoeding van
de aandeelhouders.
Andere beperking voor de familiebedrijven
Hier zien we dat een familiebedrijf dat volledig in handen is van
en bestuurd wordt door een familiaal aandeelhouderschap totaal
anders kan reageren, omdat het niet dezelfde zorgen heeft. Hier
stelt de principaal­agentproblematiek zich niet, aangezien de
eigenaars ook de bedrijfsleiders zijn 3 . Er is geen waardering door
de markt, dus is het niet nodig om het dividend af te vlakken.
De toegang tot externe financiering is bovendien vaak beperkter,
waardoor een familiebedrijf minder geneigd is om zijn dividend
af te vlakken ter bescherming van zijn autofinancieringsvermogen.
Aangezien de waardering door de markt aanzet tot een dividendafvlakking
kunnen we hieruit afleiden dat familiale ondernemingen
er minder hun toevlucht tot nemen.
Maar de confrontatie met de markt of de toegang tot externe
financiering is niet de enige reden om het dividend af te vlakken.
Er kunnen ook fiscale redenen meespelen, en dan kunnen ook
familiebedrijven ernaar teruggrijpen.
We kunnen deze hypothesen illustreren aan de hand van verschillende
academische studies. In een studie over meer dan 8.700
Britse firma's 4 worden strikt familiale ondernemingen (geen andere
aandeelhouders) vergeleken met ondernemingen met een versnipperd
aandeelhouderschap. De theoretische conclusies worden er
duidelijk in bevestigd: het profiel van het uitgekeerde dividend
blijkt veel vlakker voor ondernemingen met een versnipperd aandeelhouderschap,
terwijl het zeer volatiel blijft voor de familiebedrijven.
Bij een plotse winsttoename blijken de twee groepen
ondernemingen ook totaal anders te reageren. De familiebedrijven
zullen zichzelf het grootste deel van die toename uitkeren, maar
vooral in het eerste jaar na de winstaangroei. Als de onderneming
“Familiebedrijven zijn
in de eerste plaats
bedrijven zoals alle
andere.”
met versnipperd aandeelhouderschap al een groot deel van de
winsttoename uitkeert, dan doet ze dat eerder gespreid in de tijd,
waardoor het jaarlijkse dividend effectief wordt afgevlakt.
Genuanceerde werkelijkheid
Natuurlijk zijn er niet alleen maar strikt familiale bedrijven enerzijds
en ondernemingen met een volledig gefragmenteerd aandeelhouderschap
anderzijds. In de praktijk zijn vele familiebedrijven,
en zeker de grootste daarvan, in handen van zowel familiale aandeelhouders
als andere grote aandeelhoudersblokken, of zelfs
een versnipperd aandeelhouderschap. Het dividendbeleid van de
onderneming zal dan een combinatie zijn van de twee hierboven
besproken uiterste gevallen. Naarmate de familiale onderneming
zich ‘openstelt’ voor de markt, stelt ze zich dus ook bloot aan een
waardering of eventuele sanctie door de markt. Zelfs als familiale
eigenaars leidinggevende functies in de onderneming bekleden,
dan nog zal het bedrijf in dat geval het dividend trachten af te
vlakken, net zoals een onderneming met een versnipperd aandeelhouderschap
dat doet. Omgekeerd tonen sommige studies aan
dat wanneer de onderneming voor het grootste deel in handen is
van twee aandeelhoudersblokken (familiale en externe aandeelhouders),
zij de neiging hebben om de handen in elkaar te slaan
om de ‘principaal­agent’­problematiek in de bedrijfsvoering te beperken.
Samengevat kunnen we zeggen dat het dividendbeleid van elke
onderneming tussen twee polen balanceert: enerzijds het zuivere
familiebedrijf, dat het dividend laat evolueren volgens de resultaten
van de onderneming, en anderzijds de onderneming met
³ We verduidelijken hier, en dat is erg belangrijk, dat we het hebben over een familiebedrijf dat volledig in handen is van familie. Een familiale onderneming waarin er nog een andere belangrijke
aandeelhouder of grote aandeelhoudersgroep aanwezig is, komt verder in dit artikel aan bod.
4 Studie uitgevoerd door Michaely en Roberts.
© yuGanov konStantin
een gefragmenteerd aandeelhouderschap, die haar dividend zo
goed mogelijk afvlakt. Afhankelijk van de structuur van haar aandeelhouderschap
neigt het dividendbeleid van de onderneming in
meerdere of mindere mate naar één van deze twee polen.
Wat in de Benelux?
Om de link tussen de structuur van het aandeelhouderschap en
het dividendbeleid op een andere manier te illustreren, voerden
analisten van ING een kleine studie uit bij 110 beursgenoteerde
bedrijven in de Benelux die door de bank gevolgd worden. Deze
groep werd opgesplitst in ondernemingen met familiale aandeelhouders
en bedrijven met een volledig versnipperd aandeelhouderschap.
We verduidelijken onmiddellijk dat andere elementen
die buiten het kader van dit artikel vallen, ten grondslag kunnen
liggen aan de verschillen tussen beide groepen.
Het is daarom niet minder interessant om op te merken dat de hierboven
besproken mechanismen op het bestudeerde staal van toepassing
lijken te zijn. We concentreren ons hier op de verge lijking
tussen 2007 (vóór de crisis) en 2012. De winsten en de beurskoers
hebben sterk geleden onder de crisis, ongeacht het type
onder neming. Toch is de pay­out van beide subgroepen helemaal
anders geëvolueerd: de familiebedrijven verlaagden hun pay-out,
terwijl de ondernemingen met gefragmenteerd aandeelhouderschap
net de neiging hadden om de dividenduitkering te verhogen.
Die verhoging valt inderdaad te verklaren door hun streven naar
de afvlakking van het dividend, ondanks de dalende winsten.
Hetzelfde gold in 2012, toen de ondernemingen met versnipperd
aandeelhouderschap zelfs een hoger dividend uitkeerden dan
ze winst maakten. De ingehouden winst per aandeel (‘retained
earning per share’) is dus negatief, terwijl ze positief blijft voor
ondernemingen met een familiaal aandeelhouderschap. Het is dan
ook logisch dat familiebedrijven met een minderheid aan versnipperde
aandeelhouders niet zo extreem reageren als een familiebedrijf
in strikte zin. De marktconfrontatie verplicht hen als het ware
om zich te gedragen als ondernemingen met een gefragmenteerd
aandeelhouderschap (of er op zijn minst gelijkenis mee te vertonen).
Maar toch zijn er ook nog altijd verschillen. ◾
16 o u t l i n e / A ugustus 2 0 1 3 o u t l i n e / A ugustus 2 0 1 3 17
Besluit
Er bestaat geen specifiek dividendbeleid voor familiebedrijven.
Maar naargelang hun managementstructuur
wijken ze toch in meer of mindere mate af van
ondernemingen met een versnipperd aandeelhouderschap
die elke dag geconfronteerd worden met de
waardering en eventuele sanctie door de markten.
In die ondernemingen wordt vaak een beleid gevoerd
dat erop gericht is het dividend af te vlakken, waarschijnlijk
deels als oplossing voor de problemen die
ontstaan door de principaal­agentrelatie die inherent
is aan dit type ondernemingen.

Generatiesprong is voortaan mogelijk
In de praktijk zal een nalatenschap meestal worden verworpen
wanneer er (te) veel schulden zijn, maar ook het willen bevoordelen
van een andere erfgenaam of een verstoorde familiale verhouding
kunnen redenen zijn om, ook een nalatenschap met een
positief saldo, te verwerpen. Volgens de oude wetgeving sloot de
erfgenaam die de nalatenschap verwierp ook zijn kinderen uit. Dus
als bijvoorbeeld uw vader de nalatenschap van uw grootvader verwierp,
dan ging zijn erfdeel naar uw ooms en tantes, en kon u er
geen aanspraak op maken. De wetgever heeft deze onrechtvaardigheid
willen rechtzetten.
Wanneer de ouder de nalatenschap verwerpt, betekent dit dus
niet langer dat de kinderen geen recht meer hebben op hun deel:
ze komen gewoon in de plaats van de ouder die verwerpt. Om
terug te keren naar ons voorbeeld: indien uw vader vandaag de
nalatenschap van uw grootvader verwerpt, dan zal zijn erfdeel aan
u toekomen en niet aan uw ooms en tantes!
Een ander doel van deze nieuwe regel is het mogelijk maken van een
generatiesprong of erfenissprong. Kleinkinderen kunnen nu rechtstreeks
van hun grootouders erven, maar alleen als hun eigen ouders
eerst de erfenis waarop ze eigenlijk recht hadden, verwerpen.
evelyn van de Boel,
adviSeur Wealth analySiS and
PlanninG, inG Private BankinG
Erfrecht biedt nieuwe
mogelijkheden voor de kinderen
Evelyn Van de Boel, adviseur Wealth Analysis and Planning bij ING Private Banking overloopt
een aantal recente wetswijzigingen die een impact hebben op vermogensplanning, meer
bepaald inzake de generatiesprong en de levensverzekering.
Het is belangrijk om weten dat de grootouders hier geen beslissingsrecht
in hebben: het initiatief om te verwerpen moet van de
kinderen uitgaan en er mag hier geen overeenkomst over worden
opgemaakt tussen de grootouders en de kinderen. Een ander nadeel
is dat de kinderen steeds de volledige nalatenschap moeten
verwerpen. Het is niet mogelijk voor de kinderen om een deel van
de nalatenschap zelf te houden en slechts gedeeltelijk door te
schuiven naar de kleinkinderen. Nu bestaan er wel alternatieven
om dit op een andere manier toch te doen.
Eerste mogelijkheid: schenking aan kind en latere verwerping van
de nalatenschap door dat kind ten voordele van het kleinkind.
Iedere erfl ater beschikt vrij over een bepaald deel van zijn vermogen,
dit heet in jargon “het beschikbaar deel”. De omvang van dit
beschikbaar deel hangt af van het aantal kinderen dat men heeft.
