download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

Schilderen in opdracht in Holland in de 17e eeuw
Nagenoeg ieder portret ontstond uit een intensief contact tussen kunstenaar en opdrachtgever,
waarbij de laatste over het algemeen het initiatief nam. Het aantal kunstenaars dat
'on spec' (op goed geluk) portretten maakte moet beperkt zijn gebleven tot hen die voor het
grote publiek portretjes van de prins, van populaire predikanten, veldheren of buitenlandse
vorsten produceerden. Een indruk van de omvang van de markt voor portretten krijgen we
uit cijfers die Montias publiceerde voor Delft en Amsterdam. Van alle schilderijen die hij
in Delft aantrof in de periode tussen 1610 en 1679 bestond bijna 16,5% uit portretten. 33
In
Amsterdam daalde het percentage portretten in boedelinventarissen van 28,2% in de jaren
1620, via 19% in de jaren 1630, tot uiteindelijk 12,8% in de jaren 1660. 34
Fock trof in Leidse
boedelinventarissen eveneens grote aantallen portretten aan. 35
In het eerste kwart van de
17e eeuw bestond zelfs ongeveer een derde van de schilderijen in de inventarissen in haar
steekproef uit portretten. Na 1640 kwamen de Leidse percentages in dezelfde orde van grootte
als de Delftse. Over de hele eeuw gerekend bestond in Leiden ruim 20% van de schilderijen
uit portretten.
Om ons een voorstelling te kunnen maken van de portretproduktie in de 17e eeuw is het
van belang eerst vast te stellen hoe groot de totale produktie van schilderijen was. A. M. van
der Woude heeft als eerste een poging gedaan om te komen tot schattingen van het totale
aantal in de provincie Holland geproduceerde schilderijen in de 17e eeuw. 36
Hij kwam uit
op een getal tussen de 5 en de 5,5 miljoen. Langs een andere weg kwam Montias onlangs
uit op getallen in dezelfde orde van grootte. 37
Het voornaamste bezwaar dat tegen deze berekeningen
valt aan te voeren is dat zij geheel zijn gebaseerd op tellingen van schilderijen die
werden aangetroffen in particuliere boedelinventarissen. 38
Hierin staan zij over het algemeen
gerangschikt onder de roerende goederen. Schilderijen die werden vervaardigd voor
niet-particulieren, evenals nagelvaste schilderingen, uithangborden en allerlei andere vormen
van utiliteits-schilderwerk vindt men in boedelinventarissen niet terug. Toch maakten
deze, naar wij hier willen betogen, een niet onaanzienlijk deel van de produktie uit.
Deze methodische bezwaren maken het moeilijk om een betrouwbare schatting te maken
van de betekenis van portretten voor de totale produktie aan schilderwerk in het algemeen.
De berekeningen van Van der Woude en Montias zijn echter wel bruikbaar wanneer we de
totale produktie van portretten willen schatten. Portretten behoren immers nagenoeg altijd
tot de roerende goederen. Dit zou betekenen dat het aantal in Holland geproduceerde portretten
in de 17e eeuw ruwweg geschat mag worden op tussen de 750.000 en de 1.100.000.
In Leiden stelde slechts ongeveer 20% van de portretten bekende publieke personen voor,
33 J.M. Montias, Artists and Artisans in Delft: A Socio-Economie Study of the Seventeenth Century (Princeton 1982) 242.
34 J. M. Montias, 'A Random Sample of Amsterdam Inventories', voordracht gehouden op het symposium 'Boedelinventarissen
als bron voor kunsthistorisch onderzoek', Amsterdam 23 maart 1991.
35 C.W. Fock, 'Kunstbezit in Leiden in de 17de eeuw', Th. H. Lunsingh Scheurleer, C.W. Fock en AJ. van Dissel,
Het Rapenburg, geschiedenis van een Leidse gracht v (Leiden 1990) 1-36, 19.
36 A. M. van der Woude, 'De schilderijenproduktie in Holland tijdens de Republiek. Een poging tot kwantificatie',
in: J.C. Dagevos e.a. (red.), Kunst-zaken: particulier initiatief en overheidsbeleid in de wereld van de beeldende kunst (Kampen
1991), 18-50, 286-297.
37 J.M. Montias, 'Socio-Economic Aspects of Netherlandish Art', 373. Later verder uitgewerkt in J.M. Montias,
'Estimates of the number of Dutch master-painters, their earnings and their output in 1650', in: De werkelijkheid
achter vernis: zeventiende-eeuwse schilderkunst, Leidschrift 6, nr. 3 (1990) 59-74. De schatting van Montias betreft de
produktie in de gehele Republiek. De cijfers van Van der Woude en Montias zijn dus niet geheel vergelijkbaar,
maar het was beide geleerden in eerste instantie te doen om het vaststellen van een orde van grootte.
38 Jaap van der Veen heeft onlangs methodische bezwaren geuit tegen met name Montias' berekeningen. Hij deed
dit op het symposium 'Boedelinventarissen als bron voor kunsthistorisch onderzoek', Amsterdam 23 maart
192