groep 8 - De streek centraal

Leerlijn erfgoededucatie Hengelo
Lesbladen groep 8

Industrieel erfgoed en herbestemming in Hengelo
Naam:
School:
Groep:
Les 1: Fabrieken van vroeger
1. Oude foto’s en wist- je-dat?
De volgende foto’s zijn allemaal gemaakt in fabrieken in Hengelo. Ze worden bewaard
in het Historisch Museum Hengelo. Bekijk de foto’s en beantwoord de vragen.
Foto 1
1. Noem drie dingen die jou opvallen aan deze foto.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Wat zou dit voor apparaat zijn?
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. In welke fabriek in Hengelo zou dit apparaat gemaakt zijn? Kruis aan.
0 in een textielfabriek
0 in een fabriek voor elektrische apparaten
0 in een fabriek voor stoommachines
0 in een fabriek voor zoutwinning

Wist je dat…
Foto 2
• in Hengelo belangrijke en wereldberoemde fabrieken stonden:
machinefabrieken, metaalfabrieken, elektrotechniekfabrieken,
textielfabrieken en zoutwinningsfabrieken.
• de namen van deze bekende fabrieken zijn: Stork en Dikkers (machines
en metaal), Hazemeijer en Heemaf en Hollandse Signaal Apparaten
(electrotechniek) , Koninklijke Weefgoederen Fabriek en Nederlandse Katoen
Spinnerij (textiel) en Koninklijke Nederlandse Zoutindustrie (zout).
1. Is de foto lang geleden gemaakt? Waaraan zie je dat?
Noem drie dingen die hetzelfde zijn gebleven. Dingen die je nu in onze tijd
ook nog ziet.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Kun je van buiten zien wat er binnen in deze fabriek gemaakt wordt?
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Herken je deze plek in Hengelo? Kies:
o in de buurt van de Lambertusbasiliek.
o in de buurt van het station.
o in de buurt van Tuindorpbad.

Wist je dat…
Foto 3
• de industrie in Hengelo rond 1800 begon met textielweverijen bij de
mensen thuis, daarna groeide het uit tot een industriestad van metaal en
elektrotechniek.
• de fabrieken werden gevestigd in Hengelo vanwege de goede ligging aan
de beken (het water werd gebruikt), het spoor, het Twentekanaal en de
doorgaande wegen.
• door de industrie Hengelo enorm is gegroeid; er kwamen steeds meer
mensen wonen en werken. Rond 1800 woonden er een paar honderd
mensen in Hengelo en in 2012 staat de teller op ruim 80.000 mensen.
• het leven van de fabrieksarbeiders toen anders is dan het leven nu.
• de komst van de machinefabriek van meneer Stork veel heeft betekend voor
Hengelo als industriestad.
• Stork een speciale wijk heeft gebouwd voor zijn medewerkers. Je kent het
vast wel: Tuindorp.
1. Hoeveel kinderen zie je in deze klas? Hoe oud zouden ze zijn?
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Noem drie verschillen en drie overeenkomsten met jouw eigen klaslokaal
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Wat leren ze hier?
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wist je dat…
• veel oude fabriekspanden nog steeds terug te vinden zijn in Hengelo.
• we noemen deze oude fabrieken ‘industrieel erfgoed’. Het zijn de tastbare
sporen uit het verleden. Ze vertellen ons iets over de geschiedenis van
Hengelo: de industrie.
• in Hengelo de oude fabriekspanden niet allemaal zijn afgebroken, maar
een nieuwe bestemming hebben gevonden. Het zijn meestal geen fabrieken
meer maar er gebeuren nu andere dingen in dat pand. We noemen dat
‘herbestemming’ van industrieel erfgoed.
• voorbeelden van herbestemming in Hengelo zijn:
- de Brandweerkazerne (vroeger de modelmakerij van Stork)
- de centrale hal van het ROC Twente (vroeger de ijzergieterij)
- de Creatieve Fabriek met een café-restaurant en ruimte voor
kunstexposities en evenementen (vroeger de fabriek van Hazemeijer)
- het techniekmuseum HEIM (vroeger een fabrieksschool van Stork waar
vooral jongens les kregen in alle kennis en vaardigheden die nodig
waren in de fabriek.)
-
-
-
-
-
-
-
-
Foto 4
1. Noem drie activiteiten van de mensen die je op deze foto ziet. Wat zijn ze
aan het doen?
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Welke geluiden zou je horen in deze fabriekshal?
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. In welke fabriek in Hengelo werkten deze mensen, denk je?
o in een textielfabriek
o in een fabriek voor elektrische apparaten
o in een fabriek voor stoommachines
o in een fabriek voor zoutwinning

