De hemel van Heivisj (Benny Lindelauf)

Benny Lindelauf
De hemel van Heivisj
Ams terdam· Antwerpen
Em. Querido's Uitgeverij BV
20T!

Voor mijn familie,
van het bloed of van het hart
Bekroond met de Woutertje Pieterse Prijs WIl en
de Dioraphte]ongerenliteratuurprijs ZOII
www.queridojeugdboeken.nl
www.bennylindelauf.com
Voor het schrijven van dit boek ontving de auteur een werkbeurs van
het Nederlands en van het Vlaams Fonds voor de Letteren.
SI'ICHI'IIiG
FO II D S
YOOR DE
LEt'I'EREIl
vlaam'llI
Fonds
vorH fll'
lelIereIl
Eerste druk, 2010; tweede, derde en vierde druk, ZOIl
Copyright © 2OIO Benny Lindelauf
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd enlof openbaar
gemaakt, in enige vorm of op welke wijze ook, zonder voorafgaande
schriftelijke toestemming van Em. Querido's Uitgeverij BV, Singel
26z, 1016 AC Amsterdam.
Omslag Brigitte Slangen
Omslagbeeld Trevi Ilion Images

Bless tbe beasts and tbe cbildren
light theh" way wben dm"kness
surrounds tbem
Shirley Bassey
Huisje, boompje, beestje
Onbekend

.. u •.
. ." .. .
.11 • •
.... tl ...
.... 1 ..
...1. ,
/'
/'

Inhoud
Deel r
Een Gouden To ekomst
1938-1939
In de Hemel 15
Heilige Boon 20
Chef van transport 24
Onze grootvader in de beschuitbus 27
Mijn Gouden To ekomst 33
Sigaren uit de achtertuin 38
De terugkeer van Nienevee 47
I Iet einde van piep en kraak 54
Zandpluk en het tegendeel van zorgen 64
Jassen die passen 67
Een oude toekomst 74
De pop die alles zag (I) 77
Deel 2
Fings oorlog
1939-194°
Deine liebe Freundin Fing 85
Geluk 91
Drukte die nog komen moet 96
Geen liefdadigheid I02
De wereld laten draaien IO 8

Vriendinnen IJ 3
Diepgroeiers II7
Ecn Vrouw vol Vrijwillige Werken 12 5
Voorbereidingen 130
Het Grote Gemengde Feest I36
Een ongelukje kan gebeuren I4I
Acht-en-een-kwart armen 147
Krombroodrapen T58
Betaalfamilie 165
Deel 3
Gods bakplaat
1940-1941
Een nieuwe karavaan I73
Niet voor kinderen 178
Mejuffrouw Vroon 181
Een oorlog van broers (r) 184
Zesde Schouder 188
Mijn meisje 192
Gods Bakplaat (r) 195
Verkering 202
De verbonden boom 206
Gods Bakplaat (n) 2Il
Een oorlog van broers (n) 2I8
Deel 4
De hemel van Heivisj
I94I-I942
Tussentijd (r) 229
Suiker op straat 23 5
Berichten 241

Een glorieuze toekomst 253
Geloven in Sint-Nicolaas 259
Heilige Boon 267
Tussentijd (n) 271
Fing en Fing 276
De ligging van de Amazone 282
Diefstal 291
De Paterskoel 294
Het geheim van de mijn 300
Hoe een rat niet te vangen 307
Deels
De schat van de linde
1942-1943
De onbeperkte mogelijkheden van het
Wondergezondheidsbed 317
Piep en kraak 323
Pakjesavond 329
De hemel van Heivisj 334
Op de vlucht 345
Het midden van het donker 350
De pop die alles zag (11) 356
Geen weg terug 373
Het zout en de tranen 380
De wereld is plat 383
De schat van de linde 389
Niet omkijken 395
Verantwoording en dank 399
Verklarende woordenlijsten 401

Deel I
Een Gouden Toekomst
I938-I939

In de Hemel
Op een regenachtige middag moest ik naar de Hemel.
'Niks aan de hand, hoor,' zei de non die het bericht kwam
brengen, maar dat was natuurlijk kwats}. Niemand ging ooit
zómaar naar de Hemel.
Het nieuws zong snel rond. Nog voordat ik bij de trap was,
stonden er meisjes om me heen die druk met elkaar praatten
alsof ik er niet bij was.
'Ze moet naar de hemel!'
'Wie?'
'Fing.'
'Fing Bóón?'
'Naar de hemel?'
'Wat heeft Fing daar nou te zoeken?'
'Wat wil het Slagschip van háár?'
Hun verbazing was minstens zo groot als de mijne. De directrice
liet je alleen roepen als je iets uitgehaald had, en ik
stond niet bepaald bekend als durfal of uitvreter. Het enige
wat ik kon bedenken was dat Muulke weer iets had uitgehaald.
Niet dat het dan zin had mij te roepen. Mijn zus luisterde naar
niemand en al helemaal niet naar mij.
De Hemel was de zolderverdieping van onze school. Behalve
de kamer van het Slagschip bevond zich er ook de opslagplaats
met kostuums en attributen voor de processies,
waaronder honderdtwintig engelenvleugels van kippenveren.
Ik beklom de steile trap die eindigde bij een azuurblauw geverfd
trapportaal en een grote eikenhouten deur. Toen ik aangeklopt
had en binnen mocht komen, zag ik dat de kamer op
IS

de directrice na leeg was. Verbaasd keek ik om me heen.
'Ga zitten, kind.'
Het Slagschip zat gebogen over een stapel papieren. Ze was
de enige burgervrouw die op onze school rondliep. Ze had dik
grijs haar dat in een kolossale wrong op haar hoofd lag en als
ze liep deinde haar enorme boezem op en neer, als een schip
in een kalme haven.
Ik hoorde ccn stoel schuiven. Ze keek me aan. Haar blik
was scherp, maar niet onvriendelijk. 'Hoe gaat het met oma?'
'Eh ... goed,' zei ik.
'Broers?'
'Ook goed.'
'De Pap?'
Ik kon me niet meer inhouden. 'Wat heeft Muulke uitgevr
... eh ... gedaan?'
'Muulke?'
Ze maakte een beweging met haar hoofd en de wrong
schokte een beetje naar voren. Vanaf hier gezien was die
wrong echt groot. Als je zou zeggen dat er een klein dier op
haar hoofd lag te slapen, zou iedereen het ook geloven. Ze
voelde voorzichtig met haar handen, schoof hem weer op de
juiste plek en bevestigde hem met twee haarspelden.
'Fing.'
'Ja, mevrouw de directrice?'
'Denk je wel eens aan later?'
'Later, mevrouw?'
'Als je van school gaat.'
Ik haalde mijn schouders op. Meisjes werden dienstbode of
hulp in een winkel als ze geluk hadden, maar voor de meesten
was er de tricotagefabriek Rosita, waar ondergoed gemaakt
werd, en in het ergste geval deed je schoonmaakwerk op het
slachthuis. To t je trouwde en kinderen kreeg.
Het Slagschip pakte een mapje van de stapel papier. To t
mijn verbazing zag ik dat het mijn rapporten waren.
'Je gedrag is goed, je vlijt is goed,' zei ze. 'Je haalt goede

cijfers. Het enige zwakkere vak is aardrijkskunde.'
Ik knikte. Ik kon uren studeren op een landkaart en dan nog
liep alles in mijn hoofd door elkaar. Muulke zei altijd dat het
kwam doordat ik zo'n hekel aan verhuizen had.
'Maar afgezien daarvan,' vervolgde het Slagschip, 'ben je
een van de besten van je klas.' Ze liet een korte pauze vallen.
'Fing.'
'Ja, mevrouw?'
'Zou je lerares willen worden?'
Ik staarde haar aan.
'Het is nog niet zeker,' zei ze. 'Maar zou je het willen? Mm,
ja,' zei ze toen ze zag dat ik geen stom woord kon uitbrengen.
'Ik snap dat ik je wellicht een beetje overval. En dat je er
even over wil nadenken. We komen er later nog op terug. En
Fing .. .'
'Ja, mevrouw?'
'We zullen nog even niets zeggen. Te gen niemand. We zullen
er even kalm over nadenken.' Zonder overgang boog ze
zich weer over haar papieren. Ze pakte haar vulpen en hegon
te schrijven.
'Doe je de deur achter je dicht?'
Buiten gloeiden mijn wangen alsof ik een klap gekregen had.
Muulke en Jes, die bij het schoolhek gewacht hadden, kwamen
aangerend.
'Wat moest ze?'
'Niks,' zei ik.
'Niks?' zei Muulke verbaasd. 'Moest je naar de Hemel voor
niks?'
Ik voelde me rood worden. 'Ze wilde weten hoe het met
oma was,' zei ik snel. Gelukkig werd de aandacht van mijn
zussen afgeleid.
Op de kiosk van de markt hing een groot plakkaat:

ZONDAG 10 SEPTEMBER 22.00 UUR
GROOTS VUURWERK BIJ DE ROEIVIJVER
TER ERE VAN HET VEERTIGJARIGE JU BILEUM
VAN WILHELMINA, ONZE GELIEFDE VORSTIN
'Denk je dat we mogen?' vroegjes.
'Fing en ik wel,' zei Muulke.
'!k ook.'
'Jij bent te klein.'
'Ben ik niet.'
'Kleine kinderen horen in bed,' zei Muulke.
'Fing, zeg dat ze ophoudt.'
Voordat ik er zelf erg in had was ik de boel weer aan het
sussen. We waren een zussenmachine met tandwielen die feilloos
in elkaar grepen.
We liepen langs de kruidenierswinkel van Betje Garen, die
ondanks de motregen verwoed haar twee grote ramen zeemde.
Dat deed ze elke dag, net als haar stoepje schrobben en
azen op roddels.
'Wat hoor ik nou?' vroeg ze, terwijl ze wiebelend op haar
laddertje een 10k van haar pikzwarte haar wegblies. 'Heeft jullie
Krit een meisje? Was de Pap verkouden? En hebben jullie
ratten in de kelder?'
We zwegen.
'Zeg maar tegen jullie grootmoeder dat ik weer Sunlight­
Zeep heb,' riep ze ons na. 'Niet vergeten!'
Eenmaal onder de Putse Poort door lieten we de stad achter.
Hier begonnen de akkers, de velden en een lange slingerende
weg, Sjlammbams Sahara genaamd. We waren nog
maar net de weg opgelopen, toen er geknars achter ons klonk
en een prei blauwe automobiel langs ons heen gleed.
Het gebeurde maar zelden dat automobielen Sjlammbams
Sahara in sloegen. De weg was alleen het eerste stukje verhard.
Voorbij de smid werd hij van leem en hobbelig en kwam
er niets meer behalve ons huis.

De regen was opgehouden. De ruit van de automobiel ving
het zonlicht, zodat we niet konden zien wie erin zat. Maar
zoveel auto's waren er in die dagen nog niet, en al helemaal
zelden zag je een preiblauwe.
'De Sigarenkeizer!' riep Muulke.
De Sigarenkeizer was van alle sigarenhandelaren in de stad
de grootste, en hij was een van de machtigste mannen van de
stad. Hij was de enige die zijn sigarenwerkplaats gemechaniseerd
had. Er waren ook andere kleinere handelaren: de Sigarenkoningen.
Sinds kort was de Pap een van hen.
'Hij gaat naar ons toe!' riep Jes opgewonden.
Ze renden ervandoor.
De Sigarenkeizer toverde munten uit je neus, veranderde
zakdoeken in speelkaarten en omgekeerd. Ooit had hij op de
markt van Sint-Joep een complete os laten verdwijnen waar
iedereen bij stond. Dat werd tenminste verteld. En je wist
nooit waar en wanneer hij een nieuw truc zou uithalen.
'Bij elkaar blijven!' riep ik. 'We moeten .. . '
'Kom dan, sjiethoes,' riep Muulke en ze lachte zo hard dat
de mussen opvlogen uit het kreupelhout. 'Jîj blijft achter, niet
wij!'
Elke keer als ons huis aan het eind van d holle weg opdook
probeerde ik te zien wat iemand anders zien zou, iemand
die het niet kende. Negen Open Armen was niet bepaald een
lieflijk huis. Het stond bokkig met de rug naar de wereld toe,
ver buiten de stad, naast het stadskerkhof. Mooi kon je het al
helemaal niet noemen, met zijn verweerde brokkelige bakstenen,
de scheefgetrokken raamlijsten en het dak met rode en
zwarte dakpannen, kriskras door elkaar als de vleugels van een
vogel in de rui.
Maar altijd als Negen Open Armen in zicht kwam, ademden
wij iets dieper uit, alsof we de hele dag één ldeine ademtocht
achtergehouden hadden, die we dan pas konden wegzuchten.

Heilige Boon
De automobiel stond nog natikkend voor ons huis. Muulke en
J es holden naar het hek, dat piepend openklapte, en renden
het pas geschrobde tuinpad op naar de keukendeur.
'Wacht nou even,' zei ik, maar ze waren al binnen.
Binnen verwachtte ik de gebruikelijke chaos. Onze vier
broers en de Pap zaten meestal net te schaften als we thuiskwamen
en oma Mei had koffie gezet. En altijd was het een
drukte van belang, gelach en geruzie, bonkende voetstappen
en slaande deuren.
Nu was het stil.
Ik struikelde over mijn zussen die vlak achter de drempel
waren blijven staan.
Oma Mei rommelde nadrukkelijk in de keukenkastjes.
De klok sloeg half vijf.
'Waar is de Sigarenkeizer?' vroeg Muulke.
'Jassen ophangen, graag,' zei oma Mei. 'Muulke, doe je
haarspeld goed. Je ziet emit als een sjloddermadam. Jes, niet zo
hangen. Moet je krom worden als de hoofdletter C?'
Ze zei wat ze altijd zei, maar er was iets met de klank van
haar stem.
Muulke spiedde met haar generaalsogen rond en wees toen
naar de schuifdeuren van de woonkamer.
Daar, tussen de kier door, zagen we nog net een stukje van
de sofa en een paar voeten met vuurrood gelakte pumps.
'J)e Pruusin! De Pruusin!' fluisterde Muulke opgewonden,
alsof er een exotische vogel midden in onze woonkamer geland
was.
20

Het verhaal ging dat de Sigaren keizer zijn Pruusin ontmoet
had op een van zijn zakenreizen in Duitsland en dat ze
getrouwd en wel terugkeerden. Zij met een knots van een ring
aan haar vinger, met ingelegde diamantjes. Die van hem was
trouwens nauwelijks kleiner. Er werd wat afgesputterd. Niet
alleen was de stad een groot feest door de neus geboord waar
de hele middenstand van mee had kunnen profiteren, maar
dat hij nu net met een Pniósin moest aankomen! Of er echt
een ongemakkelijke treinreis van zeven uur voor nodig geweest
was om terug te komen met een Pruusin! Als hij er dan
toch zo nodig eentje wilde, waarom was hij dan niet gewoon
naar de zaterdagmarkt gegaan, waar het ondanks al 'het Gedoe'
van de Pruuse wemelde.
Niet dat iemand dat hardop zei. De Rijken deden tenslotte
wat ze wilden.
Oma Mei dreef ons naar de woonkamer.
'Ach, de kinderen Boon,' riep de vrouw van de Sigarenkeizer
uit, toen ze ons zag.
We maakten een knicksje en stapten schoorvoetend de
woonkamer binnen. Het voelde raar, alsof het ineens niet
meer onze woonkamer was. Jes verstopte zich achter mij,
maar Muulke schudde haar verlegenheid af als een eend waterdruppels
en plofte naast haar neer.
'Later wil ik ook zulke schoenen,' zei ze. 'En ik word nog
veel mooier dan u.'
De Pruusin lachte. Het klonk net zo hees als wanneer ze
praatte.
'Veel, veel mooier,' zei ze in haar keurige Nederlands terwijl
ze Muulkes dikke poppen haar aaide.
'Ja hè,' zei Muulke gelukzalig.
De Pruusin klopte op de bank en ik ging ook bij haar zitten,
metjes achter me. 'Hoe gaat het op school?'
'School heeft een hekel aan mij,' vatte Muulke zakelijk samen.
'Van Jes vinden ze natuurlijk alles goed, maar dat is omdat
ze een zwervel heeft.'
2I

'Een zwervel?'
'Ze heeft een wervel die soms scheef zit,' zei ik.
'En ze kan mooi zingen,' voegde Muulke eraan toe. 'Dat
helpt ook. Maar Fing is écht goed. Omdat ze zo braaf is en
altijd oplet.'
Het was niet als compliment bedoeld. Muulke had me al
vaak genoeg ingewreven dat ik een heilige boon was en zo saai
dat ik er op een dag aan zou doodgaan.
De Pruusin glimlachte.
Toen was het stil. Vanuit de sigarenwerkplaats hoorden we
de stemmen van de Pap, onze broers en die van de Sigarenkeizer.
We konden niet precies horen wat ze zeiden, want het
bovenlicht was dicht, maar het klonk gewichtig.
Oma Mei kwam de woonkamer binnen.
'Het is natuurlijk niet veel,' zei ze. Ze zette het dienblad
neer met de pot koffie en driekwart zelfgebakken abrikozenvlaai.
'Ach, nein,' riep de Pruusin. 'Dit is toch wunderbar.'
'Als u uw bezoek even van tevoren had laten weten,' zei oma
Mei. 'Dan had ik alle rommel kunnen opruimen.'
De vrouw van de Sigarenkeizer keek verwonderd om zich
heen. De woonkamer van Negen Open Armen glom als de
ruiten van Betje Garen. Oma Mei zorgde er wel voor dat het
huis spic en span bleef. Wij kregen elke dag een eindeloze lijst
met klusjes die we doen moesten als we uit school kwamen.
Nu ze de vlaai in grote punten sneed (onder protest van de
Pruusin) schoot onze grootmoeder de lijst weer te binnen.
'We hebben geen water meer,' zei ze. 'En in de verstelmand
ligt nog een paar sokken met gaten.'
'Toch niet wéér van Muulke?' zei Jes.
'En als jullie daarmee klaar zijn, naast de moestuin ligt
losgetrokken onkruid voor de composthoop en takken voor
brandhout. Jes, jij niet.'
We liepen naar het kerkhof waar de waterput was.
Het was begin september en de zomer was al over zijn
22