Indien men bijvoorbeeld één kind heeft, dan kan men vrij over
de helft van zijn vermogen beschikken. De andere helft komt toe
aan het kind en kan hem niet worden ontnomen (dit heet dan het
‘reservatair deel’).De grootvader kan dus bijvoorbeeld zijn beschikbaar
deel schenken aan zijn kind en bij zijn overlijden kan het kind
geldig beslissen om de schenking te behouden en de nalatenschap
(zijn reservatair erfdeel) te verwerpen ten voordele van zijn eigen
kinderen (de kleinkinderen).
De tweede mogelijkheid bestaat erin dat de grootouders hun beschikbaar
deel schenken of bij testament nalaten aan de kleinkinderen.
Op die manier komt dat deel van hun nalatenschap al zeker
terecht bij hun kleinkinderen. Bij het overlijden van een grootouder,
kan het kind er alsnog voor opteren om de nalatenschap van de
grootouder te verwerpen ten voordele van de kleinkinderen. Doet
het kind dit niet (want het kan hier niet toe worden verplicht), dan
heeft het kleinkind toch al een stuk van de nalatenschap ontvangen.
In de toekomst zal de regelgeving over de generatiesprong
wellicht nog verder verfi jnd en verruimd worden. Op fi scaal vlak
biedt de generatiesprong een voordeel omdat op die manier een
tweede vererving van de kinderen naar de kleinkinderen wordt
vermeden. Maar het is niet zo dat de generatiesprong een onmiddellijk
fi scaal voordeel oplevert omdat men de nalatenschap
spreidt over meerdere personen. De successierechten zijn progressief
per schijf en voor elke erfgenaam in rechte lijn begint men
opnieuw aan het laagste tarief. Maar het wetboek Successierechten
bepaalt anderzijds dat de fi scus geen nadeel mag ondervinden van
een verwerping. Indien een nalatenschap wordt verworpen, berekent
de fi scus de successierechten alsof de verwerping niet had
plaats gevonden.
Stel dat grootvader 3 kinderen heeft en 10 kleinkinderen:
> > indien zijn kinderen niet verwerpen dan worden de successierechten
berekend op het erfdeel van de 3 kinderen afzonderlijk;
> > verwerpen de kinderen wel ten voordele van de 10 kleinkinderen,
dan worden de successierechten niet berekend op het erfdeel
van elk kleinkind afzonderlijk maar zal men ze berekenen
alsof enkel de 3 kinderen erfgenaam waren. Door deze berekeningswijze
zal men dus sneller in de hogere successietarieven
terechtkomen dan wanneer men ze over de 10 kleinkinderen
had mogen spreiden.
Levensverzekeringen
Het oude artikel 124 van de Wet op de Landverzekeringsovereenkomst
(WLVO) bepaalde dat “de premies die de verzekeringnemer
heeft betaald, niet aan inbreng of inkorting onderworpen
zijn, tenzij de premies kennelijk buiten verhouding staan tot zijn
vermogenstoestand.” Met andere woorden: via een levensverzekeringsovereenkomst,
waarbij men een erfgenaam of een derde
persoon begunstigt, kon men afbreuk doen aan het reservatair
deel waarop de reservataire erfgenamen (kinderen, ouders, echtgenoot)
recht hebben. Een ouder kon bijvoorbeeld een favoriet
kind begunstigde maken van een levensverzekeringscontract en
zo het erfdeel van het andere kind uithollen. Het andere kind kon
hier niets tegen beginnen want het mocht zijn erfdeel niet opeisen
(de inkorting vorderen) met betrekking tot de levensverzekering.
Nu is het wel zo dat dit in de praktijk al enkele jaren niet meer werd
getolereerd, mede door de rechtspraak van ons Grondwettelijk Hof
JuriDisCH
dat oordeelde dat het gelijkheidsbeginsel hierdoor geschonden
werd. In navolging van de rechtspraak is het artikel 124 WLVO nu
aangepast in die zin dat de bescherming van de reserve nu ook
geldt ten opzichte van de verzekeringsprestatie en de reservataire
erfgenamen steeds hun rechten kunnen opeisen. Het blijft dus
mogelijk om een bepaald kind meer te geven dan een ander kind,
maar men zal wel altijd de reserve van het andere kind moeten
respecteren. Stel u hebt twee kinderen, dan kunt u vrij beschikken
over 1/3 van uw vermogen. Elk kind heeft een reservatair deel van
1/3. U mag dan maximaal 1/3 aan uw ‘bevoordeeld’ kind toekennen
bovenop zijn wettelijke reserve zodat het uiteindelijk 2/3 van
uw vermogen bekomt. Het andere kind mag nooit minder krijgen
dan zijn wettelijke reserve, namelijk 1/3.
Of men nu zijn kinderen wil begunstigen via schenking of via
een begunstiging in een levensverzekeringscontract, de regels betreffende
het respect voor de reserve van de kinderen zijn voortaan
dezelfde. Wel moet men opletten voor het volgende verschil:
indien u al uw kinderen gelijk wil begunstigen, dan kan dit door
middel van een schenking als voorschot op erfdeel. Bij uw overlijden
zullen alle kinderen hetgeen zij geschonken hebben gekregen
‘inbrengen’ in de nalatenschap en aanrekenen op hun erfdeel. Op
deze manier wordt de gelijkheid van alle kinderen beoogd. Wilt u
daarentegen een bepaald kind meer geven dan de anderen, dan
is dit perfect mogelijk voor zover u binnen de grenzen van uw
beschikbaar deel blijft en het reservatair deel van de andere kinderen
niet schendt. In dat geval doet u een schenking aan het bevoordeelde
kind bovenop zijn erfdeel (dit heet dan een schenking
‘buiten deel’ of ‘buiten paart’).
Hoe weet men nu dat men te maken heeft met een schenking als
voorschot op erfdeel of wel een schenking buiten deel als dit niet
uitdrukkelijk in de schenkingsakte is opgenomen of als er geen
akte is? Men kan hier veel over schrijven, maar belangrijk om te
onthouden is dat bij schenkingen altijd wordt vermoed dat het
om een schenking als voorschot (dus alle kinderen gelijk) gaat
indien niets anders in de schenkingsakte is bepaald of indien er
geen geschrift is. De moeilijkheid is dat voor levensverzekeringen
het vermoeden wordt omgedraaid. Stel dat u niets opneemt in de
begunstigingsclausule van het levensverzekeringscontract. In dat
geval geldt het vermoeden dat u een schenking buiten deel heeft
willen doen en dan doet u in feite een schenking bovenop het
erfdeel van het begunstigde kind, dat uiteindelijk meer verkrijgt
dan de andere kinderen. Met andere woorden: indien u al uw kinderen
gelijk wil behandelen en u maakt in uw planning gebruik
van een levensverzekering, let er dan zeker op dat u uitdrukkelijk
in de begunstigingsclausule laat opnemen dat u de inbreng van de
verzekeringsprestatie oplegt aan de begunstigde. Uiteraard kunt u
steeds terecht bij uw Private Banker voor meer informatie of voor
een analyse van uw situatie. ◾
18 O U T L I N E / A UGUSTUS 2 0 1 3 O U T L I N E / A UGUSTUS 2 0 1 3 19

Jean-michel Folon, La mer, ce grand scuLpteur, 1997, © toeriSme knokke-heiSt
kriS martin, reddersstoeL, 2003
© toeriSme knokke-heiSt
© andré SimoenS Gallery
Knokke-Zoute
lifestyle
De badstad waar kunstgalerieën de wind in de zeilen
hebben!
Met zijn openbare beeldhouwwerken, architectuurpareltjes en vooral een zeventigtal galerieën,
positioneert Knokke zich vandaag als een bijzonder levendige kust- en kunstgemeente.
Enkele jaren geleden besefte Knokke­Heist dat haar bekendheid
almaar meer gedragen werd door het prestige en de internationale
uitstraling van haar kunstgalerieën. Sindsdien levert de gemeente
grote inspanningen voor het in de verf zetten van dit arty imago
dat haar als gegoten zit. In de praktijk vertaalt zich dit in de organisatie
van beurzen, maar ook enkele events met zowel een artistieke
als mondaine inslag. Deze aanpak moedigt galeriehouders
ook aan om hun agenda’s op elkaar af te stemmen. Dit heeft er
toe geleid dat inmiddels drie keer per jaar bijna veertig galerieën
hun vernissages tegelijkertijd organiseren. Daarnaast selecteert en
koopt de gemeente kunst voor de publieke ruimte. Tegenwoordig
vind je er een dertigtal werken van vooraanstaande artiesten
(Panamarenko, Wim Delvoye, Barry Flanagan, Kris Martin …) die
van de badstad een waar openluchtmuseum maken.
Meer dan 30 galerieën per vierkante kilometer
Van de Zeedijk tot aan de Kustlaan telt Knokke­Zoute niet minder
dan zevenenzestig kunstgalerieën, verspreid over twee vierkante
kilometer. Het gebeurt maar zelden dat je er zoveel op zo’n beperkte
oppervlakte vindt. En hoewel een flink deel van de etalages
overeenkomsten vertonen, kunnen we toch drie types van handelaars
onderscheiden. De eerste zijn de galeristen die rechtstreeks
met de artiesten werken. Zij vertegenwoordigen de artiesten en
zetten zich in voor de erkenning van hun productie op internationale
schaal. Zij zijn bijgevolg de geprivilegieerde tussenpersonen
met stukken in consignatie. Daarnaast zijn er de kunsthandelaars,
steeds op zoek naar zeldzame stukken om ze te kunnen aankopen
en opnieuw te verkopen. Een voorbeeld is Michael De Zutter,
eigenaar van MDZ Art Gallery, een gereputeerd huis gespecialiseerd
in Cobra en de Zero­beweging: “Kunstwerken zoeken blijft
© aBSolute art Gallery
het boeiendste gedeelte van ons vak! Ik koop trouwens liever dan
dat ik verkoop. Meestal word ik opgebeld door eigenaars. Ik heb
dan het voorrecht om hun werken te mogen zien en ik ontdek
soms ongelooflijke collecties.” Ten slotte is er nog een kleine groep
galerieën van artiesten die zelf hun eigen tentoonstellingsruimte
opzetten. Zo heeft fotograaf Tom Jones, de eerste Belg die ooit een
Hasselblad Masterprijs won, naast zijn te krap geworden ruimte
aan de Lippenslaan nu ook een galerij op de Zeedijk waar hij zijn
kunstfoto’s toont en verkoopt.
