Sector huishoudens - Milieurapport Vlaanderen MIRA

Milieurapport Vlaanderen 

MIRA 

Achtergronddocument 

Sector huishoudens

Milieurapport Vlaanderen 

MIRA 

Achtergronddocument 2010 

Sector Huishoudens

Sector Huishoudens Achtergronddocument 

Coördinerend auteur 

Soetkin Maene, MIRA, VMM 

Auteurs achtergronddocument 2007 

Etienne Van Hecke, Onderzoeksgroep Sociale en Economische Geografie, K.U. Leuven 

Johan Couder, Studiecentrum Technologie, Energie en Milieu, Universiteit Antwerpen 

Mia Lammens, Griet Geudens, Toerisme Vlaanderen 

Hanne Degans, MIRA, VMM 

Overname wordt aangemoedigd mits bronvermelding. 

Hoe citeren? 

Korte citering: MIRA Achtergronddocument 2010, Sector Huishoudens 

Laatst bijgewerkt: februari 2011 

Volledige citering: MIRA (2011) Milieurapport Vlaanderen, Achtergronddocument 2010, 

Sector Huishoudens. Maene S., Vlaamse Milieumaatschappij, www.milieurapport.be 

2 februari 2011

Achtergronddocument Sector Huishoudens 

Inhoudsopgave 

Lijst van figuren....................................................................................................................... 5 

Lijst van tabellen...................................................................................................................... 7 

Beschrijving van de sector..................................................................................................... 9 

Indicatoren ............................................................................................................................. 10 

1 Demografie ...................................................................................................................... 10 

1.1 Bevolkingsgroei .......................................................................................................... 10 

1.2 Bevolkingsdichtheid en spreiding van de bevolking................................................... 12 

1.3 Leeftijdsstructuur van de bevolking............................................................................ 12 

1.4 Aantal huishoudens en grootte van de huishoudens................................................. 13 

2 Inkomen en bestedingen................................................................................................ 16 

2.1 De huishoudbudgetenquête ....................................................................................... 16 

2.2 Inkomen en koopkracht.............................................................................................. 16 

2.3 Bestedingen van de huishoudens.............................................................................. 17 

2.3.1 Consumptiepatronen ........................................................................................... 17 

2.3.2 Het bezit van elektrische apparaten en vervoermiddelen ................................... 22 

3 Toerisme en recreatie..................................................................................................... 29 

3.1 Verblijfstoerisme......................................................................................................... 29 

3.1.1 Aantal korte en lange vakanties .......................................................................... 29 

3.1.2 Vakantieparticipatie ............................................................................................. 30 

3.1.3 Bestedingen voor vakanties ................................................................................ 30 

3.1.4 Transportmiddelen gebruikt voor lange en korte vakanties ................................ 31 

3.1.5 Transportmiddelen gebruikt voor bezoek aan Kust, Kunststeden en Vlaamse 

Regio’s.......................................................................................................................... 32 

3.2 Recreatie .................................................................................................................... 33 

3.2.1 Tijd besteed aan vrijetijdsactiviteiten................................................................... 33 

3.2.2 Daguitstappenparticipatie .................................................................................... 34 

4 Woon-werkverkeer en woon-schoolverkeer ................................................................ 35 

4.1 Onderzoek Verplaatsingsgedrag (OVG) .................................................................... 35 

4.2 Modale verdeling woon-werkverkeer en woon-schoolverkeer................................... 35 

4.3 Afstand woon-werken woon-schoolverplaatsingen ................................................. 37 

5 Ruimtegebruik door wonen ........................................................................................... 39 

5.1 Oppervlakte voor wonen ............................................................................................ 39 

5.2 Aantal woningen......................................................................................................... 42 

6 Energiegebruik................................................................................................................ 43 

6.1 Verdeling van het eindenergiegebruik ....................................................................... 43 

6.2 Evolutie van het energiegebruik................................................................................. 44 

6.3 Beperking van het energiegebruik ............................................................................. 48 

6.3.1 Algemeen............................................................................................................. 48 

6.3.2 Gebouwgebonden energiegebruik voor de verwarming, koeling, ventilatie en 

bevochtiging van woningen .......................................................................................... 49 

6.3.3 Energiegebruik voor de bereiding van warm tapwater........................................ 50 

6.3.4 Elektriciteitsgebruik voor verlichting, huishoudelijke toestellen en elektronische 

apparaten...................................................................................................................... 50 

6.4 Enquête huishoudelijk energiegebruik en –gedrag 2009........................................... 51 

6.4.1 Attitude................................................................................................................. 51 

6.4.2 Kennis.................................................................................................................. 52 

6.4.3 Feitelijk gedrag .................................................................................................... 52 

6.4.4 Geplande investeringen....................................................................................... 53 

6.4.5 Evaluatie van het energiebeleid .......................................................................... 53 

Februari 2011 3


6.4.6 Conclusies ........................................................................................................... 54 

7 Emissie naar de lucht ..................................................................................................... 54 

7.1 Emissie van broeikasgassen...................................................................................... 54 

7.2 Emissie van verzurende stoffen ................................................................................. 57 

7.3 Emissie van ozonprecursoren: fotochemische luchtverontreiniging.......................... 58 

7.4 Verspreiding van zwevend stof .................................................................................. 59 

7.5 Emissie van producten van onvolledige verbranding: PAK’s, dioxines en CO.......... 61 

7.6 Emissie van zware metalen ....................................................................................... 65 

8 Watergebruik en waterverontreiniging......................................................................... 66 

8.1 Watergebruik van de huishoudens............................................................................. 66 

8.2 Duurzaam watergebruik ............................................................................................. 68 

8.3 Belasting van het oppervlaktewater met BZV, CZV, N en P...................................... 69 

8.4 Riolerings- en zuiveringsgraad van huishoudelijk afvalwater .................................... 70 

8.5 Europese Kaderrichtlijn Water: het principe van ‘de gebruiker betaalt’ ..................... 72 

9 Productie van afval ......................................................................................................... 73 

9.1 Inleiding ...................................................................................................................... 73 

9.2 Aangeboden hoeveelheid huishoudelijk afval............................................................ 73 

9.3 Selectief ingezameld afval.......................................................................................... 76 

9.4 Hoeveelheid huishoudelijk restafval........................................................................... 76 

9.5 Evaluatie en maatregelen........................................................................................... 78 

10 Eco-efficiëntie en milieuprofiel van de sector huishoudens.................................... 81 

10.1 Eco-efficiëntie van de huishoudens ......................................................................... 81 

10.2 Milieuprofiel van de huishoudens............................................................................. 82 

Referenties ............................................................................................................................. 83 

Lijst met relevante websites................................................................................................. 84 

Begrippen ............................................................................................................................... 85 

Afkortingen............................................................................................................................. 87 

Scheikundige symbolen ....................................................................................................... 87 

Eenheden................................................................................................................................ 88 

4 februari 2011


Lijst van figuren 

Figuur 1: Loop van de bevolking: totale bevolkingsgroei en aandeel van de natuurlijke 

aangroei en de migratie (Vlaanderen, 1990-2009) ................................................................. 11 

Figuur 2: Bevolkingsdichtheid (Vlaanderen, 2010) ................................................................. 12 

Figuur 3: Leeftijdshistogram van de Vlaamse bevolking (1990 en 2008) ............................... 13 

Figuur 4: Aantal huishoudens volgens samenstelling (Vlaanderen, 1991, 2000, 2008)......... 15 

Figuur 5: Bestedingen van de huishoudens (Vlaanderen, 2008)............................................ 19 

Figuur 6: Transportmiddel gebruikt door de vakantieganger per macroproduct (Vlaanderen, 

2005)........................................................................................................................................ 33 

Figuur 7: Modale verdeling van het woon-werkverkeer (Vlaanderen, 1994-1995, 2000-2001, 

2007-2008, 2008-2009) ........................................................................................................... 36 

Figuur 8: Modale verdeling van het woon-schoolverkeer (Vlaanderen, 1994-1995, 2000-2001, 

2007-2008, 2008-2009) ........................................................................................................... 37 

Figuur 9: Verdeling van woon-werkverkeer naar afgelegde afstandsklasse (Vlaanderen, 

2000-2001, 2007-2008, 2008-2009)........................................................................................ 38 

Figuur 10: Verdeling van woon-schoolverkeer naar afgelegde afstandsklasse (Vlaanderen, 

2000-2001, 2007-2008, 2008-2009)........................................................................................ 39 

Figuur 11: Aandeel van de oppervlakte voor de woonfunctie in de kadastrale oppervlakte 

(Vlaanderen, 2009).................................................................................................................. 41 

Figuur 12: Evolutie van de oppervlakte ingenomen door wonen (Vlaanderen, 2003-2009)... 41 

Figuur 13: Evolutie van het aantal woongebouwen in Vlaanderen per woningtype, het aantal 

huishoudens en het aantal woongelegenheden (Vlaanderen, 1992, 1995, 1998, 2001-2010) 

................................................................................................................................................. 43 

Figuur 14: Evolutie van het energiegebruik van de huishoudens, per energiedrager 

(Vlaanderen, 1990, 1995, 2000-2009) .................................................................................... 45 

Figuur 15: Evolutie van de aandelen van de energiedragers in het energiegebruik van de 

huishoudens (Vlaanderen, 1990, 1995, 2000-2009)............................................................... 46 

Figuur 16: Evolutie van het elektriciteits- en brandstoffengebruik en het totaal energiegebruik 

van de huishoudens ten opzichte van de jaarlijkse verwarmingsbehoefte van woningen 


Figuur 17: Geplande energiebesparende maatregelen (Vlaanderen, 2009) .......................... 53 

Figuur 18: Evolutie van de broeikasgasemissies van de sector huishoudens (Vlaanderen, 

1990, 1995, 2000-2009) .......................................................................................................... 55 

Figuur 19: Evolutie van het brandstoffengebruik en van de energetische en niet-energetische 

broeikasgasemissies van de sector huishoudens (Vlaanderen, 1990, 1995, 2000-2009) ..... 56 

Figuur 20: Evolutie van de emissie van verzurende stoffen door de sector huishoudens 


Figuur 21: Evolutie van de emissie van ozonprecursoren door de sector huishoudens 


Figuur 22: Evolutie van de emissie van zwevend stof (TSP, PM10 en PM2,5) door de sector 

huishoudens (Vlaanderen, 1995, 2000-2009)......................................................................... 60 

Figuur 23: Evolutie van het brandstoffengebruik voor gebouwenverwarming bij de 

huishoudens, en van de gerelateerde emissie van de producten van onvolledige verbranding: 

PAK’s, dioxines en CO (Vlaanderen, 1990, 1995, 2000-2009)............................................... 62 

Figuur 24: Evolutie van de emissie van CO door de huishoudens, en aandeel (%) in de totale 

CO-emissie in Vlaanderen (Vlaanderen, 1990, 1995, 2000-2009) ......................................... 63 

Figuur 25: Evolutie van de emissie van PAK’s door de huishoudens, en aandeel (%) in de 

totale emissie van PAK’s in Vlaanderen (Vlaanderen, 1990, 1995, 2000-2009) .................... 64 

Figuur 26: Evolutie van de emissie van dioxines door de huishoudens, en aandeel (%) in de 

totale dioxine-emissie van Vlaanderen (Vlaanderen, 1990, 1995, 2000-2009) ...................... 65 

Figuur 27: Aandeel van de verschillende sectoren in de emissie van zware metalen (in kg) 

naar de lucht (Vlaanderen, 2009)............................................................................................ 66 

Figuur 28: Watergebruik van de huishoudens (Vlaanderen, 1991-2003) ............................... 67 

Figuur 29: Evolutie van de belasting van het oppervlaktewater met BZV, CZV, N en P 

(Vlaanderen, 2000-2008)......................................................................................................... 70 

Figuur 30: Evolutie van de rioleringsgraad en zuiveringsgraad (Vlaanderen, 1990-2008)..... 71 

Figuur 31: Evolutie van de aangeboden hoeveelheid huishoudelijk afval, opgesplitst in 

selectief ingezameld afval en restafval (Vlaanderen, 1991, 1995, 2000-2008) ...................... 74 

Februari 2011 5


Figuur 32: Evolutie van de aangeboden hoeveelheid huishoudelijk afval per inwoner, 

opgesplitst in selectief ingezameld afval en restafval (Vlaanderen, 1991, 1995, 2000-2008) 74 

Figuur 33: Evolutie van de relatieve hoeveelheid afval per consumptie-eenheid (Vlaanderen, 

1996-2001) .............................................................................................................................. 75 

Figuur 34: Spreiding van de aangeboden hoeveelheid huishoudelijk restafval (Vlaanderen, 

2009)........................................................................................................................................ 78 

Figuur 35: Evolutie van de eco-efficiëntie van de huishoudens (Vlaanderen, 2000-2009) .... 81 

Figuur 36: Milieuprofiel van de huishoudens (Vlaanderen, 2009)........................................... 82 

6 februari 2011


Lijst van tabellen 

Tabel 1: Evolutie van het aantal inwoners en de bevolkingsdichtheid (Vlaanderen, 1990-2010) 

................................................................................................................................................. 10 

Tabel 2: Evolutie van de componenten van de bevolkingsgroei (Vlaanderen, 1990-2009) ... 11 

Tabel 3: Leeftijdsstructuur van de bevolking (Vlaanderen, 1990 en 2008)............................. 13 

Tabel 4: Evolutie van het aantal collectieve en private huishoudens, en gemiddeld aantal 

personen per privaat huishouden (Vlaanderen, 1990-2008) .................................................. 14 

Tabel 5: Evolutie van het aantal private huishoudens (x 1000), volgens het aantal personen 

per huishouden (Vlaanderen, 1991-2008) .............................................................................. 15 

Tabel 6: Evolutie van het beschikbaar inkomen per inwoner en van de koopkracht 


Tabel 7: Evolutie van het beschikbaar inkomen per huishouden en van de koopkracht 


Tabel 8: Evolutie van de bestedingen van de huishoudens, in euro (Vlaanderen, 2000, 2006- 

2008)........................................................................................................................................ 18 

Tabel 9: Aandeel van de bestedingen van de huishoudens in het totale huishoudbudget 

(Vlaanderen, 2000, 2006-2008) .............................................................................................. 18 

Tabel 10: Gemiddelde bestedingen van de huishoudens (euro), per inkomenskwartiel 


Tabel 11: Aandeel van de bestedingen van de huishoudens in het totale huishoudbudget, per 

inkomenskwartiel (Vlaanderen, 2008) ..................................................................................... 20 

Tabel 12: Gemiddelde bestedingen van de huishoudens (euro) naar inkomenskwartiel, per 

persoon (Vlaanderen, 2008)................................................................................................... 21 

Tabel 13: Gemiddelde bestedingen van de huishoudens (euro), per leeftijdsgroep 


Tabel 14: Penetratiegraad voor privé-vervoermiddelen, elektrische apparaten, huisdieren en 

tweede verblijven in de Vlaamse huishoudens (Vlaanderen, 2000, 2004, 2006-2008) (*)..... 23 

Tabel 15: Bezit van privé-vervoermiddelen, elektrische apparaten en huisdieren in de 

Vlaamse huishoudens, naar hun aantal (Vlaanderen, 2008).................................................. 24 


tweede verblijven in de Vlaamse huishoudens, naar leeftijdsgroep (Vlaanderen, 2008) ....... 26 


tweede verblijven in de Vlaamse huishoudens, naar inkomenskwartiel (Vlaanderen, 2008) .28 

Tabel 18: Evolutie van het aantal korte en lange vakanties van de Vlamingen (1996, 2000, 

2004-2008) .............................................................................................................................. 30 

Tabel 19: Evolutie van de vakantieparticipatie en vakantiefrequentie van de Vlamingen, voor 

korte en lange vakanties (1996, 2000, 2004-2008)................................................................. 30 

Tabel 20: Evolutie van de bestedingen van de Vlamingen voor korte en lange vakanties 

(1996, 2000, 2004-2008) ......................................................................................................... 31 

Tabel 21: Aantal Vlaamse toeristen dat jaarlijks gebruik maakt van het Steunpunt 

Vakantieparticipatie (2001-2009) ............................................................................................ 31 

Tabel 22: Evolutie van het procentueel aandeel per transportmiddel gebruikt voor lange 

vakantie door de Vlamingen (1991-2008) ............................................................................... 32 

Tabel 23: Evolutie van het procentueel aandeel per transportmiddel gebruikt voor korte 

vakantie door de Vlamingen (1991-2008) ............................................................................... 32 

Tabel 24: Tijd besteed aan vrijetijd naar geslacht (duur per respondent voor totale week) 

(Vlaanderen, 1999 en 2005).................................................................................................... 34 

Tabel 25: Daguitstappenparticipatie van de Vlamingen in de zomer van 2008...................... 35 

Tabel 26: Evolutie van het de oppervlakte gebruikt voor het wonen, en van de totale 

bebouwde oppervlakte (Vlaanderen, 1990-2010) ................................................................... 40 

Tabel 27: Evolutie van het aantal woongelegenheden in Vlaanderen, per woningtype 

(Vlaanderen, 1992, 1995, 1998, 2001-2010) .......................................................................... 42 

Tabel 28: Evolutie van het aantal woongebouwen in Vlaanderen, per woningtype 

(Vlaanderen, 1992, 1995, 1998, 2001-2010) .......................................................................... 43 

Tabel 29: Aandelen van de energiefuncties in het totaal eindenergiegebruik van de 

huishoudens (Vlaanderen, 2006) ............................................................................................ 44 

Tabel 30: Verdeling van het watergebruik per verbruikspost.................................................. 68 

Tabel 31: Toepassingen voor regenwatergebruik bij Vlamingen (2005, 2010)(*)................... 69 

Februari 2011 7


Tabel 32: Doelstellingen voor de hoeveelheid restafval (Vlaanderen).................................... 77 

Tabel 33: Parameters voor eco-efficiëntie van de huishoudens (Vlaanderen, 2000, 2005- 

2009)........................................................................................................................................ 81 

8 februari 2011


Beschrijving van de sector 

Dit document beschrijft de milieudruk veroorzaakt door de huishoudens in Vlaanderen. De 

huishoudens omvatten private huishoudens (gezinnen) en collectieve huishoudens. Het 

private huishouden bestaat uit een persoon die gewoonlijk alleen leeft, ofwel uit twee of meer 

personen, al dan niet met elkaar verwant, die gewoonlijk in dezelfde woning wonen en er 

samenleven. Onder collectief huishouden verstaat men: kloostergemeenschappen, 

rusthuizen, weeshuizen, studenten- of arbeidershomes, verplegingsinrichtingen en 

gevangenissen. 

De bevolking is door haar woon- en consumptiegedrag verantwoordelijk voor een belangrijk 

deel van de milieudruk in Vlaanderen. Demografische ontwikkelingen, zoals de 

bevolkingsgroei en het stijgend aantal gezinnen, leiden tot een toenemend woninggebruik, 

meer ruimtegebruik, meer energiebehoeften wat gepaard gaat met grotere emissies van 

verontreinigende stoffen. Meer consumptie door meer huishoudens en stijgende welvaart 

veroorzaken meer huishoudelijk afval en afvalwater. Ook verplaatsingen door de 

huishoudens, toerisme en recreatie dragen bij tot de milieudruk. 

Aan de hand van indicatoren worden in dit document de voornaamste maatschappelijke 

ontwikkelingen (‘driving forces’) en de miliedruk veroorzaakt door de huishoudens in 

Vlaanderen in beeld gebracht. Bij de bespreking komen ook technische maatregelen, 

gedragswijzigingen en beleidsmaatregelen die de milieudruk kunnen tegengaan aan bod. 

Februari 2011 9


Indicatoren 

1 Demografie 

1.1 Bevolkingsgroei 

Vlaanderen is een dichtbevolkte regio. In de 308 gemeenten van het Vlaamse Gewest 

leefden in 2010 6,25 miljoen inwoners (Tabel 1). Dit is een stijging van 8,9 % sinds 1990, 

toen Vlaanderen 5,74 miljoen inwoners telde. Ook de bevolkingsdichtheid steeg bijgevolg, 

van gemiddeld 424 naar 462 inwoners per km 2 . 

Tabel 1: Evolutie van het aantal inwoners en de bevolkingsdichtheid (Vlaanderen, 1990- 

2010) 

aantal inwoners index bevolkingsdichtheid 

(inwoners/km 2 ) 

1990 5 739 736 100,0 424 

1991 5 767 856 100,5 427 

1992 5 794 857 101,0 429 

1993 5 824 628 101,5 431 

1994 5 847 022 101,9 432 

1995 5 866 106 102,2 434 

1996 5 880 357 102,4 435 

1997 5 898 824 102,8 436 

1998 5 912 382 103,0 437 

1999 5 926 838 103,3 438 

2000 5 940 251 103,5 439 

2001 5 952 552 103,7 440 

2002 5 972 781 104,1 442 

2003 5 995 553 104,5 443 

2004 6 016 024 104,8 445 

2005 6 043 161 105,3 447 

2006 6 078 600 105,9 450 

2007 6 117 440 106,6 452 

2008 6 161 600 107,3 456 

2009 6 208 877 108,2 459 

2010 6 251 983 108,9 462 

Bron: ADSEI 

De bevolkingsgroei wordt veroorzaakt door enerzijds de natuurlijke aangroei (geboorten min 

sterftes) en anderzijds migratie. Over de periode 1990-2009 werd de bevolkingsgroei vooral 

bepaald door migraties, met een aandeel van gemiddeld 66% in de totale bevolkingsgroei. De 

natuurlijke aangroei had in 1990 nog een aandeel van ongeveer de helft, bereikte een 

dieptepunt in 2003 (aandeel van 5 %), maar nam daarna opnieuw toe dankzij een stijging in 

het geboortecijfer. Deze stijging is echter klein ten opzichte van de sterk toegenomen 

migratie-aantallen (Tabel 2 en Figuur 1). De bevolkingsaangroei in Vlaanderen wordt 

bijgevolg de laatste jaren bepaald door de instroom uit het Brussels Gewest maar vooral uit 

het buitenland. 

10 februari 2011


Tabel 2: Evolutie van de componenten van de bevolkingsgroei (Vlaanderen, 1990-2009) 

bevolkingsgroe geboorten overlijdens natuurlijke migratie 

i (totaal) aangroei 

1990 28 120 69 492 56 069 13 423 14 697 

1991 27 001 70 499 55 885 14 614 12 387 

1992 29 771 70 075 56 246 13 829 15 942 

1993 22 394 67 984 58 084 9 900 12 494 

1994 19 084 64 961 56 305 8 656 10 428 

1995 14 251 64 300 56 894 7 406 6 845 

1996 18 467 64 168 56 761 7 407 11 060 

1997 13 558 64 571 56 546 8 025 5 533 

1998 14 456 63 042 57 075 5 967 8 489 

1999 13 413 61 906 57 411 4 495 8 918 

2000 12 301 61 877 57 502 4 375 7 926 

2001 20 229 60 590 56 521 4 069 16 160 

2002 22 772 59 725 57 925 1 800 20 972 

2003 20 471 59 964 58 910 1 054 19 417 

2004 27 137 62 374 56 199 6 175 20 962 

2005 35 439 63 906 56 890 7 016 28 423 

2006 38 840 65 655 56 179 9 476 29 364 

2007 44 160 65 689 55 644 10 045 34 115 

2008 47 277 69 928 57 760 12 168 35 109 

2009 43 106 68 925 58 332 10 593 32 513 

Bron: ADSEI 

Figuur 1: Loop van de bevolking: totale bevolkingsgroei en aandeel van de natuurlijke 

aangroei en de migratie (Vlaanderen, 1990-2009) 

bevolkingsgroei (aantal inwoners) 

50 000 

40 000 

30 000 

20 000 

10 000 

0 

Bron: ADSEI 

1990 

1991 

1992 

1993 

1994 

1995 

1996 

1997 

1998 

1999 

2000 

2001 

2002 

2003 

2004 

2005 

2006 

2007 

2008 

2009 

bevolkingsgroei (totaal) natuurlijke aangroei migratie 

Het aantal geboorten per 1 000 inwoners is van 12,1 in 1990 gedaald naar 10,0 in 2002 en 

hierna terug gestegen naar 11,3 in 2008. Het totaal vruchtbaarheidscijfer (TVC) bedraagt 

1,51 in 1995 en 1,73 in 2006, wat een heel stuk lager is dan het vervangingsniveau van 2,1 

Februari 2011 11


kinderen per vrouw. Het aantal sterfgevallen in het Vlaamse Gewest schommelt in de periode 

1990-2009 tussen 9,1 en 10,0 per 1 000 inwoners. Dit relatief hoge sterftecijfer houdt verband 

met de vergrijzing van de bevolking. De levensverwachting bij de geboorte in 2009 bedraagt 

78,1 jaar voor mannen en 83,1 jaar voor vrouwen. Aan deze hoge levensverwachting 

beantwoordt een zeer kleine kindersterfte (4,0 per 1 000 in 2005). Het bevolkingsvooruitzicht 

voor 2020 is 6,6 miljoen inwoners, een stijging met 5,4 % ten opzichte van 2010. 

1.2 Bevolkingsdichtheid en spreiding van de bevolking 

Figuur 2 toont de bevolkingsdichtheid per gemeente in Vlaanderen in 2010. Uit de figuur blijkt 

de ongelijke ruimtelijke spreiding van de bevolking. Ook buiten de stadsgewesten en de 

steden komen heel wat gemeenten voor met een hoge bevolkingsdichtheid. Slechts 20 van 

de 308 gemeenten hebben minder dan 150 inwoners per km 2 . De verstedelijking is in 

Vlaanderen erg diffuus. 

De provincies Antwerpen (609 inwoners per km 2 in 2010) en Vlaams-Brabant (511 inwoners 

per km 2 ) hebben de hoogste bevolkingsdichtheid. Ook in Oost-Vlaanderen (480 inwoners per 

km 2 ) is de bevolkingsdichtheid hoger dan het Vlaamse gemiddelde van 462 inwoners per 

km 2 . West-Vlaanderen (369 inwoners/km 2 ) en Limburg (346 inwoners/km 2 ) zijn het minst 

dichtbevolkt. 

Figuur 2: Bevolkingsdichtheid (Vlaanderen, 2010) 

Bron: MIRA op basis van gegevens ADSEI 

1.3 Leeftijdsstructuur van de bevolking 

De leeftijdsopbouw van de Vlaamse bevolking is een gevolg van de schommelingen in het 

jaarlijkse aantal geboorten in de 20 ste eeuw, en van de levensverwachting. De Vlaamse 

bevolking ondergaat een duidelijke vergrijzing: in 1990 was 19,7 % van de inwoners 60 jaar 

of ouder, in 2005 was dit opgelopen tot 22,8 % en in 2008 tot 23,6 % (Figuur 3 en Tabel 3). 

12 februari 2011


Langzaamaan wordt de groep ouderen groter dan de groep kinderen en jongeren. In 2008 

was 22,1 % van de inwoners jonger dan 20, in 1990 was dit nog 24,6 %. Er treden ook 

verschuivingen op in subgroepen van de volwassenen. Vooral de afname van de 20- tot 34jarigen 

valt op. Deze trends hebben implicaties op huishoudenvorming en zullen het 

consumptiepatroon beïnvloeden. 

Figuur 3: Leeftijdshistogram van de Vlaamse bevolking (1990 en 2008) 

90-94 jaar 

80-84 jaar 

70-74 jaar 

60-64 jaar 

50-54 jaar 

40-44 jaar 

30-34 jaar 

20-24 jaar 

10-14 jaar 

mannen vrouwen 

2008 vrouwen 

2008 mannen 

1990 vrouwen 

1990 mannen 

0-4 jaar 

-300 000 -200 000 -100 000 0 100 000 200 000 300 000 

Bron: ADSEI 

Tabel 3: Leeftijdsstructuur van de bevolking (Vlaanderen, 1990 en 2008) 

Leeftijdsklasse 1990 2008 

aantal (x 1000) % aantal (x 1000) % 

0-9 jaar 679 11,8 649 10,5 

10-19 734 12,8 712 11,5 

20-29 909 15,8 744 12,1 

30-39 873 15,2 813 13,2 

40-49 723 12,6 959 15,6 

50-59 689 12,0 831 13,5 

60-69 602 10,5 641 10,4 

70-79 340 5,9 526 8,5 

80-89 170 3,0 255 4,1 

90-94 16 0,3 26 0,4 

95 en meer 3 0,1 8 0,1 

Totaal 5 740 100 6 162 100 

Bron: ADSEI 

1.4 Aantal huishoudens en grootte van de huishoudens 

In de periode 1991-2008 nam het aantal private huishoudens toe met 16 %, nl. van 2,2 

miljoen naar bijna 2,6 miljoen huishoudens (Tabel 4). De groei van het aantal huishoudens in 

die periode was groter dan die van de totale bevolking (7 %). De toename situeerde zich 

volledig in de een- en tweepersoonshuishoudens: het aantal alleenstaande mannen en 

Februari 2011 13


vrouwen nam toe met 38 %, het aantal tweepersoonshuishoudens met 29 % (Tabel 5 en 

Figuur 4). De huishoudens met 3, 4 en 5 en meer personen kenden een afname. In de loop 

van 1991-2008 bestonden de meerpersoonshuishoudens verhoudingsgewijs steeds meer uit 

twee personen en steeds minder uit drie of vier personen. In 2008 bedroeg het aandeel 

tweepersoonshuishoudens 34 % (31 % in 1991). Het gemiddeld aantal personen per 

huishouden nam tussen 1991 en 2008 af van 2,56 naar 2,36. 

Tabel 4: Evolutie van het aantal collectieve en private huishoudens, en gemiddeld aantal 

personen per privaat huishouden (Vlaanderen, 1990-2008) 

aantal 

collectieve 

huishoudens* 

bevolking in 

collectieve 

huishoudens 

aantal private 


bevolking in 

private 


aantal 

personen per 

privaat 

huishouden 

1991 2 742 58 172 2 226 547 5 709 684 2,56 

1992 2 879 60 073 2 245 483 5 734 785 2,55 

1993 3 016 64 499 2 263 363 5 760 130 2,54 

1994 3 132 66 963 2 278 032 5 780 060 2,54 

1995 3 230 65 459 2 296 008 5 800 647 2,53 

1996 3 238 67 386 2 312 954 5 812 971 2,51 

1997 3 232 68 425 2 333 799 5 830 399 2,50 

1998 3 261 69 320 2 353 864 5 843 062 2,48 

1999 3 250 71 153 2 373 796 5 855 685 2,47 

2000 3 245 73 539 2 391 694 5 866 712 2,45 

2001 3 207 72 685 2 413 745 5 879 867 2,44 

2002 3 355 72 849 2 434 346 5 899 932 2,42 

2003 3 322 72 458 2 457 779 5 923 095 2,41 

2004 3 354 71 796 2 480 108 5 944 228 2,40 

2005 3 320 72 563 2 501 681 5 970 598 2,39 

2006 3 322 72 236 2 525 849 6 006 364 2,38 

2007 3 436 73 394 2 550 088 6 044 046 2,37 

2008 3 507 73 514 2 576 974 6 088 086 2,36 

* Onder collectieve huishoudens verstaan we kloostergemeenschappen, rusthuizen, weeshuizen, studenten- of 

arbeidershomes, verplegingsinrichtingen en gevangenissen. 

Bron: ADSEI 

14 februari 2011


Tabel 5: Evolutie van het aantal private huishoudens (x 1000), volgens het aantal personen 

per huishouden (Vlaanderen, 1991-2008) 

1 persoon 2 personen 3 personen 4 personen 5 personen 

en meer 

1991 554 684 435 369 184 

1992 561 696 436 370 182 

1993 568 708 436 371 180 

1994 575 719 434 372 180 

1995 584 731 432 371 178 

1996 595 743 429 370 177 

1997 609 754 427 368 175 

1998 624 767 424 365 174 

1999 638 779 420 363 173 

2000 652 790 417 361 171 

2001 669 801 415 359 170 

2002 682 813 413 357 169 

2003 698 824 411 356 168 

2004 714 835 410 354 167 

2005 727 846 409 352 167 

2006 741 857 409 352 168 

2007 756 867 407 352 168 

2008 767 880 407 353 169 

Bron: ADSEI 

Figuur 4: Aantal huishoudens volgens samenstelling (Vlaanderen, 1991, 2000, 2008) 

huishoudens volgens samenstelling (aantal x 1000) 

1 000 

900 

800 

700 

600 

500 

400 

300 

200 

100 

0 

Bron: ADSEI 

1 persoon 2 personen 3 personen 4 personen 5 personen en 

meer 

1991 

2000 

2008 

De evolutie naar meer en kleinere huishoudens (gezinsverdunning) is het gevolg van 

sociologische ontwikkelingen: het later huwen of samenwonen, de toename van 

(echt)scheiding, de daling van de vruchtbaarheid en de verhoging van de levensverwachting. 

Een steeds groter aantal oudere paren en alleenstaande ouderen blijft een eigen huishouden 

voeren. Aangezien de evolutie van het aantal huishoudens voor het verbruik belangrijker is 

dan de evolutie van het aantal inwoners, veroorzaakt de waargenomen toename van het 

Februari 2011 15


aantal huishoudens een verhoging van de milieudruk. Het stijgende aantal huishoudens leidt 

tot een toenemend woninggebruik en ruimtegebruik. Kleinere huishoudens consumeren ook 

meer producten, verbruiken meer verpakking, en verbruiken meer elektriciteit en meer gas 

per persoon dan grotere huishoudens. 

2 Inkomen en bestedingen 

Het inkomen en de koopkracht beïnvloeden de levenswijze en het verbruik van individuën en 

gezinnen in Vlaanderen. Samen met de bevolkingsgroei en het stijgend aantal gezinnen 

bepalen deze de impact op het milieu door consumptie door de Vlaamse bevolking. Het 

inkomen en de bestedingen van de huishoudens worden opgevolgd aan de hand van de 

huishoudbudgetenquête. 

2.1 De huishoudbudgetenquête 

Via de huishoudbudgetenquête (ADSEI) worden maandelijks iets meer dan 300 huishoudens 

in Vlaanderen, Wallonië en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest ondervraagd over hun 

bestedingen en inkomsten. Zo verkrijgt men over een jaar een steekproef van ongeveer 1 

700 à 1 800 Vlaamse huishoudens. Parallel hiermee worden gegevens verzameld omtrent 

diverse socio-economische karakteristieken van deze huishoudens. Hierdoor kan men de 

bestedingen van de huishoudens, op verschillende wijze, naargelang het type huishouden, 

bestuderen. 

De interpretatie van de resultaten en trends vraagt enige voorzichtigheid: enerzijds is het 

aantal huishoudens waarop de enquête steunt relatief gering en cijfers kunnen beïnvloed 

worden door grote aankopen zoals meubelen en auto; anderzijds is er de interferentie in de 

karakteristieken: zo zijn heel wat huishoudens van het laagste inkomenskwartiel ook kleine 

huishoudens die hoofdzakelijk twee groepen referentiepersonen omvatten, namelijk ouderen 

of jonge volwassenen. 

De budgetenquête is niet zonder belang, want ze ligt aan de basis van de korf van producten 

aan de hand waarvan de evolutie van de consumptieprijzen wordt gevolgd. Die index van 

consumptieprijzen bepaalt wanneer onze lonen en sociale uitkeringen aangepast worden. 

2.2 Inkomen en koopkracht 

In de periode 2000-2008 nam het gemiddeld beschikbaar inkomen per inwoner in Vlaanderen 

toe met 18,4 % (Tabel 6). Het gemiddeld beschikbaar inkomen per huishouden nam minder 

sterk toe, met 14,4 % (Tabel 7). In diezelfde periode zijn ook de prijzen gestaag toegenomen, 

wat blijkt uit de consumptieprijs-index of index der kleinhandelsprijzen. De koopkracht (de 

verhouding van het beschikbaar inkomen ten opzichte van de consumptieprijs-index) vertoont 

een schommelend verloop. In 2008 zijn de prijzen van de consumptiegoederen meer dan 

evenredig met het inkomen toegenomen. De koopkracht is bijgevolg gedaald in 2008 ten 

opzichte van 2007. 

16 februari 2011


Tabel 6: Evolutie van het beschikbaar inkomen per inwoner en van de koopkracht 

(Vlaanderen, 2000-2008) 

beschikbaar inkomen 

per persoon in euro 

(Vlaams Gewest) 

relatieve verandering 

inkomen (2004=100) 

consumptieprijsindex 

(2004=100) 

evolutie koopkracht per 

inwoner (2004 = 100) 

2000 13 787 93,4 92,6 100,9 

2001 13 088 88,7 94,9 93,5 

2002 13 795 93,5 96,4 96,9 

2003 13 970 94,7 98,0 96,6 

2004 14 759 100,0 100,0 100,0 

2005 15 353 104,0 102,8 101,2 

2006 15 571 105,5 104,6 100,8 

2007 16 051 108,8 106,5 102,1 

2008 16 317 110,6 111,3 99,3 

Bron: ADSEI 

Tabel 7: Evolutie van het beschikbaar inkomen per huishouden en van de koopkracht 


beschikbaar inkomen 

per huishouden in 

euro (Vlaams Gewest) 

relatieve verandering 

inkomen (2004=100) 

consumptieprijs 

-index 

(2004=100) 

evolutie koopkracht per 

huishouden (2004 = 100) 

2000 34 481 93,0 92,6 100,5 

2001 33 092 89,3 94,9 94,1 

2002 35 495 95,8 96,4 99,3 

2003 35 334 95,3 98,0 97,3 

2004 37 062 100,0 100,0 100,0 

2005 38 183 103,0 102,8 100,2 

2006 38 491 103,9 104,6 99,3 

2007 38 726 104,5 106,5 98,1 

2008 39 448 106,4 111,3 95,6 

Bron: ADSEI 

Het beschikbaar inkomen van een gemiddeld Vlaams huishouden (de som van wat de 

gezinnen sparen en uitgeven) bedroeg 39 448 euro in 2008. Aangezien het 

bestedingspatroon van de huishoudens die tot het derde en vierde inkomenskwartiel behoren 

anders is dan dit van de eerste twee inkomenskwartielen moet men voor de milieudruk 

hiermee rekening houden. Het beschikbaar inkomen van een huishouden uit het eerste 

kwartiel (vaak kleine huishoudens: ouderen of jonge volwassenen) bedroeg in 2008 

gemiddeld 18 381 euro. Het beschikbaar inkomen van een huishouden uit het vierde kwartiel 

(veelal jonge actieven met kinderen) was ongeveer 3,5 keer meer, 65 877 euro. 

2.3 Bestedingen van de huishoudens 

2.3.1 Consumptiepatronen 

Het consumptiepatroon van een huishouden is het aandeel van de uitgaven in het totale 

huishoudbudget voor verschillende goederen en diensten (voeding, kleding, huur, …). De 

consumptiepatronen van huishoudens zijn in voortdurende evolutie door de 

koopkrachtstijging (of –daling), de veranderingen in levenswijze, de prijsontwikkeling die niet 

voor alle groepen van goederen en diensten gelijk is … 

In 2008 gaf een Vlaams huishouden gemiddeld 34 075 euro uit, of 86,4 % van het 

beschikbare inkomen. Dit is ruim 4 600 euro meer dan in 2000 (Tabel 8). De verdeling van 

het geld over de verschillende uitgavenposten is in de periode 2000-2008 niet echt gewijzigd. 

Februari 2011 17


De woning blijft in 2008 de belangrijkste kostenpost: bijna een kwart van het huishoudbudget 

wordt besteed aan huur (of geschatte huur van eigenaars) (18,2 %) en verwarming, 

verlichting en water (5,4 %). De uitgaven voor voeding, drank en tabak (15,3 %) komen op de 

tweede plaats, gevolgd door vervoer (aankoop van voertuigen, onderhoud en herstellingen, 

brandstof, verkeersbelasting, openbaar vervoer) (13,4 %). Cultuur en ontspanning, horeca en 

reizen zijn samen goed voor 18,6 % van het budget (Tabel 9, Figuur 5). 

Er is een stijgende trend in de aandelen van communicatie, gezondheid en toeristische reizen 

in de totale bestedingen (Tabel 9). Het aandeel van de uitgaven voor huur (of geschatte huur 

van eigenaars) wordt echter kleiner. Ook het aandeel van meubelen en huishoudtoestellen 

vertoont een dalende trend. Er is een schommelende trend van de bestedingen voor 

verwarming, verlichting en water. Omwille van prijsschommelingen in de brandstoffen kan het 

gebruik van energie voor het wonen hieruit niet worden afgeleid. 

Tabel 8: Evolutie van de bestedingen van de huishoudens, in euro (Vlaanderen, 2000, 2006- 

2008) 

2000 2006 2007 

Voeding, dranken, tabak 4 466 5 185 5 189 5 218 

Kleding, schoeisel 1 555 1 588 1 825 1 592 

Huur en geschatte huur van eigenaars 5 977 6 188 6 288 6 193 

Verwarming, verlichting en water 1 480 1 823 1 715 1 852 

Meubelen, huishoudtoestellen, tuin 2 100 1 958 2 159 2 115 

Gezondheid 1 176 1 645 1 570 1 583 

Vervoer 3 972 4 150 4 686 4 582 

Communicatie 670 890 947 898 

Cultuur en ontspanning 2 404 2 403 2 559 2 489 

Lichaamsverzorging 545 646 681 669 

Horeca 1 680 1 960 1 938 1 940 

Toeristische reizen 981 1 142 1 559 1 915 

Financiële diensten, verzekeringen 1 340 1 693 1 661 1 675 

Overige 1 086 1 401 1 294 1 353 

TOTALE CONSUMPTIE 29 431 32 672 34 069 34 075 

Bron: Huishoudbudgetenquête, ADSEI 

Tabel 9: Aandeel van de bestedingen van de huishoudens in het totale huishoudbudget 

(Vlaanderen, 2000, 2006-2008) 

2000 2006 2007 

2008 

Voeding, dranken, tabak 15,2% 15,9% 15,2% 15,3% 

Kleding, schoeisel 5,3% 4,9% 5,4% 4,7% 

Huur en geschatte huur van eigenaars 20,3% 18,9% 18,5% 18,2% 

Verwarming, verlichting en water 5,0% 5,6% 5,0% 5,4% 

Meubelen, huishoudtoestellen, tuin 7,1% 6,0% 6,3% 6,2% 

Gezondheid 4,0% 5,0% 4,6% 4,6% 

Vervoer 13,5% 12,7% 13,8% 13,4% 

Communicatie 2,3% 2,7% 2,8% 2,6% 

Cultuur en ontspanning 8,2% 7,4% 7,5% 7,3% 

Lichaamsverzorging 1,9% 2,0% 2,0% 2,0% 

Horeca 5,7% 6,0% 5,7% 5,7% 

Toeristische reizen 3,3% 3,5% 4,6% 5,6% 

Financiële diensten, verzekeringen 4,6% 5,2% 4,9% 4,9% 

Overige 3,7% 4,3% 3,8% 4,0% 


18 februari 2011 

2008


Figuur 5: Bestedingen van de huishoudens (Vlaanderen, 2008) 

Gezondheid; 1 583 €; 

5% 

Kleding, schoeisel; 1 

592 €; 5% 

Meubelen, 

huishoudtoestellen, 

tuin; 2 115 €; 6% 

Verwarming, 

verlichting en water; 

1 852 €; 5% 


Overige; 4 595 €; 

13% 

Cultuur en 

ontspanning, horeca, 

reizen; 6 345 €; 20% 

Huur en geschatte 

huur van eigenaars; 6 

193 €; 18% 

Voeding, dranken, 

tabak; 5 218 €; 15% 

Vervoer; 4 582 €; 

13% 

De totale uitgaven per huishouden zijn groter naarmate het inkomen van de huishoudens 

toeneemt. In 2008 besteedde een huishouden van het eerste inkomenskwartiel gemiddeld 20 

419 euro, voor een huishouden van het vierde inkomenskwartiel was dat meer dan het 

dubbele, gemiddeld 48 796 euro (Tabel 10). Voor alle consumptiecategorieën nemen de 

bestedingen sterk toe van het eerste inkomenskwartiel naar het vierde. Enkel voor 

verwarming, verlichting en water zijn de uitgaven van de huishoudens van het tweede 

inkomenskwartiel lager dan die van huishoudens van het eerste inkomenskwartiel. 

De relatieve uitgaven per consumptiecategorie ten opzichte van de totale besteding 

verschillen minder sterk tussen de inkomenskwartielen (Tabel 11). Er zijn evenwel duidelijk 

tendensen. Naargelang het inkomen toeneemt, neemt het aandeel van de uitgaven voor 

kleding, meubelen en huishoudtoestellen, vervoer, cultuur, ontspanning en reizen in de totale 

besteding toe. In het budget van het laagste kwartiel nemen de uitgaven voor het wonen 

(zowel voor huur als voor verwarming, verlichting en water) een belangrijkere plaats in dan 

gemiddeld. Ook de uitgaven voor gezondheid en voeding, drank en tabak zijn relatief hoger 

voor het eerste inkomenskwartiel. 

Februari 2011 19


Tabel 10: Gemiddelde bestedingen van de huishoudens (euro), per inkomenskwartiel 

(Vlaanderen, 2008) 

Vlaams 

Gewest 

Kwartiel 1 Kwartiel 2 Kwartiel 3 Kwartiel 4 

Voeding, dranken, tabak 5 218 3 364 4 394 5 853 7 255 

Kleding, schoeisel 1 592 653 1 028 1 762 2 920 

Huur en geschatte huur van eigenaars 6 193 4 683 5 665 6 499 7 917 

Verwarming, verlichting en water 1 852 1 680 1 548 2 019 2 161 

Meubelen, huishoudtoestellen, tuin 2 115 1 119 1 650 2 346 3 339 

Gezondheid 1 583 1 169 1 531 1 677 1 953 

Vervoer 4 582 1 992 4 129 5 064 7 132 

Communicatie 898 532 826 1 070 1 163 

Cultuur en ontspanning 2 489 1 196 1 917 2 935 3 905 

Lichaamsverzorging 669 366 590 765 953 

Horeca 1 940 1 177 1 659 2 288 2 633 

Toeristische reizen 1 915 728 1 740 2 234 2 954 

Financiële diensten, verzekeringen 1 675 1 057 1 538 1 914 2 192 

Overige 1 353 702 905 1 481 2 320 

TOTALE CONSUMPTIE 34 075 20 419 29 121 37 907 48 796 


Tabel 11: Aandeel van de bestedingen van de huishoudens in het totale huishoudbudget, per 

inkomenskwartiel (Vlaanderen, 2008) 

Vlaams 

Gewest 


Voeding, dranken, tabak 15,3% 16,5% 15,1% 15,4% 14,9% 

Kleding, schoeisel 4,7% 3,2% 3,5% 4,6% 6,0% 

Huur en geschatte huur van eigenaars 18,2% 22,9% 19,5% 17,1% 16,2% 

Verwarming, verlichting en water 5,4% 8,2% 5,3% 5,3% 4,4% 

Meubelen, huishoudtoestellen, tuin 6,2% 5,5% 5,7% 6,2% 6,8% 

Gezondheid 4,6% 5,7% 5,3% 4,4% 4,0% 

Vervoer 13,4% 9,8% 14,2% 13,4% 14,6% 

Communicatie 2,6% 2,6% 2,8% 2,8% 2,4% 

Cultuur en ontspanning 7,3% 5,9% 6,6% 7,7% 8,0% 

Lichaamsverzorging 2,0% 1,8% 2,0% 2,0% 2,0% 

Horeca 5,7% 5,8% 5,7% 6,0% 5,4% 

Toeristische reizen 5,6% 3,6% 6,0% 5,9% 6,1% 

Financiële diensten, verzekeringen 4,9% 5,2% 5,3% 5,0% 4,5% 

Overige 4,0% 3,4% 3,1% 3,9% 4,8% 


Omdat er een sterke correlatie is tussen het inkomen van een huishouden en het aantal 

personen per huishouden is het ook interessant om de uitgaven per persoon te beschouwen. 

Het gemiddeld aantal personen per huishouden neemt toe van het eerste naar het vierde 

kwartiel. Huishoudens in het hoogste inkomenskwartiel zijn vaak jonge actieven met 

kinderen, huishoudens in het laagste inkomenskwartiel hebben doorgaans een oudere 

referentiepersoon. 

De totale uitgaven per persoon bedroegen in 2008 gemiddeld 14 094 euro (Tabel 12). Voor 

de hoogste inkomenskwartielen zijn de uitgaven per persoon duidelijk lager voor heel de post 

wonen (incl. verwarming, verlichting en water), hetgeen met het aantal personen in het 

huishouden te maken heeft. Naargelang het inkomen stijgt wordt er per persoon meer 

20 februari 2011


uitgegeven aan kleding en schoeisel, meubelen, huishoudelijke toestellen en benodigdheden 

en verbruiksuitgaven voor voertuigen. Deze hogere uitgaven kunnen zowel op ‘meer’ als op 

‘duurder’ (kwaliteit, merken, enz.) betrekking hebben. De uitgaven per persoon voor 

gezondheid en voeding, dranken en tabak zijn het hoogst voor de lagere inkomenskwartielen. 

Tabel 12: Gemiddelde bestedingen van de huishoudens (euro) naar inkomenskwartiel, per 

persoon (Vlaanderen, 2008) 

Vlaams 

Gewest 


Voeding, dranken, tabak 2 158 2 384 2 228 2 138 2 046 

Kleding, schoeisel 658 462 521 644 824 

Huur en geschatte huur van eigenaars 2 561 3 318 2 872 2 374 2 233 

Verwarming, verlichting en water 766 1 191 785 738 610 

Meubelen, huishoudtoestellen, tuin 875 793 837 857 942 

Gezondheid 655 828 776 613 551 

Vervoer 1 895 1 412 2 093 1 850 2 011 

Communicatie 371 377 419 391 328 

Cultuur en ontspanning 1 030 848 972 1 072 1 101 

Lichaamsverzorging 277 259 299 280 269 

Horeca 802 834 841 836 743 

Toeristische reizen 792 516 882 816 833 

Financiële diensten, verzekeringen 693 749 780 699 618 

Overige 560 497 459 541 654 

TOTALE CONSUMPTIE 14 094 14 469 14 765 13 849 13 762 


De manier waarop het inkomen besteed wordt verschilt ook tussen de verschillende 

leeftijdsgroepen. De huishoudens waarin de referentiepersoon tussen de 40 en 49 jaar oud 

is, geven het meest uit, gemiddeld 38 819 euro in 2008 (Tabel 13). De uitgaven van de 60plussers 

zijn bijna een derde minder, gemiddeld 27 728 euro. Dat een gepensioneerd gezin 

minder spendeert dan een gezin waarvan de voornaamste kostwinner stilaan het toppunt van 

zijn carrière bereikt, is logisch. Van alle leeftijdsgroepen besteden de 60-plussers het meest 

aan gezondheidszorg, de vijftigers aan financiële diensten en verzekeringen, en de veertigers 

aan cultuur, ontspanning en reizen. Twintigers hebben de hoogste uitgaven voor 

communicatie en horeca, en de dertigers zijn de grootste consumenten van kleding, 

schoeisel, meubelen en huishoudtoestellen. De uitgaven voor de aankoop van auto’s zijn het 

hoogst voor gezinnen met een referentiepersoon tussen de 30 en de 39 jaar en tussen de 40 

en de 49 jaar. 

Februari 2011 21


Tabel 13: Gemiddelde bestedingen van de huishoudens (euro), per leeftijdsgroep 


Vlaams 

Gewest 

20 tot 29 

jaar 

30 tot 39 

jaar 

40 tot 49 

jaar 

50 tot 59 

jaar 

60 jaar 

en + 

Voeding, dranken, tabak 5 218 4 267 5 449 6 071 5 838 4 351 

Kleding, schoeisel 1 592 1 917 2 211 1 978 1 696 871 

Huur en geschatte huur van eigenaars 6 193 6 109 6 720 6 630 6 565 5 406 

Verwarming, verlichting en water 1 852 1 374 1 717 2 071 2 064 1 752 

Meubelen, huishoudtoestellen, tuin 2 115 2 292 2 519 2 017 2 317 1 793 

Gezondheid 1 583 1 093 1 594 1 671 1 483 1 679 

Vervoer 4 582 4437 6 282 5 716 4 134 3 212 

Communicatie 898 1 077 1 053 1 068 942 641 

Cultuur en ontspanning 2 489 2 830 2 751 3 168 2 903 1 588 

Lichaamsverzorging 669 714 862 658 662 564 

Horeca 1 940 2 235 2 115 2 004 1 854 1 796 

Toeristische reizen 1 915 1 664 1 553 2 479 1 967 1 774 

Financiële diensten, verzekeringen 1 675 1 326 1 475 1 733 2 148 1 529 

Overige 1 353 1 304 2 162 1 555 1 368 772 

TOTALE CONSUMPTIE 34 075 32 639 38 462 38 819 35 941 27 728 


2.3.2 Het bezit van elektrische apparaten en vervoermiddelen 

Belangrijk voor het milieu is ook de penetratiegraad van elektro-apparatuur en privévervoermiddelen, 

omdat die na een bepaalde periode afgeschreven worden en dus zowel 

hernieuwd als ‘gerecycleerd’ moeten worden, en omwille van hun energiegebruik, … De 

penetratiegraad wordt hier gezien als het percentage van de huishoudens in het bezit van 

minstens één van de opgesomde goederen. 

Tabel 14 geeft de penetratiegraad van privé-vervoermiddelen, elektrische apparaten, 

huisdieren en tweede verblijven in de Vlaamse huishoudens. Voor een aantal goederen zijn 

de cijfers per afzonderlijk jaar eerder schommelend. Aangezien de extrapolatie naar het totaal 

aantal huishoudens steunt op de oorspronkelijke 1 800 geënquêteerde huishoudens is het 

niet aangewezen om op korte termijn die cijfers te gebruiken om een evolutie te schetsen. 

Voor een aantal goederen die ‘nieuw’ zijn, is wel op een korte periode een duidelijke trend te 

zien. 

Uit Tabel 14 blijkt dat bijna alle Vlaamse huishoudens een koelkast hebben (al of niet in 

combinatie met een diepvries), een fornuis (elektrisch of op aardgas), een televisie, een 

stofzuiger, een strijkijzer en een wasmachine. Verder is de penetratiegraad van de 

apparatuur in de audiovisuele sector ook groot: dit blijkt uit het groot aandeel huishoudens 

met een CD-speler, een hifi-installatie, een videorecorder of dvd-speler. 

Opvallend is de zeer snelle opkomst van computers en internetaansluiting, maar vooral van 

gsm’s en smartphones in de periode 2000-2008. De vaste telefoon en fax vertonen een 

dalende trend, zij het minder sterk. ‘Oude’ technologieën zoals videorecorder, 

cassetterecorder en niet-digitaal fototoestel worden geleidelijk vervangen door nieuwe 

technologieën zoals dvd-speler, cd-speler en digitaal fototoestel. 

Het aantal tweede verblijven, zowel in België als in het buitenland, lijkt in stijgende lijn. Dit 

heeft repercussies voor het milieu in het gebruik van grondstoffen, uitrusting, … 

22 februari 2011



tweede verblijven in de Vlaamse huishoudens (Vlaanderen, 2000, 2004, 2006-2008) (*) 

2000 2004 2006 2007 2008 

fiets (exclusief kinderfietsen) 81,1 85,3 85,7 86,5 85,5 

bromfiets, scooter 7,1 5,8 6,3 5,6 6,6 

motorfiets 5,1 6,9 6,2 5,7 7,3 

auto 91,7 89,6 88,4 89,1 90,6 

caravan (inclusief opplooibaar) 3,1 2,8 2,8 2,5 2,2 

mobilhome 0,6 0,7 0,6 1,0 1,4 

boot 1,0 1,0 0,5 1,0 0,9 

aansluiting op teledistributie 87,2 90,6 89,5 87,5 85,1 

abonnement op betaaltelevisie 7,3 5,4 5,8 9,5 12,3 

paraboolantenne 1,8 3,3 2,5 4,5 3,8 

televisie 96,3 97,7 96,9 96,5 97,0 

videorecorder 75,0 79,9 74,6 70,5 66,0 

dvd-speler (home video) n.g. 32,5 59,7 67,1 69,2 

desktop computer - PC of Mac 51,5 69,5 73,5 74,5 78,1 

internetaansluiting 27,3 51,2 59,8 62,4 64,7 

fax 14,9 14,5 13,8 13,3 12,1 

vaste telefoon (in de hoofdverblijfplaats) 89,9 80,9 79,8 76,8 75,1 

GSM - Smartphone 42,3 84,8 89,7 93,2 92,3 

digitaal fototoestel n.g. 27,0 50,2 56,8 65,5 

niet-digitaal fototoestel n.g. 69,8 58,2 49,5 41,9 

videocamera 14,9 17,3 18,1 17,7 17,0 

cassetterecorder 39,0 35,1 29,3 28,0 22,4 

cd-speler (ook draagbaar) 39,4 47,9 43,9 43,1 41,4 

hifiketen 75,2 76,6 74,4 73,6 70,5 

elektrisch fornuis (of kookplaat en/of oven) 67,4 71,2 71,2 70,5 71,4 

fornuis (of kookplaat en/of oven) op aardgas 27,3 24,6 24,2 25,3 25,3 

microgolfoven 76,3 86,0 86,8 88,0 90,3 

koelkast 75,5 76,1 75,8 73,7 75,2 

combinatie koel-diepvries (2 deuren) 33,0 34,9 36,3 38,4 37,3 

diepvries (kist of met schuiven) 67,3 68,0 69,6 66,1 66,9 

wasmachine 88,9 91,1 91,6 91,9 92,1 

droogkast 57,6 60,7 63,4 65,9 63,9 

vaatwasmachine 39,6 46,8 46,7 49,6 52,4 

stofzuiger 96,0 97,1 97,7 96,2 96,1 

strijkijzer of -machine 95,6 95,8 95,4 94,8 94,9 

elektrische naaimachine 47,4 47,6 46,0 43,5 42,7 

zonnebank 9,9 11,2 10,7 8,1 10,2 

grasmachine, motocultivator 65,9 68,3 67,8 64,3 67,2 

kat 21,7 23,8 23,7 23,4 24,2 

hond 22,3 20,2 17,9 18,1 18,7 

rijpaard 1,7 1,6 1,5 1,3 1,9 

2e verblijf in België 2,4 4,2 3,6 3,8 4,7 

2e verblijf in het buitenland 0,2 0,9 0,5 1,3 0,8 

* Aangezien de extrapolatie naar het totaal aantal huishoudens steunt op de oorspronkelijke 1 800 geënquêteerde 

huishoudens zijn de bekomen percentages sterk gevoelig aan die kleine aantallen zodat het verschil tussen de jaren 

voorzichtig moet geïnterpreteerd worden. 


De penetratiegraad geeft nog niet de totale aanwezigheid van elektro-apparatuur en privévervoermiddelen 

in de huishoudens. Immers, sommige huishoudens bezitten meerdere stuks 

zoals dit het geval is voor fietsen, maar ook gsm’s, televisies, computers, koelkasten, 

Februari 2011 23


diepvriezers, … zoals blijkt uit Tabel 15. Dit heeft uiteraard gevolgen voor het 

elektriciteitsgebruik. Ook het feit dat inmiddels meer dan een kwart van de huishoudens twee 

of meer wagens bezit is belangrijk. Hierdoor is het totaal aantal wagens hoger dan het aantal 

huishoudens omdat het bezit van meerdere wagens in een aantal huishoudens het niet-bezit 

in andere huishoudens overtreft. 

Ongeveer een kwart van de Vlaamse gezinnen heeft minstens één kat, ongeveer een gezin 

op vijf heeft minstens één hond. Er zijn dus meer gezinnen die een kat houden dan gezinnen 

met een hond. Bijna 1 op 10 gezinnen heeft 2 of meer katten, voor honden is dit slechts 1 

gezin op 20 (Tabel 15). Op basis van deze cijfers wordt het aantal katten in Vlaanderen in 

2008 geschat op ongeveer 1 miljoen, of 16 per 100 inwoners, en het aantal honden op 621 

000, of 10 per 100 inwoners. In 2008 gaven honden- en kattenbezitters per gezin gemiddeld 

511 euro uit aan huisdieren. De grootste uitgavenposten zijn katten- en hondenvoeding en de 

dierenarts (resultaten Huishoudbudgetenquête 2008, ADSEI). 

Tabel 15: Bezit van privé-vervoermiddelen, elektrische apparaten en huisdieren in de 

Vlaamse huishoudens, naar hun aantal (Vlaanderen, 2008) 

geen 1 2 en meer 

fiets (exclusief kinderfietsen) 14,5 24,7 60,8 

auto 9,4 63,0 27,6 

televisie 3,0 65,2 31,8 

dvd-speler (home video) 30,8 59,7 9,4 

desktop computer - PC of Mac 21,9 53,9 24,3 

GSM - Smartphone 7,7 42,0 50,3 

digitaal fototoestel 34,5 53,7 11,9 

hifiketen 29,5 59,0 11,6 

koelkast 24,8 61,5 13,7 

diepvries (kist of met schuiven) 33,1 58,4 8,5 

stofzuiger 3,9 76,6 19,5 

strijkijzer of -machine 5,1 87,2 7,7 

kat 75,8 15,4 8,8 

hond 81,3 14,4 4,3 


De penetratiegraad van sommige goederen verschilt naar de aard van de huishoudens. Tabel 

16 toont de penetratiegraad voor privé-vervoermiddelen, elektrische apparaten, huisdieren en 

tweede verblijven naar de leeftijd van de referentiepersoon in het huishouden. De 

doorslaggevende factor is zeker de behoefte aan bepaalde goederen in functie van de leeftijd 

en het type huishouden dat hiermee overeenkomt. Ook de leeftijd op zich speelt een rol in de 

zin van ‘met zijn tijd meegaan’ of omgekeerd nog meer uit de mode zijnde goederen te 

bezitten. Ten slotte speelt het inkomen bij jonge huishoudens ook een rol als verklaring 

waarom ze bepaalde goederen nog niet bezitten. 

Naar behoefte toe is het logisch dat meer oudere huishoudens geen wagen of bromfiets 

bezitten. Een geringer bezit van vaatwasmachine en grasmaaier bij jongeren is in dezelfde 

richting te interpreteren. Dat er bij oudere huishoudens meer naaimachines voorkomen lijkt 

ook logisch. Opmerkelijk is dat ongeveer de helft van de gezinnen in de leeftijdscategorie 65- 

74 jaar in 2008 een computer én internetaansluiting hebben. Ook het bezit van gsm’s bij 65plussers 

en zelfs 75-plussers valt op – nochtans bezit bijna 90 % van deze huishoudens ook 

een vast telefoontoestel. Oudere huishoudens hebben minder DVD-spelers en digitale 

fototoestellen, maar dat betekent niet dat dit zo zal blijven. Bij het doorschuiven van de 

generaties kan men zich ook verwachten aan een ‘doorschuiven’ van deze goederen. 

De huishoudens met een referentiepersoon tussen 35 en 44 jaar of tussen 45 en 54 jaar 

hebben doorgaans de hoogste bezitscore, in die zin dat ze vaak een vrij goed inkomen 

24 februari 2011


hebben, maar vooral dat ze kinderen hebben die ook zulke goederen bezitten, zodat in die 

huishoudens 2 of meer fietsen voorkomen, televisies, computers, gsm’s, enzovoort. 

Februari 2011 25



tweede verblijven in de Vlaamse huishoudens, naar leeftijdsgroep (Vlaanderen, 2008) 

fiets (excl. kinderfietsen) 

bromfiets, scooter 

motorfiets 

auto 

caravan (incl. 

opplooibaar) 

mobilhome 

boot 

aansluiting op 

teledistributie 

abonnement op 

betaaltelevisie 

paraboonlantenne 

televisie 

videorecorder 

dvd-speler (home video) 

desktop computer 

internetaansluiting 

fax 

vaste telefoon 

GSM - Smartphone 

digitaal fototoestel 

niet-digitaal fototoestel 

videocamera 

cassetterecorder 

cd-speler (ook 

draagbaar) 

hifiketen 

elektrisch fornuis 

fornuis op aardgas 

microgolfoven 

koelkast 

combinatie koeldiepvries 

(2 deuren) 

diepvries 

wasmachine 

droogkast 

vaatwasmachine 

stofzuiger 

strijkijzer of -machine 

elektrische naaimachine 

zonnebank 

grasmachine, 

motocultivator 

kat 

hond 

rijpaard 

2e verblijf in België 

2e verblijf in het 

buitenland 



Het bezit van elektro-apparatuur en privé-vervoermiddelen in functie van het inkomen is het 

meest opvallend. Tabel 17 geeft de penetratiegraad van het bezit van privé-vervoermiddelen, 

elektro-apparatuur, huisdieren en tweede verblijven naar inkomenskwartiel. Er zijn 

verschillende soorten goederen: diegene die tot de ‘basisuitrusting’ behoren en zich in 

praktisch alle huishoudens bevinden zoals de koelkast (of combinatie koel-diepvries), 

stofzuiger, een tv-toestel, een fornuis. Er zijn goederen waarvan het bezit door het kwartiel 

heen door andere factoren dan het inkomen wordt beïnvloed, nl. in het eerste kwartiel waar 

een hoog aandeel van de referentiepersonen ouder is. Ten slotte zijn er de goederen 

waarvan het bezit inderdaad sterk beïnvloed is door het inkomen zoals de computer, het 

digitaal fototoestel, de vaatwasmachine. Toch is de penetratiegraad van een groot aantal 

goederen ook in de laagste inkomenskwartielen vrij hoog. Het bezit van meerdere stuks komt 

meer voor in de hogere inkomenskwartielen. Zo bezit 34 % van de huishoudens van het 

derde inkomenskwartiel en 56 % van de huishoudens van het vierde inkomenskwartiel twee 

of meer wagens, terwijl deze percentages bij het eerste inkomenskwartiel (3 %) en tweede 

inkomenskwartiel (12 %) veel lager liggen. De relatie bezit van tweede woning en inkomen is 

ook duidelijk. 

Algemeen kan men waarnemen dat de ‘basisuitrusting’ steeds meer huishoudens bereikt en 

dat het inkomen minder differentieert dan in het verleden. Ook een groot aantal nieuwe 

toestellen doen hun intrede. Deze toenemende penetratiegraad van elektro-apparatuur en 

privé-vervoermiddelen heeft een belangrijke impact op grondstoffen en afval, maar ook op het 

energiegebruik en de bijhorende emissies. 