2. Wat is erfgoed?
Erfgoed:
Sporen uit het rijke verleden van Hengelo die je nog steeds kunt terugvinden in
gebouwen, feesten, liedjes, verhalen, bijzondere plekken en in het landschap. Het zijn
de schatten van Hengelo. Soms zichtbaar, soms een beetje verborgen!
- Waarom zijn de oude fabrieken erfgoed?
- Kun je nog meer voorbeelden noemen van erfgoed in Hengelo?
3. Een verhaal over werken in een fabriek
Over het werken in de fabrieken in Hengelo zijn veel verhalen bewaard gebleven. Ook
over het werken in de metaalfabriek van Stork. De verhalen vertellen soms in een paar
zinnen over het leven in een andere tijd. Lees het volgende verhaal.
Verhaal uit Inslag Derde jaargang nummer 2, 1982.
“Na de lagere school ben in 1929 op de Stork-school gekomen. Daar moest je een
soort toelatingsexamen doen. Taal, geschiedenis, rekenen en draadvlechten. Er
meldden zich ieder jaar 100 tot 200 jongens aan. Daarvan had Stork er 40 tot 50
nodig. Driekwart viel af. De room werd er door Stork afgehaald. Als je je best niet
deed werd gezegd: “Moet je soms stoomwever worden?” De metaal stond veel
hoger aangeschreven dan de textiel. In de metaal maakte je ingewikkelde technische
producten. Dat vereiste een grote handvaardigheid, Spinnen en weven kon je in
korte tijd leren. Bovendien kreeg je in de metaal er een opleiding bij: rekenen, taal,
aardrijkskunde, geschiedenis. De metaal betaalde ook beter dan textiel. Je had als je
bij Stork werkte ook een grotere kans op verkering met een wicht.”

4. Wat werd in welke fabriek in Hengelo gemaakt?
Zoek bij de volgende fabrieken de goede plaatjes: welk product werd gemaakt en wie
werkten daar? Kies bij iedere fabriek 2 foto’s. Vul de nummers van de foto’s in.
A. Zoutfabriek
Fabriek AKZO / Koninklijke Nederlandse
Zoutindustrie Hengelo, gelegen aan het
Twentekanaal. Opname uit 1984
Fotonummer:
Fotonummer:
B. Fabriek voor machine-onderdelen
Opname van het gehele G. Dikkers & Co complex
(gezien vanaf het bedrijf aan de
Binnen haven straat). Op de voorgrond de
gieterijen van Dikkers daarachter de kantoren,
mechanische afdelingen en de bankwerkerij aan
de Industriestraat. (opname 1954).
Fotonummer:
Fotonummer:
C. Fabriek voor onderdelen elektronica /
elektronische apparaten
De Heemaf, gezien vanaf de Bankastraat.
Opname1963.
Fotonummer:
Fotonummer:

Foto 1
Foto 2
Foto 3 Foto 4
Foto 5 Foto 6

Les 2: Op zoek naar de sporen van de fabrieken
Plaatsen van herbestemming.
1. Je staat nu op een plek waar je twee plaatsen van herbestemming ziet. Het ROCgebouw
is nu een school en was een gieterij. De Brandweerkazerne was een
modelmakerij van Stork.
Kies een gebouw.
Ga op een plek staan waar je het gebouw goed kunt zien. Bekijk het gebouw
van alle kanten. Loop erom heen als het kan. Beantwoord de volgende vragen.
o Hoe heet het gebouw? Wat is de straatnaam?
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
o Wat is dit voor gebouw?
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
o Waaraan kun je zien dat dit vroeger een fabriek is geweest?
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
o Kun je naar binnen? Bekijk het gebouw van binnen.
o Zie je nog sporen van de geschiedenis terug? Maak daar foto’s van.
o Hoe ziet de omgeving eruit? Wat staat er in de omgeving?
o Bomen?
o Huizen?
o Andere gebouwen?
o Een spoorlijn?
o Wegen?
o Parkeerplaatsen?
o Welke andere bedrijven zie je nu?
o Wat is oud en wat is nieuw aan dit gebouw?
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
o Van welke bouwmaterialen is het gemaakt?
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
o Waar wordt het gebouw nu voor gebruikt?
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
o Vind je dat goed gelukt? Past het goed in de omgeving?
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
o Heb jij ook een goed plan voor een lege fabriek? Wat zou jij hebben bedacht
als nieuwe bestemming voor dit gebouw?
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
o Maak een foto van een onderdeel van het gebouw dat jij bijzonder vindt.

2. Je bent nu in de Emmastraat. Op de parkeerplaats van de Creatieve Fabriek,
tussen de twee spoorlijnen. Zoek de plaats waar de volgende foto is
genomen.
Het kantoorgebouw van de Heemaf. Opname circa 1975. Heemaf was een fabriek
voor elektromotoren.
o Zoek de exacte plek waar de fotograaf van de oude foto heeft gestaan en maak
een nieuwe foto.
o Wat is hetzelfde gebleven op deze plek?
o Wat is veranderd op deze plek?

Les 3: Toekomst van het industrieel erfgoed
Wat heb ik geleerd?
Vul de volgende vragen in:
1. Noem drie bekende fabrieken in Hengelo.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Wat maakten ze daar
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Wat betekent herbestemmen van industrieel erfgoed?
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Noem één voorbeeld van herbestemming in Hengelo.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. Waarom bewaren we deze gebouwen en waarom breken we ze niet af?
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .