b epaalde schade - schrijven - redigeren - adviseren - ontwerpen

Volgens artikel 21 van onze Grondwet heeft de
overheid een zorgplicht voor de bewoonbaarheid
van het land. Een uitgangspunt dat in
overeenstemming is met het beginsel van onderlinge
solidariteit dat de Nederlandse samenleving
typeert. Het vormde mede de basis voor de Wet
tegemoetkoming schade bij rampen en zware
ongevallen die in mei 1998 door de Tweede Kamer
is aangenomen. De wet voorziet in financiering
– na grote calamiteiten – van niet­verzekerde
mate riële schade uit de algemene middelen van
het Rijk.
Om bij rampen en calamiteiten te bepalen hoe
groot de schade is, maakt de overheid gebruik van
de deskundigheid van register schade­experts,
aangesloten bij het Nederlands Instituut Van
Register Experts (NIVRE). Het NIVRE heeft speciaal
voor die situaties een aparte organisatie die
zorgt voor de mobilisatie, inzet en coördinatie
van schade­experts: het Bureau Coördinatie
Expertiseorganisaties of kortweg het BCE.
Het BCE komt op verzoek van het Verbond van
Verzekeraars ook in actie als zich cala mi teiten
voordoen die wel zijn verzekerd, maar leiden tot
een stroom van claims.
Dit boek geeft een beeld van de ervarin gen van de
NIVRE­experts in BCE verband, bij calamiteiten die
zich in het recente verleden in ons land hebben
voorgedaan.
ISBN 978­90­815345­1­2
bepaalde schade schade-experts in tijden van crisis

epaalde schade
schade-experts in tijden van crisis
Eliane Schoonman

epaalde schade

epaalde schade
schade-experts in tijden van crisis

Inhoud

Watersnood Limburg 3
Watersnood en evacuatie in Zuid- en Noord-Nederland 23
Extreme regenval 41
Aardbeving Peelrandbreuk bij Roermond 63
Mond- en klauwzeer in Nederland 77
Dijkdoorbraak Wilnis 97
Orkaan Lenny op Sint Maarten en Saba 111
Uitbraak vogelgriep 129
Helikoptercrash Bommelerwaard 147
Cafébrand Volendam 157
Vuurwerkramp Enschede 171
Vliegramp Bijlmer 189
i

ii
Vooraf

De wereld bestaat uit vier onveranderlijke zuivere elementen:
vuur, lucht, aarde en water. Alles wat tijdelijk is, is uit de
elementen samengesteld en wordt door krachten van liefde en
haat bijeengehouden of juist gescheiden.
Empedocles van Agrigentum (Sicilië, ±485 - 425 v. Chr.)
Terugkijkend op de beschrijving van bijna twintig jaar calamiteiten
vallen twee woorden op: water en solidariteit. We zijn zuinig met het
woord watersnood. Dat zou voorbehouden moeten blijven aan een ramp
als in 1953 waarbij zo velen het leven lieten. Maar voor wat we meemaakten
in 1993, 1995 en 1998 klinkt het woord wateroverlast wel weer
erg karig. Tenslotte stond eerst Limburg en later half Nederland blank.
De eerste drie hoofdstukken van dit boek clusteren rond calamiteiten
met het element water. Daarna volgen nog negen andere calamiteiten
die clusteren rond de elementen aarde, lucht en vuur.
Het tweede sleutelwoord bij calamiteiten is solidariteit. En dat dan
op verschillende niveaus: de solidariteit is nodig om een moeilijke klus
te klaren en de solidariteit waarin niemand in de steek wordt gelaten.
De overheid – in Brussel en in Den Haag, in provincies en gemeen ten –
zorgt bij calamiteiten meteen voor regelingen om getroffenen tege moet
iii

iv
te komen. Maar er is ook de solidariteit van burgers, boe ren, buren, van
militairen en alle anderen die helpen zandzakken te vullen, te sjou wen,
of die nood aggre gaten ter beschikking stellen. Je ziet bij calamiteiten
een bevolking die er – instinctief haast – de schouders onder zet. Bij de
aardbeving in Roermond in 1992 was er al een voorzichtige start te zien
van een centrale calamitei ten aanpak. Het was de eerste ramp van het
type waarbij het BCE bij betrokken was. Het Verbond van Verzekeraars
droeg substantieel bij aan een fonds om de niet- verzekerde aardbevingsschade
te vergoeden. De centrale calamiteitenaanpak kwam echter
in BCE-verband pas tot volle wasdom bij de grote waterdossiers van de
jaren negentig.
De experts die bij een calamiteit direct nodig zijn, laten alles uit
hun handen vallen waar ze op dat moment mee bezig zijn en komen
binnen enkele uren ter plekke. Ze worden gevraagd omdat ze om tal
van redenen bekwaam zijn (zie daarvoor ook het nawoord in dit boek,
over wat de experts kenmerkt). Het zijn experts die in het dagelijks
leven elkaars concurrent zijn, of op z’n minst niets met elkaar te maken
hebben. Experts in loondienst, zelfstandige experts, bij een ramp is het
‘alle hens aan dek’. Iedere ramp vraagt weer om andere expertise en dit
boek laat daar tal van voorbeelden van zien. Van verdronken grosses grises
tot de gevolgen van stroomuitval voor de broodbakkerij. Van compleet
van de aardbodem verdwenen woningen tot in de modder vastgezogen
woonboten. Iedere verzekeraar, ieder expertisebureau heeft daarvoor
zijn generalisten en specialisten, maar niemand heeft alle kennis
in huis. Dat hebben we pas als alle experts van Nederland al hun kennis
bundelen. En dat is waar we gelukkig steeds in zijn geslaagd: met de
gezamenlijke hulp van alle ervaren en gekwalificeerde schade-experts
die in Nederland werkzaam zijn.
Bij de oprichting van het NIVRE in 1991 werd een eerste stap gezet
naar het zichtbaar maken en borgen van de kwaliteit van experts, met
als uiteindelijk doel de beroepsuitoefening op het niveau te bren gen
dat de hedendaagse samenleving verlangt. Sindsdien zijn we er met de
inzet van velen in geslaagd een instituut te vestigen dat toeziet op de
uitoefening van het beroep van (schade-)expert. Inmiddels is het NIVRE
uitgegroeid tot iets veel groters en is het niet meer weg te denken uit
de verzekeringsmarkt. Sinds het NIVRE in 2005 samenging met het
BCE, ontstond er een grote organisatie die zich niet alleen richt op de

eroeps uitoefenaars, maar ook op het ondersteunen van de bedrijven
waar zij werken: de Kamer van aangesloten bureaus van het NIVRE.
Overleg op het stadhuis van Roermond over de bijdrage van het Verbond van Verzekeraars aan de aardbeving
in Limburg, op 13 april 1992. Van links naar rechts: Jos van Rey (onder),Kamer lid, Statenlid en
raadslid Roermond; Pim Polak Schoute (boven), destijds voorzitter BCE; Adriaan Westerhof, bestuurslid
BCE; Herman Touw, destijds voorzitter sectie Brand Verbond van Verzekeraars en Piet Kremer, destijds
secretaris van het Verbond van Verzekeraars.
Aanvankelijk behartigde het BCE de belangen van de zelfstandige
expertisebureaus in de branche Brand en later ook in de branche
Scheepsbouw. Tot 1998 werd alle expertise-inzet georganiseerd binnen
de vereniging BCE. In dat jaar werd daarvoor een eigen organisatie in
het leven geroepen: de Stichting BCE Calamiteiten en Projecten. Aan
de stichting ontstond behoefte toen de projecten en calamiteiten een
steeds grotere omvang kregen en het wenselijk werd de administratieve
v

vi
en financiële organisatie te scheiden van de vereniging BCE. Daarmee
werd het onderscheid tussen beide overzichtelijk en transparant. Na
het samengaan van BCE en NIVRE bleef BCE Calamiteiten en Projecten
actief binnen het NIVRE. In het register van het NIVRE staan alle
Register Experts vermeld, zowel die in loondienst bij expertisebureaus
als de zzp’ers. De overheid hoeft dus geen tenders uit te schrijven, want
alle deskundigen doen al mee.
Bij grootschalige niet-verzekerde calamiteiten schakelt de overheid
de experts in, zo is dat overeengekomen. Bij vergelijkbare verzekerde
calamiteiten eveneens, dat staat in het Draaiboek Rampen van het Verbond
van Verzekeraars. En dat het werkt leest u in dit boek. Dat is daarmee
tegelijkertijd een overzicht van het werk van, en een dankwoord
aan al diegenen die toen paraat stonden en die dat in de toekomst weer
zullen doen.
Het is onze overtuiging dat een samenwerking die boven partijen
staat en die gekoppeld is aan deskundigheid, toekomstbestendig is.
Ook in tijden van nood en benardheid zullen samenwerking en solidariteit
de bewoonbaarheid van Nederland borgen.
Adriaan Westerhof
Vicevoorzitter NIVRE
Voorzitter BCE Calamiteiten en Projecten

lucht
vuur
water
aarde
1

2
© George Burggraaff / HH

Watersnood Limburg
3

4
Een schade-expert werkt snel
De stem van het water
december 1993

En in alle gewesten
Wordt de stem van het water
Met zijn eeuwige rampen
Gevreesd en gehoord.
H. Marsman, Herinnering aan Holland
Wie de geschiedenis van het Limburgse rivierengebied bestudeert,
bedenkt zich wel tweemaal voordat hij parket of dure tapijten aanschaft.
Op de vloer van een huis bij de Zuid-Nederlandse rivieren horen
tegels en plavuizen en je koopt lichte meubelen die je snel en gemakkelijk
de brede trap op kunt sjouwen. Alleen ‘import’ laat zich door het
water echt verrassen. Uit het verslag van een watersnood in maart 1876,
geschreven door een van de slachtoffers, een Amsterdammer die op een
buiten bij Vught was gaan wonen:
“Ik meen dat er hier ook veel kans bestaat voor doorbraak. Overal waar ik
geweest ben, spreken de boeren van zieke dijken, en ’t schijnt wel dat die ziekte aanstekend
is, want de eene doorbraak volgt de andere.”
“Maar waar zijt ge dan geweest, Frits?”
“Aan den Maaskant. ’t Is of daar alle elementen samenspannen, en ’t is goed
dat ik niet erg kleinzeerig ben, want ik heb er huizen zien instorten, bijna gansche
5

6
Een schade-expert werkt snel
dorpen in de golven zien verdwijnen, menschen en vee in het water zien worstelen,
kinderen in wiegen zien drijven en al zulke akeligheden meer.” (…) “Aan de
Maaskant is alles wat men ziet water. Van Hedel af hangen de noodvlaggen uit.
’t Was huiveringwekkend, te midden van het stormgeloei en het angstig bulken
van het vee de wanhoopskreten te moeten horen van de arme lieden die op de daken
hunner woningen een laatste toevlucht gezocht hadden.”
Frits had nauwelijks het laatste woord gesproken toen men buiten een verward
geroep hoorde. Er liepen menschen in onstuimige vaart van den kant der heide en
eindelijk klonk uit meer dan één mond de onheilspellende kreet: “De dijk is bezweken!
De dijk is bezweken!”
De Amsterdammer en zijn gezin vluchtten het dak op en zouden
daar twee dagen op hulp zitten wachten.
Rivierkalender
‘Het geldt voor toen, nu en later: wantrouwt de kracht van wind en
water’, waarschuwt een inscriptie op een oude gedenksteen bij Elshout.
En een andere, op de dijk, zegt: ‘Zwak mag de sterke heeten, ik scheen
zeer sterk te zijn. Het is in mij gebleken, die sterkte is slechts schijn.’
Dijken mogen in tegenwoordige tijden breder en zwaarder zijn dan
in vroeger tijden, erop vertrouwen mag je nooit. Toch zijn er altijd
mensen geweest die meenden veilig te zijn voor het water. Uit het boek
‘Dorp aan de rivier’ over een overstroming in 1926:
“Janus de Mert op de Bergen, de weduwnaar, dat was er ook zo ene, dien maakten
ze niks. Die had zijn huis en zijn hof en zijn grond zo hoog liggen, het water, dat
kon daar niet bij. Daar had hij lange jaren een geweldigen hoogmoed over gehad,
maar eens, toen het weken lang regende en het water geweldig waste, toen er ook
binnendijks huizen aan moesten geloven, ja, toen was Janus de Mert ook overstroomd
geweest. Toen zat hij grif afgesloten, er waren koeien en varkens van hem
verdronken, hij zat in de grote opkamer van angst te klagen, sindsdien had hij een
noodklok op den nok van zijn zwaar rieten dak.”
In het stroomgebied van de Maas is eigenlijk alleen de kerk van
Itteren altijd droog gebleven. Die werd gebouwd door een generatie
die de rivier respecteerde en die niet kon rekenen op een overheid die
de consequenties van overmoed voor haar rekening zou nemen, dus die
staat op een plek waar de rivier er niet bij kan. Dat er een zekere regelmaat
zit in overstromingen, viel vroeger al op. Ongeveer om de vier,

vijf jaar was het raak. In een verslag van een watersnood in 1880 constateert
een ooggetuige zelfs dat de Bossche na ren aanvankelijk niet wilden
geloven dat het wassende water rampspoed zou brengen, ‘want eerst
© Bart Wullings / HH
in 1881 was het de bestemde tijd daartoe.’ “Maar alras vernam men dat de
Maas tussen Oijen en Lithoijen door den dijk was gebroken en dat het water 500
meter breed door de gemaakte bres stroomde om Den Bosch in zijn vijfjaarlijkschen
Venetiaanschen toestand te brengen …”.
Ook in de huidige tijd loopt die geheimzinnige rivierkalender
gestaag door, alle dijkverzwaringen ten spijt. Krantenkoppen spreken
boekdelen:
7

8
Een schade-expert werkt snel
1980 – ‘De Maas bereikt recordhoogte. In de Maasdijk bij Heel is een
gat van 30 meter geslagen. Velden en kassen in Brabant en Limburg
staan onder water. Dorpen zijn ingesloten, pontveren uit de vaart. De
Dommel treedt op vele plaatsen buiten de oevers.’
1984 – ‘Sinds zestig jaar heeft de Maas niet zo hoog gestaan. Itteren,
Borgharen, Weil en Roermond van de buitenwereld afgesloten. Grote
delen van Zuid-Limburg onder water. Hier en daar worden helikopters
ingezet.’
1988 – ‘Itteren, Borgharen en Keent afgesloten. In Maastricht is het
rampenplan in werking getreden. Ook Rijn en Waal treden buiten de
oevers. Militairen redden met pontons vee langs de IJssel. Bij Rossum
zijn de dijken beschadigd.’
Steeds als het rivierwater stijgt, worden in Zuid-Nederland de devotiekaarsen
uit de la gehaald en voor beelden van de favoriete heiligen
ontstoken om een ramp af te wenden. Want een nieuwe vloed moet
steeds worden verwacht. Steeds blijven de oevers inderdaad een paar jaar
droog, bij de bewoners ontstaat een vals gevoel van veiligheid, tot …
December 1993
Eerst lopen de uiterwaarden onder. Daarna gaat het water over de
zomerkade de buitendijkse polder in. Dan weet iedereen dat het weldra
weer gaat gebeuren. De Maas is een regenwaterrivier, het Maasdal een
kilometerslange badkuip. Valt er veel regen, dan stijgt het water en
raakt de kuip vol. Als het vervolgens blíjft regenen, dan stroomt het
water over de rand heen en is er een overstroming.
In december 1993 staat het water in de Maas al een week hoger dan
normaal, maar zorgen maken de Limburgers zich voor het eerst pas op
dinsdag 14 december 1993, als Rijkswaterstaat een voorwaarschuwing
doet uitgaan naar de brandweer in Maastricht. Maastricht is altijd de
eerste grote stad waar de gevolgen van hoog water in Limburg merkbaar
zijn. Op donderdag 16 december wordt de voorwaarschuwing
weer ingetrokken; het waterpeil is gedaald. Maar Limburg rust niet
van tevreden heid zuchtend achterover: in Noord-Frankrijk en in de
Belgische Ardennen blijft het regenen. En regenen. En regenen. Op zondagavond
19 december slaat de Belgische regering alarm: het water in de
Maas en haar zijrivieren zullen kritieke hoogten gaan bereiken.

© Jaco Klamer / HH
In de nacht van zondag 19 op maandag 20 december bereikt de Maas
bij Itteren het peil van een voorwaarschuwing. Bij 44,03 meter boven
NAP wordt het kritiek in Itteren, de Maas staat nu op 43,55 meter. Ook
naar Borgharen gaat een waarschuwing uit. Op maandag 20 december
om 11.30 uur is het zo ver: Rijkswaterstaat kondigt de alarmfase af.
Kort na middernacht lopen de eerste straten in Itteren en Borgharen
onder. Het ging snel, heel snel. Als Maastricht overstroomd is, kun je
uitrekenen wanneer het zover zal zijn in Venlo, want hoog water gaat
als een golf door het Maasdal heen. Terwijl Zuid-Limburg in wat een
oogwenk leek, onder het water verdween, probeerde het deel van de
provincie dat stroomopwaarts ligt nog te redden wat ze kon. Voor de
golf uit sjouwden mensen koortsachtig met zandzakken. Alles wat klein
en licht genoeg was om te dragen, ging naar zolder. Een paar duizend
9

10
Een schade-expert werkt snel
mensen ontvluchtten hun huizen en zochten haastig een veilig heenkomen
bij vrienden en familie.
Verdronken land, verdronken huizen. Vier kilometer breed werd
de rivier. De ontreddering van de bewoners van het Maasdal was totaal.
Verbijstering. Wateroverlast zijn ze in het zuiden best wel gewend, maar
sinds mensenheugenis was het niet zo erg geweest. Het was allemaal
extra verdrietig omdat het bijna Kerst was toen het gebeurde. Iedereen
zijn huis mooi versierd, de kerstinkopen gedaan, kerststalletje neergezet.
En dan moet je evacueren, je huis uit.
Modder, troep, stank en schade
Terwijl steden en dorpen stroomafwaarts nog blank stonden, kwamen
gevluchte bewoners uit gebieden rond Maastricht, waar het water
alweer gezakt was, terug naar huis. Modder, troep, de stank van verrotting,
vooral van wat het water had achtergelaten. Kou, ellendige kou,
want overstromingen gebeuren altijd ’s winters en verwarmingen doen
het niet meer. Alsof het zó al niet erg genoeg is. Het vocht dat aanklampt,
dat je niet meer uit je botten krijgt, iedere draad aan je lijf is
nat en koud. De troosteloosheid van een watersnood is peilloos. Zie je
het op tv, dan is het steeds na een paar seconden weer voorbij. ’t Is toch
wat, maar het droogt wel weer op, denkt men. Maar mensen die getroffen
zijn blijven weken, vaak maanden met de verdrietige gevolgen
geconfronteerd.
Waar het water verdween, werden die gevolgen zichtbaar. Het
bedrijfsleven lag plat. Een staalbouwbedrijf zag zijn machinepark vanonder
een halve meter water tevoorschijn komen. Druipend en defect.
Een hotel had zoveel schade, dat het alle kerstboekingen moest annuleren.
Een camping met vijfhonderd caravans was ondergelopen, evenals
de wijnkelder van een restaurant. Dure flessen wijn hadden de ramp
overleefd, dat wel, maar hun etiketten waren losgeweekt en kleefden
onleesbaar tegen muren en stellingen. En particulieren? Tuintjes waren
veranderd in moerassen, huizen deden denken aan natte dozen, het
behang van muren losgeweekt, meubels gezwollen en kromgetrokken,
elektrische apparatuur onklaar geraakt.
En … de schade was onverzekerd. En veel groter dan mensen zelf
konden dragen. Particuliere woningbezitters, woningcorporaties, © Rob Huibers / HH

12
Een schade-expert werkt snel
boeren en tuinders en de vele in de nabijheid van de Maas gevestigde
ondernemers wisten even niet meer hoe het nu verder met ze moest.
Even stortten werelden in.
Was de directe schade al onafzienbaar, men realiseerde zich ook
onmiddellijk dat de vervolgschade nog veel groter zou worden. Winkeliers
keken tegen bedervende voorraden aan. Bedrijven zouden wegens
schade wekenlang gesloten blijven, of open, maar onbereikbaar zijn,
omdat toegangswegen waren verzakt of dreigden te verzakken. De
meeste bedrijven zitten in een bedrijfskolom. Kan een bedrijf in het
Maasdal niet leveren, of niet vervoeren, dan kan een afnemer elders in
Limburg, of Nederland ook niet door met z’n productie. Die zal dus op
zoek gaan naar andere leveranciers en aanvoerkanalen.
Watersnoodkreet
Bij de Kamers van Koophandel in Maastricht, Roermond en Venlo staan
in totaal 30.000 bedrijven geregistreerd, agrarische bedrijven niet meegerekend.
Van deze bedrijven ligt zo’n tien procent langs de Maas. Alle
hadden onder water gestaan.
Met de voortvarendheid waarmee het tot aardbevingsstichting
om gevormde feestcomité in 1992 de noodsituatie in Roermond en
omge ving te lijf was gegaan nog fris in herinnering, gaf gouverneur van
Limburg Van Voorst tot Voorst zijn medewerkers nu, daags voor Kerst
’93, opdracht tot de onmiddellijke formatie van de Stichting Watersnood,
met een sectie voor bedrijven, een voor particulieren en een voor
de agrarische sector.
Van de Stichting Watersnood Bedrijven Limburg (SWBL) werd de
heer P.H. van Zeil, voormalig burgemeester van de gemeente Heerlen
en oud-staatssecretaris van Economische Zaken, benoemd tot voorzitter.
Taak van de stichting werd het onderhandelen met de overheid
over een financiële tegemoetkoming voor getroffen ondernemers. “Geen
bedrijf mocht over de kop gaan als gevolg van de watersnood en werkgelegenheid
moest volledig gehandhaafd blijven. Het streven was om de economische structuren
van vóór de watersnood zo snel mogelijk te herstellen”, formuleert hij de
doelstellingen. Onverwijld deed Van Zeil een noodkreet aan de overheid
uitgaan, met succes. Niemand wist nog hoe hoog de schade zou uitpakken,
maar de minister van Economische Zaken zegde wel alvast een nog

nader te bepalen bedrag toe voor steun aan de getroffen bedrijven. Hij
zegde tevens toe dat hij de kosten voor de schadevaststelling voor zijn
rekening zou nemen, op voorwaarde dat de SWBL wèl zelf regelde dat
die schadevaststelling zou gebeuren, en goed zou gebeuren, door onafhankelijke
deskundigen.
BCE wordt ingevlogen
Schade-experts moesten er dus komen. Die van vorig jaar waren goed
bevallen. “Jij hebt goede relaties met die jongens die de aardbevingsschade hebben
gedaan, bel ze maar of ze weer kunnen komen”, zei de gouverneur. “Het telefoontje
kwam, en meteen naar Limburg, in een schuddend vliegtuigje, want de A2
stond onder water.” Op vliegveld Beek stond Joop Kneepkens de BCE’ers
al op te wachten. “We zijn meteen doorgereden naar het Provin cie huis,”
zegt Adriaan Westerhof, voorzitter van de Calamiteiten Com missie,
© Michiel Wijnbergh / HH
13

14
Een schade-expert werkt snel
“Maastricht was nog niet eens droog.” Hij vervolgt: “Wie hulp wil bieden, moet
wel zorgen dat ’ie door de getroffenen te vinden is. Laat de lokale pers dus weten
dat je bestaat. En nog een belangrijke les, geleerd door de ervaringen met de
Roermondse aardbevingsschade: onmiddellijke, duidelijke en eenduidige informatie
is belangrijk voor mensen in een noodsituatie. Niemand weet precies hoe erg het
is en wat er verder gaat gebeuren. Vragen, vragen, duizend-en-een vragen, daar
willen de slachtoffers een antwoord op. Hoe dan ook voorkomen dat mensen die
toch al oververmoeid, verdrietig en angstig zijn over wat ze te wachten staat, in een
kafkaiaanse trip door de bureaucratie gekegeld worden. Die instantie bellen, die
het ook niet weet en bovendien zelf ook blank staat, en zegt: probeert u het bij die
instelling eens. Die het ook niet weet en zegt: probeert u het bij uw gemeente. En
het Leger des Heils neemt dan niet op, dat zul je altijd zien, elektriciteit uitgevallen,
en Den Haag weet ook nog van niks. Eén telefoonnummer voor alle vragen is
het allerbeste.”
BCE-steunpunt
De BCE’ers als Guus Hulscher, Walter Hoeijmans en Rob Lengkeek
bombarderen een kamer in het Provinciehuis tot steunpunt voor de
getroffen bevolking, en de weg naar het steunpunt wordt fluks geopend
door het nummer van de informatielijn te laten omroepen op radio
Limburg. Extra telefoonlijnen regelen, en dan ook nog regelen dat er
mensen zijn om die telefoons op te nemen. En dan rinkelen die apparaten
en dan moet er op de gekste vragen een antwoord gegeven kunnen
worden. Komt er een regeling voor paarden die verdronken zijn? Kan ik
financiële hulp verwachten voor evacuatiekosten die ik moest maken?
Mag ik mijn verzopen vloerkleden al weggooien, of moet ik wachten tot
er een expert is geweest? Gaat de kerstviering in de kerk gewoon door?
Wat voor weer is het nu in de Belgische Ardennen? Komt de koningin?
De experts en de ambtenaren weten het ook allemaal niet, maar doen
hun best om er wel achter te komen. Op technische vragen over schade
hadden de ambtenaren sowieso geen antwoord. Mag ik mijn kelder
al leegpompen, of moet de expert eerst zien hoe hoog het water staat?
Twee schade-experts worden voortdurend vrijgehouden om de telefoon
te helpen bemannen. Konden de telefonistes over de tafel vragen
wat ze moesten zeggen tegen de mensen. Van die instructies is heel veel
geleerd. Dingen waar je geen idee van hebt, zoals ga nooit een huis dat
blank staat binnen door de voordeur, want je kunt niet zien of het luik
boven de watermeter openstaat. Zorg dat je de stroom uitschakelt.
© Michael
Kooren / HH

16
Een schade-expert werkt snel
Rampenfonds
Voor getroffen ondernemers had EZ, in nauw overleg met de SWBL,
vrijwel onmiddellijk een regeling aangekondigd – de nood van particulieren
was minstens zo hoog. Hulp van het Nationale Rampenfonds
(NRF) leek een oplossing, maar kwam niet zomaar. Om het Rampenfonds
in werking te laten treden, moet er uiteraard sprake van een
ramp zijn, een maatschappijontwrichtende gebeurtenis. Maar ja, als
dan de treinen naar Limburg gewoon blijven rijden, zoals in ’93 het
geval was, omdat de ramp zich beperkt tot het Maasdal, dan heeft men
enige overtuigingskracht nodig. De Stichting Watersnood Particulieren
Limburg neemt de autoriteiten in een helikopter mee om te laten zien
dat het erger is dan alleen een beetje natte voeten. Na de vlucht boven
de verdronken dorpen, volgt spoedoverleg, met als resultaat dat het
Rampenfonds voor de watersnoodslachtoffers in Limburg inderdaad
wordt opengesteld. Op het gironummer dat het fonds opent zou dertig
miljoen gulden binnenkomen. Het NRF, een onafhankelijke stichting
waarin het Rode Kruis, de stichting Mensen in Nood, de Stichting
Oecumenische hulp en het Oranje Kruis (Reddingwezen en EHBO)
samenwerken, schakelde de BCE Register-Experts in om de hoogte van
de schade die het NRF zou vergoeden vast te stellen, de schadeformulieren
te laten invullen en de declaratie bij het fonds te laten indienen.
In tijden van nood kan alles
Terwijl de telefoon roodgloeiend stond, de helikopter boven het Maasdal
wiekte, er een hotline tussen Maastricht en Economische Zaken in
Den Haag openstond, het gironummer van het Rampenfonds opengesteld
werd, de ene helft van het Maasdal van de vlucht huiswaarts
keerde en de andere helft wachtte tot de golf voorbij zou komen, was
het ook nog kerstvakantie.
Alles werd opgeschort: weekenden, Kerst, de gewoonlijke ambtelijke
hiërarchie. De overheidsregels ook: zonder contract, steunend op
de vertrouwdheid opgedaan tijdens de samenwerking na de aardbeving,
is BCE aan het werk gegaan en hebben de Stichtingen Watersnood
de nodige knopen doorgehakt. Dat kàn eigenlijk helemaal niet in
overheidsland. Maar in tijden van nood kan alles. Een paar leden van
de voormalige aardbevingstichting waren in die stichtingen terug te
vinden en dat was een bof, want die vrijwilligers gingen aan het werk.
Zo is de klus geklaard. Net als na de aardbeving was er niets, alles moest

ter plekke bedacht en opgelost worden. Na de Kerst, toen chefs weer op
kantoor kwamen, werden de besluiten van de Stichtingen Watersnood
en van het BCE geformaliseerd.
© Bert Verhoeff / HH
Hoe erg het is
Schademeldingsformulieren ontwerpen is een van de honderden
dingen die moeten gebeuren. Een drukkerij vinden die die formu lieren
onmiddellijk kan drukken. Mensen laten weten dat die formulieren er
zijn en hoe ze er aan kunnen komen. Iedereen die een schade meldingsformulier
inlevert, vertellen dat ’ie te zijner tijd bezoek van een schadeexpert
krijgt. Voor de buitenstaander en vooral voor degene die tijd
heeft: volstrekt normale logistieke processen. Maar nu nog meteen, ter
plekke, binnen 24 uur.
17

18
Een schade-expert werkt snel
Dan wordt de belangrijkste vraag: wanneer komt die expert dan?
Natuurlijk willen mensen zo snel mogelijk iemand zien, het liefst
als het water nog in het pand staat, om aan te geven hoe erg het is.
Maar iets dat nat wordt, raakt niet per se beschadigd. Soms droogt het
gewoon op en is het leed geleden. Wat wél beschadigd is, blijft beschadigd,
ook als het weer droog is. Inventariseren van schade door wateroverlast
hoeft dus niet heel snel te gebeuren. Sowieso moet eerst het
water gezakt zijn en vaak wordt de schade toch pas na een poosje zichtbaar,
als de boel helemaal opgedroogd is. Als je mensen uitlegt dat de
expert ook na vele dagen, of weken, nog precies kan zien wat de schade
door water is, geloven ze dat niet altijd. In die uitleg is veel tijd en tact
geïnvesteerd. Experts zijn het omgaan met die emotie gewend. Die
begrijpen die bezorgdheid en dat ongeduld het best.
Het BCE gaf de mensen heel gerichte adviezen: Meld schriftelijk
dat er schade is. Neem desnoods foto’s van het water in huis. Bewaar
beschadigde goederen of monsters daarvan, maar ga maar wel alvast
dweilen, schoonmaken, de boel drogen. Pak als het kan het normale
leven weer op, het BCE komt zo snel mogelijk en de financiële hulp ook.
Zevenenzeventig schade-experts marcheerden op zeker moment het
steunpunt binnen, opgetrommeld uit het hele land. Ze ‘bestelden’ telefoonlijnen,
kantoorruimtes, faxapparaten, dossierkasten en liters koffie.
Het ambtelijk apparaat draaide ook op volle toeren. Alles wat ze nodig
hadden, werd in een mum van tijd geregeld. Al het normale provinciale
bestuurswerk werd stilgelegd en vijftig tot honderd mensen waren
in wisseldienst in touw om de zaken in het steunpunt gesmeerd te laten
verlopen.
Treurige schade
De ingevulde schademeldingsformulieren die bij het steunpunt waren
ingediend, zijn op postcode afgehandeld. Was een bepaalde wijk of
straat aan de beurt voor een bezoek van een schade-expert, dan wisten
mensen dat door een oproep op Omroep Limburg: “Vandaag doen we die
en die postcode, dus blijft thuis.”
Overal aanbellen en de schade opnemen – en het bataljon experts
coördineren. Vloeren en kruipruimtes waren nog nat toen de experts op
pad gingen, twee aan twee, een stapel dossiers onder hun arm. Keihard

werken was het, vroeg beginnen, laat klaar. Vooral was het emotioneel
zwaar. Heel veel mensen in Limburg hadden heel veel verdriet. Ze
bedeelden de experts een grotere sociale rol toe dan waar die op voorbereid
waren. De schade-experts waren de eerste ‘officials’ die ze na de
ramp te zien kregen. Ze wilden laten zien hoe erg het was, ze wilden
hun verhaal kwijt. Van de mannen werd eigenlijk meer verwacht dan
het mandaat toeliet.
‘Stel de schade vast’, luidde dat mandaat. Meer niet. Zo lopen de
experts door die natte huizen, met die radeloze mensen er achter aan.
Hun mooie behang losgeweekt, bruine randen op hun schilderwerk,
gezwollen kastjes, drijfnat tapijt, opgekruld parket, waterschade ziet er
altijd zó treurig uit. En je weet nauwelijks waar je moet beginnen met
opruimen. De expert: “Je noteert: zoveel meter behang vernield, zoveel meter
schilderwerk, zoveel meter vloerbedekking. Welke vergoeding ze per vierkante meter
zouden krijgen, was nog niet geweten. Maar de behoefte van mensen lag op dat
moment ook veel verder dan of dat veertig of vijftig gulden was. Ze wilden dat je
naar ze luisterde, maar die tijd was er niet. Door naar de buren, want die hadden
ook blank gestaan. En ook die wilden hun verhaal kwijt. De experts waren ’s
avonds uitgevloerd.”
Er drijft een paard in de gang
Op vrijdag 4 februari 1994, anderhalve maand nadat het water begon
te stijgen, werd het laatste BCE-steunpunt, in Venlo, gesloten. Dagen
later brak het carnaval los en gingen de eerste overstromingsgrappen
over de toog. “Ik vond het een beetje een middenstandsramp”, zei iemand
in een Maastrichtse kroeg. “Ik zag alleen maar beelden van drijvende
stereo-installaties.”
Polonaise! ‘En we gaan nog niet naar huis, want ’t kan nog niet, ’t
kan nog niet.’ ‘Bij ons staat ’t tot de keukendeur, dat is bij ons nog nooit
gebeur … Schrijf het op het losgeweekt behang, de Maas stroomt hier
al 13 weken lang. En op het blad van het buffet, daar hebben we opoe
opgezet, want wat er bij ons ook ooit gebeuren zal, we vieren altijd
carnaval.’
En de grootste klapper: ‘Er drijft een paard in de gang, ja, ja …’ Die
kraker was uit het leven gegrepen overigens: “Het water steeg zó snel, we
konden geen maatregelen treffen”, zei Fien Innemee uit Itteren tegen een
19