hoogtepunt heen. De zon zakte vlammend rood achter de
kerkhofhaag totdat het licht alleen nog als een smeulend
vuurtje opgloeide tussen het hechte groen.
'Wat denk je dat de Sigarenkeizer doen komt?' vroeg
Muulke, toen we de emmer onder de pomp zetten.
'Hoe moet ik dat nou weten?' vroeg ik.
Muulke wist het natuurlijk ook niet, maar zoals altijd liet ze
zich daar niet door tegenhouden. In een mum van tijd verzon
ze een verhaal over woeste bendes die halve steden uitmoordden
en onze grensweg gebruikten om sigaren het land uit te
smokkelen.
'Niet waar,' zeijes bang. 'Fing, het is toch niet waar wat ze
zegt?'
Maar ze keek er zo gretig bij dat Muulke geen aansporing
nodig had om het verhaal nog wilder en moorddadiger te maken.
Net toen Muulkes verhaal zo bloederig begon te worden
dat zelfs ik er ongemakkelijk van werd, hoorden we de automobiel
starten. Het volgende moment zagen we een veeg
blauw in de opening van de haag wegglijden.
Muulke en Jes renden naar de haag toe, maar het was al te
laat. De autornohiel was verdwenen.
'Nou weten we nog niet wat hij kwam doen,' zeijes.
'Wat maakt dat nou uit!' riep Muulke ult. 'Het is veel erger
dat hij weggaat zonder truc!'

Chef van transport
Maar in de keuken leek het alsof de Sigarenkeizer toch getoverd
had. Onze broers zaten zo rechtop dat we de stoelen onder
ze uit hadden kunnen trekken. Ze staarden als gehypnotiseerd
naar de Pap, die op zijn beurt weer naar oma Mei keek.
'Wat is hier aan de hand?' vroeg ik.
Pie floot.
'Dat is geen ulezeik,' zei Krit.
Sjeer, Pie en Eet knikten instemmend, zwaar onder de indruk.
Alle drie keken we ongerust naar het uilenoog van oma
Mei, want wanneer dat tolde betekende het onraad. Ze kon
er mensen de stuipen mee op het lijf jagen, maar voor ons was
het niet meer dan een kompas. To t onze opluchting bewoog
het nauwelijks.
'De Sigarenkeizer heeft gevraagd of de Pap chef wil worden,'
zei Krit. Weer draaiden hun hoofden zich naar de Pap,
die zijn hoofd op hetzelfde moment weer naar oma Mei draaide.
Als Muulke, Jes en ik een zussenmachine waren, dan was
de rest van ons gezin de fabriek waarin we draaiden.
Onze grootmoeder deed haar best niets prijs te geven. Nutteloos
natuurlijk, want we wisten allang wat ze ervan vond.
Voordat de Pap de vijfde Sigarenkoning geworden was, was
hij mandenmaker geweest, dakdekker, verkoper van zijden
kussenslopen en had hij nog een zwik onduidelijke baantjes
gehad en elke onderneming was vroeg of laat op een ramp
uitgelopen.
'Chef van Transport,' zei oma Mei.

'Wat is transport?' vroeg Jes.
'Iets met reizen,' zei Krit. Er lag papier op tafel. Briefpapler.
MOLS EXPEDITIE BEDRIJF
INTERNATIONALE TRANSPORT ONDERNEMING
VERPAKKINGEN IN- EN UITKLARING-OPSLAG
'Maar hij is toch Sigarenkeizer?' vroeg Muulke.
'Dat is allang zijn enige onderneming niet meer,' zei de
Pap. 'Het wordt te druk, zegt hij. Hij kan niet meer alles zelf
doen.'
'En dus ga jij zijn chef van transport worden,' zei oma Mei.
De Pap kauwde nadenkend op de binnenkant van zijn
wang. We probeerden de woorden tussen zijn lippen vandaan
te trekken, maar toen er uiteindelijk toch iets gezegd werd,
was dat niet door hem.
'Nee! Nee, nee en nog eens nee!' Jes stampvoette. Haar
pikzwarte haar maakte haar ogen nog donkerder en kwader
dan ze al waren. Muulke keek me aan en tikte met haar vinger
tegen haar voorhoofd, maar ze deed het niet van harte.
De Pap snapte het meteen. '0 nee, natuurlijk niet!' zei hij
en hij pakte de handen van Jes vast voordat ze boos kon weglopen.
'U liegt!' schreeuwde Jes.
'Hoe kan ik nou liegen als ik nog niks gezegd heb?'
'En toch liegt u!'
'Jes!' Oma Meis stem klonk scherp.
'Misschien denkt u nu van niet, maar straks toch weer wel.
Net als altijd!'
De Pap keek haar ernstig aan. 'We hoeven niet weer te verhuizen.
Een chef van transport hoeft alleen maar te controleren
of de reis goed gaat. Hij hoeft niet zélf op reis.'
De handen vanjes zaten nog steeds vol woede, haar gezicht
was vooral argwanend en niet voor niets. We waren kampioen

verhuizen geweest. Noord, zuid, oost, west, we kenden overal
de weg, maar nergens waren we thuis.
Tot we in Negen Open Armen kwamen wonen.
Ik snapte de weerzin van Jes maar al te goed. Sterker nog,
ik geloof dat we die allemaal snapten. Het zou niet minder
dan verschrikkelijk zijn als we weer alles moesten inpakken en
vertrekken.
'We verhuizen niet,' zei de Pap en hij herhaalde het nog
eens, nu met de klemtoon op elke lettergreep. 'En we hoeven
nog niks te beslissen,' voegde hij eraan toe. Er zat een veeg op
zijn gezicht van de olie van de persen en hij hield zijn hoofd
schuin, zodat hij ondanks de rimpels in zijn verweerde gezicht
en de kreuk bij zijn wang iets weg had van een jong hondje.
'We denken er gewoon nog even over na. '

Onze grootvader in de beschuitbus
Natuurlijk werd het meeste nadenken door oma Mei gedaan.
We waren die avond nog niet naar boven of we hoorden haar
onze broers en de Pap de kamer uit mopperen, zodat ze in alle
rust met onze grootvader kon praten.
Onze grootvader zat in de beschuitbus. Net zoals onze
moeder in het sjpensele-kistje lag. Het was nog een erfenis uit
de tijd dat we hier pas woonden. Het dak was toen nog zo
slecht geweest dat op een stormachtige middag de hele verzameling
foto's van onze familie doornat geregend was. Maar
sinds de dakpannen vernieuwd waren, de ergste lekken gedicht
en belangrijker nog: sinds ook onze grootmoeder ervan
overtuigd was dat we hier met zijn allen zouden blijven wonen,
waren hun foto's weer tevoorschijn gekomen. Niet dat
ze ze opgehangen had. Dat vond ze nog te ver gaan. Maar het
was een belangrijke tussenstap en wij keken wel uit om er iets
over te zeggen. Dus nu lag onze grootvader in de afsluitbare
beschuitbus, en als onze grootmoeder behoefte had aan een
luisterend oor haalde ze zijn foto eruit. Maar soms deed ze dat
niet eens.
'De Sigarenkeizer biedt een vaste betrekking,' hoorden we
oma Mei tegen de beschuitbus zeggen. 'En God weet dat je
in tijden als deze maar beter een vaste betrekking kan hebben.'
Het was niet nieuw dat ze tegen onze grootvader praatte.
Wél nieuw was dat ze ldaarblijkelijk luid en duidelijk kon horen
wat onze grootvader antwoordde, want na een korte stilte
snoof ze luidruchtig en zei: 'Kwatsj!'