Februari 2011 27



tweede verblijven in de Vlaamse huishoudens, naar inkomenskwartiel (Vlaanderen, 2008) 

fiets (exclusief kinderfietsen) 

bromfiets, scooter 

motorfiets 

auto 

caravan (inclusief opplooibaar) 

mobilhome 

boot 

aansluiting op teledistributie 

abonnement op betaaltelevisie 

paraboolantenne 

televisie 

videorecorder 

dvd-speler (home video) 

desktop computer - PC of Mac 

internetaansluiting 

fax 

vaste telefoon 

GSM - Smartphone 

digitaal fototoestel 

niet-digitaal fototoestel 

videocamera 

cassetterecorder 

cd-speler (ook draagbaar) 

hifiketen 

elektrisch fornuis (of kookplaat en/of oven) 

fornuis (of kookplaat en/of oven) op aardgas 

microgolfoven 

koelkast 

combinatie koel-diepvries (2 deuren) 

diepvries (kist of met schuiven) 

wasmachine 

droogkast 

vaatwasmachine 

stofzuiger 

strijkijzer of -machine 

elektrische naaimachine 

zonnebank 

grasmachine, motocultivator 

kat 

hond 

rijpaard 

2e verblijf in België 

2e verblijf in het buitenland 


kwartiel 1 

76,0 

4,3 

3,8 

75,7 

0,5 

0,7 

0,2 

83,1 

10,2 

4,6 

96,9 

57,1 

48,4 

49,1 

38,7 

7,5 

71,2 

82,4 

33,6 

34,0 

8,4 

17,2 

29,7 

49,4 

65,2 

25,2 

86,4 

72,1 

36,2 

57,5 

89,9 

51,2 

29,3 

94,1 

92,9 

40,1 

4,9 

55,0 

18,6 

17,4 

0,6 

2,5 

0,6 

kwartiel 2 

83,4 

4,8 

5,4 

90,7 

2,6 

1,8 

0,3 

84,9 

10,9 

4,5 

96,5 

66,3 

64,9 

78,4 

60,5 

9,6 

76,1 

93,8 

54,3 

40,3 

14,4 

21,0 

38,3 

72,0 

71,6 

24,0 

89,8 

74,7 

34,9 

62,3 

89,2 

54,7 

40,9 

96,1 

92,4 

44,5 

10,6 

61,8 

22,7 

15,9 

1,5 

2,0 

0,0 

kwartiel 3 

89,4 

8,8 

8,8 

97,4 

2,8 

1,0 

1,6 

88,6 

13,9 

2,6 

97,3 

72,3 

79,3 

89,3 

76,0 

12,7 

73,1 

97,0 

80,1 

39,4 

18,3 

23,8 

45,2 

77,4 

75,0 

24,9 

93,8 

74,9 

39,7 

71,9 

93,0 

70,9 

61,8 

95,8 

96,1 

46,4 

12,4 

70,6 

23,4 

21,1 

1,1 

4,8 

1,0 

kwartiel 4 

92,6 

8,3 

10,7 

98,4 

2,9 

2,0 

1,2 

84,1 

13,8 

3,6 

97,3 

68,9 

82,9 

95,0 

82,3 

17,6 

79,3 

96,5 

90,9 

52,0 

25,5 

27,0 

51,0 

82,8 

73,9 

26,5 

91,5 

78,6 

38,2 

74,9 

95,5 

76,7 

74,1 

98,0 

97,6 

40,8 

12,9 

79,2 

31,0 

20,2 

3,9 

8,7 

1,4 

28 februari 2011


3 Toerisme en recreatie 

Om de toeristische en recreatieve activiteiten van de bevolking in beeld te brengen wordt een 

onderscheid gemaakt tussen verblijfstoerisme enerzijds en recreatie anderzijds. Voor beide 

aspecten wordt, aan de hand van een aantal indicatoren, het gedrag van de toerist/recreant 

zo goed mogelijk weergegeven. 

Toerisme wordt hier gedefinieerd als de verplaatsing naar en het tijdelijk verblijf van mensen 

in een andere dan de alledaagse leefomgeving bij wijze van vrijetijdsbesteding, voor 

persoonlijke ontwikkeling (bv. gezondheid) of in het kader van de beroepsuitoefening 

(Boerjan & Lowyck, 1995). Bij dagtoerisme vindt geen overnachting plaats, bij 

verblijfstoerisme minstens één. 

Recreatie omvat het geheel van gedragingen die men in de vrije tijd vrijwillig onderneemt of 

ondergaat en waarvan verondersteld wordt dat ze primair gericht zijn op het bevredigen van 

de eigen verlangens naar ontspanning als levensactiviteit (Boerjan, 1995). Recreatie gebeurt 

in de eigen leefomgeving, met een maximale duur van één dag. 

Het toeristisch beleid wil met een verbeterde marketingwerking het Vlaams toeristisch product 

nog beter verkopen en zo het rendement van de sector, het aantal overnachtingen en de 

tewerkstellingsgraad verhogen. Verder wil het beleid de volwaardige participatie aan toerisme 

voor iedere Vlaming mogelijk maken. 

3.1 Verblijfstoerisme 

3.1.1 Aantal korte en lange vakanties 

Het aantal korte en lange vakanties is een indicator die het belang van het toerisme door de 

Vlaamse bevolking weergeeft. Deze gegevens worden om de twee jaar ingezameld door 

‘WES Onderzoek & Advies’ in het kader van een nationale consumentenenquête naar het 

reisgedrag van de Belgische bevolking (het WES-vakantieonderzoek). Tijdens twee 

meetmomenten in het jaar worden telkens 6 000 personen bevraagd omtrent hun (korte) 

vakanties en daguitstappen. Toerisme met niet-recreatieve doeleinden (zakentoerisme, 

congrestoerisme) is niet in de cijfers van het WES-vakantieonderzoek opgenomen. 

Een lange vakantie wordt in dit onderzoek als volgt gedefinieerd: een verblijf buiten de eigen 

woning van minstens 4 opeenvolgende nachten om andere redenen dan beroepsdoeleinden, 

ziekte of overlijden van een familielid, verblijf in een hospitaal of kostschool. Deze definitie 

impliceert ook verblijven bij familieleden en vrienden (behalve in geval van ziekte of 

overlijden) of in een tweede verblijf. Korte vakanties worden gedefinieerd als verblijven buiten 

de eigen woning van 1 tot maximaal 3 overnachtingen om andere redenen dan 

beroepsdoeleinden, ziekte of overlijden van een familielid, verblijf in een hospitaal of 

kostschool. Korte verblijven bij familie en kennissen en in tweede woningen (de nietcommerciële 

korte vakanties) zijn niet in de definitie opgenomen. 

De korte en lange vakanties samen geven het belang weer van het recreatief 

verblijfstoerisme (exclusief de niet-commerciële korte vakanties) van de Vlaamse bevolking in 

binnen- en buitenland. 

Het totaal aantal korte en lange vakanties van de inwoners van Vlaanderen bedraagt in 2008 

10,1 miljoen: 6,7 miljoen lange vakanties, en 3,4 miljoen korte vakanties (Tabel 18). Ten 

opzichte van 2000 is er een daling van zowel het aantal lange vakanties (-5,6 %) als het 

aantal korte vakanties (-19,0 %). Deze dalende trend geldt zowel voor binnenlandse als 

buitenlandse vakanties. Het aantal zomervakanties ligt beduidend hoger dan het aantal 

wintervakanties. Vooral voor lange vakanties trekt de Vlaming naar het buitenland. 

Februari 2011 29


Tabel 18: Evolutie van het aantal korte en lange vakanties van de Vlamingen (1996, 2000, 

2004-2008) 

aantal (miljoen) 1996 2000 2004 2006 2008 

lange + korte vakanties totaal 9,6 11,3 10,9 10,3 10,1 

korte vakanties totaal 3,3 4,2 4,0 3,6 3,4 

binnenlandse korte vakanties 1,9 2,3 2,4 2,0 1,9 

buitenlandse korte vakanties 1,4 1,8 1,7 1,6 1,5 

korte zomervakanties 2,2 2,9 2,5 2,4 2,4 

korte wintervakanties 1,1 1,3 1,5 1,2 1,0 

lange vakanties totaal 6,3 7,1 6,9 6,7 6,7 

lange binnenlandse vakanties 1,7 1,7 1,6 1,9 1,6 

lange buitenlandse vakanties 4,6 5,4 5,2 4,8 5,1 

lange zomervakanties 5,0 5,6 5,4 5,4 5,4 

lange wintervakanties 1,3 1,4 1,5 1,3 1,3 

Bron: WES Onderzoek & Advies 

3.1.2 Vakantieparticipatie 

De deelname van de bevolking aan het vakantiegebeuren kan worden uitgedrukt aan de 

hand van de participatiegraad. De vakantieparticipatie is het aandeel van de bevolking dat 

gedurende de periode van 1 jaar minstens 1 keer met (korte) vakantie is geweest. Met 

vakantieparticipatie als indicator wordt duidelijk welk deel van de bevolking een korte vakantie 

heeft genomen, en misschien nog belangrijker welk deel niet. De vakantiefrequentie geeft 

weer hoeveel vakanties de Vlaming gemiddeld neemt per jaar. 

In 2008 ondernam 73,7 % van de Vlamingen één of meerdere vakantie(s) (Tabel 19). Ruim 6 

op 10 inwoners van Vlaanderen namen een lange vakantie, voor korte vakanties is dat ruim 

een derde van de bevolking. De vakantieparticipatie vertoont tussen 1996 en 2008 een 

schommelende trend. Zowel voor korte als voor lange vakanties was de participatiegraad het 

hoogst in 2000. 

In totaal neemt de Vlaming gemiddeld ongeveer 2,2 vakanties per jaar. De vakantiefrequentie 

ligt iets hoger voor lange vakanties dan voor korte vakanties. 

Tabel 19: Evolutie van de vakantieparticipatie en vakantiefrequentie van de Vlamingen, voor 

korte en lange vakanties (1996, 2000, 2004-2008) 

1996 2000 2004 2006 2008 

korte vakantieparticipatie 35,5% 41,7% 41,3% 39,0% 36,6% 

korte vakantiefrequentie 1,57 1,62 1,60 1,56 1,51 

lange vakantieparticipatie 63,5% 68,7% 64,8% 67,1% 63,6% 

lange vakantiefrequentie 1,65 1,67 1,74 1,65 1,69 

vakantieparticipatie korte + lange vakanties 72,3% 78,1% 75,4% 76,6% 73,7% 

vakantiefrequentie korte + lange vakanties 2,2 2,3 2,4 2,2 2,2 


3.1.3 Bestedingen voor vakanties 

De gemiddelde besteding tijdens vakanties geeft een idee van het economisch belang van de 

toeristische sector, maar geeft ook aan hoe kapitaalkrachtig men moet zijn om op reis te 

kunnen gaan. 

30 februari 2011


In 2008 gaven de Vlamingen gemiddeld 180 euro per persoon uit voor korte vakanties en 591 

euro voor lange vakanties (Tabel 20). In tegenstelling tot het aantal vakanties, vertonen de 

bestedingen voor zowel korte als lange vakanties een stijgende trend. De bestedingen per 

nacht zijn hoger voor de korte vakanties. 

Tabel 20: Evolutie van de bestedingen van de Vlamingen voor korte en lange vakanties 

(1996, 2000, 2004-2008) 

gemiddelde besteding per persoon (euro) 1996 2000 2004 2006 2008 

korte vakantie, totaal 131 150 160 160 180 

korte vakantie, per nacht 63 72 75 75 82 

lange vakantie, totaal 475 525 575 551 591 

lange vakantie, per nacht 46 50 56 54 58 


Opdat iedereen een kans zou hebben op vakantie en dit voor bepaalde groepen in de 

maatschappij geen evidentie is, werd het Steunpunt Vakantieparticipatie opgericht, een dienst 

van Toerisme Vlaanderen. Het Steunpunt Vakantieparticipatie richt zich op iedereen die niet 

met vakantie of op daguitstap kan gaan omwille van financiële redenen. Deze groep van 

mensen is vrij groot en omvat een heel gevarieerd publiek: mensen die in armoede leven, 

eenoudergezinnen, mensen met een ziekte of handicap, allochtonen, … Volgens schattingen 

omvat deze groep ongeveer 15 % van de Vlaamse bevolking. Zowel individuele vakanties als 

groepsvakanties worden ondersteund. 

Tabel 21 toont het aantal Vlamingen dat jaarlijks gebruik maakt van het Steunpunt 

Vakantieparticipatie. Sinds de oprichting van het Steunpunt is dit aantal fors gestegen. In 

2008 maakten reeds 87 285 Vlamingen gebruik van deze dienst. Vooral het aantal 

daguitstappen kent een groot succes. 

Tabel 21: Aantal Vlaamse toeristen dat jaarlijks gebruik maakt van het Steunpunt 

Vakantieparticipatie (2001-2009) 

Daguitstappe Groepsverblijve Georganiseerd 

Individuele 

n 

n 

e vakanties vakanties Totaal 

2001 0 0 752 0 752 

2002 170 107 1 570 412 2 259 

2003 6 500 718 2 216 526 9 960 

2004 12 629 503 2 433 774 16 339 

2005 14 865 1 238 3 183 1 567 20 853 

2006 13 906 1 341 3 478 1 887 20 612 

2007 44 523 1 693 2 854 1 910 50 980 

2008 65 014 1 426 3 994 2 478 72 912 

2009 77 715 2 661 4 207 2 702 87 285 

Bron: Toerisme Vlaanderen, Steunpunt Vakantieparticipatie 

3.1.4 Transportmiddelen gebruikt voor lange en korte vakanties 

Bij meer dan de helft van alle lange vakanties van de Vlamingen wordt de auto als 

belangrijkste transportmiddel gebruikt (Tabel 22). Ondanks een licht verlies in 2008 ten 

opzichte van 2006, is de wagen nog steeds veruit het populairste transportmiddel om op 

vakantie te gaan. Het vliegtuig is het tweede belangrijkste transportmiddel: in 2008 wordt het 

vliegtuig voor een derde van de lange vakanties gebruikt. Sinds 1991 wint het vliegtuig fors 

aan marktaandeel en dit ten nadele van alle andere transportmiddelen. In 2002 kent het 

aandeel van het vliegtuig een kleine terugval als gevolg van de economische onzekerheid en 

de bedreigingen (oorlog, aanslagen ...). De touringcar brengt 6,4 % en de trein 3,5 % van de 

Februari 2011 31


reizigers naar hun bestemming. Beide transportmiddelen kennen een gestaag verlies in 

aandeel. 

Tabel 22: Evolutie van het procentueel aandeel per transportmiddel gebruikt voor lange 

vakantie door de Vlamingen (1991-2008) 

1991 1996 2000 2002 2004 2006 2008 

Wagen 63,2 54,4 54,6 55,6 55,1 58,4 55,7 

Vliegtuig 13,9 24,1 30,8 28,5 30,7 28,8 32,8 

Touringcar 14,1 13,8 9,5 9,8 8,4 6,9 6,5 

Trein 6,8 6,2 4 4,5 4,5 4,6 3,5 

Overige 2,0 1,5 1,1 1,6 1,3 1,3 1,5 

Totaal 100 100 100 100 100 100 100 


Voor een korte vakantie kiest de Vlaming in bijna vier vijfde van de gevallen voor de wagen 

om op zijn bestemming te geraken (Tabel 23). Op de tweede plaats komt de trein met een 

aandeel van 9,2 %, gevolgd door de touringcar met 5,4 %. Het vliegtuig wordt in 5,5 % van de 

korte vakanties gebruikt om op de bestemming te komen. Korte vakanties met de trein en de 

touringcar stijgen fors in 2008, al is het in beide gevallen een herstel na een zwaar verlies in 

2006. Ten opzichte van 1991 is er een duidelijke stijging in het aandeel van het vliegtuig. 

Tabel 23: Evolutie van het procentueel aandeel per transportmiddel gebruikt voor korte 

vakantie door de Vlamingen (1991-2008) 

1991 1996 2000 2002 2004 2006 2008 

wagen 81,6 77,4 77,0 78,4 77,5 81,3 78,2 

trein 8,4 9,0 10,6 9,6 9,5 6,4 9,2 

touringcar 6,9 8,7 7,4 6,0 6,4 4,0 5,4 

vliegtuig 1,9 2,7 4,3 4,1 4,9 6,8 5,5 

overige 1,2 2,2 0,7 1,9 1,8 1,5 1,7 

totaal 100 100 100 100 100 100 100 


3.1.5 Transportmiddelen gebruikt voor bezoek aan Kust, Kunststeden en Vlaamse 

Regio’s 

Toerisme Vlaanderen structureert zijn marketingbeleid a.d.h.v. 3 toeristische producten (de 

zogenaamde macroproducten): de Kust, de Kunststeden en de Vlaamse regio’s. Antwerpen, 

Brugge, Brussel, Gent, Leuven en Mechelen vormen samen de Kunststeden. De Kust omvat 

alle kustgemeenten (incl. Zeebrugge). De overige steden en gemeenten worden 

gecategoriseerd onder de Vlaamse regio’s. Deze macroproducten worden 

marketingtechnisch op een eigen specifieke manier benaderd. Ter onderbouwing van het 

marketingbeleid werd in 1999-2000 en in 2005 een marktonderzoek verricht in deze drie 

macroprodukten. Het doel van deze studies is informatie te geven en inzicht te verschaffen in 

het gedrag van de recreatieve verblijfstoerist. 

De marktonderzoeken geven o.a. een beeld van het door de vakantieganger gebruikte 

transportmiddel (Figuur 6). Het gebruikte transportmiddel hangt nauw samen met de 

bereikbaarheid van de eindbestemming (via de verschillende transportmodi) en de afkomst 

van de toeristen. 

80 % van de verblijfstoeristen aan de Kust komt met de wagen en 14 % met de trein (Figuur 

6). De Kust trekt voornamelijk Belgen en toeristen uit de buurlanden aan. Ondanks het feit dat 

deze regio goed bereikbaar is met de trein, kiezen toeristen vanwege autocomfort, overvolle 

treinen en lage overstapfrequenties, toch voor de wagen. 

32 februari 2011


De Kunststeden (inclusief Brussel) trekken vakantiegangers aan van over heel de wereld (het 

aandeel bezoekers uit U.S.A. en Japan is hier hoger) waardoor het aandeel dat naar deze 

bestemming reist per vliegtuig veel hoger ligt (21 %). Vele toeristen kiezen ook voor collectief 

vervoer als transportmiddel (touringcar 16 %, trein 26 %) en dit door de goede bereikbaarheid 

van deze steden met dit vervoersmiddel. 

In de Vlaamse regio’s zijn de meeste verblijfstoeristen afkomstig uit België, Nederland of 

Duitsland. Door de relatief korte verplaatsingsafstanden en de zeer slechte bereikbaarheid 

per openbaar vervoer van deze regio’s, verplaatst 94 % van de vakantiegangers zich per 

wagen naar zijn bestemming 3 % komt met de fiets. 

Figuur 6: Transportmiddel gebruikt door de vakantieganger per macroproduct (Vlaanderen, 

2005) 

100 

80 

60 

40 

20 

0 

kust kunststeden Vlaamse Regio's 

wagen 79,8 36,2 93,6 

trein (inc. HST) 13,3 26 2,4 

touringcar 6,1 16 0,1 

vliegtuig 0,1 21 0 

andere 0,8 0,8 3,8 

Bron: Toerisme Vlaanderen Planning & Onderzoek 

Ten opzichte van 2000, komen er in 2005 naar de kust en de Vlaamse Regio’s iets minder 

toeristen met de auto en iets meer toeristen met de trein. De Vlaamse Regio’s worden in 

2005 ook meer bezocht door fietstoeristen (3 % ten opzichte van 2.4 %). Het aandeel 

toeristen die met de trein en de auto de kunststeden bezoeken ligt in 2005 hoger dan in 2000 

(in 2000 lag het aandeel vliegtuigtoeristen hoger). 

3.2 Recreatie 

3.2.1 Tijd besteed aan vrijetijdsactiviteiten 

De participatie van de Vlaamse bevolking aan recreatie kan uitgedrukt worden in de tijd die 

besteed wordt aan vrijetijdsactiviteiten. Deze gegevens worden gehaald uit het tijdsbudgetonderzoek 

van 1999 en 2005. Dit onderzoek is uitgevoerd door de onderzoeksgroep TOR, 

een vakgroep binnen de vakgroep sociologie aan de Vrije Universiteit Brussel. Dit onderzoek 

gaat over de gemiddelde tijdsbesteding van de Vlamingen. Voor deze onderzoeken hielden 

een representatieve steekproef van Vlamingen gedurende een volle week hun tijdsbesteding 

bij in een dagboekje. 

Gemiddeld besteedt de Vlaming in een willekeurige week 27u24 aan vrijetijdsactiviteiten (iets 

meer dan een kwart van de te besteden tijd) (Tabel 24). Mannen besteden gemiddeld iets 

meer dan 30 uur per week aan vrijetijdsactiviteiten terwijl vrouwen dit gemiddeld 24 1/2 uur per 

Februari 2011 33


week doen. De belangrijkste vrijetijdsactiviteit bij zowel de mannen als de vrouwen is TV en 

video kijken. Mannen hebben niet meer vrije tijd in 2005 dan in 1999. Aan de meeste 

vrijetijdsactiviteiten wordt minder tijd besteed (waarvan muziek beluisteren en lezen 

significant gedaald zijn), met uitzondering van sporten, TV- en video-kijken en nieuwe media 

(activiteiten op de computer) die in tijd toenemen. De vrije tijd van vrouwen is tussen 1999 en 

2005 gestegen met 1u10. Bij de vrouwen wordt aan de meeste vrijetijdsactiviteiten meer tijd 

besteed (waarvan recreatie significant gestegen is). In 2005 wordt minder tijd besteed aan TV 

en video kijken en muziek beluisteren. 

Tabel 24: Tijd besteed aan vrijetijd naar geslacht (duur per respondent voor totale week) 

(Vlaanderen, 1999 en 2005) 

Tijdsbesteding 1999 Tijdsbesteding 2005 

man vrouw totaal man vrouw totaal 

Vrije tijd 30:17:0 23:24 26:53:00 30:11:00 24:34:00 27:24:00 

0 

Hobby en Spel 1:57 1:22 1:39 1:53 1:33 1:43 

Sport 1:11 0:24 0:48 1:22 0:35 0:59 

Recreatie 3:11 2:18 2:45 2:58 3:00 2:59 

Uitgaan 3:42 2:08 2:56 3:33 2:19 2:56 

Cultuur en vermaak 1:08 0:53 1:01 1:11 1:10 1:11 

Tv & video 14:33 13:19 13:57 14:51 13:00 13:56 

Muziek beluisteren 0:45 0:27 0:36 0:26 0:11 0:19 

Lezen 2:41 2:03 2:22 2:12 2:08 2:10 

Nieuwe media 1:04 0:25 0:45 1:41 0:32 1:07 

Bron: Onderzoeksgroep TOR, VUB 

3.2.2 Daguitstappenparticipatie 

Een specifieke vorm van recreatie zijn de daguitstappen. Gegevens m.b.t. daguitstappen 

worden eveneens ingezameld door het WES in het kader van hun nationale 

consumentenenquête naar het reisgedrag van de Belgische bevolking (het WESvakantieonderzoek). 

Daguitstappen zijn verblijven buiten de woning die ongeveer een volledige dag in beslag 

nemen (zonder overnachting) en waar het middagmaal buitenshuis wordt gebruikt. Het zijn 

uitstappen met recreatieve doeleinden, waarbij men minstens 20 km van huis weggaat. 

Uitstappen waarbij men uitsluitend familie en kennissen bezoekt, evenals de uitstappen met 

een routinematig karakter (bv. regelmatige actieve sportbeoefening) worden niet als 

daguitstap beschouwd. 

Op basis van de enquête wordt het totaal aantal daguitstappen van de Belgen in de zomer 

van 2008 geraamd op 12,8 miljoen: 11,6 miljoen daguitstappen in het binnenland en 1,2 

miljoen daguitstappen naar het buitenland. De daguitstappen zoals gedefinieerd door WES 

geven slechts een indicatie van het belang van het dagtoerisme. De spontane herinnering 

van de daguitstappen vervaagt namelijk relatief snel, en de enquêteresultaten tonen hierdoor 

een onderschatting van de werkelijkheid. 

De daguitstappenparticipatie is het aandeel van de bevolking dat gedurende een bepaalde 

periode minstens 1 keer op daguitstap is geweest. In de zomer van 2008 (april-september) 

maakte meer dan de helft van de Vlamingen (54,1 %) minstens één daguitstap (Tabel 25). 

Gemiddeld ondernamen de Vlamingen in deze periode 3,6 daguitstappen. De meest 

populaire bestemmingen waren de Kust en ‘ergens anders in Vlaanderen’, telkens met een 

daguitstappenparticipatie van bijna 1 op 3 Vlamingen. Een opsplitsing naar gezinstype toont 

aan dat de nettoparticipatie het hoogst is bij personen behorend tot gezinnen met 

thuiswonende kinderen. Vooral de gezinnen met kinderen tussen 6 en 12 jaar laten een hoge 

participatie en daguitstappenfrequentie optekenen. 

34 februari 2011


Tabel 25: Daguitstappenparticipatie van de Vlamingen in de zomer van 2008 

bestemming daguitstap participatie (%) 

daguitstap naar de Vlaamse Kust 32,8 

daguitstap naar ergens anders in Vlaanderen 31,2 

daguitstap naar Brussel 12,7 

daguitstap naar Wallonië 10,8 

daguitstap naar het buitenland 12,3 

totale participatie daguitstappen 54,1 

Bron: WES Onderzoek & Advies, Reisomnibusenquête 2008, exclusieve vragen Toerisme Vlaanderen 

4 Woon-werkverkeer en woon-schoolverkeer 

4.1 Onderzoek Verplaatsingsgedrag (OVG) 

Sinds 1994 wordt door het Departement Mobiliteit en Openbare Werken van de Vlaamse 

overheid onderzoek uitgevoerd naar het verplaatsingsgedrag van Vlamingen. Dit onderzoek 

wordt kortweg 'OVG' genoemd (Onderzoek VerplaatsingsGedrag). Via het OVG worden een 

aantal mobiliteitskenmerken van gezinnen en personen onderzocht. In het bijzonder wordt 

getracht het verplaatsingsgedrag van Vlamingen zo goed mogelijk in kaart te brengen. Hierbij 

worden vragen gesteld over wanneer, waarom, van waar, naar waar, waarmee, hoelang, 

hoever en wie zich verplaatst. 

Het eerste onderzoek naar verplaatsingsgedrag in Vlaanderen werd uitgevoerd tijdens de 

periode april 1994 tot april 1995. Een tweede onderzoek werd uitgevoerd tijdens de periode 

januari 2000 tot januari 2001 en een derde tijdens de periode september 2007 en september 

2008. OVG 4 is het vierde onderzoek naar het verplaatsingsgedrag in Vlaanderen. OVG 4 is 

een continu onderzoek waarvan het veldwerk (de effectieve bevraging van het onderzoek) 

over 5 jaar verspreid is. Op die wijze is OVG 4 onderverdeeld in OVG 4.1 tot en met OVG 

4.5. Het veldwerk van OVG 4.1 heeft plaatsgevonden van september 2008 tot september 

2009. De rapportage werd volledig beëindigd in juli 2010. 

De onderzoeken gebeurden op Vlaams niveau, dit wil zeggen dat de onderzochte gezinnen 

en personen verspreid woonden over het volledige gewest. Het onderzoek gebeurde door 

middel van een enquête op basis van een steekproef uit het Rijksregister van ongeveer 8 000 

personen (2 500 gezinnen). 

De methodiek die in het 3 de en 4 de OVG werd toegepast, verschilt op een aantal 

fundamentele punten met het 1 ste en 2 de OVG. Daardoor kunnen vanuit strikt 

wetenschappelijk oogpunt geen vergelijkingen gemaakt worden tussen OVG3 en OVG4 

enerzijds en OVG1 en OVG2 anderzijds. Niettemin kunnen over een aantal variabelen, 

rekening houdend met een aantal elementen, toch tot op een bepaald niveau uitspraken 

worden gedaan. 

De resultaten van de OVG’s Vlaanderen en methodologische achtergrondinformatie zijn te 

raadplegen via de website http://www.mobielvlaanderen.be/ovg/. 

4.2 Modale verdeling woon-werkverkeer en woon-schoolverkeer 

Het woon-werkverkeer en woon-schoolverkeer (de zogenaamde ‘pendel’) is naar de 

milieuproblematiek een belangrijk fenomeen. Het is rechtstreeks verbonden met de 

gedragingen van de huishoudens hoewel zij er niet steeds greep op hebben. Er zijn twee 

belangrijke aspecten, nl. de afstand en de gebruikte vervoerswijze (‘modus’). De afstand 

wordt in grote mate bepaald door de keuze van woonplaats van de betrokkene. Het 

verschijnsel suburbanisatie is hier een sleutelwoord. Evenwel kan een verandering van 

werkplaats (door een verhuisbeweging van het bedrijf of een onderdeel ervan of door een 

verandering van werk van de werknemer) een wijziging betekenen waarop de burger minder 

greep heeft; in het laatst aangehaalde geval is het niet steeds meteen mogelijk om te 

Februari 2011 35


verhuizen bij verandering van werkplaats. Wat de modus betreft, speelt het gedrag van de 

burger weeral een belangrijke rol. In een aantal gevallen is de keuze echter verplicht wegens 

beperkingen van het openbaar vervoer. In heel wat gevallen is de keuze van de modus ook 

een gevolg van de keuze van de woonplaats. 

In het Onderzoek Verplaatsingsgedrag Vlaanderen (OVG) wordt via een persoonsvragenlijst 

gepeild naar het hoofdvervoermiddel gebruikt voor woon-werkverkeer en woonschoolverkeer. 

De resultaten van de enquêtes zijn weergegeven in Figuur 7 (woonwerkverkeer) 

en Figuur 8 (woon-schoolverkeer). 

Figuur 7: Modale verdeling van het woon-werkverkeer (Vlaanderen, 1994-1995, 2000-2001, 

2007-2008, 2008-2009) 

aandeel van hoofdvervoerwijze in het woon-werkverkeer (%) 

80 

70 

60 

50 

40 

30 

20 

10 

0 

auto 

bestuurder 

auto 

passagier motorfiets 

brom- / 

snorfiets 

1994-1995 64,0 6,7 5,8 3,1 3,6 12,9 3,7 

2000-2001 68,6 4,2 0,9 1,0 5,5 2,4 1,9 12,9 2,6 

2007-2008 66,8 3,7 0,7 1,1 7,1 4,0 0,9 12,5 3,3 

2008-2009 67,8 2,9 0,9 0,7 7,0 5,2 1,0 12,0 2,4 

trein 

bus, tram, 

metro 

Bron: Onderzoek Verplaatsingsgedrag, Departement Mobiliteit en Openbare Werken 

bedrijfs- / 

school- 

vervoer 

fiets te voet 

Volgens het meest recente OVG (2008-2009) gebeurt 70,7 % van de woonwerkverplaatsingen 

met de auto. Carpoolen (auto passagier) is in dat getal slechts heel 

marginaal (2,9 %). Openbaar vervoer (trein, bus, tram, metro) en fiets hebben een 

vergelijkbaar aandeel, elk ongeveer 12 %, en 2,4 % van de verplaatsingen gebeurt te voet. 

Het aandeel van openbaar vervoer, bedrijfs- /schoolvervoer, fiets en te voet bedraagt samen 

27,6 %. Dit is nog ver verwijderd van het streefcijfer van 40 % zoals vooropgesteld in het 

Pact2020. Het busvervoer wint wel duidelijk aandeel tijdens de meest recente meting. 

36 februari 2011


Figuur 8: Modale verdeling van het woon-schoolverkeer (Vlaanderen, 1994-1995, 2000-2001, 

2007-2008, 2008-2009) 

aandeel van hoofdvervoerwijze in het woon-schoolverkeer (%) 

40 

30 

20 

10 

0 

auto 

bestuurder 

auto 

passagier motorfiets 

brom- / 

snorfiets 

1994-1995 3,6 24,8 6,6 14,1 0,1 37,8 12,9 

2000-2001 3,4 27,3 0,1 2,9 6,5 9,8 3,7 38,3 8,1 

2007-2008 2,8 25,5 0,1 1,0 8,1 19,4 3,1 28,8 11,3 

2008-2009 1,6 29,7 0,3 6,3 21,2 3,0 28,4 9,5 

trein 

bus, tram, 

metro 


bedrijfs- / 

school- 

vervoer 

fiets te voet 

De modale verdeling van het woon-schoolverkeer ziet er helemaal anders uit vergeleken met 

het woon-werkverkeer. Dit is ook logisch, aangezien het hier gaat om kinderen, jongeren en 

studenten in het basis-, secundair en hoger onderwijs. Er is een duidelijke drie-deling: 30 % 

van de scholieren en studenten wordt per auto gebracht; 27,5 % gebruikt het openbaar 

vervoer, waarbij de bus duidelijk een sterk marktaandeel heeft; de fiets haalt ruim 28 % en te 

voet bijna 10 %. Ruim twee derde (68,4 %) van de schoolverplaatsingen gebeurt dus 

‘duurzaam’: met het openbaar vervoer, de fiets, schoolvervoer en te voet. Het aandeel 

leerlingen dat met de auto wordt gebracht is echter in stijgende lijn. Vooral leerlingen uit het 

basisonderwijs worden vaak met de auto gebracht. In 2001 bedroeg dit aandeel 50 % 

(Sociaal-economische enquête). 

Via het Octopusplan (www.octopusplan.be) biedt de Voetgangersbeweging gemeenten 

begeleiding aan bij het samenstellen van een maatregelenpakket ten voordele van leerlingen 

die duurzaam naar school komen. Een groot deel van die maatregelen kan gesubsidieerd 

worden via het project 'Duurzaam naar school', een initiatief van de Vlaamse ministers Frank 

Vandenbroucke (Onderwijs) en Kathleen Van Brempt (Mobiliteit). Sinds het schooljaar 2008- 

2009 kunnen scholen in overleg met de gemeente waar ze gevestigd zijn en in overleg met 

de andere scholen op het grondgebied van de gemeente financiële ondersteuning ontvangen 

voor initiatieven rond stappen en trappen. Met het geld kunnen geen infrastructurele 

aanpassingen betaald worden, maar wel educatieve, organisatorische, informatieve of 

sensibiliserende projecten. In het schooljaar 2009-2010 lopen in 113 gemeenten acties die 

kaderen in ’Duurzaam Naar School’ en meer dan 219 000 kinderen zullen bereiken. Een 

aantal gemeenten ontvangt bijkomende steun om netoverschrijdend leerlingenvervoer te 

organiseren. 