Een intense markt en geboeide verzamelaars
Volgens de galeriehouders zet het grote aantal zaken dat in Knokke
met kunst bezig is aan tot enthousiasme en een bijzondere dynamiek.
Niemand lijkt te lijden onder de concurrentie die er wel degelijk
moet zijn. De reden? Elk adres legt zich toe op zijn eigen domeinen
en ontwikkelt gepersonaliseerde programma’s. Daarnaast
hebben alle handelaren begrepen dat het ruime en kwalitatieve
aanbod per definitie een terugkerend (vanwege de tweede verblijven)
en onderlegd publiek aantrekt. “Kenmerkend is de grote
kennis van de verzamelaars die we hier in Knokke ontmoeten: de
meeste onder hen reizen de wereld rond om beurzen te bezoeken.
Ze zijn echt geboeid, gespecialiseerd en op de hoogte van wat er
binnen de internationale artistieke scène gebeurt”, benadrukt Luc
Mulier van de galerie Mulier Mulier.
De galeriehouders hebben de indruk dat ze in Knokke een ruimer
en natuurlijk ook welstellender publiek aantrekken dan elders in
België. “In Brussel hebben de mensen geen tijd. Ze komen bij een
nieuwe tentoonstelling, maar tussendoor is het erg rustig. Hier
heb je elk weekend heel wat bezoekers”, vertelt Serge Maruani
20 o u t l i n e / A ugustus 2 0 1 3 o u t l i n e / A ugustus 2 0 1 3 21

2 3
4 5 6
1
van de Galerie Maruani & Noirhomme. Deze ontspannen sfeer beinvloedt
ook de manier waarop mensen beslissen. “Hier zijn ze
relaxed en komen ze samen met hun partner. Ze nemen de tijd om
te kijken, om zich te informeren. Deze omstandigheden dragen
er toe bij dat mensen de knoop doorhakken en kopen”, bevestigt
galeriehouder André Simoens.
Tegen de juiste prijs verkopen
Wie zou denken dat de grotere koopkracht van het publiek de
prijzen in Zoute de hoogte injaagt, vergist zich. “Eigenlijk zie je
eerder het omgekeerde ... We kunnen immers niet te duur zijn.
Door de concurrentie kan niemand zotte dingen doen. En dat is
goed, zo kunnen we de werken tegen de meest juiste prijs verkopen.
En hoe dan ook, door de ontwikkeling van het internet
zijn potentiële kopers erg goed op de hoogte van de waarde van
kunst. Ze hebben zelfs de resultaten van veilingzalen bij. Meer dan
ooit moet iedereen correct zijn”, verzekert ons Michael De Zutter.
“De crisis! Welke crisis?”
De Knokse galeriehouders hebben het geluk dat de crisis grotendeels
aan hun publiek is voorbijgegaan. De crash van 2008 trof
vooral de middenklasse, die voorzichtiger is geworden en niet
langer koopt. Het idee dat kunst een vluchtwaarde kan zijn, heeft
integendeel sommige mensen aangezet om een deel van hun
middelen te beleggen in kunstwerken. Léon Cafmeyer (Galerie
Cafmeyer) bevestigt deze trend: “We hebben gezien dat mensen
veel meer investeren in kunst ... Ze weten dat het geld op hun
rekening niet veel meer opbrengt; ze willen hun middelen liever
beleggen in het werk van een erkende en gerespecteerde kunstenaar
... Een veilig kunstwerk waar ze ondertussen ook van kunnen
genieten.”
Toch hebben de fi nanciële turbulenties van de voorbije jaren het
aankoopgedrag gewijzigd. Ten eerste zijn klanten steeds selectiever.
Verzamelaars zoeken uitzonderlijke stukken, van museumkwaliteit.
Bijgevolg is prijs slechts een zeer secundair criterium.
Het bewijs: heel wat galeriehouders merken dat de goedkopere
werken zeker niet sneller verkopen. Het omgekeerde is eerder
waar! Daarnaast worden beslissingen minder snel genomen dan
voorheen. Yoeri De Backer (Absolute Art Gallery) vertelt ons dat
wanneer hij vijf jaar geleden een tentoonstelling organiseerde,
vóór de opening soms al vijf of zes stukken verkocht waren op
foto. Dat is niet meer het geval. Mensen willen het stuk zien in
de galerie.
1. Griet doBBekS, WIndsocKs, 2000, © toeriSme knokke-heiSt
2. raBarama, trans-porto, 2006, © Galerie caFmeyer/raBarama,
3. corneille, FascInatIon du VÉgÉtaL, 1969, © mdZ Gallery
4. mauro Perucchetti, tHe tHInKer WItH gun, 2013, © mauro Perucchett
5. andy Warhol, cHarLes LIsanBY WItH Heart, circa 1956,
© ronny van de velde Gallery
6. Jan de vlieGher, cHeruBs 3, 2013, © Jan de vlieGher/« ZWart huiS »
Op zoek naar rentabiliteit
Tijdens onze gesprekken informeerden we bij de galeriehouders
ook naar hun visie op kunst als belegging ... Uit hun reacties blijkt
alleszins dat heel wat mensen hopen dat hun aankoop een goede
belegging zou kunnen zijn. Ze komen een galerie binnen en vragen
zonder omwegen welke de waarde van het gekozen kunstwerk
binnen twee of drie jaar zal zijn. De galeristen kunnen zich hier niet
over uitspreken. “We hebben twintig jaar geleden dingen verkocht
die ondertussen in waarde vertien­ of verhonderdvoudigd zijn.
Maar dat is eerder toeval … wij kunnen de toekomst niet voorspellen”,
verklaart Luc Mulier. Eén ding is zeker: wie werk koopt
van een gekende en gerenommeerde artiest heeft een grote kans
dat hij het geïnvesteerde geld bij een verkoop zal kunnen recupereren,
en mogelijk zelfs een meerwaarde kan realiseren ... maar
deze winst blijft hypothetisch! Volgens Serge Maruani “bestaat
de belegging erin dat je het werk elke dag kunt zien en ervan
genieten. Of het al dan niet in waarde toeneemt, zou eigenlijk niet
de belangrijkste motivatie mogen zijn ...”
Augustus, hoogmaand voor
de kunstliefhebber
Omdat augustus er traditioneel de drukste vakantiemaand
is, leveren de Knokse galeriehouders op dat
moment een extra inspanning om hun beste beentje voor
te zetten. Ook dit jaar is de programmatie opnieuw divers
en van een onwaarschijnlijke kwaliteit. Een kort overzicht
van niet te missen tentoonstellingen …
Absolute Art Gallery organiseert een tentoonstelling
rond Mauro Perucchetti. Werk dat doet denken aan
de Pop Art, met een zeer gespecialiseerde techniek
op basis van polyurethaanhars. Voor andere werken
speelt de Italiaanse kunstenaar dan weer met de grote
klassiekers uit de kunstgeschiedenis, waarbij hij er niet
voor terugdeinst om de “Denker” van Robin een revolver
in handen te geven. Mulier Mulier Gallery toont werk
van het collectief “Art & Language”, twee Engelse
artiesten – Michael Baldwin en Mel Ramsden – die in team
conceptuele kunst maken. Voor het elfde jaar op rij wijdt
MDZ Gallery zijn zomertentoonstelling aan werk van
artiesten uit de COBRA­beweging. Uitzonderlijke stukken
van Corneille, Alechinsky, Karel Appel… die van de ruimte
in de Bréartstraat een minimuseum maken dat u absoluut
niet mag missen. Galerie Cafmeyer, gespecialiseerd in
figuratieve beeldhouwkunst, brengt bijzondere beelden
van de Italiaanse artiest Rabarama. Een van haar
werken tooit trouwens het Albertplein, de zogenaamde
Place m’as­tu vu. Ronny Van de Velde organiseert een
lifestyle
Boven: mauro Perucchetti,
tHe JeLLY BaBY FamILY, 2008 - 2013,
© mauro Perucchetti
onder: tom d. JoneS, mare nostrum,
© tom d. JoneS PhotoGraPhy
schitterend event met de naam “The Mind of the Art”.
Het biedt een tocht door de 20e eeuw waarbij de
uitgangspunten van een meesterwerk worden verkend,
via schetsen en voorbereidende tekeningen van grote
namen als Rops, Magritte, Panamarenko of Moore. André
Simoens, een andere grote naam, brengt een mooie
staalkaart van artiesten van internationaal niveau, met
onder meer Yayoi Kusama, Robert Peter Mangold, Hiroshi
Sugimoto en onze landgenoot Walter Leblanc. Stephane
Simoens (zoon van André) organiseert in zijn eigen
galerie een retrospectieve rond Tony Matelli. Het pas
verhuisde Maruani & Noirhomme opent op zijn nieuwe
locatie met een tentoonstelling gewijd aan de Zwitserse
artiest Lori Hersberger. In hun tweede ruimte brengen ze –
samen met de Young Gallery – foto’s van verschillende
fotografen rond een en hetzelfde onderwerp: Kate
Moss. Galerie Geukens & De Vil, op de dijk gevestigd,
verenigt met de tentoonstelling “Questioning the
Canvas”, meerdere artiesten. Patrick De Brock, tevens
een zeer gerespecteerde persoonlijkheid, programmeert
Dan Walsh. Het Zwart Huis ten slotte, heet u in augustus
welkom met schilderijen van Jan De Vliegher. Subliem
gewoon!
Tot 18 augustus nodigen een dertigtal monumentale
beelden de badgasten uit voor een bijzondere wandeling
door Knokke. In samenwerking met Galerie Balastra
wordt werk getoond van drie artiesten: Johan Baudart,
Giovanni Gelmi en Jean­François Jans. ◾
22 O U T L I N E / A UGUSTUS 2 0 1 3 O U T L I N E / A UGUSTUS 2 0 1 3 23

© tanaWat Pontchour
Klimaatopwarming,
een opportuniteit voor ING?
Serge de Gheldere, CEO Futureproofed
reportage
Het Directiecomité van ING België koos ervoor Milieu extra aandacht te geven binnen haar
MVO-beleid (Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen ofwel Corporate Social Responsibility)
in 2013. Daaropvolgend werd met de experts van het adviesbureau Futureproofed een verregaande
denkoefening opgestart voor het uitwerken van een globaal actieplan waarbij iedereen
betrokken zal zijn, zowel werknemers als klanten.
Serge de Gheldere weet zodanig te overtuigen dat hij bijna in
staat zou zijn om een pinguïn te overhalen om zich voortaan
per fi ets over de pool te verplaatsen. De man die in 2006 door
Al Gore werd benoemd tot klimaatambassadeur sensibiliseerde
met brio het grote publiek voor de klimaatopwarming, zowel
in België als in het buitenland, met presentaties op basis van
An Inconvenient Truth, de documentaire door de voormalige
Amerikaanse presidentskandidaat. Sindsdien blijft hij ten strijde
trekken voor zijn doel. Hij probeert iedereen bewust te maken
van de uitdagingen ingevolge de klimaatopwarming, maar ook te
wijzen op de kansen die hieruit voortkomen om onze samenleving
en onze economie te verbeteren en opnieuw uit te vinden.
Het zijn deze ingenieur, oprichter van het adviesbureau Futureproofed,
en zijn team die door het directiecomité van ING België werden
gekozen om de bank te ondersteunen bij de implementatie van
een ambitieuze milieustrategie in het kader van het MVO­beleid
(zie kader).
SerGe de Gheldere, ceo FutureProoFed
Kunt u ons iets meer vertellen over de missie die het
Directiecomité van ING België u heeft toevertrouwd?
Serge de Gheldere: Joke Van Hoye, Head of Corporate Social
Responsibility van de bank, contacteerde me met de wens om
samen te werken aan een globale milieustrategie. Ik heb mijn visie
over de verschillende uitdagingen door de klimaatopwarming uiteengezet
en het Directiecomité van ING België een werkmethodologie
voorgesteld. Zij zijn me hierin gevolgd. Het gebruikelijke
betoog dat stelt dat men voor de strijd tegen de klimaatopwarming
opnieuw aansluiting moet vinden bij een 'soberdere' manier
van leven, dus inboeten op het vlak van levenskwaliteit, is totaal
ineffi ciënt. Ik bekijk het liever als ondernemer, met oog voor de
immense opportuniteiten die er ontstaan. Wanneer we onze economie
een nieuw tijdperk willen binnenloodsen, moeten we alles
rondom ons opnieuw uitdenken: woningen, transportwijzen, consumptieproducten,
diensten, enz. En bij ING heeft men inmiddels
heel goed begrepen dat we voor deze enorme transformatie een
'systeemlaag' met bancaire spelers nodig hebben.
24 O U T L I N E / A UGUSTUS 2 0 1 3 O U T L I N E / A UGUSTUS 2 0 1 3 25

eportage
Wilt u zeggen dat de banken de eerste spelers zijn die
hun business model opnieuw moeten definiëren?
Op alle niveaus zullen er banken nodig zijn om de overgang naar
een koolstofarme samenleving en economie te verzekeren. Deze
enorme inspanningen zullen gefinancierd moeten worden, met
ongelooflijke opportuniteiten voor om het even welke bank. Denk
gewoon al aan het miljoen woningen dat in België wacht op een
renovatie om ze duurzamer te maker. De eigenaars zullen weldra
geen keuze meer hebben gelet op de steeds strengere wetgeving
die tussen 2015 en 2020 van kracht wordt. Datzelfde geldt voor
de transportmiddelen. Bekeken vanuit de ondernemer – en de
bankier – zijn dit fenomenale markten. Zoals de meeste bedrijven
heeft ING intern al een aantal milieumaatregelen genomen.
Zo wordt het personeel op verschillende manieren gestimuleerd
om meer de fiets en het openbaar vervoer te gebruiken. En sinds
enkele jaren koopt ING 100% groene elektriciteit. In het gebouw
aan de Sint­Michielswarande in Brussel bevinden zich meerdere
grote datacenters. In dergelijke infrastructuren mag de temperatuur
niet te sterk oplopen, en moet er dus gekoeld worden. Bij ING
wordt de overtollige warmte teruggewonnen en gebruikt voor de
verwarming van de rest van het gebouw. In zekere zin wordt de
groene elektriciteit dus twee maal benut! Mijn visie is globaler.
Deze omvat dit luik, dat ik green on the inside heb genoemd, maar
ook een extern luik (green on the outside): wat kan een bank als
ING doen om de evolutie naar een koolstofarme economie te vereenvoudigen
en er tegelijkertijd winst mee maken? Een voorbeeld:
ING biedt zijn professionele klanten nu al de mogelijkheid om zonnepanelen
te leasen. Dankzij deze formule moeten bedrijven geen
kapitaal vrijmaken en verlagen ze toch hun bedrijfskosten, en in
een beweging ook hun CO 2 ­uitstoot. Deze aanpak combineert
voordelen op korte termijn (kostenvermindering) en lange termijn
(het anticiperen van risico’s). Steeds meer waarnemers zien parallellen
tussen CO 2 en asbest. Vandaag is de globale gemiddelde
SerGe de Gheldere, ceo FutureProoFed
"Vergeet niet dat de uitgaven voor
de bevoorrading aan fossiele
brandstoffen een van de oorzaken
zijn van de systeemcrisis waarin we
ons nu bevinden."
temperatuurstijging van 0,8°C (de stijging sinds 1895, maar waarvan
80% van na 1980, nvdr) jaarlijks immers verantwoordelijk voor
400.000 sterfgevallen en economische verliezen ten belope van
1.200 miljard dollar 1 . We mogen daarbij niet vergeten dat de huidige
gevolgen van de klimaatopwarming overeenstemmen met
het volle effect van de CO 2 ­uitstoot tot 1980. Met andere woorden,
de situatie zal de volgende decennia nog verergeren, wat
men vandaag ook onderneemt.
Hoe gaat u in het geval van ING concreet te werk?
We hebben een volledige koolstofbalans van de bank opgesteld,
om na te gaan waar en hoe de meeste CO 2 wordt uitgestoten.
Dit gebeurde al een aantal jaar, maar we hebben alles nagekeken,
gegevens aangevuld en bepaalde punten gecorrigeerd. Al deze
informatie werd in kaart gebracht en binnen een globale context
geplaatst. Je kunt een bedrijf immers niet zomaar uit zijn omgeving
lichten. Daarnaast hebben we drie werkgroepen opgericht,
rond mobiliteit, leveranciers en gebouwen. In deze werkgroepen
zetelen werknemers van de bank. Wij hebben immers geen sleutel­op­de­deur
oplossingen en het lijkt ons vanzelfsprekend dat we
voortbouwen op wat er binnen het bedrijf al wordt gedaan. Want
laat me beklemtonen dat er door ING al een flinke weg werd afgelegd.
Samen berekenen we de CO 2 ­reductie van elke voorgestelde
maatregel, de financiële kosten en verhoopte winsten ervan, alsook
de eventuele moeilijkheden bij de uitvoering. Met dit dashboard
kunnen we vervolgens een planning voor de implementatie
1 Bron: NGO Dana. Het ‘Global Risks Report’ van het Wereld Economisch Forum vermeldt sterk
vergelijkbare cijfers voor de economische verliezen op wereldniveau.
uitwerken. Het is een zeer goede basis alvorens het green on the
outside­luik te gaan aanpakken, iets waarmee waarschijnlijk aan
het einde van dit jaar zal worden gestart. Tijdens deze tweede
fase zal worden nagedacht over de bankproducten die ING België
zou kunnen aanbieden om bij te dragen aan oplossingen voor de
klimaatopwarming.
Voor u is het dus niet pertinent om de interne werking
te ‘vergroenen’ zonder het bedrijfsmodel in
vraag te stellen?
Het is inderdaad hier dat een bedrijf het verschil kan maken binnen
zijn markt. In heel wat bedrijven is de afdeling die zich bezighoudt
met maatschappelijk verantwoord ondernemen bijna een
soort hobbyclub met een beperkt budget, op voorwaarde dat de
economische context gunstig is, en die voor niemand bedreigend
is: men plant enkele bomen, schildert muren in een school … en
iedereen is tevreden. In een sterk becommentarieerd artikel van
de Harvard Business Review toonde Michael Porter aan in welke
mate dit een gemiste kans is om de missie van bedrijven te herdefiniëren.
We moeten misschien niet langer spreken over corporate
social responsibility, een concept met altruïstische of idealistische
connotaties, maar eerder van shared value, dit wil zeggen de creatie
van economische waarde én van maatschappelijke waarde.
Is uw visie gewijzigd sinds u met veel enthousiasme
de boodschappen van Al Gore hebt uitgedragen?
Soms word ik overmand door pessimisme. Hoewel ik overtuigd blijf
dat het bannen van fossiele brandstoffen ons kan leiden naar een
aantrekkelijkere samenleving en een rendabelere economie, bekruipt
me soms de vrees dat we de trein naar verandering helemaal
missen. Ik voel binnen de economische wereld een golf op gang
komen, maar de verandering verloopt niet snel genoeg. Ik maak
nogal eens de vergelijking met de revolutie binnen de IT. Een aantal
bedrijven, zoals Apple of Google, hebben geanticipeerd op de beweging.
Andere, zoals Kodak, hebben deze helemaal gemist. Voor
duurzaam ondernemen zien we nu min of meer hetzelfde: er zijn
enkele pioniers die deel willen uitmaken van deze economie, maar
veel meer volgers die maar in gang zullen schieten als ze ertoe verplicht
worden. Omdat de wortel niet volstaat, zal men de stok moet
gebruiken om innovatie af te dwingen.
"Ik zou maar al te gelukkig zijn
indien de klimaatopwarming en
de daarmee samenhangende
uitdagingen enkel een modegril van
voorbijgaande aard zouden zijn!"