Onze grootmoeder was verbluft geweest toen bleek dat de
sigarenmakerij daadwerkelijk wat geld in het laatje bracht. En
ze was trots geweest op onze broers en de Pap toen na de eerste
opdracht meer opdrachten waren gekomen (al zou ze nog
eerder haar tong afbijten dan dat hardop te zeggen), maar als
puntje bij paaltje kwam was 'een vaste betrekking veiliger dan
het bestaan van een losse middenstander'.
'Het is anders wel de Sigarenkeizer waar we het over hebben,
ja?' riep onze grootmoeder geërgerd. We hoorden het
blik onder haar handen indeuken, want ook al bood onze dode
grootvader een luisterend oor, het betekende niet dat hij het
altijd met haar eens was.
'Zeggen,' zeijes slaperig.
'Anders doet ze geen oog dicht,' zei Muulke.
'Anders doe jij geen oog dicht,' zei] es.
'Niet, jij.'
'Niet, jij.'
'Jij, honderdmaaL'
'Jij, duizendmaa1.'
'Jij, ontelbaar.'
'Ontelbaar bestaat niet.'
'Ontelbaar bestaat wél.
'Niet.'
'Wel.'
'Niet honderdmaal.'
'Niet duizendmaal.'
'In godsnaam!' siste ik. 'Als ik het zeg, houden jullie dan
op?'
Ze spuugden droog tussen hun vingers door.
Ik zuchtte.
'Welterusten Nienevee.'
'Slaap lekker, kinderen Boon,' zeiden Jes en Muulke in
koor.
'Welterusten, Sjar.'
'Welterusten, kinderen Boon.'
28

We bleven doodstil liggen. Ik voelde de arm van Jes die
tegen me aan drukte.
'Achchchch ... '
Het steeg op vanonder de kelder, langs de verweerde muren
van het huis. Het kreunde zijn weg langs de plankenvloer van
onze slaapkamer, langs de spijlen van ons bed en nestelde zich
uiteindelijk in de kruin van ons hoofd. We kenden geen enkel
geluid dat zoveel kippenvel gaf en tegelijkertijd het gevoel van
thuis zijn.
'Achchchch ... Achchchch .. .'
Het werd zondag. De Pap moest gepraat hebben als Brugman,
we mochten alle drie naar het vuurwerk. Onze grootmoeder
was normaal gesproken niet het toonbeeld van toegeeflijkheid.
Maar de Pap mocht ons meenemen, als hij er ook
voor zorgde dat we weer veilig thuiskwamen.
'Dus je biertjes en gekonkelfoes moeten maar wachten tot
de meisjes weer in bed liggen,' voegde ze er dreigend aan toe.
Er woei die avond een zwoele nazomerwind, de hemel
kleurde karmozijn, vanuit de verte woeien flarden van de militaire
blaaskapel ons tegemoet. Jes en Muulke dansten met
elkaar over Sjlammbams Sahara.
Toen we aankwamen was het er al druk. Mensen zaten in
hun beste kleren in het gras rondom de vjjver of hadden stoelen
bij zich. Midden op het water lagen vÎer grote roeiboten
met daartussenin een drijvend platform. Er was een groot
doek bevestigd aan de dobberende bootjes:
DIT VUURWERK WORDT U AANGEBODEN DOOR
UW SIGARENKEIZER:
LEVERANCIER VAN ROKERS VAN FORMAAT!

Ik vouwde het ldeed uit dat oma Mei ons meegegeven had en
Jes nestelde zich tegen me aan. Muulke poerde met een stok
in de modderige bodem van de vijver. Onze broers en de Pap
waren in gesprek met de andere Sigarenkoningen.
De blaaskapel begon te spelen en het vuurwerk barstte los
onder de tonen van een strakke mars. De Sigarenkeizer had
dit jaar zichzelf overtroffen. De hemel lichtte ruim een halfuur
op onder een regen van blauwe, rode en gouden vonken
en strepen.
Bij elke knal kromp Jes een beetje ineen. Haar inademing
paste precies in mijn uitademing. Vanuit mijn ooghoeken zag
ik Muulke heen en weer rennen langs de waterkant, zwaaiend
met haar armen alsof ze het vuurwerk dirigeerde.
Toen de laatste knallen en flitsen weggestorven waren, werd
er uitbundig geldapt en gefloten. Er werd om de Sigarenkeizer
geroepen, maar die bleek spoorloos. Sommige mensen begonnen
te twijfelen of hij er wel bij was geweest. Anderen wisten
zeker dat ze hem gezien hadden. Maar toen hij zich ook
na een verzoek van de burgemeester niet vertoonde, begon de
massa zich te verspreiden. Niemand maakte zich er echt druk
om, iedereen wist tenslotte dat de Sigarenkeizer wel van een
verdwijntruc hield.
Op de terugweg staken Muulke en Jes hun arm door die
van de Pap. M en toe keek hij opzij naar mij, grijnzend, met
een korenhalm in zijn mondhoek. Als zo vaak leek hij nauwelijks
ouder dan onze broers.
'Geen gek leven, het leven van Sigarenkoning,' grinnikte
hij. 'Wat jij, Fing?'
Het huis was donker, op het waakzame licht van de petroleumlamp
in de keuken na. We gaven de Pap een nachtzoen en
stommelden in het donker de trap op. We deden het zo zacht
mogelijk, maar na drie treden ldonk de stem van onze grootmoeder,
helder als kristal: 'Fing, Jes, Muulke?'
'We zijn er.'
'Goedenacht dan.'
'Goedenacht. '

Ik werd wakker met een ontzettende dorst. Slaperig kwam ik
overeind en liep de trap af naar de keuken. Het was niet alleen
muisstil in huis, maar ook daarbuiten; een van de zeldzame
nachten dat er geen wind over Sjlammbams Sahara stoof. Ik
pakte een kopje en dompelde het in de emmer. Het klotsende
geluid klonk vreemd hard. De keuken was gehuld in de blauwzilverachtige
waas van de maan, als een ingekleurde tekening
uit een oud sprookjesboek.
Voor hetzelfde geld lag ik nog in mijn bed en was mijn
dorst gedroomd. Nee, niet alleen mijn dorst, maar ook het
vuurwerk, de Pap met de korenhalm in zijn mond en de ruzies
tussen Jes en Muulke. En het was gek, doordat ik dacht dat
alles een droom was durfde ik ineens weer te denken aan de
woorden van het Slagschip, alsof de slaap niet alles waziger
maar juist scherper maakte.
Ik, Fing Boon, een lerares?
Maar hoe? Doorleren was voor meisjes van middenstanders
of rijkelui, dat wist iedereen. Niet voor de oudste dochter
van een straatarme Sigarenkoning. Het Slagschip zou toch
zeker niet denken dat de Pap geld genoeg had? Had Muulke
op school soms praatjes rondgestrooid? Of de Pap? Had hij
iets gezegd dat door het Slagschip verkeerd begrepen was?
Als het die nacht niet windstil was geweest, had ik het nooit
gehoord.
Het kwam vanaf het zanderige pad van Sjlammbams Sahara.
Nog voor ik me ook maar kon afvragen wat het was, gleed
de automobiel van de Sigarenkeizer zacht kt"lerpend de lijst
van het raam in.
Het was driekwartmaan en daardoor kon ik alles goed zien.
De Pruusin zat achter het stuur. Ik herkende haar aan haar
kometenhoed. Ik meende zelfs haar gezicht te kunnen zien,
dat ingespannen voor zich uit tuurde. Het was een raar gezicht.
Iedereen wist dat de Pruusin helemaal niet rijden kon.
31

Alsof dat nog niet vreemd genoeg was, duwde de Sigarenkeizer
de auto. Hij kromde zijn rug bol als een zeil en
hij vloekte zacht, maar zo hartgrondig dat ik wist dat ik niet
droomde.
De raamlijst was weer leeg.
Wat deed de Sigarenkeizer hier in het holst van de nacht?
Wa arom duwde hij de auto? Waarom reden ze langs ons huis
met de motor uit? En nog belangrijker: waar gingen ze in vredesnaam
naartoe?
Ze konden toch nergens naartoe?
Tot nog geen jaar geleden was Sjlammbams Sahara de enige
grensweg naar Duitsland geweest. Maar sinds er een nieuwe
verharde grensweg was aangelegd, had de oude weg zijn functie
verloren. In een jaar waren de korenvelden aan weerszijden
van de weg zo uitgedijd dat de weg inmiddels doodliep in
de akkers.
Ik wachtte die nach t misschien wel een halfuur, maar er gebeurde
niets meer.

Mijn Gouden Toekomst
Na de catechismus zei de Dreuvige dat we onze leitjes aan de
kant mochten schuiven en vertelde ze het verhaal van Onze
Gouden Toekomst.
Het begon ermee dat ze de gebutste globe uit de vitrinekast
pakte en aan iemand vroeg ons land aan te wijzen. Ze
maakte van twee vingers van haar ene hand een mannetje dat
vanaf die plek een aanloop nam. Met haar andere hand liet de
Dreuvige ondertussen de globe rondtollen, zodat de wereld
een vage blauwe vlek werd totdat hij uitgedraaid was en het
mannetje aan de andere kant van de wereld landde.
'Ooit lag Nederland ergens anders,' zei ze. 'Op de plek
waar nu Suriname ligt.' Ze legde uit dat de buitenkant van
onze aarde uit platen bestond. En dat die voortdurend in beweging
waren. 'Als puzzelstukken die elkaar zoeken, meisjes.'
De klas was een en al oor, maar niet zozeer om wat ze vertelde.
Het ging om wat ze verzweeg.
Het was een publiek geheim dat de Dreuvige jarenlang
missiezuster in Afrika geweest was. De hele school wist dat
ze in de jungle tussen de inboorlingen gewoond had, waar ze
heidense kinderen van het vagevuur gered had door ze in de
Amazone te dopen met in de ene hand het kind en in de andere
een pistool om krokodillen uit de buurt te houden. Er
gingen verhalen rond dat ze geslapen had in een kamp, terwijl
er leeuwen tussen de canvastenten rondslopen, met hun
schaduwen scherp als papierknipsels op het doek en een geur
zo overweldigend dat niemand, ook de inboorlingen niet, een
oog dichtdeed.
33