4.3 Afstand woon-werken woon-schoolverplaatsingen 

Via het Onderzoek Verplaatsingsgedrag Vlaanderen (OVG) wordt, naast het gebruikte 

hoofdvervoermiddel, ook gepeild naar de afstand van woon-werken woonschoolverplaatsingen. 

De resultaten van de enquêtes zijn weergegeven in Figuur 9 (woonwerkverplaatsingen) 

en Figuur 10 (woon-schoolverplaatsingen). 

Februari 2011 37


Figuur 9: Verdeling van woon-werkverkeer naar afgelegde afstandsklasse (Vlaanderen, 

2000-2001, 2007-2008, 2008-2009) 

% verplaatsingen woon-werkverkeer 

30 

25 

20 

15 

10 

5 

0 

0 - 5 km 5,1 - 10 km 

10,1 - 15 

km 

15,1 - 20 

km 

20,1 - 30 

km 

30,1 - 50 

km 

50 km en 

meer 

2000-2001 27,7 20,5 10,9 10,0 13,6 11,0 6,3 

2007-2008 28,1 18,4 13,5 9,6 12,6 10,2 7,7 

2008-2009 25,5 22,2 12,5 9,5 13,1 9,1 8,0 


In 2008-2009 bedraagt de gemiddelde woon-werkafstand 18,8 km. Een kwart van de woonwerkverplaatsingen 

is minder dan 5 km. Hier is dus heel wat potentieel voor de fiets. Bijna de 

helft van de woon-werkverplaatsingen is minder dan 10 km. Het aandeel verplaatsingen van 

50 km en meer is in stijgende lijn. Deze verplaatsingen gebeuren vooral met de auto, en in 

veel beperktere mate met de trein. Het Pact2020 streeft naar een drastische verlaging van 

het aantal afgelegde km per persoon in het woon-werkverkeer per auto, onder meer door het 

stimuleren van thuiswerk, naast het gebruik van de fiets en het openbaar vervoer. 

38 februari 2011


Figuur 10: Verdeling van woon-schoolverkeer naar afgelegde afstandsklasse (Vlaanderen, 

2000-2001, 2007-2008, 2008-2009) 

% verplaatsingen woon-schoolverkeer 

70 

60 

50 

40 

30 

20 

10 

0 

0 - 5 km 5,1 - 10 km 

10,1 - 15 

km 

15,1 - 20 

km 

20,1 - 30 

km 

30,1 - 50 

km 

50 km en 

meer 

2000-2001 59,3 20,7 7,2 4,2 4,3 2,3 2,1 

2007-2008 56,5 17,8 8,7 4,4 5,2 4,3 3,1 

2008-2009 55,1 20,9 10,8 4,8 4,0 3,2 1,3 


Van de woon-schoolverplaatsingen is ruim de helft (55,1 %) minder dan 5 km. Het groot 

aantal basisscholen vertaalt zich in een korte verplaatsingsafstand. Er is echter een tendens 

naar een groter aandeel verplaatsingen over grotere afstanden. Zo is het aandeel 

verplaatsingen van meer dan 10 km toegenomen van 20,1 % (2000-2001) naar 24 % (2008- 

2009). Het aandeel verplaatsingen van minder dan 5 km vertoont een evenredige dalende 

trend. 

De toegenomen afstand heeft onder andere te maken met een schoolkeuze in nabijheid of in 

combinatie met de plaats van tewerkstelling. Ook de kinderen binnen huishoudens van uit de 

echt gescheiden ouders zijn vaak met langere verplaatsingen geconfronteerd. 

5 Ruimtegebruik door wonen 

5.1 Oppervlakte voor wonen 

De oppervlakte gebruikt voor wonen kan worden afgeleid uit de statistieken van het kadaster. 

Het kadaster zorgt voor een gedetailleerde registratie van de onbebouwde en bebouwde 

eigendommen van het grondgebied. De gegevens worden gebruikt voor de inning van de 

belastingen. De Algemene Directie Statistiek van de Federale Overheidsdienst verwerkt deze 

gegevens verder tot bruikbare statistieken. Het gaat om de oppervlaktes van de 

kadasterpercelen. Een ‘bebouwd perceel’ is een perceel met een gebouw op: een gedeelte 

van het perceel kan dus onbebouwd zijn. De tuin van een woning bijvoorbeeld behoort tot de 

bebouwde oppervlakte. Belangrijk is ook dat parkings en vliegvelden behoren tot de 

onbebouwde oppervlakte. 

In 2010 werd 1 566 km 2 of 11,6 % van de totale oppervlakte van Vlaanderen (13 522 km 2 ) 

gebruikt voor de woonfunctie. In 1990 was dit 1 104 km 2 of 8,2 % (Tabel 26). Dit is een 

stijging met 41,8 %. Per inwoner komt dit overeen met 251 m 2 in 2010, ten opzichte van 192 

m 2 in 1990. De druk op de open ruimte door de woonfunctie is dus belangrijk, en is in de 

periode 1990-2010 nog sterk toegenomen. 

Februari 2011 39


De overige bebouwde oppervlakte omvat de wegen, de zuivere economische functie (profit) 

en de non-profit dienstensector (openbare gebouwen, onderwijs, eredienst, recreatie, hoewel 

deze laatste zowel profit als non-profit kan zijn). Een deel van de oppervlakte, zowel qua 

wegennet als qua recreatie en sportinfrastructuur is verbonden met het aantal inwoners en de 

evoluerende levenswijze. De totale oppervlakte bebouwde gronden en aanverwante terreinen 

(inclusief recreatiegebied en andere open ruimte) bedroeg in 2010 3 571 km 2 (571 m 2 per 

inwoner), een stijging met 24,2 % ten opzichte van 1990. Deze oppervlakte wordt ook de 

geürbaniseerde oppervlakte genoemd. 

De oppervlakte gebruikt voor wonen is tussen 1990 en 2010 sneller gestegen dan die van de 

geürbaniseerde oppervlakte. In 2010 wordt bijna de helft (43,9 %) van de geürbaniseerde 

oppervlakte ingenomen door woongebieden, in 1990 was dit nog maar 38,4 %. 

Tabel 26: Evolutie van het de oppervlakte gebruikt voor het wonen, en van de totale 

bebouwde oppervlakte (Vlaanderen, 1990-2010) 

Woongebied 

(km 2 % totale 

Bebouwde 

oppervlakt 

gronden* 

) 

index (km 2 % totale 

e 

) oppervlakte index 

1990 1 104 8,2 100,0 2 876 21,3 100,0 

1995 1 253 9,3 113,5 3 111 23,0 108,2 

2000 1 386 10,3 125,5 3 304 24,4 114,9 

2001 1 407 10,4 127,5 3 336 24,7 116,0 

2002 1 424 10,5 129,0 3 362 24,9 116,9 

2003 1 444 10,7 130,8 3 393 25,1 118,0 

2004 1 460 10,8 132,3 3 416 25,3 118,8 

2005 1 476 10,9 133,7 3 439 25,5 119,6 

2006 1 494 11,1 135,3 3 464 25,6 120,4 

2007 1 512 11,2 137,0 3 494 25,9 121,5 

2008 1 531 11,3 138,6 3 519 26,0 122,3 

2009 1 549 11,5 140,3 3 546 26,2 123,3 

2010 1 566 11,6 141,8 3 571 26,4 124,2 

* inclusief privé-tuinen 

** bebouwde percelen, wegen en waterwegen, recreatieterreinen en andere open ruimte 

Bron: ADSEI, op basis van Kadaster 

Het aandeel van de oppervlakte voor wonen (inclusief privé-tuinen) in de totale kadastrale 

oppervlakte is ruimtelijk sterk verschillend (Figuur 11). Het aandeel is het hoogst in de 

gemeenten rond Brussel, Antwerpen, Mechelen, Gent en Kortrijk. Van de 308 Vlaamse 

gemeenten zijn er 37 gemeenten waar het woongebied in 2009 meer dan 20 % van de 

oppervlakte inneemt. Bij slechts 17 gemeenten (voornamelijk in de Westhoek) neemt de 

oppervlakte voor wonen minder dan 5 % van het grondgebied in. 

In de periode 2003-2009 nam de oppervlakte voor wonen per gemeente toe met gemiddeld 

1,25 % per jaar. De grootste toename van het ruimtegebruik voor wonen situeert zich vaak 

buiten de steden, bv. in de provincie Antwerpen waar de grootste toename niet in de 

onmiddellijke nabijheid van het stadsgewest plaatsvond (Figuur 12). Ook in noord-Limburg en 

de Westhoek is de groei groot. Deze evolutie staat lijnrecht tegenover de doelstelling van het 

Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen om de aangroei van de bebouwde oppervlakte in het 

buitengebied niet groter te laten worden dan in het verstedelijkte gebied. 

40 februari 2011


Figuur 11: Aandeel van de oppervlakte voor de woonfunctie in de kadastrale oppervlakte 


Bron: MIRA op basis van gegevens ADSEI / Kadaster 

Figuur 12: Evolutie van de oppervlakte ingenomen door wonen (Vlaanderen, 2003-2009) 

Bron: MIRA op basis van gegevens ADSEI / Kadaster 

Februari 2011 41


5.2 Aantal woningen 

De uitgesproken toename van de bebouwde oppervlakte houdt verband met de 

bevolkingstoename in dezelfde periode, maar vooral met de toename van het aantal 

huishoudens en de wijze van wonen. De toename van het aantal huishoudens veroorzaakt 

automatisch een toename van het aantal woningen. Er zijn in Vlaanderen volgens de 

kadastrale statistiek 2,78 miljoen woongelegenheden in 2010 ten opzichte van 2,26 miljoen in 

1992. Dit komt overeen met een toename van ruim een half miljoen woongelegenheden, of 

zowat 300 000 woongebouwen (Tabel 27, Tabel 28, Figuur 13). 

Wat betreft het aantal woongebouwen, belangrijk naar ruimtegebruik, situeert de grootste 

toename zich in de eengezinswoningen in open bebouwing (ruim 183 000 huizen) en 

halfopen bebouwing (ruim 66 000 huizen) (Tabel 28). Hierdoor stijgt het aandeel van open 

bebouwing in het totaal aantal woongebouwen van 36,7 % naar 40,1 %. Het aantal huizen in 

gesloten bebouwing is veel minder sterk toegenomen, waardoor het aandeel daalt van 34,3 

% naar 29,8 %. Dit verklaart het feit dat de bebouwde oppervlakte per inwoner toeneemt: 

eengezinswoningen in open bebouwing nemen grotere percelen in beslag. 

Wat betreft het aantal woongelegenheden, is de opmars in de periode 1992-2010 het sterkst 

voor de appartementen (Tabel 27). In die periode kwamen er ruim 260 000 

woongelegenheden bij in buildings en flatgebouwen, waardoor het aandeel van 

appartementen in het totaal aantal woongelegenheden toeneemt van 17,6 % naar 23,8 %. De 

Vlaming woont in 2010 echter nog steeds hoofdzakelijk in eengezinswoningen (76,7 % van 

de woongelegenheden). 

De toename van de appartementen kan waarschijnlijk voor een deel verklaard worden door 

de veroudering van de bevolking en de toename van de kleine huishoudens. Voor de rest kan 

er beïnvloeding zijn van de tweede verblijven, onder meer door bouwactiviteiten in de 

kustgemeenten, waar de bouw van appartementswoningen een niet onaanzienlijke rol speelt. 

Tabel 27: Evolutie van het aantal woongelegenheden in Vlaanderen, per woningtype 

(Vlaanderen, 1992, 1995, 1998, 2001-2010) 

Huizen in 

gesloten 

bebouwing 

Huizen in 

halfopen 

bebouwing 

Huizen in open 

bebouwing* 

Buildings en 

flatgebouwen met 

appartementen 

Totaal 

woongelegenhede 

n 

1992 686 646 486 378 684 952 396 554 2 254 530 

1995 685 821 496 031 729 294 437 664 2 348 810 

1998 687 462 507 678 774 344 483 781 2 453 265 

2001 687 748 518 236 808 701 520 541 2 535 226 

2002 687 860 521 284 816 974 531 247 2 557 365 

2003 688 477 524 713 824 311 544 234 2 581 735 

2004 688 886 527 836 830 742 557 452 2 604 916 

2005 689 455 531 424 836 752 570 289 2 627 920 

2006 689 724 535 205 843 719 584 834 2 653 482 

2007 690 044 539 549 850 783 601 597 2 681 973 

2008 690 391 544 303 858 490 619 519 2 712 703 

2009 690 920 549 345 865 892 639 857 2 746 014 

2010 690 972 553 759 870 753 660 198 2 775 682 

* inclusief hoeven en kastelen 

Bron: ADSEI op basis van Kadaster 

42 februari 2011


Tabel 28: Evolutie van het aantal woongebouwen in Vlaanderen, per woningtype 

(Vlaanderen, 1992, 1995, 1998, 2001-2010) 

Huizen in 

gesloten 

bebouwing 

Huizen in 

halfopen 

bebouwing 

Huizen in open 

bebouwing* 

Buildings en 

flatgebouwen met 

appartementen 

Totaal 

woongebouwen 

1992 636 888 482 078 682 430 56 137 

1 857 533 

1995 635 791 491 709 726 224 62 483 1 916 207 

1998 637 513 503 113 770 517 69 490 1 980 633 

2001 637 800 513 518 804 137 75 272 2 030 727 

2002 638 098 516 514 812 259 76 970 2 043 841 

2003 638 664 519 856 819 485 79 056 2 057 061 

2004 639 277 522 941 825 727 81 237 2 069 182 

2005 639 855 526 459 831 666 83 520 2 081 500 

2006 640 359 530 176 838 349 86 467 2 095 351 

2007 640 881 534 465 845 141 89 716 2 110 203 

2008 641 554 539 192 852 703 93 040 2 126 489 

2009 642 191 544 141 859 855 96 574 2 142 761 

2010 642 765 548 449 865 705 99 879 2 156 798 



Figuur 13: Evolutie van het aantal woongebouwen in Vlaanderen per woningtype, het aantal 

huishoudens en het aantal woongelegenheden (Vlaanderen, 1992, 1995, 1998, 2001-2010) 

aantal woongebouwen (miljoen) 

3,0 

2,5 

2,0 

1,5 

1,0 

0,5 

0,0 

1992 

1995 

1998 



6 Energiegebruik 

6.1 Verdeling van het eindenergiegebruik 

2001 

2002 

2003 

2004 

2005 

2006 

2007 

2008 

2009 

2010 

flatgebouwen 

De belangrijkste motieven voor het gebruik van energie door de huishoudens zijn: 

huizen open 

bebouwing* 

huizen halfopen 

bebouwing 

huizen gesloten 

bebouwing 

totaal aantal 

woongelegenheden 

aantal huishoudens 

Februari 2011 43


1) Het verkrijgen van een goed binnenklimaat: thermisch comfort (zowel in winter- als 

zomercondities), goede luchtkwaliteit, visueel comfort en akoestisch comfort. 

Hiervoor zijn in veel gevallen installaties nodig die met energie worden aangedreven. 

Ruimteverwarming en ruimtekoeling, ventilatie, bevochtiging en verlichting (zgn. 

‘gebouwgebonden energiefuncties’) werken met thermische, mechanische en/of 

elektrische energie; 

2) De productie van warm tapwater (voor badkamer en keuken). Het opwarmen van 

water gebeurt met behulp van aardgas of elektriciteit in geisers 

(‘doorstroomtoestellen’) of boilers (‘voorraadtoestellen’), of met huisbrandolie indien 

men de oliegestookte cv-ketel ook voor warm water gebruikt. Zonneboilers maken 

gebruik van zonne-energie om warm water te produceren; 

3) Het gebruik van elektrische huishoudtoestellen en elektronische apparaten: 

voor koken (fornuis, oven, microgolfoven); 

voor koelen en vriezen van drank en voedsel (koelkast, diepvriezer); 

voor hygiëne (vaatwasser, wasmachine, droogkast); 

multimedia-apparatuur (radio, TV, DVD-speler, PC, printer, gsm, ...); 

andere toestellen (stofzuiger, strijkijzer, ...). 

Tabel 29 toont de typische verdeling van eindenergiegebruik bij de huishoudens. Bijna drie 

kwart van het energiegebruik dient voor het verwarmen van de woning. Ook de bereiding van 

warm tapwater heeft een belangrijk aandeel (15 %). Elektrische toestellen of apparaten en 

verlichting zijn samen goed voor 14 % van het energiegebruik. Hulpfuncties hebben een 

aandeel van 1 %. Het energiegebruik voor hulpfuncties, of ‘hulpenergie’, is het 

elektriciteitsgebruik door pompen en ventilatoren voor het transport van verwarmings- en/of 

koelingsmedia (voor ruimteverwarming of –koeling) of verse lucht (ventilatie). Ook 

waakvlammen behoren tot de hulpfuncties. 

Tabel 29: Aandelen van de energiefuncties in het totaal eindenergiegebruik van de 

huishoudens (Vlaanderen, 2006) 

Energiefunctie Aandeel (%) 

ruimteverwarming 70 

ruimtekoeling, bevochtiging en hulpfuncties 1 

verlichting 2 

warm tapwater 15 

elektrische toestellen of apparaten 12 

Bron: berekeningen STEM, Universiteit Antwerpen 

6.2 Evolutie van het energiegebruik 

Het energiegebruik van de huishoudens is aanzienlijk. In 2009 is het aandeel van de 

huishoudens in het totale bruto binnenlands energiegebruik in Vlaanderen 15 %. In de 

periode 1990-2009 steeg het energiegebruik van de huishoudens van 204,9 PJ naar 235,1 

PJ (+15 %) (Figuur 14). In 2003 was er een piek in het energiegebruik: 257,6 PJ, een kwart 

meer dan in 1990. 

44 februari 2011


Figuur 14: Evolutie van het energiegebruik van de huishoudens, per energiedrager 

(Vlaanderen, 1990, 1995, 2000-2009) 

energiegebruik (PJ) 

300 

250 

200 

150 

100 

50 

0 

1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009* 

benzine** 0,4 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 

butaan/propaan 6,0 6,3 2,8 2,1 1,2 1,8 2,1 1,9 1,5 1,7 0,6 0,6 

kolen 8,5 4,7 2,6 2,6 2,7 3,0 3,8 3,6 4,2 4,3 3,2 3,2 

biomassa 3,8 4,3 4,4 4,7 3,5 3,9 3,9 3,8 3,7 3,3 3,8 3,8 

elektriciteit 27,9 33,6 36,1 37,0 38,3 39,2 40,3 39,2 40,1 39,5 40,4 40,9 

aardgas 57,4 75,6 83,1 91,6 88,6 95,9 87,0 87,0 87,9 84,1 90,5 91,3 

stookolie 100,9 108,8 100,3 108,3 100,5 113,4 107,1 105,6 96,4 89,7 95,3 95,0 

* voorlopige cijfers 

** energiegebruik door off-road vehicles (grasmaaiers, bladblazers, quads …) 

Bron: MIRA op basis van Energiebalans Vlaanderen VITO 

Om te voorzien in hun energiebehoefte gebruiken de huishoudens fossiele brandstoffen - 

huisbrandolie of stookolie (‘mazout’), aardgas, butaan/propaan (LPG) en steenkool - 

biomassa (hout en houtpellets) en elektriciteit. Figuur 15 geeft de aandelen van deze 

energiedragers in het totaal energiegebruik weer. 

Een zeer groot deel van de energiebehoefte van de huishoudens wordt ingevuld door het 

gebruik van fossiele brandstoffen. Het aandeel van fossiele brandstoffen kende een lichte 

daling tussen 1990 en 2009, maar blijft aanzienlijk (81 % in 2009). In 1990 heeft 

huisbrandolie het grootste aandeel (bijna de helft), maar in 2009 zijn de aandelen van 

huisbrandolie en aardgas ongeveer gelijk (Figuur 15). Het gebruik van aardgas is met 59 % 

gestegen in 2009 ten opzichte van 1990, daar waar het gebruik van huisbrandolie met 6 % is 

gedaald. Dit bevestigt de gedeeltelijke vervanging van huisbrandolie door aardgas voor de 

verwarming van woningen. 

Het gebruik van steenkool, dat de huishoudens praktisch uitsluitend gebruiken voor 

ruimteverwarming (vaak als bijverwarming), daalde met 63 % in 2009 ten opzichte van 1990, 

en lijkt vanaf 2000 bijna volledig vervangen te zijn door huisbrandolie of aargas. Volgens de 

socio-economische enquête van 2001 zou 2,6 % van de Vlaamse woningen met steenkool 

worden verwarmd, als hoofdverwarming. Het gebruik van propaan of butaan kende een forse 

daling in de periode 1990-2009 (-90 %). Dit komt doordat de huishoudens voor het koken 

meer en meer de voorkeur geven aan aardgas of elektriciteit. 

Biomassa (hoofdzakelijk hout of houtpellets) heeft een klein aandeel en wordt vooral gebruikt 

voor kachels of open haarden. Het aandeel van biomassa bleef in de ganse periode 1990 - 

2009 ongeveer gelijk. 

Het elektriciteitsgebruik van de huishoudens steeg in de periode 1990-2009 met liefst 47 %, 

waardoor ook het aandeel van elektriciteit in het totale energiegebruik toenam. In 2009 was 

het elektriciteitsgebruik goed voor bijna 18 % van het totale energiegebruik van de sector 

huishoudens. 

Februari 2011 45


Figuur 15: Evolutie van de aandelen van de energiedragers in het energiegebruik van de 

huishoudens (Vlaanderen, 1990, 1995, 2000-2009) 

aandeel in totaal energiegebruik (%) 

60 

50 

40 

30 

20 

10 

0 

1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009* 

huisbrandolie 49,2 46,5 43,7 43,9 42,7 44,0 43,8 43,7 41,1 40,2 40,7 40,4 

aardgas 28,0 32,3 36,2 37,1 37,7 37,2 35,6 36,0 37,5 37,7 38,6 38,8 

elektriciteit 13,6 14,4 15,7 15,0 16,3 15,2 16,5 16,2 17,1 17,7 17,3 17,4 

steenkool 4,2 2,0 1,2 1,1 1,2 1,2 1,6 1,5 1,8 1,9 1,4 1,3 

butaan/propaan 2,9 2,7 1,2 0,9 0,5 0,7 0,9 0,8 0,6 0,8 0,2 0,2 

biomassa 1,8 1,8 1,9 1,9 1,5 1,5 1,6 1,6 1,6 1,5 1,6 1,6 


Bron: MIRA op basis van Energiebalans Vlaanderen VITO 

Om de evolutie van het energiegebruik te beoordelen, moet rekening gehouden worden met 

de weersomstandigheden: een groot deel van het energiegebruik van de huishoudens dient 

voor het verwarmen van de woning, en de jaarlijkse verwarmingsbehoefte is sterk afhankelijk 

van de buitentemperaturen. De verwarmingsbehoefte wordt voornamelijk ingevuld door 

brandstoffen (huisbrandolie, aardgas, steenkool, hout). Elektriciteit wordt slechts in beperkte 

mate aangewend voor ruimteverwarming 1 : het gros van de elektrische energie dient voor 

verlichting en huishoudtoestellen. Figuur 16 toont de evolutie van het elektriciteits- en 

brandstoffengebruik en het totaal energiegebruik van de huishoudens ten opzichte van de 

jaarlijkse verwarmingsbehoefte van woningen. De verwarmingsbehoefte is gebaseerd op het 

aantal ‘graaddagen’ in Ukkel 2 . 

1 

Volgens de socio-economische enquête van 2001 zou toch 8,5 % van de Vlaamse woningen elektrisch 

worden verwarmd, als hoofdverwarming. 

2 

Elke gemiddelde etmaaltemperatuur wordt vergeleken met een constant etmaalgemiddelde van 15 °C, 

dat wil zeggen elke graad die de gemiddelde etmaaltemperatuur beneden de 15 °C ligt, wordt een 

graaddag genoemd. Een gemiddelde etmaaltemperatuur van 10 °C betekent voor die bewuste dag 5 

graaddagen. Alle etmalen van het jaar opgeteld leveren het aantal graaddagen per jaar op. Hierbij wordt 

gerekend met de gemiddelde etmaaltemperaturen in Ukkel zoals opgegeven door het KMI. Hoe meer 

graaddagen een jaar heeft, hoe kouder het geweest is en hoe meer brandstof voor verwarming nodig 

geweest zal zijn. 

46 februari 2011


Figuur 16: Evolutie van het elektriciteits- en brandstoffengebruik en het totaal energiegebruik 

van de huishoudens ten opzichte van de jaarlijkse verwarmingsbehoefte van woningen 


index (1990 = 100) 

150 

140 

130 

120 

110 

100 

90 

80 

1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009* 

elektriciteit 100 120,6 129,6 132,7 137,5 140,5 144,8 140,6 144,0 141,6 145,0 146,6 

totaal energiegebruik 100 114,1 112,2 120,5 114,9 125,7 119,4 117,9 114,4 108,9 114,3 114,8 

brandstoffen 100 113,5 111,7 121,5 114,5 126,8 118,3 117,3 112,7 106,3 113,0 113,3 

verwarmingsbehoefte** 100 111,6 99,5 112,0 97,7 111,5 110,0 106,2 104,2 91,6 106,3 106,0 


** gebaseerd op het aantal graaddagen in Ukkel 

Bron: MIRA op basis van Emissie-Inventaris Lucht (VMM) / Energiebalans Vlaanderen VITO 

Figuur 16 toont duidelijk hoe het gebruik van brandstoffen en bijgevolg ook het totale 

energiegebruik sterk schommelen in functie van de gemiddelde buitentemperaturen. Tussen 

2003 en 2007 werden de winters stelselmatig zachter, en de verwarmingsbehoefte op basis 

van het buitenklimaat daalde met 18 %; het gebruik van brandstoffen daalde met 16 %, het 

totale energiegebruik met 13 %. In 2008 en 2009 was de verwarmingsbehoefte telkens 16 % 

hoger dan in 2007. De toename in het gebruik van stookolie, aardgas, steenkool en hout 

bleef echter beperkt tot 6,5 %. Naast een mogelijke impact van de sociaal-economische 

crisis, kan dit wijzen op een stijgende energie-efficiëntie van de woningen. 

Het verloop van het elektriciteitsgebruik staat los van de evolutie van de jaarlijkse 

verwarmingsbehoefte: in de beschouwde periode kende het elektriciteitsgebruik een zo goed 

als onafgebroken stijging. In 2009 is het elektriciteitsgebruik bijna anderhalve keer groter dan 

in 1990. Deze stijging heeft verschillende oorzaken: het aantal elektrische apparaten per 

huishouden blijft stijgen (bv. meerdere tv’s, meerdere pc’s); de gebruiksduur van de 

apparaten neemt toe (bv. langer tv kijken, langer achter de computer zitten); de capaciteit van 

een aantal apparaten neemt toe (bv. grote plasma-tv’s); en een aantal ‘nieuwe’ apparaten 

doen hun intrede. 

Zelfs als rekening gehouden wordt met het effect van milde versus strenge winters, zien we 

dat zowel het brandstoffengebruik (+13 %) als het elektriciteitsgebruik (+42 %) van de 

huishoudens in de periode 1990-2009 sterk is toegenomen. Naast het toenemend gebruik 

van huishoudapparaten is ook het toenemend aantal huishoudens een belangrijke 

verklarende factor voor de stijging. 

Februari 2011 47


6.3 Beperking van het energiegebruik 

6.3.1 Algemeen 

Er is een zeer groot potentieel om de milieudruk door het energiegebruik van de huishoudens 

in Vlaanderen te verminderen. De oorzaken voor het aanzienlijke energiegebruik zijn 

veelvuldig: veelal verouderde gebouwen met ontoereikende isolatie, nauwelijks aandacht 

voor gecontroleerde ventilatie, inefficiënte, verouderde en slecht onderhouden installaties 

voor ruimteverwarming en bereiding van warm tapwater, energieverslindende verlichting en 

een onzorgvuldig doordeweeks gebruik van een groot aantal elektrische apparaten en 

toestellen. Een groot deel van de energiebehoefte wordt tegemoet gekomen door het gebruik 

van vervuilende fossiele brandstoffen. Ook het elektriciteitsgebruik zorgt indirect voor hoge 

emissies ter hoogte van gas-, steenkool- of oliecentrales. Het toepassen van hernieuwbare 

energie en het doordacht gebruik maken van natuurlijke ventilatie en van daglichtoptimalisatie 

staan nog in de kinderschoenen (MIRA Milieuverkenning 2030). 

Voor een optimale vermindering van het energiegebruik en de bijhorende emissies is een 

combinatie van technische maatregelen (bv. meer isolatie, betere verwarmingsinstallatie) en 

gedragswijzigingen nodig. Het gedrag kunnen we uitsplitsen in investerings- of 

aankoopgedrag (bv. kiezen voor een energieneutrale woning, voor energiezuinige 

huishoudelijke toestellen etc.) en gebruiksgedrag (bv. de thermostaat een graadje lager 

zetten, energiezuinig koken). 

Een zo duurzaam mogelijke energievoorziening kan worden behaald in drie stappen: 

1) De energievraag of energiebehoefte maximaal verminderen: o.m. door een optimale 

isolatie en ventilatie van het gebouw, het gebruik van energie-efficiënte apparaten en 

energiebesparende verlichting, het vermijden van sluipgebruik bij elektrische toestellen 

(bv. door gebruik van ‘intelligente’ stopcontacten); 

2) Optimaal gebruik maken van hernieuwbare energie: o.m. door het gebruik van passieve 

hernieuwbare energie zoals zonnewarmte of omgevingswarmte, daglicht en natuurlijke 

ventilatie; het zelf produceren van energie op basis van hernieuwbare energiebronnen, 

bv. door zonneboilers, fotovoltaïsche panelen (PV) en/of kleinschalige windturbines; het 

gebruik maken van compacte energieopslag, hetzij lokaal of door gebruik te maken van 

aan het net of een ‘levende kern’ geconnecteerde systemen; 

3) Zo efficiënt mogelijk gebruikmaken van fossiele energiebronnen voor het eventueel 

resterende energiegebruik: o.m. door technologieën zoals gasgedreven warmtepompen 

of micro-WKK. 

Om een vermindering van het energiegebruik en de bijhorende emissies te realiseren speelt 

het beleid een belangrijke rol, o.a. door normering, financiële ondersteuning (premies, 

subsidies), opleiding en vorming van o.a. architecten, ingenieurs en energiedeskundigen, en 

het informeren en sensibiliseren van de bevolking. 

De volgende paragrafen gaan in op factoren die het energiegebruik bepalen en maatregelen 

die helpen om het energiegebruik te beperken, per energiefunctie: 

energiegebruik voor de verwarming, koeling, ventilatie en bevochtiging van woningen 

(gebouwgebonden energiegebruik): zie 6.3.2; 

energiegebruik voor de bereiding van warm tapwater: zie 6.3.3; 

elektriciteitsgebruik voor verlichting, huishoudelijke toestellen en elektronische apparaten: 

zie 6.3.4. 

Voor een uitgebreide beschrijving van het energie- en klimaatbeleid in Vlaanderen verwijzen 

we naar Couder & Verbruggen, 2008. 

48 februari 2011


6.3.2 Gebouwgebonden energiegebruik voor de verwarming, koeling, ventilatie en 

bevochtiging van woningen 

Het energiegebruik voor de verwarming, koeling, ventilatie en bevochtiging van woningen is 

gebouwgebonden. Het energiegebruik en de bijhorende emissies worden bepaald door (o.a.): 

het aantal woningen; 

de compactheid van de woningen 3 ; 

de thermische isolatie van daken, muren en vloeren; 

het type beglazing; 

het type verwarmingsketel en de gebruikte energiedrager voor ruimteverwarming; 

luchtdichtheid van de woningen; 

het type ventilatie (natuurlijk of mechanisch); 

het aandeel woningen met airco. 

Het is de ambitieuze doelstelling van de Vlaamse Overheid dat iedere Vlaming in het jaar 

2020 een energiezuinige woning heeft. Vooral op het vlak van ruimteverwarming is er een 

zeer groot besparingspotentieel aanwezig: in het jaar 2009 is in heel wat Vlaamse woningen 

nog enkel glas terug te vinden; in een groot aantal woningen ontbreekt dakisolatie, muur- of 

vloerisolatie. De Vlaamse overheid heeft hiervoor een urgentieprogramma opgesteld: het 

Energierenovatieprogramma 2020 (zie www.energiesparen.be/2020). Bij volledige uitvoering 

van het programma zal het energieverbruik van de gemiddelde Vlaamse woning met 30 % 

verminderen. Met de huidige energieprijzen scheelt dat al heel wat op het gezinsbudget. Om 

de beoogde verbeteringswerken door te voeren zijn er o.a. de premies van de netbeheerders 

en het fiscaal voordeel voor energiebesparende investeringen (zie 

www.energiesparen.be/subsidies/subsidiemodule). 

In bestaande woningen worden de volgende energiebesparende maatregelen gestimuleerd: 

het plaatsen van dakisolatie, of zolderisolatie wanneer de zolderverdieping ongebruikt is; 

het vervangen van enkele en dubbele beglazing door hoogrendementsbeglazing; 

het vervangen van verouderde en inefficiënte verwarmingsketels door moderne, efficiënte 

ketels (hoogrendementsketels). 

Om de doelstellingen van het Energierenovatieprogramma 2020 te realiseren dienen nog 27 

% van de daken in Vlaanderen geïsoleerd te worden, de beglazing in 10 % van de woningen 

vervangen door geïsoleerd glas, en minstens 40 % verouderde verwarmingsketels uit de 

Vlaamse woningen gebannen, zo blijkt uit de enquête van het Vlaamse Energieagentschap in 

2009. 

Nieuwe woningen moeten sinds 2006 voldoen aan de energieprestatiewetgeving. Op 1 

januari 2006 werd de vroegere isolatieregelgeving vervangen door de huidige regelgeving 

voor energieprestatie en binnenklimaat (EPB). De ambitie die gepaard gaat met de EPBregelgeving, 

is om de energieprestatie van nieuwe of te renoveren gebouwen in Vlaanderen 

te verbeteren. Alle woningen waarvoor vanaf 1 januari 2006 een aanvraag om te bouwen of 

verbouwen wordt ingediend, moeten een niveau van thermische isolatie, energieprestatie 

(isolatie, energiezuinige verwarmingsinstallatie, ventilatie, ...) en een gezond binnenklimaat 

behalen, dat voldoet aan het maximum E-peil van E100. Voor vergunningsaanvragen vanaf 

2010 geldt de nieuwe maximumeis van E80. 

Na vier jaar energieprestatieregelgeving maakte het Vlaamse Energieagentschap een 

uitgebreid overzicht op van de stand van zaken van de implementatie van de regelgeving. De 

cijfers uit de Energieprestatiedatabank tonen aan dat er meer en meer woningen worden 

gebouwd met een E-peil tussen E60 en E80 (van 26% in 2006 naar 35% in 2008). Ook het 

3 De voorkeur gaat in Vlaanderen nog altijd uit naar open bebouwing. Alleenstaande woningen hebben 

een slechtere compactheid (en bijgevolg een hoger energiegebruik) dan appartementen, rijwoningen en 

woningen in halfopen bebouwing. 

Februari 2011 49


aandeel lage-energiewoningen (E60 en lager) groeit geleidelijk aan van 4% in 2006 naar 9% 

in 2008. Al ruim 4 nieuwbouwwoningen op 10 voldoen dus aan de lagere E-peileis E80 die 

vanaf 2010 voor woongebouwen van kracht is. Het aandeel woningen met een E-peil groter 

dan E80 daalde van 70% in 2006 tot 56% in 2008. Het gemiddelde E-peil voor de ingediende 

EPB-aangiften voor nieuwbouwwoningen daalde van E86 (vergunningsaanvraagdatum in 

2006) naar E80 (in 2008). Voor wooneenheden in appartementsgebouwen is de dalende 

trend even duidelijk: het gemiddelde E-peil daalde van E89 in 2006 naar E81 in 2008. 

Sinds 1 november 2008 is het energieprestatiecertificaat (EPC) verplicht bij woningen, 

appartementen, studio's, ... die te koop worden aangeboden. Vanaf 1 januari 2009 is die 

verplichting ook van kracht gegaan voor woningen, studio's, appartementen, 

studentenkamers, ... die te huur worden aangeboden. Het EPC moet beschikbaar zijn vanaf 

het moment dat de woning te koop of te huur wordt aangeboden; op die manier worden 

potentiële kopers en huurder geïnformeerd over de energiezuinigheid van de woning. 

6.3.3 Energiegebruik voor de bereiding van warm tapwater 

Het energiegebruik voor de bereiding van warm water voor badkamer en keuken, en de 

bijhorende emissies worden bepaald door: 

het systeem (verwarmingsketel cv, boiler, geiser) en de gebruikte energiedrager 

(huisbrandolie, aardgas e.a.) voor de productie van warm water; 

de hoeveelheid water gebruikt voor afwassen met de hand, baden en douchen, scheren 

e.a. 

Het energiegebruik voor de bereiding van warm water kan men heel eenvoudig beperken 

door het watergebruik zelf te beperken: door vaker een korte douche i.p.v. een uitgebreid bad 

te nemen, de kraan altijd op tijd dicht te draaien, de kraan niet te laten lopen bij afwassen met 

de hand, scheren, ... en door het het plaatsen van een debietgrenzer op kranen, en het 

gebruik van een spaardouchekop. 

De emissies door het energiegebruik kunnen verder worden beperkt door het gebruik van 

passieve hernieuwbare energie zoals zonnewarmte of omgevingswarmte. De overheid en de 

elektriciteitsnetbeheerders voorzien subsidies (fiscaal voordeel, premies) voor het plaatsen 

van een zonnepompboiler of warmtepompboiler. In 2007 werd ongeveer 28 miljoen kWh 

warmte gemaakt uit zonlicht, goed om het sanitair water van 10 000 gezinnen te verwarmen. 

Alles bijeen liggen ongeveer 40 000 m 2 zonnecollectoren op Vlaamse daken (VEA, 2009). 

6.3.4 Elektriciteitsgebruik voor verlichting, huishoudelijke toestellen en elektronische 

apparaten 

Het elektriciteitsgebruik voor verlichting wordt bepaald door het aantal lampen, het type, het 

vermogen en de gebruiksduur. 

Het elektriciteitsgebruik voor verlichting kan worden beperkt door de juiste lampen op de 

juiste plekken in de woning te plaatsen (zo zijn minder lampen nodig voor de verlichting van 

de woning) en door doordacht gebruik te maken van binnenvallend buitenlicht; door het licht 

uit te doen in ruimtes die men niet gebruikt; en door gloeilampen en halogeenlampen te 

vervangen door spaarlampen of andere energiezuinige verlichting. 

Beleidsmaatregelen voor het beperken van het elektriciteitsgebruik voor verlichting zijn o.a.: 

Labelling: Lampen zijn vanaf 1 januari 2001 verplicht voorzien van een Energielabel. Het 

energielabel geeft aan hoe energiezuinig de lamp is vergeleken met andere lampen. Een 

lamp met het A-label is het zuinigst. Het G-label is voor de lamp die de meeste energie 

verbruikt. TL-buizen en spaarlampen krijgen het label A of B. Halogeenverlichting zal het 

label D krijgen en gloeilampen komen in de categorieën E, F en G. 

Het uitfaseren van energieverslindende lampen: de Europese Commissie heeft in maart 

2009 beslist dat de gloeilamp geleidelijk aan van de markt zal moeten verdwijnen. Na 

september 2009 mogen er geen gloeilampen en halogeenlampen met een vermogen 

50 februari 2011


vanaf 100 Watt verkocht worden (energieklasse D of lager). Na september 2010 is dat 

geval voor gloeilampen en halogeenlampen met een vermogen vanaf 75 Watt en na 

september 2011 voor gloeilampen en halogeenlampen vanaf 60 Watt. Na 2012 dienen 

alle gloei- en halogeenlampen (energieklasse D of lager) van de markt verdwenen te zijn. 

Zoals voor verlichting wordt het elektriciteitsgebruik voor huishoudelijke apparaten bepaald 

door aantal, aard, grootte/vermogen en gebruiksduur. 

Men kan het gemiddeld elektriciteitsgebruik van een huishouden reduceren door het 

aankoop- en gebruikersgedrag van de consumenten te beïnvloeden zodat ze: 

minder apparaten aanschaffen; 

apparaten met een lager vermogen aanschaffen; 

apparaten met een hogere efficiëntie aanschaffen; 

apparaten minder gebruiken: minder vaak gebruiken; minder lang gebruiken; het standby- 

of sluipgebruik terugdringen (bv. door het gebruik van ‘intelligente’ stopcontacten). 

Beleidsmaatregelen om het elektriciteitsgebruik van huishoudelijke apparaten terug te 

dringen zijn: 

Labelling: het energielabel is een informatielogo dat volgens de Europese wetgeving 

verplicht wordt aangebracht op heel wat elektrische toestellen (hoofdzakelijk witgoed: 

koelkasten, diepvriezers, wasmachines, vaatwasmachines, e.d.). Dit logo geeft informatie 

over de energie-efficiëntie van het toestel. Klasse A (groen) is het zuinigste. Producten 

met een G-label (rood) zijn zeer inefficiënt. 

Wetgeving: Europese richtlijn inzake het ecologisch ontwerp voor energiegerelateerde 

producten (eco-design directive). Via deze richtlijn wordt gestreefd naar ecologisch 

productontwerp om de milieuprestaties van producten te optimaliseren en tegelijk hun 

functionele kenmerken te behouden. Veel energiegerelateerde producten hebben dankzij 

een beter ontwerp een aanzienlijk verbeteringspotentieel om milieueffecten te 

verminderen en energiebesparingen te realiseren, hetgeen tevens economische 

besparingen voor het bedrijfsleven en de eindgebruikers oplevert. Als algemeen beginsel 

dient het energieverbruik van energiegerelateerde producten in de stand-by- of uit-stand 

te worden beperkt tot het minimum dat noodzakelijk is voor hun goede functioneren. 

De emissies door het elektriciteitsgebruik kunnen worden beperkt door het gebruik van 

hernieuwbare energie. Consumenten kunnen kiezen voor een leverancier van groene stroom; 

de huishoudens kunnen ook zelf groene stroom opwekken bv. door het plaatsen van 

zonnepanelen. In Vlaanderen is er een relatief grote hoeveelheid gunstig gelegen dak-(en 

muur)oppervlakte. In 2008 was 1,6% van alle groene stroom rechtstreeks afkomstig van 

zonne-energie. Elektriciteit uit zonlicht leverde bijna 32 miljoen kWh van de 2005 miljoen kWh 

geproduceerde groene stroom, genoeg voor de stroomvoorziening van ongeveer 9000 

gezinnen. Ondertussen staan er ongeveer 480 000 m 2 zonnepanelen in Vlaanderen (VEA, 

2009). 

6.4 Enquête huishoudelijk energiegebruik en –gedrag 2009 

In opdracht van het Vlaams Energieagentschap werd in september en oktober 2009 een 

onderzoek uitgevoerd door Ipsos Belgium bij 1001 Vlaamse huishoudens. De enquête had 

tot doel te peilen naar de energie-attitude en het energiezuinig gedrag van de Vlaming, 

evenals de acties die hij onderneemt om zijn energieverbruik te verminderen. 

6.4.1 Attitude 

92% van de Vlamingen vindt energiebesparing belangrijk tot heel belangrijk. Slechts 2 % 

vindt het besparen van energie eerder onbelangrijk tot heel onbelangrijk. 58 % van de 

Vlamingen vindt van zichzelf dat hij zuinig tot heel zuinig omspringt met energie. Vooral de 

jongeren (18-24 jaar) bestempelen zichzelf als minder zuinig. 

Redenen om zuinig om te springen met energie zijn in eerste instantie van financiële aard 

(‘geld besparen’, ‘hoge energieprijzen’). Pas op de tweede plaats komen milieugerichte 

Februari 2011 51


redenen (‘goed voor het milieu’, ‘tegengaan van de uitputting van energiebronnen’, ‘ervoor 

zorgen dat ook onze kinderen gezond kunnen leven’), al nemen deze redenen wel toe in 

belang ten opzichte van voorgaande jaren. Gemakzucht blijft de belangrijkste reden om niet 

zuinig om te springen met energie (‘uit gemakzucht’, ‘vergt teveel inspanningen’, ‘teveel 

rompslomp’). Daarnaast is men ook mentaal niet altijd bezig met zuinig energiegebruik (‘ik 

denk er niet altijd aan’). Andere redenen zijn het niet willen inboeten op comfort, de hoge 

investeringskosten, het gebrek aan informatie, de beperkte energiefactuur, ongeloof dat het 

iets uitmaakt en andere prioriteiten. 

24 % van de Vlaamse burgers denkt dat het energieverbruik van zijn gezin de laatste 10 jaar 

is gestegen. De belangrijkste verklaring voor deze stijging vindt de Vlaming in het installeren 

van extra toestellen. De andere opgegeven redenen voor deze stijging kunnen vooral onder 

de noemer ‘levensstijl of levensfase verandering’ geplaatst worden (‘kinderen worden groter’, 

‘gezin uitgebreid’, ‘woning uitgebreid’, ‘meer thuis’ …). 

6.4.2 Kennis 

De kennis in verband met een aantal energiezuinige toepassingen blijft, zij het heel lichtjes, 

toenemen. De spaarlamp is 99 % van de Vlamingen bekend, de spaardouchekop is in 80 % 

van de gevallen gekend, het hoogrendementsglas bij 72%. Het Europees Energielabel voor 

huishoudtoestellen (A, B, C, …) is licht gedaald in bekendheid (van 74 % in 2008 naar 70 % 

in 2009). 

Ook naar de kennis in verband met het energiebeleid werd gepeild. Zo is 64 % van de 

Vlamingen op de hoogte van het feit dat de Vlaamse elektriciteitsdistributienetbeheerders 

premies geven voor energiebesparende investeringen. 56 % is op de hoogte dat een aantal 

energiebesparende werken in aanmerking komen voor een belastingvermindering, 

voornamelijk de vermindering voor fotovoltaïsche zonnepanelen, dakisolatie, vervanging van 

een stookketel en beglazing zijn gekend (respectievelijk 71 %, 71 %, 59 % en 55 %). De 

recent door de Vlaamse overheid ingevoerde premies, namelijk de premie voor personen die 

niet of onvoldoende kunnen genieten van de belastingvermindering en de Vlaamse 

dakisolatiepremie, zijn gekend in respectievelijk 38 % en 46 % van de gevallen. 

De website www.energiesparen.be is gekend bij 48 % van de Vlamingen, een stijging met 6 

% ten opzichte van 2008 en met 23% ten opzichte van 2005. De kennis van de verschillende 

brochures aangaande REG, die uitgegeven worden door de Vlaamse overheid, varieert 

tussen 17 en 25 %. 

6.4.3 Feitelijk gedrag 

In het onderzoek werd gepeild naar het dagdagelijks gedrag van de Vlaming op het gebied 

van energiegebruik. 

De gemiddelde temperatuur in de eet- en zitkamer bedroeg in 2009 20,8° overdag en 15,8° ’s 

nachts. 89 % van de Vlamingen zet de verwarming lager ’s nachts. Slechts 63 % doet dit 

wanneer er niemand thuis is. 

In verband met verlichting geeft 9 % van de Vlaamse ondervraagde gezinnen toe dat zij de 

spaarlampen meer laten branden dan vroeger, wat het besparend effect van de spaarlampen 

voor een stuk teniet doet (het zogenaamde rebound effect). 

Slechts 7 % van de Vlaamse gezinnen zet de wasmachine aan als deze slechts half gevuld 

is; slechts 4 % doet dit altijd of meestal met de afwasmachine. Van de gezinnen met een 

droogkast, droogt iets minder dan de helft de was meestal op de waslijn. 35 % van de 

Vlamingen met minstens 1 televisietoestel zet dit toestel meestal uit met de 

afstandsbediening, terwijl op deze manier het toestel nog altijd energie verbruikt (het 

zogenaamde sluipgebruik). Ongeveer een kwart van de Vlamingen met een compter laat dit 

toestel (altijd of meestal) aanstaan wanneer de computer niet wordt gebruikt. 

52 februari 2011


6.4.4 Geplande investeringen 

Het onderzoek besteedde ook aandacht aan de mate waarin Vlaamse gezinnen van plan zijn 

om in de komende 5 jaar bepaalde energiebesparende maatregelen uit te voeren. Een 

onderscheid kan gemaakt worden tussen maatregelen die investeringen vereisen en 

maatregelen die een gedragswijziging inhouden. 

De onderstaande grafiek (Figuur 17) toont de voornaamste resultaten. 

Figuur 17: Geplande energiebesparende maatregelen (Vlaanderen, 2009) 

aanbrengen van spaarlampen 

energiezuinige toestellen 

minder stand-by verbruik 

plaatsen van spaardouchekop 

minder water verbruiken 

aanbrengen van dubbelglas 

minder verwarmen 

aanbrengen dakisolatie 

energiezuinige verwarmingsketel 

aanbrengen van tochtstrips 

aanbrengen van muurisolatie 

aanbrengen van vloerisolatie 

9,63 

6,56 

16,43 

27,04 

24,83 

24,04 

22,12 

toekomstplanning 

35,36 

41,50 

61,62 

59,06 

Bron: VEA enquête huishoudelijk energiegebruik en –gedrag 2009 

72,62 

65,42 

69,53 

44,99 

57,06 

45,56 

52,34 

63,34 

39,49 

51,43 

22,79 

27,74 

15,38 

27,78 

32,88 

23,62 

26,51 

24,96 

19,01 

24,05 

11,99 

15,59 

13,20 

13,21 

11,82 

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% 

% zal ik waarschijnlijk doen % zal ik waarschijnlijk niet doen % weet niet 

De meest populaire maatregelen zijn het aanbrengen van spaarlampen, de aankoop van 

energiezuinige toestellen, en het verminderen van het stand-by gebruik van toestellen. In 

vergelijking met voorgaande jaren is vooral de categorie ‘ik weet het niet’ sterk gestegen, 

vermoedelijk mede onder invloed van de huidige economische crisis. 

6.4.5 Evaluatie van het energiebeleid 

Iets meer dan 17 % van de Vlamingen heeft in het verleden een premie voor 

energiebesparende investeringen aangevraagd bij de netbeheerder. Bijna 19 % van de 

Vlamingen heeft gebruikt gemaakt van fiscale maatregelen ter bevordering van rationeel 

energiegebruik. 

Gelet op de vele instanties die in Vlaanderen premies geven voor energiebesparing, werd 

aan de respondenten gevraagd welke instantie zij zouden prefereren indien ervoor zou 

kunnen worden gezorgd dat slechts 1 van de opgesomde partijen premies geeft. 40% van de 

respondenten gaf hierbij de voorkeur aan de Vlaamse overheid, 17 % aan de gemeente en 

12 % aan de netbeheerder. 19 % van de ondervraagden had geen voorkeur. Ook informatie 

in verband met energiebesparing verwacht men hoofdzakelijk te kunnen krijgen van het 

Vlaams Energieagentschap (34 %), het gemeentebestuur (26 %), en de netbeheerder (18 %). 

Februari 2011 53


66 % van de ondervraagde Vlamingen vindt dat de overheid rationeel energiegebruik 

stimuleert, toch vindt slechts 43 % dat de overheid een goed energiebesparend beleid voert 

en 47 % dat de overheid voldoende informatie aanlevert die gericht is op energiebesparing. 

De brochures ‘Premies voor energiebesparing in Vlaanderen’ en 

‘Energieprestatieregelgeving: praktische gids voor als u binnenkort gaat bouwen of 

verbouwen’ (zie http://www.energiesparen.be/publicaties) worden inhoudelijk positief 

geëvalueerd. 

6.4.6 Conclusies 

Het VEA concludeert dat zowel de attitude ten opzichte van energie als de kennis over 

energiebesparing in gunstige zin evolueren, maar dat deze positieve instelling en 

toegenomen kennis niet altijd worden omgezet in energiezuinig gedrag. Het energieverbruik 

blijft stijgen, voornamelijk door een toename van het aantal toestellen per huishouden. De 

Vlaming is bereid om zijn energiegebruik terug te dringen zolang het niet te veel 

inspanningen vergt. Informeren en voldoende (financieel) stimuleren blijven daarom – 

volgens het VEA - de boodschap. 

7 Emissie naar de lucht 

De huishoudens veroorzaken emissies naar de lucht door het verbranden van fossiele 

brandstoffen en biomassa (hout en houtpellets) voor het verwarmen van de woning en het 

bereiden van warm tapwater. Maar ook septische putten, het gebruik van verven en 

schoonmaakproducten, barbecues, het (illegaal) verbranden van afval in de tuin, … 

veroorzaken de uitstoot van vervuilende stoffen. Het gebruik van elektriciteit veroorzaakt een 

aanzienlijke indirecte milieudruk door de productie van elektriciteit ter hoogte van o.a. gas-, 

olie- of steenkoolcentrales. Deze emissies worden bij MIRA tot de sector energie gerekend. 

Dit hoofdstuk geeft een overzicht van de emissies naar de lucht door de huishoudens. 

Verschillende groepen van polluenten worden besproken: 

Broeikasgassen 

Verzurende stoffen 

Ozonprecursoren 

Zwevend stof: TSP, PM10 en PM2,5 

Producten van onvolledige verbranding: koolstofmonoxide (CO), PAK’s en dioxines 

Zware metalen 

De evolutie van de emissies wordt telkens beschreven, alsook het belang van de 

huishoudens in de totale emissies in Vlaanderen. 

7.1 Emissie van broeikasgassen 

Met broeikasgassen wordt de korf van 6 broeikasgassen bedoeld die zijn opgenomen in het 

Kyoto-protocol: koolstofdioxide (CO2), methaan (CH4), stikstofdioxide of lachgas (N2O), 

fluorkoolwaterstoffen (HFK’s), polyfluorkoolwaterstoffen (PFK’s) en zwavelhexafluoride (SF6). 

Om de effecten van deze broeikasgassen met elkaar te kunnen vergelijken, worden hun 

emissies uitgedrukt in kton CO2-equivalenten op basis van hun GWP (Global Warming 

Potential), dit is de mate waarin een gas bijdraagt tot het broeikaseffect. Zo staat 1 kton CH4 

gelijk aan 21 kton CO2-equivalenten en 1 kton N2O met 310 kton CO2-equivalenten. 

Het aandeel van de huishoudens in de totale Vlaamse broeikasgasemissies evolueerde van 

14,5 % in 1990 tot 16,5 % in 2009. De huishoudens nemen daarmee de derde plaats in wat 

betreft de uitstoot van broeikasgassen in Vlaanderen, na de energieproductie (aandeel van 

29,1 %) en de industrie (22,2 %). 

54 februari 2011


De uitstoot van broeikasgassen van de huishoudens bedroeg 12 849 kton CO2-equivalenten 

in 2009, voornamelijk CO2 (97 % van het totaal) (Figuur 18). De emissies kenden in de 

periode 1990-2009 een schommelend verloop, met een stijging van 4 % in 2009 ten opzichte 

van 1990. Om de evolutie van de broeikasgasemissies beter te begrijpen, moeten we de 

emissies door gebouwenverwarming en de niet-energetische emissies afzonderlijk bekijken 

(Figuur 19). 

Figuur 18: Evolutie van de broeikasgasemissies van de sector huishoudens (Vlaanderen, 

1990, 1995, 2000-2009) 

emissie CH 4, N 2O en HFK's (kton CO 2-eq) 

350 

300 

250 

200 

150 

100 

50 

0 

emissie CO 2 en totale broeikasgasemissie (kton CO 2-eq) 

1990* 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009** 

CH4 301 282 217 214 198 201 199 196 197 188 180 180 

N2O 199 202 191 202 196 198 198 197 196 195 196 196 

HFK's 98 98 83 83 86 85 83 63 68 70 41 41 

CO2 11 800 13 066 12 454 13 469 12 678 14 096 13 231 13 097 12 503 11 815 12 411 12 432 

totaal 12 398 13 649 12 944 13 969 13 157 14 579 13 711 13 553 12 965 12 268 12 829 12 849 

* De emissiecijfers van HFK’s zijn slechts beschikbaar vanaf 1995. Bij 1990 werden de emissies van 1995 

opgenomen. 

** voorlopige cijfers 

Bron: EIL (VMM) / Energiebalans Vlaanderen VITO 

Februari 2011 55 

17 500 

15 000 

12 500 

10 000 

7 500 

5 000 

2 500 

0


Figuur 19: Evolutie van het brandstoffengebruik en van de energetische en niet-energetische 

broeikasgasemissies van de sector huishoudens (Vlaanderen, 1990, 1995, 2000-2009) 

index (1990 = 100) 

130 

120 

110 

100 

90 

80 

70 

60 

1990* 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009** 

brandstoffengebruik 100,0 113,5 111,7 121,5 114,5 126,8 118,3 117,3 112,7 106,3 113,0 113,3 

energetische emissies 100,0 110,5 105,2 113,8 107,0 119,0 111,8 110,6 105,7 99,8 104,8 105,0 

niet-energetische emissies 100,0 100,0 83,7 84,2 82,4 80,9 79,9 75,1 76,5 75,9 68,4 68,4 

* De emissiecijfers van HFK’s zijn slechts beschikbaar vanaf 1995. Bij 1990 werden de emissies van 1995 

opgenomen. 

** voorlopige cijfers 


Het overgrote deel van de broeikasgasemissies van de huishoudens zijn zogenaamde 

‘energetische emissies’. Deze zijn het gevolg van de verbranding van brandstoffen, 

voornamelijk voor gebouwenverwarming en warm water (voor bv. douche en vaatwas). In 

2009 was het aandeel van de energetische emissies 97,5 %. Dit zijn voornamelijk CO2emissies 

(96,7 %); de aandelen van CH4 (0,6 %) en N2O (0,2 %) zijn erg klein. 

De evolutie van de energetische emissies hangt zeer nauw samen met de evolutie van het 

brandstoffengebruik (Figuur 19). De correlatie is niet helemaal perfect; zo is het verschil in de 

evolutie tussen 1990 en 2000 veroorzaakt door de vervanging van huisbrandolie door 

aardgas (aardgas is koolstofarmer dan huisbrandolie). De daling van de broeikasgasemissies 

in de periode 2003-2007 kan verklaard worden door klimatologische omstandigheden: in 

deze periode zorgden de zachtere winters voor een daling in de verwarmingsbehoefte van 

gebouwen met 18 %. In 2008 en 2009 lag de verwarmingsbehoefte opnieuw 16 % hoger dan 

in 2007. Het brandstoffengebruik (+6,5 %) en de energetische emissie van broeikasgassen 

(+5,2 %) stegen minder sterk. Dit kan wijzen op het effect van energiebesparende 

maatregelen en de overstap naar hernieuwbare energiebronnen, naast een mogelijke impact 

van de financieel-economische crisis. 

De ‘niet-energetische’ broeikasgasemissies van de huishoudens vertonen in de periode 

1990-2009 een continue daling (-31,6 % in 2009 ten opzichte van 1990). Ook het aandeel 

van deze emissies in de totale broeikasgasemissies van de huishoudens werd kleiner: in 

2009 bedraagt het aandeel nog maar 2,5 % (3,7 % in 1990). Dit zijn emissies van CH4 (0,8 

%) en N2O (1,3 %) afkomstig van het lozen van afvalwater en van septische putten, en de 

emissie van HFK’s (0,3 %) die worden gebruikt als koelmiddel in koelkasten en aircoinstallaties. 

Gezien hun kleine aandeel is de invloed van de niet-energetische emissies op de 

evolutie van de totale broeikasgasemissies relatief beperkt. 

56 februari 2011


7.2 Emissie van verzurende stoffen 

Wat in de volksmond ‘zure regen’ heet, wordt in de wetenschap meestal ‘zure depositie’, 

‘verzurende depositie’ of nog algemener ‘verzuring’ genoemd. Verzuring wordt omschreven 

als de gezamenlijke effecten van luchtverontreinigende stoffen die via de atmosfeer worden 

aangevoerd en waaruit zuren (zwavelzuur en salpeterzuur) kunnen gevormd worden. Nietverontreinigd, 

natuurlijk wolken- en regenwater heeft een pH of zuurtegraad van 5,65. Een pH 

kleiner dan 5,65 betekent dat er verzuring is opgetreden. Menselijke activiteiten - 

voornamelijk veeteelt en het gebruik van fossiele energiebronnen - verstoren deze natuurlijke 

evenwichtssituatie door emissies van zwaveldioxide (SO2), stikstofoxiden (NO en NO2, 

samen aangeduid als NOx), ammoniak (NH3) en hun reactieproducten. 

De meest bekende effecten van verzurende emissies zijn verzuring van het oppervlaktewater, 

verzuring van de bodem en schade aan materialen. De effecten van verzuring en de 

gevolgen ervan op fauna en flora en de volksgezondheid worden meer uitgebreid beschreven 

in het MIRA-achtergronddocument Verzuring. 

Om de verzurende emissies van SO2, NOx en NH3 vergelijkbaar te maken is de som van de 

potentieel verzurende emissies uitgedrukt in zuurequivalenten (Zeq). 

Figuur 20 geeft de evolutie weer van de emisie van verzurende stoffen door de huishoudens 

voor de periode 1990-2009. De totale emissie in 2009 door de huishoudens bedroeg 507 

miljoen Zeq, ten opzichte van 868 miljoen Zeq in 1990 (een daling met 41,6 %). In de totale 

emissie van ozonprecursoren in Vlaanderen hebben de huishoudens in 2009 een aandeel 

van 7,1 %. 

Figuur 20: Evolutie van de emissie van verzurende stoffen door de sector huishoudens 


emissie verzurende stoffen (miljoen Zeq) 

1 000 

900 

800 

700 

600 

500 

400 

300 

200 

100 

0 

1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 

NOx off-road 1,5 2,0 2,2 2,2 2,3 2,3 2,4 2,4 2,4 2,5 2,5 2,5 

SOx gebouwenverwarming 460 412 348 372 350 394 390 383 366 347 203 202 

NOx gebouwenverwarming 206 228 216 234 219 242 227 225 217 205 216 216 

NH3 gebouwenverwarming 1,0 1,0 1,0 1,1 0,8 0,9 0,9 0,9 0,9 0,8 0,9 0,9 

NH3 septische putten 199 196 131 122 112 106 101 99 99 92 85 85 


De verzurende emissies in de sector huishoudens worden vooral veroorzaakt door 

gebouwenverwarming, met een aandeel van 82,8 % van de totale emissie in 2009 of 420 

Februari 2011 57


miljoen Zeq. Dit zijn voornamelijk de emissies van NOx (42,7 %) en SOx (39,9 %) ten gevolge 

van de verbranding van fossiele brandstoffen voor ruimteverwarming en het bereiden van 

warm tapwater. De verzurende emissie door gebouwenverwarming vertoont een daling van 

37,1 % in 2009 ten opzichte van 1990, ondanks een stijging van het gebruik van brandstoffen 

in dezelfde periode met 13,3 %. Dit is - naast de daling van het zwavelgehalte van 

huisbrandolie vanaf 01.01.2008 – in belangrijke mate te danken aan de vervanging van 

huisbrandolie door aardgas. De SOx-emissies van aardgas zijn zo goed als verwaarloosbaar. 

Naast gebouwenverwarming zijn septische putten een bron van verzurende emissies bij de 

huishoudens. De NH3-emissie van septische putten bedraagt in 2009 85 miljoen Zeq, een 

daling van 57,4 % ten opzichte van 1990. Deze daling is te danken aan de toename in het 

aantal inwoners in Vlaanderen aangesloten op rioolwaterzuiveringsinstallaties (RWZI’s). 

De verzurende emissie door het gebruik van off-road vehicles (grasmaaiers, bladblazers, 

quads …) bedraagt in 2009 2,5 miljoen Zeq en heeft hiermee een aandeel van 0,5 % in de 

totale verzurende emissie van de huishoudens. 

7.3 Emissie van ozonprecursoren: fotochemische luchtverontreiniging 

Het thema ‘fotochemische luchtverontreiniging’ omvat de emissie van ozonprecursoren en 

de processen van ozonvorming. Ozonprecursoren zijn stoffen waaruit ozon (O3) en andere 

oxiderende stoffen, zoals peroxyacetylnitraat, stikstofdioxide (NO2) en waterstofperoxide 

(H2O2), gevormd worden onder invloed van zonlicht op warme dagen. De voornaamste 

ozonprecursoren zijn stikstofoxiden (NOx) en niet-methaan vluchtige organische stoffen 

(NMVOS). Koolstofmonoxide (CO) en methaan (CH4) hebben eveneens, zij het in mindere 

mate, een invloed op de ozonvorming. 

De NOx- en de NMVOS-emissies zijn dus de voorlopers - ook precursoren genoemd - van de 

O3-verontreiniging. NOx wordt voor zowat de helft door het wegverkeer geloosd. NMVOS 

worden voornamelijk door de industrie geloosd. Verder zijn ook de energievoorziening en de 

huishoudens verantwoordelijk voor de uitstoot van deze precursoren. Ook de natuur zorgt 

voor een beduidende uitstoot van NMVOS. 

O3 bezit een sterk oxiderend karakter en is schadelijk voor mensen, planten en materialen. 

Het heeft een negatieve invloed op de longfunctie, vermindert de opbrengst en de 

stressbestendigheid van gewassen en degradeert sommige materialen en kunstwerken. 

Omdat NOx, NMVOS, CO en CH4 een verschillend aandeel hebben in de troposferische 

ozonvorming wordt de fotochemisch relevante som van de 4 precursoren uitgedrukt in TOFPeenheden 

(troposferisch ozonvormend potentieel): 

1 ton NMVOS = 1 ton TOFP; 

1 ton NOx = 1,22 ton TOFP; 

1 ton CH4 = 0,014 ton TOFP; 

1 ton CO = 0,11 ton TOFP. 

Figuur 21 geeft de evolutie weer van de emissie van ozonprecursoren door de huishoudens 

voor de periode 1990-2009. De totale emissie in 2009 door de huishoudens bedroeg 32 682 

ton TOFP. Dit is een daling met 11 % ten opzichte van 1990. In de totale emissie van 

ozonprecursoren in Vlaanderen hebben de huishoudens in 2009 een aandeel van 11,8 %. 