Koolstofbubbel heel wat erger dan
Amerikaanse vastgoedzeepbel
Binnen het IPCC (Intergovernmental Panel on Climate
Change) heerst het gezamenlijke standpunt dat de
mensheid de temperatuur met niet meer dan gemiddeld
2°C mag laten stijgen. Serge de Gheldere: “Als we deze
rode lijn niet willen overschrijden, blijft er ons nog maar
een klein koolstofbudget. Dit komt erop neer dat we
tussen nu en 2050 minder dan 80% van onze huidige gekende
olie­ en gasreserves mogen benutten. Daarboven
zouden we ons koolstofbudget overschrijden en onvermijdelijk
in een rampscenario terechtkomen. Er bestaat
dus een duidelijk risico op een koolstofbubbel.” Indien
de olie­ en gasbedrijven er niet in slagen om het gros
van hun reserves te verkopen, betekent dit dat ze op de
beurs sterk overgewaardeerd zijn en komen ze in een
moeilijke positie bij de banken. Ze zijn immers zware
schulden aangegaan voor de bouw van infrastructuren
die op middellange termijn geen of toch minder inkomsten
zullen opleveren. Deze situatie zou grote gelijkenissen
vertonen met deze van de Amerikaanse subprimes
enkele jaren geleden, maar dan veel omvangrijker. Eind
april kwam dit thema uitvoerig aan bod in de Guardian
en in mei verscheen er een artikel in The Economist.
Volgens sommigen zou de koolstofbubbel tot acht keer
omvangrijker zijn dan de crash van 2008!”
Een aantal hefboomfondsbeheerders, waaronder Jeremy
Grantham die verantwoordelijk is voor een portefeuille
van om en bij de 100 miljard dollar, heeft nu al beslist
om al het geld dat geïnvesteerd werd in petroleumbedrijven
terug te trekken om het te investeren in bedrijven
die niet afhangen van fossiele brandstoffen. Een
niet te negeren signaal?
26 o u t l i n e / A ugustus 2 0 1 3 o u t l i n e / A ugustus 2 0 1 3 27
© dudarev mikhail

Ongetwijfeld beschuldigen sommigen u ervan dat u
predikt om uw eigen core business te beschermen.
Natuurlijk hoor ik vaak zulke dingen, maar ik lig er eerlijk gezegd
niet wakker van. Ik zou maar al te gelukkig zijn indien de klimaatopwarming
en de daarmee samenhangende uitdagingen enkel
een modegril van voorbijgaande aard zouden zijn. Helaas is dat
niet het geval. Persoonlijk kan ik heel wat andere jobs doen, daar
maak ik me geen zorgen over. Daarnaast hoor ik ook heel wat
stereotypen telkens terugkomen. Een klassieker: “Waarom zouden
we hier in het Westen handelen als in China elke week een nieuwe
kolencentrale wordt opgestart?” Ten eerste komt de meeste CO 2 ­
uitstoot in China voort uit de productie van goederen die bestemd
zijn voor het Westen. Daarnaast creëerde dit land in 2012 niet
minder dan 26 terawatt­uur (TWh) aan bijkomende capaciteit via
windmolens, tegen 12 TWh via centrales met fossiele brandstoffen.
Ondertussen overtreft de capaciteit via windmolens deze van
de nucleaire centrales. De Chinese overheid is zich perfect bewust
van het probleem en zal ons op het vlak van duurzame ontwikkeling
snel inhalen omdat ze geen vijftien jaar verliest met nutteloze
debatten: ze nemen een beslissing en voeren deze uit. En zelfs als
we als enige zouden handelen, waarom zou het dan zo’n slecht
idee zijn om geld te besparen en arbeidsplaatsen te creëren door
het verbeteren van het verkeer, woningen en de levenswijze in het
algemeen? Er zijn heel wat goede redenen om nu te handelen!
Vergeet ook niet dat de uitgaven voor de bevoorrading aan fossiele
brandstoffen een van de oorzaken zijn van de systeemcrisis
waarin we ons nu bevinden.
Hebt u een boodschap voor de Private Banking
klanten die dit magazine lezen?
Vervul een rol binnen de huidige overgangsfase. Het is immers een
geweldige uitdaging om zowel de economie als de samenleving te
mogen heruitvinden. In het Engels zegt men Doing well by doing
good. En ik ken geen enkele sector die aan deze logica zou ontsnappen,
op het vlak van winsten noch risico’s.
Wie of wat gaf ooit de aanzet voor wat u nu doet?
Toen ik in Chicago woonde en werkte (voor de Baxter groep, nvdr)
ontdekte ik Whole Foods Market, een bijzonder aantrekkelijke
winkelketen met bioproducten. Tegelijkertijd stelde een kennis me
voor om iets te ontwikkelen binnen de wereld van het ecodesign.
Maar ook vroeger al stond ik open voor de ecologische vraagstukken
en de wens om bestaande dingen te verbeteren. En zo verliet
ik Baxter om Futureproofed op te richten.
SerGe de Gheldere,
ceo FutureProoFed
"Op alle niveaus zullen er banken
nodig zijn om de overgang naar
een koolstofarme samenleving
en economie te verzekeren."
Een persoonlijk motto?
Choose your battles. De klimaatopwarming is duidelijk het gevecht
van het moment: dat is angstaanjagend en tegelijkertijd erg opwindend.
In het najaar organiseert ING een conferentie met
Serge de Gheldere, CEO van Futureproofed.
Zin om deel te nemen? Stuur een mail naar
joke.van.hoye@ing.be
CSR volgens ING
De aanpak voor maatschappelijk verantwoord ondernemen
(Corporate Social Responsibility) van ING berust op vijf pijlers:
klantervaring, fi nanciële dienstverlening, werkomgeving,
milieu en samenleving. Meer informatie vindt u op de
website www.ingforsomethingbetter.com. Binnen dit globale
kader werkt elk van de fi lialen autonoom zijn eigen beleid
uit. En zo besliste ING België om voor 2013 het accent te
leggen op Milieu (lees centraal artikel), een domein waarbinnen
de voorbije jaren al een aantal acties werden opgestart.
Maar natuurlijk werkt ING niet enkel rond milieu. Hoewel
het onmogelijk is om alle initiatieven van ING Groep te
vermelden, geven we hierna toch enkele voorbeelden:
> > Samenwerking met Unicef: ING België steunt dit internationale
project waarmee vorig jaar 2,8 miljoen euro kon
worden ingezameld.
> > Mecenaatsfonds ING: Dit fonds, dat is ondergebracht
binnen de Koning Boudewijnstichting, steunt een zestigtal
Belgische projecten ten voordele van kinderen, hun
opvoeding en scholing en hun dagelijkse omgeving.
> > ING-Solidariteitsprijs: Via deze prijs geeft de bank het
sociale engagement van de medewerkers een fi nancieel
steuntje in de rug.
> > Women in Business: Met dit initiatief kunnen medewerkers
van de bank in Azië en Afrika omkadering
bieden aan vrouwen die een eigen zaak starten.
reportage
ING Private Banking partner van Funds
For Good
Ook de Private Banking klanten worden betrokken bij het
duurzaamheidsbeleid van de bank. Naast de mogelijkheid
die wordt geboden om samen te werken met de Koning
Boudewijnstichting om een organisatie te steunen en zo
minder successierechten te betalen, kunnen ze ook duurzaam
beleggen via MVO­fondsen (maatschappelijk verantwoord
ondernemen). Onlangs kwam daar nog een extra
mogelijkheid bij, door te kiezen voor investeringen in
projecten met een onmiddellijk merkbare maatschappelijke
impact. ING Private Banking verdeelt bij haar klanten immers
het productgamma dat werd geselecteerd door de onderneming
Funds For Good, waaronder het BL Flexible Fund.
Funds For Good besteedt de helft van zijn winst aan maatschappelijke
projecten, via een samenwerking met het
Belgische Rode Kruis. Het in 2012 gekozen project zorgde
ervoor dat Burundese kinderen toegang krijgen tot onderwijs,
gezondheidszorg en andere basisdiensten. Frédéric
Degembe, beleggingsspecialist bij ING Private Banking:
“Dankzij de beleggingen door klanten van ING Private
Banking België en Luxemburg konden 230 kinderen een
jaar lang naar school. Dat is toch schitterend! Doordat onze
klanten in deze fondsen blijven en hun aantal zelfs nog
groeit, verwachten we dat deze kinderen ook de volgende
jaren deze steun van het project zullen kunnen genieten.
De gekozen share­class van het fonds bepaalt de omvang
van het aan Funds For Good overgemaakte bedrag. Deze
manier van werken houdt voor de klant geen enkele meerkost
in. Indien deze meer wil bijdragen kan hij een duurdere
share­class kopen. In dat geval wordt de meerkost integraal
doorgestort aan Funds For Good. Eén keer per jaar ontvangt
de belegger een rapport met een beschrijving van het
gekozen project en van de reële impact van de bijdrage
van alle beleggers. ◾
28 O U T L I N E / A UGUSTUS 2 0 1 3 O U T L I N E / A UGUSTUS 2 0 1 3 29
© uNICEF

"De manier waarop een kind
wordt geboren, is de spiegel
van de maatschappij."
Birth day - india
Boek BIrtH daY, lieve BlancQuart,
2013, lannoo & inG
De plaats van je wieg bepaalt
de rest van je leven
eveneMent
Twee jaar zal ze eraan gewerkt hebben wanneer op acht oktober de fototentoonstelling opent
in het prestigieuze ING Cultuurcentrum op de Brusselse Kunstberg … We hebben het over
fotografe Lieve Blancquaert die in het kader van het eerste luik van een driedelig project
rond geboorte, huwelijk en sterven de wereld rondtrok op zoek naar verhalen en indrukken.
We ontmoeten haar tijdens de laatste hectische weken van de voorbereiding van het boek bij
de tentoonstelling.
Meteen bij onze eerste vraag naar de manier waarop je aan een
dergelijk project begint, krijgen we een verrassend antwoord.
Lieve Blancquaert: “Alles begint met een goed adresboekje. In de
loop der jaren heb ik met ontzettend veel mensen samengewerkt
voor mijn reportages en boeken. Die kennen op hun beurt ook
weer heel wat anderen.” Het project omvat drie luiken: Birth day,
Wedding day en Last day. Voor het eerste luik dat nu wordt afgerond,
wilde de fotografe veertien kraamklinieken verspreid over de
hele wereld bezoeken. Via artsen en hulporganisaties waarvoor ze
in het verleden al werkte, raakte het team eigenlijk zonder al te
veel moeite binnen in de landen en de plekken waar het wilde zijn.
“Gelukkig zit de maatschappij zo in elkaar dat mensen die jij ooit
hebt geholpen, jou ook weer willen helpen, en zo bereik je veel.”