Eigenlijk heette ze zuster Immaculata, maar zo werd ze
door niemand genoemd. Al was ze niet veel groter dan de gipsen
Maria naast het schoolaltaar en net zo frêle; de Dreuvige
was gemaakt voor een leven in de tropen. Er werd gefluisterd
dat ze menseneters bekeerde met met-aflatend geduld,
en met haar habijt opgeschort op hoge wankele ladders klom
om kokosnoten uit de bomen te slaan. En ze schrok er ook
niet voor terug om dagenlang in een houten kano de rivier af
te zakken om nog niet bekeerde nederzettingen het Wo ord te
brengen.
To t de dag dat ze malaria kreeg. Ze kreeg zo'n hoge koorts
dat haar hart het dreigde te begeven. Langs de hele Amazone
baden ze voor haar. En nadat ze hersteld was werd ze zonder
pardon verbannen naar ons. Het was ten strengste verboden
iets te vragen over de tijd die voorgoed achter haar lag, want
het was onbekend wat haar door heimwee geteisterde hart
nog aankon. Er stond altijd een buisje vlugzout op de lessenaar,
dat ze meestal gebruikte om de maat aan te geven bij het
dictee of de ochtendzang.
De Dreuvige keek de klas rond. 'Moeder Aarde is niet alleen
op reis om de zon heen,' zei ze, terwijl ze de klas rondkeek.
'Ze is ook op reis naar zichzelf.'
Bleef haar blik echt iets langer bij mij hangen?
Daarna ging haar verhaal over uitvliegen en over je weg
vinden zonder landkaart, over rivieren die hun eigen loop
moesten hebben. De Dreuvige raakte meer en meer in de ban
van haar eigen beeldspraak en herinneringen. Ze streek met
haar handen langs haar habijt zodat ze op een vogel leek die
haar vleugels oppoetste, klaar om uit te vliegen. Maar iedereen
wist dat ze voorgoed hier zou blijven, in ditzelfde lokaal,
waar afgedankte kaarten van landen die niet meer bestonden,
in de hoek opgerold stonden en stof verzamelden.
De markt was bijna afgelopen, de kramen werden afgebroken
en hier en daar probeerde een handelaar zijn laatste spullen
34

met veel geschreeuw kwijt te raken. Op de houten muziekkiosk
hing een nieuw plakkaat:
DE NEDERLANDSE VERENIGING VAN
LUCHTBESCHERMING
KONDIGT AAN:
EEN CURSUS VAN ZEVEN LESSEN
TEGEN LUCHTGEVAAR
'Wat is luchtgevaar?' vroeg Jes.
'Niks,' zei ik.
Muulke pakte een steen en woog hem in haar hand. 'Dat is
als de Pruuse ons vanuit de lucht gaan beschieten.'
Ik legde mijn handen snel op Jes' oren.
'Het is toch zo?' vroeg Muulke.
'Muulke Boon!' riep ik.
'Jahaa,' zei Muulke. 'Ik hou mijn kop al.' Ze keekjes poeslief
aan en brulde: 'Luchtgevaar, dat is als de wolken te zwaar
worden en alle regen op onze kop laten vallen!' Met een plof
viel de steen in het zand.
'Doe niet zo achterlijk!' snauwde Jes. 'Ik ben geen drie,
hoor!'
Ze beende met kwaaie stappen voor ons uit, Sjlammbams
Sahara op.
Die avond stonden we met zijn allen in het donker voor het
keukenraam en keken naar buiten. Niet dat het veel uitmaakte.
Buiten zag je haast net zoveel als binnen.
'Tot hoe laat moet het donker blijven?' hoorde ik Muulke
vragen.
'De hele nacht,' zei de Pap.
'Waarom?'
'Het is een verduisteringsproef,' zei oma Mei. 'Om te kijken
of alles donker gemaakt kan worden.'
'Maar waaróm?' vroeg Muulke weer.
35

'Als ik voor elk "waarom" een cent zou krijgen,' zei oma
Mei, 'kon ik de brug van de Maas kopen met Maastricht erbij.'
Natuurlijk warcn we niet achterlijk. De straten van de stad
zoemden van de berichten over de Pruuse die het in de bol
geslagen was. Ze waren Tsjechië binnengevallen, een land
waarvan alle volwassenen zeiden dat het hier te ver vandaan
lag om je cr druk over te maken. Maar klaarblijkelijk was het
toch dichtbij genoeg om ons hier in het pikkedonker te laten
zitten. Het was overigens niet de enige voorzorgsmaatregel.
Honderd meter bij ons huis vandaan was een kazemat gebouwd,
een lage betonnen bunker, voor het onwaarschijnlijke
geval er toch oorlog kwam.
We zaten aan het avondeten. Muulke was weer eens te laat.
We hadden geen idee waar ze uitgehangen had. Wc zagen
haar het tuinpad op komen rennen, met een gezicht glimmend
van opwinding.
'Wat doet de automobiel van de Sigarenkeizer achter de
kazemat?' riep ze nog voor ze goed en wel binnen was.
Er kwam ineens iets waakzaams in de ogen van onze grootmoeder.
En de Pap ontdekte dat zijn schoenveter loszat en
begon hem met veel misbaar te strikken.
'Je bent te laat,' zei oma Mei. 'Handen wassen en aan tafel.'
'Waarom staat die auto daar? En waarom is hij bedekt met
takken?'
'De wind,' zei de Pap luchtig.
Natuurlijk verbood oma Mei ons om bij de kazemat te gaan
kijken. En natuurlijk sleurde Muulke ons mee om haar ontdekking
met eigen ogen te bewonderen.
'Daar komt gedonder van,' zei ik.
'Ach welnee,' zei Muulke. 'Oma Mei gelooft toch nooit dat
we haar verbod in de wind slaan.'
We liepen de weg af het veld in, waar de kazemat stond,
omheind door een niet erg overtuigende afrastering. Het was

een on opvallend gebouwtje met in plaats van ramen langge­
rekte sleuven in het dikke beton.
'Die zijn om de geweren door te steken,' zei Muulke. 'Voor
als ze gaan schieten.'
Ze ldon k alsof ze het zel f had uitgevonden.
Toen liet ze ons de automobiel zien.
Hij was niet eens zo heel erg goed verstopt, maar hi j stond
aan de achterka nt, zodat je hem nauwelijks zien kon, als je niet
over de lage omheining klom.
Muulke begon aan de takken te trekken, maar ik hield haar
tegen.
'Straks maak je hem nog stuk,' zei ik.
Op dat moment stapte Jes godzijdank in een mollengang.
En toen we haar voet er eindelijk weer uit hadden, zei ik dat ik
meende dat er iemand aankwam.
'Maar waarom staat dat ding daar?' vroeg Muulke, toen we
te rugliepen.
'Misschien had hij pech?' zei Jes.
'Twintig mete r van de weg?'
Ik had mijn zussen niks verteld va n de nacht dat de Siga­
ren keizer zijn eigen auto duwde. Muulke had voor minder de
hele wereld op zijn kop gezet om een antwoord te vinden.
En als Muulke de boel op zijn kop zette kon je ervan op aan
dat er heibel van kwam.
37

Sigaren uit de achtertuin
Het duurde een week voor de Pap zijn beslissing nam. Het
gekke was dat ik vond dat hij altijd te snel besliste, maar dit
keer kon ikhet wachten bijna niet verdragen. En toen het eindelijk
zover was wilde ik mijn vingers weer in mijn oren stoppen.
'Ik word geen Chef van Transport,' zei hij.
To en iedereen vervolgens oma Mei aanstaarde riep ze: 'Ik
zeg toch niks?' Maar dat hoefde ook niet. Haar mening zat in
het waanzinnig tollende uilenoog, de bonkende stappen die
ze met haar maat drieënveertig schoenen maakte en die de
theelepeltjes in het lepelglaasje deden rinkelen.
'Kunnen we dan nu afwassen?' zei ze.
'Eh ... momentje,' zei de Pap. We zagen hem om zich heen
kijken alsof de woorden door de keuken zweefden, en toen
werd het stil tot Sj eer zich niet langer kon inhouden. Nog
voor de Pap ook maar een woord had kunnen zeggen flapte hij
diens hele plan eruit. De Pap keek hem geschrokken aan.
Oma Mei knipperde met haar ogen alsof ze elk woord ermee
kon vermorzelen.
'Je wil wát?'
'Boven de Maas doen ze het ook,' zei de Pap. 'Kenners zeggen
dat die tabak net zo goed is als die uit Amerika. Het verkoopt
als een tierelier. De Sigarenkeizer doet het ook zo, en
kijk eens hoe goed het hem gaat.' Hij staarde naar de tafel,
alsof hij God geworden was die neerkeek op de aarde en daar
de Sigarenkeizer in overvloedige welstand zag leven.
To t nu toe hadden we een sigarenwerkplaats gehad, waar

de sigaren gemaakt werden. We verbouwden niet zelf tabak,
die lieten we aanvoeren. (Zo noemde de Pap het tenminste.
Waar het op neerkwam was dat hij zelf eens in de week een
paar balen tafelklaar tabaksgoed ging halen op de krakkemikkige
bakfiets die hij huurde van de bakker.)
'En nu wil je zélf tabak gaan verbouwen?' zei oma Mei.
'Zo moeilijk kan het niet zijn,' zei dc Pap. 'En de sigarenwerkplaats
loopt toch goed?'
Onze grootmoeder schoot overeind alsof ze in een veld
brandnetels was gaan zitten.
'Nét!'
'Maar hij loopt.'
'Weet je wel in wat voor tijd wij leven?'
'In wat voor tijd leven we dan?' vroeg Muulke vol belangstelling.
'Dat gedoe is over de grens,' zei de Pap.
'Wat voor gedoe?' vroeg] es.
'Mag ik misschien éven gewoon met jullie vader overleggen,'
zei oma Mei, 'zonder dat jullie er als heggenmussen tussendoor
zitten te kwetteren?'
'Ga maar buiten spelen,' zei de Pap.
'Buiten spelen is voor kleine kinderen,' protesteerde Muulke.
'En trouwens: jullie overleggen altijd zo dat we het op de
Holle Weg nóg kunnen horen.'
Oma Mei begon verdacht rood aan te lopen. Ik sleurde
Muulke naar buiten.
'En nu gaan we er allemaal eene drinken,' zei de Pap nadat
het gesprek was afgelopen, dat we inderdaad letterlijk hadden
kunnen volgen en dat voornamelijk bestaan had uit een hoop
rampspoed (oma Mei) en een hoop hoop (de Pap). Dit keer
had de Pap gewonnen.
'Pak jullie jassen. Moeder Mei?'
Ze ging met ons mee, vraag me niet waarom: haar gezicht
stond nog steeds op onweer.
'Het zal niet voor het eerst zijn,' zei de Pap terwijl hij het
39

gammele hekje sloot, 'dat een klein idee tot grootse daden
leidt. Hoe dacht je dat de Sigarenkeizer begonnen is?'
'Met verstand,' antwoordde oma Mei fijntjes. 'En een familiefortuin.
'
'Welnee,' zei de Pap. 'Je moet er gewoon gevoel voor hebben.
Je moet voelen: dit is het juiste moment. Gevoel is alles.'
Half oktober pachtte de Pap een nieuw stuk land van Wetsels
dat achter de moestuin van ons huis lag. Hij liep met grote
passen om uit te meten waar de bedden voor de tabaksplanten
moesten komen. Onze broers zetten met fanatieke gezichten
strepen in de aarde en veegden ze weer uit.
'Is oktober niet een beetje laat?' vroeg oma Mei.
'Welnee,' zei de Pap.
Die middag lag de voortuin vol met brede rollen donkerbruin
papier. Als je het aanraakte voelde het vettig en stug
aan.
'Oliepapier,' zei de Pap.
'Voor de isolatie,' zei Krit.
We keken hoe ze heen en weer liepen, onze broers elk met
een timmermanspotlood achter de oren en elkaar aftroevend
met berekeningen.
'Stel je voor,' zei de Pap dromerig. 'Straks plukken we de
tabak zo uit de achtertuin.' Hij leunde achterover op de keukenstoel
en maakte zo'n woeste beweging dat hij met stoel en
al ommieterde.
'Ik mag hopen dat je onderneming solider is,' zei oma Mei,
maar ook zij stond op een avond achter in de tuin te staren
naar de kale aarde met de nog lege bedden.
Op de dag dat de planten gezaaid werden, werd er uit de
kelder een flesje sekt gehaald en moesten we proosten met
onze voeten in de drassige aarde. Het in de wind wapperende
oliepapier knetterde en knalde als vuurwerk. Het meisje van
Krit was er ook bij. Ze droeg een hoedje als een omgekeerde
tulp en ze lachte om alles wat Krit zei. Of om wat hij niet zei.

Muulke en Jes keken elkaar met van pure minachting rollende
ogen aan.
De herfst zette onstuimig in. Het begon te stortregenen en
daarna te stormen. Er vielen een stuk of wat dakpannen kapot
(eentje miste de Pap op een haar na) en toen de zon na twee
weken eindelijk weer voorzichtig doorbrak waren de meeste
bomen op Sjlammhams Sahara vrijwel bladloos. Alleen de gesnoeide
coniferenhaag van het kerkhof was groen en strak als
altijd.
Het was niet het enige wat onveranderd was.
'De automobiel staat er nog steeds,' zei Muulke.
'Misschien heeft de Sigarenkeizer wel een nieuwe,' zei ik.
'Maar dan laat hij de oude toch niet zomaar staan? En waar
is de Sigarenkeizer zelf eigenlijk? '
'Weet ik veel,' zei ik.
'Niemand heeft hem gezien,' zei Muulke koppig.
'Best.'
'En de Pruusin is ook spoorloos.'
'Ook goed.'
'Jij luistert niet eens!'
Ze had gelijk. Ik had andere zorgen. Grote zorgen.
Twee dagen eerder, een maand na ons eerste gesprek, had het
Slagschip me weer laten roepen. Ze was ditmaal zonder veel
omhaal ter zake gekomen.
'Er is een commissie. Die is in het leven geroepen om meisjes
als jij de kans te geven een opleiding te volgen. Ze geven
elk jaar een zogenaamde "steunplaats" uit. Als hun oordeel is
dat jij een vlijtig, deugdzaam en hardwerkend meisje bent .. .'
'Is dat alles?'
'Het gezin moet natuurlijk wel arm zijn.'
Dat had me nauwelijks een probleem geleken. Oma Mei
gaf vaak genoeg te kennen dat we maar drie stappen van het
armenhuis verwijderd waren. Zelfs als ze overdreef (wat ze

goed kon), rijk waren we zeker niet.
Het leek allemaal zo gemakkelijk, zo vanzelfsprekend, dat
ik de Gouden To ekomst die de Dreuvige ons voorgeschilderd
had ineens spathelder voor me zag.
'Maar zul je zonder je zussen kunnen?'
'Mevrouw?'
'De kweekschool ligt in Geleen. Je mag één keer per twee
weken een dag naar huis.'
Ik keek haar geschrokken aan. 'Kan ik niet thuis blijven wonen?
Ik kan toch elke ochtend met de bus .. .'
Het Slagschip schudde haar hoofd. 'De ochtendmis begint
om kwart over zes. Zo vroeg gaat er nog geen bus.'
'Ik kan lopen.' Ik zou weliswaar elke dag verschrikkelijk
vroeg uit de veren moeten, maar als boeren het konden ...
Ze schudde opnieuw haar hoofd. 'Het geeft geen pas als
meisjes het ldooster in en uit vliegen als duiven uit een til.'
Ik zweeg.
'Fing?'
'J a mevrouw?'
'Je moet zeker weten dat je dit wil. Er is maar één steunplaats.
Ik weet al dat de Gorettischool een sterke kandidaat
heeft. En er zijn meer gegadigden.'
'Ik weet het zeker,' zei ik snel.
Ze had me onderzoekend aangekeken. 'We zullen zien. En
Fing?'
'J a, mevrouw?'
'Het zal niet makkelijk worden je grootmoeder te overtuigen.'
Oma Mei en het Slagschip waren al vriendinnen sinds hun
kindertijd. Het was ook een van de redenen dat we op deze
school beland waren.
'J e grootmoeder houdt, op zijn zachtst gezegd, niet van
liefdadigheid. Dus mondje dicht, tegen iedereen, vooral tegen
haar. Akkoord?'
Ik was naar huis gelopen, mijn hart bonkend alsof ik de hele

stad door gerend was. Ik hield niet van geheimen. Ik voelde
mijn gezicht branden en ik dacht dat iedereen op straat mijn
afspraak met het Slagschip aan me zien kon.
In huis was ik veilig. De Pap en onze broers waren druk bezig
met het uit de grond kijken van de tabaksplanten. De zolder
moest verbouwd worden voor de opslag en het drogen van de
bladeren. En op zondag na de mis zaten onze broers altijd bij
de vader van Fie, ons vorige buurmeisje, die een duiventil op
zolder had en prijsduiven fokte.
Oma Mei hield zich behalve met het reilen en zeilen van
Negen Open Armen bezig met het huishouden bij Nettie, de
vrouw van Nol. Ze verwachtte een nieuw kind. Onze grootmoeder
liep op haar zwarte herenschoenen twee keer per dag
over Sjlammbams Sahara van ons huis naar dat van Nettie en
Nol.
's Avonds zat ze met haar grote voeten in de te kleine zinken
teil vol dampend sodawater. Ze klaagde nooit, maar haar
gezicht zei genoeg.
'U bent ook geen twintig meer,' zei de Pap.
Ze keek of ze wat venijnigs wilde zeggen, maar haar moeheid
won het en ze slaakte alleen een zucht.
'Kunt u niet de fiets van Nettie lenen?'
'Die heeft Nol in gebruik.'
Er was er maar eentje voor wie ik bijna niets verborgen kon
houden.
'Wat is er toch?' vroeg Jes.
'Niks.'
'J e doet raar.'
'Ik doe helemaal niet raar.'
'Wel.'
'Niet.'
Alsof er nog niet genoeg aan de hand was begon Muulke te
slaapwandelen. Nou ja, in haar geval was het meer een soort
van slaaprénnen.
43

Jes en ik werden wakker van haar schoppende benen. Jes,
die altijd in het midden lag, kreeg de volle laag.
Het duurde drie nachten. De vierde nacht stond ze zo zacht
op dat wij er niets van merkten, en liep al slaapwandelend de
overloop af. Het was alleen te danken aan de scherpe oren van
oma Mei dat Muulke niet van de trap viel.
Zonder dat wij hem geroepen hadden kwam Heer Dokter
poolshoogte nemen. Want die had van iemand gehoord dat
het middelste wicht van Boon al slaapwandelend door het
open raam gestapt was en dat haar hoofd helemaal openlag.
'Als u die iemand nog eens ziet,' zei oma Mei, die een sterk
vermoeden had wie de klepsj was, 'wilt u haar dan zeggen dat
ze beter op haar eigen zaken kan letten. En als u toch bezig
bent, zegt u dan ook maar dat ze de volgende keer als ze spliterwten
aan mijn kleindochters verkoopt beter haar vinger van
de weegschaal kan halen. Tenzij ze van plan is die vinger mee
te geven.'
Heer Dokter onderzocht Muulke. 'Ze is in de groei,' zei
hij. En dat het we] vaker voorkwam dat je van groeien ging
slaapwandelen.
'Dus ik heb helemaal niks?' vroeg Muulke teleurgesteld.
Daarna onderzocht hij ook de zwervel van Jes. Zo gretig
als Muulke het onderzoek ondergaan had, zo bokkig was
Jes.
'Ben ik nu klaar? Ben ik nu klaar? Nu dan? Nu?'
Heer Dokter bevoelde haar ruggengraat, beklopte haar
longen. Hij draaide zich om naar oma Mei. 'Draagt ze de
rechthouder nog elke dag?'
Oma Mei keek naar mij. Ik knikte.
'Gegroeid?'
Onze grootmoeder keek zuinig. 'Een paar millimeter.'
'Genoeg?' vroeg Jes hoopvol. 'Is het genoeg om .. .'
'Nee,' zeiden Heer Dokter en oma Mei tegelijk.
Steeds weer hoopte Jes dat ze haar rechthouder niet meer
om hoefde. Het was een leren harnas met ijzeren gespen die
44

haar strak insnoerden en een akelig piepend en krakend geluid
maakten zodra ze zich ook maar een beetje inspande.
'En die nieuwe rechthouders dan?' vroeg Heer Dokter, die
de weerzin van Jes kende. 'Die van rubber. Die maken geen
geluid.'
Oma Mei schudde haar hoofd . 'Deze is goed genoeg.'
Jes' gezicht betrok, maar onze grootmoeder was onverbiddelijk.
'A] huil jc het zout uit je tranen,' zei ze toen Heer Dokter
weer weg was, 'we hebben er het geld niet voor.'
Tw ee dagen later kwam de Pap aan met het Wondergezondheidsbed.
Hij had het kunnen ruilen voor een paar kistjes
sigaren en volgens hem had de boerin van wie hij het had
overgenomen altijd rugklachten gehad tot ze het bed had aangeschaft.
Het Wondergezondheidsbed was niet echt een bed,
maar een kale bak op pootjes bespannen met een verende spiraalbodem.
'Het heeft onbeperkte mogelijkheden!' las de Pap voor uit
de bijgeleverde handleiding.
'En waarom heeft ze jou dan dat ding in de maag gesplitst?'
vroeg oma Mei.
'Omdat haar rugpijn over is?'
Oma Mei drukte met een vinger tegen haar ooglid om haar
opfladclercnde uilenoog in bedwang te houden.
Het was weer een typische daad van de Pap: vol goede bedoelingen
maar volkomen nutteloos.lèn eerste mochtjes alleen
maar op een harde ondergrond liggen. Ten tweede wilde
ze niet een eigen bed. Het ding belandde in de derde kelder,
waar nog andere mislukte handelpartijtjes stonden, zoals een
papegaaienkooi zonder deurtje, een schimmelig imkerpak en
een boekenkast die zo scheef was dat geen boek erin wilde
blijven staan.
Sinds die nacht was het minstens één keer per week raak met
Muulke. Glaasjes melk hielpen niet, koude voetbaden hielpen
niet en uiteindelijk berustte oma Mei erin dat di t een van de
45

fases was in de lange, onafzienbare rij van fases waarin kleinkinderen
opgroeiden. Ze liet de Pap een haak maken aan de
binnenkant van onze slaapkamerdeur, gaf mij het bevel ervoor
te zorgen dat de haak er 's nachts altijd op zat, legde een strozak
naast ons bed aan de kant waar Muulke lag en dat was dat.

De terugkeer van Nienevee
Het waaide zo hard dat de coniferenhaag uiteenwarrelde als
de vacht van een dier. Ik wurmde de kinderwagen door de te
nauwe opening. Het was alweer een tijd geleden dat de haag
geknipt was.
Een jongen harkte het pad aan de westkant. Hij verspreidde
met een ernstig gezicht het grind dat opgehoopt was, terwijl
de bladeren om hem heen dwarrelden. Het was de Imbeciel,
de jongste zoon van doodgraver Daams.
Om hem kwijt te raken hoefde je nooit veel te doen. Ik stak
mijn hand op. De Imbeciel kreeg een knalrode kop, zette een
pas opzij, struikelde en dook weg achter de bomen. Even later
hoorde ik zijn kruiwagen wegpiepen.
De waterpomp stond in een verlaten hoek van het kerkhof.
De rest van het kerkhof was al behoorlijk gevuld met grafstenen,
maar dit deel was altijd leeg gebleven. Niemand wist
waarom. Het enige wat hier lag was de oude stoep van Negen
Open Armen, en pa] daarnaast stond een enorme stokoude
linde.
To en ik de arm van de pomp op en neer drukte klonk een
piepende doodsrochel. Even later gutste het heldere water in
de zinken teil. De wind drukte het gras plat en in de schemering
schoot een haas voorbij. To en hij mij in de gaten kreeg
maakte hij een scherpe draai en schoot toen struikelend over
zijn lange poten de haag in.
Ik ging op de oude stoep zitten.
'Een Gouden Toekomst,' zei ik zaches.
Ik probeerde het hoopvol te laten klinken als de Dreuvi-
47

ge. In plaats daarvan kreeg ik alleen maar een knoop in mijn
maag.
Ik moest denken aan het verhaal over de dag datjes, Muulke
en ik een Siamese drieling waren geweest. Het was een van
mijn lievelingsverhalen.
De Mam leefde nog. Ze was op een ochtend met ons drieën
naar de stadsfotograaf gegaan. Jes was tweeënhalve maand
oud. Er was van alles geprobeerd om ons netjes en stil naast
elkaar tc laten zitten, maar niets hielp. Ten einde raad had de
fotograaf een brede riem gepakt en ons alle drie ingesnoerd.
Daarover waren we zo verbaasd dat we drie seconden als vissen
op het droge naar adem hapten, en daarna barstten Jes en
Muulke in een oorverdovend gekrijs uit. Alleen ik huilde niet.
'Je had er nog nooit zo tevreden uitgezien,' zei oma Mei
altijd, alsof ze er zelf bij was geweest.
Ik werd vaak genoeg gek van mijn zussen. Soms, als ze weer
een hele dag geruzied hadden, kon ik het nauwelijks verdragen
dat ze in hetzelfde bed lagen als ik.
Maar zou ik ooit zonder ze kunnen?
Hoe ik die avond in slaap gevallen ben weet ik niet meer, alleen
nog dat ik midden in de nacht wakker schrok en wist dat
Muulke weg was, nog voordat ik mijn ogen open had. Een
spoor van half afgetrapte dekens was nog zichtbaar. De deur
stond op een kier. Ik had de haak vergeten! Ik kreunde zacht,
schoot overeind en liep mezelf vervloekend op mijn tenen de
gang op.
Op de overloop was het stil, op het snurken in canon van
de Pap en onze broers na. Toen ik op de bovenste trede van de
trap stond en met bonkend hart omlaag tuurde zag ik niets.
'Ze had vast honger,' fluisterde een stem vlak achter me.
Ik donderde van schrik bijna zelf de trap af.
'Jezus, Jes!'
We luisterden scherp. Van beneden klonk geen enkel geluid.