58 februari 2011


Figuur 21: Evolutie van de emissie van ozonprecursoren door de sector huishoudens 


emissie ozonprecursoren (ton TOFP) 

40 000 

35 000 

30 000 

25 000 

20 000 

15 000 

10 000 

5 000 

0 

1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 

CH4 huishoudelijk afvalwater 130 129 95 90 85 82 79 78 78 75 71 71 

off-road (totaal) 1 443 1 344 1 375 1 378 1 383 1 387 1 400 1 410 1 410 1 405 1 403 1 380 

NMVOS verdamping* 12 356 12 492 12 679 12 906 12 790 12 653 12 498 12 910 12 703 12 533 12 435 12 340 

CH4 gebouwenverwarming 70 59 50 53 47 52 53 52 53 50 49 49 

NOx gebouwenverwarming 11 538 12 794 12 105 13 115 12 269 13 607 12 762 12 635 12 156 11 480 12 113 12 139 

NMVOS gebouwenverwarming 3 941 3 491 2 773 2 873 2 336 2 551 2 594 2 462 2 479 2 288 2 179 2 119 

CO gebouwenverwarming 7 251 5 726 4 698 4 952 4 235 4 728 5 025 4 869 5 088 4 832 4 593 4 584 

* verdamping ten gevolge van het gebruik van verf en huishoudelijke producten 


Gebouwenverwarming is in 2009 verantwoordelijk voor 57,8 % van de emissie van 

ozonprecursoren door de huishoudens. De verbranding van fossiele brandstoffen veroorzaakt 

de uitstoot van NOx (37,1 % van de totale emissie), CO (14,0 %), NMVOS (6,5 %) en CH4 

(0,1 %). De emissies door gebouwenverwarming daalden in 2009 ten opzichte van 1990 met 

17,1 %, ondanks een toename in het gebruik van brandstoffen in dezelfde periode met 13,3 

%. De emissie van ozonprecursoren wordt sterk beïnvloed door het soort brandstof: er is een 

gunstig effect ten gevolge van de omschakeling van steenkool en huisbrandolie naar 

aardgas. Ook het verbrandingsproces zelf speelt een grote rol, zodat de vervanging van oude 

ketels en kachels door nieuwere en meer efficiënte exemplaren zorgt voor lagere emissies. 

De tweede grootste bron van de emissie van ozonprecursoren door de huishoudens is de 

NMVOS-emissie door het gebruik van huishoudelijke producten (solventhoudende lijmen, 

reinigingsproducten, etc.) en verven. In 2009 bedroeg deze emissie 12 340 ton TOFP, een 

aandeel van 37,8 % in de totale emissie van ozonprecursoren door de huishoudens, en 18,3 

% van de totale NMVOS-emissie in Vlaanderen. 

Het gebruik van off-road vehicles door de huishoudens (grasmaaiers, bladblazers, quads, …) 

veroorzaakt de uitstoot van CO, NMVOS en NOx, samen 1 380 ton TOFP in 2009. Het 

aandeel van off-road vehicles in de totale emissie van ozonprecursoren door de huishoudens 

bedraagt hiermee 4,2 %. 

De CH4-emissie afkomstig van huishoudelijk afvalwater en septische putten is erg klein, met 

een aandeel van 0,2 % in de emissie van ozonprecursoren door de huishoudens. 

Voor meer informatie over de emissie van ozonprecursoren en de processen van 

ozonvorming verwijzen we naar het MIRA-achtergronddocument Fotochemische 

luchtverontreiniging. In de achtergronddocumenten Verspreiding van VOS en Verspreiding 

van persistente organische polluenten (POP’s) wordt meer in detail ingegaan op de emissie 

van NMVOS en CO. 

7.4 Verspreiding van zwevend stof 

Zwevend stof kan bestaan uit vloeibare of vaste deeltjes, met uiteenlopende samenstellingen 

en afmetingen. Primaire deeltjes worden rechtstreeks uitgestoten in de atmosfeer door 

Februari 2011 59


verschillende soorten bronnen of komen in de atmosfeer door mechanische verkleining van 

grover materiaal. Secundaire deeltjes ontstaan in de atmosfeer door chemische reacties uit 

gasvormige componenten. 

Het geheel aan deeltjes dat in de lucht blijft zweven valt onder de noemer zwevend stof. De 

deeltjes worden vaak opgedeeld volgens hun grootte. Het totaal aan stofdeeltjes wordt dan 

aangeduid als TSP (Total Suspended Particles). Fijnere deeltjes krijgen de namen PM10; 

PM2,5; PM0,1; enz. Het getal is daarbij telkens de maximale aerodynamische diameter, 

uitgedrukt in µm. De fractie groter dan 2,5 µm bestaat vooral uit mechanisch gevormde 

deeltjes die in de lucht worden gebracht door de wind of antropogene activiteiten, zoals 

opwaaien bij verkeer, bij het bewerken van landbouwgronden of bij opslag en overslag van 

bulkgoederen. De fractie kleiner dan 2,5 µm ontstaat vooral door condensatie van 

verbrandingsproducten van diesel en stookolie of door reactie van gasvormige polluenten. 

Zwevend stof is vooral bekend wegens z’n gezondheidseffecten maar daarnaast leidt de 

afzetting van zwevend stof op gebouwen tot vervuiling van die gebouwen, met esthetische 

schade en verwering tot gevolg waardoor een versnelde reiniging of onderhoud noodzakelijk 

is. De mate waarin dit ook effectief gebeurt, en hoeveel m² toewijsbaar is aan zwevend stof, 

is moeilijk te bepalen omdat diezelfde gebouwen ook worden aangetast door SO2 en zure 

neerslag. 

Figuur 22 geeft de evolutie weer van de emissie van zwevend stof door de huishoudens voor 

de periode 1995-2009. De huishoudens veroorzaakten in 2009 de emissie van 2 075 ton 

zwevend stof, waarvan 1 885 ton met een fractie kleiner dan 10 µm (PM10) en 1 812 ton met 

een fractie kleiner dan 2,5 µm (PM2,5). De fijnste partikels, PM2,5, zijn het meest gevaarlijk 

voor de gezondheid. De emissie van PM2,5 door de huishoudens heeft een aandeel van 18,4 

% in de totale emissie van PM2,5 in Vlaanderen in 2009. 

Figuur 22: Evolutie van de emissie van zwevend stof (TSP, PM10 en PM2,5) door de sector 

huishoudens (Vlaanderen, 1995, 2000-2009) 

stofemissie (ton) 

2 500 

2 000 

1 500 

1 000 

500 

0 

1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 

gebouwenverwarming* 1 140 1 075 1 154 969 1 089 1 063 1 040 995 915 982 979 

BBQ, roken, andere* 527 644 606 712 704 704 726 731 707 667 674 

tonnetjes, open vuren* 148 164 162 161 154 159 156 153 158 156 156 

TSP 2 152 2 135 2 181 2 086 2 210 2 223 2 209 2 191 2 089 2 072 2 075 

PM10 1 918 1 955 1 997 1 909 2 021 2 012 2 005 1 971 1 870 1 881 1 885 

PM2,5 1 818 1 886 1 926 1 844 1 949 1 929 1 924 1 882 1 783 1 808 1 812 

* ton PM2,5 

TSP = Total Suspended Particles of totaal zwevend stof; PM10 =


Ruim de helft (54,1 %) van de stofemissie (PM2,5) van de huishoudens is het gevolg van de 

verbranding van fossiele brandstoffen voor gebouwenverwarming. In 2009 was dit 979 ton, 

een daling met 14,1 % ten opzichte van 1995. In diezelfde periode daalde het gebruik van 

brandstoffen met slechts 0,2 %. De emissie van fijn stof staat in sterk verband met de 

samenstelling van de energiemix. De sterke daling van de stofemissies kan worden verklaard 

door de overschakeling van huisbrandolie, steenkool en biomassa (hout en houtpellets in 

haarden, kachels of ketels) naar aardgas. 

Barbecues, het bakken van vlees en het roken van tabak vormen een tweede belangrijke 

bron van stofemissies bij de huishoudens. In 2009 veroorzaakten deze de emissie van 674 

ton PM2,5 (37,2 % van de totale PM2,5-emissie van de huishoudens). Dit is een stijging met 

27,9 % ten opzichte van 1990. 

Het (illegaal) verbranden van afval in open lucht (in tonnetjes en open vuren) bracht in 2009 

de uitstoot van 156 ton PM2,5 teweeg, of 8,6 % van de totale PM2,5-emissie van de 

huishoudens. Afvalverbranding door de huishoudens veroorzaakt naast de emissie van 

zwevend stof ook emissies van PAK’s en dioxines; zie 7.5 Producten van onvolledige 

verbranding (POV’s). 

Voor meer informatie wordt verwezen naar het MIRA-achtergronddocument Verspreiding van 

zwevend stof. 

7.5 Emissie van producten van onvolledige verbranding: PAK’s, dioxines en CO 

Verbrandingsprocessen zetten energie vrij door brandstof te oxideren met zuurstof uit de 

lucht. Deze chemische reactie leidt in principe tot de ongevaarlijke producten water en 

koolstofdioxide (CO2). In de praktijk verlopen verbrandingsprocessen min of meer onvolledig. 

Dit gaat gepaard met de vorming van talrijke en diverse ‘producten van onvolledige 

verbranding’ (POV’s). De voornaamste, vanwege hun toxiciteit en/of persistentie, zijn 

koolstofmonoxide (CO), de polycyclische aromatische koolwaterstoffen (PAK’s) en dioxines. 

Andere producten van onvolledige verbranding met nadelige milieu-effecten zijn roet, 

vluchtige koolwaterstoffen en geurcomponenten. 

CO of koolstofmonoxide is een niet-reactief, smaakloos en reukloos gas met een lage 

wateroplosbaarheid. Het ontstaat bij onvolledige verbranding van C-verbindingen, 

voornamelijk door een tekort aan zuurstof of door onvoldoende contact tussen de brandstof 

en de aanwezige zuurstof. CO werkt in op het zenuwstelsel en hoge concentraties leiden tot 

bloedveranderingen en zuurstofgebrek van organen. 

PAK’s (Polycyclische Aromatische Koolwaterstoffen) is een verzamelnaam voor wel 500 

verbindingen die ontstaan bij de verbranding van alle koolwaterstoffen, van cellulose of ander 

plantaardig materiaal (bv. in houtkachels), en bij het roosteren van voedsel en het roken van 

sigaretten. Ze komen zowel voor in de gasfase als gebonden aan deeltjes. 

Dioxines ontstaan uit de onvolledige verbranding van organisch materiaal in aanwezigheid 

van een chloorbron. Net als PAK’s zijn ook dioxines in de lucht aanwezig in de gasfase en 

gebonden aan deeltjes. Dioxines zijn zeer persistent, weinig oplosbaar in water en weinig 

vluchtig. Als men het over toxische dioxines heeft dan spreekt men vaak over de ‘dirty 

seventeen’, zo genoemd naar de 17 toxische dioxines. Deze 17 congeneren zijn niet allen 

even giftig. De totale giftigheid van een mengsel wordt uitgedrukt in toxicologische 

equivalenten (TEQ). 

De mens neemt PAK’s en dioxines hoofdzakelijk op via de voeding. PAK’s kunnen kankers 

doen ontstaan in het spijsverteringsstelsel en in de longen. Dioxines kunnen nadelige 

effecten veroorzaken op verschillende systemen van het lichaam. 

In de sector huishoudens zijn vooral gebouwenverwarming en afvalverbranding in tonnetjes 

en open vuren potentiële bronnen van de emissie van producten van onvolledige verbranding 

(POV’s). 

Februari 2011 61


Figuur 23 geeft de evolutie weer van de emissie van POV’s door de huishoudens ten gevolge 

van de verbranding van fossiele brandstoffen voor gebouwenverwarming. Naast de evolutie 

van het totale brandstoffengebruik wordt ook de evolutie van het gebruik van biomassa 

getoond. 

Figuur 23: Evolutie van het brandstoffengebruik voor gebouwenverwarming bij de 

huishoudens, en van de gerelateerde emissie van de producten van onvolledige verbranding: 

PAK’s, dioxines en CO (Vlaanderen, 1990, 1995, 2000-2009) 

index (1990 = 100) 

130 

120 

110 

100 

90 

80 

70 

60 

50 

1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 

brandstoffengebruik* 100 113,5 111,7 121,5 114,5 126,8 118,3 117,3 112,7 106,3 113,0 113,3 

gebruik van biomassa** 100 114,2 116,1 124,7 92,6 103,6 102,4 99,4 97,8 87,6 99,8 99,5 

PAK's gebouwenverwarming 100 113,7 115,0 123,5 92,5 103,5 102,2 99,3 97,4 87,4 99,2 98,9 

dioxines gebouwenverwarming 100 108,0 106,1 113,7 87,8 98,3 97,4 94,7 93,1 84,4 93,2 93,0 

CO gebouwenverwarming 100 79,0 64,8 68,3 58,4 65,2 69,3 67,2 70,2 66,6 63,3 63,2 

* huisbrandolie, aardgas, steenkool en biomassa 

** hout en houtpellets in open haarden, kachels en ketels 

PAK = polycyclische aromatische koolwaterstoffen 


Uit Figuur 23 blijkt dat het verloop van de emissie van CO, PAK’s en dioxines door 

gebouwenverwarming sterk samen hangt met het gebruik van brandstoffen. Wat betreft 

PAK’s en dioxines worden de emissies vooral beïnvloed door het gebruik van hout en 

houtpellets (biomassa) in open haarden, ketels en kachels. Ten gevolge van de 

omschakeling van steenkool en huisbrandolie naar aardgas is er een daling in de emissie van 

POV’s ten opzichte van het brandstoffengebruik. Dit geldt vooral voor CO. Ook het 

verbrandingsproces zelf speelt een grote rol, zodat de vervanging van oude ketels en kachels 

door nieuwere en meer efficiënte exemplaren zorgt voor lagere emissies. 

Figuur 24, Figuur 25 en Figuur 26 tonen het verloop van de emissie van respectievelijk CO, 

PAK’s en dioxines door de huishoudens, opgesplitst naar gebouwenverwarming, 

afvalverbranding in tonnetjes en open vuren, en emissies door off-road voertuigen 

(grasmaaiers, bladblazers, quads, …). Het relatieve aandeel van deze emissies in de totale 

emissie in Vlaanderen wordt ook telkens weergegeven. 

62 februari 2011


Figuur 24: Evolutie van de emissie van CO door de huishoudens, en aandeel (%) in de totale 

CO-emissie in Vlaanderen (Vlaanderen, 1990, 1995, 2000-2009) 

70 

60 

50 

40 

30 

20 

10 

0 

gebouwenverwarming 65,9 52,1 42,7 45,0 38,5 43,0 45,7 44,3 46,3 43,9 41,8 41,7 

off-road* 8,5 7,6 7,7 7,7 7,7 7,7 7,8 7,9 7,9 7,9 7,9 7,9 

% totaal Vlaanderen 11,8 11,3 12,6 15,9 12,7 14,9 14,6 14,9 15,7 17,3 17,2 21,6 

* grasmaaiers, bladblazers, quads, etc. 


emissie CO (kton) % totale emissie Vlaanderen 

1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 

De CO-emissies van de huishoudens zijn afkomstig van gebouwenverwarming en off-road 

voertuigen (Figuur 24). De emissie bedraagt in 2009 49,6 kton, of 21,6 % van de totale COemissie 

in Vlaanderen. Hoewel de CO-emissie door de huishoudens een sterke afname kent 

in de periode 1990-2009 (-33,4 %), neemt het relatieve aandeel in de Vlaamse emissies toe. 

Dit komt voornamelijk door de sterke daling in de emissies door de sector transport. De 

huishoudens nemen in 2009 de tweede plaats in wat betreft CO-emissies, na de sector 

industrie (57,1 %). 

De emissie van PAK’s door de huishoudens is in 2009 goed voor ruim een derde (36,6 %) 

van de totale PAK-emissie in Vlaanderen (Figuur 25). Hierdoor nemen de huishoudens de 

tweede plaats in, na de sector transport (aandeel van 52 %). Sinds 1995 is er een dalende 

trend in het aandeel van de huishoudens, vooral door de sterke toename van de totale PAKemissie 

door de sector transport. 

De gebouwenverwarming, en vooral het gebruik van hout als brandstof, is van 

doorslaggevend belang voor de PAK-emissie van de huishoudens. Deze emissie bedraagt in 

2009 65,2 ton, dit is een daling van 1,1% ten opzichte van 1990. De emissie van PAK’s door 

de verbranding van o.a. tuinafval in tonnetjes en open vuren is ingeschat op 7,4 ton per jaar 

(Van Rompaey H. et al, 2001). 


25 

20 

15 

10 

5 

0


Figuur 25: Evolutie van de emissie van PAK’s door de huishoudens, en aandeel (%) in de 

totale emissie van PAK’s in Vlaanderen (Vlaanderen, 1990, 1995, 2000-2009) 

90 

80 

70 

60 

50 

40 

30 

20 

10 

0 

gebouwenverwarming 65,9 0,0 74,9 0,0 75,8 81,4 60,9 68,2 67,3 65,4 64,2 57,6 65,3 65,2 

afvalverbranding* 7,4 0,0 7,4 0,0 7,4 7,4 7,4 7,4 7,4 7,4 7,4 7,4 7,4 7,4 


* afvalverbranding in tonnetjes en open vuren 


emissie PAK's (ton) % totale emissie Vlaanderen 

1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 

De huishoudens hebben een belangrijk aandeel in de totale emissie van dioxines in 

Vlaanderen (Figuur 26). In 2009 is 54,1 % van de Vlaamse dioxine-emissies afkomstig van 

de verbranding van afval in tonnetjes en open vuren, en 20,0 % is het gevolg van de 

gebouwenverwarming bij de huishoudens. De totale emissie van dioxines in Vlaanderen is in 

de periode 1990-2009 sterk gedaald, van 491 g tot 42 g TEQ, dankzij reducties in de 

sectoren industrie en handel & diensten. In diezelfde periode bleef de emissie door de 

huishoudens ongeveer gelijk, waardoor het relatieve aandeel in de totale emissie in 

Vlaanderen sterk toenam. 

De dioxine-emissies van open vuren en tonnen zijn geschat op 22,9 g TEQ per jaar (Van 

Rompaey H. et al, 2001). In tonnen en aanverwante toestellen voor de verbranding van afval 

kunnen in de vuurhaard ‘koude spots’ en zuurstoftekorten optreden. Deze resulteren in een 

onvolledige verbranding, waardoor dioxines kunnen ontstaan. Dit gebeurt niet enkel bij 

verbranding van plastic, papier e.d., maar evenzeer bij verbranding van op het eerste zicht 

onschadelijke stoffen als tuinafval. 


60 

50 

40 

30 

20 

10 

0


Figuur 26: Evolutie van de emissie van dioxines door de huishoudens, en aandeel (%) in de 

totale dioxine-emissie van Vlaanderen (Vlaanderen, 1990, 1995, 2000-2009) 

25 

20 

15 

10 

5 

0 

gebouw enverw arming 9,1 9,8 9,6 10,3 8,0 8,9 8,8 8,6 8,5 7,7 8,5 8,4 

afvalverbranding 22,9 22,9 22,9 22,9 22,9 22,9 22,9 22,9 22,9 22,9 22,9 22,9 



** afvalverbranding in tonnetjes en open vuren 


emissie dioxines (g) % totale emissie Vlaanderen 

1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 

De belangrijkste reductiemogelijkheid wat betreft de emissie van dioxines in Vlaanderen moet 

gezocht worden in het verbod op particuliere afvalverbranding in tonnetjes en open vuren. Er 

bestaan verschillende reglementeringen die het stoken en verbranden van afval regelen: 

Afvalstoffendecreet, Milieuvergunningsdecreet, VLAREM I, VLAREM II, strafwetboek, 

veldwetboek en bosdecreet. Daarnaast kunnen gemeenten op lokaal niveau nog strengere 

regels opleggen via gemeentelijke politieverordeningen of de gemeentelijke 

bouwverordening. Sensibilisering rond het stoken van vuurtjes in open lucht blijft echter 

belangrijk om naleving van het verbod te realiseren. 

Voor verdere informatie in verband met de emissie van CO, PAK’s en dioxines wordt 

verwezen naar het MIRA-achtergronddocument Verspreiding van producten van onvolledige 

verbranding (POV’s). 

7.6 Emissie van zware metalen 

Onder de noemer ‘zware metalen’ vallen verschillende metaalelementen die een dichtheid 

hebben die groter is dan 8 g/cm³. Van cadmium (Cd), chroom (Cr), koper (Cu), kwik (Hg), 

lood (Pb), nikkel (Ni), platina (Pt) en zink (Zn) is geweten dat ze mogelijk schadelijke effecten 

kunnen hebben op mens en milieu. Arseen (As) is strikt genomen geen zwaar metaal maar 

wordt vaak samen met de vorige vermeld, aangezien dit metalloïde gelijkaardige potentiële 

gevaren kan inhouden. Bepaalde zware metalen zijn in kleine concentraties onmisbaar voor 

het menselijk organisme (bv. chroom, koper en zink), maar hogere concentraties kunnen 

toxisch zijn. Antropogene verspreiding van zware metalen in het milieu gebeurt vooral via 

lozing in de lucht en het oppervlaktewater, maar ook door direct contact met de bodem. 

Zware metalen zijn biologisch niet afbreekbaar, zodat de concentratie ervan slechts afneemt 

door fysische verwijdering. 


80 

70 

60 

50 

40 

30 

20 

10 

0


Mensen zijn blootgesteld aan zware metalen via het milieu, via de voeding of de inname van 

medicatie of bepaalde therapieën, of via accidentele weg door bijvoorbeeld het inslikken van 

een kleine batterij door kinderen. De biologische effecten volgend op de blootstelling zijn in 

vele gevallen zeer moeilijk te bepalen. Individuen vertonen immers een ongelijke respons bij 

gelijke blootstelling. 

Figuur 27 toont het aandeel van de verschillende sectoren in de emissies van zware metalen 

in Vlaanderen. De huishoudens veroorzaken de emissie van zware metalen naar de lucht 

voornamelijk door het verbranden van (fossiele) brandstoffen voor gebouwenverwarming en 

de bereiding van warm water. Afhankelijk van het metaal stoten huishoudelijke 

verwarmingsinstallaties tussen de 3 en 17 % uit van de totale emissie in 2009. Na de 

industrie veroorzaken de huishoudens de grootste uitstoot van kwik (17 %) en arseen (9 %). 

In het emissietotaal voor cadmium (12,5 %) nemen de huishoudens de derde plaats in, na de 

sectoren industrie en energie. 

Figuur 27: Aandeel van de verschillende sectoren in de emissie van zware metalen (in kg) 

naar de lucht (Vlaanderen, 2009) 

100% 

80% 

60% 

40% 

20% 

0% 

As Cd Cr Cu Hg Ni Pb Zn 

handel & diensten 20 37 56 63 24 300 96 714 

landbouw 24 21 86 194 24 898 1 178 605 

huishoudens 190 190 237 3 220 172 274 1 059 2 526 

transport 5 50 539 35 027 2 686 2 286 14 428 

energie 146 288 567 954 287 3 304 1 702 1 509 

industrie 1 666 928 1 497 1 975 495 3 121 22 807 20 946 


Meer informatie over zware metalen is opgenomen in het MIRA-achtergronddocument 

Verspreiding van zware metalen. 

8 Watergebruik en waterverontreiniging 

8.1 Watergebruik van de huishoudens 

Het watergebruik van de huishoudens (leidingwater, grondwater en hemelwater) is goed voor 

ongeveer een derde van het totale watergebruik in Vlaanderen. Van het leidingwater alleen 

nemen huishoudens ruim 56 % voor hun rekening. Het watergebruik van de huishoudens is 

dus belangrijk in de waterkringloop. 

66 februari 2011


Het huishoudelijk watergebruik van de laatste generaties ligt veel hoger dan vroeger. Dit komt 

deels door het toegenomen comfort (installatie van douche of ligbad), maar ook door het 

kleiner worden van de huishoudens. Bij kleine gezinnen zal verhoudingsgewijs meer water 

per persoon worden verbruikt dan bij grote gezinnen (bv. door betere benutting van de 

(af)wasmachine). Even fundamenteel is de groeiende ‘wascultus’: de ‘vuile’ was wordt sneller 

gewassen, we nemen vaker een bad of douche dan vroeger, de auto moet gewassen, het 

gazon gesproeid en het zwembad dient gevuld. 

De huishoudens gebruiken voornamelijk leidingwater. Cijfers voor het hemelwater- en 

grondwatergebruik van de huishoudens berusten op een inschatting gebaseerd op cijfers van 

enquêtes bij de bevolking naar hun watergebruik (Ecolas, 2005). Op basis van deze 

inschatting zou het watergebruik van de huishoudens in 2003 voor 83 % uit leidingwater 

(222 miljoen m³/jaar) bestaan, 10 % hemelwater (26 miljoen m³/jaar) en 7 % grondwater 

(18 miljoen m³/jaar) (Figuur 28). In de periode 1991-2003 varieerde het totale watergebruik 

tussen 252 en 272 miljoen m³. Een duidelijke trend valt niet af te leiden en bovendien moet 

rekening worden gehouden met de nauwkeurigheid van de cijfers (nog niet overal 

watermeters, opnameperiode verschillend van de periode januari-december, ...). Het 

leidingwatergebruik door de huishoudens toont een lichte daling vanaf 2001. 

Figuur 28: Watergebruik van de huishoudens (Vlaanderen, 1991-2003) 

watergebruik (miljoen m 3 ) 

300 

250 

200 

150 

100 

50 

0 

Bron: MIRA, VMM 

1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 

grondwater 

hemelwater 

leidingwater 

Volgens de Studie Waterprognose (AMINAL, Afdeling Water, 2002) gebruikt een persoon in 

Vlaanderen gemiddeld ca. 110 liter leidingwater per dag. De doelstelling van het MINA-plan 3 

stelt een huishoudelijk gebruik van 98 liter per dag en per persoon voorop tegen 2007. De 

verdeling per verbruikspost ziet er als volgt uit (Tabel 30). 

Februari 2011 67


Tabel 30: Verdeling van het watergebruik per verbruikspost 

Bestemming Liter/persoon/dag % 

Bad/douche 44 

40% 

WC* 30 27% 

Was* 17 15% 

Afwas 8 7% 

Drinken en koken 3 3% 

Tuin* 4 4% 

Schoonmaak* 4 4% 

Totaal 110 100 

Voor functies met een * kan perfect hemelwater gebruikt worden. Voor de andere toepassingen gebruikt men uit 

gezondheidsoverwegingen best leidingwater. 

Bron: VMM, http://www.waterloketvlaanderen.be 

8.2 Duurzaam watergebruik 

De huishoudens kunnen duurzamer omgaan met water door: 

1) minder water te verbruiken, bv. door de kraan niet te laten lopen bij het tandenpoetsen, 

lekkende kranen te repareren, een spaardouchekop te installeren; 

2) water van hoge kwaliteit voor te behouden voor toepassingen die dat expliciet eisen en – 

waar mogelijk en verantwoord – alternatieven inschakelen (bv. hemelwater voor 

toiletspoeling, textielwas, poetsen en tuin); 

3) het water minder te vervuilen, bv. door milieuvriendelijke wasmiddelen te gebruiken. 

Door deze principes te hanteren, kunnen we de druk op de zoetwaterreserves en de 

aantasting van de waterkwaliteit beperken. 

De omvorming van de waterfactuur sinds januari 2005, waarbij de drinkwatermaatschappijen 

niet enkel het gebruikte water aanrekenen aan de huishoudens, maar ook een 

saneringsbijdrage aanrekenen om de kosten te dekken voor de zuivering van het geloosde 

afvalwater is een eerste stap in de stimulering van bewust en duurzaam watergebruik door de 

huishoudens. Huishoudens hebben nu een duidelijk inzicht in hoeveel water ze gebruiken en 

hoeveel ze daarvoor betalen. Een maatregel als deze kan echter pas efficiënt zijn wanneer 

het huishoudelijk watergebruik ook correct gemeten wordt en een spaarzamer watergebruik 

dan ook effectief tot beduidend minder kosten leidt. Daarom is de watermeter een onmisbaar 

element in de correcte bepaling van het watergebruik van een huishouden. Nog niet alle 

Vlaamse huishoudens zijn op dit ogenblik voorzien van een watermeter. 

Volgens het MINA-plan 3+ moeten we duurzamer omgaan met water door minder 

leidingwater en meer hemelwater te gebruiken. Studies hebben aangetoond dat de kwaliteit 

van opgevangen en goed gefilterd hemelwater voldoet voor de spoeling van toiletten, het 

wassen van kledij, poetsen (woning, auto) en de tuin. Als we hemelwater op deze manier 

inzetten, kan het huishoudelijke leidingwaterverbruik tot de helft herleid worden. Tegen 2010 

zou het hemelwatergebruik bij de bevolking moeten toenemen met 5 miljoen m 3 ten opzichte 

van 2007. De overheid spoort de Vlamingen aan om zuiniger met water om te gaan, zowel 

via sensibiliseringscampagnes als via de wetgeving. Sinds september 1999 is men verplicht 

om een hemelwaterput te plaatsen bij een nieuwbouw of een verbouwing waarvoor een 

stedenbouwkundige vergunning nodig is. Volgens de socio-economische enquête (ADSEI) 

beschikte in 2001 38 % van de woningen in Vlaanderen over een regenput. 

In de survey sociaal-culturele verschuivingen in Vlaanderen (SCV-survey) van de 

Studiedienst van de Vlaamse Regering wordt gevraagd naar de frequentie van gebruik van 

regenwater en de toepassingen waarvoor het gebruikt wordt. In de bevraging van 2010 gaf 

zowat een vijfde (19 %) van de respondenten aan altijd of bijna altijd regenwater te 

gebruiken. Bijna de helft (47 %) gebruikte nooit regenwater, 5 % ‘zelden’, 11 % ‘soms’ en 18 

68 februari 2011


% ‘dikwijls’. Tabel 31 geeft weer voor welke toepassingen regenwater gebruikt wordt. In 2010 

gebruikte bijna 45 % van de Vlamingen regenwater om de tuin te besproeien, 39 % om de 

kamerplanten water te geven en 35 % om de auto te wassen. Ongeveer een kwart van de 

Vlamingen gebruikt regenwater voor schoonmaken en toiletspoeling, en bijna een vijfde voor 

het wassen van kledij. Opvallend is de stijging in het gebruik van regenwater voor het 

doorspoelen van toiletten in de periode 2005-2010 (van 16 % naar 22,5 % van de 

Vlamingen). 

Tabel 31: Toepassingen voor regenwatergebruik bij Vlamingen (2005, 2010)(*) 

2005 2010 

tuin besproeien 43,8 44,8 

kamerplanten water geven 38,5 39,4 

auto wassen 34,0 34,6 

schoonmaken 26,8 26,7 

toiletten 16,1 22,5 

wasmachine 16,8 18,2 

bad/douche 1,8 2,2 

zwembad/vijver vullen 0,8 0,8 

afwas 0,3 0,3 

verzorging van dieren 

0,9 

1,0 

andere 

1,1 

0,7 

* De tabel geeft het percentage Vlamingen weer dat gebruik maakt van regenwater voor de verschillende 

toepassingen. Deze tabel sommeert niet tot 100 omdat men regenwater voor verschillende toepassingen tegelijkertijd 

kan gebruiken. 

Bron: SVR, SCV-survey 

De Vlaamse Milieumaatschappij ontwikkelde een praktische gids ‘Waterwegwijzer bouwen en 

verbouwen’ en een ondersteunende website met o.a. wetswijzigingen en technische 

detailinformatie: http://www.vmm.be/water/waterwegwijzerbouwen. De brochure en de 

website wijzen de weg naar een rationeler en duurzamer omspringen met water dat in en om 

de particuliere woning wordt gebruikt. Het gaat onder andere over de opvang, het hergebruik, 

de buffering en de lozing van hemelwater. Ook het beperken van de hoeveelheid afvalwater 

en de behandeling van afvalwater komen aan bod. 

8.3 Belasting van het oppervlaktewater met BZV, CZV, N en P 

De lozing van afvalwater van huishoudens en bedrijven, evenals verliezen van nutriënten en 

bestrijdingsmiddelen uit de landbouw en andere bronnen, tasten de kwaliteit van het 

oppervlaktewater aan. Die aantasting uit zich o.a. in ongunstige zuurstofcondities, te hoge 

nutriëntenconcentraties en de aanwezigheid van allerlei gevaarlijke stoffen in het aquatisch 

milieu, met een algemene daling van de ecologische kwaliteit tot gevolg. Verontreiniging van 

het aquatisch milieu kan verschillende schadelijke effecten veroorzaken: 

beschadiging van de levende hulpbronnen; 

risico’s voor de menselijke gezondheid (bv. via waterrecreatie); 

beperkingen van de aquatische activiteiten met inbegrip van het vissen; 

aantasting van de waterkwaliteit met betrekking tot het gebruik voor landbouw-, 

industriële en dikwijls economische doeleinden; 

vermindering van de leefbaarheid en het natuurschoon 

Ook de huishoudens zijn, naast landbouw en industrie, voor een belangrijk deel 

verantwoordelijk voor de belasting van het oppervlaktewater. De belasting van het 

oppervlaktewater wordt uitgedrukt aan de hand van vuilvrachten (ton/jaar) die effectief in het 

oppervlaktewater terechtkomen. De vuilvrachten worden berekend voor het biologisch 

zuurstofverbruik (BZV), chemisch zuurstofverbruik (CZV), stikstof (N) en fosfor (P). 

Februari 2011 69


De vuilvrachten van huishoudelijke oorsprong die elk jaar in de Vlaamse oppervlaktewateren 

terechtkomen zijn in de periode 2000-2008 gestaag afgenomen (Figuur 29). Zo daalde de 

hoeveelheid biologisch zuurstofverbruik en de hoeveelheid stikstof met respectievelijk 50 % 

en 41 %. Toch hebben de huishoudens nog steeds een groot aandeel in de totale belasting 

van het oppervlaktewater in Vlaanderen. 

Figuur 29: Evolutie van de belasting van het oppervlaktewater met BZV, CZV, N en P 


belasting oppervlaktewater (2000 = 100) 

120 

Bron: VMM 

100 

80 

60 

40 

20 

0 

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 

BZV 100 94 88 84 79 77 58 54 50 

CZV 100 97 91 86 83 81 63 61 57 

N 100 94 89 82 77 74 67 64 59 

P 100 96 92 89 86 86 74 70 66 

De daling van de belasting van het oppervlaktewater door de huishoudens is te danken aan 

het gevoerde waterzuiveringsbeleid. De rioleringscapaciteit en waterzuiveringsinfrastructuur 

werden in de voorbije jaren immers verder uitgebouwd. Ook de zuiveringsrendementen van 

de waterzuiveringsinstallaties (RWZI's) zijn verder toegenomen. En steeds meer woningen 

die niet op de riolering aangesloten worden, hebben een individuele behandelingsinstallatie 

voor afvalwater. 

Behalve de uitbouw van de waterzuiveringsinfrastructuur moet ook de lozing van 

milieubelastende stoffen via het huishoudelijk afvalwater sterk worden beperkt. Klein 

gevaarlijk afval (verf, pesticiden, afgewerkte olie, antivries, allerlei chemicaliën) moet naar 

inzamelingspunten gebracht worden en mag niet via de gootsteen verwijderd worden. Verder 

is het beter om fosfaatvrije detergenten te gebruiken en overmatig gebruik van 

chloorhoudende schoonmaakmiddelen te vermijden. De nadelige invloed van 

fosfaatvervangers op de mobiliteit van zware metalen in het milieu is nog niet voldoende 

onderzocht. 

8.4 Riolerings- en zuiveringsgraad van huishoudelijk afvalwater 

Op dit moment zijn er in Vlaanderen nog heel wat 'gemengde' rioolstelsels. Die voeren 

afvalwater samen met het hemelwater af. Om de kwaliteit van onze rivieren, beken en 

grachten te verbeteren, worden er gescheiden rioolstelsels aangelegd. Het afvalwater wordt 

dan gescheiden van het hemelwater afgevoerd. Niet alleen wordt het afvalwater dan minder 

verdund, er wordt ook drinkwater gespaard. Het opgevangen regenwater kan namelijk 

worden gebruikt voor allerlei huishoudelijke toepassingen waarvoor geen water met 

70 februari 2011


drinkwaterkwaliteit nodig is. Bovendien laat regenwater een verminderd gebruik van 

detergenten toe omdat het zachter is. 

Voor bestaande woningen is het gescheiden afvoeren van hemelwater verplicht op het 

ogenblik dat een gescheiden riolering aangelegd wordt in de straat. De aanleg van een 

hemelwaterinstallatie is voor bestaande woningen echter nog geen verplichting. De overheid 

wil de aanleg van een hemelwaterinstallatie en/of een infiltratievoorziening financieel 

aanmoedigen. Gemeenten die hiervoor een subsidie geven, kunnen onder bepaalde 

voorwaarden een deel van de subsidie terugkrijgen van het Vlaamse Gewest. In sommige 

gebieden komt er geen riolering; daar moet het afvalwater individueel gezuiverd worden. 

Figuur 30 geeft de resultaten weer van de zuiveringsinspanningen op gebied van 

gemeentelijke en bovengemeentelijke zuiveringsinfrastructuur. De rioleringsgraad geeft het 

percentage van de inwoners de mogelijkheid hebben hun afvalwater in een riool te lozen. 

Eind 2008 bedroeg de rioleringsgraad 87,1 %. Aangezien het te duur zou zijn om alle 

inwoners aan te sluiten op de riolering, zal de rioleringsgraad nooit 100 % bedragen. Daarom 

wordt ook de uitvoeringsgraad van de riolering opgevolgd. De uitvoeringsgraad is het aantal 

inwoners dat vandaag op de riolering is aangesloten ten opzichte van het aantal inwoners dat 

door de gemeente bij de opmaak van de totaal rioleringsplannen (TRP’s) voorzien werd om in 

de riolering te lozen. Eind 2008 bedroeg de uitvoeringsgraad in Vlaanderen 92 % (VMM, 

2009). 

De zuiveringsgraad is het percentage van de inwoners waarvan het afvalwater, na transport 

via het riolerings- en collecteringsnetwerk, effectief gezuiverd wordt in een RWZI. Eind 2008 

bedroeg deze zuiveringsgraad ruim 73 %, tegenover 70 % in 2007. Om de doelstelling van 

het MINA-plan 3+ (80 %) te halen is het nodig de komende jaren een hoog 

aanbestedingsritme aan te houden. 

Figuur 30: Evolutie van de rioleringsgraad en zuiveringsgraad (Vlaanderen, 1990-2008) 

Bron: VMM 

100 

90 

80 

70 

60 

50 

40 

30 

20 

10 

0 

(%) 

1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 

rioleringsgraad 79,0 81,0 84,6 85,4 85,9 86,2 86,4 86,6 86,8 87,0 87,1 

zuiveringsgraad 30,0 37,0 52,0 56,6 59,5 61,7 63,0 64,4 66,6 70,3 73,3 

doel zuiveringsgraad 2010 80,0 

Door de ruimtelijke wanorde in Vlaanderen zal een deel van de huishoudens nooit 

aangesloten worden op de grootschalige zuiveringsinfrastructuur (afgelegen huizen, 

discontinue lintbebouwing). Daarom gaat in landelijke gebieden (buitengebied) meer 

Februari 2011 71


aandacht naar kleinschalige waterzuivering voor het opvangen van disperse verontreiniging. 

Deze lozingen moeten worden gezuiverd, ofwel door de huishoudens zelf in op maat 

gesneden zuiveringsinstallaties (individuele behandelingsinstallaties voor afvalwater of IBA’s), 

ofwel in kleinschalige waterzuiveringsinrichtingen (KWZI’s) (voor 20-2 000 IE) voor een 

beperkt aantal woningen. Waar geen opvangsysteem wordt uitgebouwd, moet het afvalwater 

een zuivering ondergaan in een IBA, zodat eenzelfde graad van milieubescherming bereikt 

wordt. Voor bestaande lozingen wordt een septische put of een gelijkwaardige individuele 

voorbehandelingsinstallatie als afdoende beschouwd. Bij nieuwe lozingen moet onmiddellijk 

een meer verregaande biologische zuivering voorzien/gebouwd worden. Gezinnen en andere 

kleinverbruikers die zelf instaan voor de zuivering van hun afvalwater, via een individuele 

behandelingsinstallatie voor afvalwater (IBA) krijgen een vermindering van de verschuldigde 

afvalwaterheffing. De samenwerkingsovereenkomst tussen het Vlaamse Gewest en de 

gemeenten voorziet een gewestelijke premie voor de bouw van een individuele zuivering 

indien ook de gemeente hiervoor een premie vaststelt. Deze gewestelijke premie bedraagt 

maximaal 1 000 euro per installatie. 

In opdracht van de minister van Leefmilieu werd in de periode 2001-2002 een methodologie 

ontwikkeld voor de opmaak van nieuwe zoneringsplannen. De methodologie heeft tot doel om 

in de zones waar nog geen collectief waterzuiveringssysteem operationeel of op korte termijn 

gepland is, op basis van een mathematisch model de mogelijke saneringstechnieken te 

vergelijken op een economische basis. Dit saneringsvoorstel bestaat ofwel uit een aansluiting 

op een collectief systeem (grootschalig of kleinschalig), ofwel uit de bouw van een IBA. Op 

basis van het in het zoneringsplan geformuleerde voorstel zal de gemeente een definitieve 

keuze moeten maken. De minister van Leefmilieu keurde de laatste van de 308 

gemeentelijke zoneringsplannen goed op 10 juli 2009. De zoneringsplannen vervangen de 

vroegere indeling van de riolering in zone A, B en C. Dit betekent dat voor elke woning in 

Vlaanderen gekend is of het afvalwater collectief of individueel moet worden gezuiverd. Op 

www.vmm.be (zoek op zonering) kan men nagaan in welke zone een bouwperceel of woning 

ligt. 

8.5 Europese Kaderrichtlijn Water: het principe van ‘de gebruiker betaalt’ 

De Europese Kaderrichtlijn Water vermeldt het principe van ‘de gebruiker betaalt’ waarbij 

rekening gehouden dient te worden met alle kosten van watervoorziening en 

afvalwaterzuivering (waterdiensten) en het prijsbeleid eerlijk bepaald wordt (geen 

kruissubsidiëring tussen de verschillende sectoren). Doel is om het efficiënte gebruik van 

water te stimuleren door gebruikers bewust te maken van de waarde van water als grondstof. 

Tegen 2010 moeten alle watergebruikers een redelijke bijdrage leveren aan de 

kostenterugwinning van de watervoorziening en afvalwaterzuivering (zie Hoofdstuk Kwaliteit 

oppervlaktewater). 

Over het principe is iedereen het eens. Maar de toepassing ervan kan een belangrijke impact 

op de economie hebben (de concurrentiekracht van grote watergebruikers bij de 

doorrekening van het gebruik; European Environment Agency, 2000). Ook aan de gevolgen 

ervan voor milieu, hygiëne en gezondheid, en aan de betaalbaarheid van water voor de 

armere gebruikers moet worden gedacht. 

Over de verdeling van de kosten voor watervoorziening is het laatste woord nog niet gezegd. 

Zo betalen in Vlaanderen de grote gebruikers een lagere prijs voor water dan de kleine 

gebruikers, zijn er grote verschillen in waterprijs tussen de drinkwatermaatschappijen en in 

saneringsbijdrage tussen de gemeenten. Niet alle gebruikers betalen dus voor dezelfde 

hoeveelheid water dezelfde prijs. Voor een gedetailleerd overzicht van de prijzen per 

gemeente, zie het informatiedossier van de SERV (SERV, 2007). 

De globale kostenterugwinning voor de productie en distributie van leidingwater is op dit 

ogenblik ongeveer 100 % (exclusief milieukosten en bronkosten). Voor inzameling en 

zuivering van het gebruikte water is het kostenterugwinningspercentage echter veel lager 

(SERV, 2007). De gebruikers betalen dus nog niet voldoende om de totale reële kosten van 

de waterdiensten te dekken. Een correcte bepaling van de totale reële kosten van de 

waterdiensten in Vlaanderen ontbreekt nog omdat juist de inzameling en zuivering van het 

72 februari 2011


gebruikte water nog niet volledig in rekening wordt gebracht. Zeer belangrijk bij een eerlijke 

inschatting van de kosten van waterdiensten is dat dienstverlening primeert op winstbejag. 

9 Productie van afval 

9.1 Inleiding 

Volgens het Afvalstoffendecreet zijn huishoudelijke afvalstoffen de afvalstoffen die ontstaan 

door de normale werking van een particuliere huishouding en afvalstoffen die daarmee 

gelijkgesteld worden bij besluit van de Vlaamse regering, meer bepaald straat- en veegvuil. 

Concreet bestaat huishoudelijk afval uit huisvuil en grofvuil – al dan niet selectief opgehaald – 

en gemeentevuil. 

Gemeenten zijn verplicht de inzameling van huishoudelijk afval van particulieren op hun 

grondgebied te organiseren. Dit kan gebeuren door middel van verschillende 

inzamelmethoden: huis-aanhuisinzamelingen, wijkinzamelingen, inzameling via wijk- of 

straatcontainers of inzameling op een containerpark. In beperkte mate zullen ook 

bedrijfsafvalstoffen die vergelijkbaar zijn met huishoudelijke afvalstoffen via deze 

gemeentelijke inzamelkanalen ingezameld worden: de gemeenten kunnen vergelijkbaar 

bedrijfsafval van de bedrijven op hun grondgebied op vrijwillige basis inzamelen, doch zij 

hebben hiertoe geen verplichting. De laatste jaren proberen steeds meer gemeenten om de 

herkomst van het ingezamelde afval, vooral van het restafval, beter in kaart te brengen: het 

vergelijkbaar bedrijfsafval wordt afzonderlijk ingezameld en/of geregistreerd en komt hierdoor 

niet meer voor in de cijfers van huishoudelijk afval. Dit gebeurt vooral met het oog op het 

behalen van de doelstellingen voor restafval uit de gemeentelijke 

samenwerkingsovereenkomst. 

Er worden twee grote groepen huishoudelijke afvalstoffen onderscheiden die elk apart 

verschillende afvalfracties bevatten: 

het restafval, ook omschreven als de terminaal te verwijderen huishoudelijke afvalstoffen 

of de niet-selectief ingezamelde huishoudelijke afvalstoffen: hiertoe behoren het huisvuil, 

het grofvuil, het gemeentevuil en het sorteerresidu van het selectief ingezamelde PMDafval; 

de selectief ingezamelde huishoudelijke afvalstoffen: deze groep afvalstoffen omvat 

onder andere glas, papier en karton, kunststoffen, metalen, GFT-afval (groente-, fruit- en 

tuinafval), groenafval, bouwen sloopafval, houtafval, autobanden, drankkartons, textiel, 

vlakglas, AEEA (afgedankte elektrische en elektronische apparaten), dierlijk afval, luiers, 

oude en vervallen geneesmidden, kurk, kringloopafval tot en met het Klein Gevaarlijk 

Afval (KGA). 

9.2 Aangeboden hoeveelheid huishoudelijk afval 

Tot 2000 groeide de huishoudelijke afvalberg continu aan. Sindsdien lijkt het aanbod zich min 

of meer te stabiliseren (Figuur 31). De ingezamelde hoeveelheid huishoudelijk afval was in 

2007 goed voor 12 % van de totale hoeveelheid primair afval. Volgens het MINA-plan 3+ 

(2008-2010) moet de hoeveelheid huishoudelijk afval per inwoner minstens gelijk blijven of 

verminderen ten opzichte van 2000. Figuur 32 toont dat de hoeveelheid huishoudelijk afval 

per inwoner over de periode 2000-2008 globaal gezien vrij stabiel bleef, schommelend rond 

een gemiddelde van 549 kg per inwoner. De doelstelling werd elk jaar gehaald. 

In 2008 werd 3,4 miljoen ton huishoudelijk afval ingezameld, dat is 40 kton of bijna 10 kg per 

inwoner minder dan het jaar voordien. De hoeveelheid selectief ingezameld afval daalde met 

7,6 kg per inwoner. De selectief ingezamelde fracties die het sterkst afnamen waren 

groenafval (-3,6 kg per inwoner) en GFT (-3,3 kg per inwoner). De hoeveelheid restafval 

daalde met 2,3 kg per inwoner. Dat is te danken aan de daling van de hoeveelheid grofvuil (- 

1,6 kg per inwoner) en huisvuil (-1 kg per inwoner). De hoeveelheid gemeentevuil nam 

daarentegen toe met 0,3 kg per inwoner. 

Februari 2011 73


De gemiddelde Vlaming biedt minder afval aan dan de gemiddelde West-Europeaan (EU15 

samen met Noorwegen en IJsland). Om de hoeveelheid huishoudelijk afval van het Vlaamse 

Gewest te vergelijken met deze van West-Europa moet de hoeveelheid bouwen sloopafval 

van de gezinnen buiten beschouwing gelaten worden. De resterende 473 kg/inwoner in 2001 

en 450 kg/inwoner in 2003 (476 kg/inwoner in 2004) liggen beneden het West-Europese 

gemiddelde van 560 kg/inwoner in 2001 en 580 kg/inwoner in 2003. 

Figuur 31: Evolutie van de aangeboden hoeveelheid huishoudelijk afval, opgesplitst in 

selectief ingezameld afval en restafval (Vlaanderen, 1991, 1995, 2000-2008) 

huishoudelijk afval (kton) 

3 500 

3 000 

2 500 

2 000 

1 500 

1 000 

500 

0 

1991 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 

restafval 1 912 1 911 1 138 1 077 1 014 961 960 952 939 958 949 

selectief ingezameld afval 428 977 2 192 2 256 2 316 2 255 2 390 2 360 2 346 2 461 2 429 

Bron: OVAM 

Figuur 32: Evolutie van de aangeboden hoeveelheid huishoudelijk afval per inwoner, 

opgesplitst in selectief ingezameld afval en restafval (Vlaanderen, 1991, 1995, 2000-2008) 

Bron: OVAM 

huishoudelijk afval (kg/inwoner) 

600 

500 

400 

300 

200 

100 

0 

1991 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 

restafval 331 325 191 180 169 160 159 157 153 155 153 

selectief ingezameld afval 74 166 368 378 386 375 395 388 383 399 392 

totaal 405 491 560 558 555 535 554 545 537 555 545 

74 februari 2011


Een van de doelstellingen uit het MINA-plan 3 is dat de productie van huishoudelijk afval 

meer achter moet blijven op de groei van de consumptie ten opzichte van 2000. Het meten 

van deze doelstelling kan door de hoeveelheid afval per consumptie-eenheid te bepalen. Op 

basis van de huishoudbudgetenquêtes van het Nationaal Instituut voor de Statistiek (NIS) 

worden de uitgaven voor de productcategorieën die effect zullen hebben op de afvalproductie 

bepaald. Naar deze uitgaven wordt verder gerefereerd als ‘productaankopen’. Om de 

hoeveelheid afval te bepalen worden enkel die afvalfracties in rekening gebracht die 

verbonden zijn aan regelmatige consumptie. Naar deze afvalfracties wordt verder gerefereerd 

als ‘consumptie-afval’. Fracties die voornamelijk bepaald worden door andere factoren dan 

het consumptiepatroon van de consument worden niet in rekening gebracht. Door de 

hoeveelheid consumptieafval te relateren aan de productaankopen bekomen we de indicator 

die aangeeft hoeveel afval er ontstaat per consumptie-eenheid. De koppeling tussen de NISstatistieken 

over de huishoudbudgetten en de afvalstatistieken is beschikbaar voor de periode 

1996-2001. Figuur 33 toont de evolutie van de indicator weergegeven voor de periode 1996- 

2001. 

Figuur 33: Evolutie van de relatieve hoeveelheid afval per consumptie-eenheid (Vlaanderen, 

1996-2001) 

index (1996=100) 

110 

108 

106 

104 

102 

100 

98 

96 

94 

92 

90 

1996 1997 1998 1999 2000 2001 

Bron : OVAM (2003) 

productaankopen 

consumptie-afval 

hoeveelheid afval per 

consumptie-eenheid 

Lineair (hoeveelheid afval 

per consumptie-eenheid) 

Voor de productaankopen zien we in 1997 een sterke terugval, waarvoor niet meteen een 

verklaring is. Vanaf 1997 zien we een stijgende trend in de productaankopen. In 2001 is er 

opnieuw een daling in de productaankopen. Deze daling kan verklaard worden door de 

conjuncturele ontwikkelingen in het algemeen en de recessie vanaf 2001. Wat de 

hoeveelheid consumptie-afval betreft zien we een keerpunt in 1997. De hoeveelheden afval 

voortgebracht door consumptie van de huishoudens lijken (in beperkte mate) af te nemen. 

Gelet op de interpretatiewaarschuwingen is deze afname echter moeilijk als significant te 

beschouwen. Voor de indicator hoeveelheid afval per consumptie-eenheid zien we een 

gestage daling tussen 1997 en 2000. In 2001 lijkt de indicator te stagneren. Gegevens voor 

de volgende jaren zijn noodzakelijk om te evalueren hoe de trend zich verder zet. Een 

statistische hypothesetoets naar het ontbreken van een aantoonbare correlatie tussen beide 

trends (consumptie en afvalaanbod), mee gelet op de betrouwbaarheidsintervallen op beide 

trends, is nodig om met wetenschappelijke zekerheid te kunnen spreken over het al dan niet 

optreden van ontkoppeling. 

Februari 2011 75


9.3 Selectief ingezameld afval 

Uit Figuur 31 en Figuur 32 blijkt dat de huishoudens alsmaar beter sorteren: het aandeel 

selectief ingezameld afval steeg continu sinds 1991. In 1997 werd voor het eerst meer afval 

selectief dan niet-selectief ingezameld (51,2 versus 48,8 %). In 2008 maakten de selectieve 

fracties reeds 72 % van het aanbod aan huishoudelijk afval uit: van de 545 kg/inwoner werd 

392 kg selectief opgehaald. De selectieve inzamelgraad nam het sterkst toe bij groenafval, 

papier- en kartonafval en bouwen sloopafval. Vlaanderen doet het wat selectieve inzameling 

betreft over het algemeen beter dan de buurlanden. Doelstelling is om tegen 2010 een 

selectieve inzamelgraad van 75 % te halen (Uitvoeringsplan Milieuverantwoord Beheer van 

Huishoudelijke Afvalstoffen). 

Een belangrijke reden voor het succes van de selectieve inzameling is dat er steeds meer 

mogelijkheden voor selectieve inzameling zijn. Een toenemend aantal gemeenten zorgt 

immers voor een doorgedreven huis-aanhuisinzameling en goed uitgebouwde 

containerparken. Voor de fracties met een aanvaardings- of terugnameplicht gebeurt dit in 

samenwerking met de industrie, bv. FOST Plus. Via diftar worden de burgers dan 

gestimuleerd om van deze mogelijkheden gebruik te maken (zie hoger). Ook een strengere 

controle op het grofvuil, zowel bij huis-aanhuisinzameling als op het containerpark, heeft de 

selectieve inzamelgraad verhoogd. Toch kan de controle op grofvuil in bepaalde gemeenten 

nog beter. De grofvuilcontainer op het containerpark blijkt soms nog herbruikbare of 

recycleerbare afvalstoffen te bevatten. Extra aandacht voor een betere sortering en het 

principe ’de vervuiler betaalt’ toepassen, kan ook de hoeveelheid grofvuil nog verder doen 

afnemen. 

Selectieve inzameling gebeurt met het oog op producthergebruik, compostering, 

materiaalrecyclage of gecontroleerde verwerking (bv. KGA). De mogelijkheden tot recuperatie 

van de selectieve stromen worden bepaald door de verontreinigingsgraad: in 1997 was er 

nog gemiddeld 25 % sorteerresidu voor het PMD-afval, terwijl dit in 2000 al gereduceerd werd 

tot 19 % en in 2004 zelfs tot 16 %. Via verhoogde kwaliteitscontroles op de 

verontreinigingsgraad moet het mogelijk zijn deze voor alle fracties te beperken tot maximaal 

5 % (met uitzondering van 15 % voor het PMD-afval) 4 . 

Om de hoeveelheid huishoudelijk (rest)afval te verminderen, formuleert het MINA-plan 3 de 

volgende strategieën: 

Milieubewustwording en gedragswijziging (ecoconsumptie) stimuleren, selectieve 

 

inzameling verplichten en verder optimaliseren; 

Aanbod van wegwerpverpakkingen reduceren en hergebruik stimuleren; 

Hergebruik van producten bevorderen; 

Thuiscomposteren bevorderen. 

De volgende jaren zal de klemtoon van het beleid -zoals ook geprogrammeerd in het 

Uitvoeringsplan Huishoudelijke Afvalstoffen 2003-2007- liggen op preventie, kwalitatieve 

verbetering van de selectieve inzameling en het storten beperken tot het milieuverantwoord 

storten van niet-recupereerbare en niet-brandbare afvalstoffen. 

9.4 Hoeveelheid huishoudelijk restafval 

Het restafval, ook wel niet-selectief ingezameld afval of terminaal te verwijderen afval 

genoemd, wordt verbrand of gestort. Dankzij de hoger vermelde initiatieven ter bevordering 

van preventie en selectieve inzameling, alsook de verder doorgedreven afsplitsing van 

vergelijkbaar bedrijfsafval uit de statistieken van huishoudelijk afval, daalde deze fractie 

continu sinds 1995 (op een eenmalige stijging in 2007 na) (Figuur 31 en Figuur 32). 

4 Fost Plus beschouwt als verontreinigingsgraad of sorteerresidu alle materiaal, ook van hun eigen leden 

en voorzien van een groene stip, dat in het PMD-inzamelcircuit terecht komt maar dat economisch 

gezien niet rendabel kan gerecycleerd worden of waarvan de duurdere recyclage niet nodig is om de 

opgelegde globale recyclagepercentages te behalen. 

76 februari 2011


In 2008 werd gemiddeld 153 kg restafval per inwoner ingezameld. De doelstellingen voor 

2003 en 2005 op Vlaams niveau werden dus gehaald (Tabel 32). Tegen 2010 mag op niveau 

Vlaanderen maar 150 kg restafval per inwoner meer ingezameld worden (MINAplan 

3+, 2008-2010). Ook deze doelstelling werd gehaald: in 2009 zette elke inwoner 

gemiddeld 149 kg restafval buiten. 

Tabel 32: Doelstellingen voor de hoeveelheid restafval (Vlaanderen) 

2003 180 kg/inwoner op Vlaams niveau met een maximum van 220 kg/inwoner op 

gemeenteniveau 





Bron: OVAM 

Met dergelijke tendens kunnen echter ook negatieve effecten gepaard gaan, zoals een 

toename van zwerfvuil en sluikstorten, verwijdering via openbare vuilbakken (deze fracties 

worden dan wel met het gemeentevuil opgehaald), illegaal transport en verwijdering op het 

werk of verbranding in de tuin. Deze effecten zijn echter nog niet objectief vastgesteld. 

Op gemeenteniveau varieerde de ingezamelde hoeveelheid restafval in 2009 van 66 tot 

340 kg per inwoner. 57 % van de gemeenten zamelde minder restafval in dan het jaar 

voordien. In ongeveer een vijfde van die gemeenten ging het om dalingen van 10 tot 20 kg 

per inwoner, een kwart zamelde 20 tot maar liefst 113 kg per inwoner minder in. Die grote 

dalingen zijn meestal het gevolg van de invoering van systemen waarbij huishoudens betalen 

per kilogram aangeboden restafval. Ongeveer een kwart van de Vlaamse gemeenten werkt 

reeds met zo’n systeem. 

Het Uitvoeringsplan Milieuverantwoord Beheer van Huishoudelijke Afvalstoffen formuleert 

volgende doelstellingen voor de hoeveelheid restafval per gemeente: 

2008: maximaal 200 kg per inwoner restafval 

2010: maximaal 180 kg per inwoner restafval 

Factoren zoals toerisme, gezinsgrootte en leeftijdsstructuur hebben een invloed op de 

hoeveelheid restafval. Daarom werd aan 143 gemeenten een correctiefactor toegekend om 

de hoeveelheid restafval te toetsen aan de gemeentelijke doelstellingen. In 2009 haalde 94 % 

van de gemeenten reeds de doelstelling voor 2010. Drie gemeenten hebben nog steeds de 

doelstelling voor 2008 niet gehaald (Figuur 34). 

Februari 2011 77


Figuur 34: Spreiding van de aangeboden hoeveelheid huishoudelijk restafval (Vlaanderen, 

2009) 

Bron: OVAM 

9.5 Evaluatie en maatregelen 

De toename van de hoeveelheid huishoudelijk afval tussen 1991 en 2001 heeft te maken met 

de economische groei, de stijgende koopkracht, de licht stijgende bevolking en de toename 

van het aantal kleine gezinnen. Meer kleine gezinnen betekent immers dat basisgoederen 

zoals elektrische apparaten en meubels door minder personen gedeeld worden en dat 

kleinere volumes gekocht worden. Hierdoor is er meer afval per persoon. Ook de betere 

registratie van afvalstoffen en het feit dat steeds meer gemeenten een verhoogde handhaving 

met betrekking tot sluikstorten en -verbranden hebben, speelt een rol in de toename van het 

afvalaanbod. Daarnaast kan ook de betere organisatie van (goedkopere) selectieve 

inzamelingen bijgedragen hebben tot de groei van de afvalberg. Ten eerste kan selectieve 

inzameling ervoor gezorgd hebben dat meer afval werd ingezameld in plaats van verwijderd 

via ontwijkgedrag. Ten tweede kan de betere organisatie van de selectieve inzameling ervoor 

zorgen dat de bevolking minder aandacht besteedt aan preventie, bv. door thuiscomposteren. 

Goedkope selectieve inzameling gecombineerd met dure restafvalinzameling kan er ook toe 

leiden dat restafval ‘illegaal’ met de selectieve fracties wordt meegegeven. 

De belangrijkste redenen voor de daling van het aanbod huishoudelijk afval zijn de effecten 

van afvalpreventie-initiatieven en de afsplitsing van vergelijkbaar bedrijfsafval uit de 

statistieken van huishoudelijk afval. Sinds midden jaren ’90 werden tal van preventieinitiatieven 

opgestart om de hoeveelheden restafval en selectief ingezamelde afvalstoffen te 

verminderen. Deze inspanningen worden nu geleidelijk aan zichtbaar in de afvalstatistieken: 

de fracties waarop deze preventie-initiatieven gericht zijn, dalen immers daadwerkelijk. Ook 

de tekenen van ontkoppeling tussen productaankopen en consumptie-afval (zie hoger) en de 

evolutie van andere preventie-indicatoren wijzen erop dat er afval wordt voorkomen aan de 

bron. Een belangrijke sturende maatregel hierbij was de invoering van het principe ‘de 

vervuiler betaalt’ via de gedifferentieerde tarifering (diftar). Bij diftar wordt de kost voor het 

78 februari 2011


inzamelen en verwerken van het restafval (volledig) doorgerekend aan de burger in functie 

van de aangeboden hoeveelheid. De kosten voor het inzamelen en verwerken van 

vermijdbare selectief ingezamelde afvalfracties, zoals GFT- en PMD-afval, worden geheel of 

gedeeltelijk aangerekend. De kosten voor de selectief ingezamelde fracties zijn meestal lager 

dan die voor restafval. De tarifering wordt zowel toegepast bij huis-aanhuisinzameling als op 

containerparken, en gebeurt onder meer via zakken, stickers, aanbodfrequentie, gewicht of 

volume. Daarnaast wordt het vermijden van afval zo goedkoop mogelijk gemaakt. Dit kan bv. 

door compostvaten tegen een zo laag mogelijke prijs aan te bieden. In combinatie met 

andere maatregelen en externe factoren (zie verder) heeft diftar een rol gespeeld in de 

vermindering van de hoeveelheid restafval en in de stabilisatie of reductie van belangrijke 

selectief ingezamelde fracties zoals bouwen sloopafval, groenafval en GFT-afval. 

Momenteel wordt diftar in nagenoeg elke Vlaamse gemeente toegepast voor een of meerdere 

fracties. Om het effect nog te vergroten, is het belangrijk om de tarieven van naburige 

gemeenten op elkaar af te stemmen. Heel lage tarieven voor bv. huisvuilzakken kunnen 

immers leiden tot afvaltoerisme vanuit buurgemeenten. Hoge tarieven kunnen dan weer 

aanleiding geven tot illegaal ontwijkgedrag. Een gemeente moet daarom niet alleen voorzien 

in het principe ‘de vervuiler betaalt’, een goede inzamelservice aanbieden en afvalpreventie 

stimuleren, maar ook ontwijkgedrag zoals afvaltoerisme en sluikstorten op een aangepaste 

manier aanpakken. 

Andere initiatieven die genomen werden om preventie van huishoudelijk afval te stimuleren 

zijn o.a.: 

het stimuleren van thuiscomposteren door de opleiding van compostmeesters (2 711 op 

het einde van 2000, 2 415 in 2001, 2 447 in 2002 en 2 800 in 2003), de al dan niet 

gesubsidieerde verkoop van compostvaten en de actie rond kippen als GFT-‘verwerkers’ 

in een aantal intergemeentelijke samenwerkingsverbanden (Regionale Milieuzorg en 

IVVVA). Uit onderzoek bleek dat in 2001 ongeveer 34 % van de Vlaamse gezinnen 

organisch afval geheel of gedeeltelijk thuis composteert. Naast thuiscomposteren en 

professionele compostering zijn er sinds enkele jaren ook enkele Vlaamse initiatieven 

rond wijkcomposteren. Wijkcomposteren kan zinvol zijn in bepaalde wijken (hoogbouw, 

sociale woonwijk, wijk met dichte bebouwing), indien rekening gehouden wordt met 

enkele randvoorwaarden: de lokatie (geschikte lokatie vinden, omheind, enkel open 

onder toezicht, registratie van de aanbieders), er moet een intense opvolging zijn van het 

composteringsproces, de gemeente treedt coördinerend/regisserend op, compost mag 

niet verhandeld worden, enkel ter beschikking gesteld van de aanbieders van het afval en 

van de gemeentelijke groendienst (OVAM, 2001a). 

de lancering van verscheidene sensibilisatiecampagnes door OVAM zoals de 

zwerfvuilcampagne ‘effectief’; de afvalpreventiecampagne ‘Gooi de toekomst niet weg’ en 

‘afvalarm winkelen’ (spot op televisie) of educatieve pakketten rond afvalvoorkoming via 

socio-culturele verenigingen (gezinsbond, KVLV, KWB); het jaarlijks terugkerend 

weekend/maand van de compostmeester (in samenwerking met Vlaco vzw) en de dag 

van de kringloopwinkel; de Robinsonlijst waarbij men kenbaar maakt geen 

 

geadresseerde reclame te willen ontvangen; de papierpreventiecampagne ‘bezint eer je 

print’ en ‘tijd voor een kopie-pauze’; actie tegen zwerfvuil met verdeling van drinkbussen 

in treinstations aan zee (paasvakantie); 

de organisatie van educatiecampagnes zoals Milieuvriendelijk schoolgerief met de 

mascotte BAS (bewuste aankoper van schoolgerief) en het lespakket Composteren met 

kinderen; 

de uitwerking van een Handboek Milieuvriendelijk Consumeren. Om consumenten te 

ondersteunen bij het maken van een milieuverantwoorde keuze van producten werd 

gekozen voor de ontwikkeling van een handboek en een gebruiksvriendelijke website. 