20
Een schade-expert werkt snel
verslaggever van het ANP. “Voordat we het in de gaten hadden stond paard
Rudy tot aan zijn knieën in het water. We hebben hem toen snel binnengehaald.
Gewoon in de keuken. Toen ook daar water in kwam te staan, hebben we hem in
het hoger gelegen woongedeelte gezet. Daar stond hij droog.” Waar hij vervolgschade
aanrichtte. De hele kurkwand at hij op.
Er werden 1834 schaderegistraties uitgevoerd, waarvan 1643 in
Limburg en 191 buiten Limburg. De Maas bereikte die winter een
hoogste stand van 45,87 meter boven NAP. Van Itteren naar Wanssum
– Itteren als eerste onder water, Wanssum als laatste weer droog. Bijna
twintig procent van Limburg had onder water gestaan. Zeker achtduizend
mensen hadden tijdelijk hun huis moeten verlaten. De uitgekeerde
schade bedroeg 250 miljoen gulden.
Aan particulieren werd in totaal achtenzestig miljoen gulden uitgekeerd.
Hiervan kwam ongeveer dertig miljoen gulden bijeen door
inzameling van Nederlanders op het gironummer van het Nationaal
Rampenfonds. De rest werd door de regering vergoed. Het jaar 1994
begon voor veel Limburgers met opruimen en herstellen. Maar niet
voor lang bleef het rustig. De stem van het water zou zich al snel weer
laten horen.
1

lucht
vuur
water
aarde
21

22
© Peter Hilz / HH

Watersnood en evacuatie in Zuid- en
Noord-Nederland
23

24
Een schade-expert werkt doelmatig
Een kwart miljoen
Nederlanders op drift
winter 1995

“Het bouwde langzaam op.
Je ziet op het nieuws: regen, regen, regen.
Dan gaat het Instituut Midden- en Kleinbedrijf Limburg bellen met een omineuze
boodschap: ‘We houden het niet droog’.
En dat terwijl volgens de statistieken een ramp zoals in 1993 slechts eenmaal in de
125 jaar plaatsgrijpt.
Het schoot door me heen: ’93 revisited.”
Pauline Gevers, coördinatrice watersnood 1995
bij het Ministerie van Economische Zaken
“Het duurde na de overstromingen van Kerst 1993 meer dan drie maanden voordat
het vocht redelijk weg was en dan hebben we nog de mazzel gehad van een
vroege zomer, waardoor de laatste natte plekken opdroogden”, zei de heer
Hessels uit Itteren nog tegen een verslaggever van het ANP. Hij sprak
over de laatste natte plekken in nieuwe huizen, wel te verstaan. In
oudere huizen, met spouwmuren, zou het vocht nog veel langer blijven
hangen. “Mensen die op bezoek kwamen zeiden zelfs lang na de overstroming dat
in het hele dorp een muffe lucht hing.”
Wassend water
Na de watersnood van 1993 werd door het Kabinet de commissie Boertien
ingesteld om te onderzoeken op welke manier de wateroverlast in
Limburg voortaan zou kunnen worden beperkt. De commissie concludeerde
dat de Maas over een lengte van 180 km verbreed en verdiept zou
moeten worden. Langs ongeveer 62 kilometer moesten nieuwe dijken
25

26
Een schade-expert werkt doelmatig
komen. Een klus die 20 jaar zou gaan duren, berekenden de onderzoekers.
Ruim een maand nadat de commissie haar rapport publiceerde,
begon het Maaswater weer te stijgen.
Maandag 23 januari 1995. In Itteren en Borgharen overheerst angst.
Inwoners beginnen de benedenverdiepingen te ontruimen. Alles wat
niet spijkervast zit gaat naar zolder. Ze slepen met zandzakken, timmeren
toegangsdeuren dicht met planken en rijden hun auto’s naar hoger
gelegen gebieden. In Frankrijk, België en Nederland, het stroomgebied
van de Maas, regent het nu al dagenlang. Rijkswaterstaat heeft de
eerste alarmfase laten ingaan en bewoners langs de Maas geadviseerd
voorzorgsmaatregelen tegen een overstroming te treffen. Pas vannacht
zullen de inwoners van Itteren en Borgharen weten of hun huizen wéér
onder water zullen komen te staan. “Na vier overstromingen hebben we ons
eigen rampenplan opgesteld,” zegt een Itterenaar vol vertrouwen tegen een
belangstellende verslaggever, “we zijn ingesteld op de ellende met de Maas.
We kijken ieder jaar met argusogen naar de weersontwikkelingen in de Ardennen.
Sneeuw, dooi of hevige regenval zijn voor ons indicatoren die ons rampenplan in
werking kunnen stellen.” Onderdeel van dat plan is ook de extra inkoop van
levensmiddelen en de aanschaf van huisbrandolie. “Als het water de begane
grond heeft bereikt, gaat de elektriciteitsgroep voor dat deel van het huis eruit. We
wonen nu boven, stoken oliekachels en hebben een aparte elektriciteitsgroep daar.”
Dinsdag 24 januari. Itteren en Borgharen houden het deze nacht
droog. De Maas bereikt een stand van 45,04 m boven NAP. Bij 45,10
m dringt het water de huizen binnen. In Itteren loopt alleen de verbindingsweg
tussen de oude en de nieuwe dorpskern onder water
en een enkele kelder komt blank te staan. Volgens het KNMI wordt
de komende dagen nog veel meer neerslag in Noord­Frankrijk, de
Belgische Ardennen en Luxemburg verwacht. Al dat water moet door
het Maasdal naar zee. Donderdag zal de golf Limburg bereiken. Wat
hen in ’93 was overkomen, de overrompeling, willen de Lim burgers
niet nóg een keer meemaken. Ze zijn vastberaden. Het gemeen tebestuur
van Maastricht transformeert zich tot crisisteam. Hulpposten
worden bemand met professionele krachten van politie, brandweer en
de geneeskundige dienst. Iedereen doet z’n best de schade vóór te zijn.
Suggesties van de provincie Limburg aan inwoners: licht binnendeuren
uit hun scharnieren en breng ze naar zolder. Ontruim alvast koel­
en vrieskasten, zodat de inhoud niet verloren gaat als de elektriciteit er

straks af moet. Voor wie nu al een volgelopen kelderruimte heeft: niet
leegpompen voordat het waterpeil buiten is gezakt. Dit in verband met
eventuele bouwkundige schade. Veehouders krijgen het advies hun
© Flip Franssen / HH
dieren in veiligheid te brengen. In hoger gelegen Maasdorpen werpen
mensen alvast dijken van zandzakken op en wie een pomp bezit, installeert
hem.
Woensdag 25 januari. Stroomopwaarts regent het nog steeds. Ook
het waterpeil in de Rijn, de IJssel en de Waal begint te stijgen, maar
vooralsnog zijn aller ogen gericht op wat de Maas met Limburg doet.
De vijftienhonderd inwoners van Itteren en de ruim tweeduizend
Borgharenaars krijgen van burgemeester Houben van Maastricht het
27

28
Een schade-expert werkt doelmatig
zeer dringende advies hun huizen te verlaten voordat het te laat is. In
Maastricht richt hij opvangcentra voor ze in en hij belooft dat de politie
verlaten woningen zal bewaken. Maar bij de vier legervrachtwagens
die deze ochtend klaarstaan om evacués te vervoeren heeft zich aan het
einde van de ochtend slechts een handvol mensen gemeld. De meeste
dorpelingen gaan liever het gevecht aan en beschermen hun deuren met
plastic folie en zandzakken.
Hulp rukt aan: even buiten Itteren leggen zeshonderd manschappen
van de Luchtmobiele Brigade met manshoge stapels zandzakken een
keermuur van vierhonderd meter lengte langs een stuk onbeschermde
oever. De inwoners van Stein, Born en laaggelegen wijken in Roermond
krijgen later op de dag ook het advies te vluchten. Winkelvoorraden in
het gebied worden ijlings in veiligheid gebracht. Producties worden
stil gelegd en bedrijven sluiten de poorten.
Donderdag 26 januari, 9 uur ’s ochtends. Het water uit Frankrijk
en België begint Limburg binnen te stromen. Itteren lijkt uitgestorven.
Regen valt gestaag, straten zijn al met een laagje water bedekt.
De meeste van de vijftienhonderd inwoners zitten thuis en wachten
af. Bidden. Tot nu hebben slechts 165 inwoners zich laten evacueren.
Vanochtend zijn maatschappelijk werkers uit Maastricht aangekomen
om hulp aan te bieden. Enkele inwoners hebben het zo moeilijk met de
situatie, dat de hulpverleners van ‘psychische nood’ spreken. “Ik kan er
echt niet meer tegen en probeer mijn huis zo snel mogelijk te verkopen,” zegt een
Itterenaar. Het water bereikt een hoogte van 45,12 meter boven NAP.
Het blijft stijgen. De gisteren door de Luchtmobiele Brigade opgestapelde
zandzakken leken het eerste Maaswater iets te keren, maar al snel
sijpelt het er doorheen. Van de vijfduizend bedreigde inwoners van
Stein, Born en Roermond hebben er pas duizend hun biezen gepakt.
“Tja,” zegt een woordvoerder van het crisiscentrum Maastricht berustend,
“je kunt ze niet aan hun haren uit huis trekken.”
Vrijdag 27 januari. ‘Itteren is alleen nog maar bevaarbaar’, kopt het
ANP. Het water staat op sommige punten in het dorp een meter hoog.
Het stroomt snel: wie zich erin waagt, dreigt onderuit getrokken te
worden. Ook is er gevaar je nek te breken over verborgen stoepranden,
hekjes en verdronken hagen. Het dorp is bijna helemaal opgeslokt.
“We hebben dit wel vaker meegemaakt,” zeggen dorpsbewoners dapper tegen © Willem
Middelkoop / HH

30
Een schade-expert werkt doelmatig
verslaggevers die het dorp weten te bereiken, “over een paar dagen is het
weer voorbij.” Een Itterense huisvrouw staat tijdens het interview in een
waterpak dat tot aan haar borst reikt, op de begane grond koffiewater te
koken. Het water om haar heen staat 70 cm hoog.
Ingesloten
Ook in Nieuw­Bergen klotst het water over de weg. Een ijzig koude
wind giert over akkers, trailers met vee getrokken door tractors rijden
onafgebroken door het water heen en weer om de dieren in veiligheid te
brengen. Aijen en Oud­Bergen raken door water ingesloten. Legertrucks
onderhouden pendeldiensten naar droge gebieden. Dijken dreigen te
bezwijken. In Arcen en Velden worden de eerste noodverordeningen
afgekondigd: autoriteiten worden erdoor in staat gesteld om inwoners
desnoods onder dwang te evacueren. Een zeer omstreden maatregel,
die snel in heel Limburg en dan ook in de rest van Zuid­Nederland van
kracht zou worden. Het verzet tegen die gedwongen evacuatie is groot.
Het ís natuurlijk ook heel naar om te moeten evacueren, maar toch zijn
de voorzorgen verstandig geweest. Was er maar één dijk doorgebroken,
was er maar één kip verdronken, dan was het iedereen onmiddellijk
duidelijk geweest hoe gevaarlijk de situatie was.
Vermijdbare schade
Premier Kok onderstreept de urgentie van preventie. Hij legt een bliksembezoek
aan het rampgebied af en brengt een belangrijke boodschap:
bij de uiteindelijke schade­uitkering zal rekening worden gehouden
met de moeite die men heeft gedaan om schade te voorkomen. In ’93
had de ramp zich al voltrokken voordat mensen goed en wel begrepen
wat er aan de hand was, maar nu was de overstroming van de Maas
dagen van tevoren voorspeld en veel voorzorgsmaatregelen waren
mogelijk geweest. Het Rijk staat garant voor alle reële schade, maar vermijdbare
schade wordt niet vergoed, waarschuwt de premier. Een landbouwer
in Urmond van wie tijdens de watersnoodramp van ’93 een
groot aantal runderen verdronk, heeft nu dan ook de dringende waarschuwing
gekregen ervoor te zorgen dat dat niet weer gebeurt.
Van het uiterste zuidpuntje van Limburg tot ver boven Venlo wordt
gebarricadeerd en geëvacueerd. Het Maaswater stijgt nog steeds met
enkele centimeters per uur. Voor Bergen, Aijen, Well, Elsteren en
’t Leuken geldt vanaf 13.00 uur een evacuatieplicht. Voor mensen die er

de volgende dag om 16.00 uur nog steeds zijn, neemt de burgemeester
geen verantwoordelijkheid meer.
© Michiel Wijnbergh / HH
Bijna negenduizend evacués zijn er al in Limburg. Aantal woningen
onder water: drieduizend. Een half miljoen zandzakken is in gebruik
om dijken te versterken, nooddijken aan te leggen en huizen te beschermen.
Terwijl de Maas stabiliseert, blijft het water in de andere Nederlandse
rivieren stijgen. Langs de Rijn en de Waal in Gelderland zijn
permanente dijkbewakingen ingesteld. Dijkwegen worden afgesloten.
Ook de stad Groningen heeft met wateroverlast te kampen. Het
water in het verbindingskanaal komt tot op negen centimeter onder
31

32
Een schade-expert werkt doelmatig
de sponningen van de ramen van het Groninger Museum. Polders in
Noord­Nederland lopen onder. Staan er aan het begin van de dag zo’n
1700 gebieden in Nederland blank, aan het einde van de dag zijn dat er
bijna 2700.
Nooddijk breekt
Zondag 29 januari. Hoewel de Maas niet meer stijgt, blijft de situatie
bij de nooddijken van Arcen en Velden spannend. Bewoners voeren met
te hulp gesnelde Britse militairen en brandweerlieden uit Eindhoven
voortdurend reparaties uit. De dorpskern van Arcen is nog droog, maar
is volgens een woordvoerder van deze gemeente veranderd in ‘één grote
zandzak’. In Venlo kan de nooddijk het centrum niet meer beschermen
en het Maaswater stroomt binnen. Achthonderd woningen komen
onder water te staan, negentienhonderd mensen moeten evacueren. Ze
moeten met bootjes of in de grijpbakken van shovels uit hun woningen
worden gehaald. De burgemeester van Venlo verklaart zijn stad tot
rampgebied. Het leven in Limburg is nu geheel tot stilstand gekomen.
Verkeer is niet meer mogelijk, wegen zijn afgezet, dorpen en steden
ontruimd. Nu krijgt ook de bevolking van de Bommelerwaard in het
stroomgebied van de Waal het advies te vluchten.
Maandag 30 januari. Een complete volksverhuizing, dat is het beeld.
Vijfenzeventigduizend mensen zijn op drift. In het Land van Maas en
Waal heeft de paniek toegeslagen, want de zestien kilometer dijk tussen
Druten en Dreumel dreigt te bezwijken. Dijken hebben het extra te verduren,
omdat met de stroom meegedreven boomstammen er tegenaan
beuken. Personenwagens afgeladen met huisraad, bankstellen op het
dak, aanhangwagens geladen met andere zware stukken, busjes, caravans
en tractoren gaan bumper aan bumper op weg naar het noorden
langs inmiddels lege meubeltoonzalen en showrooms van autohandelaren.
Volgeladen vrachtwagens rijden af en aan: alle transportbedrijven
in de wijde omgeving zijn ingeschakeld om winkels, kleine scheepswerven,
horeca­ en recreatiebedrijven, steenfabrieken en garages te helpen
evacueren. Ook vijftienduizend stuks melkvee, twintigduizend kalveren,
veertigduizend varkens, een paar honderdduizend kippen, een paar
duizend schapen en zeshonderd paarden moeten worden weggebracht.
Varkens die al zwaar genoeg zijn gaan meteen door naar slachthuizen.
Ondernemers in het wegtransport, verenigd in Transport en Logistiek
Nederland, hebben hun leden dringend opgeroepen zoveel mogelijk

elangeloos te helpen evacueren en de Kamers van Koophandel in
Gelderland hebben bedrijven in veilige gebieden opgeroepen om
opslagruimte ter beschikking te stellen. Veel vluchtelingen trekken
bij familie en vrienden in. De Jaarbeurs in Utrecht creëert ruimte voor
ongeveer tweeduizend vluchtelingen.
Dinsdag 31 januari. Een haan kraait, in de verte luidt een kerkklok.
Verder is het stil in de Ooijpolder. Vanaf het kerkplein in Ooij is zojuist
een bus vertrokken met overvol bepakte en bezakte mensen. Op de toegangsweg
naar het dorp staan legertrucks om de laatste inwoners mee te
nemen. Negentigduizend mensen zijn uit deze polder vertrokken. In de
Tieler­ en Culemborgerwaard staan nog eens honderdduizend mensen
klaar om te vluchten.
© Michiel Wijnbergh / HH
33

34
Een schade-expert werkt doelmatig
Heel Zuid­Nederland is verdwenen onder water. Midden­Nederland
is in gevaar. In totaal telt Nederland nu een kwart miljoen evacués.
Tijdens de watersnoodramp van 1953 waren dat er honderdtienduizend.
We kijken dus naar de grootste gedwongen volksverhuizing op
Nederlands grondgebied sinds de Tweede Wereldoorlog. Het Autotron
in Rosmalen wordt veranderd in een vluchtelingencentrum met 3500
slaapplaatsen. In zalen staan stapelbedden in lange rijen. Her en der
staat nog een antieke auto en overal slingeren kooitjes en mandjes met
katten, cavia’s en konijnen. Aangelijnde en loslopende honden lopen er
opgewonden jankend tussendoor.
Woensdag 1 februari 1995. Water zover het oog reikt, maar de Nederlandse
binnenvaart ligt helemaal stil. In Zuid­ en Midden­Nederland
gelden vaarverboden om dijken te sparen. Neerlands zesduizend binnenschippers
lijden een schade van tien miljoen gulden per dag als
gevolg van het vaarverbod. Van de Nederlandse binnenvaartvloot, verreweg
de grootste van Europa, ligt nu 85 procent stil. De belangen zijn
groot: de binnenvaart vervoert jaarlijks ongeveer 150 miljoen ton aan
goederen en is de grootste internationale vervoerder van het land. Van
weer heel andere aard is het probleem van het Centraal Boekhuis in
Culemborg: bestsellers ter waarde van vierhonderd miljoen gulden
dreigen weg te dobberen. Met vrachtwagens worden ze naar een droge
loods in Almere gebracht. De dijk van de Waal staat op springen.
Ochten moet onmiddellijk evacueren. Tijd om de gigantische veilinghallen
te ontruimen is er niet. Een paar honderd ton appels, peren en
groenten blijven achter om weg te rotten, met een waarde van een kwart
miljoen gulden. De eerste dode moet worden betreurd. Een 52­jarige
vrouw uit Winssen valt van een drassige dijk en verdrinkt. De onverzekerde
schade loopt intussen in de tientallen miljoenen. “Nederland is
een land van solidariteit, tussen burgers en overheid en tussen burgers onderling”,
verklaart premier Kok en hij belooft dat de regering zo snel mogelijk
duidelijkheid zal geven over de manier waarop de schade zal worden
afgewikkeld.
Het Limburgse Model
Limburg, Gelderland, Noord­Brabant, Overijssel, Utrecht en Zuid­
Holland – was de ramp in 1993 tot Limburg beperkt gebleven en kon de
coördinatie van de schadeafwikkeling toen uitstekend in handen blijven
van de provincie Limburg, in 1995 zijn zes verschillende provincies bij

© Peter Blok / HH
de watersnood betrokken en komt de regie van de evacuatie van een
kwart miljoen mensen erbij. Het Ministerie van Binnenlandse Zaken
neemt de algehele organisatie over, en baseert zich daarbij op de fun­
damenten die in 1993 zijn gelegd. Het ‘Limburgse Model’ van schadeafwikkeling
wordt het genoemd, waarin drie Stichtingen Watersnood
in actie komen: een voor particulieren, een voor boeren en tuinders
en een voor bedrijven. In overleg met Binnenlandse Zaken, gecoördineerd
door (provinciale) overheden en ondersteund door het BCE om de
schade te inventariseren en beoordelen. Die structuur had in 1993 goed
gefunctioneerd en de toen opgedane kennis en ervaring waren beschikbaar.
“En ik werd gebombardeerd tot coördinator van al die gezelschappen,” zegt
35

36
Een schade-expert werkt doelmatig
Pauline Gevers van het Ministerie van Economische Zaken, “ze noemden
me Waterhoofd.”
Donderdag 2 februari. Terwijl in besturen gewerkt wordt aan schadevergoedingsregelingen,
zorgen de provinciale overheid van Limburg
en het BCE dat een telefonische helpdesk bemand wordt door zoveel
mogelijk dezelfde BCE­experts als in 1993. Die desk staat vanaf dag
één roodgloeiend. ‘Hoe hoog gaat het water bij mij komen? Kunnen
de kinderen morgen wel naar school? Moeten we al weg?’ Een man uit
Beuningen huilt als hij belt. Zijn vrouw is gestorven en de begrafenis
kan niet doorgaan door het hoge water. Andere mensen bellen om te
vragen of ze al moeten inpakken, of om te zeggen dat hun vissen uit de
vijver gedreven zijn. Geëvacueerde kippen zijn van de leg geraakt, komt
daar ook een vergoeding voor? Voor 30.000 andere kippen kan geen
logeerplaats gevonden worden. Wat nu? Het vlees van slachtkippen
heeft kwaliteit verloren. Kost geld. En: zakkenvullers gezocht, in de letterlijke
betekenis van het woord. Weet de helpdesk niet nog iemand?
Verwonderd weerzien
Vrijdag 3 februari. De Maas keert langzaam terug in haar bedding.
De dijken hebben het gehouden. Geëvacueerden uit het Land van
Maas en Waal en de Ooijpolder kunnen naar huis komen. In de dagen
die volgen gaan nog eens tienduizenden mensen terug naar huis. Op
16 februari beginnen de BCE­schade­experts met het opnemen van
de schade in Limburg. Het werk vordert razendsnel. Op 22 februari
worden in die provincie de laatste schadeadressen bezocht. Ruim tweehonderd
experts in totaal zijn ingezet, waarbij op sommige dagen 120
experts tegelijkertijd op pad waren.
’s Ochtends om 8 uur werden de adressen uitgedeeld die die dag
moesten worden bezocht. ’s Avonds om 8 uur waren de laatste experts
pas weer binnen. Uitgeput. Meer dan vierduizend gezinnen in Limburg
waren door de overstromingen getroffen en begroetten de BCE’ers.
Soms in verwonderd weerzien. Experts en slachtoffers kenden elkaar
nog van 1993. De veelheid van emoties waarmee de experts geconfronteerd
werden was groter dan in 1993, maar de schade was spectaculair
veel minder: twintig procent van de schade van de eerste ramp. De
preven tieve maatregelen bleken hun vruchten te hebben afgeworpen.
Veel Limburgers bleken te hebben geïnvesteerd in dure pompen om het

water zo snel mogelijk uit winkel of woning te kunnen krijgen. Installaties
die gevoelig zijn voor vocht, zoals koelkasten, waren op verhogingen
geplaatst. Houten vloeren waren in 1993 vervangen door plavuizen
en behang door stucwerk. Bankstellen waren op tafel gezet, gaskranen
waren tijdig dichtgedraaid, stoppen verwijderd.
Droge schade
In totaal ruim zesduizend aanvragen van particulieren uit de verschillende
provincies voor schadevergoeding van het Nationaal Rampenfonds
komen voort uit de BCE­inventarisatie. Dankzij de zeer geslaagde
landelijke inzamelingsacties, die 82 miljoen gulden hebben opgeleverd,
is ruim voldoende geld beschikbaar voor de vergoeding van alle
schade van deze particulieren. Is er minder natte schade dan in ’93,
de droge schade is ingrijpend: duizenden burgers en ook duizenden
© Peter Hilz / HH
37

38
Een schade-expert werkt doelmatig
ondernemingen moesten worden geëvacueerd. De schade in zowel
Zuid­ als Midden­Nederland bestaat dan ook voor een groot deel uit
de kosten van evacuatie en door derving van inkomsten. Uiteindelijk
zouden de drie Stichtingen Watersnood meer dan 97 miljoen gulden
uitkeren
Doelmatig ontmoet rechtmatig
In het bedrijfsleven werkt iedereen altijd zo economisch mogelijk.
Doelmatigheid staat daar hoog in het vaandel. De overheid redeneert
anders. Niet ‘het kan goedkoper’, maar: ‘het moet koste wat kost controleerbaar
zijn’. Daar staat rechtmatigheid hoog in het vaandel. De
overheid doet liever alles twee keer, want door dubbele input vallen
fouten uit de dossiers. Dat is dus een kostbare manier van werken.
Terwijl de lol van een ondernemer juist zit in kostenefficiënt werken.
Het was een hele omschakeling voor het BCE. Maar voor de ambtenaren
ook. Sommigen vonden de experts maar rare snijbonen, met die
snelheid en daadkracht, met de nauwelijks waarneembare beslissingslijnen.
Ambtenaren worden maatschappelijk afgerekend, experts ‘alleen
maar’ doordat ze een opdrachtgever kwijt zijn als ze een slecht product
leveren. Het product van BCE was echter een heel goed product. Dat
was ook het eindoordeel van de Rekenkamer. ‘Zeer bekwaam’ en ‘deskundig’
zijn de meest gebruikte woorden voor het werk van de experts
van BCE. Tijd om de samenwerking verder te formaliseren, rechtstreeks
te werken voor de overheid. De Wet Tegemoetkoming Schade bij rampen en
zware ongevallen (WTS), was in de maak.
1

lucht
vuur
water
aarde
39

40
© Michiel Wijnbergh / HH
Een schade-expert is redelijk

Extreme regenval
41

42
Een schade-expert is redelijk
Het regent
en regent en regent
herfst 1998

Eens had het water vrij verval. De boeren loosden via sloten op het
oppervlaktewater van de polders, de polders loosden op de lage
boezem en de lage boezem kwam uit op de hoge boezem. En zo was
het goed. Het droge seizoen duurde maar kort. Als het water steeg,
liepen de polders onder. Toen werd de Alblasserwaard omdijkt en
er was land. De Krimpenerwaard, IJsselmonde en de Lopikerwaard
volgden. Het water in de rivier werd als het ware in een keurslijf
gedwongen en werd almaar hoger. Het water kon niet meer op
natuurlijke wijze worden geloosd. Er werden kanalen gegraven naar
Kinderdijk, een van de laagste delen van het land. Er kwamen molens,
stoomgemalen en elektrische gemalen om de natuur te hulp te
komen. Maar aan het eind van onze eeuw zal achter het gemaal een
groot stuwmeer voor tijdelijke opslag van water moeten worden
aangelegd. Want aan alle klassieke mogelijkheden voor lozing van
water via kanalen gemalen en rivieren naar zee komt eens een eind.
Rudie van Meurs, ‘Hoog Water’, uitgeverij Scheffers, 1996
Heel veel natuurrampen op aarde zijn geen natuurrampen. Ingrijpen
van de mens heeft de natuur haar zelfregulerende kracht ontnomen,
waar wij vervolgens zelf de dupe van worden. In januari 1920 vond de
watersnood zijn oorsprong op de slagvelden van de Eerste Wereldoorlog.
Alle bossen in Noord­Frankrijk en Zuid­België werden tussen
1914 en 1918 weggeschoten. Vanaf Verdun stroomafwaarts stond langs
de hele Maas geen boom meer om de afvoer van het hemelwater tegen te
houden. Wekenlang regen en één storm deden de rest. Verstedelijking
en bestrating met moderne rioleringssystemen waardoor water snel
wordt afgevoerd, is mede oorzaak van de huidige hoge waterstanden
De jaren ’90 gaven nogal kort na elkaar een aantal rampzalige incidenten
te zien. De aardbeving in Limburg van 1992, dijkdoorbraken in
Limburg en Noord­Brabant en wateroverlast in Noord­Nederland in
1993 en overstromingen van de Maas in 1995. Al deze gebeurtenissen
43

44
Een schade-expert is redelijk
leidden tot een algemeen gevoel dat er iets samenhangends geregeld
moest worden.
Bij de rampen in 1993 en 1995 waren er wel schadevergoedingen voor
gedupeerden, maar het geheel van verschillende regelingen en instanties
was nogal onoverzichtelijk. In ‘Het water kwam weer’, het eindverslag
van de Stichting Watersnood Bedrijven Nederland ’95, verzucht
minister Hans Wijers van Economische Zaken dat het tijd wordt om ad
hocregelingen te structureren. “Burgers en ondernemers moeten bij toekomstige
vergelijkbare calamiteiten van tevoren weten welke soort schade voor vergoeding
in aanmerking komt.” Financiering uit de algemene middelen werd
het uitgangspunt, ingevolge artikel 21 van de Grondwet, waarin staat
dat de overheid een zorgplicht heeft ten aanzien van de bewoonbaarheid
van het land. Dit is ook in overeenstemming met het beginsel van
onderlinge solidariteit die typerend is voor de Nederlandse samenleving.
Aldus begonnen besprekingen over een van overheidswege
betaalde tegemoetkoming, de Wet Tegemoetkoming Schade bij rampen
en zware ongevallen, WTS.
In de voorbereiding van de wet werd gezocht naar een evenwicht
tussen verankering van een wettelijk recht op tegemoetkoming in
geleden schade enerzijds en flexibiliteit, nodig omdat niet bekend is
welke situaties zich in de toekomst zullen voordoen, anderzijds. De
WTS is dus opgeschreven in grote lijnen. Er staat in wat wij onder een
ramp verstaan en er staat in dat de overheid ons bij een ramp niet in de
kou laat staan. De uiteindelijke invulling op, zoals de Kamerstukken
het noemen, ‘het uur U’, zou per geval per ministeriële regeling vastgesteld
moeten worden.
De ramp waarop de WTS van toepassing is, moet ten eerste een ‘uitzonderlijke
gebeurtenis’ zijn. Ten tweede moet er sprake zijn van een
‘gecoördineerde inzet van hulpverleningsdiensten’, die buiten het
normale samenwerkingspatroon valt. Ten derde moet er sprake zijn van
maatschappelijke ontwrichting. Er moet, tenslotte, sprake zijn van veel
materiële schade. ‘Veel’ is dan bijvoorbeeld de oogst van een heel jaar.
En de schade moet, in het algemeen, in redelijkheid niet verzekerbaar
zijn.

© Allard de Witte / HH
De toelichting op de WTS is duidelijk over de financiële grenzen van
de regeling, want uiteraard kan het niet de bedoeling zijn dat er een
onbeperkte aanspraak kan worden gedaan op de collectieve middelen.
De omvang van de schade kan bij een ramp immers zo groot zijn, dat
in verband met de financiële situatie van het Rijk, de aanspraak op een
tegemoetkoming gelimiteerd zal moeten worden. Per ramp of zwaar
ongeval waarop de WTS van toepassing verklaard wordt, zou daarom
maximaal 1 miljard gulden beschikbaar worden gesteld.
Noodweer
Op 11 juni 1998 ziet de Wet Tegemoetkoming Schade bij rampen en
zware ongevallen (WTS) het licht. Bij schade die het rechtstreekse gevolg
45

46
Een schade-expert is redelijk
is van een overstroming door zoet water, een aardbeving of een andere
ramp van vergelijkbare orde voorziet het Rijk in een tegemoetkoming.
Weinigen konden toen weten dat hij al binnen drie maanden nodig zou
zijn. En hoe! “Aan het eind van de week zal de atmosfeer wat kalmeren, maar
voor het zover is, hebben we het regenpak of de paraplu nog hard nodig.” Aldus
het KNMI, een week voordat een nationale ramp wordt afgekondigd.
Op 12 september 1998 spreidt een koufront zich uit over ons land en
komt dan vrijwel stil te liggen boven een gebied dat zich uitstrekt van
Den Haag tot de noordelijke Ardennen. In dit gebied begint het langdurig
zwaar te regenen. Boeren klagen. Steeds luider. Oogsten wordt
een enorm probleem, want de zware landbouwmachines kunnen het
land niet op. Op 14 september trekt het koufront weg naar het zuiden,
maar van uit het noorden nadert er meteen een nieuwe regenzone. Ook
nu wordt het noodweer. De echte hoos valt in het zuiden en zuidwesten.
Op veel plek ken in Zeeland valt vijfmaal zoveel regen als normaal
in deze tijd van het jaar; bijna anderhalve decimeter op één dag. Boeren
proberen het water nog naar overvolle sloten te loodsen, maar zien het
zó terug het land op stromen. Met de regen die blijft vallen wakkert
er tegelijkertijd een noordwestenwind aan. Deze bereikt aan de kust
kracht acht. Hierdoor krijgt het buitenwater een hogere waterstand
dan normaal, waardoor de afwatering nog verder wordt bemoeilijkt.
Brandweerkorpsen plaatsen pompen bij, huiseigenaren gaan aan het
hozen.
Spuien
16 september. ‘Laarzenfabrikanten kunnen de vraag naar rubber schoeisel
nauwelijks aan,’ meldt de Telegraaf. Akkers staan onder water en
in het Westland loopt 400 van de 3000 hectare glastuinbouw onder
water. Grote partijen groenten en bloemen worden vernietigd. Bewoners
van Sint Annaland op Tholen worden geëvacueerd omdat het
water een halve meter hoogte bereikt. De stormvloedkering in de
Oosterscheldemonding wordt bij eb gesloten, opdat polders kunnen
spuien op een ‘lege’ Oosterschelde. Was de nood het hoogste in Zuid­
Holland en Zeeland, nu beginnen noodsignalen uit heel Nederland
te klinken. In Maastricht zet het beekje de Jeker twintig woningen in
de wijk Jekerdal blank. Het riviertje steeg plotseling ruim twee meter
boven zijn normale niveau. Tuinen van tientallen buitendijkse woningen
in Noord­Holland verdwijnen onder water, omdat sluizen in Edam

de enorme hoeveelheid regenwater niet meer kunnen verwerken. In
Bergen op Zoom staan duizend huizen blank.
Op 18 september begint het water te zakken. Nederland begint
de schade te overzien. Tienduizend ondergelopen woningen; particulieren
in de getroffen gebieden kunnen voor zo’n 100 miljoen aan
stoffering en meubilair weggooien. Dertienduizend hectare landbouwgrond
in West­Brabant en negenduizend hectare in Zeeland is ondergelopen
en voor de agrarische sector in Zuidwest­Nederland spreekt
voorzitter Vermeer van de landbouworganisatie NCB van ‘een regelrechte
ramp’. Eenderde van alle consumptieaardappelen is verloren, een
verlies van ongeveer 260 miljoen gulden voor de agrariërs. Glastuinders
in het Westland gaan voor tenminste 30 miljoen gulden het schip in.
Volgens voorlopige schattingen van de provincies kijkt Nederland naar
© Michiel Wijnberg / HH
47

48
Een schade-expert is redelijk
een schade van in totaal circa 1 miljard gulden. De Commissarissen van
de koningin in Noord­Brabant, Zuid­Holland en Zeeland en toenmalig
burgemeester van Den Haag Deetman, willen dat de regering de getroffen
streken tot nationaal rampgebied verklaart zodat zij financiële hulp
van het Rijk kunnen krijgen.
Wanden van water
De drijfnatte septembermaand loopt op z’n eind. Oktober gaat van nat
naar kletsnat. Op 27 oktober komt uit het zeegebied ten noorden van
Schotland een depressie naar ons land. De eerste regen valt in Zeeland.
Ondertussen wakkert de westenwind aan tot stormachtig langs de
kust en tot krachtig landinwaarts. Dan krijgen de kop van Overijssel en
Zuidwest­Drenthe het meeste water te verwerken. Automobilisten in de
buurt van Hoogeveen stuiten op wanden van water, stromend van het
viaduct, dat als een reusachtige badkuip is volgelopen. De noordwesterstorm
jaagt het water in de Waddenzee steeds hoger op. Spuien wordt
onmogelijk. Gemalen komen stil te liggen, terwijl aanstormend water
uit Drenthe het peil in de Groningse kanalen en rivieren naar ongekende
hoogten stuwt. Bij De Punt stijgt het water met vijf centimeter
per uur.
In de stad Groningen blijkt het Groninger Museum niet bestand
tegen het hoge peil. Het water in het Verbindingskanaal stijgt er tot aan
de vensterbanken. De ramen en kozijnen zijn hier niet op berekend.
Het water begint door de ramen naar binnen te stromen en de kelders
komen blank te staan. Aanvankelijk gaat het personeel het water met
dweilen en emmers, later met pompen te lijf. Maar het gevaar wordt te
groot. Om half drie ’s middags wordt het museum gesloten, de driehonderd
bezoekers naar buiten gedirigeerd. In allerijl brengen medewerkers,
waarvan enkelen al de hele nacht de wacht hadden gehouden,
alle kostbaarheden in veiligheid. Het grootste gevaar dreigt als de
ramen de druk van het water niet langer kunnen weerstaan. Met zandzakken
en balken worden ze daarom van binnenuit gestut. Bij een
breuk zal het museum in enkele minuten veranderen in een zwembad
van twee meter diep.
“Er is een noodsituatie ontstaan. Uw wijk komt onder water te staan.”
Die boodschap krijgen bewoners van enkele wijken in Hoogezand
omstreeks zes uur ’s avonds te horen vanuit politieauto’s die door de

© Sake Elzinga / HH
buurt rijden. Een spoordijk bij de Bilderdijklaan heeft het begeven,
waardoor straten onderlopen.
De wateroverlast begint onbeheersbare vormen aan te nemen. Nu zit
het Lauwersmeer ook al vol. De dijken van de Onnerpolder en Muntendam
worden doorgestoken om miljoenen kubieke meters water op
te slaan. De Koningin komt op grote kaplaarzen poolshoogte nemen.
Overal is water. Overal. De overlast is een ramp geworden.
Met geld strooien
De Nederlandse regering moet zich nog verstaan met de Europese
Commissie. Om concurrentievervalsing te voorkomen is afgesproken
49

50
Een schade-expert is redelijk
dat EU­lidstaten niet zomaar met geld zullen strooien als er een nationale
ramp is. Den Haag verklaart wel de splinternieuwe WTS alvast
van toepassing op de schades van september en oktober. Als normen
worden gehanteerd een wateroverlast van 100 millimeter per 48 uur
binnen WTS 1 en 75 mm binnen 24 uur voor WTS 2. Het gaat om drie
aanzienlijke schadegebieden. Eentje in het zuidwesten en eentje in het
noorden en noordoosten van ons land, plus grote delen van de rest van
Nederland waar ook een enorme wateroverlast is. In de WTS kan ‘de
rest van Nederland’ niet officieel tot nationaal rampgebied verklaard
worden, dus die gebieden worden gevat onder een speciale regeling, de
Oogstschaderegeling. De WTS en de Oogstschaderegeling moeten nu
rechtmatig en efficiënt uitgevoerd worden. Drie rampgebieden, miljoenen
kubieke meters water, duizenden gedupeerden en twee nieuwe
regelingen waarvan buiten de globale contouren nog niets vaststaat.
Het BCE gaat aan de slag in een situatie zonder precedent.
De verantwoordelijkheid voor de uitvoering wordt in handen gegeven
van de dienst Landelijke Service bij Regelingen (Laser) behorend
tot het ministerie van LNV, dat een jaar eerder al door het Ministerie
van BZK was aangewezen om – in het geval de WTS ooit van toepassing
zou worden – de financiële afwikkeling van schade voor alle gedupeerden
te verzorgen. Door het Ministerie van Landbouw wordt Laser
opgedragen om dat nu ook in verband met de Oogst schade regeling
te doen. En omdat het een uitgangspunt van de WTS is om te werken
met één loket, voor particulieren en ondernemers gelijk, voor privé­ en
bedrijfsschade, moeten de particuliere gedupeerden in één moeite door
ook bij Laser terecht kunnen, hierin bijgestaan door schade­experts.
Honderden. Henk Koestering, Loek Koiter, Paul Briede, Arno de Jong en
Frans Onland, om er maar eens een paar te noemen. Laser zelf heeft deze
experts niet in huis, daar is bij een normale uitvoering van regelingen
geen emplooi voor. In de WTS is hiermee al rekening gehouden en in de
toelichting op de wet is bepaald dat de schade steeds wordt opgenomen
onder verantwoordelijkheid van onafhankelijke Register Experts, zoals
verenigd in het BCE.
Fijnmazigheid maal duizend
Het eigenlijke werk kan beginnen. En plotseling moet alles tegelijk.
De WTS vergoedt schade veroorzaakt door een ramp, dus moet
bepaald worden – ‘op adresniveau’ – welke gebieden tot schadegebied

aangewezen zullen worden. Provincies laten de getroffen gemeentes
weten dat ze met spoed wateroverlastgegevens moeten hebben van
alle adressen, met behulp van KNMI­metingskaarten, in te tekenen op
© Michiel Wijnberg / HH
een gemeentelijke kaart. Het gaat om een paar duizend dossiers. Dat
betekent dat er vele tientallen gemeenteambtenaren mee aan het werk
moeten.
Het millimetercriterium blijkt onrechtvaardig uit te pakken voor
mensen die er net onder zitten. Of mensen waren niet de dupe van
de regenval, maar van de maatregelen ten gevolge van de regenval.
De waterschappen hadden op sommige plekken het water laten overstromen,
waardoor sommige boeren wel blank staande bouwgronden
51

52
Een schade-expert is redelijk
hadden, maar niet door de regenval. En dus niet in aanmerking zouden
komen voor vergoeding ingevolge de WTS! Zijn dit wel of geen gedupeerden?
Honderden dossiers extra moesten opgevraagd.
Het vaststellen van de definitieve schadegebieden kostte nogal wat
tijd. Tijd, die gedupeerden ongeduldig afwachtten. Duizend­en­één
vragen hebben ze en evenzoveel onzekerheden. Het BCE ziet ze allemaal
voorbij komen. Waterschade aan je zwembad, valt dat ook onder
de WTS? En aan je surfplank, telt dat? Karpers die over de rand van een
tuinvijver de polder zijn ingedreven?
Richtlijnen voor wat er precies vergoed wordt en wat niet, blijken
moeilijk sluitend te krijgen. Boeren willen wel rooien, zeker bij de
inmiddels gestegen aardappelprijzen, maar onduidelijk is enerzijds of
ze dan nog wel voor vergoeding in aanmerking komen, anderzijds of
de verrotte aardappelen de gezonde in de schuur niet zullen aantasten.
Dilemma’s, dilemma’s.
Boeren die pootaardappelen verbouwen zullen nieuwe moeten
kopen, want kunnen de eigen moederplanten ook niet van het veld
halen. Is die nieuwe aanschaf dan ook schade binnen de WTS? En als
aardappelen volledig moeten wegrotten of composteren, dan ben
je zeker vier tot zes weken onderweg voordat je de grond weer kunt
bewerken en opnieuw inpoten of –zaaien. Dan kan het te laat zijn voor
het volgende seizoen, of de grond kan zelfs al bevroren zijn. Als schade
binnen tien weken gemeld moet zijn, hoe zit het dan met schade die
pas een jaar later zichtbaar wordt, bijvoorbeeld aan fruitbomen? Heeft
iemand schade aan vollegronds aardbeien, maar hadden die niet allang
geoogst moeten zijn? Een dergelijke fijnmazigheid vraagt zorgvuldigheid
en is tijdrovend. De mannen van het BCE gaan overal achteraan.
Uitzwermen
Nog voordat exact bekend is wat tot de schadegebieden gerekend gaat
worden, is wel bekend waar het water vooral gevallen is. Het BCE
gaat dus op zoek naar een onderkomen in het getroffen gebied waar
de schade­experts samenkomen, dossiers besproken en uitgedeeld
worden, en vanwaar ze uit kunnen zwermen. Per dossier twee experts,
een ‘groene’ en een Register Expert. Op het hoofdkwartier wordt een
rooster gemaakt, zodat de te bezoeken percelen een beetje in elkaars

uurt liggen. Omdat veel experts zelf uit de land­ en tuinbouw komen,
dan wel daar wonen, moet er ook voor gezorgd worden dat ze niet het
perceel van de eigen buurman gaan onderzoeken.
De burgemeester van Numansdorp stelt welwillend het gemeentehuis
ter beschikking van de honderden schade­experts. Het vredige
loket burgerzaken en de rustige kamer van de beleidsmedewerker
infrastructuur worden in minder dan geen tijd omgebouwd tot crisiscentrum.
Een kakofonie van mobiele telefoons, plastic bakken voor de
dossiers opgestapeld in de gangen, het bescheiden parkeerterrein tot de
ligusterhaag van het aangrenzende dorp vol met auto’s. Iedereen werkt
als een bezetene. Dossiers halen, doornemen, percelen bezoeken, rapportages
maken, verzenden naar Laser voor controle en verdere instructie.
Het eigenlijke werk te Numansdorp ligt volkomen plat. Tot op een
© Michiel Wijnbergh / HH
53

54
Een schade-expert is redelijk
middag de schoonmaakploeg net klaar is met het reinigen van de grote
hal in het gemeentehuis. Het is dan 16.30 uur. Om 16.32 komt de eerste
ploeg experts terug van het veldwerk en om 16.40 de tweede. Om 16.44
is de schone hal een modderzooi. Dat wordt het hoofd schoonmaak te
machtig. Het BCE wordt vriendelijk doch dringend verzocht om elders
een onderkomen te zoeken. Besloten wordt te verhuizen naar de naburige
basisschool en het werk gaat door.
Plantje voor plantje
Een handicap bij het werk van de experts was dat op het moment van de
inventarisatie van de schade, de vergoedingsregeling nog niet bekend
was. De BCE­experts hadden geen idee welke schade wel en welke
niet vergoed zou worden. Het is zoiets als een polis pas invullen als de
schade al geschied is. Soms hadden mensen hoge verwachtingen, maar
naar achteraf bleek, niet altijd terecht.
Geen regeling is nog bekend, maar wel heeft de expert enige bijlagen
kunnen bestuderen. Dat zijn flinke stapels. De huidige boer is minstens
zoveel boer als administrateur. Hij vult jaarlijks precies in hoe
groot zijn grond is en wat hij teelt en denkt te gaan telen. Are voor are,
plantje voor plantje. Bij sommige gewasschade moet dat ook plantje
voor plantje nagelopen worden. De hoeveelheid factoren en parameters
die er door het hoofd van een expert gaan als hij een nat akkerland of
ondergelopen kas betreedt, zijn legio.
Omdat de normering nog niet rond is, kan vaak het eerste expertisebezoek
niet veel meer dan een ‘stand van zakenonderzoek’ zijn. De
meeste gedupeerden worden twee keer bezocht. Sommigen drie, vier,
of zelfs vijf keer. Niet alle gewassen vertonen op het gewenste tijdstip
de juiste schade. Gewenst in de zin dat het iedereen goed uitkomt om
te komen kijken en juist in de zin van ‘in aanmerking komend voor
vergoeding’.
Omzetschade
Er waren groepen mensen voor wie het moeilijker was te accepteren
dat ze niet voor vergoeding in aanmerking kwamen. De glastuinbouw
bijvoorbeeld, waar veel menskracht nodig is om de producten veilig
te stellen, speciaal als dit potgoed betreft. Dit moet eerst hoog gezet
worden, en daarna weer op de grond geplaatst worden. Ga er maar aan © Roger
Dohmen / HH

56
Een schade-expert is redelijk
staan als je 150.000 potten met hortensia’s hebt. Wat komt dan voor
vergoeding in aanmerking en welke bereddingskosten tellen wel mee
en welke niet? Witloftrekkers, er zijn zelfs Kamervragen over gesteld.
Witlof heeft twee productiefasen. De tweede fase, waarin de pennen
uitgezet worden om tot witlof uit te groeien, kwam niet voor vergoeding
in aanmerking, immers dat is ‘omzetschade’ en dat viel niet onder
de regeling. Maar de schade­experts komen wel bij bedrijven die het
allebei doen, kweken van de pennen en kweken van de witlof. Werd nu
niet de ‘luie’ boer bevoordeeld, bij wie de plantjes nog in het primaire
productieproces zaten, terwijl de boer die ze al gerooid en uitgezet had
om uit te groeien tot witlof, zijn schade niet vergoed kreeg?
Laser en de schade­experts buigen zich keer op keer over dit soort
moeilijke dossiers. Reden ook waarom Laser de hoeveelheid bezoeken
die de experts mochten afleggen, niet gelimiteerd heeft. Als de experts
het nodig achtten vijf keer langs te komen, dan ging Laser er vanuit
dat dat nodig was. Uiteindelijk werkt het BCE zich voor beide WTSwaterschades
en de Oogstschaderegeling door ruim twintigduizend
dossiers. Zoveel was nog nooit vertoond. Het leek wel of de regen
gestuurd was om de werking van de WTS en de kundigheid van de BCEmannen
in een moeite door te kunnen testen.
Groene experts
Het is geen simpel vak, groene expert, bedenkend dat er in Nederland
alleen al twaalfhonderd leliesoorten en veertienhonderd tulpensoorten
geteeld worden. En duizenden vasteplantensoorten. De markt bloeit,
dus schades in de groene sector kunnen gigantisch zijn. Komt er één
container bloembollen uit Nederland in de VS aan op een verkeerde
temperatuur, dan kijk je maar zo naar een schade van tien miljoen.
Denk maar niet dat de ene tulp de andere is, dus goeddeels is het beroep
van schade­expert duizenden normen en duizenden producten uit je
hoofd kennen. Je ’s avonds door eindeloze, door BZK verstrekte, getallenreeksen
heen worstelen. Zoveel cent voor zo’n biet. Hoe die biet er
uit ziet, dat mag hij inderdaad zelf gaan bekijken. Vijf keer gaan bekijken
als hij dat wil. Het kan maar zo zijn dat een gewas pas later schade
vertoont. Of zich weer herstelt.
Ieder gewas is anders, bij wateroverlast verschilt de schade per
product. Neem een tomatenplant bijvoorbeeld. Produceert aan de

lopende band en er kan van alles mee mis zijn. Na de wateroverlast
van 1998 is het voor de wetgever de vraag of de plant er door al dat
water nu maar drie draagt, en normaal tien, of nu twintig, die echter
© Michiel Wijnberg / HH
over tien dagen verrot zullen zijn, of nu tien die het niet meer zullen
redden, maar over twee maanden weer tien die het wel zullen redden.
Constateren dat een plant beschadigd is, is niet zo moeilijk. Het probleem
is hoe je de schade moet duiden. En: of wat je ziet inderdaad te
wijten is aan waterschade, of aan eerdere droogtes, slecht zaaigoed, of
een heersende schimmel. Aardappelen hebben bij waterschade weer een
heel andere gebruiksaanwijzing. Vierentwintig uur zonder zuurstof
onder water redt een aardappel niet, maar hoe bepaal je welke delen van
de akker in het algemeen en welke delen van de ruggen in het bijzonder
57

58
Een schade-expert is redelijk
zo lang onder water hebben gestaan, dat de aardappels inderdaad doodgegaan
zijn. Land is namelijk onregelmatig en regen valt ook onregelmatig.
Is een stuk grond droog gebleven, dan kan dat zo ongelukkig
liggen, dat je er met je machines niet bij kunt. Of de machines kunnen
het land niet op, omdat de grond juist door en doornat is.
In de praktijk betekent dat, dat het betreffende stuk grond wel
oogstbaar, maar niet rooibaar is. Niet beschadigd, toch verloren. Als
extreme regenval in november, normaal de natste maand, plaatsvindt,
dan kan de schade aan bezittingen groot zijn, maar valt de schade aan
gewassen wel mee, want de oogst is dan al geweest. In september is het
financiële drama voor boeren enorm. Voor de experts is het dan de vraag
of die aardappelen wel of niet onder de waterschade moeten vallen.
Hier moet de expert leunen op zijn ervaring en de geest van de regeling
aan de ene kant, en zijn idee van de boer, diens bedrijf en diens schade
aan de andere kant. Maar de marges luisteren nauw, de begripvolle
Sinterklaas uithangen kan erin resulteren dat de regeling wat al te riant
opgevat wordt en te veel mensen te veel krijgen, waardoor uiteindelijk
het Ministerie van Financiën of Brussel op de rem trapt en niemand
wat krijgt. De strenge politieagent, strikt naar de letter van de wet, uithangen
is echter net zo nadelig voor de individuele boer en de gehele
branche, want de wet was er juist voor bedoeld om burgers en boeren
niet in de steek te laten in dit soort situaties. De verantwoordelijkheid
en de verschillende soorten kennis en vaardigheden zijn dus voor iedere
expert groot.
Kennis en relaties
Het BCE weet van nagenoeg alle experts – in loondienst, zzp’er of van
expertisebureaus – wie waar verstand van heeft. Alle kennis zit in het
experts­ en deskundigennetwerk, als het moet zelfs internationaal. Van
flora en fauna gelijk. BCE­expert Jan Neele: “Ik heb wel eens een escargotsschade
moeten opnemen. Slakken, eitjes, alles weggespoeld door wateroverlast, zei
de kweker. Over slijmerig ongedierte kan je mij alles wijsmaken, dus heb ik een
bevriende escargotskweker in Frankrijk gevraagd me alles te leren wat er over die
beesten te weten valt. Vraag ik waar zijn ‘gros grises’ gebleven zijn. Had ‘ie nog
nooit van gehoord. Claim afgewezen.
© George
Burggraaf / HH

60
Een schade-expert is redelijk
De waarheid over wateroverlast
We moeten leven met de wetenschap dat er een kleine kans is dat het
misgaat. Rechtsregels, vergunningenstelsels en rampenplannen proberen
risico’s in goede banen te leiden, maar de oorzaken van schade, door
vliegtuigongevallen, watersnood en aardbevingen, laten zich moeilijk
voorspellen en leiden. Het recht regelt aansprakelijkheden. Maar
het recht kan rampen niet voorkomen. Rampen zijn geen uitzondering,
maar onvermijdelijke bijproducten van een maatschappij die zijn
omgeving manipuleert. Verreweg de meeste rampen zijn het gevolg van
door mensen zelf gecreëerde risico’s.
De waarheid over wateroverlast ligt dan ook bijna altijd in het
midden. Wateroverlast is meestal een ‘hybride’­ramp, deels door de
natuur en deels door mensenhand veroorzaakt. In 1998 kwam een
groot deel van Nederland blank te staan. Oorzaak: ‘… een combinatie
van twee problemen: extreme regenval aan de ene kant en de belemmeringen
met betrekking tot de afvoer van het overtollige water aan
de andere kant,’ evalueerde het Ministerie van Verkeer en Waterstaat in
januari 1999.Als de (landbouw)machines groter en zwaarder worden,
wordt de waterstand verlaagd om te voorkomen dat ze wegzakken in de
drassige bodem. Onder het maaiveld ligt een dikke laag blubber. Hoe
meer water uit die laag gemalen wordt, hoe verder de bodem inklinkt.’
Om dat te compenseren moeten ook de dijken worden verhoogd. ‘We
malen ons letterlijk omlaag,’ zei de directie Zeeland van Rijkswaterstaat
indertijd. Bij een hybride­ramp als de extreme regenval van 1998 was de
natuur ons (even) de baas. Dan helpt alleen een eendrachtig antwoord.
Van: ‘mensen, samen de schouders er onder’.
1

lucht
vuur
water
aarde
61

62
© ANP

Aardbeving Peelrandbreuk bij Roermond
63

64
Een schade-expert handelt rechtmatig
In een zucht gescheurd
13 april 1992

“Ik zat opeens rechtop in bed. Klaarwakker.
Buiten een lawaai alsof er een straaljager laag overkwam.
Op weg naar vliegveld Beek misschien?
Mijn bed schudde. Kon geen straaljager zijn, toch?
Ik spoedde me naar het raam om te zien wat in vredesnaam dan wèl.”
Joop Kneepkens, adjunct-directeur hoofdgroep Welzijn,
provincie Limburg, woonachtig bij Roermond.
Vergeleken met het gebied rond de wereldberoemde San Andreasbreuk
in het westen van de Verenigde Staten, valt er in Nederland tektonisch
weinig te beleven. Toch is de aardkorst onder ons verre van
stabiel, zoals de aardbeving bij Roermond op 13 april 1992 weer eens
aantoonde. ‘Roermond’ scoorde een 5.9 op de schaal van Richter; 2 is
het cijfer dat een door mensen nauwelijks gevoelde beving krijgt, bij
9 is sprake van een allesvernietigende ramp. Begin 2010 zat Haïti met
8.9 daar dicht in de buurt, met onoverzienbaar veel slachtoffers, schade
en leed. De kern van onze planeet is een helse ketel vol gloeiend hete
pap waarin een steenmassa rondkolkt. De aardkorst waarop wij op
het oppervlak van die pap drijven, heeft het zonder ophouden ongenadig
te verduren van die kern. De hete massa drukt en botst er soms
met zoveel geweld tegenaan, dat de korst, ondanks haar ongeveer 100
kilometer dikte, beeft, scheurt of breekt. Brokstukken schuiven naar
elkaar toe, van elkaar af, soms over elkaar heen. Dan voelen wij, nietige
65

66
Een schade-expert handelt rechtmatig
korstkruipers, de aarde beven. Geen plek op aarde blijft daarvan gegarandeerd
bespaard. De belaagde breuken kunnen miljoenen jaren oud
en honderden kilometers lang zijn. De San Andreasbreuk, met de miljoenenstad
Los Angeles er bovenop gebouwd, en de Grote Slenk, die het
Afrikaanse continent over bijna de hele lengte doorklieft, behoren tot
de spectacu lairste, de breuken onder Italië, Turkije en Japan op dit punt
in de geschiedenis tot de actiefste. De Peelrandbreuk, waar Roermond
aan ligt, mag het in omvang en vertoon tegen de ‘grote jongens’ afleggen,
maar is in beweging en in potentie wel degelijk gevaarlijk. In staat
ook tot het veroorzaken van grote schade.
In Zuid­Nederland zijn kleine aardbevingen geen uitzondering.
Zo was er in 1932 bij Uden in Brabant een beving die 5.5 op de schaal
van Richter scoorde. Een ‘zware’ dus. Breuken lopen er vooral onder
Midden­Limburg. De aardkorstverplaatsingen hier zijn meestal klein;
enkele millimeters of centimeters per eeuw. In mensenjaren gemeten
verwaarloosbare afstandjes, maar op een tijdschaal toepasselijk voor
‘aardjaren’ zijn de bewegingen indrukwekkend ­ we kijken dan naar
tientallen meters in een luttele paar honderdduizend jaar, genoeg om
de vorm van het Limburgse landschap te veranderen en de loop van
haar rivieren te verleggen. De grote Geleenbreuk onder Limburg is in
de laatste 250.000 jaar driemaal in beweging geweest, waarbij de grootste
verplaatsing over 2­3 meter geweest moet zijn. De aardbeving die dat
tot gevolg heeft gehad was waarschijnlijk vergelijkbaar met de rampzalige
beving in Turkije in 1999.
De meest recente, voor de mens zonder instrumenten voelbare
beving in het gebied boven de Peelrandbreuk, was op 11 september
1999 bij Mariahout; 3.4 op de schaal van Richter.
Bedden golven mee
12 april 1992, 03.20 uur ­ Niets te zien buiten. De meeste mensen sliepen
gewoon door. Later zou blijken dat veel bedden zó stonden dat ze
met de beving waren meegegolfd. Wat er nou eigenlijk aan de hand was
geweest, werd pas ’s ochtends duidelijk: de streek was getroffen door
een zware aardbeving: 5.9 op de schaal van Richter. Het epicentrum
had ongeveer 20 kilometer ten zuidwesten van Roermond gelegen. Een
aardbeving. In Nederland.

Het was de sterkste aardbeving ooit in Nederland gemeten, ook nog.
Hij was gevoeld tot in Tsjechië, Zwitserland, Frankrijk en Engeland.
Door het trillen van de met water verzadigde bodem waren die nacht
langs de Maas en de Roer, in het gebied tussen Roermond, Maaseik
en Heinsberg, oevers verzakt en was land gaan schuiven. Op verschillende
plaatsen waren scheuren in de grond ontstaan die zo diep waren,
dat een volwassen mens er rechtop in kon staan en dan nog maar net
met z’n hoofd boven de rand uitstak. Dramatischer nog liet de schade
zich aanzien in en om de stad Roermond. Op het plein voor het station
waren gemeentewerkers ’s ochtends vroeg al puin aan het ruimen.
Dakpannen en brokken van schoorstenen waren losgetrild en op de
straten stukgevallen. Geparkeerde auto’s die dichtbij huizen stonden
waren door vallende brokken geraakt. Gelukkig was het nacht toen de
beving begon en waren er maar weinig mensen op straat, anders zouden
er zeker slachtoffers zijn gevallen.
Feestcomité wordt aardbevingscomité
Puinruimen in Nederland … Er stond Roermond nog een onaangename
verrassing te wachten die 12 e april 1992. De schade door de aardbeving
bleek niet verzekerd te zijn. Stom verbaasd was iedereen om daar achter
te komen. Mensen hadden die ochtend meteen hun verzekeringsagenten
gebeld om de schade te melden en kregen te horen dat helaas, aardbevingsschade
sinds 1963 uit de polissen was geschrapt. Toen gingen
die mensen de provincie bellen, of die wisten hoe dat nu moest, want de
schade was veel groter dan ze uit eigen zak konden betalen. Kneepkens
van de gemeente, de toenmalige BCE­voorzitter Pim Polak Schoute en
de toenmalige secretaris­bureaumanager van het BCE, Peter Hamerslag
begonnen zich te realiseren dat als niemand iets deed, er mensen dakloos
zouden worden, en bedrijven over de kop zouden gaan.
Op momenten dat er per se een oplossing moet komen, komt die
er ook. En snel. Na een paar telefoontjes werd de Stichting Redding
Aardbeving Limburg (SRAL) in zitting verklaard. De stichting werd
niet opgericht, want ze bestond al, maar dan als comité dat de feestelijkheden
rond het aanstaande afscheid van de burgemeester van Roermond
aan het voorbereiden was. Leden van de SRAL waren dan ook
vooral vertegenwoordigers van de middenstand van Roermond – een
bankier, de eigenaar van een grote winkel in huishoudelijke artikelen.
Ze waren al gewend samen geld in te zamelen, voor een cadeau voor
67

68
Een schade-expert handelt rechtmatig
de burgemeester, en ze waren gewend om samen besluiten te nemen.
Samen besloten ze dan ook de gevolgen van de aardbeving te regelen.
Gewoon omdat er niemand anders was om het te doen. Zo werd een
feestcomité een aardbevingscomité.
Elf miljoen
Er is een ramp gebeurd en niemand is verantwoordelijk. Na de leden
van de SRAL te hebben geraadpleegd, legde de toenmalige Commissaris
van de Koningin in Limburg, Mastenbroek, een verklaring af voor
de lokale pers: de provincie Limburg stelde een miljoen gulden ter
beschikking voor hulp aan de gedupeerden. De Commissaris hoopte
dat goed voorbeeld goed zou doen volgen want er was geld nodig, misschien
wel heel veel geld.
Ongeveer tezelfdertijd wendden de SRAL en het provinciebestuur
zich tot verzekeringsmaatschappijen. Uit de Gouden Gids werden tien
of twaalf verzekerings maat schappijen met bekende namen aangeschreven
met de strekking: Hoe kan dat nou toch, dat u dit niet verzekert?
Het Verbond van Verzekeraars (VvV) reageerde. De schade door aardbevingen
was inderdaad in polissen uitgesloten, maar het verbond
erkende een morele verplichting aan de gedupeerden van de natuurramp.
Ze wilden helpen. Er hoefde niet te worden aangedrongen.
Uiterst coulant van ze. Tien miljoen gulden stelde het VvV beschikbaar
om getroffenen tegemoet te komen. Voorwaarde was wel dat de hoogte
van de schade vastgesteld zou worden door deskundigen en wel door de
schade­experts van het BCE.
Startschot
Het telefoontje over de aardbeving kwam, een week na het bestuurs besluit
calamiteiten vanuit het bestuur te regelen, binnen in Amsterdam.
Adriaan Westerhof, bestuurslid van het BCE en kersverse voorzitter
van de Calamiteiten Commissie, en BCE­voorzitter Pim Polak Schoute
reisden onmiddellijk af naar het gemeentehuis van Roermond, alwaar
ze ongeduldig werden opgewacht door de leden van de aardbevingsstichting.
Intussen waren ook het Rode Kruis en het Nederlandse Rampenfonds
(NRF) uitgenodigd om zitting in het aardbevingscomité
te nemen. Aldus aangewassen tot tien man in totaal, betrok het met
BCE’ers versterkte SRAL­team voortvarend een kamer op het gemeentehuis.
En toen … had niemand een flauw idee hoe het verder moest. © ANP

70
Een schade-expert handelt rechtmatig
Binnen was er niks, buiten was er schade en er was elf miljoen gulden
om die schade te helpen herstellen. Zoveel wist het comité. Een regeling
moest er komen, maar wat daar in moest staan? Niemand wist het nog.
De druk intussen nam met het uur toe. Het was al een week sinds de
beving. Mensen wilden nu eindelijk wel eens weten of en hoeveel en
welke hulp ze zouden krijgen. De eerste vergadering met het aardbevingscomité
ging dan ook razendsnel. Niet kinderachtig doen, besloten
ze, niet aan procedures hangen, maar spijkers met koppen slaan.
Buiten in de hal stond de pers op antwoorden te wachten. Het zou de
allereerste persconferentie van de voorzitter worden, dus die wilde wel
antwoorden kunnen geven natuurlijk. Wat er gegeven werd, was het
startschot voor een schaderegeling. De schade inventariseren was het
eerste wat moest gebeuren. Wie schade had, kon zich vanaf dat moment
bij het comité melden. BCE­experts zouden dan bij de gedupeerden
langskomen om vast te stellen hoe groot die schade was. Telefonisch
schade aanmelden leek toen het snelst en handigst.
Het rinkelt aan één stuk door
De aangevraagde telefoonlijnen kwamen vrijwel onmiddellijk, want
ook de toenmalige PTT was in een hulpvaardige stemming en gaarne
bereid een stap extra te doen. In het gemeentehuis werd een tweede
kamertje vrijgemaakt en daarin werden vijf mensen achter de telefoons
gezet. Het stond meteen roodgloeiend. Honderden meldingen.
De bemanning van het comité schrok zich rot. Wat ze zich niet gerealiseerd
hadden, was dat mensen geen vertrouwen hebben dat hun telefonische
schademelding wel goed binnenkomt. Ze hebben immers geen
afschriftje van wat er wel of niet opgeschreven is. Dus ze bellen voor de
zekerheid toch nog maar eens een keer en dat tweede gesprek wordt dus
in de haast als nieuwe melding genoteerd. Of mensen bedachten na de
eerste melding dat ze die dakpannen die van het schuurtje waren afgetrild
ook nog hadden moeten melden. Of ze ontdekken een dag na de
melding opeens een nieuwe scheur in de muur en meldden die. Of kinderen
en kleinkinderen belden namens ouders en grootouders, omdat
ze niet geloofden dat de oudjes het allemaal wel goed gemeld hadden.
En die telefoons maar rinkelen …
De situatie wordt nog enigszins gered doordat een aantal aardbevingscomitéleden
Roermond kennen als hun broekzak, en bijna van © ANP

72
Een schade-expert handelt rechtmatig
adres tot adres weten wie waar woont, alsof ze er een krantenwijk lopen.
Zij konden er een groot aantal van die dubbele en driedubbele meldingen
uitvissen. Ze herkenden namen op schademeldingen en wisten
dan: dat is de kleinzoon van Jan, die meldt de schade van zijn opa nog
een keer voor de zekerheid. En dat is ook Jan, maar die noemt zich hier
Johannes. BCE’ers hebben, gebruikmakend van de zeer gedegen kennis
van toenmalig VVD­kamerlid Jos van Rey, die werkelijk straat na straat
en huisnummer na huisnummer wist wie er woonden, schadedossiers
samengesteld. Om 5 uur ’s nachts (!) waren de dossiers klaar voor de
schade­expertise de volgende morgen. Schademeldingen altijd schriftelijk
laten doen is het devies, dan hebben mensen een referentie in
handen.
Wat een team!
Terwijl de meldingen van schade binnenstromen, gaat het BCE op
zoek naar de experts om de meldingen persoonlijk bij de getroffenen
na te lopen. Al snel kan een fax de deur uit naar de BCE­leden: welke
van de aangesloten schade­expertisebureaus hebben per onmiddellijk
bouwkundige experts beschikbaar? Want die waren nodig om de
aard bevingsschade te beoordelen. In totaal zouden er zestig, zeventig
experts aan deze schade werken. Permanent waren er zo’n twintig
in het veld. Als een voetbaltrainer die het over zijn efjes heeft, zo glundert
Westerhof van trots: “Het was een mooi gezicht, al die experts verzameld
op het gemeentehuis in Roermond, trappelend om de schade te mogen gaan bekijken.
Iedereen was al aangenaam getroffen door hun snelle komst uit alle hoeken
van Nederland, maar nog meer over het feit dat al die BCE’ers het uitstekend met
elkaar bleken te kunnen vinden. Ze kennen elkaar wel, het expertisewereldje is
klein, maar in normale tijden zijn experts elkaars concurrenten. In Roermond was
het plots de bedoeling dat ze samen optrokken en aan hetzelfde doel werkten: het
geld van het Verbond van Verzekeraars zo goed mogelijk besteden. Geweldig, wat
een team!”
Nieuw was de ervaring ook om een andere reden. De opdracht in
Roermond was: schade registreren. Dat is alles. Opschrijven wat je ziet.
Over de hoogte van de vergoeding hoefden ze niet te onderhandelen,
die werd door het VvV bepaald. Dat was nieuw, alleen maar registreren
zonder dat je het over geld hoeft te hebben, of zelfs mág hebben. Erg
ontspannen, voor de verandering.

Leerzaam was de ervaring ook, want zo vaak krijg je als Nederlands
expert de kans niet om aardbevingsschade te bestuderen. De aardbeving
had een intensiteit gehad van ruim zeven op de twaalfpunts schaal
van Mercalli, waarmee gevolgen van aardbevingen worden gewaardeerd.
Zeven betekent: ‘Paniek. Schade aan veel gebouwen. Golven in vijvers.
Kerkklokken geven geluid.’ De resultaten van de beving waren een tikkeltje
teleurstellend, een beetje, zelfs voor vakidioten op schade gebied.
Van één huis net buiten Roermond stond alles schots en scheef: muren,
trappen, de gevel. Reddeloos verloren, kortom. Eén huis. Verder waren
er vooral veel schoorstenen van daken losgetrild en naar beneden gevallen.
Door invloed van weer en wind is cement vaak verweerd en liggen
bakstenen los op elkaar. De brandweer van de regio Roermond heeft in
de dagen na de aardbeving dan ook veel werk gehad om de resten van
beschadigde schoorstenen te verwijderen.
Geen zwarte magie
Sommige gebouwen in en om Roermond hadden ook scheuren in
muren opgelopen, maar in het algemeen viel de schade mee, gelukkig
voor de getroffenen. Dat geloofden ze echter lang niet allemaal. Het
gevóel van schade was enorm. Mensen waren door de aardbeving aangeslagen.
Ze hadden zoiets nog nooit meegemaakt en die nacht hadden
sommigen de angstigste momenten van hun leven doorgemaakt. En
dan komt er een schade­expert bij ze thuis, die klopt op wat muren,
werpt een blik op het dak en zegt: Gefeliciteerd, mevrouw, meneer,
het valt allemaal reuze mee. En stelde de schade vast op, pakweg 4800
gulden. Terwijl de ervaring zo verschrikkelijk was geweest, dat het
voélde alsof je een schade had van minstens 100 miljoen. ‘Mijn hele
huis stond te shaken!’ protesteerden de mensen dan. ‘Ik heb mijn dak
omhoog zien wippen!’ Maar materiële schade is meetbaar. Niet door
zwarte magie of iets dergelijks, maar met behulp van objectieve meetinstrumenten.
Een scheur achter het behang kun je zien en opmeten.
Alleen gaan mensen overal scheuren zien. ‘Mijn hele huis is verzakt’,
denken ze, ‘het kán niet maar één scheur zijn. Daar moet met respect
mee omgegaan worden. De experts zeggen tegen mensen: ‘We komen
over een paar weken nog eens terug als u dan nog steeds vindt dat we
de schade verkeerd hebben opgemeten.’ Dat is voor mensen wel vaker
moeilijk, om te aanvaarden, te willen geloven dat een overweldigende
gebeurtenis eigenlijk maar weinig materiële gevolgen heeft gehad.
73

74
Taptoe
De aarde had die nacht op een diepte van ongeveer zeventien kilometer
gebeefd. Het grootste deel van de trillingen was al geabsorbeerd
voordat ze de oppervlakte bereikten. Daardoor was de schade zo beperkt
geble ven. Totaal werd ongeveer tien miljoen gulden aan getroffenen
uitbetaald. Het Verbond van Verzekeraars heeft ook de kosten van
de schadebepalingen voor z’n rekening genomen en een deel van de
schade aan het culturele erfgoed van Roermond. Sommige kerken in
het gebied bijvoorbeeld hadden schade door neerstortende stenen uit
plafond gewelven.
De ‘Roermond­experience’ betekende ruim twee maanden werk
voor leden van het BCE. De inwoners van Roermond zelf waren er al
veel eerder klaar mee. Dat wisten ze toen de jaarlijkse Taptoe uitbrak.
Zoeken de experts na een dag schadeafhandeling hun auto’s op, staan
die tussen strobalen achter dranghekken. Er omheen algehele vrolijkheid.
Het werk van het BCE zat er op.
1

lucht
vuur
water
aarde
75

76
© Peter Hilz / HH

Mond- en klauwzeer in Nederland
77

78 78
Een schade-expert is stressbestendig
Taxateurs
onthaald op lood
21 maart 2001

Protesterende boeren in Kootwijkerbroek, gemeente Barneveld, onderhouden
via hun mobiele telefoons contact met elkaar. Als ergens in het
dorp een RVV’er (mensen van de Rijksdienst voor de keuring van Vee
en Vlees die ruimingen aankondigen) opduikt, stuiven de boeren er
gezamenlijk op af. Er is een uitbraak van Mond- en Klauwzeer en veeruimingen
zijn aanstaande. Toenmalig burgemeester Burgering: “De
situatie escaleert verder in, wat ik noem, de nacht van de brandende strobalen.
Ik werd ’s nachts gebeld met de mededeling dat honderden boeren drie medewerkers
van de Rijksdienst te pakken hadden genomen. Die waren midden in de eerste
nacht de boerderijen langs gegaan om daar brieven af te leveren. De boeren sluiten
de medewerkers op in een schuur in Kootwijkerbroek en molesteren hen daar. Hun
auto’s gooien ze in de sloot. Die medewerkers hebben maanden niet kunnen werken,
zo zijn zij getraumatiseerd.” Burgering, die ook al burgemeester van Lobith
was toen daar overstromingen plaatsvonden, weet dat een goed verloop
van de be- en afhandeling van een calamiteit of crisis staat of valt met
79

80
Een schade-expert is stressbestendig
een goed contact met gedupeerden. In de nacht brieven bezorgen,
waarin ruimingen aangekondigd worden van koeien, zeg maar rustig
het bestaan, bedrijf, leven en liefde van veel boeren, hoort niet thuis in
het draaiboek ‘goed contact onderhouden’.
Het wordt in Kootwijkerbroek dan ook alleen maar erger. De boeren
blokkeren met hun grote landbouwvoertuigen alle toegangswegen tot
het gebied. De ME wordt ingevlogen: het is oorlog. “Werkelijk, onze taxateurs
werden verwelkomd – en verjaagd ­ met doorgeladen dubbelloops jachtgeweren,”
herinnert Ferry van der Kwaak zich. Van der Kwaak is een van
de BCE-experts van het eerste uur. Zelden heeft hij zoiets grimmigs
gezien. Maak boeren niet kwaad, wist Floris V al, toen ze hem met
rieken te lijf gingen. “Het is zo begrijpelijk”, zegt Van der Kwaak, “je hebt het
hier over een heel bijzondere relatie tussen mens en dier. Melkkoeien leven wel tien
tot vijftien jaar met de boerenfamilie, bedrijven gaan nog steeds over van vader op
zoon, met melkkoeien is generatie na generatie de beste lijn eruit gefokt. En dan
komt er, middenin de nacht, een ambtelijk schrijven, waarin aangekondigd wordt
dat de beesten getaxeerd en geruimd zullen worden? Wat dacht je, dat de boeren
zouden zeggen: ‘tuurlijk, kom er in, zet je hoed af?’ Den Haag werd de aartsvijand
van de boeren.” De gevoeligheid voor MKZ van mens en dier ligt ook
ten grondslag aan het gevoel van wat oudere boeren, die wanhopig
terug verlangen naar ‘vroeger’. Vroeger, toen je een beest met mond- en
klauwzeer zelf isoleerde. Twee weken apart in een schuur zette. Als het
genas was het mooi, lukte dat niet, dan kwam de veearts langs. Broertjes
en vooral zusjes dartelden drie weilanden verderop. En van ruiming
was geen sprake. Als het al gebeurde, dan kleinschalig, het hoorde bij
het boerenbedrijf en van maatschappelijk of boerenprotest werd niet
vernomen.
Maar zo werkt het veeteeltbedrijf allang niet meer, en de (economische)
keten al helemaal niet. Wie nu zijn drie- of vierhonderd koeien
‘gemaximaliseerd’ heeft, kan zich dergelijke frivole uitstapjes naar de
klaverwei eenvoudigweg niet meer permitteren. De koeien, gelijk de
boerengezinnen, zitten in een strakke structuur van voedsel, melken,
slacht tot gier aan toe. Alle deskundigen die Nederland rijk is, schijnen
het over één ding dan toch wel eens te zijn. Als er in één stal één
beest besmet is, dan is een uitbraak onvermijdelijk. Met het isoleren of
doden van dat ene dier krijgt men de ziekte niet onder controle. Omdat
het virus rap als de wind en hardnekkig als een kogeldistel meereist op

© Peter Hilz / HH
alles dat beweegt, lijkt het onvermijdelijk een straal te trekken rond een
besmet bedrijf. Hoever was het virus in staat mee te liften? Hoe ver? Eén
kilometer? Drie? Soms reist het tweehonderd kilometer mee. Maar waar
sprong ’ie van het transport? Hoe? Preventief ruimen in die straal van
drie kilometer, omdat menselijke modderpoten en tractorbanden toch
het meest comfortabele transport voor het virus lijken? Dan, dan komt
de zwaarste beproeving. Voor de beesten, voor de boeren, maar ook voor
de mensen die het uiteindelijk moeten doen: het doden van gezonde
dieren. Preventieve ruiming. Daar gaat Claartje 7, zorgvuldig gefokt en
verzorgd, de zevende in haar afstamming, jaar in jaar uit gekoesterd,
goed voor 12.000 liter melk per jaar, het bedrijf schoon en fris en voldoend
aan alle regels. Daar gaat gezonde Claartje, met de rest van de
81

82
Een schade-expert is stressbestendig
gezonde kudde: preventief geruimd als het eerste het beste afgedankte
tafelkleed. Het is dat, dat de boeren zo raakt. De gebroeders Jan en Piet
de Rooy uit Sprang-Capelle, die twintig handgemolken koeien hadden
staan, klassiek boerden eigenlijk: “We waren helemaal gek met onze koeien.
Ze gaven ons een poot.” Maar opzitten of niet, gezond of niet, ze werden
uit voorzorg preventief geruimd. Al zal het bevoegd gezag honderd keer
zeggen dat “het om de toekomst van de veeteelt gaat”, om de mogelijkheid
voor de hele branche om uiteindelijk weer te floreren, zo voelt dat niet,
als je gekoesterde koeien dood in de grijper hangen.
Overdonderd door agressie
Het ministerie van LNV was inmiddels gestart met het aanleggen van
afgeschermde zones rond het getroffen Kootwijkerbroekse bedrijf. Ook
stuurt het ministerie inmiddels RVV’ers op pad richting het geïnfecteerde
bedrijf en de omliggende boerenbedrijven. Na wat onzekerheid
had Den Haag besloten om drie kilometer rond het besmette bedrijf te
ruimen. Dit hield in dat rond de 70.000 dieren geruimd zouden moeten
worden. De aanwezige dieren moesten binnen twee weken worden
geënt, om daarna binnen enkele weken te worden geruimd. Daaraan
voorafgaand zou een taxatie van het vee plaatsvinden.
De spanning in Kootwijkerbroek loopt verder op, ook richting de
boer van het ‘besmette’ bedrijf. Besmet tussen aanhalingstekens. Het
ging hier aldus de media om één mogelijk besmet kalf. Uit later onderzoek
in Lelystad bleek dat het beestje ‘waarschijnlijk’ besmet was. Dit
was voor de boeren wel erg karig materiaal, waarop heel forse beleidsmaatregelen,
namelijk totale preventieve ruiming, werden genomen.
Dan is drie kilometer een hele ruime cirkel. Het betrof dus vooral, zo
niet bijna uitsluitend, boeren met een geheel gezonde veestapel. Ook de
taxateurs waren overdonderd door de agressie, maar iedereen kan zich
daar wel iets bij voorstellen. 70.000 gezonde koeien geruimd.
Het grootste probleem bij de beheersing van een MKZ-epidemie
is, dat vooral varkens en schapen het meest besmettelijk voor andere
dieren zijn voordat te zien is dat ze ziek zijn. Als varkens eindelijk duidelijk
blaren op hun snuit en poten krijgen, scheiden ze per uitademing
alweer duizend keer minder virus uit dan een dag eerder. Vanwege deze
onzichtbaarheid is het advies van epidemiologen zo snel mogelijk te
ruimen, om de periode van besmetting zo kort mogelijk te laten duren.

Het kwam van over de plas
Heddon-on-the Wall, graafschap Tyne and Wear in Engeland, februari
2001. Een boer die ‘swill’ aan zijn varkens had gevoerd, een gebruikelijke
praktijk. Maar swill, gekookt restaurant-, supermarkt- en voedingsindustrieafval,
moet gesteriliseerd zijn. Dat is waarschijnlijk niet
goed gebeurd. Een uitbraak van mond- en klauwzeer is het gevolg. Een
infectie die als een veenbrand om zich heen grijpt. In luttele weken tijd
worden duizend bedrijven geruimd, honderdduizenden dieren gedood.
In april zijn het er al een miljoen. Engeland kijkt waarschijnlijk tegen
een ruiming van vierduizend bedrijven aan. De spreiding van de veeziekte
is ongekend.
Schapen zijn een apart probleem, omdat ze nauwelijks blaren in
hun bek en tussen hun hoeven krijgen. Hier reist het virus dus echt
© Maarten Hartman / HH
83

84
Een schade-expert is stressbestendig
onzichtbaar mee. Dan is het een kwestie van tijd of en wanneer het virus
het vasteland van Europa bereikt. Het gebeurt. Natuurlijk gebeurt het.
Via Frankrijk, vermoedelijk via de drenkplaats Mayenne.
Op 15 maart wordt bekend gemaakt dat op de vier Nederlandse
bedrijven die sinds eind januari in totaal vierhonderd Franse schapen
hebben geïmporteerd, twaalfhonderd dieren worden geruimd. Vanaf
dat moment is het woord ‘ruiming’ niet meer weg te krijgen uit de
krantenpagina’s, noch uit het leven van de getroffen boeren. Het betekent
acute sanering. Dan telt ieder uur. Het virus verplaatst zich
aan schoenen. In mest. Tegen autobanden. Met de luchtstroom mee
zelfs komt ’t, het virus dat runderen en varkens blaarvorming op het
mondslijmvlies geeft. Terwijl daarna het afdruipend mondslijmvlies de
klauwen besmet.
De ziekte is zo besmettelijk dat ook een taxatierapport strikt ontsmet
moet worden. Dat kan alleen met gammastralen en dat duurt een
maand of drie. Met de snelheid die het virus ontwikkelt en de snelheid
waarmee de politiek belooft dat de ruimingen gereed en het probleem
opgelost is, kan dat natuurlijk niet. Het BCE richtte het dus anders in.
Teneinde met ‘schone dossiers’ te kunnen werken was er op het terrein
van de kazerne een ‘schone’ en ‘vuile’ ingang. Tussen beide tenten was
een gang met een kopieereenheid geplaatst. De ‘vuile dossiers’ bleven
aan de ‘vuile zijde’ en werden na het kopiëren aan de ‘vuile zijde’ opgeslagen.
De ‘schone kopie’ kwam bij de controleafdeling van het BCE.
Het Ministerie van Financiën betaalt alleen uit op basis van originelen
en niet op basis van kopieën. Dus moest er ook nog iemand komen
die de kopieën kon waarmerken als originelen. Daar heeft het BCE toen
voor gezorgd. Het scheelde enorm op de efficiënte afwikkeling.
Economie en mensenwelzijn
Japan wil geen geënt of geïnfecteerd vlees en de Verenigde Staten geen
geënt vlees. Zo is het Europese non-vaccinatiebeleid tot stand gekomen.
Dat leek in 1992 tamelijk zuiver. Het MKZ-vaccin is bij monsters niet te
onderscheiden van het virus. Dat betekent dat niet vast te stellen is of
een slachtdier, bestemd voor de menselijke voedselketen, ziek of geënt
is. Hoewel niet per se schadelijk voor de volksgezondheid als zodanig,
is het Europese idee toch dat ziek diervlees niet in de keten thuishoort.
De enige die tegen non-vaccinatie pleit is de Koninklijke Nederlandse

Maatschappij voor Diergeneeskunde, de brancheorganisatie van dierenartsen.
Professor dr. Elsbeth Noordhuizen-Stassen, hoogleraar relatie
mens - dier aan de Universiteit van Utrecht: “Dierenartsen zijn vreselijk
bang geweest dat MKZ zou toeslaan. We hebben gewaarschuwd dat we met een
tikkende tijdbom van doen hadden. Nederland heeft door de non­vaccinatie, de
hoge populatiedichtheid en de sterke mobiliteit van mens en dier te maken met een
zeer grote gevoeligheid voor MKZ.”
Oorlogsscenario
Het wordt 21 maart. Een nieuwe lente, een nieuw geluid? Niet echt. De
lente zet in met een pak sneeuw, eerste Kerstdag waardig. Nederland
kijkt verwilderd om zich heen, de tulpen komen grimmig gesloten,
ternauwernood boven de natwitte laag uit. Grimmig ook openen de
kranten: ‘Mond- en klauwzeer nu ook in Nederland. 15.000 dieren
© Maarten Hartman / HH
85

86
Een schade-expert is stressbestendig
geruimd.’ Voor het eerst sinds 1984 is mond- en klauwzeer uitgebroken
in Nederland. De ziekte is vastgesteld bij vier runderen op een
veehouderij in Olst. Alle bedrijven in de omtrek van een kilometer
rond het getroffen bedrijf en rond drie andere verdachte bedrijven in
Gelderland en Brabant worden geruimd. Het gaat daarbij om meer dan
vijftig bedrijven en meer dan 15.000 dieren. Omdat de destructiecapaciteit
van gedode dieren in Nederland tekort schiet, zal de ruiming niet
in alle vier gebieden kunnen gebeuren. Daarom gaat Nederland als
eerste in Europa over tot noodvaccinatie in de gebieden die het laatst
aan de beurt zijn. Behalve om Olst gaat het om Oene, Oosterwolde en
Maren-Kessel.
NRC Handelsblad: ‘Nu Nederland als tweede (na Frankrijk) op het
Europese vasteland mond- en klauwzeer heeft, treedt het ‘oorlogsscenario’
in werking, waar minister Brinkhorst vorige week van sprak. Vanaf
11 uur vanmorgen is een algeheel vervoersverbod van kracht voor alle
vee, inclusief paarden en pluimvee. Het verbod gold al voor varkens,
runderen, schapen en geiten. Ook het vervoer van mest en andere dierproducten
is verboden. De openbare wegen rond de getroffen gebieden
worden mogelijk afgesloten, evenals waarschijnlijk natuurgebieden.
Problemen ontstaan op het terrein van dierenwelzijn. De minister
maakt zich met name zorgen over de toestand in de pluimveehouderij,
waar de bedrijven, met in totaal meer dan 100 miljoen kippen op zeer
korte termijn overvol zullen raken doordat er niet geslacht kan worden.’
Na de eerste uitbraken in Engeland komt er een verzamelverbod voor
alle MKZ-gevoelige dieren en een algeheel vervoersverbod voor schapen
en geiten. Toen de ziekte ook in Frankrijk uitbrak, stelde de minister
een algeheel vervoersverbod in voor alle evenhoevigen. Bedrijven die
sinds 24 januari runderen en varkens uit Engeland en Frankrijk hadden
geïmporteerd werden gecontroleerd en eventueel geruimd.
Op 21 maart gaat het algehele vervoersverbod ook voor paarden
gel den – daarmee treedt voor tenminste 72 uur de situatie in van een
algehele ‘stand still’ voor dieren en dierproducten, die in het ‘oorlogs -
draaiboek’ van het Ministerie van Landbouw is voorzien. Open bare
wegen rond getroffen bedrijven worden afgesloten, net als natuur -
gebieden, zoals de Hoge Veluwe. In een kring van een kilometer rond
het bedrijf in Olst worden alle dieren preventief geruimd. In dezelfde
omtrek rond de andere bedrijven met verdachte dieren wordt eerst

nood vaccinatie toegepast, omdat ook daar de destructiecapaciteit tekort
schiet. Op 4 april begint het Ministerie van Landbouw met de vaccinatie
van vatbare dieren in het gebied tussen Zwolle, Apeldoorn en Deventer,
© Michiel Wijnbergh / HH
nadat experts van de Europese Unie in Brussel toestemming hadden
gegeven voor vaccinatie, op voorwaarde van strenge exportbeperkingen
voor het getroffen gebied. Het oorlogsscenario is compleet als het leger
het gehele gebied afzet.
Noodvaccinatie is uitgestelde destructie
22 maart. De kranten openen: ‘Meer gevallen van mond- en klauwzeer.
Virus komt uit Frankrijk’. Sinds de uitbraak in Olst is het aantal besmet
verklaarde gevallen opgelopen tot drie, het aantal bedrijven waarop
87

88
Een schade-expert is stressbestendig
verdenking rust tot zes. Het bedrijf in Sprang-Capelle, ten noorden
van Tilburg, is volgens de Rijksdienst voor de Keuring van Vee en Vlees
(RVV) een van de 51 bedrijven die vorige week is gecontroleerd op de
ziekte omdat ze Franse dieren hadden ingevoerd na 24 januari.’
Engeland, Ierland, Frankrijk, Nederland, wie volgt? Duitsland?
Nederland is een draaischijf in de Europese handel in vee. En het gaat
hard, heel hard. Op 2 april is een bedrijf in het Gelderse Vaassen aan de
beurt. Het twaalfde geval waar mond- en klauwzeer wordt vastgesteld.
Het vee van zeventig bedrijven in een straal van twee kilometer wordt
afgemaakt. De kranten berichten: ‘Vaassen ligt in de gemeente Epe, net
als Oene waar twee weken geleden het eerste geval van besmetting werd
vastgesteld.’
De noodvaccinatie – die vooral betekent: latere destructie – op 227
bedrijven rond een besmet bedrijf in Kootwijkerbroek op de Veluwe is
Ruimingsregelingen
Als de landbouwsector in april 2001
aan een opkoopregeling bijdraagt, wil
minister van Landbouw Brinkhorst niet
achterblijven. De stallen van vooral
intensieve veehouderijen zijn op dit moment
zo overvol dat het welzijn van de
dieren in het geding is. Om de situatie
in de uitpuilende stallen te verbeteren
gaat het Ministerie van Landbouw (LNV)
eind april dieren opkopen, binnen de
gebieden die met het MKZ-virus zijn
besmet en waar nog een vervoersverbod
geldt. In ruil daarvoor voert minister
Brinkhorst een fokverbod in voor de tijd
dat het mond- en klauwzeervirus nog
in Nederland heerst. Daarnaast moeten
drachtige zeugen geaborteerd worden.
Het inkomen van de boer stokt als
het vee is geruimd. Dan komt er geen
melkgeld meer binnen en hiervoor is
geen vergoeding. Wel is er een vergoeding
voor de waarde van het afgemaakte
vee. De boeren horen binnen vier weken
na de komst van de ruimingsploeg een
voorschot te ontvangen.
De waarde van de runderen, varkens,
schapen en geiten is geschat door
twee taxateurs. “Over het algemeen,”
zegt woordvoerder Broekhuizen van de
Kootwijker veehouders in Trouw, “valt
de taxatie van de dieren die worden
geruimd niet slecht uit.” Volgens de krant
worden de kosten van de MKZ-crisis, dierenartsen,
ruimingsploegen, schade-uitkeringen,
voor 40 procent betaald door
de landbouwsector zelf. Het Ministerie
van Landbouw maakt de bedragen over
en verhaalt de kosten voor 60 procent op
de Europese Unie en voor de rest op het
Diergezondheidsfonds.
© ANP

90
Een schade-expert is stressbestendig
rustig begonnen. De vrees bestond dat het opnieuw tot een confrontatie
zou komen tussen boeren en medewerkers van de Rijksdienst voor
de keuring van Vee en Vlees, RVV. De boeren protesteren tegen de preventieve
ruimingen. De rechter kwam er aan te pas. Deze bepaalde
bovendien dat 140 schapen van het zeldzame Schoonebeker ras mogen
worden afgemaakt. Dit ras wordt volgens de stichting De Landschappen
met uitsterven bedreigd.
De gemoederen zijn verhit in Kootwijkerbroek. Een gebied tussen
Deventer, Apeldoorn en Zwolle, waar noodvaccinaties en dus ruiming
en destructie op termijn zullen plaatsvinden, wordt afgegrensd. Dan
blijkt dat in Sprang-Capelle ten onrechte preventief geruimd is. De
gemoederen worden nog grimmiger. Met de Brabantse, Gelderse en
Overijsselse gebieden afgegrendeld, uiten sommigen hun hoop dat de
epidemie tot staan is gebracht. Maar wie in april hoopte, hoopte veel te
vroeg. Al wie het weten kon, wist … er zou nog veel meer komen. Veel
meer. Friesland valt op 11 april.
Een ongekend gedraaf
In het eerste weekeinde van april is er koortsachtig overleg tussen het
ministerie, RVV en het BCE, met als gevolg dat het BCE operationeel
is vanaf maandag 2 april. Midden op het parkeerterrein van de Majoor
Kootkazerne nabij Stroe staat inmiddels een tent ter grootte van een
voetbalveld. Buiten staan de bomen te ruisen in de wind. Kwinkeleren
de vogels, een enkele dennenappel die in de nadrukkelijke stilte hoorbaar
valt. Binnen: een mensenmenigte, met ongekend gedraaf en
kabaal. Wie het overziet, moet even diep ademhalen. Het is heet in de
tent, op het eerste gezicht is het onduidelijk wie wat aan het doen is.
Wie nog een keer kijkt, ziet wat er werkelijk gaande is: een menigte
mensen die een epidemie de baas probeert te worden. Een crisismanager
van het regionale crisis centrum. Die op zijn beurt vijf operation
managers (één voor ruiming, één voor screening, één voor tracering, één
voor taxatie en één voor enting) aanstuurt. Operation managers sturen
teams op pad op basis van dagelijkse prioriteitstelling, afgestemd met
de directie RVV. De veterinaire debriefing vindt plaats onder verantwoordelijkheid
van de chef veterinair, die ook verantwoordelijk is voor
de interpretatie van de testresultaten. De staf die hem ter beschikking
staat is belast met traceringsonderzoek. Ernstige verdenkingen worden
rechtstreeks gemeld aan het Nationale Crisis Centrum te Den Haag,

Het Diergezondheidsfonds
In 1998 na de varkenspestcrisis ingesteld,
werd het Diergezondheidsfonds
gevuld door heffingen aan de boeren om
in slechte tijden een schaderegeling te
kunnen betalen. Aanvankelijk vrij fors,
werd de heffing later verlaagd omdat
de sector dacht dat het onheil voorlopig
niet zou komen. Nu dat wel het geval
is, wordt na 1 mei 2001 de volledige
heffing weer berekend. Het Diergezondheidsfonds
kan per diersoort maximaal
vijfhonderd miljoen gulden uitkeren.
© Raymond Rutting / HH
Als de MKZ-crisis meer kost, neemt het
Ministerie van Landbouw dit bedrag
voor zijn rekening.
Volgens het Productschap voor Vee en
Vlees is de vergoedingsregeling helder.
In boerenbladen worden voorlichtingsadvertenties
geplaatst over opkopingsregelingen
en ruimingsvergoedingen.
Wat niemand kan voorzien of regelen
is hoe lang de crisis gaat duren en
wanneer de boeren, en hoe, hun bedrijf
kunnen hervatten.
91

92
Een schade-expert is stressbestendig
NCC. Belangrijk onderdeel van de mensenmenigte zijn ook de mensen
van Planning en Monsterafname. Zij versturen monsters naar het lab,
en verwerken de testresultaten administratief. Op basis van de vastgelegde
gegevens genereert het bedrijfsbureau de managementinformatie
voor de operation managers. Dit is geen eenvoudige logistieke operatie,
maar het BCE heeft de beschikking over veel taxateurs die deze situaties
al vaker goed afgehandeld hebben. De meeste andere functionarissen
en ambtenaren hebben na drie of vijf jaar een andere functie, bij het
BCE wordt de collectieve kennis bewaard en is de kwaliteit dus goed
geborgd.
De tent heeft een ‘vuile’ en een ‘schone’ ingang, gemarkeerd ter
weerszijden door sluizen. De taxateurs komen bij het verlaten van het
getaxeerde bedrijf in een aldaar geplaatste mobiele doucheruimte,
waarbij de taxatierapporten in plastic worden verpakt. Zij ontkleden
zich tot op hun nakie en hun kleding wordt meteen ter vernietiging
afgevoerd. Dan douchen zij in de mobiele doucheruimte en krijgen
geheel nieuwe kleding aan. De zakken met hierin de ‘vuile dossiers’
worden naar de ‘vuile zijde’ van het kazerneterrein gebracht waar ze
worden gekopieerd.
De Register Experts van BCE, deskundigen op het gebied van schadebepaling,
zijn gewend dagelijks schades vast te stellen en om te gaan
met conflictsituaties. Ze staan in de startblokken om de regionale crisiscentra
te bemensen. Ze laten meteen drie mobiele kantoren aanrukken,
voorzien van alle telecom en bekabeling, en plan- en klembord. Vanaf
vijf uur ’s ochtends tref je ons er aan om te zorgen dat de juiste taxateur
op de juiste plaats is, de ploegen samengesteld worden, te zorgen dat
de gesteriliseerde kleding en overige toebehoren aanwezig is, en dat er
kledingdestructie-apparatuur aanwezig is. Aan het eind van de dag de
debriefings en evaluaties. Alle rapporten zijn dagelijks klaar en worden
meteen smetloos verzonden.
De BCE maakt ook een sprong voorwaarts
In de loop der jaren is er binnen BCE begonnen met het maken van
een quick scan. Alvorens er kan worden geruimd, moet er eerst worden
getaxeerd door een taxatieteam. Dan moet er snel informatie beschikbaar
zijn. Bovendien moet ten behoeve van schade-afhandelaars als
Laser – Landelijke Service bij Regelingen – een uitvoeringsorganisatie van

LASER
Uitvoeringsorganisatie LNV
LASER is de afkorting van de dienst
Landelijke Service bij Regelingen, en men
spreekt het uit als ‘leezer’. De instelling
voert meer dan 120 wettelijke regelingen
uit op het gebied van de primaire landbouw,
de verwerkende industrie, natuur,
landschap, bosbouw en recreatie. In 1998
werd voor deze regelingen bijna 1 miljard
gulden aan subsidies uitgekeerd. Het
hoofdkantoor van LASER is gevestigd in
Den Haag. Daarnaast heeft de organisa-
© Raymond Rutting / HH
tie nog vijf regiokantoren. In totaal zijn
er bijna vijfhonderd mensen in dienst en
werken er bijna driehonderd op uitzendof
detacheringsbasis.
LASER is sinds 1 januari 1999 een agentschap
onder ministeriële verantwoordelijkheid
van het ministerie van LNV.
De organisatie voert landbouw- en
visserijregelingen uit, van de ooipremie
tot de perenboomrooiregeling en de
bakkersboter-regeling.
93

94
Een schade-expert is stressbestendig
het ministerie van LNV, ook de formulierenstroom goed op orde zijn.
Rapporten moeten terugkomen, gecheckt worden op volledigheid,
op mogelijke onvolkomenheden en afwijkingen. Apart gezet moeten
worden die bedrijven die in aanmerking komen voor een hertaxatie.
Dat soort vooruit denken leert men door de jaren. Toen bijvoorbeeld
bleek dat zelfs egeltjes, die normaal zo gezellig door de Veluwe ratelen,
het virus bij zich kunnen hebben, hebben de beleidsmakers van het
BCE alvast een plan voor de praktische uitvoering van een eventueel te
volgen uitbreiding van de te ruimen gebieden opgesteld.
Uitbreiding is ieders nachtmerrie maar wordt bewaarheid. Het betekent
een exponentiële toename van de hoeveelheid noodvaccinaties.
Gevaccineerde runderen mogen daarna nog maximaal twaalf maanden
leven. In de wei, en voor iedereen zichtbaar met een knip in hun oor:
ik ben op weg naar destructie. Het is een troosteloos landschap, maar
met sentiment komen we er niet. Empathie is goed, respect moet, en
zeker tegenover gedupeerden. Maar regelingen moeten strikt nageleefd
worden, anders ontstaat ontoelaatbare rechtsongelijkheid. Ook dat is
respect voor gedupeerden. De expert: “Laat niet vergeten zijn dat het weliswaar
een nachtmerrie is voor boeren, maar dat wij een fatsoenlijke overheid hebben
die naar eer en geweten de gedupeerden zo goed mogelijk schadeloos stelt.” Zo
goed mogelijk, niet maximaal? “Ach, in een doodenkel geval lukt dat natuurlijk
niet. Een melkkoe of fokstier heeft geen internationaal vastgestelde dagprijs.
Ik ken het verhaal van een van de taxateurs die bij een gedupeerde boer een fokstier
diende te taxeren, waarbij de boer van een puissant rijke aspirantkoper een blanco
cheque had gekregen. Als ’ie hem wilde verkopen, mocht hijzelf een bedrag invullen.
Al was het een ton. Of een miljoen for that matter. Dat is verschrikkelijk zuur voor
die boer, maar daarin kan geen enkele regeling voorzien.”
1

lucht
vuur
water
aarde
95

96
© Werry Crone / HH

Dijkdoorbraak Wilnis
97

98 98
Een schade-expert is creatief
Van stoffige turf
en zuigende modder
26 augustus 2003

Rond twee uur in de nacht van 26 augustus 2003 breekt in de Utrechtse
gemeente Wilnis (De Ronde Venen) de dijk langs de Ringvaart door. Het
is een gedeelte van de ringdijk langs de ringvaart van de Polder Groot-
Mijdrecht. Het water uit de Ringvaart stroomt de lager gelegen wijken
Veenzijde 1 en 2 in, waar een laag modder en water komt te staan van
50 centimeter. Een dijk die er al sinds mensenheugenis ligt, volgens
sommigen al sinds de tiende eeuw, hoe kan dat nou? Stefan van Baars,
assistant professor Structural Hydraulic Engineer ing aan de TU Delft,
tekent en rekent het even voor:
“De totale doorsnede van de afgeschoven dijk van Wilnis is ongeveer:
I tot = (6,5 -5,5) x 32 + (5,5 - 3,4) x (1/2 x 17 + 15) + (3,4 - 1,4) x (1/2 x 11 + 4) -
1/2 x 0,5 x 2 = 99,85 m 2 . Het natte deel onder de freatische lijn is:
I nat = (6,5 - 5,8) x 32 + (5,8 - 2,1) x (1/2 x 32) = 81,6 m 2 .
Het droge deel heeft een doorsnede van I droog = I tot - I nat = 99,85 - 81,6 = 18,25 m 2 .
99

100
Een schade-expert is creatief
De aandrijvende kracht van de horizontale waterdruk is:
F hor = 1/2 x 10 x [(6,5 - 2,1) 2 - (0,7) 2 ] = 94,35 kN/m.
We gaan uit van het nat soortelijke gewicht en de sterkteparameters van niet-voorbelast
veen, zoals weergegeven in tabel 1 van NEN6740. De hele dijk bestaat uit
veen. Het soortelijk gewicht van water en nat veen is gelijk. Dus is de opwaartse
water druk P gelijk aan het gewicht van het deel grond onder de freatische lijn G nat .
Als het deel boven de freatische lijn volledig verzadigd zou zijn geweest, dan is de
weerstand van de dijk:
F max = c’ A + tan (f’) I droog γ droog = 112,90 kN/m.
Dit levert een stabiliteitsfactor op van: ƒ = 112,9/94,35 = 1,20.
Maar, het veen is uitgedroogd! Met een lange, droge zomer is als soortelijk gewicht
voor het veen van de uitgedroogde toplaag 6 kN/m 3 haalbaar, dus:
F max = c’ A + tan (f’) I droog γ droog = 93,35 kN/m.
Dit betekent dat de stabiliteitsfactor daalt tot ƒ = 93,35/94,35 = 0,99.
Deze eenvoudige achterkant-van-een-sigarendoos-berekening laat zien dat bij een
zomer als die van 2003 de veendijk van Wilnis zou kunnen bezwijken.”
En dat gebeurde ook. De uit veengrond bestaande kade is als het
ware weggedreven op boezemwater dat via ontstane scheuren diep
onder het veenlichaam terecht kon komen. Een proces van door uitdroging
ontstane gewichtsafname, deformatie en scheuring van de
veengrond leidde uiteindelijk tot het bezwijken van de veenkade. Die
verloor het contact met de ondergrond, waarop de kadelichaam over
een lengte van 60 meter afschoof richting polder. De ringvaart viel bijna
droog en in de straten van Wilnis kwam een halve meter water te staan.
De woonwijk Veenzijde liep onder water.
Droogte
De oorzaak van de dijkdoorbraak bij Wilnis wordt algemeen beschouwd
als veroorzaakt door droogte en verdroging. Dat komtniet vaak voor. De
laatste keer een jaar of veertig geleden. Bij deze doorbraak is ongeveer
zestig meter dijklichaam weggeschoven. Andere deskundigen bevestigen
dit. De dijkdoorbraak in Wilnis is volgens hen veroorzaakt door de
samenstelling van de ondergrond en de droogte. Door de aanhoudende
droogte in augustus is de veendijk lichter geworden en dit heeft er weer
voor gezorgd dat de dijk naar achteren is geschoven. Dijkgraaf De Bondt
spreekt van een unieke situatie. “Dit is nooit eerder gebeurd. Het gaat niet om
een normale dijkdoorbraak. Er is een compleet dijkdeel met achterliggend talud
© Menno
Boermans / HH

101

102
Een schade-expert is creatief
naar achteren geschoven. De samenstelling van de bodem is kennelijk zodanig dat
die als glijvlak heeft gediend.”
Er is in Nederland maar liefst 3500 km veenkade. De meeste liggen in
Friesland, Groningen, Noord-Holland en het Utrechts-Hollandse veenweidegebied.
De dijken die er het slechtst aan toe zijn liggen volgens
de waterschappen in Zuid-Holland, ten westen van Utrecht en in het
zuiden van Noord-Holland. Zestig meter is op die duizenden kilometers
dijk die Nederland heeft niet veel, maar het was voor het dorp
Wilnis niettemin een heel vervelende toestand. Het BCE onderkent de
angstige momenten en de materiële overlast voor de inwoners, maar is
zuinig met het gebruik van het woord ‘ramp’. In Wilnis is een vrouw
van 85 overleden, die naar buiten stapte om de vogeltjes te voeren.
Haar terras was verzakt en ze is te water geraakt. Dat is verschrikkelijk
natuurlijk, maar bij een ramp denken de experts toch bijvoorbeeld
aan Zeeland 1953. De legionella-uitbraak in Bovenkarspel van februari
1999 was alleen al een ramp, omdat er zoveel mensen stierven en er
zo weinig aandacht voor was: een stille ramp. De echt de voorstelling te
boven gaande rampen als de Tsunami in Azië of in 2010 de aardbeving
op Haïti, dat kent Nederland – gelukkig – helemaal niet. Wilnis was in
de ware betekenis van het woord een ‘calamiteit’.
Stratenboekje
Het was een snikhete augustusnacht, rond half drie, toen op het nachtkastje
van de burgemeester van De Ronde Venen, Marianne Burgman,
de gsm afging. De meldkamer van de politie meldde haar dat de dijk in
Wilnis was verschoven en dat een woonwijk achter de dijk onder water
stroomde. Later vertelde ze aan de verslaggever van Trouw: “Ik was al
wakker omdat ik last had van een mug. Dat was een groot voordeel, want om die
tijd wil je nog wel eens in je diepste slaap zijn.” Maar hoewel klaarwakker,
geloofde ze eerst niet wat de agent uit de meldkamer haar vertelde. “Ik
dacht: ’Wat een malloot, dat kan toch niet waar zijn’. Pas toen de man zijn boodschap
herhaalde, werd het mij duidelijk dat het serieus was.” Ze springt haar
bed uit, zet de noodverordening in werking. Ook de experts van het
BCE worden gebeld; Joost van Wagtendonk en Benno van Berkel. Er zijn
nog geen blackberries of Google Maps, dus ze vragen ook even om een
stratenboekje van Wilnis. Waar komt dat water vandaan, waar houdt het
op? Zijn het woonwijken of industrieterreinen en waar liggen die?

Het klonk spannend: “Alle woonboten liggen op hun kop.” Het BCE zet
het proces als gebruikelijk in gang. Bij het ochtendkrieken worden
diverse schade-experts gebeld en concept-schaderegistratieformulie-
© Raymond Rutting / HH
ren gemaakt, met het bekende onderscheid van particuliere inboedel
en zakelijke inventaris. Het was een nogal bizarre schade. Het was geen
water maar bagger, blubber, drab, derrie. Of er een strooppot was omgegooid.
Het liep ook totaal niet weg. De vraag is dan tot waar die bagger
gekomen is. Meestal, bij waterschade, moet gezegd worden: we komen
wel terug als het water gezakt is, voor die tijd kunnen we toch niets
vaststellen. Maar in dit geval? Die modder liep gewoon helemaal niet
weg. Van Wagtendonk, Van den Berg en Van Berkel trekken met grote
laarzen de wijk in en stellen een woonbotenteam en een baggerteam
103

104
Een schade-expert is creatief
in. Dat klinkt wel logisch, maar het gebeurt toch soms te weinig. Zij
zijn gaan praten met die woonboters. Die hebben immers verstand van
woonboten. Ze maakten dankbaar gebruik van die kennis. In eerste
instantie werd een vrijwillige evacuatie opgestart, maar het beleidsteam
van de gemeente besloot in de loop van de ochtend tot een verplichte
evacuatie toen er gasleidingen braken. Vijftienhonderd tot tweeduizend
mensen werden geëvacueerd.
Al snel bleek dat tien woningen werden ondermijnd door het water.
Ook tien woonschepen die droog kwamen te vallen, raakten onbewoonbaar.
De gemeente stelde een zalencomplex voor de opvang open.
Brand weerlieden stonden er wat verloren bij: ja, wat moesten zij? Er viel
niet veel te blussen, te redden of te evacueren. Maar ze waren er wel.
Schelpen tegen stank
Ondertussen baggeren de schade-experts door het getrof fen gebied.
Kruipruimtes vol met dooie vis. Dat gaat stinken, dus dat moet er
uit. Maar hoe? Als het te hard is, moet je bikken, maar als het te zacht
is? Een emmertje en een schepje van de lokale kleuterschool lenen?
Schoonspuiten was ook al geen optie. Er zit een vloer boven of een dragende
muur. Wel hebben ze er schelpen ingespoten tegen de stank. En
dan handmatig de kruipruimte in met een waadpak, en emmers met
een touw ophalen. Communicatie is altijd een probleem. Ook burgemeester
Burgman wordt geconfronteerd met de technische moeilijkheden
als de elektriciteit uitvalt. Het BCE weet raad. De mannen charteren
twee politieauto’s en maken er geluidswagens van. Zelf gaan ze met een
microfoon in de achterbak zitten. Met een scheepstoeter in een diendersbak
de bevolking oproepen: soms is het expertwerk echt letterlijk
‘hands-on’. Ze moesten op een of andere manier laten weten dat ze
schadeformulieren hadden, en waar mensen die konden komen halen.
Is het niet linksom, dan rechtsom. En zo reden ze in de zwoelte, met
wapperende haren, door de nog begaanbare straten van Wilnis.
Zakelijk ramptoerisme
Inmiddels had de gemeente een voorlichtingsavond in een sporthal
georganiseerd. Daar moet je heel goed over nadenken, mensen gaan
meteen vragen of ze de bagger al kunnen weghalen, logisch. Als het antwoord
‘ja’ is, komt de factuur er in galop achteraan. Iedereen – zeker alle
instanties – heeft er belang bij betrouwbaar en geloofwaardig te zijn.

© Rien Zilvold / HH
Maar na de eerste ontreddering komen de praktische vragen. Wie is er
verantwoordelijk? Dat weet niemand op dat moment. Wie is er aansprakelijk?
Weet ook niemand. Wie gaat dat betalen? Weet ook niemand.
Het antwoord op die vragen zou nog zes jaar op zich laten wachten.
De gemeente De Ronde Venen spande na de dijkdoorbraak een proces
aan tegen het Hoogheemraadschap Amstel, Gooi en Vecht dat verantwoordelijk
was voor de waterkering en het onderhoud van de ringdijk.
Het gerechtshof in Amsterdam bepaalde op 10 juni 2009 dat het
Hoogheemraadschap voor de kosten van de dijkverschuiving moest
opdraaien. Op zo’n voorlichtingsavond zijn derhalve zaken aan de
orde waarop bij lange na geen antwoord is. Dat moet dus strak geregisseerd
worden. Even goed op een rij zetten wat de inwoners verled
kan worden. Dat kregen gemeente en BCE goed voor elkaar. De inwoners
konden de tuin niet schoonmaken, want dan verplaatsen ze de
105

106
Een schade-expert is creatief
bagger naar de buren. De straten konden niet schoongespoten worden,
want ook dan wordt de blubber de tuin van de inwoners binnen gespoten.
Voorshands kon er alleen geschept worden. Na afloop van de voorlichtingsavond
is het druk op straat. Er lopen ook mensen te flyeren.
Zakelijke ramptoeristen komen hun diensten aan de man brengen.
Verhuizers, schoonmakers, hotelhouders die kamers in de aanbieding
hebben, je kunt het zo gek niet verzinnen. De schade-expert: “En echt
niet alleen do-goodies hoor. Allemaal lui die alleen maar in de weg lopen en het
geheel er niet overzichtelijker op maken. Ik zeg: d’r uit met die lieden, desnoods met
hulp van de sterke arm.”
Vastgezogen
Ondertussen vormden de woonboten een wel heel apart probleem. Die
zaten compleet vastgezogen. Zomaar water erbij doen kon daarom niet,
de boel zou alleen maar onderstromen. Eraan trekken had ook geen
zin, want dan zouden ze niet in beweging komen, of je zou ze compleet
aan flarden trekken. De hulp van het Hoogheemraadschap wordt ingeroepen.
In Nederland zijn de waterschappen immers verantwoordelijk
voor de fysieke veiligheid van waterlichamen. Rond de getroffen plek
bij de Ringvaart worden damwanden geplaatst. De dijk wordt met zand
verzwaard. Een dag later begint het hoogheemraadschap heel langzaam
en voorzichtig water binnen een van de drooggevallen stukken vaart
te pompen. Stukje voor beetje komen de tien woonarken, waarvan de
bewoners de eerste dagen nog niet mogen terugkeren, weer vlot. Toen
ook kon de vrijwillige brandweer beginnen met het wegspuiten van de
bagger onder de boten. Toen pas konden ze erbij.
Laten we een loods lenen
De noodverordening die burgemeester Burgman dinsdag nog voor de
woonwijken Veenzijde 1, 2 en 3 afkondigde, wordt al snel verkleind
naar een smal gebied rond de doorgebroken dijk. Toen honderden
schadeformulieren door getroffen bewoners opgehaald waren, kon het
inleveren en schade vaststellen beginnen. Weer een logistieke operatie.
Het BCE verzint een list: laten we een loods lenen. Een van de raadsleden
had een transportbedrijf. Zijn loods wordt geleend en er wordt een
auto drive-in expertise van gemaakt. Dat is zo handig van een loods. Je
gaat er aan de voorkant in en je kunt er in één gestrekte lijn aan de achterkant
weer uit. Ondertussen waren de mensen dan langs vijf tafeltjes
gekomen. Tafel 1 voor de registratie, tafel 2 voor de politie. Daar

werden ook verzekeringen gecheckt. De expert “Van tevoren was gezegd dat
ze – als het foute boel bleek door ten onrechte of dubbel claimen – meteen konden
blijven. Blijven als in: gearresteerd worden dus.” Aan tafel 3 zaten verschil-
© Marcel van den Bergh / HH
lende experts, die ter plaatse de schade konden vaststellen. Tafel 4 was
koffie en bij 5 kon men uitchecken en hup de loods uit. Een mooi stukje
BCE-logistiek.
Knopen leggen
Ruim vijf jaar later, terugblikkend op de turbulente weken die volgden
op dat eerste telefoontje, zegt Burgman: “Ik ben na die overstroming,
samen met de dijkgraaf, acht dagen 24 uur achtereen op het gemeentehuis bezig
geweest met knopen leggen. Zo noem ik dat: knopen leggen, zorgen dat diensten en
107

108
Een schade-expert is creatief
organisaties die niet gewend waren met elkaar samen te werken, met elkaar gingen
communiceren. Voor die tijd hadden we als gemeente eigenlijk nooit contact met
instanties als Rijkswaterstaat en Hoogheemraadschap. Dat is sindsdien veranderd.
Nu oefenen we samen.” Net als BCE kwalificeert zij ‘Wilnis’ eerder als calamiteit
of incident. “Een echte crisis heb je pas bij een grootschalige evacuatie.
Dat is mijn grootste zorg. Ik heb na de overstroming in Wilnis vaak gedacht: we
zijn er nu goed doorheen gekomen, maar wat was er gebeurd als de Hondsbossche
Zeewering in Noord-Holland was bezweken, in plaats van de Ringdijk in Wilnis.
Dan krijg je dus dat de hele bevolking van Noord-Holland over de A2 moet worden
geëvacueerd. Hoe krijg ik mijn eigen inwoners dan nog de gemeente uit?”
Achteraf stelt Burgman in het al eerder genoemde kranteninterview
vast dat bestuurders in de veiligheidsregio Utrecht – waartoe haar
gemeente behoort – profijt hebben gehad van de ramp in Wilnis. “Het
klinkt misschien gek, maar de overstroming kwam precies op het goede moment.
We hebben in Wilnis geleerd hoe we zaken anders moeten regelen. Het lijkt allemaal
zo eenvoudig, het opschalen van de hulpverlening, het managen van de informatie
en communicatie, maar dat viel in de praktijk behoorlijk tegen.” Daarom
is het goed dat het BCE zoveel experts heeft die ook zo vaak met dat
bijltje gehakt hebben, dat men in staat is binnen luttele uren de logistiek
op orde te hebben, en dat experts al blauwdrukken voor schaderegistratieformulieren
hebben voordat er ergens een calamiteit heeft
plaatsgevonden.
1

lucht
vuur
water
aarde
109

110
© Ian Cumming / HH

Orkaan Lenny op Sint Maarten en Saba
111

112 112
Een schade-expert is integer
De orkaan doorstaan
17 november 1999

“Shalala, me roof migrated without a visa, ya.”
Caraïbisch zanger en musicus Lloyd Groovy in zijn hit ‘Lewd Lenny’
Het zijn tot leven gekomen ansichtkaarten, de eilanden in het Caraïbisch
gebied. Zachtjes omspoeld door azuurblauwe golfjes, bedeeld met
goddelijk witte stranden rondom, een altijd stralende zon, een bevolking
die overtuigend de indruk weet te wekken dat het altijd lachen en
dansen met ze is – het mag geen enkele verbazing wekken dat toerisme
in de Caraïben bij verre de voornaamste bron van inkomsten is.
De paradijselijke parels hebben echter één schaduwzijde: hurricanes.
Orkanen. Die vinden – meestal tenminste ­ hun oorsprong voor de
kust van Afrika, voeden zich met vocht en warme windstromen boven
de zuidelijke oceanen, nemen duizenden kilometers lang de tijd om te
groeien en steeds meer aan kracht te winnen, om uiteindelijk als allesverwoestend
brullend monster de Caraïbische eilanden te bereiken.
113

114
Een schade-expert is integer
Dood en vernieling
Een oud Caraïbisch rijmpje over orkaankansen gaat: ‘June too soon, July
stand by, September remember, October all over.’ Ook deskundigen
zeggen dat de grootste kansen op hurricanes zich in de maanden augustus
en september voordoen. Maar de ernstigste hurricane die Sint Kitts
ooit trof kwam in de maand maart (1908) en hurricane Alma, die in 1970
Jamaica aan de bedelstaf bracht, was in april. Lenny kwam in november
1999 en nog uit een onbestaanbare richting ook. Ontstaan ten noordwesten
van Venezuela trok Lenny een spoor van dood en vernieling in
noordoostelijke richting. Windstoten bereikten snelheden van ruim
230 km/u, waardoor Lenny een hurricane was van de zware categorie F4,
met uitschieters naar F5, de zwaarste. Minstens negen mensen kwamen
door Lenny om het leven. In Colombia beukte de hurricane een half
vissersdorp de zee in, waardoor 540 mensen hun huis verloren en twee
mensen in metershoge golven verdronken. Op de eilanden Dominica
en Guadeloupe blies Lenny ook twee mensen de zee in. Ze werden nooit
meer teruggezien. Op Martinique werd het huis van een oude dame
omver geblazen. Ze overleefde het niet. Van Colombia tot Sint Maarten,
overal waar Lenny kwam, werden boten op stranden gesmeten, huizen
weggespoeld, daken als zwerfvuil rondgeblazen, wegen over spoeld en
weggeslagen en elektriciteitspalen als lucifershoutjes geknakt, waardoor
kortsluitingen, explosies en branden ontstonden. Telefoonverbindingen
vielen uit, schepen raakten uit hun koers en liepen vast
op koraalriffen, stranden werden weggespoeld en toeristen haastig
geëvacueerd.
Nadat de hurricane twaalf uur lang non stop op het kleine Saint
Croix had ingebeukt, verplaatste hij zich met 170 km/u naar Sint
Maarten. Die kreeg Lenny in volle omvang te verwerken: het oog van
de storm trok precies over het centrum van Sint Maarten heen. Sint
Maarten eenmaal vernietigd, trok Lenny eerst verder naar het 45 km
zuidelijker gelegen Nederlandse eiland Saba, om tenslotte in oostelijke
richting naar de open oceaan te verdwijnen. Toen Lenny’s kabaal verstomd
was, kropen Sint Maartenaren uit hun schuilplaatsen tevoorschijn.
Ze zagen tientallen huizen zonder daken en kniehoog water in
de straten van hun anders droge en stoffige hoofdstadje Philipsburg.
Overstromingen zijn vaste prik: hurricanes gaan altijd gepaard met
stortregens die de schade verder vergroten. Drie doden moesten op Sint
Maarten worden betreurd.

BZK stuurt de mannen van BCE
In de ochtend van 17 november 1999 werd op het Defensie Crisis beheersing
Centrum (DCBC) in Den Haag besloten Nederlandse militairen
van het Disaster Assistance Response Team – (NL)DART – op de getroffen
Nederlandse gebiedsdelen af te sturen. Het zou tot de avond van
19 november duren voordat twee Orion­vliegtuigen van DART op Sint
Maarten konden landen. Door Lenny was het vliegveld tot dan buiten
gebruik geraakt.
Op 23 november werd het DART­team op last van het Ministerie van
Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties versterkt met twee Register­
Experts van het BCE. Zij worden op hun beurt terzijde gestaan – ook
vanuit Nederland – door diverse andere experts, waaronder Herman van
Velsen, Marius Rijnten en René Tishauer. Zij hadden zich op de korte
© Andrew Woodley / HH
115

116
Een schade-expert is integer
termijn die nodig was vrijgemaakt. Een van de experts: “Onze opdracht
was om te inventariseren en registreren wat de schade was die door Lenny aangericht
was. Vervolgens moesten we komen met aanbevelingen over aanpak en prioriteitstelling
voor de wederopbouw van het eiland. Het mag dan een klein eiland
zijn, maar de schade was toch enorm. Haven en vliegveld, overheidsgebouwen, particuliere
woningen, scholen en medische voorzieningen, nutsbedrijven, wegen en
telecommunicatie: alles was door Lenny overhoop gehaald, beschadigd of weggeblazen.
Een ravage, echt een ravage!”
Demonische kracht
Hurricane is een Caraïbisch woord. Het komt van ‘hurakán’, wat de
naam is van een god van de Arawak­indianen, de zo goed als uitgestorven
oorspronkelijke bewoners van het Caraïbisch gebied. De meeste
oud­Colombiaanse talen kennen wel een woord dat ongeveer hetzelfde
klinkt als hurakán en altijd zoiets betekent als demonische kracht of
boze geest. Alle religies die in de Caraïben te vinden zijn, inheemsindiaanse,
Afrikaanse en Europese, proberen op hun eigen manier het
fenomeen hurricane te verklaren. De Afrikaanse slaven wisten zeker dat
machtige goden de hurricanes regisseerden, de Spanjaarden dat hurricanes
instrumenten van de duivel zelf waren.
De volksoverlevering in de Caraïben bulkt van de wonderbaarlijke
hurricaneverhalen waarin het bloed, vissen, kikkers en fruit regent. Ze
kunnen heel goed waar gebeurd zijn: hurricanes zuigen en sleuren alles
op hun pad mee om het weer neer te kwakken waar het zo uitkomt.
Dat kan tientallen kilometers verderop zijn. Hurricanes verwoesten. Ze
zuigen ruiten uit hun sponningen, rukken daken van huizen, smijten
boten op het land en auto’s in zee, rukken takken en schors van bomen
en trekken de grootste stammen met wortelkluit en al uit de grond. Ze
laten de weelderig begroeide tropische eilanden kaal en bruin achter,
een beetje zoals Holland eruit ziet op een sombere novemberdag. “Pas
na een hurricane realiseer je je hoe overbevolkt de eilanden zijn. Gewoonlijk zien
we elkaar niet door de dichte vegetatie. Na een hurri cane zie je geen streepje groen
meer, alleen maar mensen, mensen, mensen”, vertelde een inwoonster van
het door hurricane Hugo (1989) zwaar getroffen Jamaica. En waar je
ook kijkt in die kaalgeslagen landschappen, overal flapperen losgerukte
telefoon­ en hoogspanningskabels en liggen stapels golfplaatijzer,
bouwhout en meegesleurde huisraad druipend op overstroomde wegen
en paden. © ANP

117

118
Een schade-expert is integer
Een brullende bulldozer
Hoe een hurricane zich zal gedragen, welk pad hij zal kiezen en met
welke snelheid, is onvoorspelbaar. Niemand in de Caraïben kan vergeten
hoe de infame ‘looping hurricane’ van 1910 over Cuba raasde, zich
180 graden omdraaide en nog een keer over Cuba raasde. Geen huis,
geen boom, geen mens stond er nog overeind toen het monstrum eindelijk
over zee verdween. Volgens het National Hurricane Center in
Coral Gables, Florida, hebben tussen het jaar 1494, toen de westerse
geschiedschrijving van het gebied begon, en het jaar 1900, ongeveer 385
hurricanes de Caraïben getroffen – pakweg één hurricane per jaar. Beter
gedocumenteerd zijn de 245 hurricanes die toesloegen tussen 1900 en
1991. Ruim twee per jaar. Naar schatting dertigduizend mensen verloren
in deze periode door hurricanes het leven. De kracht van een hurricane
is fenomenaal. Hij maakt een lawaai alsof er op het eiland uit alle
macht een reus staat te brullen. Als hij halverwege is, wordt het plots
bladstil. Dat betekent dan alleen maar dat je je in het oog bevindt. Na
een paar minuten begint het geweld weer. Het kan vele uren duren
voordat een orkaan voorbij is getrokken. Eilandbewoners die horen dat
er een onderweg is, reppen zich met hun kostbaarste bezittingen naar
de dichtstbijzijnde ‘hurricane shelter’, meestal een kerk, school of ziekenhuis
dat hurricanebestendig gebouwd is, of ze verbergen zich thuis
in een kast en horen hoe het huis om hen heen weg wordt geblazen.
Als een bulldozer dendert hij door bananen­ en kokosnootplantages,
trekt tot en met de laatste boon van koffiestruiken en blaast mango’s
van hun takken, zodat er van oogsten niets overblijft – hurricanes zijn
een belangrijke economische factor in het Caraïbisch gebied. De miniatuurstaatjes
waaruit de Caraïbische archipel bestaat, zien met een hurricane
vaak hun hele agrarische jaarexport de zee in geblazen. Hurricane
Gilbert (1988) bracht Jamaica en de Cayman Islands op grote economische
achterstand: Jamaica liep door Gilbert 80 procent van z’n jaarinkomsten
uit export mis, ofwel een miljard dollar. Maar hurricanes
brengen ook geld binnen, van rampenfondsen en verzekeringsmaatschappijen.
Constructie­ en aannemersbedrijven floreren erdoor.
Creolisering
De Nederlandse Antillen bestaan uit de Bovenwindse ‘drie S’en’, Sint
Maarten, Sint Eustatius en Saba, en de Benedenwindse ‘ABC­eilanden’,
Aruba, Bonaire en Curaçao. Die liggen ongeveer 800 km verderop, ver

uiten bereik van orkaan Lenny. Al maken de drie S’en deel uit van het
Koninkrijk der Nederlanden, ze zijn er allesbehalve een tropische versie
van. Het hele kleine beetje culturele invloed dat de Hollandse kolonisator
er had is grondig gecreoliseerd, van een dikke salsasaus voorzien. Op
Nederlandstalige bewegwijzeringsborden en (ooit) PTT­rode brievenbussen
na, doet niets vermoeden dat je je op Nederlands grondgebied
bevindt. Landhuizen op Sint Maarten zijn vrolijk roze, paars en blauw
geschilderd en omgeven door cactussen in plaats van rododendrons, en
Nederlands verstaan weinig mensen, hoewel het de officiële taal is.
Sint Maarten/Saint Martin is het kleinste eiland ter wereld dat door
twee landen gedeeld wordt. Al sinds 1648 is de noordelijke helft een
commune van Frankrijk, waar men met Air France als lokale vlucht
naartoe kan vliegen. De zuidelijke helft is een Koninkrijksdeel van
Nederland. Dit stuk heeft een oppervlakte van ongeveer 15 vierkante
kilometer, is bedekt met doornige struiken en heeft heuvels tot 400 m
hoog. De economie van Sint Maarten is griezelig eenzijdig en bestaat uit
toerisme, toerisme en toerisme, waarbij het toeristenseizoen is beperkt
tot vijf maanden per jaar.
Sint Maarten’s stranden zijn vermaard goudgeel, worden met wuivende
palmen afgezoomd en de zon schijnt er gemiddeld 365 dagen per
jaar – het zijn selling points waar internationale projectontwikkelaars
op af zijn gekomen als bijen op honing. Luxe vakantieoorden zijn verrezen
op ieder beschikbaar stukje zand, golfbanen op iedere zode gras
en langs alle wegen staan casino’s, winkelcentra en snackbars. Toeristen
worden met Boeing­ladingen tegelijk ingevlogen. Waterskiërs scheuren
joelend langs de vloedlijn, waterscooters stuiteren over de golven, boven
hen zoeven parasailers en eronder blazen diepzeeduikers luchtbelletjes.
Op opblaasworsten worden kinderen achter motorbootjes aangetrokken,
hun moeders luieren topless onder parasols op het strand en wie
een massage of een ijsje wil, wordt terstond bediend door de tientallen
hagglers en husslers die op de stranden hun boterham verdienen.
In het jaar dat Lenny voorbijkwam, rekende Sint Maarten op de
komst van minstens een half miljoen vakantievierders. Om een en
ander in verbazingwekkend perspectief te zetten: het inwonertal van
het eiland wordt geschat op circa 20.000. Lenny sloeg toe aan de vooravond
van het toeristenhoogseizoen, dat loopt van 1 december tot 30
119

120
Een schade-expert is integer
april. Alles moest in het werk worden gesteld om niet het hele seizoen
verloren te laten gaan. DART en BCE kozen er in de prioriteitsstelling
dan ook voor de toeristische attracties op Sint Maarten zo snel mogelijk
te herstellen. Sint Maartens belangrijkste attractie, zijn stranden, waren
vernietigd en onverzekerd.
Containers vliegen rond als lego
Bijzonder bij de oplossing van de noden van een eiland als Sint Maarten
is, dat het minuscuul is. Hoofdstad Philipsburg is niet veel meer dan
drie winkelstraten, die Voorstraat, Achterstraat en De Ruyterplein heten
en van waaruit links en rechts een handvol steegjes lopen, eveneens
vol winkels en eethuisjes. Zet in de hoofdstad van Sint Maarten één
straat af om een stukgeslagen wegdek te repareren en je maakt meteen
eenderde van de hoofdstad – en van de hoofdstedelijke economie –
onbereikbaar. Een verkeersinfarct op kabouterformaat, maar met
dezelfde gevolgen. Voorzieningen zijn beperkt en van alles is er maar
één: één vliegveld, één zeehaven, één hospitaaltje. Luchthaven gesloten?
’s Eilands economie – het toerisme – ligt plat. De wederopbouw
zou gefaseerd moeten gebeuren, anders wordt het eilandleven nog
erger ontwricht dan Lenny al gelukt was. Ziekenhuis wegens herstelwerkzaamheden
tijdelijk gesloten? Kan niet, want het Sint Maarten
Hospitaal, met een capaciteit van 85 bedden, is het enige ziekenhuis
op het eiland. Bij sluiting zou het hele eiland zonder gezondheidszorg
zitten. Door Lenny’s rukwinden was op verschillende plaatsen schade
aan het dak van het ziekenhuis ontstaan. Daardoor was er lekkage en
stonden de patiënten van de afdeling chirurgie her en der met bed en al
in de gang of waar maar plek was. Krankzinnige toestanden.
Een groot deel van de schade was veroorzaakt door de reusachtige
golven die het gevolg van Lenny waren. Stranden waren weggeslagen en
moesten opnieuw worden opgespoten. Golven waren door de straten
van Philipsburg gespoeld en hadden ingebeukt op de terminals in de
haven. Toen Lenny op Sint Maarten aankwam, wist een reporter van de
lokale GVBC Radio nog net aan de buitenwereld te melden dat de wind
‘met containers gooit alsof het lego is’, voordat de verbinding werd
verbroken.

Geiten op de landingsbaan
De vracht­ en containerterminal, op het moment dat Lenny langskwam
nog in aanbouw, had het zwaarste geleden. Over een lengte van 150
meter en een gemiddelde breedte van 40 meter waren betonnen afdekplaten
verschoven, verzakt of in het water terecht gekomen. De nieuwe
aanlegkade voor cruiseschepen, ook in aanbouw, had ook gescheurde
en gebroken betonplaten. Twee hijskranen waren in het water terechtgekomen
en moesten als verloren worden beschouwd. Sint Maartens
luchthaven, Princess Juliana International Airport, een essentiële
schakel in het toeristenverkeer en de bevoorrading van het eiland, had
de orkaan gelukkig redelijk doorstaan. Van de ‘immigration lounge’
was ongeveer ter hoogte van de paspoortcontrole een gedeelte van het
golfplaatijzeren dak verdwenen en ook was het hek rondom het vliegveld
plat gewaaid. Hoge prioriteit werd aan het herstel gegeven, want
© ANP
121

122
Een schade-expert is integer
zonder hek liepen kinderen en geiten maar zo de landingsbaan op. Een
onontbeerlijk stukje infrastructuur. Het vliegveld was een paar dagen
na Lenny weer operationeel.
Overheidsgebouwen behoren tot de weinige voorzieningen waarvan
Sint Maarten er wèl meer dan één bezit. Behalve sportfaciliteiten en
openbare gebouwen, telt dit deel van ons koninkrijk ongeveer 46
scholen die in meer of mindere mate door Lenny waren getroffen. De
tijd drong. De experts namen steekproeven en wel bij drie openbare
gebouwen en zeven scholen. Daaruit bleek dat veel van de gebouwen
zich goed hadden gehouden. Gaten in daken door rondvliegend puin,
waterschade door overstromingen en regen, een aantal daken helemaal
of gedeeltelijk weggewaaid. De schade was vaak gemakkelijk te herstellen.
Scholen die tevens een functie als hurricane­shelter hebben, kregen
bij de reparaties voorrang. Het was werken tegen de klok in.
Voor één ding zijn de hurricanes die Sint Maarten tot dan toe hadden
getroffen goed geweest: reparaties en verbeteringen aan daken van
huizen na vorige orkaanschades bleken tijdens Lenny hun vruchten af
te werpen. Het toepassen van zwaardere dakplaten en betere bevestigingsmiddelen
bleek effectief. Een orkaan gaat gepaard met stortbuien.
De grootste problemen voor bewoners waren dan ook veroorzaakt door
Lenny’s slagregens. Water was huizen binnengedrongen door kleine
beschadigingen in daken of stroomde over de drempels omdat goten
op straat de afvoer niet aankonden. De experts namen steekproeven in
wijken waarover gerapporteerd was dat daar relatief veel schade was.
Het is dan afwachten tot de vloeren en muren zijn opgedroogd. Dan
kan pas de werkelijke schade vastgesteld worden. Zonder dak wordt
alles een speelbal, ontstaat overal schade. Van ijskasten tot wijnflessen
waar het etiket afgeweekt is. Zijn die waardeloos geworden? Bezitters
van die flessen of restaurateurs zeggen natuurlijk van wel, maar misschien
zit er nog een interessante restwaarde aan die flessen, waar een
wijnopkoper raad mee weet. Het komt voor dat een Register­Expert
bedreigd wordt als de gedupeerde vindt dat hij ‘te weinig’ krijgt. Het
is een druk die, gelijk het Spaanse graan de orkaan, de Register­Expert
doorstaan moet.

Ondergronds bekabelen
Tweede prioriteit bij het onderzoeken van de schade was bezien of en
hoe risico’s van orkaanschade kunnen worden beperkt. Immers, gezien
de ligging van de drie S’en kun je wachten op de volgende hurricane.
Sint Maarten had in 1979 David en Frederic al over zich heen gehad,
en sindsdien waren ook Luis en George, en een maand voor Lenny losbarstte
was José langs geweest, met als gevolg dat steeds meer objecten
op de drie S’en onverzekerbaar werden, of het te duur geworden was om
ze te verzekeren. Een van de aanbevelingen van het BCE was het eiland
ondergronds te bekabelen, liever dan bovengronds de kabels keer op
keer te repareren. Een andere aanbeveling was om bouwverordeningen
te moderniseren met voorschriften voor aardbeving­ en orkaanbestendig
bouwen. Hierbij moet speciaal gedacht worden aan de gewoonte
van Sint Maartenaren om niet gehinderd door enige kennis van bouwkundige
zaken, zelf hun eigen huizen te bouwen. Vooral in de zogenoemde
shantytowns, die worden bewoond door de armsten van de
armsten, vaak illegalen, staat de behuizing wankel. Bovendien zijn
slechts weinig van de hutten en bouwsels aangesloten op water en elektriciteit.
De gezondheidssituatie in de shantytowns is altijd slecht, bij
een hurricane wordt dat alleen maar slechter, want dan spoelt vuilnis
met rioolwater soms dwars door woonkamers heen. Uit Nederland
werden na Lenny pompen aangevoerd om iets van de nood in de shantytowns
te lenigen.
Nog geen twee weken na Lenny konden cruiseschepen alweer aanmeren,
maar tweeëntwintig verwachte schepen hadden in de periode
16­29 november Sint Maarten overgeslagen. Daarmee was het eiland
ruim veertigduizend cruisetoeristen misgelopen. De bestedingen van
de gemiddelde cruisetoerist (excursies, winkels en horeca) worden
gesteld op U$ 120 per dag, dus Sint Maarten keek naar een inkomstenderving
van sowieso bijna vijf miljoen dollar. Haven en overheid leden
ook schade door het niet­incasseren van de heffingen en retributies per
schip en passagier.
De hotelcapaciteit (inclusief timesharing) was vóór Lenny circa 2800
bedden. Van deze capaciteit waren er vlak na Lenny 1300 bruikbaar. Een
paar hotels zouden het hele seizoen gesloten moeten blijven, waarmee
de werkloosheid zou toenemen en de bestedingen van de inwoners
zelf zouden afnemen. Waardoor de detailhandel een mindere omzet
123

124
Een schade-expert is integer
zou maken, belastingopbrengsten zouden dalen en de werkloosheid
zou toenemen. Toeristen houden er niet van om tussen gesloten hotels
en geknakte palmbomen vakantie te vieren, dat is niet zo gek. Er gold
bovendien een negatief reisadvies in de Lenny­periode. Met de imagobeschadiging
als toeristenbestemming heeft het eiland nog lang geworsteld.
Lenny bracht Sint Maarten in een spiraal waarvan de financiële
gevolgen lange schaduwen vooruit werpen.
Fris gedweilde dakpannen
Vanaf de tweede S van de drie, het eiland Sint Eustatius, werd zo weinig
schade gemeld, dat het BCE er niet naar toe hoefde. Op de derde S,
Saba, 45 km ten zuiden van Sint Maarten, was er wel wat leed na Lenny,
maar gelukkig was dat snel geleden. Saba is de best georganiseerde en
minst frivole van de drie S’en. Het strenge bestuur van deze vulkanische
rots­in­de­Caraïbische­branding ziet altijd al nauwlettend toe op
het gebruik van kwalitatief goede bouwmaterialen en hanteert strenge
voorschriften voor bouwmethoden, die moeten zijn toegespitst op het
kunnen doorstaan van hurricanes. Dat leidt aantoonbaar tot minder
schade, luidt het in het taxatierapport over Saba van DART en BCE.
Saba roept herinneringen op aan de keuken van Swiebertjes’ Saartje:
Sabaanse huizen zitten altijd strak in de friswitte verf, dakpannen (op
Saba zijn uitsluitend rode toegestaan) liggen kaarsrecht en lijken altijd
pas nog gedweild, tuintjes zijn altijd gewied en Sabaanse ramen worden
na een hurricane altijd meteen gelapt. Tegen de tijd dat het BCE op
Saba de schade kwam vaststellen, rook het er alweer naar groene zeep en
boenwas. De Sabanen hadden de reputatie van Saba als schoonste eiland
van de Caraïbische archipel hoog gehouden.
Schade was er wel, maar heel even en slechts een beetje. Het haventje
van Saba, een kleine baai tussen steile kliffen waar boten kunnen aanleggen,
had van Lenny een paar flinke klappen gekregen. Een gedeelte
van de betonnen kade was kapotgeslagen, maar gelukkig kon de haven
wel openblijven.
Beddencapaciteit van acht
Saba heeft een miniatuurvliegveld, Juancho Irausquin Airport, dat vijfmaal
daags wordt aangedaan door Twin Otters van Winair. Het ligt op
Flat Point, het enige vlakke stukje op het eiland, met kliffen van meer

dan 40 m diep aan iedere kant van het 400 m korte landingsbaantje,
een van de kortste op aarde. In een eenvoudig, maar schoon gebouwtje
waren verkeersleiding, bagageafhandeling en douane ondergebracht.
De experts herinneren zich: “Dat barakje werd door Lenny geheel verwoest en
weggeblazen. Met een handradio werd sindsdien met de piloten in de lucht contact
gehouden. En Saba’s kliniek, sportveld en gemeenschapshuis waren ook beschadigd
en wat daken van huizen waren geheel of gedeeltelijk verdwenen. Andere daken
hadden gaten waar rondvliegend afval doorheen was geslagen.”
Saba’s enige ziekenhuisje, het Mrs. A.M. Edwards Medical Center,
met een beddencapaciteit van acht en één medisch specialist, een internist,
had door Lenny lekkage in de apotheek, de EHBO en de operatiekamer.
De vier patiënten konden echter gewoon in hun bedden
blijven liggen terwijl Lenny passeerde. De in de haven aanwezige
© Jochem Wijnands / HH
125

126
Een schade-expert is integer
waterzuiveringsinstallatie die het eiland voorziet van zoet water raakte
door Lenny onherstelbaar beschadigd. De installatie had een capaciteit
van achttienduizend liter per dag en moest na Lenny voorlopig vervangen
worden door een installatie met een capaciteit van elfduizend
liter per dag, elf liter per eilandbewoner per dag. In Nederland is dat
meer dan honderd liter per persoon per dag. Maar op een eiland zonder
natuurlijke zoetwatervoorraden zijn Sabanaren gewend aan zuinig
omgaan met water. Iedere drup die uit de hemel valt vangen ze op in
wateropslagtanks.
De BCE­experts ronden hun rapporten af en vliegen naar huis.
Orkanen zullen niet overgaan, ze zullen blijven. Wel hebben zij aanbevelingen
gegeven om in de toekomst de schade te beperken, aanbevelingen
die successievelijk overgenomen zullen worden. Verzekeraars
zijn nog steeds bereid orkaanschade op Saba te dekken, maar sommige
maatschappijen hebben de premie wel fors verhoogd. Op Saba, maar
ook binnen de rest van het Caraïbisch gebied, is de verzekerbaarheid
een constant discussiepunt, maar men leert stukje bij beetje de orkaan
te doorstaan.
1

lucht
vuur
water
aarde
127

128
© Mark van de Zouw / HH

Uitbraak vogelgriep
129

130 130
Een schade-expert is deskundig
Een pandemie dreigt
vanaf 28 februari 2003

De Spaanse griep van 1918 en 1919 kwam niet uit Spanje, vogelgriep
hoort maar ten dele bij vogels en vogelpest is geen pest. In 1918 leek het
daar echter wel op. Het virus verspreidde zich snel en was zeer besmettelijk.
Omdat het de luchtwegen aantastte liepen mensen, in ademnood,
blauw aan. Het moet een angstaanjagende epidemie geweest
zijn. De laagste schatting van het aantal dodelijke slachtoffers beloopt
twintig miljoen, maar ook het getal van vijftig miljoen circuleert. In elk
geval miljoenen meer dan de afschuwelijke oorlog die toen nog maar
een paar maanden afgelopen was. Het rampjaar 1918 gaf een echte pandemie
te zien.
Een pandemie is een wereldwijde epidemie die wordt veroorzaakt
door een nieuw subtype van een virus, in dit geval influenza A. Een
nieuw subtype ontstaat door veranderingen van het virusdeeltje, waarmee
het in de slijmvliescellen doordringt. Aviaire Influenza, de officiële
131

132
Een schade-expert is deskundig
naam voor vogelgriep, vormt een gezondheidsrisico voor de mens,
door aanpassing van het virus aan de mens of door vermenging van
een vogel­ en een menselijk griepvirus tot een nieuw virus. Als het
virus snel om zich heen grijpt en mensen niet de kans hebben gehad
immuun te worden, kan er een wijdverspreide infectie plaatsvinden. En
dat gebeurt dan ook met enige regelmaat. De Aziatische griep van 1957
eiste een miljoen doden; de Hongkong griep van 1968 zevenhonderd
vijftig duizend. In 2003 en later in 2009 met de Mexicaanse griep, was
de overheid zeer beducht voor de mogelijkheid dat het dierenvirus zou
muteren tot een voor mensen dodelijk virus. De angst na 1918 zit er nog
steeds diep in.
Het zweeft onzichtbaar
Vogelgriep is het gaan heten, maar nadere beschouwing leert dat het
toch vooral bij kippen, kalkoenen en parelhoenders voorkomt. Pluimvee
derhalve. Ganzen en zwanen hebben het minder, mussen, mezen
en merels helemaal niet. Geen wonder dat deskundigen zoeken naar
de verspreiding en de Vogelbescherming vraagtekens zet bij ‘trekvogels’
als grootste bedreiging. Monique Jelsma, pluimveedierenarts
bij de Pluimveepraktijk Noord & Oost in Slagharen, in het blad
‘Pluimveehouderij’ van augustus 2003: “Sommige bedrijven houden verschillende
soorten eendjes, fazanten en kippen. Ze zitten op dit moment al te broeden.
Het is dan ook een zware slag voor zo’n eigenaar, die zijn zelfgefokte dieren op deze
manier allemaal in één keer kwijt raakt. Een geeft te kennen er niet bij te willen
zijn en trekt zich duidelijk aangedaan terug in huis. Deze man begrijpt dat het
belangrijk is voor de bestrijding van de vogelpest om de dieren af te staan. Het is
echter erg zuur dat de wilde eenden, die voor zijn huis in een vijver zwemmen, daar
mogen blijven, terwijl ze ook een risicofactor vormen. Bij wilde dieren was nergens
Aviaire Influenza geconstateerd. Daaruit is de conclusie getrokken dat dit pluimvee
dus geen groot gevaar lijkt op te leveren, terwijl een behoorlijk aantal bedrijven al
wel is besmet.”
Wel is duidelijk dat met vogelgriep besmette vogels het virus uitscheiden
via de luchtwegen, het oogvocht en via de mest. De ziekte kan
zich daardoor verspreiden als een zieke vogel is overgevlogen, maar
kan ook indirect via de lucht plaatsvinden, of door blootstelling aan
besmet materiaal zoals mest, voer, kratten of andere vervoermiddelen.
Het virus breekt vooral uit in dichtbevolkte gebieden waar mens en dier
dicht op elkaar wonen. In Azië is het virus inmiddels ook aangetroffen

ij varkens, katten en honden. In het najaar van 2004 worden daar ook
gevallen van besmetting met het gevaarlijke H5N1 vastgesteld, waarvan
de Wereldgezondheidsorganisatie WHO tot dan toe aannam dat het
© Marcel van den Bergh / HH
niet van mens op mens overdraagbaar was. In januari 2005 blijkt dat wel
het geval. Ook hier neemt men voorlopig aan dat in het wild levende
trekvogels de bron vormen. Bij vogelgriep gaat het er niet zozeer om dat
het geen gezond idee is om ziek of besmet vlees te eten, maar vooral om
de mutatiemogelijkheden van het virus. Een fenomeen dat noch met
het blote oog, noch met een simpele microscoop waarneembaar is. Niet
voor niets stuitte de mens eerder in de geschiedenis op de – veel grotere
– bacteriën en bacillen (aerobe bacteriën), dan op virussen. Als het
virus zich onzichtbaar verplaatst door de lucht, door direct en indirect
133

134
Een schade-expert is deskundig
contact, via dieren en schoenen van mensen, via transportmiddelen, via
oogvocht en feces, en ja, via wat er niet al de mens kan bespringen, dan
dringt het woord ‘sluipmoordenaar’ zich op in de gedachten. Ongerust
hoeven we volgens deskundigen (nog) niet te zijn; maar er bovenop
zitten moeten we wel.
De uitbraak
Op 28 februari 2003 wordt de eerste uitbraak van vogelgriep sinds 1927
gemeld. De Algemene Inspectie Dienst (AID), normaalgesproken al een
regelmatige bezoeker van pluimveebedrijven, stuurt een veterinaire
ambtenaar langs. Deze neemt een monster. Vierentwintig uur later is
de uitslag bekend: leghennen van een pluimveebedrijf in de Gelderse
Vallei blijken het virus H7N7 bij zich te hebben.
Op zich is dit goed nieuws voor de Nederlandse volksgezondheid.
Varianten van dit virus, zoals H5N1 kunnen dodelijk zijn, H7N7 zelf
is dat voor de mens niet. Het kan zich alleen zo ontwikkelen als het
terechtkomt bij een gastheer die al besmet is met een mensengriepvirus,
waardoor de beide virussen in een gastheercel erfelijk materiaal
kunnen uitwisselen. Dan kan mogelijk een nieuwe variant ontstaan, die
wel schadelijk of zelfs dodelijk voor de mens is. De ongerustheid hierover
wordt bezworen. Professor dr. K. van Reeth van de Universiteit van
Gent, faculteit diergeneeskunde en vakgroep virologie, laat weten dat
de huidige virusvorm heel moeilijk van vogels op mensen overgaat. Het
gaat over honderdveertig miljoen besmette hoenders tegenover honderdveertig
mensen. Van die honderdveertig sterft overigens wel de
helft.
De overheid trekt echter geen wissel op deze macro­ econo mische statistiek
en besluit tot ruiming van de pluimveehouderij in de Gelderse
Vallei over te gaan. Inmiddels is het opstarten van dergelijke maatregelen
overgegaan van het Ministerie van Volksgezondheid naar het
Ministerie van Landbouw, LNV. In het draaiboek aldaar staat het BCE
en er wordt dus meteen gebeld met het BCE: “We know the drill. Ik bel
ogenblikkelijk een BCE-expert die de boel gaat coördineren. We springen in de
auto, rijden naar Barneveld, charteren een sporthal en maken kwartier. Voor onze
taxateurs, maar ook voor de mensen van het ministerie.” Monique Jelsma is
aangesteld als een van de ruimingsdierenartsen. Zij schrijft: “’s Ochtends
beginnen we in Stroe met een briefing. Dit om het laatste nieuws over de vogelpest

te vernemen. Tegelijkertijd krijgen we het nieuwe protocol te horen voor het invullen
van de papieren. Bijna dagelijks komt er wel een velletje bij, een enkele keer
gaat er een formuliertje af. Vervolgens omkleden en alle spullen bij elkaar zoeken.
Tussendoor moet het nodige papierwerk worden verricht om er gedurende de dag
niet in te verdrinken. We willen voorkomen dat we aan het einde van de dag door
de debriefer op de vingers worden getikt en vervolgens nog uren bezig zijn om het
ene velletje bij het andere te zoeken!” Het is precies die papierstroom die het
BCE nauwgezet in de gaten houdt en coördineert.
Ruimingscirkel
Terwijl vastgesteld wordt wat er allemaal geregeld moet worden,
komen ook de RVV’ers, de dierenartsen, de ambtenaren van het ministerie
en de experts binnen. Professor Ab Osterhaus, vooraanstaand
viroloog aan de Erasmus Universiteit, wordt ingevlogen. Hij geeft een
© Dolf Cantrijn / HH
135

136
Een schade-expert is deskundig
indrukwekkend, haast hartstochtelijk ‘college’ over de verspreiding van
het virus en bindt alle aanwezigen op het hart hoe makkelijk het zich
verspreidt en hoe besmettelijk het is. Na zijn vertrek zijn er weinigen
die erover piekeren het profylactische middel Tamiflu niet in te nemen.
Snel daarna komt het telefoontje al binnen dat er waarschijnlijk
opgeschaald moet worden. De ruimingscirkel wordt groter genomen.
Er wordt een regionaal centrum in Stroe ingericht. Het inrichten van
het automatiseringssysteem om uniform te registreren heeft prioriteit.
Ferry van der Kwaak, Register­Expert en één van de coördinatoren
van het BCE: “We halen er zo snel mogelijk onze administratieve BCE’ers erbij.
Mannen van het eerste uur zou je kunnen zeggen. Zij vormen de binnendienst,
blijven in Stroe en zullen later de mannen van het tweede uur aansturen.” Als het
woord ‘opschalen’ gevallen is, wordt er al vast een ploeg reserve­schadeexperts
in de startblokken gezet. De mannen van het tweede uur krijgen
de inmiddels gereed gemaakte naw­gegevens van de te ruimen pluimveehouderijen
uitgereikt. Ondertussen is er druk overleg als de eerste
waardebepalingen binnenkomen. De BCE’ers met een pluimvee­achtergrond
adviseren ook hier het ministerie waar nodig. De ene gevleugelde
is de andere niet. Er kunnen nogal wat prijsverschillen zitten tussen een
Barnevelder, een Hollandse Kriel, een Lakenvelder of pakweg de zeldzame
Baardkuifhoen. De waarde wordt nog een aantal keren bijgesteld,
op basis van de groeiende hoeveelheid waarde­gegevens. Ook komen nu
alle rassen voorbij. Als het om meer dan incidentele gevallen gaat, wordt
de waardelijst aangevuld. De taxateurs van het tweede uur, gewapend
met adressen en waardelijsten, worden nu in teams uitgestuurd.
Levende have
Ondertussen is er op de boerderij ook een ongewone bedrijvigheid ontstaan.
Het vooruitzicht te moeten ruimen, van welke dieren dan ook,
is voor iedere boer verschrikkelijk. Toch is de sfeer minder grimmig
dan wanneer koeien of geiten geruimd worden. Kippen zijn wel mooie
beesten, maar misschien minder aaibaar dan koeien? Het is andere
levende have en de pluimveehouder is dus ook anders. Hij heeft een stal
met soms wel honderdduizend kippen. Hij is er aan gewend dat deze
na zes of acht weken naar de slacht gaan. Die beestjes krijgen echt geen
voor­ of troetelnaam.

Het team van het BCE arriveert op de boerderij. De vaststelling moet
gebeuren als de kippen nog leven, als de pluimveehouderij nog intact
is. Natuurlijk is het een door de overheid opgelegde maatregel, waar de
ondernemer niet onderuit kan. Maar het verleden heeft wel geleerd, dat
het verstandig is te zorgen dat ze hun medewer king verlenen om het
proces soepel te laten verlopen. Het helpt enorm dat de ondernemer
van tevoren weet hoe groot de tegemoetkoming ongeveer zal zijn. De
boeren houden norma liter al stallijsten bij. Deze administratie stellen
ze ter beschikking. Daarna worden de dieren geteld. De experts hebben
daar hele efficiënte berekeningsformules per vierkante meter voor. Maar
er wordt niet alleen op aantallen gelet. Ook wordt gekeken of alle dieren
nog leven, in welke gezondheidstoestand ze zijn, of ze niet ondervoed
zijn. Alles doet mee in de waardebepaling. Deze gegevens geboekstaafd,
keert het team terug naar Stroe. Wat geregistreerd is, wordt weer
© Dolf Cantrijn / HH
137

138
Een schade-expert is deskundig
even naast de andere te ruimen bedrijven gelegd. Alles om te zorgen
dat bij een ieder gelijk geregistreerd wordt. Ter plekke nemen medewerkers
van het ministerie het dossier over en checken het op schrijf­
en rekenfouten. Er zit een externe accountant bij of een accountant
van de Rekenkamer. Het getalsmatige uitgangspunt moet tot achter
de komma bij iedere pluimveehouder hetzelfde zijn. Dat is logisch en
rechtmatig. Het kan niet zo zijn dat de buurman een ander bedrag voor
hetzelfde krijgt. Maar ook kan, vanwege de vaak enorme aantallen, één
eurocent een enorm verschil maken.
De ruiming
Een stal vol kippen, het lijkt wel een voetbalstadion. Met net zoveel
kabaal. Tenzij alle kippen de vogelgriep hebben. Dan vallen ze stil.
Om de stallen lopen tal van mensen, gekleed in beschermende overalls,
uitgerust met veiligheidsbrillen, mond­ en neusmaskers en papieren
mutsen. De dierenarts: “Aan het werk betekent een wegwerpoverall en
overlaarzen aantrekken, haarnetje opzetten, handschoenen aandoen, de spuitbus
met ontsmettingsmiddel pakken, vuilniszakken voor de gedode dieren klaarleggen
en de T61, naalden en spuit niet vergeten, mondkapje pakken en aan de slag.”
Het RIVM Rapport: ‘Tijdens de crisis konden mensen op verschil lende
manieren in contact komen met besmet pluimvee of met besmette
pluimveeproducten. Om te beschermen droegen ze tal van persoonlijke
beschuttingsmiddelen. Toen kort na het uitbreken van de crisis de
eerste infecties bij de mens optraden, volgde het advies om griepvaccinaties
te geven aan iedereen die met pluimvee in aanraking zou komen,
zodat de kans op het krijgen van ‘normale griep’ werd verkleind. Na de
ontdekking van H7N7­infecties bij enkele huisgenoten van pluimveewerkers
is daar het slikken van oseltamivir als beschermend middel, als
profylaxe aan toegevoegd.’
Het nare moment is gekomen, de ruiming begint. Bij particulieren
gaat dat stuk voor stuk, handmatig. Dierenarts Jelsma: “De dieren
worden getaxeerd, vervolgens krijgen ze een spuitje in het ruggenmerg, het kopje
gaat hangen en ze zijn overleden. We laten de dieren voorzichtig in een plastic zak
glijden, ze gaan mee in de auto om uiteindelijk in Bergum verbrand te worden.”
Op pluimveehouderijen worden andere methodes gebruikt. Vergassen
met koolmonoxide of kooldioxide is naar verluidt snel en pijnloos.
In 2003 werd gekozen voor CO 2 , kooldioxide. Dat gas is zwaarder
dan lucht en blijft daarom boven de vloer hangen. In principe kunnen © Michael
Kooren / HH

139

140
Een schade-expert is deskundig
mensen dan weer gewoon naar binnen lopen. Alleen moet er ook
gebukt worden, de kippen moeten immers geraapt. Voor de ruimploeg
komt, worden de stal deuren opengegooid. De ruimploeg, in 2003 onder
meer bestaande uit vijfhonderd asielzoekers, gaat in groepjes van vier
aan de slag. Vijf kippen in de linker­, vijf kippen in de rechterhand en
de bak in. Volgende. Daarna komen de grijpers, de vrachtauto’s, het
vervoer, de destructie. Uit het RIVM Rapport: ‘Ten tijde van de crisis
in 2003 was nog vrijwel niet bekend welke risicofactoren een rol spelen
bij H7N7­infecties van de mens, noch welke preventieve maatregelen
bescherming boden tegen infectie. Het voornaamste doel in de crisisbestrijding
vanuit volksgezondheidsperspectief was te voorkomen dat de
twee verschillende griepvirussen zich konden vermengen.’ Het is in het
belang van de volksgezondheid, in het belang van de branche, zelfs op
een bepaalde manier in het belang van de kippenpopulatie in den brede
zelf. Maar het blijft naar werk. Of eigenlijk: gewoon naar.
Opschaling
Nederland herbergt een kleine honderd miljoen kippen en andere
pluimveedieren, verdeeld over zo’n zesentwintighonderd bedrijven.
Wat begon in de Gelderse Vallei, werd al snel opgeschaald. De expert:
“Waar het dan op aan komt, is niet alleen dat je (reserve-)mensen in de startblokken
hebt, maar dat het ook de juiste experts zijn. Na al mijn jaren in dit vak, blijf
ik het zeggen: de kennis hebben ze allemaal wel, maar ze moeten ook ruim in hun
sociale vaardigheden zitten. Goed kunnen communiceren, een juiste match en
gesprekspartner zijn voor de gedupeerde boer. Spreken ze de taal van dat bedrijf,
voelen ze dat aan. Dat klinkt ‘soft’, maar het is een keiharde noodzaak om dit werk
goed te kunnen doen.”
Dierenarts Jelsma: “Na het eerste adres te hebben gebeld dat we eraan komen,
kunnen we op pad. De meneer aan de telefoon klonk behoorlijk overstuur, daarom
sturen we onze expert vooruit. Hij moet de dieren taxeren voordat wij aan het werk
kunnen. We laten hem maar even alleen met deze mensen praten. Na een tijdje zien
we hem terugkomen. Hij gebaart dat we aan het werk kunnen.”
Van die deskundige en empathische Register­Experts moet het
BCE in dit soort crises er dan ook nog voldoende startklaar hebben.
Uiteindelijk zullen er ruim vijfentwintig miljoen kippen geruimd
worden, bijna een kwart van de hele veestapel.

Hobbydieren
Een woord dat in 2003 opduikt is het woord ‘hobbydieren’. Dit zijn
geen teddyberen of kamerolifantjes, het zijn ook geen puppies of marmotjes,
er blijken strijk­en­zet kippen mee bedoeld te worden. Ook die
moeten geruimd worden. De schade­expert die een en ander in zakelijke
verstandhouding afwikkelt met een Veluwse pluimveehouder,
moet uit een heel ander sociaal vaardigheidsvaatje tappen om met particuliere
ontroostbaarheid om te gaan. Jaren later nog, zijn de emoties op
het Brahma Blog en de Tortelduiventweets op Twitter niet van de lucht.
Hobbydierenhouder Jan Durk Tuinier op zijn blog: ‘Van onze uitgebreide
toom waren nog drie kippen en een haan in het hok aanwezig.
De andere kippen van heel diverse pluimage overleven de ruimingen
op een veilige plek in het land. Napoleon, Mooi Weertje, Kuifje, Gladys,
© Marcel van den Bergh / HH
141

142
Een schade-expert is deskundig
Bruintje en de andere dames maken het uitstekend! Bij het hok aangekomen,
bleek dat we nog twee Witte Leghorns konden behouden
omdat deze inmiddels op de lijst van beschermde rassen terecht gekomen
zijn. De haan en een prachtige bastaardkip van een Leghorn met
een Araucana kregen een spuitje. Edith heeft de dieren gepakt en vastgehouden.
Mar heeft een serie foto’s gemaakt. Daarna is het hele hok
ontsmet. De varkens waren helemaal gestressed maar zijn nu weer rustig.
Ze hebben alle ellende (spuit, ontsmettingsmiddel, en de zinloosheid
van het doden van kippen) geroken. Varkens hebben een fijnere
neus dan mensen.’
Dierenarts Jelsma: “Op het tweede adres moeten twee kwartels worden
‘geruimd’. We besluiten daar maar niet met vier mensen op af te gaan. De taxateur
gaat weer eerst even een praatje maken en vervolgens hijs ik me weer in mijn
hygiënische kloffie en regel de rest. De dochter des huizes is behoorlijk overstuur en
vindt mij een dierenbeul. Hadden ze ons maar verteld dat we beter onder schooltijd
kunnen komen, dan was dit drama veel kinderen bespaard gebleven. De diertjes
zijn erg tam. Dat maakt het werk praktisch gezien erg makkelijk, maar gevoelsmatig
een stuk lastiger.”
Voor de hobbydierenhouder is het zwaar. Voor de dierenarts is het
zwaar. Van de taxateur vraagt het alle tact en inlevingsvermogen. Ga
maar eens een krulvederige Chabo taxeren, die geen handel is, maar al
sinds mensenheugenis lid van de familie. Dan kan je toch niet aankomen
met een “gelet op haar leeftijd, geven we er nog een kwartje voor?” Jelsma
kan erover meepraten, zo blijkt. “Volgende adres; opnieuw een met maar drie
kippen. Voordat we de dieren mogen euthanaseren, moeten we eerst een aantal
foto’s bekijken van de oudste kip die op de schouder van een dochter zit. Dochter en
kip zijn samen opgegroeid. Beide zijn nu 20 jaar.” Het afmaken van dieren, het
eist zijn tol van alles en iedereen. Uiteindelijk werden er 175.000 hobbydieren
geruimd.
Ophokken
Het vogelgriepdossier kent dus materiële schade, zo goed als immateriële
schade. Beide werden, althans zo goed als mogelijk, gehandled.
Van der Kwaak: “Met betrekking tot het laatste hebben de BCE-experts een groot
inlevingsvermogen. Met betrekking tot het eerste moet duidelijk zijn dat het bij de
huidige, ook Europese, regelingen niet gaat om een 100% schadeloosstelling, maar
om een tegemoetkoming. Dat gezegd zijnde, blijft het voor de ondernemer lastig

om de periode te overbruggen tussen de ruiming en de tijd dat het gebied weer ontsloten
wordt en zijn bedrijf ontsmet is. Men gaat ervan uit dat hij ondernemer
genoeg is om zo snel mogelijk weer op te starten.” Ook gloort er licht aan de
© Koen Verheijden / HH
horizon. Den Haag introduceerde het woord ‘ophokken’, wat iedereen
met pluimvee de gelegenheid geeft de dieren binnen te houden en zo
besmetting en ruiming te voorkomen.
De crisis loopt op z’n eind. Het BCE stuurt iedereen naar huis. Een
handjevol frisse experts wordt naar Stroe gehaald. Zij gaan nog wat hertaxaties
doen. Bij een paar dossiers zijn er nog nieuwe gegevens boven
tafel gekomen, een enkele pluimveehouder heeft schade aan de stallen
vanwege de ruiming. Alle dossiers zijn ter betaling overgedragen aan
143

144
Een schade-expert is deskundig
Den Haag. Dan zit het er op. Dat was 2003. Een pandemie in wording
werd bezworen.
1

lucht
vuur
water
aarde
145

146
© Siebe Swart / HH

Helikoptercrash Bommelerwaard
147

148 148
Een schade-expert heeft mensenkennis
Energiecrisis
in zakformaat
12 december 2007

December 2007. Een rustige decembermaand in de Gelderse Bommelerwaard,
een gebied in het noorden begrensd door de Waal, in het oosten
en zuiden door de Maas en in het westen door de afgedamde Maas. Het
is een vredig en welvarend gebied met een rijke historie en veel hardwerkende
ondernemers. Productie­ en handelshuizen, maar ook veel
tuinders en melkveehouders. Een Hollands landschap, van de Bom melerwaard
overlopend in de Tielerwaard, groenglooiend gras met daarop
schapen, koeien en geiten, grutto’s, wulpen en tureluurs. Mooie boerderijen,
prachtige oude steden als Zaltbommel en overal die ‘brede
rivieren die traag door oneindig laagland gaan’.
De ondernemers hebben het druk in deze tijd van het jaar. Met Kerst
wordt veel geconsumeerd. Champignonkwekers draaien deze maand
een topomzet. Champignons vormen een onderdeel van bijna elk feestmenu.
De hier gevestigde handelshuizen draaien de internationale
149

150
Een schade-expert heeft mensenkennis
logistiek van voeding en lekkernijen. Kersen uit Chili worden elektronisch
uit magazijnen verstuurd naar feestgangers in Moskou. Vredig is
het. De uiterwaarden staan onder water.
En dan gaat het licht uit
Twaalf december. Een Apache­helikopter komt achter de einder aangewiekt.
Een ploeg van de Koninklijke Luchtmacht doet de oefening ‘laag
vliegen’. En laag vliegen doen ze. Laag en nog lager. Een hoogspanningsmast
staat in de weg. In seconden is het gebeurd. De helikopter hangt
machteloos in de draden. Even houdt alles de adem in … en dan gaat het
licht uit. De hoogspanningsmast is kapot. Vijftigduizend bewoners van
de Bommelerwaard zitten zonder stroom. In Zaltbommel, Neerijnen,
Maasdriel, Lingewaal: overal valt licht en warmte weg. In de kassen, de
winkels, de huizen en fabrieken: het wordt stil.
Van de schrik bekomen gaat iedereen aan het werk. C1000, Albert
Heijn, Golff en MCD brengen hun koel­ en diepvriesvoorraad zo goed
als mogelijk in veiligheid. Noodaggregaten worden overal vandaan
gehaald, buren helpen buren, boeren helpen boeren: met de melkmachines
onbruikbaar staan de koeien immers maar zo op springen.
Soldaten van de genie komen helpen, maar omdat de uiterwaarden
rondom de hoogspanningsmast onder water staan, is reparatie
moeilijk. De streek gaat het weekend in zonder dat er zicht is op reparatie
of herstel. De regionale pers meldt: ‘De storing is vrijdagmiddag
nog steeds niet verholpen. Evenmin is bekend wanneer dat wel het
geval is. De reparatie wordt ernstig vertraagd door het hoge water in de
Waal, waardoor de uiterwaarden rondom de getroffen hoogspanningsmast
onder water staan. Soldaten van de genie zijn donderdagochtend
ingezet om te assisteren bij het verhelpen van de stroomstoring in de
Tieler­ en Bommelerwaard. De economische schade is nu al groot. In
het gebied zijn veel melkveehouders gevestigd. Die komen vandaag
in de problemen doordat de melkmachines het ook niet doen. Het
Regionaal Operationeel team (ROT) adviseert boeren die een noodaggregaat
hebben om zoveel mogelijk samen te doen met buren, zodat de
dieren niet hoeven te lijden.’

Piekspanning
Euft Hoek is in het dagelijks leven expert bedrijfsschades. Bij calamiteiten
als deze wordt het BCE te hulp geroepen, als de overheid besluit dat
de betreffende calamiteit niet tot de normale bedrijfsrisico’s hoort en
niet redelijkerwijs verzekerd had kunnen worden. De onafhankelijke
expertisebureaus die zich in de Kamer van het NIVRE verenigd hebben,
hebben geen relatie met de overheid of met gedupeerden. Ze worden
namens het Ministerie van Landbouw, afdeling Diensten en Regelingen,
gestuurd met de opdracht de schade vast te stellen en te registreren.
Hoek – en bij de Bommelerwaard ook onder meer de experts Jan Neele,
Klaas Mijnheer, Frido Leendertse en Bert Nap – nemen de materiële
schade en de bedrijfsschade op, maken een overzichtelijk rapport en
sturen dit naar Den Haag.
© Martijn Beekman / HH
151

152
Een schade-expert heeft mensenkennis
In de Bommelerwaard waren er 6000 particuliere schades en 1800
zakelijke schades, zowel materiële als bedrijfsschade. Veel materiële
schade kwam door de ontstane piekspanning na de crash. Een kassa of
telefooncentrale, een koelinstallatie, belichting in de kassen: veel apparatuur
kan een klap van 220 naar 380 Volt niet aan en crasht dan zelf.
Ook was er omzetschade. Hoek: “Jij gaat morgen het brood niet meer bakken
dat je gisteren op had zullen eten.” Of het handelshuis dat groente doorleverde
aan het buitenland in de veronderstelling dat het nog voldoende
kwaliteit had. De goederen kwamen terug, oordeel: ‘kwaliteit onvoldoende’
en of de facturen ook maar even gestorneerd konden worden.
Of de plasticverwerker, die zijn gesmolten polyethyleen zag stollen.
Gestold PE laat zich geen tweede keer smelten. Weg grondstoffen, weg
machines.
Dauwpunt
Het gebied kent kwekerijen van vele hectares groot met onder meer
orchideeën en chrysanten. Dat laatste gewas kan een sterke daling van
de temperatuur niet aan. Als die onder het dauwpunt zakt ontstaat er
condensatie, met een verhoogd risico op Japanse roest of andere plantenziektes.
Of de champignonkweker die langlopende levercontracten
heeft met supermarkten of restaurants en de champignons tegen een
vastgestelde prijs moet leveren, op een vastgesteld tijdstip. Een ton of
28 champignons bedoeld voor Eerste Kerstdag, wordt op 29 december
niet meer gewaardeerd. Zo’n kweker moet voor de contractsverplichting
champignons bij de concurrent gaan kopen, en onder deze kostprijs
doorverkopen. Hoek, zelf akkerbouwer, kent het agrarische bedrijf door
en door. Vaak is hij dan ook coördinator als de Register Experts over
een calamiteitengebied uitzwermen. Samen met gewassenexpert Neele
heeft hij te maken met gedupeerden die uiterst bekwame ondernemers
zijn. Die miljoenen hebben geïnvesteerd in kassen en daar zorgvuldig
mee omgaan.
Bedrijfsschades zijn er ook. Soms zijn die veel groter dan de materiele
schade. Samen met de ondernemer gaat de expert na of de gederfde
winst nog in te lopen is, bijvoorbeeld door het personeel overuren te
laten maken. Berekend wordt dan wat dat extra kost. Soms is dat niet
mogelijk, als het bedrijf al vol continu draait. Gekeken wordt ook wat
de ondernemer gedaan heeft om de schade te beperken. Het in allerijl
aangerukte noodaggregaat, voor kasbelichting, voor koelinstallaties,
© Goos
van der Veen / HH

153

154
Een schade-expert heeft mensenkennis
voor melkmachines en wat niet al, kan dan in de schadetaxatie opgenomen
worden. Een kweker weet wanneer zijn gewassen het dauwpunt
naderen, weet hoe hij kan proberen beginnende ziektes te voorkomen
of te bestrijden en de experts beoordelen samen met deze ondernemer
hoe professioneel en adequaat dit gebeurd is.
Stilleggen
Bijna alle kwekers hebben hun kassen voorzien van warmte­krachtkoppeling
(WKK). Dat zijn aardgasgestookte generatoren waarmee stroom
opgewekt wordt, zodanig dat men voor zijn eigen kassen stroom kan
maken voor warmte en belichting. Belichting zorgt voor een hogere
productie, warmte garandeert een optimale groei. De WKK geeft meer
stroom dan nodig voor eigen verbruik. De ‘overtollige’ energie wordt
aan het net teruggeleverd.
Alleen loopt de toegang daartoe via … de hoogspanningsmast.
Elektriciteit is niet als water, je kunt een teveel daarvan niet gewoon
in de sloot laten lopen. Dan rest nog maar een ding: het stilleggen van
de installatie. Maar het leveren van stroom is een noodzakelijke extra
ver dienste van de kwekers, vanwege die miljoeneninvesteringen in
de kassen. De gederfde inkomsten uit dit deel van de bedrijfsvoering
belopen al snel duizenden euro’s per dag. Een melkveehouder heeft
andere schade dan een chrysantenkweker; een bakker andere dan
een betonproducent. Daarbinnen zijn er andersoortige schades, van
gemaakte kosten tot gederfde winst, van contractsverplichtingen tot
bedorven producten. Alles wordt geplust en gemind tot er een stevig
taxatie rapport ligt, transparant en uitvoerbaar voor het departement.
Het zijn ingewikkelde schades, waar soms jaren na data nog over gediscussieerd
wordt.
Het is 15 december als alles weer functioneert. Een ogenschijnlijk
kleine calamiteit, met toch zeer grote gevolgen.
In september en oktober 2008 meldde de krant gniffelend dat er in
Maasdriel in die periode de helft meer baby’s werden geboren dan in
voorgaande jaren.
1

lucht
vuur
water
aarde
155

156
© Maarten Hartman / HH

Cafébrand Volendam
157

158 158
Een schade-expert is discreet
Drie minuten vuur
en lichtjaren leed
1 januari 2001

Als de kersttakken maar niet zo vroeg waren opgehangen en zo droog
waren geworden. Als ze maar geïmpregneerd waren geweest. Als ze
maar niet zo laag hadden gehangen. Als er maar geen nylon visnet
omheen gezeten had. Als er maar geen sterretjes waren uitgedeeld. Als
er maar niet iemand een hele bos sterretjes tegelijk had aangestoken. Als
daar maar geen steekvlam uit was gekomen. Als de steekvlam maar niet
in paniek omhoog was gehouden. Als op die plek de takken maar niet
zo laag hadden gehangen …
De geschiedenis van de cafébrand in Volendam op Nieuwjaarsnacht
2001 is een afschuwelijk verhaal van ‘alsen’ en ‘alsnieten’, met de gruwelijkst
denkbare afloop. Veertien jonge mensen, kinderen vaak nog,
vonden de dood, honderdtachtig werden er, soms voor het leven, verminkt.
Aarde en water gaan naar beneden, zegt men. Lucht en vuur
naar boven. Dit vuur niet. Dit kwam in een flash-over, een grote ‘woesh’
159

160
Een schade-expert is discreet
naar beneden. Het is geen uitslaande brand geweest, er kwam te weinig
zuurstof bij. Het moet in drie minuten opgelaaid en weer gedoofd zijn
geweest.
Prudentie
Op 2 januari 2001 komt de opdracht van de verzekeraar om de schade
vast te stellen. De experts konden zoals gebruikelijk pas na het politieonderzoek
en het politieke onderzoek aan de slag. Hen werd als brandschade-experts
gevraagd de vaststelling van de opstalschade van Café
‘De Hemel’ in Volendam te doen. De Register Experts konden pas enige
weken na de Technische Recherche en het werk van de onderzoekers
van de Commissie Alders in het gebouw terecht. De brandschade-expert
kijkt naar de bouwkundige constructie, inclusief vluchtroutes en nooduitgangen,
de oorzaak, het verloop en de brandveiligheidsmaatregelen,
alvorens tot vaststelling over te gaan. Het is op een professionele manier
eervol om voor een dergelijke klus gevraagd te worden. Maar ook: bij
zo’n afschuwelijke gebeurtenis met zoveel publiciteit en politieke en
maatschappelijke aandacht, moet je extra prudent zijn. Het kenmerkt
de hele beroepsgroep experts, die het gevoel van schade, het intense
gevoel van verlies van gedupeerden invoelen en tegelijkertijd het belang
van politiek en samenleving respecteren. En – publiciteit of niet – de
rust en zwijgzaamheid bewaren.
Eén brandcompartiment
Volendam, met zijn kenmerkende rijtje oude huizen op de dijk, lag er
eind januari 2001 verlaten bij. Op wat houten beschutting na, waren
de panden intact. Ook Haven 154-156, waarin zich drie uitspanningen
bevinden, naast ’t Hemeltje (derde bouwlaag) de Wir War Bar (tweede
bouwlaag en dijkniveau) en De Blokhut (eerste bouwlaag). Voor de
panden ligt een weg en op het talud beneden aan de dijk ook. Vlakbij de
horecagelegenhe den loopt een verbindingsweg naar beneden. Alle drie
etages van het pand aan de Haven staan met elkaar in verbinding, er
zitten geen gesloten wanden tussen. In vaktermen: hierdoor wordt het
pand als één brandcompartiment beschouwd, en dat heeft natuurlijk
consequenties voor de brandveiligheid.
Uit de bouwkundige omschrijving: ‘’t Hemeltje bevindt zich op de
derde bouwlaag van het pand, één laag boven dijkniveau en is alleen
te bereiken via een trap vanuit de Wir War Bar. Aan de rechterzijde van

de ruimte is een nooduitgang die via een betonnen trap uitkomt op
een bouwplaats op dijkhoogte.’ Het rapport van de commissie Alders
beschrijft de situatie ter plaatse in detail, wat nodig is om tot een pre-
© Marco Okhuizen / HH
cieze reconstructie te komen: ‘Naast Haven 154-156 was nieuwbouw
in aanleg. Links achterin ’t Hemeltje bevindt zich een deur die toegang
geeft tot een opslagruimte. In de rechterzijwand van deze opslagruimte
zit een draai kanteldeur die op zijn beurt uit komt op een plat dak. Er
is geen trap vanaf dit platte dak naar beneden. Aan de voorzijde bevinden
zich vier ramen. Deze ramen zijn aan de binnenkant voorzien
van metalen traliehekwerk. Rechtsachter in ’t Hemeltje is een wenteltrap
die omhoog leidt naar de toiletruimte op de vierde laag, de zol-
161

162
Een schade-expert is discreet
derverdieping. Op de overloop hiervan is een deur met een raam in de
buitengevel. Achter deze deur is geen balkon of plat dak.’
De deskundigen op het internet: ‘Er is vrijwel geen horecagelegenheid
in Volendam die alles keurig volgens de regels en wetten voor
elkaar heeft. De bouwvergunningen, horecavergunningen, gebruiksvergunningen
zijn er niet, kloppen niet of worden niet gecontroleerd.
Maar ook op andere vlakken worden regels en wetten in het Volendamse
niet zo strikt toegepast. Model Bouwvoorschriften die vanuit de
Vereniging Nederlandse Gemeenten als leidraad worden rondgestuurd,
passeren in Volendam met een hamerslag de gemeenteraad en zijn dan
van kracht zonder dat men zich bewust is van de implicaties. Zo ook
de wetgeving rond de horecavergunningen. Dat er voor zeker 25 horecagelegenheden
sluiting dreigt door het klakkeloos overnemen van de
modellen van de VNG, is men zich ten gemeentehuize niet bewust. De
Wet Zware Ongevallen en Rampen, met de verplichting een rampenplan
en -organisatie te hebben, is wellicht op papier enigszins toegepast,
maar in de praktijk is er weinig van terug te vinden.’
Het laatste sterretje
Sinterklaas is voorbij. Al direct na 5 december is de boel leuk opgesierd
om in kerststemming te komen. Feestverlichting, papieren kerstklokken
en takken van de blauwspar tegen het plafond, dat ziet er leuk uit.
De takken drogen dag na dag verder in. Drie weken later zijn ze kurk-
en kurkdroog, het nylon visnet houdt ze bijeen. Er komt een brief van
de medewerker Brandpreventie van de gemeente, waarin hij de horecaondernemers
op het hart drukt eventuele versieringen te inspecteren op
bewerking met brandwerende middelen. De brief blijft onopgemerkt.
Kerstmis komt, Kerstmis gaat. Iedereen maakt zich op voor de laatste
dagen van het jaar 2000. Volendammers reserveren tafeltjes in een van
de drie etablissementen. Zo wordt het Oudjaar. De lokalen stromen vol.
Tussen de Wir War Bar en ’t Hemeltje worden sterretjes uitgedeeld en
op de bar gelegd voor wie er ook graag eentje af wil steken. Naar later
blijkt zijn er hier 78 van afgestoken, vrijwel allemaal in ’t Hemeltje. Er
wordt gedanst op ‘One man band’ van Roger Daltrey, op ‘Dance the
night away’ van the Mavericks en gouwe ouwe als ‘Big city’ van Tol
Hansse en ‘Twist and shout’ van the Beatles. De jongelui tellen af tot
middernacht. Om half een vraagt de barman of men het ontsteken van

de sterretjes kan staken. Nog eentje dan. Voor ’t laatst ontsteekt een
jongeman de hele bos. Een steekvlam volgt, in paniek steekt hij zijn
arm omhoog. Hij staat op een punt waar de knisperdroge takken lager
© Maarten Hartman / HH
hangen dan elders in het café. Amper veertig centimeter boven zijn
hoofd, moet de felle vlam de versiering wel raken. En dat doet het dan
ook. In seconden branden de takken af en komen in een vuurdeken
naar beneden. Iedereen die wel eens een kerstboom in de fik heeft zien
vliegen, weet wat een razende toorts dat in luttele seconden is. De versiering
vliegt in brand en de brand breidt zich razendsnel uit. Uit het
rapport: ‘Een medewerker tracht de brand te blussen door spoelwater
en ijsblokjes naar de brand te gooien. Een bezoeker, dezelfde persoon
die de sterretjes in de versiering stak, doet een poging de brand uit te
163

164
Een schade-expert is discreet
slaan. Hierdoor komen brandende delen naar beneden die een vonkenregen
veroorzaken. Kleding vliegt in brand, waaronder de blouse
van de diskjockey. Een medewerker wil blussen met een poederblusser
die achter de bar is opgehangen, maar het kost hem erg veel moeite het
blustoestel van de ophangbeugel te krijgen. Een andere medewerker wil
een ander blustoestel achter de bar pakken, maar die is voor zijn gevoel
zo heet dat hij er zijn handen aan brandt. Op een gegeven moment
wordt een poederblusser vanuit de Wir War Bar over het publiek heen
doorgegeven naar ’t Hemeltje.’ Na de brand wordt dit blustoestel ongebruikt
teruggevonden in ’t Hemeltje.’
Het grootste gedeelte van de feestverlichting die zich tussen de versiering
bevindt is al eerder door een medewerker uitgezet door middel
van een dimmer. Korte tijd na het ontstaan van de brand valt ook de
algemene en noodverlichting uit. Waarschijnlijk blijven vanaf dat
moment in ’t Hemeltje nog één nooduitgangverlichting en drie van de
vier nood verlichtingen branden. Een enorme rookontwikkeling ontstaat.
De rook verspreidt zich eerst langs het plafond en vervolgens door
de hele ruimte. De brand bereikt in seconden de klapdeuren bij de trap
naar de Wir War Bar. In de paniek die ontstaat worden mensen vertrapt,
verbrand, of verstikt door de rook.
Tralies voor de ramen
Voor mensen buiten, en vooral de hulpverlening, is ten tijde van de
brand lange tijd niet duidelijk wat er aan de hand is. De eerstehulpverleners
zijn binnen acht minuten ter plekke, maar nergens is vuur te
bekennen. Dat er iets vreselijks aan de hand is, blijkt alleen al uit het feit
dat er mensen proberen van het dak af te springen. Later gaat daarom
de aandacht uit naar de nooduitgangen. Wat was daarmee, waarom
konden mensen er niet uit? Er zijn mensen naar boven gevlucht, naar
de toiletruimtes, maar daar krijgt men de ruiten niet ingetikt. Aan de
voorkant is het hang- en sluitwerk van de tralies verwijderd; dat hangt
– inclusief sleutels – achter de bar. De inmiddels gearriveerde politie
krijgt van buitenaf de tralies niet doorgeknipt. De panieksluiting van
een van de nooduitgangen is verkeerd om gemonteerd, zodat het ook
daar aanvankelijk niet lukt de deur open te krijgen. De trap naar de Wir
War Bar is overvol, mensen komen muurvast te zitten. Vanaf het platte
dak springen mensen vijf meter naar beneden, iemand breekt zijn rug.
De betonnen trap aan de nieuwbouwkant is steil en glad.

Maar het werkelijke probleem zat in de snelheid van het vuur en de
rookontwikkeling. En veel teveel mensen. ’t Hemeltje kan er ongeveer
tachtig hebben. Op het moment van de brand waren het er driehonderd.
Op een netto vloeroppervlak van achtennegentig vierkante meter,
zo’n drie mensen per vierkante meter. En nog honderdvijftien barkrukken
er ook bij, die dan hopeloos in de weg staan. De totale paniek,
wegens de kortsluiting en de rook in het stikkedonker, al die mensen, al
dat meubilair … In het donker, honderden mensen die zichzelf en elkaar
door een wenteltrap persen, nooduitgang of niet: dat maakt zo’n evacuatie
volstrekt gedoemd te mislukken.
Als het er maar niet zoveel waren. Als er maar niet zoveel meubilair
had gestaan. Als de tralies maar open hadden gekund. Als het platte dak
maar een ladder had gehad. Als de wenteltrap maar niet zo smal was
© Maarten Hartman / HH
165

166
Een schade-expert is discreet
geweest. Als de blusapparaten maar gewerkt hadden. Als de verlichting
maar niet uitgevallen was. En nog zijn er meer ‘alsen’ en ‘alsnieten’ in
Volendam. Veel verordeningen worden er niet opgevolgd, vergunningen
en regels niet nageleefd. Tot op hoog niveau is er over gediscussieerd
of dit op veel plaatsen in de horeca in Nederland het geval is, maar
het accent kwam te liggen op de sociale cultuur in Volendam. Naar
verluidt een gesloten cultuur, een familiecultuur, een cultuur van ‘wij
lossen het hier zelf wel op.’ Een gemeenschap van hard werkende ondernemers,
die de rol van de overheid liefst zo klein mogelijk houden. Jaren
deed de gemeente het zonder brandpreventiemedewerker en toen deze
eenmaal aantrad, trof hij werk voor minstens tien jaar aan.
Cultuur
Ook bij ’t Hemeltje komt hij langs. In zijn brief van december, slechts
weken voor de ramp, drong hij aan op impregneren van kerstversiering
en een ophanghoogte boven handbereik, 2.60, 2.70 meter, en dus zeker
niet op 2.25 meter zoals later op sommige plekken in ’t Hemeltje het
geval bleek. De verordening werd niet opgevolgd. Ook andere berichten
van de gemeente worden als goedbedoelde adviezen en niet als keiharde
eisen gezien. Er bevinden zich vaak te veel mensen in café’s. Op
31 december zijn er in de drie bars samen zevenhonderd mensen, die
rond middernacht allemaal heen en weer gaan lopen om elkaar gelukkig
nieuwjaar te wensen. Er zijn te veel problemen met de nooduitgangen,
te weinig blusmiddelen, ze zijn slecht hanteerbaar, de verkeerd
om gemonteerde panieksluiting valt niet op: het dossier over Haven
154-156 is vuistdik. Het café wordt niet gesloten – dat is in diezelfde
Volendamse cultuur ongebruikelijk en zou het geringe draagvlak onder
de overheid nog verder doen afbrokkelen.
Fooienpotje
Bij zulk onnoembaar leed is de materiële schade nauwelijks relevant.
Toch moet ook het inventariseren daarvan natuurlijk deskundig en
zorgvuldig gebeuren. De brand-experts, gewend aan ravages en verwoeste
taferelen, troffen in ’t Hemeltje wel de verschrikkelijke, stille
getuigen van wat er met de kinderen gebeurd was, maar de materiële
schade was overzichtelijk en relatief gering. Kapotte ruiten, geblakerd
schilderwerk, beschadigde inventaris en veel roet. Maar waar een hele
korte felle brand enorm veel leed en letsel aan mensen toe kan brengen
– en ook deed – is een dergelijke brand niet in staat tot veel schade aan

panden. Hoe weinig, bleek wel uit het feit dat er zelfs nog papiergeld
nauwelijks verbrand in een fooienpotje stond, en een verlaten blocnotevelletje
met als titel ‘Feestmuziek’ nog bij de stereoapparatuur lag.
© Joost van den Broek / HH
Hierop ook Dimitri van Toren:
“He komaan, laat ons gaan, met een warme liefdestraan,
met twaalf tuinkabouters en de band zonder naam,
met het mes op je keel met mijn part en deel,
je vuur en je vlam …
en voor wie het liedje kent: ‘… en je hele rataplan.’ Zo moet de brandpreventiemedewerker
bekeken zijn, met zijn vergunningen, regels en
verordeningen.
167

168
Een schade-expert is discreet
Regelneverij
Volendammers zijn niet de enige Nederlanders die recalcitrant zuchten
en steunen over regels van en ‘regelneverij’ bij de overheid. Bovendien
zijn heel veel rampen een opeenstapeling van meerdere dingen die
tegelijkertijd fout gaan. De opeenstapeling van ‘alsen’ en ‘alsnieten’,
en hoe groot is de kans daarop? Vast staat wel dat (open) vuur binnenshuis
levensgevaarlijk is, zeker als het ergens propvol is. Koudvuur, heten
die sterretjes, maar dat is flauwekul. De gloeiende kern kan tot ver over
de vijfhonderd graden oplopen en, ook al is die zelf niet meer brandbaar,
nog steeds heel goed in staat zijn iets anders aan te steken. Met in
deze rampnacht honderden gewonden als resultaat, van wie velen met
afschuwelijke brandwonden naar alle beschikbare ziekenhuizen en
brandwondencentra gebracht moeten worden. Er worden er zelfs per
helikopter naar Brussel, Leuven en Aken vervoerd. Gewond, sommigen
voor het leven verminkt. En veertien doden.
Nasleep
De brandschade-experts doen het dossier dicht. Hun vaststelling is
klaar. De eigenaar van ’t Hemeltje kreeg een taakstraf van 240 uur en
mocht twee jaar lang zijn vak van horecaondernemer niet uitoefenen.
’t Hemeltje verkocht hij aan de gemeente. Het geld dat hij daarvoor
kreeg, heeft hij in een fonds gedaan ten behoeve van de nazorg van de
slachtoffers, velen met afschuwelijke brandwonden, getekend voor het
leven, velen met jaren van behandeling voor de boeg.
Voor de personenschade-experts begint nu een lange weg. Vele tientallen
slachtoffers moeten worden begeleid en een oplossing gevonden
voor de vaststelling van de letselschade. Die bestaat niet alleen uit
de enorme medische behandelingskosten, maar ook uit de (inkomens)
gevolgen op langere termijn. De meeste jongeren hebben nog geen
baan en zijn nog in opleiding. Wat waren hun vooruitzichten? En hoe
zijn die vooruitzichten door hun lichamelijk letsel veranderd? Het zou
nog jaren duren voor het laatste dossier kon worden gesloten.
1

lucht
vuur
water
aarde
169

170
© Koen Verheijden / HH

Vuurwerkramp Enschede
171

172
Een schade-expert is bescheiden
Tussen twee stilten
luid geweest …
13 mei 2000

De stilte, nu de klokken doven,
Wordt hoorbaar over zondags land
En dorpse woningen, waarboven
Een schelpenkleurige hemel spant.
De jeugd keert weer voor de in gedachten
Verzonkene, die zich hervindt
Een warm van onbestemd verwachten,
In zondagstilte eenzelvig kind.
En tussen toen en nu: ’t verwarde
Bestaan, dat reeds zijn heil verdreef;
De scherpe dagen, waar de flarde
Van ’t wonde hart aan hangen bleef.
Niet te verzoenen is het leven.
Ten einde is dit wellicht nog ’t meest:
Te kunnen zeggen: het is even
Tussen twee stilten luid geweest.
‘Zondag’ van J.C. Bloem, in: ‘Doorschenen Wolkenranden’
In Enschede ontploft een vuurwerkfabriek. De ontwrichting is totaal,
de verbijstering in de rest van Nederland ook. Wat resteert van de wijk
Roombeek is een krater. Eenentwintig mensen dood, drie vermist, bijna
duizend gewond. Vierhonderd woningen verwoest of van de aardbodem
verdwenen, nog eens duizend beschadigd.
Kruitrampen kent Nederland niet veel, of het moest in Leiden zijn,
1850. Toen ramde een met kruit geladen schip de kade. De enorme
explosie die volgde kostte toen 150 mensen het leven. Onze 20 e eeuw
kende ‘Naarden’ en ‘Culemborg’. Een hele wijk die de lucht in gaat, dat
kan slechts een filmische regisseur als Stephen Spielberg vormgeven.
Of een vuurwerkopslagplaats waar honderdduizend kilo vuurwerk de
lucht in gaat.
173

174
Een schade-expert is bescheiden
Songfestival
Zaterdag 13 mei begint als een heerlijk dagje. Nederland doet nog wat
boodschapjes in de aanloop naar moederdag, klokt loom een biertje
op een terras naar binnen of lummelt wat rond op de camping. Men
verheugt zich op een avondje Songfestival. De beroepsbrandweer in
Enschede verveelt zich en besluit een korte broek aan te trekken en de
wagen eens een lekker sopje te geven. Zo’n dag is het. We vissen, zeilen,
golfen en er is niets dat er op wijst dat deze dag het Songfestival niet
in Nederland uitgezonden zal worden. Niets wijst er op dat deze dag
rampzalig zal eindigen.
Ook de wijk Mekkelholt/Roombeek ligt er lodderig bij. Veel van de
studenten die er wonen zijn naar hun ouderlijk huis, jonge gezinnen
zitten buiten of zijn de stad in.
De jaren van de wijk in deze vorm zijn geteld. Het is een 19 e -eeuwse
wijk, ontstaan nadat in 1890 een spoorlijn het gebiedje tussen Enschede
en Oldenzaal ontsloot. De boerderijen werden in de jaren die volgden
vervangen door industrie. Een bierbrouwerij, voorloper van Grolsch,
spinnerij Bamshoeve, stoomweverij en ververij Menko, de Twentsche
Textielmij. Tetem en machinefabriek Thole aan de Tollensstraat. Thole
zit naast brandstoffenhandel ‘De Concurrent’, die begin jaren zeventig
failliet ging toen aardgas definitief kolen had vervangen. Het pand
en de naastgelegen twee panden nummers 52 tot 56 werden in 1977
gekocht door Harm Smallenbroek, die er Smallenbroek Enschede vestigde:
S.E. Fireworks. Sinds mensenheugenis hadden die panden niet
anders bevat dan brandbare bullen. En sinds mensenheugenis was er
altijd eerst industrie en handel. Woonwijken voor arbeiders en andere
betrokkenen werden er later tussen gebouwd, al naar gelang er ruimte
was.
S.E. Fireworks was in de beginjaren een kleinschalig bedrijf dat consumentenvuurwerk
verhandelde. Dat het sortiment mee uitdijde op
de steeds grotere vraag, vooral de vraag naar groots, professioneel vuurwerk
voor shows en evenementen, ligt eigenlijk in de rede en aldus
dijde de vergunning min of meer mee uit. Het bezwaarschrift van de
enige buurtbewoner die protesteerde tegen een uitbreiding van de vergunning
tot zwaar vuurwerk, werd niet ontvankelijk verklaard, want
S.E. Fireworks stond op een kavel dat als bestemming industrieterrein

© ANP
had. Verder maakten weinigen zich grote zorg, als men al wist dat er
vuurwerk lag. Ook de gemeente niet. De gemeente had namelijk de
Vinex-plannen voor een Groot-Roombeek klaar, de industrie zou met-
tertijd naar elders verplaatst worden en met de verkoop van de nog te
bouwen 1100 nieuwe woningen zou nog in de zomer van 2001 begonnen
worden. Zo wordt het zaterdag 13 mei 2000. Niet de jaren, maar de
uren van de wijk zijn geteld. Het wordt half vier.
Black-out
15.33 uur, eerste klap. 15.34 uur, tweede klap. Het seismologisch centrum
in Winterswijk, 32 kilometer verderop registreert 2 op de schaal
van Richter en de eindeloze zwarte rookkolom wordt gezien door de
175

176
Een schade-expert is bescheiden
satellieten van het KNMI in De Bilt. Burgemeester Jan Mans komt in
allerijl naar het stadhuis en geeft om 16.50 uur een rampenverklaring
af. In de uren die volgen zal een ongekende hoeveelheid hulpverleners
Enschede terzijde staan. Vijfhonderd politiemensen, driehonderd
brandweerlieden, honderd Duitse hulpverleners inclusief ambulances,
het Rode Kruis, militairen, het Korps Nationale Reserve, ontelbare vrijwilligers.
En schade-experts. Onmiddellijk na de ramp trekt een leger
van schade-experts naar Enschede, sommige collega’s in dienst van een
maatschappij, anderen in dienst van een expertisebureau.
Om zoveel mogelijk structuur in de chaos te helpen aanbrengen,
zit het BCE in de voorhoede, voorshands namens het Ministerie van
BZK, het Verbond van Verzekeraars, het Rampenfonds. Behalve Mans
is ook de wethouder financiën (‘wethouder van middelen’ staat er op
zijn kaartje) Rinus Althof, permanent op zijn post. Met hem konden de
experts snel schakelen. Het was de Bijlmer revisited. Een meldcentrum
maken. Meteen. Op een kratje mensen toespreken, oproepen zich te
melden, zich te laten registreren. Zich te laten registreren: mensen die
zich op dat moment hun eigen naam niet eens meer konden herinneren.
Velen hadden een totale black-out. Een compleet overzicht krijgen
is essentieel. In de hal van de Ensche dese Sociale Dienst neemt het BCE
twee balies in gebruik als helpdesk c.q. meldpunt. Onzekerheid over
wat er te gebeuren staat maakt de ontreddering van getroffenen immers
alleen maar groter. Informatie over verzekeringszaken is schaars, de
behoefte eraan gigantisch, zowel bij de gemeente als bij de particulieren.
Met het van de grond trekken en bemannen van een helpdesk kan
het BCE meteen inspringen op wat het hardste nodig is.
In Enschede waren de meeste getroffenen verzekerd, dus lag het voor
de hand dat verzekeraars ervoor kozen om ook hun eigen loondienstexperts
op pad te sturen. Maar het BCE was ook nodig. De gemeente
zag in luttele dagen tijd bijna honderd experts, tussenpersonen, makelaars
en wat dies meer zij, op zich afkomen. Dat werkte dus niet. Het
BCE is toen gevraagd, zowel door het Verbond van Verzekeraars als
door wethouder Althof, om tot coördinatie en afstemming tussen al
die verschillende partijen te komen. Aan het BCE de zware taak om
de communicatie zo goed mogelijk te stroomlijnen en betrokken
instanties en overheden bij te staan. En burgers. En elkaar. Er heerst
een soort staat van beleg, de democratie is opgeschort. Experts lopen © Menno
Boermans / HH

177

178
Een schade-expert is bescheiden
in spijker broeken rond. Spijkerbroeken waar ze dagen niet meer uit
komen. Experts die niet meer kunnen lachen, die er doorheen zijn, die
glazig de wereld inkijken of elkaar straal voorbij lopen. Toch moeten ze
door, net als iedereen. Ze moeten een ambulant kantoor bij zich hebben
met registratiepapier, mappen, nietjes, perforators. Tot een ambtenaar
van de bouw- en milieudienst een kleine ruimte ter beschikking stelt
en de experts – “pardon, mag ik er even bij” –vanachter een publieksbalie
staan te faxen.
Iedereen is overal
Naarmate de dagen verstrijken, komen er ook verzoeken van tientallen
leden van het Verbond van Verzekeraars om namens hun maatschappijen
individuele schades vast te stellen. Bovendien stelt het BCE in zo
groot mogelijke vaart de niet of onvoldoende verzekerde risico’s vast. De
‘binnenring’, het zwaarst getroffen gebied, werd al snel afgeslo ten. Ook
voor experts was het hier dagenlang een no-go zone. Alleen hulpverleners
mochten er in. Aan de hand van de postcodes was uiteindelijk vast
te stellen wie er ooit woonden. Door bestanden te vergelijken konden
de experts dan nagaan of en bij welke maatschappij de bewoners van
een bepaald adres verzekerd waren. Dit was nodig om zoveel mogelijk
foto’s van de nog bestaande objecten te maken, één fotorolletje per
object. Een asbestinstructie wordt geregeld en pakken opgehaald.
Burgemeester Mans is overal. Hij geeft leiding aan de crisisstaf, blijft
overeind in de chaos, bezoekt begrafenissen, gaat langs bij gewonden,
verleent steun aan de weduwes van vier omgekomen brandweermannen
en staat de pers te woord.
Rinus Althof is overal. Wie hem nodig heeft, kan hem vinden; wie hij
nodig heeft, vindt hij ook. De experts zijn overal, al ras met de bezoekjes
aan de oude woning of wat ervan rest. De planning voor het bezoek van
de oorspronkelijke bewoners is rondgekomen: ze kunnen er in tweetallen
gedurende één uur in. Niet langer, anders zou het veel te lang
duren voordat iedereen de plek bezocht had. Er moest immers gehandeld
en gesloopt worden. Warme dagen en honderden ijskasten en
vriezers die staan te ontdooien en te lekken, dat is vragen om een plaag
van maden en ander ongedierte. De experts pakken hun camera’s en
hijsen zich in de pakken. Die worden verstrekt in twee maten: te groot
en veel te groot. Een kereltje van een jaar of acht komt aanlopen. In zijn

echterhand klemt hij een teddybeer, zijn linkerduim zit in zijn mond.
Zijn ogen staan wijd open. Het asbestpak wolkt in grote plooien om
zijn enkels. Maatje veel te groot. Wat zoekt dit kind? Wat heeft dit kind
nog? Dit leed. Maatje heel erg veel te groot.
Commissie James
Vrij snel waren er in Enschede zeer gestructureerde contacten tussen
het BCE en de experts van verzekeraars. Op initiatief en onder voorzitterschap
van het BCE werd een collectief benoemd van experts van
de grotere maatschappijen en de grootste expertisebureaus. Zo kon
bewerkstelligd worden dat er met de gemeente Enschede afspraken
kwamen. In verband met de noodverordening voor de ‘binnenring’
heeft het BCE de gemeente ervan weten te overtuigen dat er een vorm
van schade-inventarisatie moest plaatsvinden.
© Jörgen Caris / HH
179

180
Een schade-expert is bescheiden
Op 26 juni, ongeveer zes weken na de ramp, wordt de Commissie
Financiële Afwikkeling Vuurwerkramp Enschede – kortweg de CFA –
geïnstalleerd door het college van B&W. De CFA heeft de burge meester
van Deventer, James van Lith de Jeude, als voorzitter en wordt
daar om in de wandeling ook wel ‘Commissie James’ genoemd. Daarnaast
bestaat de commissie o.a. uit een wethouder en twee ambtenaren
van de gemeente Enschede, het bestuurslid calamiteiten van het
BCE en de projectmanager van het BCE als vertegenwoordiger van het
Verbond van Verzekeraars en de ambtelijk secretaris van het Nationaal
Rampenfonds. Voorts werden de vergaderingen van de Commissie
James bijgewoond door vertegenwoordigers van de ministeries van
BZK, EZ en SoZaWe, alsmede de Kamer van Koophandel. De CFA speelt
vervolgens een centrale rol bij het opstellen van financiële regelingen
die naast de bestaande verzekeringsuitkeringen van kracht werden. De
door haar aan het college van B&W gedane voorstellen voor regelingen
worden alle door het college overgenomen. De financiële afwikkeling
kon alleen hierom snel en accuraat gebeuren.
Onverzekerde autowrakken
Groot ook was de behoefte aan deskundig advies en ondersteuning bij
het invullen van de niet eenvoudige schademeldingsformulieren die
aan de branche eigen zijn. De gegevens van de meldingsformulieren
worden gecomputeriseerd. Met één druk op de knop is duidelijk waar
de schade is, waar al een expert is geweest en waar nog niet. Uiteindelijk
komt hier een complete lijst van verzekerden uitrollen, met heel diverse
schades. Een aantal zaken kon echter direct aangepakt worden. Circa
achthonderd onverzekerde autowrakken werden snel het werk van het
BCE. Deze schade aan auto’s werd zo veel mogelijk centraal aangepakt.
Alle uitgebrande en beschadigde motorvoertuigen werden na de explosie
op één terrein samengebracht en experts hadden daar de gelegenheid
de schade vast te stellen. Vragen over het huren van vervangende auto’s
kon via de helpdesk worden doorgespeeld naar deskundigen.
Aanvangsschaden
Snel na de ontploffing werd het pijnlijk duidelijk dat in het gemeentelijk
rampenplan geen plaats of aanspreekpunt voor de verzekeringsbedrijfstak
was ingeruimd, terwijl die toch heel snel op het toneel
verscheen. Zo zegt de beleidsadviseur, deel van de ‘concernstaf’ van de
gemeente, in het tijdschrift ‘Welwezen’ (nummer 4, 2000): “We hebben ons

even moeten bezinnen op hoe we met de vertegenwoordigers uit de verzekeringswereld
moesten omgaan. Dat het noodzakelijk was, bleek heel snel.” De gemeente
begon namelijk al vlug met financiële regelingen voor gedupeerden.
Mensen die alles kwijt waren konden van de gemeente een bedrag tot
dertigduizend gulden krijgen als voorschot voor de eerste behoeften
– ook vanuit de vooronderstelling die bij burgers en gemeente leefde
dat het schaderegelen door verzekeraars wel even zou duren. Dat bleek
een misvatting. Zelden ging een schaderegeling zo vlot. Harry Feitsma,
eveneens in ‘Welwezen’: “Verzekeraars zijn snel begonnen met uitkeren.
Prachtig. Maar wij hadden dat in een aantal gevallen ook al gedaan. Het zou goed
geweest zijn als we lijsten met namen van mensen die van de ene of de andere partij
geld zouden of al hadden ontvangen, hadden uitgewisseld. Nu hebben sommige
mensen dubbele uitkeringen gekregen, soms zelfs zonder dat de ontvangers een Acte
van Cessie hebben ondertekend. We beschouwen het maar als ‘aanvangsschaden’.”
© Bas Czerwinski / HH
181

182
Een schade-expert is bescheiden
Deze behoefte aan een coördinerende functie werd in Enschede bijzonder
zichtbaar.
Een zware belasting
Het ‘dossier Enschede’ werd dik. Heel dik. Binnen luttele dagen kwam
er tien miljoen gulden van solidaire Nederlanders binnen. Scholen
lie pen renwedstrijden, zamelden statiegeldflessen in en wat niet al
meer. Op 19 mei was er een stille tocht, waarin premier Kok, Prins
Willem Alexander, Commissaris van de Koningin Hendrikx, de burgemeester
Mans van Enschede en bijna honderdduizend mensen meeliepen.
Jan Cremer schilderde, Gerrit Komrij dichtte en de Commissie
Oosting – bestaande uit ex-politica R. Beckers, hoogleraar stralingshygiëne
T. Savelkoul, voormalig directeur-generaal M. Enthoven van
Defensie, directeur Y. Tümer van KPMG en voormalig minister van
defensie J. de Ruiter – werd twee weken na de ramp geïnstalleerd. Deze
commissie werkte niet in het openbaar en hoorde mensen niet onder
ede.
De uitkomst van het rapport verscheen begin 2001. In deel III,
rapport C, ‘de praktische hulpverlening’ wordt het BCE genoemd. Het
rapport van de Commissie Oosting: “De financiële regelingen zoals die zijn
getroffen, dekken een breed scala aan schade en ander financieel nadeel als gevolg
van de vuurwerkramp, en voldoen, ook in de ogen van betrokkenen, zeker aan de
belofte van ruimhartigheid zoals de minister-president deze direct na de ramp heeft
uitgesproken. De Commissie vindt het een goede zaak dat slachtoffers door de desbetreffende
regelingen erkenning hebben gekregen in het financiële nadeel dat de
ramp voor hen heeft veroorzaakt, en dat zij door de financiële steun op weg zijn
geholpen om in hun persoonlijk of zakelijk leven de draad weer op te pakken.”
Over de Commissie James wordt zeer lovend geoordeeld: “De Commissie
(Oosting) acht de keuze tot instelling van de CFA, Commissie Financiële
Afwikkeling, zonder meer een verstandige. Alleen al gezien de complexiteit van
de financiële gevolgen van de ramp heeft het college van B&W er naar het oordeel
van de Commissie goed aan gedaan een commissie met vertegenwoordigers uit
verschillende geledingen te belasten met de taak financiële regelingen te ontwerpen.
Cruciale thema’s als dekking en uitvoerbaarheid van regelingen hebben
daardoor de vereiste aandacht gekregen. Ook met het oog op de zware belasting
van het college van B&W als gevolg van de vuurwerkramp was de instelling van
de CFA naar het oordeel van de commissie verstandig.” Een zware belasting.

Jans Mans, op de nieuwssite van het Nederlands Genootschap van
Burgemeesters: “Ik dompelde onder in verdriet. Ik ging helemaal mee met de
brandweer, het begraven etc., want ik vond dat het moest. Totdat Uri Rosenthal
© Chris Pennarts / HH
mij op een avond naar bed stuurde. Om bij te slapen en energie op te doen. Je hebt
als burgemeester de neiging om maar door te blijven draven.”
Solidair en blijvend
Niemand wil nog ooit een ramp als ‘Enschede’. Niettemin is het beter
hier toch maar op voorbereid te zijn. Net als de commissieleden zelf, is
ook de Commissie Oosting van oordeel, dat in zulk een geval de instelling
van een Commissie James van prioritair belang is. Met een vertegenwoordiging
van het BCE.
183

184
Een schade-expert is bescheiden
Als er iets gebleken is na de ramp in Enschede, dan is het wel hoe
essentieel het is dat getroffenen bij rampen gelijk behandeld worden.
Daarom moet de branche bij dit soort calamiteiten gezamenlijk optrekken.
Je moet niet hebben dat de bewoner van nummer 15 voor het laten
schoonmaken van zijn huis tien gulden per uur krijgt vergoed, terwijl
de bewoner van nummer 17 maar liefst vijftien gulden krijgt, ook al
zijn de polissen verschillend. Zulke verschillende behandelingen zijn
aan getroffenen niet uit te leggen. Aan de pers ook niet, trouwens. Op
deze momenten moeten de gezamenlijke belangen van de branche uitstijgen
boven het kleinere eigenbelang. Ook dat bleek bij ‘Enschede’.
Door de ‘spectaculaire’ aard van een dergelijke ramp en de fotogeniciteit
stromen honderden verslaggevers toe. Maar een BCE-expert heeft
lang niet altijd iets te zeggen. Als hij wel iets zegt, dan gaat dat vaak een
eigen leven leiden of wordt verkeerd begrepen. Wat vooral al snel verkeerd
begrepen wordt, is de rol van het BCE in het geheel. Natuurlijk
moet het BCE zichtbaar zijn voor slachtoffers en gedupeerden, voor
gemeentelijke instanties en de rijksoverheid. Maar nooit is het de
bedoeling dat het BCE zich door middel van de pers gaat ‘profileren’ en
dat gevaar sluipt er al gauw in als een verslaggever een man in een pak
ziet, omringd door op dat moment letterlijk hulpbehoevenden. Om die
reden bestaat er voor dit soort situaties een protocol.
Expertise-aanspreekpunt
De gemeente Enschede heeft op bewonderenswaardig praktische en
snelle manier allerlei noodmaatregelen genomen. Opvang en hulpverlening,
maar ook afdichten van woningen en herstelwerkzaamheden. Er
waren in Enschede heel veel hulpteams, ontzettend veel mensen. Veel
daadkracht en korte beslissingslijnen. De verzekeraars hebben het in
Enschede ook goed gedaan. Ze hebben de gemeenschappelijke belangen
goed voor ogen gehouden en hebben steeds zorgvuldige afwegingen
gemaakt.
Wel is volstrekt duidelijk dat er een centraal expertise-aanspreekpunt
moet zijn in tijden van crises, in tijden van noodtoestand, een
toestand waarin normale regels vervallen. Dit meta-team moet gemandateerd
zijn en met een officiële status kunnen handelen. Het risico is
niet denkbeeldig dat een gemeente anders zelf een bureau benoemt dat
deze rol op zich gaat nemen. Dan sta je als verzekeringsindustrie buiten
de deur, met alle negatieve gevolgen van dien. Anno 2010 is het BCE /

NIVRE voor zowel het Verbond van Verzekeraars als voor de centrale
overheid het centrale uitvoeringsorgaan bij rampen en calamiteiten,
zoals vastgelegd in diverse contracten.
© Menno Boermans / HH
De vuurwerkramp betekende een zware taak voor verzekeraars en
experts. Het was schaderegelingstechnisch een unieke ramp, vanwege
de sociale aspecten en het feit dat de ramp had plaatsgevonden binnen
een klein gebied. De veelheid van betrokken verzekeringsmaatschappijen
en expertisebureaus, de veelheid van verschillende belangen,
maakte dat de operatie alleen heeft kunnen slagen door nauwe samenwerking.
De collegiale wijze waarop de experts hebben samengewerkt,
met voorbijzien van mogelijke individuele belangen, was indrukwek-
185

186
Een schade-expert is bescheiden
kend en kenmerkend voor hoe de samenwerking tijdens rampen moet
zijn.
Een paar jaar later staat er weer een nieuwe wijk, 62 hectare groot,
mede onder de bezielende supervisie van stedenbouwkundige Pi
de Bruijn. De beek, de Roombeek, is weer bovengronds gebracht en
stroomt sinds 2008 weer als vroeger vanuit Roombeek richting Hengelo.
1

lucht
vuur
water
aarde
187

188
© Willem Middelkoop / HH

Vliegramp Bijlmer
189

190
Een schade-expert is empathisch
Gloeiend puin
in ’t donker …
4 oktober 1992

Ik waag mij haast niet in die straat
Waar gloeiend puin in ’t donker staat,
De wind loeit om een bouwvaltop,
Een schelle vlam schiet suizend op,
Belichtend, als in spotternij,
De resten van wat huisgerei.
Hier vond wie daaglijks nam en gaf
een ruw en eindloos massagraf.
Het werk van hersens, hand en lust
Is even grondig uitgeblust.
Clara Eggink, Dodenmars voor Rotterdam
“Als je praat over impact, is de Bijlmer net zoiets als de moord op John F. Kennedy.
Iedereen weet nog waar hij was op het moment dat hij het hoorde.”
Sjaak Venhorst, coördinator van het BCE
Zondag 4 oktober 1992. Tijdens het diner pakt in een restaurant in Sint
Nicolaasga iemand een microfoon om te zeggen dat er een toestel van
de Israëlische luchtvaartmaatschappij El Al is neergestort op een woonwijk
in Amsterdam. De Bijlmer. “Ik hoorde het om zeven uur. Ik ben meteen
gaan rijden, terug naar Amsterdam. In de polder bij Muiderberg zag ik het: één
vuurzee. Om half negen was ik thuis. Ik heb de Amsterdamse zender AT5 aangezet
en heb tot diep in de nacht naar de beelden gekeken, proberend te begrijpen wat die
beelden betekenden,” vertelt de voorzitter van de Calamiteiten Commissie.
Het BCE moest aan de gang. En gauw.
Schade-expert Cees Plasmeijer vertelde indertijd waar hij was: het
was een mooie, heldere dag geweest en op het moment van de ramp was
hij nog steeds aan het vissen in de Amstel. Hij kwam die avond thuis en
zijn dochter zei: ‘Pa, er is een vliegtuig neergestort in de Bijlmer.’ Hij
zei zoiets van: ‘hoe kom je aan die flauwekul’. Maar hij wist dat het waar
191

192
Een schade-expert is empathisch
moest zijn. Meteen gingen zijn hersens draaien, heel vaktechnisch – hoe
groot was dat vliegtuig, hoe groot was die flat, hoeveel schade betekent
dat dan? Pas toen hij de beelden op tv zag, werd de ramp echt voor hem.
Het was veel erger dan hij had gedacht. De rest van de avond heeft hij
zitten wachten op het telefoontje. Je wéét dat je gebeld gaat worden, dat
je erheen moet, want het BCE staat nu eenmaal in de rampendraaiboeken
van de overheid.
Een bordje ‘Expertise’
Maandagochtend belt de toenmalige voorzitter van het BCE, Pim Polak
Schoute. Samen met salvage-coördinator Cees Dronkers, een collegaexpert
die toevallig dat weekeinde salvagedienst had, reden de BCE
voorzitter en het bestuurslid calamiteiten naar de Bijlmer. Gespannen
als snaren. Naar de sporthal Bijlmer, waarvan iemand ’s nachts de
deuren had opengezet en waar slachtoffers en hulpverleners zich
hadden verzameld. Ze konden er zomaar binnenlopen. Overal legerstretchers.
Op de helft zitten of liggen mensen, voor zich uit te staren of
te huilen. Gespannen kijken naar iedereen die de hal binnen komt, of
het misschien familie of een bekende is. Langs de kant, tegen de klimrekken
aan, staan tafeltjes met naambordjes erop. ‘Expertise’ staat er op
één zo’n bordje. Daar zijn ze dan maar achter gaan zitten. Op het tafeltje
ernaast een bordje met ‘Ghana-Suriname-Herhuisvesting’ erop. De
‘Verzekeraars Hulpdienst’ is er ook. Maar niemand kan iets doen. Het
is pure chaos in die hal, niemand weet iets. Niet wie waar gewoond
hadden, wie vermist wor den, wat er in dat vliegtuig zat. Iedereen is op
zoek naar iedereen, naar iemand die weet of zijn vrouw en kinderen
dood zijn of nog leven. Tussendoor zijn kindertjes aan het voetballen en
pret aan het maken. Het is heel onwezenlijk allemaal. Ze zitten er van
tien tot twaalf uur, in pak en stropdas. De meeste mensen om hen heen
zijn niet eens te verstaan.
Het gevoel van voyeurisme, maar vooral onmacht slaat toe. Uit eindelijk
gaan ze maar weg. Het lijkt toch zinvoller om vanuit kantoor de
zaken eerst maar eens voor te bereiden. Drieënveertig doden zouden
onder de puinhopen worden teruggevonden. Omdat veel van de getroffen
woningen door illegalen bewoond werden, mensen zonder huurcontract,
identiteitsbewijs, vrienden of bekenden, ligt het werkelijke
aantal doden misschien veel hoger dan dat. Dan zijn ze dood, maar
door niemand vermist. © Michael Kooren / HH

193

194
Een schade-expert is empathisch
Mayday
Twee minuten voor half zeven zondagavond 4 oktober. El Al-vlucht
1862, zojuist opgestegen, zendt een noodkreet naar de verkeersleiding
op Schiphol: “Mayday. Mayday. We have an emergency!” De Boeing heeft
motoren nummer drie en vier verloren. Letterlijk. Dat is gezien door
diverse getuigen, gemeld door de Kustwacht en de radarprint van de
verkeersleiding op Schiphol bevat zelfs twee zwarte vlekjes die aangeven
dat er substantiële delen van het vliegtuig naar beneden zijn gevallen:
de duizenden kilo’s zware motoren aan de rechtervleugel. Motor
drie, aan de binnenkant, brak het eerst af en knalde tegen motor vier.
Die werd eveneens van de vleugel gerukt. Of de piloot zelf meteen in de
gaten heeft dat hij de motoren kwijt is, is niet duidelijk. Hij wil in ieder
geval onmiddellijk terugkeren naar Schiphol.
Om 18.34 uur zet het El Al-toestel boven Weesp de daling in. Om
18.35 uur, het vliegtuig bevindt zich boven de Gaasperplas, raakt het
uit balans en helt sterk naar rechts over. “Going down, going down” hoort
verkeerstoren Schiphol de Israëlische piloot op dat moment zeggen en
dan verdwijnt El Al 1862 van de radar. De rampvlucht eindigt in de knik
waar de flats Groeneveen en Kruit berg in de Amsterdamse Bijlmer met
elkaar verbonden zijn. In de logboeken van die avond van het brandweerkorps
regio Amsterdam staat dat er vrijwel onmiddellijk een
brand en ontploffingen gemeld worden door bewoners van de Bijlmer.
Seconden later klinkt door alarminstallaties in alle kazernes in de regio
dat hun voertuigen naar de Verrijn Stuartweg moeten voor een neergestort
vliegtuig. “Stuur alles wat u overhebt!” klinkt het dringend.
18.42 uur: De bemanning van de eerste brandweerwagen ter plekke
meldt in verbijstering aan de centrale dat “hier alles zo’n beetje brandt.
Er ligt hier zoiets als een vliegtuig. De flat die ik zie staat helemaal in de brand.
Zoiets heb je nog nooit van je leven gezien.” Ze smeken om versterking. “Alles
wat we hebben, rijdt,” antwoordt de centrale, “de hele mikmak is onderweg.”
De flat brandt met gehoorverwoestend kabaal. Mensen rennen
er vandaan, terwijl vanuit andere flats minstens zoveel mensen er juist
naartoe rennen. In het licht van het vuur is te zien dat bewoners tussen
de vlammen over de galerijen hollen. Sommigen springen. Op straat gilt
iemand: “We komen jullie halen, blijf staan!” maar ze springen toch.

© Peter Blok / HH
In de lading van de Boeing zat onder andere parfum. De flesjes ontploffen
en temidden van die geur staan mensen apathisch naar een
brandend manshoog landingsgestel te staren. De hele nacht gaat het
blussen door en rijden ambulances af en aan. Tegen zonsopgang wordt
het sein ‘brand meester’ gegeven.
’s Ochtends is het op de plek van de ramp zó stil, dat je vogels kunt
horen fluiten. Geen laaiend vuur, geen sirenes, geen schreeuwen. De
ontreddering is te groot, de stilte oorverdovend. Mensen zijn op de
puinhopen met stenen aan het sjouwen. Verkrampte ogen. Verbrande
bomen. Verdwaalde babysokjes. Een driewieler met een muur
erbovenop.
195

196
Een schade-expert is empathisch
Boutje
De ramp in de Bijlmer is begonnen met een inferieure veiligheidsbout
in de ophangslee van de derde motor. Die zogenoemde midspar fuse pin
is gebroken, waarna het complete ophangsysteem het heeft begeven.
Specialisten van Boeing en de Amerikaanse National Transportation
and Safety Board (NTSB) trekken de conclusie dat de ophangconstructie
voor de motoren “niet toereikend is gebleken om het vereiste veiligheidsniveau
te verzekeren”. Gevolgd door de aanbeveling om van de ruim negenhonderd
jumbo’s die wereldwijd rondvliegen de constructie ingrijpend te
wijzigen. Een operatie die de vliegtuigfabrikant in Seattle honderden
miljoenen dollars zal kosten. Ook de luchtvaartmaatschappijen hebben
een flinke schade, omdat ze de aanpassing voor eigen rekening moeten
uitvoeren.
Iedereen doet alles
Terwijl buiten het puinruimen begint en naar doden wordt gezocht,
is het binnen in de sporthal pandemonium. De sporthal wordt het
centrum van alles. Daar verzamelt men zich, daar komen familieleden
zoeken naar vaders, moeders, broers en zusters, daar is er koffie en
hebben overlevenden een dak boven hun hoofd. Daar kun je vragen hoe
het verder moet. Van regels of procedures is geen enkele sprake in die
eerste fase. Duizend-en-een dingen moeten gebeuren. Iedereen die er
al dan niet bij toeval is, doet gewoon waar hij of zij goed in is. Niemand
die naar diploma’s of bevoegdheden vraagt. Er worden oplossingen
verzonnen voor steeds meer, steeds nieuwe problemen die dan zonder
meer probleemloos worden opgelost.
Iemand begint een lijst van vermisten aan te leggen. Iemand belt
iemand die iemand belt voor meer bedden en dekens. Iemand belt het
telefoonbedrijf voor extra telefoon- en faxlijnen, die prompt komen,
iemand licht de meer dan honderd journalisten die op de ramp af
zijn gekomen voor, iemand leidt de burgemeester en later die dag, de
Koningin rond. Het Leger des Heils verschijnt met pannen soep, maar
er circuleren ook taarten en pannen Surinaams eten, gebracht door
omwonenden. Er gebeurde van alles, maar er kwam nooit een snipper
papier waarop dat geformaliseerd werd. Het moest gebeuren en dus
gebeurde het.

Buiten de sporthal lijkt het een oorlogsgebied. Van zesenvijftig
woningen was helemaal niets meer over, die waren letterlijk van de
aardbodem weggevaagd. Waar die waren, was nu een zwart gat. Steeds
© Merillon-Ribeiro / HH
als je kijkt naar dat afschuwelijke, roetomrande gat, realiseer je je dat
wie er had gewoond waarschijnlijk totaal verast was. Hele gezinnen,
of moeders met hun kinderen, de vaders in die sporthal naar hen op
zoek. Met de ongeveer tweehonderd woningen links en rechts van het
zwarte gat was tot algemene verbazing niets aan de hand, behalve dat
de bewoners ervan weg waren. Van sommigen was bekend dat ze naar
familie, hotels, vrienden waren gegaan, maar van heel veel adressen had
niemand een idee wie er hadden gewoond. De buren, de woningbouwvereniging,
de gemeente, niemand had een flauw idee.
197

198
Een schade-expert is empathisch
De wijk stond bekend om het hoge percentage illegale bewoners. Op
de deur kon ‘Van der Wouden’ hebben gestaan, terwijl achter die deur
dan bijvoorbeeld twaalf Ghanezen hadden gewoond, en achter de volgende
deur, twaalf Peruanen. Of zestien, dat wisten de buren dan niet
zeker. En hoe die mensen heetten wisten de buren al helemaal niet.
Waar die illegale bewoners nu waren? Niemand wist het. Of ze nog
leefden? Geen antwoorden. De illegalen durfden zich niet te melden,
waarschijnlijk uit angst het land uitgezet te worden.
Pal voor de slachtoffers
Aan de inventarisatie van het verlies aan mensenlevens wordt de hele
week met man en macht gewerkt en ook met de afhandeling van de
materiële schade wordt al snel een begin gemaakt. Uit onderzoek blijkt
dat veertig procent van de schade is verzekerd en kan worden geclaimd
bij verzekeraars. Zestig procent van de schade is onverzekerd. Gezien de
samenstelling van de bevolking van de Bijlmer mag dat weinig verbazing
wekken: het merendeel van de bewoners van de getroffen flats is
afkomstig uit culturen waar verzekerd zijn geen vanzelfsprekendheid
is. De illegalen die er hadden gewoond hadden zich niet eens kúnnen
verzekeren als ze dat al hadden gewild. Die onverzekerde schade zal wel
degelijk vergoed worden: in een samenleving als de Nederlandse staan
overheden pal voor slachtoffers van rampen. Geen enkele getroffene van
het verschrikkelijke ongeluk in de Bijlmer zou aan zijn financiële lot
overgelaten worden. Overigens niet uit de overtuiging dat geld leed kan
wegnemen. Maar met geld kunnen mensen wél de controle over hun
bestaan herstellen.
Aan het BCE het verzoek om onafhankelijke Register Experts te
rekruteren om de schade – verzekerde zowel als onverzekerde – te
inventariseren en beoordelen, zodat zo snel mogelijk tot uitbetaling
overgegaan kan worden.
Intieme gesprekken
Met twee categorieën schade krijgen de experts in de Bijlmer te maken.
Er zijn de huizen die compleet zijn weggevaagd en waarvan de bewoners
vermist en naar alle waarschijnlijkheid dood, of zéker dood zijn.
Zekerheid over dood of leven is er alleen als stoffelijke resten gevonden
zijn die ook nog geïdentificeerd kunnen worden. In deze gevallen
zijn schade-aangiftes van nabestaanden nodig. Maar hoeveel doden © Hollandse Hoogte

199

200
Een schade-expert is empathisch
zijn er precies, wie zijn het en waar moeten de nabestaanden van illegale
slachtoffers gevonden worden? Veel werden gevonden via kerken,
de woningbouwvereniging en met hulp van buren, onderwijzers,
huisartsen.
Iets te onderzoeken aan deze categorie schade was er niet, want er
was niets meer. Er was dat zwarte gat. De gewone dingen kun je wel
bedenken: hoeveel vierkante meter vloerbedekking er gelegen moet
hebben, dat is uit te rekenen, want men wist hoe groot die flats waren.
Dat er een wasmachine en een tv geweest moeten zijn, dat er hoogstwaarschijnlijk
een bankstel heeft gestaan, zoiets is te raden. Maar
verder moest het BCE het doen met wat nabestaanden over de doden
verteld en: wat was de gezinssamenstelling geweest, hoe oud waren ze,
hadden ze hobby’s? Was iemand een muziekliefhebber geweest, dan
hadden er waarschijnlijk een geluidsinstallatie en een collectie cd’s in
de woning gestaan. Hielden ze van mooie kleren of maalden ze daar niet
om? Hielden ze van boeken? Waren de doden juwelendragers geweest?
In sommige culturen zetten mensen al hun geld om in gouden juwelen.
Was er sprake van familiezilver? Het waren heel intieme gesprekken
over de levens en liefhebberijen van mensen die van de aardbodem
verdwenen waren. Zonder bewijsmateriaal waarvan dan ook moesten
de experts en BCE-coördinatoren het heel erg hebben van ervaring en
mensenkennis.
Die gesprekken met nabestaanden duurden tot vele maanden na de
ramp. Zolang duurde het soms voordat nabestaanden gevonden waren,
maar ook was de familie soms niet in staat om eerder over de dode
geliefden te praten. Een man die zijn vrouw en kinderen verloren heeft,
heeft wel iets anders aan zijn hoofd dan hoeveel hij terugkrijgt voor de
wasmachine en z’n cd’s. Kinderen die hun ouders kwijt zijn: waar willen
die over praten?
Knokken tegen tranen
Het vak van experts is: het controleren van geclaimde schade. Om aan
te tonen dat de geclaimde videorecorder echt bestond, zal een schadeexpert
altijd vragen om een bonnetje. In de Bijlmer niet. Dienst baarheid,
snelheid en coulance waren hier het belangrijkst.

De Bijlmerperiode was voor sommige schade-experts de zwaarste die
ze in hun professionele leven hebben meegemaakt. Het was heel precair
balanceren tussen de noodzaak de schades op rechtmatige en rechtvaardige
wijze af te handelen en tevens intens medeleven te hebben.
Het is heel zwaar om tussen zoveel verdriet op zo grote schaal te zitten.
Door mee te huilen help je niemand, maar het is wèl knokken tegen je
tranen weten veel experts nu. Veel pauzes werden in de gesprekken over
de doden ingelast. Als het de slachtoffers te machtig werd. Maar ook de
experts hadden het wel eens te kwaad. In het normale leven gezonde
slapers: zo niet in die tijd in de Bijlmer.
Gedekte tafels
De tweede categorie schades is die, geleden door mensen die in de ongeveer
tweehonderd woningen naast het zwarte gat hadden gewoond.
© Tim Schoonman
201

202
Een schade-expert is empathisch
Beide getroffen flats zullen worden gesloopt. Voor alle bewoners zullen
andere woningen worden gezocht en tot die tijd moeten hun inboedels
worden opgeslagen. Het BCE wordt verzocht deze operatie van de
grond te trekken en binnen 48 uur af te ronden. Hoe? Dat moet het BCE
zelf maar uitzoeken.
Het wordt een ervaring die de schade-experts nooit zullen vergeten.
Kort samengevat: de experts hebben alle bewoners die ze konden vinden
de gelegenheid gegeven om hun woning te bezoeken, wat dingen te
pakken die ze per se nodig hadden, zoals papieren en wat kleding voor
hun kinderen, waarna snel ingehuurde verhuisbedrijven de complete
inboedels in containers pakten en afvoerden naar een opslagplaats. Een
nachtmerrie was het. Eerst gingen de experts zonder bewoners in een
aantal van die woningen poolshoogte nemen, kijken wat ze moesten
verwachten. “Met de brandweer zijn we die flats binnengegaan. Het was onwerkelijk.
Alleen de stank, van brand, kerosine, rotting en ontbinding was heel erg
echt”, vertellen de experts.
Het verhaal van die rampzalige zondagavond ging leven tijdens die
bezoeken. Velen waren op het moment dat de Boeing zich in de flats
boorde thuis geweest. Het was halfzeven: Studio Sport zou zo beginnen
en het was etenstijd. Waar je ook kwam, de pannen met eten stonden
nog op het fornuis. Tafels waren gedekt. Mensen waren klaar om aan te
schuiven toen de klap kwam. Ze zijn zó naar buiten gerend en niet meer
in hun huizen teruggeweest. Het was om kippenvel van te krijgen. Door
een bizarre speling van het lot waren die woningen helemaal intact.
Aan de andere kant van de muren zat dat zwarte gat, en in deze woningen
zaten er zelfs geen haarscheurtjes in de muren. Geen wijnglas of
melkbeker was er omgevallen. Het zag eruit alsof er niets gebeurd was,
behalve dan dat alle menselijk leven plotsklaps was weggerukt.
Ook de duisterder kanten van het leven in de Amsterdamse Bijlmer
kwamen de schade-experts tegen. Eén flat was helemaal leeg, op een
scooter middenin de huiskamer na en een andere flat stond vol gestolen
motorfietsen. In weer een andere flat lagen achttien matrassen op de
grond, elk met een hoopje kleren ernaast, die nu bewogen van de kakkerlakken.
In die ene woning hadden dus achttien mensen gewoond.
Waar zijn die nu? Niemand weet het, ze hebben zich nooit gemeld.

De grote ontruimingsoperatie
Toen het tijd werd voor de grote ontruimingsoperatie, konden bewoners
zich melden in de sporthal. Naar gelang hun adres kregen ze een
volgnummer. Was hun nummer aan de beurt, dan mochten ze in een
bus stappen. De schade-experts reden mee in die bussen. Het was verscheurend
om te zien hoe die mensen door de raampjes naar het puin
keken en naar de bergingstroepen die nog steeds naar lijken zochten.
Emoties liepen hoog op. Ze waren doodsbang voor wat ze zo meteen in
hun woningen zouden vinden. Tevoren was met de bewoners afgesproken:
er gaat niet met gordijnen en koelkasten gesjouwd worden, dat
soort dingen blijft allemaal staan en wordt ook niet opgeslagen. Alleen
sieraden, een paspoort, geld, wat kleding voor de kinderen, dus alleen
wat echt nodig is, wordt meegenomen. De bewoners konden aanwijzen
© Herman Wouters / HH
203

204
Een schade-expert is empathisch
wat er per se opgeslagen moest worden voor in de nieuwe woning. De
rest werd total loss verklaard.
Bij de getroffen flatgebouwen aangekomen, gaat het door het trappenhuis
naar de woningen. Liften doen het niet meer, dus oude mensen
moeten naar boven worden geholpen. Op iedere verdieping staat een
medewerker van het RIAGG klaar en de brandweer en de politie blijven
er ook bij. Ieder slachtoffer krijgt een eigen expert mee de woning in.
De mensen kregen een halfuur, meer tijd was er niet, want tweehonderd
woningen moesten leeg in twee dagen. De experts registreerden
wat mensen inpakten en meenamen, registreerden wat opgeslagen
moest worden en registreerden wat achter zou blijven en later dus vervangen
zou moeten worden. En dan terug naar de bus beneden, die
mensen in tranen, en weer naar de sporthal. Zodra iedereen de woning
had verlaten, kwam een van de verhuisbedrijven binnen om de container
te vullen en af te voeren. Een halfuur rustpauze en dan met de volgende
groep die bus in. Maar niemand is van ijzer, niemand heeft een
hart van steen.
Moeilijk was ‘de Bijlmer’. De experts hebben het jaren na dato nog
steeds over die juf die met haar kleuterklasje bloemetjes bij het hek
rond de flats kwam leggen als groet aan dode klasgenootjes. Pal naast
de keet waarin de experts de schadeformulieren aan het invullen waren.
De mannen van het BCE zullen nooit vergeten hoe mensen over die
onheilsplek dwaalden. Op zoek naar vader, moeder, kinderen. Op zoek
naar antwoorden. Antwoorden die, zoals bij alle rampen, vaak pas jaren
later komen.
1

205

206
Van goeden huize …

Na een calamiteit of ramp handelt een schade-expert snel, rechtmatig,
doelmatig en rationeel, met empathie en mensenkennis.
Hij is creatief, stressbestendig, bekwaam, integer, discreet en bescheiden.
Een schade-expert moet van goeden huize komen …
Schade-expert is nog steeds een mannenberoep. Dat heeft onder meer
te maken met het werkritme. Zeker in BCE-verband moeten de mannen
ogenblikkelijk hun agenda kunnen leegscheppen en naar het rampgebied
kunnen afreizen. Ze blijven dan maar zo een week of langer van
huis. De schade-expert werkt circa 54 uur per week. Hij houdt van zijn
vak. Dat mag blijken uit het feit dat de meeste experts bij een gemiddelde
leeftijd van 49 jaar al negentien jaar of langer in het vak zitten –
hoewel ook steeds meer jongere experts instromen.
Eigenschappen en competenties
De schade-expert – en zeker de Register Expert – moet beschikken over
tal van competenties. Hij moet natuurlijk deskundig zijn, een bekwaam
taxateur die schade zorgvuldig kan vaststellen. Daarnaast moet hij
beschikbaar zijn, snel alles waaraan hij werkt uit handen kunnen geven
om in te springen bij een calamiteit of ramp, en doelmatig kunnen
207

208
werken. Doelmatig, omdat zijn rapportages de basis leggen onder
beslissingen over gemeenschapsgeld, en we zuinig met tijd en middelen
moeten omgaan. De schadevaststelling moet redelijk en rechtmatig zijn
en de Register Expert moet de regelingen zodanig kennen dat hij ook
tijdig kan aangeven waar mogelijke onduidelijkheden zitten, hoe die
van tevoren ambtelijk rechtgezet kunnen worden. De Register Expert
moet een behoorlijke portie creativiteit hebben – probleemoplossend
vermogen – omdat schadesituaties en de schades zelf vaak helemaal niet
eenduidig zijn. Stressbestendig moet hij zijn omdat de tijd vaak dringt,
gedupeerden ongeduldig raken en politiek en ambtenaren onder druk
staan. Hij moet alleen kunnen opereren, maar ook in koppels, in teams
en in netwerken – die hij bovendien zelf in ruime mate heeft. Hij werkt
eendrachtig samen met tal van anderen – collega’s en concurrenten –,
eenvoudig omdat dat in tijden van rampen en calamiteiten moet.
Tot zover de wat ‘hardere’, meer zakelijke competenties. Toch geeft
iedere schade-expert en Register Expert aan dat een collega het zonder
de ‘zachtere’ competenties niet redt. Mensenkennis bijvoorbeeld, inlevingsvermogen
en empathie zijn absoluut noodzakelijk. Hij moet zakelijk
zijn, maar wel betrokken op slachtoffers en gedupeerden die zo snel
mogelijk willen weten of ze een vergoeding kunnen verwachten. En
zo ja: hoeveel en wanneer. Maar er zijn ook gedupeerden die gewoon
gehoord willen worden, die een antwoord willen op hun vraag: ‘Hoe nu
verder?’ Daar is mensenkennis en inlevingsvermogen voor nodig. De
Register Expert kent de beide uitersten van het schadeverhaal. Hij kent
zowel de grenzen van de overheid als de reële en soms (toch) onvergoedbare
schade van de gedupeerden. Daar moet hij integer, bescheiden en
discreet mee om kunnen gaan. Dat moet hij en dat doet hij.
Snel, doelmatig, rationeel, creatief, rechtmatig, stressbestendig en
bekwaam. Tel daarbij op integer, discreet, bescheiden, empathisch en in
het bezit van een flinke portie mensenkennis: dat is de Register Expert
anno 2010.
Sociale voelsprieten
De verwachtingen die men gewoonlijk van de verzekeringswereld heeft,
zijn niet hoog gestemd. Vraag een Nederlander hoe hij denkt dat het
toegaat bij schade-afwikkelingen, en hij zegt: ‘Verzekeraars hebben een
boel geld en schade-experts komen je vertellen dat je daar weinig van

krijgt’. Toch zijn de verwachtingen juist in de praktijk – als er daadwerkelijk
schade ís – torenhoog. Mensen die schade hebben zijn vaak
ontredderd. Ze leunen zwaar op de expert, koesteren de hoopvolle verwachting
dat hij ze zorgen uit handen neemt en de voor hen juiste
beslissingen kan nemen.
De sociale rol die een expert krijgt toebedeeld is groot en iedere
expert heeft daar wel een paar anekdotes over. Over mensen die het niet
over de schade wilden hebben – die was niet belangrijk op dat moment
– maar die gewoon blij zijn dat je er bent. Mensen die steeds maar
koffie blijven schenken in de hoop dat je zult willen luisteren en zult
begrijpen waarom ze zo overstuur zijn. In eerste instantie zijn mensen
minder geïnteresseerd in de financiën en meer in een echt luisterend
oor. De expert moet daarom kunnen luisteren vanuit de houding:
‘U bent bijzonder, u bent een van de velen, maar u heeft ook uw eigen
verhaal’. Tegen deze achtergrond mag het duidelijk zijn dat een steeds
groter beroep wordt gedaan op de sociale en communicatieve vaardigheden
van de Register Expert. In hun opleiding moet daarom aandacht
zijn voor ‘de psychologie van de bejegening’. Vaak ontleent een
gedupeerde zijn tevredenheid niet alleen aan de hoogte van de schadevergoeding,
maar ook aan de bereikbaarheid van de expert, diens
besluitvaardigheid, duidelijkheid en eerlijkheid. En aan een gelijke
behandeling: als een gedupeerde morgen betaald wordt door zijn verzekeraar,
dan wil de rest van de gedupeerden in de buurt dat ook.
Flexibel maar stevig in de schoenen
Vandaag zijn ze nodig bij een brand, morgen bij een overstroming en
overmorgen bij een grondverzakking: experts moeten elke dag opnieuw
op wisselende situaties kunnen inspelen. Ze komen bij heel verschillende
mensen over de vloer. Bij wijze van spreken op een en dezelfde
dag bij de tuinman en bij de hoogleraar thuis, bij de groenteman in
de winkel op de hoek en bij de multi national op het hoofdkantoor.
Een particuliere gedupeerde vraagt een heel andere benadering dan
een ondernemer met bedrijfsschade. Ondernemers zijn zakelijker over
schade, meer gewend aan winst en verlies, aan tegenslagen. Ze zijn
gewend om het initiatief te nemen, gaan onmiddellijk met de schade
aan de gang. ‘Wateroverlast? Direct aanpakken met schoonmaakbedrijven
en waterzuigers’. Ze zijn zich ervan bewust dat ze snel door moeten,
want het beperken van bedrijfsstilstand is in hun eigen belang. Schade
209

210
door stilstand is immers dikwijls groter dan de aanvankelijke materiele
schade. Particulieren daarentegen zijn bij schade veel emotioneler.
Het waren hun eigen spulletjes, gekocht van lang gespaarde of zuurverdiende
centen. Ze hadden immers zelf die keuken verbouwd, dat
muurtje gemetseld en stellen zich vaak afwachtend op tot de schadeexpert
ze vertelt hoe het verder moet. De schade-experts van het BCE
opereren bij calamiteiten die per definitie veel aandacht trekken van de
media. Ook daarmee moeten de experts kunnen omgaan. Ze moeten
stevig in hun schoenen staan want ze worden op de vingers gekeken
– direct of indirect – door zowel hun klanten, als door de publieke
opinie en (collega-)professionals tegenover wie ze zich moeten kunnen
verantwoorden.
Het werk doet een groot beroep op de sociale en communicatieve
vaardigheden van de expert. Vandaar dat het NIVRE een palet van
cursussen, trainingen en seminars biedt waarin ook – of met name – de
sociale vaardigheden van schade-expert worden benadrukt. Een compliment
vertelt slechts aan enkele mensen door, een klacht raakt snel
bekend bij tientallen of – via media of internet – bij tienduizenden.
Alle reden dus voor een deskundige, zake lijke, maar ook empa thische
omgang met klanten en gedupeerden. Het kapitaal van de expert
bestaat – afgezien van zijn expertise – vooral uit zijn sociaal en psychologisch
inzicht en handelen.
1

212
Colofon

In opdracht van:
Nederlands Instituut Van Register Experts (NIVRE) en
Bureau Coördinatie Expertiseorganisaties, Calamiteiten en Projecten (BCE)
Tekst, redactie en coördinatie:
Eliane Schoonman, Issues Management Institute, Amsterdam
Boekontwerp en opmaak Hans Punter
Druk Thieme Rotatie
© april 2010
ISBN 978-90-815345-1-2
213

214