De fotografe kreeg onder meer de hulp van Marleen Temmerman,
de Belgische gynaecologe aan het hoofd van het Departement
voor Reproductieve Gezondheid en Onderzoek van de WHO
Expo Birth Day @ ING Cultureel Centrum
De tentoonstelling is open voor het publiek
van woensdag 09/10/2013 tot zondag 05/01/2014
Van maandag tot zondag van 10 tot 18 uur
Op woensdag van 10 tot 21 uur
www.birth-day.be
(World Health Organization), die wereldwijd heel wat collega’s kent.
Van negen van de veertien bestemmingen komt er dit najaar ook
een televisiereportage op Eén, in samenwerking met het productiehuis
Sultan Sushi. Ook de contacten van de VRT openden heel
wat deuren. “Het viel ons daarbij trouwens op dat je in de armste
landen het gemakkelijkst binnenraakt, ethische commissies en
derge lijke zijn duidelijk een luxe voor de rijken”, vervolgt de fotografe.
Voor de televisiedocumentaires werkte Lieve Blancquaert
samen met regisseurs Jeroen De Greef en Joeri Vlekken, die beurtelings
eindverantwoordelijke waren en ook de klank en het
beeld verzorgden. “Bevallen blijft een intieme gebeurtenis, en met
een klein team breek je de sfeer niet. We zijn daarbij altijd met
het grootste respect te werk gegaan, ongeacht het land of type
ziekenhuis. Het was nooit de bedoeling om een beeld van het
ziekenhuis te brengen, maar van de maatschappij waarin een kind
zijn eerste kreet slaakt.”
30 O U T L I N E / A UGUSTUS 2 0 1 3 O U T L I N E / A UGUSTUS 2 0 1 3
31

Kleine wonderen
Het hoofddoel van het project is immers om te tonen dat de
manier waarop een kind wordt geboren, de spiegel van de maatschappij
is. Uit de reportages blijkt duidelijk in welke mate de
plaats waar je wieg staat, bepalend is voor de rest van je leven.
Op voorwaarde dat je de geboorte overleeft natuurlijk. Helaas
gebeurt het nog vaak dat zwangere vrouwen te ver wonen van
een plek waar ze veilig kunnen bevallen, bijvoorbeeld in Congo,
en in zulke landen blijft de moeder­ en kindersterfte erg hoog.
“Anderzijds hebben we gemerkt dat op de plaatsen waar er voorzieningen
zijn, de moeder­ en kindersterfte sterk zijn teruggelopen.
Dat was erg hoopgevend”, vertelt Lieve Blancquaert. “Een
mooi voorbeeld daarvan was het project van Plan België dat we in
Cambodja bezochten. Op een jaar tijd waren er in een klein dorp
zes moeders overleden, en dat was voor Plan België reden genoeg
om er een klein gezondheidscentrum op te richten waar moeders
maar ook de zieken van het dorp terechtkunnen. En daar zijn we
gaan filmen. In veel landen hebben we zelf kunnen zien welke
kleine wonderen ngo’s er verrichten. Als meter van de organisatie
Memisa, gespecialiseerd in medische ontwikkelingssamenwerking,
bezocht ik al eerder Congo, en ook nu werden we er door hen
verwelkomd.”
In Kibera, de grootste sloppenwijk van Nairobi, Kenia, bezocht
het team via Artsen Zonder Grenzen de grootste kraamkliniek van
Oost­Afrika, waar elke dag honderd kinderen worden geboren in
een enorme zaal. Deze ervaring staat in schril contrast met Koeweit,
waar een sjeik eigenaar is van het ziekenhuis en het personeel
hoofdzakelijk buitenlands is. In Koeweit kwam het team terecht
via fertiliteitsspecialist Paul Devroey. Tot voor kort kwamen veel
Koeweiti’s met vruchtbaarheidsproblemen gedurende maanden
naar Brussel voor een behandeling, terwijl ze die nu in eigen land
kunnen ondergaan bij een arts die in België werd opgeleid.
Birth day - nairoBi
Hoe het allemaal begon
Een dergelijk project is natuurlijk altijd het resultaat van een heel
proces. Lieve Blancquaert: “Voor het Canvasprogramma 'Vranckx'
fotografeerde ik in een kraamkliniek in Congo, ook via Memisa.
En samen met Annemie Struyf was ik in Afghanistan, en ook daar
bezochten we een kraamkliniek. Geloof me vrij, die beelden blijven
op je netvlies gebrand. Toen ik naar aanleiding van mijn overzichtstentoonstelling
in Gent, in 2011, de balans opmaakte van 25 jaar
fotograferen, ging ik automatisch nadenken over de projecten die
ik absoluut nog gerealiseerd wilde hebben. Beetje bij beetje kreeg
dit drieluik toen vorm.”
Uitgeverij Lannoo engageerde zich meteen voor drie boeken, en
van Eén kreeg het team al snel fiat voor het eerste luik Birth day.
Dankzij ING, voor wie Lieve Blancquaert de foto’s maakte voor de
Private Banking campagne, komt er nu ook een grote tentoonstelling
in Brussel in samenwerking met uitgeverij Lannoo. “Op
die manier zal mijn werk tegelijkertijd beter bekend raken in het
Franstalige landsgedeelte, en dat is als foto grafe, kunstenaar en
reportagemaker natuurlijk een boeiende uitdaging. Geboorte is
ook een thema dat iedereen aanspreekt: vaders, moeders, zussen
en broers, de hele zorgsector … Niemand blijft onbewogen. Wist
je trouwens dat er elke dag wereldwijd 365.000 kinderen worden
geboren? En net als bij het vorige grote televisieproject 'Voorbij
de grens', verwacht ik dat ook deze reportages achteraf vlot hun
weg zullen vinden naar scholen. Soms krijg ik jaren na het maken
van bepaalde reportages nog brieven van leerlingen, en dat doet
natuurlijk deugd.”
Van de ene verbazing in de andere
Als we peilen naar de sterkste indrukken, kijkt Lieve Blancquaert
bezorgd. Het zijn er zoveel, alles ligt nog vers in het geheugen en
eigenlijk viel de reportageploeg van de ene verbazing in de andere.
En toch … “Als ik er een reportage moet uitpikken, dan is het toch
wel Israël.” In eerste instantie werd dat land niet opgenomen in
de shortlist, uit schrik voor nog een reportage over een verscheurd
land in oorlog. Tot Lieve Blancquaert in Antwerpen een Joodse
doula, een vroedvrouw, ontmoette. Zij verzekerde de programmamakers
dat ze hen zou meenemen naar een plaats waar Joodse
en Arabische vrouwen samen bevallen, in dezelfde ruimte. En zo
kwamen ze in Tiberias, waar inderdaad Arabische dokters Joodse
vrouwen helpen bevallen en Joodse dokters Arabische moeders
helpen. “Eens je uit de brandhaard bent, leven deze volken vreedzaam
samen. De dokters lachten er met ons: “Jullie kenden Israël
zeker alleen van CNN, goed dat jullie gekomen zijn!” In mijn ogen
is dit een erg sterke reportage geworden. De zwaarste confrontatie
was misschien nog wel Brussel, waar ik als afsluiter foto’s heb
gemaakt in het Klein Kasteeltje en het Sint­Pietersziekenhuis,
plaatsen waar de hele wereld samenkomt. Hier raakte ik nog
sterker overtuigd van de noodzaak om via ngo’s bij te dragen
tot de ontwikkeling in de arme landen zelf. Ik kwam er in contact
met de mensen van de vzw Aquarelle die in onze hoofdstad
schitterend werk leveren voor aanstaande en jonge moeders. Via
hen ontmoette ik een aantal vrouwen die ik mocht fotograferen
en interviewen. Mogelijk tonen we op de tentoonstelling een aantal
van deze filmpjes. Ik vond het trouwens heerlijk om opnieuw
reportagewerk te doen, iets meer als journalist te werken, en niet
enkel mooie foto’s te maken. Het voelde aan als terugkeren naar
mijn ‘roots’. De digitale foto’s en beelden zijn wat ze zijn, je hebt
geen tijd om urenlang de belichting te regelen. Dit maakt dat het
allemaal erg eerlijke foto’s zijn en ik hoop dat de bezoekers even
sterk onder de indruk raken als wij bij het maken ervan.” ◾
Over de fotografe Lieve Blancquaert
Lieve Blancquaert (1963) studeerde aan de Gentse
Koninklijke Academie voor Schone Kunsten, zowel
film als fotografie. Ze startte haar carrière als fotografe
in 1985, als freelancer bij diverse bladen.
De voorbije jaren legde ze zich vooral toe op portretfotografie
en documentaire fotografie. Ze is ook
gekend van de spraakmakende Fairtrade campagnes
voor Oxfam. Lieve Blancquaert heeft ondertussen
ruim tien boeken op haar naam, de best gekende zijn
Vrouw (2003), Insjallah, mevrouw (2004), À la limite
(2006) en Mijn status is positief (2006). De voorbije
jaren trok ze de aandacht met haar televisieprogramma's
zoals Made in Belgium en Voorbij de
Grens, dat ook uitmondde in een boek (2008).
In 2011 vond in Gent een grote overzichtstentoonstelling
plaats met haar werk van de voorbije 25 jaar.
Lieve Blancquaert woont met haar echtgenoot Nic
Balthazar en twee kinderen in Gent.
32 o u t l i n e / A ugustus 2 0 1 3 o u t l i n e / A ugustus 2 0 1 3 33
Birth day - Koeweit
eveneMent
Lieve BLancquaert
© Koen Broos
"In veel landen hebben we
zelf kunnen zien welke kleine
wonderen ngo’s er verrichten."

eveneMent
Jasper rigoLe, teMps Mort, 2013,
16MM FiLM stiLL
sheLLy nadashi, a Good BoWL oF soup,
2013, Mixed Media and papier-Mâché,
1.40 x 28 x 20 cM
Een pool van jong talent
De Young Belgian Art Prize (voorheen de Prijs Jonge Belgische
Schilderkunst) is op nationaal niveau de belangrijkste wedstrijd
voor de plastische kunsten. Deze is bestemd voor Belgische of in
België verblijvende artiesten jonger dan 35, binnen alle disciplines
van de hedendaagse kunst. De prijs, die sinds 1950 wordt georganiseerd
door de vzw Jonge Belgische Schilderkunst, heeft de
carrière van heel wat Belgische artiesten een duw in de rug gegeven.
Zo waren onder meer Hans Op de Beeck, Pierre Alechinsky, Ann
Veronica Janssens, Raoul De Keyser, Marie­Jo Lafontaine en Pieter
heLMut staLLaerts, the coLLectors,
2012-2013, oiL on canvas
Young Belgian Art Prize:
kies zelf uw favoriete artiest!
phiLippe van woLputte, LookinG Back WhiLe,
WaLkinG ForWard, 2013, digitaL print
Lezers met interesse in moderne kunst moeten in hun agenda zeker
een plaatsje reserveren voor een bezoek aan het werk van de negen
finalisten van de Young Belgian Art Prize dat tot 15 september wordt
tentoongesteld in het Paleis voor Schone Kunsten van Brussel.
En breng dan meteen ook uw stem uit voor de ING-Publieksprijs, een
initiatief van de bank!
Vermeersch ooit laureaat. In 2013 onderging deze tweejaarlijkse
prijs een verjongingskuur: nieuwe naam, nieuw logo, nieuwe procedure
voor de preselectie van artiesten en … een nieuwe prijs.
Naast de vier oorspronkelijke prijzen, die variëren van 12.500 tot
25.000 euro, is er de ING­Publieksprijs ter waarde van 6.250 euro
voor de winnende artiest, in de vorm van steun bij het opzetten
van een volgende tentoonstelling of het uitgeven van een boek
of catalogus. Deze prijs wordt uitgereikt bij de slotsessie van de
tentoonstelling op 15 september.
adrien tirtiaux,
MonuMentaLe acadeMie,
2012 / 2013, coLour photograph
adapted to the size oF the space
FaBrice pichat,
construire-reconstruire,
2012-2013, 3 pLateaux en acier,
Mouse, ModuLateurs
45 cM x 60cM x 20cM (x3)
FéLicia atKinson,
L’attraction MinéraLe, 2013
Mixed Media
Het engagement van ING
“Wij waren sterk betrokken bij het volledige
veranderingsproces van de vroegere Prijs
Jonge Belgische Schilderkunst, omdat sponsoring
voor ons maar zin heeft indien deze
de vorm van een echt partnerschap aanneemt”,
vertelt Patricia De Peuter, Head of
Art Management bij ING België. “Dit getuigt
van een stevig engagement van de bank ten
aanzien van dit belangrijke culturele evenement voor de jonge
Belgische kunstscène. De huidige generatie getuigt van een grote
scheppende autonomie. De werken van de negen finalisten van
de Young Belgian Art Prize geven blijk van deze ideeënactiviteit,
maar getuigen ook van de levenskeuzes van hun bedenkers die
we ondertussen tot de groep van de echte en bezielde artiesten
kunnen rekenen.”
Een sterkere identiteit
Met zijn nieuwe identiteit positioneert de Young Belgian Art Prize
zich sterker op internationaal niveau en krijgt de prijs een ruimere
dimensie. Zo zorgde bijvoorbeeld het woord Schilderkunst in de
oorspronkelijke naam voor verwarring bij zowel artiesten als een
deel van het publiek. Tegelijkertijd wordt voortgebouwd op de
verworvenheden uit het verleden. De ING­Publieksprijs speelt een
belangrijke rol bij deze herpositionering. Patricia De Peuter: “Voor
ons is het immers belangrijk dat het grote publiek het scheppingsproces
begrijpt en zich meer openstelt voor jonge artiesten. Want
wie de artiesten van vandaag begrijpt, begrijpt de tijd waarin hij
leeft.” Dat is ook de reden waarom ING in april in haar tentoonstellingsruimte
op Art Brussels het werk van de finalisten van de
editie van 2013 heeft tentoongesteld. De bank financierde ook
de organisatie van de geleide bezoeken aan de beurs (waaraan
céLine Butaye, réFLexions, 2012-2013,
epoxy resin, poLyester, pigMent
De laureaten van 2013
Jean-Baptiste Bernadet,
Grey Matters, 2012-2013,
Mixed Media (oiL, acryL, gLue)
on paper, courtesy torri - paris,
saKs - geneva,
KarMa - new yorK
Op 26 juni, bij de opening van de tentoonstelling in Bozar, kende de jury van
vijf vooraanstaanden uit de internationale kunstwereld al prijzen toe aan
vier kunstenaars uit de selectie van negen finalisten van de Young Belgian
Art Prize 2013. De negen finalisten: Félicia Atkinson, Jean­Baptiste Bernadet,
Céline Butaye, Shelly Nadashi, Fabrice Pichat, Jasper Rigole, Helmut Stallaerts,
Adrien Tirtiaux, Philippe Van Wolputte.
ongeveer 1.700 mensen hebben deelgenomen), aan de huidige
tentoonstelling in Bozar alsook de interactieve palen voor het
kiezen van de ING­Publieksprijs. Stemmen kan trouwens ook
via de websites www.youngbelgianartprize.be, www.bozar.be en
www.ing.be/art. Afspraak in Bozar, op 15 september om 17 uur
waar de laatste laureaat wordt bekendgemaakt, waarvoor u
misschien wel hebt gekozen! ◾
34 o u t l i n e / A ugustus 2 0 1 3 o u t l i n e / A ugustus 2 0 1 3 35
Praktisch
> > Paleis voor Schone Kunsten,
Ravensteinstraat 23, 1000 Brussel
> > Gratis toegang
> > Tot 15 september 2013. Van dinsdag tot zondag
van 10u tot 18u (21u op donderdag). Maandag
gesloten. Uitreiking van de ING­Publieksprijs op
15 september om 17 uur.
> > Gratis geleide bezoeken aangeboden door ING,
elke donderdag om 15u en om 17u.
> > www.youngbelgianartprize.be

De Rode Duivels
zetten de menigte in vuur en vlam
België moet nog maar enkele puntjes bijeensprokkelen om zich te kwalificeren voor de Wereld -
beker 2014. Het is al veertien jaar geleden dat de Rode Duivels nog eens aan een belangrijk
voetbalevenement mochten deelnemen. Nog nooit hadden we zo veel talent in de ploeg en
was het enthousiasme zo groot. Ook ING, hoofdsponsor van het nationale team sinds 2010, is
hier trots op.
Het beste resultaat dat België ooit haalde in een internationale
competitie is de finale van het Europees Kampioenschap in 1980
die het met 1­2 verloor tegen West­Duitsland. Maar toch staat
vooral de Wereldbeker van 1986 in Mexico in het collectieve
geheugen gegrift. De legendarische 4­3 overwinning tegen de
Sovjet­Unie in de achtste finale. Jean­Marie Pfaff die de goals van
de Spaanse aanvallers heldhaftig afweert (5­4 overwinning). Uiteindelijk
weet alleen Maradona onze ploeg te verslaan in de halve
finale. Alle Belgen lieten zich meeslepen door de voetbalkoorts.
De vierde plaats van ons elftal werd in het hele land enthousiast
onthaald en onze voetbalspelers werden als helden toegejuicht tijdens
hun optocht van de luchthaven naar het stadhuis in Brussel.
De veertigplussers zullen nooit vergeten hoe de Grote Markt zwart
zag van het volk en de namen van Gerets, Grün, Vercauteren, Scifo
en Ceulemans gescandeerd werden. Dat was op 30 juni 1986.
Herinnering aan de magere jaren
De huidige Duivels hebben die glorietijd niet of nauwelijks meegemaakt.
Daniel Van Buyten was acht jaar, Vincent Kompany amper
twee maanden en Lukaku, Hazard en Benteke waren nog niet eens
geboren. "Voor hen is dat de prehistorie", bekent Steven Martens,
secretaris­generaal van de Belgische Voetbalbond. "Zij leven in het
heden, focussen op de kwalificatierondes en praten niet zo veel
over de komende Wereldbeker. Ze willen zich plaatsen, maar zien
dat niet in een historische context." Met hun gemiddelde leeftijd
van 24 jaar herinneren de Rode Duivels zich vooral de magere
jaren van ons voetbal, waarbij we ons niet konden kwalificeren
voor het Europese Kampioenschap van 2004, 2008 en 2012 en
eveneMent
schitterden door afwezigheid in Duitsland en Zuid­Afrika voor de
Wereldbeker in 2006 en 2010. "Ze zijn jong en weten dat ze zich
niet alleen op Brazilië 2014 mogen concentreren, want er zullen
nog andere Europese Kampioenschappen of WK's komen", vervolgt
Steven Martens.
Golden boys
Terwijl het nationale elftal twintig jaar geleden vooral uit spelers
van Anderlecht, Standard en FC Brugge bestond, zijn de voetballers
die voor een Belgische ploeg spelen nu op één hand te
tellen: van de 23 namen die Marc Wilmots selecteerde voor de
laatste wedstrijd België­Servië zijn er maar twee die meedongen
voor het Nationale Kampioenschap. De Rode Duivels anno 2013
spelen allemaal voor grote clubs: Kompany, Vermaelen, Vertonghen,
Dembélé, Benteke, Hazard, Mignollet, Mirallas, Fellaini en Lukaku
in Groot­Brittannië; Van Buyten, De Bruyne, Pocognoli en Simons
in Duitsland; Alderweireld, Mertens en Chadli in Nederland. De
rest van het team speelt in Spanje, Portugal, Italië en Rusland.
"Dat heeft te maken met de ontwikkeling van het internationale
voetbal", zegt Steven Martens. "De laatste vijftien jaar zagen we
een explosie van de Big Five League (Duitsland, Groot­Brittannië,
Spanje, Italië, Frankrijk), waardoor de tv­rechten zijn toegenomen,
er grotere stadions zijn gebouwd en er meer publiek wordt gelokt.
Net als Nederland en Zwitserland slagen we er niet in onze beste
spelers in eigen land te houden."
Eigenlijk is dat niet eens zo erg, want ze vertrekken niet zomaar
naar het buitenland. Belgische spelers zijn vandaag een fortuin
36 o u t l i n e / A ugustus 2 0 1 3 o u t l i n e / A ugustus 2 0 1 3 37

eveneMent
waard op de transfermarkt: 40 miljoen euro voor Eden Hazard bij
Chelsea en voor Axel Witsel bij Zenit Sint­Petersburg. Everton had
zelfs 20 miljoen veil voor de diensten van Marouane Fellaini. En dat
stemt de voorzitter van de voetbalbond trots. "Onze spelers bezetten
sleutelposities in hun club, technisch gezien zijn ze dus sterk en
goed ingespeeld voor moeilijke wedstrijden, wat de Rode Duivels
naar een hoger niveau tilt. Ander voordeel: door hun hoge ranking
brengen de Belgische spelers meer
geld in het laatje van hun club, en
dat is goed voor het kampioenschap."
Steven Martens haalt nog
een laatste positieve aspect aan van
de exodus van de Rode Duivels naar
het buitenland: het enthousiasme
van de supporters. "Het publiek ziet
Kompany, Witsel en Van Buyten alleen nog op televisie spelen.
Voetbalfans die hen op het grasveld willen zien, moeten naar het
stadion komen. De huidige toeloop voor de nationale ploeg is
historisch, nooit slaagden we erin het Koning Boudewijnstadion
vijf keer op rij te laten vollopen, en nog nooit verkochten we
45.844 tickets in minder dan tien minuten, zoals voor de wedstrijd
België­Servië!"
Een hecht team
Sinds de start van deze kwalificatierondes voor Brazilië 2014 lacht
het geluk de Rode Duivels toe. Na zes overwinningen en een gelijkspel
staan ze op kop van hun groep. In één jaar tijd gingen ze
van de 54e naar de 12e plaats op de wereldranglijst, de beste
Fifa­ranking ooit voor ons land. Van Buyten won de Champions
League met Bayern München, Eden Hazard de Europa League met
Chelsea en Thibaut Courtois de Europese Supercup met Atletico
Madrid. "Het is een opmerkelijk en talentrijk team dat zeer goed
op elkaar is ingespeeld. Omdat ze allemaal in het buitenland voetballen,
is de vroegere rivaliteit tussen Frans­ en Nederlandstaligen
weggevallen. Ze zijn zeer rijp voor hun leeftijd en vooral niet verpest
door het geld." De secretaris­generaal benadrukt dat trainer
Marc Wilmots daar een grote rol in speelt. "Het is een nuchter
"De Rode Duivels:
een opmerkelijk en talentrijk
team dat zeer goed op elkaar
is ingespeeld."
man, die ervoor zorgt dat zijn spelers met beide voeten op de
grond blijven en aandacht hebben voor de supporters." En over
die supporters wilden we het net hebben. Enkele jaren geleden
werden er enkel grapjes gemaakt over de Rode Duivels en konden
we er alleen maar van dromen om 15.000 mensen naar het
stadion te lokken. In twee jaar tijd is er heel wat veranderd.
Steven Martens komt uit de tenniswereld en legde al snel zijn
werkwijze op. "De vorige coaches
werkten aan de professionele aanpak
in het team", zegt hij. Dick
Advocaat legde de fundamenten,
Georges Leekens ging daarop door
en vandaag diept Marc Wilmots ze
verder uit." Martens deed op zijn
beurt al de rest. "Ik concentreerde
mij op twee dingen. Enerzijds luisteren naar de coach en anderzijds
een jonge directie met een langetermijnvisie aanstellen.
We wisten dat de Rode Duivels de motor op gang zouden
trekken, want dat team is ons uithangbord. Door mensen aan te
stellen als Bob Madou voor communicatie en business of Filip Van
Doorslaer als hoofd marketing, brachten we een team in stelling
dat nieuwe horizonten verkent, zoals de sociale media."
Uitdagingen voor de supporters
Naast een nationaal elftal in de winningmood zorgde ook de
organisatie van extra­sportieve evenementen voor een grote verandering
in de voorbije twee jaar. De eerste campagne van het
Leuvense reclamebureau Boondoggle was niet echt een groot
succes. Maar de huidige campagne daarentegen slaat enorm aan:
de beruchte "Duivelsuitdagingen". Vóór elke wedstrijd vragen
de spelers hun supporters om een uitdaging aan te gaan: België
rood kleuren, 500.000 decibel produceren, hun salon in een ministadion
om toveren, 40.000 kindertekeningen verzamelen ... Als
vijfde uitdaging vroegen Christian Benteke en zijn teamgenoten
aan de dames om te bewijzen dat zij even fervente supporters zijn
als de mannen. De supporters verzenden en posten hun foto's en
video's op de Facebookpagina Belgian Red Devils en als tegen­
Marc wiLMots,
Bondscoach de rode duiveLs
prestatie doen de spelers iets ongewoons, grappigs of opvallends.
Zo bekogelden de Rode Duivels elkaar met ballonnen gevuld met
rode verf, speelden ze videospelletjes met hun jonge fans en trainden
ze een vrouwenteam (en deden ze achteraf ook hun was):
evenementen die ze delen met het publiek en waarvan de uiteindelijke
montage die op de dag van de wedstrijd wordt getoond, een
gigantisch succes is. De sponsors hebben zich niet vergist!
Terwijl de meeste bedrijfsleiders enkele jaren geleden de marketingdirecteur
nog in zijn gezicht uitlachten, heeft de Belgische Voetbalbond
vandaag ruim genoeg partners.
Een winnend merk
"We hebben momenteel tien hoofdsponsors", licht Steven Martens
toe. We willen er niet meer aantrekken omdat we hen een goede
zichtbaarheid willen garanderen. Onze sponsors zijn echte partners
die onze waarden delen. Zo investeert ING in de opleiding
van scheidsrechters en staat ze op hun outfit in de Pro League.
Zo kunnen we benadrukken waar het bij het scheidsrechteren om
draait, namelijk eerlijkheid, besluitvaardigheid, moed en naleving
van de regels. We willen onze partners ook gidsen naar andere
sectoren van het voetbal die zich aan het ontwikkelen zijn, zoals
de opleiding van jonge spelers of damesvoetbal."
Dat is uiteraard allemaal mogelijk met een winnend team zoals
vandaag. Na sponsoring is er nu ook ruimte voor licensing. Zo kon
een horlogemerk een Rode Duivels­collectie creëren. Er werd ook
een stripverhaal rond het elftal gemaakt door Lebrun en Bercovici –
de tekenaar van Vrouwen in 't Wit. Steven Martens is een gelukkig
man; nu nog het tijdperk na het WK 2014 voorbereiden en de
aflossing verzekeren. Er is nog veel werk aan de winkel, maar deze
Rode Duivels laten België opnieuw dromen en trekken de machine
goed op gang. "We stelden vast dat het aantal clubleden opnieuw
is gestegen, dat was al jarenlang niet meer gebeurd", besluit
Steven Martens. Het gaat het Belgische voetbal voor de wind. ◾
ING en de Rode Duivels:
een zinvolle sponsoring
In 2010 al, dus lang voor de huidige hype losbarstte,
koos ING ervoor om de Rode Duivels te sponsoren.
"Eigenlijk had onze intrede in de voetbalwereld te
maken met de gezamenlijke kandidatuur van België
en Nederland voor de organisatie van de Wereldbeker
in 2018­2022. Een vanzelfsprekende steun aangezien
onze groep wortels heeft in beide landen. Bovendien
is ons moederbedrijf al jarenlang sponsor van het
Nederlandse elftal. We wilden ook liever de nationale
ploeg steunen dan een specifieke Vlaamse of Waalse
club om ons te onderscheiden van de andere banken
en vooral omdat de waarden van de Rode Duivels en
ING erg gelijklopend zijn: in het bijzonder de wil om te
groeien – verbonden met het streven om uitdagingen
aan te gaan – en om anderen te helpen groeien",
verklaart Michael Simeon, Football Sponsorship
Project Manager.
38 o u t l i n e / A ugustus 2 0 1 3 o u t l i n e / A ugustus 2 0 1 3 39

ING PRIVATE BANKING
Uw bevoorrechte gesprekspartners bij
ING Private Banking
General Manager
Philippe Wallez
Marnixlaan 24
1000 Brussel
Tel. +32 2 547 62 00
philippe.wallez@ing.be
ing.be/privatebanking
Chief Investment Officer
Thierry Masset
Marnixlaan 24
1000 Brussel
Tel. +32 2 547 79 68
thierry.masset@ing.be
Head of Business Development
Kristof Kustermans
Marnixlaan 24
1000 Brussel
Tel. +32 2 547 69 08
kristof.kustermans@ing.be
Head of Portfolio Management
Rudy Vandorpe
Marnixlaan 24
1000 Brussel
Tel. +32 2 547 79 68
rudy.vandorpe@ing.be
Head of Wealth Engineering
Edouard Zurstrassen
Marnixlaan 24
1000 Brussel
Tel. +32 496 58 80 22
edouard.zurstrassen@ing.be
Head of ING Private Banking
Zone West (Oost- / West-Vlaanderen)
Kurt Lamquet
Kouter 173
9000 Gent
Tel. +32 478 21 71 37
kurt.lamquet@ing.be
Head of ING Private Banking
Zone Oost
(Antwerpen / Limburg-Leuven)
Marc Vankeirsbilck
Lange Gasthuisstraat 20
2000 Antwerpen
Tel. + 32 475 37 01 57
marc.vankeirsbilck@ing.be
Head of ING Private Banking
Zone Centrum (Brussel)
Marie Helsmoortel
Marnixlaan 24
1000 Brussel
Tel. +32 498 25 13 37
marie.helsmoortel@ing.be
Head of ING Private Banking
Zone Zuid (Wallonië)
Benjamin Francq
Office Park Namur
Avenue des Dessus de Lives 8
5101 Loyers
Tel. +32 499 97 06 40
benjamin.francq@ing.be
ING België nv – Bank – Vennootschapszetel: Marnixlaan 24, B­1000 Brussel – RPR Brussel – Btw: BE 0403.200.393 – BIC: BBRUBEBB – IBAN: BE45 3109 1560 2789.
Verantwoordelijke uitgever: Inge Ampe – Sint­Michielswarande 60, B­1040 Brussel – Z45213N – 8/13 © Editing Team & Graphic Studio – Marketing ING Belgium.