Het werk bestaat uit twee delen. In een eerste algemeen onderbouwend deel kan de 

lezer info vinden die nodig is om het tweede, productspecifieke deel maximaal te kunnen 

exploiteren (OVAM, 2002c). 

het milieuconvenant en zijn opvolger de samenwerkingsovereenkomst, een vrijwillige 

overeenkomst over het MiNa-beleid tussen het Vlaamse Gewest enerzijds en steden, 

gemeenten of provincies anderzijds. Via financiële steun moet het leiden tot het uitwerken 

van een gemeentelijk of provinciaal milieubeleid dat de initiatieven inzake preventie en 

Februari 2011 79


selectieve inzameling van het Uitvoeringsplan Huishoudelijke Afvalstoffen als prioriteit 

stelt. De opvolger van het milieuconvenant, de samenwerkingsovereenkomsten 2002- 

2004 en 2005-2007, integreren het afvalbeleid in een duurzaam lokaal beleid. 

Een andere belangrijke factor die de daling van het aanbod huishoudelijk afval mee verklaart, 

is de afsplitsing van vergelijkbaar bedrijfsafval uit de statistieken van huishoudelijk afval. 

Sinds 2002 wordt vergelijkbaar bedrijfsafval in een toenemend aantal gemeenten afzonderlijk 

ingezameld en/of geregistreerd. Hierdoor komt het niet meer voor in de cijfers van 

huishoudelijk afval. Deze afsplitsing van vergelijkbaar bedrijfsafval gebeurt door een beperkt 

aantal gemeenten (82 gemeenten in 2003; 97 gemeenten in 2004) en dan vooral door 

gemeenten die een behoorlijk uitgebreide inzamelservice aanbieden aan de KMO’s en 

zelfstandige ondernemers gevestigd in hun gemeente. Gemiddeld voor het Vlaamse Gewest 

werd 14,7, 15,8 en 15,77 kg/inwoner vergelijkbaar bedrijfsafval afgesplitst in 2002, 2003 en 

2004. Dit cijfer zal niet zoveel meer toenemen omdat vooral gemeenten die een relatief grote 

hoeveelheid vergelijkbaar bedrijfsafval inzamelen deze afsplitsing maken. In 2002 lag de 

hoeveelheid afgeplitst bedrijfsafval (14,7 kg/inwoner) hoger dan de daling van het aanbod 

huishoudelijk afval (3 kg/inwoner). In 2003 daarentegen lag de hoeveelheid afgesplitst 

bedrijfsafval (15,8 kg/inwoner) duidelijk lager dan de daling van de totale hoeveelheid 

bedrijfsafval (21 kg/inwoner). Het afsplitsen van vergelijkbaar bedrijfsafval is dus niet de enige 

reden voor de daling van het aanbod huishoudelijk afval dat jaar. 

Behalve preventiemaatregelen en de afsplitsing van vergelijkbaar bedrijfsafval, kunnen nog 

andere factoren het aanbod huishoudelijk afval beïnvloeden. Zo is de economische waarde 

van papierafval positief geworden. Daardoor wordt dit afval niet steeds via het gemeentelijk 

inzamelcircuit ingezameld maar via individuele ophalers, en zit het niet meer in de cijfers voor 

huishoudelijk afval. 

Zoals eerder vermeld kan de stijging van de hoeveelheid huishoudelijk afval in 2004 

toegeschreven worden aan de stijging van het aanbod van een aantal selectief ingezamelde 

huishoudelijke afvalstoffen. En wat zijn de achterliggende oorzaken? In het punt over 

‘selectief ingezameld per fractie’ wordt verwezen naar een optimalisatie van de selectieve 

inzameling, maar dan zou je een min of meer gelijke afname moeten zien in het restafval en 

dat is niet het geval. Er zit dus meer achter.Om gezinnen nog meer aan te zetten tot 

afvalpreventie, stelt het Uitvoeringsplan Huishoudelijke Afvalstoffen 2003-2007 o.a. acties 

voor om hergebruik en gebruik van duurzame en milieuvriendelijke producten te stimuleren, 

en hecht het veel belang aan educatie en sensibilisatie (OVAM, 2003a). Zo is er een reeks 

initiatieven gepland om het aanbod GFT- en groenafval te verminderen, o.a. door 

thuiscomposteren. In gemeenten waar GFT of groenafval wordt ingezameld zal bijvoorbeeld 

een vorm van diftar ingevoerd worden. Andere acties die in de lopende planperiode tot een 

vermindering van het organisch afval moeten leiden zijn het verder opleiden van 

compostmeesters, projecten met kippen die thuis het organisch afval ‘verwerken’, 

mediacampagnes rond afvalpreventie en selectieve inzameling, promoten van afvalarm 

tuinieren via tuinarchitecten en tuincentra ... Maatregelen om de hoeveelheid papier- en 

kartonafval te doen dalen, zijn het aanbieden van antireclamestickers, het promoten van de 

Robinsonlijst die het mogelijk maakt om geen geadresseerd reclamedrukwerk te ontvangen, 

het stimuleren van duurzame producten … Gemeenten zullen ook kunnen overstappen van 

een tweewekelijkse naar een maandelijkse ophaling van selectieve fracties zoals PMD-afval 

(plastiek-, metaal- en drankverpakkingen). Projecten om de haalbaarheid hiervan te 

onderzoeken zijn opgestart. De vermindering van de inzamelfrequentie zou de consumenten 

ertoe moeten aanzetten om producten met minder verpakking te kopen. Afvalpreventie zal 

ook gestimuleerd worden via educatie- en sensibiliseringsprojecten in sociaal-culturele 

verenigingen, op scholen of op evenementen. Kringloopcentra zullen een belangrijke rol 

blijven spelen bij het bevorderen van hergebruik. Instrumenten om dit geheel in goede banen 

te leiden zijn o.a. milieubeleidovereenkomsten en aanvaardingsplichten met het oog op 

producentenverantwoordelijkheid. Inzake verpakkingsafval stelt het uitvoeringsplan dat een 

goede afstemming tussen ecoboni, ecoheffingen, statiegeldsystemen en retourpremies 

noodzakelijk is. 

80 februari 2011


10 Eco-efficiëntie en milieuprofiel van de sector huishoudens 

10.1 Eco-efficiëntie van de huishoudens 

Figuur 35 geeft de eco-efficiëntie van de huishoudens weer door een vergelijking te maken 

van het aantal huishoudens met de belangrijkste drukindicatoren. In de bijhorende tabel 

(Tabel 33) staan de absolute cijfers voor het eerste en het laatste jaar. 

Figuur 35: Evolutie van de eco-efficiëntie van de huishoudens (Vlaanderen, 2000-2009) 

index (2000=100) 

120 

100 

80 

60 

40 

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009* 

aantal huishoudens emissie broeikasgassen 

emissie dioxines emissie PAK's 

restafval belasting oppervlaktewater met P 

belasting oppervlaktewater met BZV 


Bron: MIRA op basis van ADSEI, Energiebalans Vlaanderen VITO, OVAM, VMM 

Tabel 33: Parameters voor eco-efficiëntie van de huishoudens (Vlaanderen, 2000, 2005- 

2009) 

2000 2005 2006 2007 2008 2009* 

aantal huishoudens (x 1000) 2 392 2 502 2 526 2 550 2 577 .. 

energiegebruik (PJ) 230 242 234 223 234 235 

emissie broeikasgassen (kton CO2-eq) 12 944 13 553 12 965 12 268 12 829 12 849 

emissie dioxines (mg) 32 552 31 522 31 374 30 584 31 387 31 365 

emissie PAK's (kg) 83 175 72 797 71 575 64 985 72 715 72 530 

restafval (kton) 1 138 952 939 958 948 933 

belasting oppervlaktewater met BZV (kton O2) 34 27 20 19 17 .. 


Bron: MIRA op basis van ADSEI, Energiebalans Vlaanderen VITO, OVAM, VMM 

Het aantal huishoudens nam in de periode 2000-2008 toe met 8 %. In dezelfde periode 

halveerde de belasting naar het oppervlaktewater met biochemisch zuurstofverbruik (BZV). 

Deze daling is te danken aan de uitbouw en verbetering van de openbare waterzuivering. De 

hoeveelheid restafval daalde met 16 % tussen 2000 en 2003 en bleef in de volgende jaren 

vrij stabiel, dankzij de succesvolle selectieve inzameling. 

Februari 2011 81


Het energiegebruik en de emissie van broeikasgassen door de huishoudens hangen 

grotendeels samen met gebouwenverwarming, en schommelen in functie van de 

klimatologische omstandigheden. Naast het energiegebruik is ook het type brandstof 

bepalend voor de emissies. De sterke daling in de emissie van polycyclische aromatische 

koolstoffen (PAK’s) kan worden verklaard door de overschakeling van stookolie en kolen naar 

het minder vervuilende aardgas en hernieuwbare energiebronnen. Ook de emissie van 

dioxines, voor 27 % veroorzaakt door gebouwenverwarming, vertoont een daling. In 2009 

was 73 % van de dioxine-uitstoot van de huishoudens het gevolg van (illegale) vuurtjes in de 

tuin. 

10.2 Milieuprofiel van de huishoudens 

Een overzicht van het aandeel van de huishoudens in 2009 in het brongebruik en de emissies 

van verschillende vervuilende stoffen is weergegeven in Figuur 36. 

Figuur 36: Milieuprofiel van de huishoudens (Vlaanderen, 2009) 

emissie POP's naar 

lucht 

emissie zw are metalen 

naar lucht 

emissie NMVOS 

PAK's 

dioxines 

CO 

Zn 

Ni 

Pb 

Hg 

Cu 

Cr 

Cd 

As 

emissie stof: PM 10 

emissie stof: PM 2,5 

lichthinder* 

geurhinder* 

geluidshinder* 

emissie vermestende stoffen** 

emissie verzurende stoffen 

emissie ozonprecursoren 

emissie ozonafbrekende stoffen* 

emissie broeikasgassen 

belasting oppervlaktew ater met P** 

belasting oppervlaktew ater met N** 

w atergebruik (excl. koelw ater)*** 

ruimtegebruik 

productie primair afval* 

energiegebruik 

18,3 

21,6 

6,2 

3,2 

3,6 

17,1 

7,8 

8,0 

12,5 

9,3 

11,7 

18,4 

9,1 

20,8 

18,4 

7,1 

11,8 

3,1 

16,3 

12,3 

13,4 

15,3 

* cijfer voor 2008; ** cijfer voor 2007; *** cijfer voor 2003 

28,8 

36,6 

30,8 

33,8 

43,3 

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 


74,1 

aandeel (%)


Referenties 

Anoniem (2009) Lozingen in de lucht 1990-2008. Vlaamse Milieumaatschappij, Aalst. 244 pp. + bijlagen. 

AMINAL, Afdeling Water (2002) Prognose inzake watergebruik in Vlaanderen, Ecolas, WES in opdracht 

van AMINAL afdeling water, eindrapport februari 2002, projectnummer 04384. 

Couder J. en Verbruggen A. (2008) Uitbreiding van de tool SAVER-LEAP voor scenario-analyses voor 

de huishoudens. Studie uitgevoerd in opdracht van MIRA, Milieurapport Vlaanderen. MIRA/2008/01. 

Couder J., Verbruggen A., Maene S. (2009) Milieuverkenning MIRA 2009, Wetenschappelijk rapport, 

sectoren huishoudens en handel & diensten, Universiteit Antwerpen, Vlaamse Milieumaatschappij, 

www.milieurapport.be. 

De Groote W. (2005) Potential of short-term energy efficiency and energy saving measures in Belgium, 

e-ster, Gent, mei 2005, www.e-ster.be. 

Ecolas nv (2005) Actualisering en analyse van het watergebruik van de huishoudens, de industriële 

kleinverbruikers, de sector landbouw en de sector handel & diensten in Vlaanderen (1991-2003). Studie 

uitgevoerd in opdracht van MIRA, VMM. 

Goorden L., Vandenabeele J., Couder J., Van Fleteren M., Bongaerts V. (2005) Determinanten 

Huishoudelijk Energiegebruik, Onderzoek in opdracht van viWTA, Eindrapport, Universiteit Antwerpen. 

Janssens, D., Moons, E., Nuyts, E., Wets, G. (2009) Onderzoek Verplaatsingsgedrag Vlaanderen 3 

(2007-2008), Verkeerskundige interpretatie van de belangrijkste tabellen, Instituut voor Mobiliteit in 

opdracht van Departement Mobiliteit en Openbare Werken, september 2009. 

Miermans, W., Janssens, D., Cools, M., Wets, G. (2010) Onderzoek Verplaatsingsgedrag Vlaanderen 

4.1 (2008-2009), Verkeerskundige interpretatie van de belangrijkste gegevens, Instituut voor Mobiliteit in 

opdracht van Departement Mobiliteit en Openbare Werken, juli 2010. 

MIRA (2007) Milieurapport Vlaanderen, Achtergronddocument 2007, Beheer van afvalstoffen, Claes K., 

Putseys L., Umans L., De Groof M., Wille D., Vandeputte A., Dons V. & Vander Putten E., Vlaamse 

Milieumaatschappij, http://www.milieurapport.be. 

MIRA (2007) Milieurapport Vlaanderen, Achtergronddocument 2007, Fotochemische 

luchtverontreiniging, Dumont G., Fierens F., Vandermeiren K., De Geest C., Vlaamse 

Milieumaatschappij, www.milieurapport.be. 

MIRA (2007) Milieu- en natuurrapport Vlaanderen, Achtergronddocument 2007, Verspreiding van 

vluchtige organische stoffen (VOS), Block C., Vandecasteele C., Van Caneghem J., Staginus J., Van 

Hooste H., Vlaamse Milieumaatschappij, www.milieurapport.be/AG. 

MIRA (2007) Milieurapport Vlaanderen, MIRA Achtergronddocument 2007, Kwaliteit oppervlaktewater, 

De Cooman W., Peeters B., Theuns I., Vos G., Lammens S., Debbaudt W., Timmermans G., Meers, B., 

Van Erdeghem M., Van Wauwe P., Callebaut R., Barrez I., Van den Broeck S., Emery J., Van Volsem 

S., Bursens K., Van Hoof K., D’Heygere T., Soetaert H., Martens K., Baten I., Goris M., Haustraete K., 

Breine J., Van Thuyne G., Belpaire C., Smis A., Vlaamse Milieumaatschappij, http://www. 

milieurapport.be. 

MIRA (2007) Milieurapport Vlaanderen, Achtergronddocument 2007, Verspreiding van zware metalen. 

Maes J., Bierkens J., Provoost J., Den Hond E., Van Volsem S., Desmedt M., Roekens E., Theuns I., 

De Cooman W., Claeys N, Dumoulin, J, Eppinger R., Frohnhoffs A., D’hont D., Goemans G., Belpaire 

C., Lettens S., De Vos B., Van den Bulck S., Ceenaeme J., Dedecker D., De Naeyer F., Dries V., 

Gommeren E., Van Dijck W., Van Dyck E., D’Havé H., De Coen W., Peeters B., Vlaamse 

Milieumaatschappij, www.milieurapport.be. 

MIRA (2007) Milieurapport Vlaanderen, Achtergronddocument 2007, Verspreiding van zwevend stof, 

Torfs R., Deutsch F., Schrooten L., Broekx S., J. Vankerkom, Matheeussen C.,, Roekens E., Fierens F., 

Dumont G. & Bossuyt M.,Vlaamse Milieumaatschappij, www.milieurapport.beMIRA (2007) Milieu- en 

natuurrapport Vlaanderen, Achtergronddocument 2007, Verspreiding van POV’s, M. Wevers, R. De Fré, 

G. Schoeters, C. Matheeussen, H. Van Hooste, Vlaamse Milieumaatschappij, 

http://www.milieurapport.be/AG. 

MIRA (2007) Milieurapport Vlaanderen, Achtergronddocument 2007, Verstoring van de 

waterhuishouding, H. Degans, W. Kellens, S. Michielsen, P. Thomas, A. Vanhille, W. Vanneuville, W. 

Verhaegen, Vlaamse Milieumaatschappij, www.milieurapport.be. 

MIRA (2009) Milieuverkenning 2030. Van Steertegem, M., eindredactie, Vlaamse Milieumaatschappij, 

www.milieurapport.be. 

OVAM (2003a) Uitvoeringsplan Huishoudelijke afvalstoffen 2003-2007, OVAM, Mechelen. 

Februari 2011 83


OVAM (2003b) Indicatoren voor de preventie van huishoudelijke afvalstoffen in Vlaanderen, OVAM, 

Mechelen. 

OVAM (2005) Inventarisatie huishoudelijke afvalstoffen 2004, OVAM, Mechelen. 

Toerisme Vlaanderen (2008) Rapport Toerisme in cijfers 2008. 

Toerisme Vlaanderen (2009) Rapport Toerisme in cijfers 2009. 

Van Rompaey, H., De Fré R., De Spiegeleer E., Polders C., Vanderstraeten P. en Wevers M. (2001) 

Emissies van dioxines en PAK’s door gebouwenverwarming met vaste brandstoffen. Studie uitgevoerd 

in opdracht van AMINAL/Afdeling Algemeen Milieubeleid, ref. 2001/IMS/R/059, 208 p. 

VEA (2009) Tweejaarlijkse enquête energiebewustzijn en energiegedrag, syntheserapport, Vlaams 

Energieagentschap, http://www.energiesparen.be/node/880. 

Lijst met relevante websites 

Algemene Directie Statistiek en Economische Cijfers (ADSEI, voormalig NIS): 

http://statbel.fgov.be/nl/statistieken/cijfers/index.jsp 

ADSEI Huishoudbudgetenquête: 

http://statbel.fgov.be/nl/statistieken/gegevensinzameling/enquetes/huishoudbudget/index.jsp 

Belgisch Tijdsbudgetonderzoek: http://www.time-use.be/tostat/intro.php?lang=nl 

Centrum Duurzaam Bouwen: www.cedubo.be 

Departement Leefmilieu, Natuur en Energie: www.lne.be 

Departement Mobiliteit & Openbare werken: http://www.mobielvlaanderen.be/index.php 

Energie- en Milieu-informatiesysteem voor het Vlaams Gewest: www.emis.vito.be 

Energiezuinige verlichting: www.groenlichtvlaanderen.be 

Instituut Samenleving en Technologie (voormalig viWTA): 

http://www.samenlevingentechnologie.be/ists/index.html 

Milieurapport Vlaanderen (MIRA): www.milieurapport.be 

Onderzoek Verplaatsingsgedrag Vlaanderen (OVG): 

http://www.mobielvlaanderen.be/ovg/ovgindex.php?a=19&nav=1 

Octopusplan (duurzaam naar school): www.octopusplan.be 

Openbare Vlaamse Afvalstoffenmaatschappij (OVAM): www.ovam.be 

Organisatie voor Duurzame Energie (ODE Vlaanderen): www.ode.be 

Sociaal-economische enquête 2001 (ADSEI): http://aps.vlaanderen.be/sgml/largereeksen/1106.htm 

Steunpunt Vakantieparticipatie: http://www.vakantieparticipatie.be/resultaten.php 

Studiedienst Vlaamse Regering (voormalig APS): http://www4.vlaanderen.be/dar/svr/Pages/default.aspx 

Toerisme Vlaanderen: www.toerismevlaanderen.be 

Transitie Duurzaam Wonen en Bouwen: www.duwobo.be 

Vlaams Energieagentschap: www.energiesparen.be 

Vlaams Instituut voor Bio-Ecologisch Bouwen en Wonen: www.vibe.be 

Vlaamse Reguleringsinstantie voor de Elektriciteits- en Gasmarkt (VREG): www.vreg.be 

Waterloket Vlaanderen - Infopunt duurzaam omgaan met water: www.waterloketvlaanderen.be 

Een watervriendelijk huishouden (VMM): http://www.vmm.be/water/waterwegwijzerbouwen 

84 februari 2011


Begrippen 

Biochemisch zuurstofverbruik (BZV): hoeveelheid zuurstof per liter verontreinigd water die microorganismen 

nodig hebben om de afbreekbare organische stoffen af te breken (biochemische reactie). 

Standaard wordt de bepaling uitgevoerd bij 20 °C gedurende 5 dagen. 

Broeikasgas: gas dat de opwarming van de aarde bevordert. Elk broeikasgas heeft zijn eigen 

opwarmend effect, relatief ten opzichte van CO2. Enkele voorname broeikasgassen met hun 

opwarmend effect of 'global warming potential' (GWP): CO2 (1), CH4 (21), N2O (310). 

CO 2-equivalent (CO 2-eq): meeteenheid gebruikt om het opwarmend vermogen ('global warming 

potential') van broeikasgassen weer te geven. CO2 is het referentiegas, waartegen andere 

broeikasgassen gemeten worden. Bv. omdat bij eenzelfde massa gas het opwarmend vermogen van 

CH4 21 keer hoger is dan dat van CO2, stemt 1 ton CH4 overeen met 21 ton CO2-equivalenten. 

Daguitstap: verblijf buiten de woning dat ongeveer een volledige dag in beslag neemt (zonder 

overnachting) en waarbij het middagmaal buitenshuis wordt gebruikt. Uitstappen waarbij men uitsluitend 

familie en kennissen bezoekt of uitstappen met een routinematig karakter (bv. regelmatige actieve 

sportbeoefening) worden niet als daguitstappen beschouwd. 

Dioxines: groep van 75 gechloreerde dibenzo(p)dioxines en 135 gechloreerde dibenzofuranen die 

worden gevormd bij de onvolledige verbranding van organisch materiaal in aanwezigheid van een 

chloorbron. 

Dirty 17: som van de 17 toxische 2,3,7,8-chloorgesubstitueerde dibenzo(p)dioxines en dibenzofuranen. 

Deze som wordt uitgedrukt in TEQ (toxicologische equivalenten) waarbij elke individuele component een 

toxicologische equivalentiefactor (TEF) krijgt toegekend tussen 1 en 0,001. 

Eco-efficiëntie: vergelijking van de milieudruk die een sector/regio teweegbrengt (emissies, brongebruik) 

met een activiteitenindicator van deze sector/regio (productie, volume, bruto toegevoegde waarde ...). 

Een winst in eco-efficiëntie leidt slechts tot winst voor het milieu wanneer de druk ook in absolute cijfers 

daalt. 

Fossiele brandstof: steenkool, aardolie, aardgas en hun afgeleide producten. 

Fotochemische luchtverontreiniging: verontreiniging van de omgevingslucht met chemische stoffen als 

ozon (O3), peroxyacetylnitraat, stikstofdioxide (NO2), waterstofperoxide en andere stoffen die een 

oxiderende werking hebben. 

Graaddagen: eenheid gebruikt om de verwarmingsbehoefte in een jaar te bepalen. Elke gemiddelde 

etmaaltemperatuur wordt vergeleken met een constant etmaalgemiddelde van 15 °C, dat wil zeggen 

elke graad die de gemiddelde etmaaltemperatuur beneden de 15 °C ligt, wordt een graaddag genoemd. 

Alle etmalen van het jaar opgeteld, leveren het aantal graaddagen per jaar op. Hoe meer graaddagen 

een jaar heeft, hoe kouder het geweest is en hoe meer brandstof voor verwarming nodig gewwest zal 

zijn. Een gemiddeld/normaal jaar telt 2087,6 graaddagen. 

Hemelwater: een verzamelnaam voor alle vormen waarin water uit de lucht valt: regen, sneeuw en 

hagel. 

Hernieuwbare energiebron: energiebron die onuitputtelijk is en telkens opnieuw kan worden gebruikt 

voor het opwekken van energie. Voorbeelden zijn waterkracht, zonne-energie, windenergie, energie uit 

biomassa (bv. vergisting van groente-, fruit- en tuinafval, vergisting van mest of slib of verbranding van 

houtafval), aardwarmte, golfenergie en getijdenenergie. 

Huishoudbudget: verzameling van de bestedingen van de huishoudens op basis van NIS-enquêtes. 

Huishoudconsumptie: selectie, aanschaf, gebruik, onderhoud, herstel en afdanken van producten of 

diensten door een huishouden. 

Huishoudelijk afval: alle afvalstoffen ontstaan door de normale werking van een particuliere huishouding 

en afvalstoffen die daarmee gelijkgesteld worden. Volgens het Uitvoeringsplan Huishoudelijke 

Afvalstoffen 2003-2007 bestaat huishoudelijk afval uit de selectief ingezamelde huishoudelijke 

afvalstoffen en de niet-selectief ingezamelde huishoudelijke afvalstoffen (met name huisvuil, grofvuil en 

gemeentevuil). 

Huisvuil: alle afvalstoffen ontstaan door de normale werking van een particuliere huishouding en de 

gelijkgestelde afvalstoffen die in de voorgeschreven recipiënt voor huisvuilophaling kunnen worden 

geborgen (met uitzondering van de selectief ingezamelde fracties). 

Kaderrichtlijn Water: Europese Richtlijn 2000/60/EG tot vaststelling van een kader voor communautaire 

maatregelen betreffende het waterbeleid. 

Februari 2011 85


Koelwater: water dat in de industrie als afkoelingsmedium gebruikt wordt en al dan niet in aanraking 

gekomen is met af te koelen of andere verontreinigende stoffen. 

Korte vakantie: verblijf buiten de woning van 1 tot maximaal 3 overnachtingen om andere redenen dan 

beroepsdoeleinden, ziekte of overlijden van een familielid, verblijf in een hospitaal of kostschool. 

Kyoto-protocol: overeenkomst tussen de partijen van het Klimaatverdrag, waarin per partij (land) een 

emissiereductiedoelstelling voor broeikasgassen wordt opgelegd. 

Leidingwater: water geleverd door de openbare drinkwatermaatschappijen. 

Oppervlaktewater: binnenwateren, met uitzondering van grondwater. 

Ozon (O3): reactieve chemische verbinding met een sterk oxiderend vermogen. Ozon in de troposfeer is 

schadelijk voor het leefmilieu en de mens; ozon in de stratosfeer absorbeert UV-straling en heeft dus 

een beschermend effect. 

Ozonprecursor: voorloperstof, stof waaruit ozon ontstaat door inwerking van zonlicht. Stikstofoxiden en 

niet-methaan vluchtige organische stoffen (NMVOS) zijn de belangrijkste ozonprecursoren. 

Penetratiegraad: mate waarin een bepaald toestel in de huishoudens is doorgedrongen. 

Persistent: niet of zeer moeilijk afbreekbaar. 

Persistente organische polluenten (POP’s): verzamelnaam voor een uitgebreide groep van organische 

stoffen die zeer moeilijk afgebroken worden. Deze stoffen zijn schadelijk voor de gezondheid (bv. 

toxisch, hormoonverstorend, kankerverwekkend ...) en zijn meestal vetoplosbaar zodat zich opstapelen 

in het vetweefsel van levende wezens. 

pH: zuurtegraad, gemeten aan de hoeveelheid waterstofionen. De negatieve logaritme van de 

hoeveelheid waterstofionen varieert tussen 0 en 14. Tussen elke eenheid ligt een 10-voudig verschil, 

hoe hoger de pH, hoe groter het aantal waterstofionen. pH 7 is neutraal, pH < 7 is zuur en pH > 7 is 

basisch. 

PM10: fractie van de stofdeeltjes met een aërodynamische diameter kleiner dan 10 µm. 

PM2,5: fractie van de stofdeeltjes met een aërodynamische diameter kleiner dan 2,5 µm. 

Potentieel verzurende emissie: som van de emissies van zwaveldioxide, stikstofoxiden en ammoniak 

naar de lucht; het verzurend effect hangt af de neutralisatie door basen en de buffering in bodem en 

water. 

Polycyclische aromatische koolwaterstoffen (PAK’s): verzamelnaam van enkele honderden organische 

stoffen die verschillende benzeenringen als basisstructuur hebben. De meest bekende en tegelijk ook de 

meest toxische uit de reeks is benzo(a)pyreen. 

Producten van onvolledige verbranding (POV’s): chemische producten die ontstaan in een 

verbrandingsproces door zuurstoftekort en/of door een slechte procesvoering (bv. koolstofmonoxide, 

dioxines, PAK’s). 

Rebound effect: situatie waarin het volume van consumptie van bepaalde producten in feite de 

verhoogde efficiëntie van het product (ten dele) te niet doet. 

Recreatie: geheel van gedragingen die men in de vrije tijd vrijwillig onderneemt of ondergaat, waarvan 

verondersteld wordt dat ze primair gericht zijn op het bevredigen van de eigen verlangens naar 

ontspanning als levensactiviteit. 

Rioleringsgraad: percentage van de inwoners dat (theoretisch) loost in riool. 

Totaal vruchtbaarheidscijfer (TVC): som van de leeftijdsspecifieke geboortecijfers. De leeftijdsspecifieke 

geboortecijfers van een bepaald jaar zijn gelijk aan het aantal geboorten bij moeders van een bepaalde 

leeftijd, gedeeld door het totaal aantal vrouwen van die leeftijd. Hun som, het totaal vruchtbaarheidscijfer 

of TVC kan geïnterpreteerd worden als het gemiddeld aantal kinderen dat een vrouw zou krijgen bij 

onveranderlijke leeftijdsspecifieke geboortecijfers. 

Toxicologisch equivalent (TEQ): drukt de toxiciteit van dioxineachtige verbindingen uit met behulp van 

toxicologische equivalentiefactoren (TEF). 

Uitvoeringsgraad: aantal inwoners dat op de riolering is aangesloten ten opzichte van het aantal 

inwoners dat door de gemeente bij de opmaak van de totaal rioleringsplannen voorzien werd om in de 

riolering te lozen. 

Verzuring: gezamenlijke effecten en gevolgen van vooral zwavel- en stikstofverbindingen 

(zwaveldioxide, stikstofoxiden en ammoniak) die via de atmosfeer in het milieu worden gebracht. 

86 februari 2011


Vluchtige organische stoffen (VOS): heterogene groep van organische stoffen die bij normale 

omgevingstemperatuur en -druk hoofdzakelijk gasvormig zijn (voornamelijk koolwaterstoffen, en 

gehalogeneerde koolwaterstoffen). Deze stoffen vormen de basis van vele reinigingsmiddelen, 

oplosmiddelen, verven, lakken, lijmen ... 

Zuiveringsgraad: percentage van de bevolking waarvan het afvalwater in een RWZI gezuiverd wordt. 

Zuurequivalent: eenheid om de verzuringsgraad van verontreinigende stoffen te meten. Deze eenheid 

staat toe om de verschillende verzurende stoffen met elkaar te vergelijken. Eén zuurequivalent komt 

overeen met 32 gram zwaveldioxide, 46 gram stikstofdioxide of 17 gram ammoniak. 

Zware metalen: hieronder worden vaak de volgende acht elementen verstaan die door de Derde 

Noordzeeconferentie als prioritair worden beschouwd: As, Cd , Cr , Cu , Hg , Pb , Ni en Zn. Als 

sporenelementen zijn veel van deze elementen noodzakelijk voor het ondersteunen van het biologisch 

leven. Bij hogere niveaus worden ze daarentegen toxisch, kunnen ze accumuleren in biologische 

systemen en vertegenwoordigen ze een significant gezondheidsrisico. 

Afkortingen 

ADSEI: Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie van de FOD Economie (voormalig NIS) 

BZV: biochemisch zuurstofverbruik 

EIL: Emissie Inventaris Lucht van de Vlaamse Milieumaatschappij 

EPB: energieprestatie en binnenklimaat 

EPC: energieprestatiecertificaat 

HFK: waterstoffluorkoolwaterstof 

IBA: individuele behandelingsinstallatie voor afvalwater 

KMI: Koninklijk Meteorologisch Instituut van België 

MIRA: Milieurapport Vlaanderen 

NMVOS: niet-methaan vluchtige organische stoffen 

OVAM: Openbare Vlaamse Afvalstoffenmaatschappij 

OVG: Onderzoek Verplaatsingsgedrag 

PAK’s: polycyclische aromatische koolwaterstoffen 

PFK’s: perfluorkoolwaterstoffen 

PM: particulate matter 

PV: fotovoltaïsch 

RWZI: rioolwaterzuiveringsinstallatie 

SCV-survey: survey sociaal-culturele verschuivingen in Vlaanderen van de Studiedienst Vlaamse 

Regering 

STEM: Studiecentrum Technologie, Energie, Milieu van de Universiteit Antwerpen 

SVR: Studiedienst Vlaamse Regering 

TOFP: troposferic ozone forming potential 

UA: Universiteit Antwerpen 

VEA: Vlaams Energieagentschap 

VITO: Vlaamse Instelling voor Technologisch onderzoek 

VUB: Vrije Universiteit Brussel 

VLAREM: Vlaams reglement milieuvergunningen 

VMM: Vlaamse Milieumaatschappij 

Scheikundige symbolen 

As: arseen 

Februari 2011 87


Cd: cadmium 

CH4: methaan 

CO: koolstofmonoxide 

CO2: koolstofdioxide 

Cr: chroom 

Cu: koper 

Hg: kwik 

N: stikstof 

N2O: stikstofdioxide of lachgas 

NH3: ammoniak 

Ni: nikkel 

NOx: stikstofoxides 

P: fosfor 

Pb: lood 

Pt: platina 

Se: seleen 

SO2: zwaveldioxide 

SOx: zwaveloxides 

Zn: zink 

Eenheden 

PJ: peta-joule (10 15 joule) 

TEQ: toxicologisch equivalent 

Zeq : zuurequivalent 

88 februari 2011

Sector huishoudens - Milieurapport Vlaanderen MIRA

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template ?