'Moeten we oma Mei wakker maken?' vroeg Jes, terwijl
we de truien, die ze had mee gegrist, rillend over onze nachthemden
aantrokken. Ik dacht aan onze grootmoeder, die die
avond doodmoe naar bed was gegaan.
Ik schudde mijn hoofd. 'Muulke zit vast beneden. Dan is er
een hoop kabaal om niks.'
Maar toen we in de keuken kwamen was het daar stil, op
een zacht gepiep na.
'0 jee,' zei ik.
De keukendeur stond wijd open.
De maan hing groot en laag boven Sjlammbams Sahara. Het
was alsof de nacht in tweeën gebarsten was, een aan de ene
kant van de weg en een aan de andere kant. Sjlammbams Sahara
slingerde er als een oplichtend lint tussendoor.
'Ik ga echt niet naar buiten,' zei Jes.
'Een stukje,' zei ik. 'Een klein stukje maar.'
Hand in hand schuifelden we het paadje af, naar het hek
toe. Het was zo licht dat je de uitgerekte maanschaduw kon
zien van de kerkhofhaag, die vlak na ons huis ophield, waarna
je ineens een overrompelend uitzicht had op glooiende velden
en akkers.
Muulke was voorbij de haag geslaapwandeld tot bij de kazemat.
Nu stond ze stil, midden op de in de maneschijn oplichtende
zandweg. Haar nachtjapon bewoog zachtjes in de wind.
Het was een wonder dat ze niet wakker was geworden. Al
was het een mild najaar, de grond was steenkoud en ze stond
daar op haar blote voeten. Ze had haar armen half omhoog,
haar hoofd hield ze een beetje gebogen, als een klein kind dat
wachtte totdat iemand haar op zou tillen.
'Wat dóét ze?' vroeg Jes.
'Ze slaapt,' zei ik.
Er gleden enorme wolken over, die rafelige schaduwen over
de weg trokken als vleugels van reuzenvogels. Het vreemdste
van alles was dat het helemaal niet vreemd was. We liepen
49

naar Muulke toe alsof we haar elke nacht van de weg plukten.
'Ze slaapt niet,' zei Jes toen we dichterbij kwamen. 'Ze
heeft haar ogen open.' Ze strekte haar hand naar Muulke. Ik
kon haar net op tijd tegenhouden.
'J e mag iemand die slaapwandelt niet wakker maken!'
'We kunnen haar toch niet hier laten.'
'Ik haal oma Mei,' zei ik met tegenzin. 'En jij blijft hier.'
'Voor geen goud!'
'Er moet toch iemand op haar passen!'
'Dat doe jij dan maar!'
Muulke maakte een schokkerige beweging.
'Stil nou! Luister ... '
Toen klonk er een hard gegrom. Het volgende moment
baadde de weg ineens in het licht.
We hapten allebei naar adem, maar dat kwam niet door het
gegrom of het licht.
In het breed uitwaaierende licht vlak voor de kazemat stond
onze huisgeest Nienevee.
Het was niet de volwassen Nienevee, maar Nienevee als
kind. Ze had de te grote pandjesjas van haar zigeunervader
aan en de stramme pas en wezenloze blik van iemand die onder
de grond gelegen had. Alsof dat al niet eng genoeg was
dook achter haar een van haar zigeunerhonden op. Toen het
dier ons zag sperde het de bek open en begon te lachen.
Ik had nog nooit een hond horen lachen.
Het was het naargeestigste geluid dat ik ooit gehoord had.
Ik weet niet meer wie er van ons twee begon te gillen, maar
wél wat er daarna gebeurde. Muulke schokte, haar knieën
maakten een knik, haar geheven armen vielen omlaag. Toen
zette ze zich schrap als een marionet die opeens opgetrokken
werd. Met wijd opengesperde, niets ziende ogen riep ze:
'Pats! Daar!' Haar stem was slaapdronken en spathelder tegelijk.
Het licht doofde.
Het gegrom ging over in een machinaal gesputter.
5°

To en sloeg de automobiel af. Want natUûrlijk was het de
automobiel. Ik kon me wel voor mijn hoofd slaan - zoveel onbenul
en angst om niks!
Nienevee was verdwenen. Een meisje gehuld in de jas van
de Sigarenkeizer liep ons voorbij en de hond (geen geest, geen
skelet, maar gewoon een broodmagere witte hond) volgde
haar op de voet. Daarachter kwam de Pruusin methandschoenen
aan en twee koffers en een hoedendoos in haar handen.
'0, hallo!' zei ze met haar zachte hese stem, alsof we elkaar
's middags in de stad waren tegengekomen in plaats van midden
in de nacht op Sjlammbams Sahara.
De Sigarenkeizer kwam als laatste tevoorschijn, trekkend
aan zijn sigaar die als een rode stip oplichtte. Hij keek ons
een beetje korzelig aan en zei: 'Geen kans zeker dat Boon nog
wakker is?'
'De Pap slaapt,' zei ik.
Hij knikte. 'Nou, dames ... ' Zijn witte hoed zweefde even bij
hem vandaan en landde toen weer keurig op zijn hoofd. Hij
kuierde de bocht om, de nacht in.
Ik weet niet meer precies hoe lang we daar gestaan hebben.
To en we weer in beweging kwamen was alles weer stil en
donker. Niets herinnerde eraan dat de Sigarenkeizer en zijn
gevolg verschenen waren en vervolgens opnieuw in rook waren
opgegaan.
'Jullie hadden me wakker moeten maken!' zei Muulke de
volgende ochtend laaiend.
'J e wás wakker,' zei ik.
'Nou, ik herinner me niks!'
Oma Mei bonkte beneden met de bezemsteel tegen de
vloer van onze kamer.
'Opschieten,' zei ik.
'Niks zeggen,' zei Jes. 'Ze ontploft als ze hoort dat we vannacht
.. . '
'Natuurlijk zeg ik niks,' zei Muulke. 'Ik ben niet levensmoe.'

Na school was Muulke nog steeds bloedchagrijnig en niet alleen
vanwege het avontuur dat ze was misgelopen. Vrijdag was
handwerkdag en handwerken was op zijn zachtst gezegd niet
echt Muulkes favoriete bezigheid. Haar werkjes leken op de
moordpartij van een waanzinnige, met bonte kleuren schots
en scheef door elkaar geborduurd en met steken als hechtingen.
En altijd raakte alles in de knoop, zodat ze thuis het hele
zaakje opnieuw moest doen.
'Jij kan me toch helpen,' begon Muulke.
'Ik help je altijd al,' zei ik.
'Omdat je ook zo vreselijk goed bent,' fleemde ze.
'N ee. Vergeet het maar. '
'Stik,' zei Muulke. Ze had haar mond al open om me ongetwijfeld
nog meer moois toe te wensen, toen we eerst een kort
gebries hoorden en toen het knarsen van een kar.
Er kwam een paard om de bocht sjokken. Het was een Belgisch
trekpaard, met hoeven als soepborden en een borst als
een kleerkast. Muulke was meteen haar chagrijn vergeten.
'Dat is Heivisj!' riep ze. 'Dat is Heivisj, het moordenaarspaard!'
J es wist niet hoe snel ze op de aardwal klimmen moest. Ze
bleef met haar rok hangen in een braamstruik en trok zich in
paniek los.
De kar kwam de bocht om. Op de bok van de kar zat de
Naas Hermes, de smid, een bonkige man met stug rood bezemhaar.
'Meisjes,' zei hij.
Heivisj had jarenlang karren vol steenkool getrokken over
een spoortje tweehonderd meter onder de grond. Het Belgische
trekpaard kende de weg in de mijnen blindelings. Aan
het eind van de week hoefden de mijnwerkers alleen maar
'Heivisj' te zeggen. Dan sjokte het grote paard uit zichzelf
door de doolhof van aardedonkere gangen tot hij bij de grote
lift kwam die hem naar boven en naar huis brengen zou: een
kleine zompige wei aan de rand van de mijnen.

Jarenlang was het goed gegaan. To t de dag dat hij ineens
niet meer voor- of achteruit wilde.
Zijn verzorger die hem probeerde aan tc sporen met een
puntige stok moest dat met zijn leven bekopen. Het dier liep
hem in panick onder de voet.
Sindsdien maakte het donker I-Ieivisj panisch. Hij werd
voorgoed onbruikbaar voor de mijnen. Het had een haar ge­
scheeld of hij was geslacht.
'Klopt het dat je het bloed nog op zijn hoeven zien kan?' vroeg
Muulke gretig.
lIermes liet als antwoord de teugels golven en Heivisj
kwam weer in beweging. Achter de kar was de automobiel van
de Sigarenkeizer gespannen.
ren.
Het paard trok de voertuigen voort alsof het veeres wa­
Muulke stootte me aan. 'Hij heeft een oor van jute!'
To en hij langssjokte, zag ik tot mijn verbazing dat ze gelijk
had. Het jute-oor was aan het hoofdstel bevestigd. Behalve
dat was zijn staart van vlas gemaakt, zodat het enorme beest
iets van een speelgoeddier had.
53

Het einde van piep en kraak
Het werd Sint-Nicolaas.
Toen de Belgische potkachel snorde als een verliefde kat, zat
iedereen verwachtingsvol aan tafel. Zelfs opa Pei en de Mam
waren door onze grootmoeder uit hun schuilplaats gehaald en
hadden hun eigen plek aan tafel. 'Sentimentele kwatsj natuurlijk,'
verweet oma Mei zichzelf, 'straks gaat er chocolademelk
overheen en dan zijn die foto's voorgoed bedorven.'
Maar ze liet ze toch staan.
'Benieuwd of de goedheiligman aan ons gedacht heeft,'
zei de Pap steeds opnieuw. Van de weeromstuit werden onze
broers nog drukker dan normaal.
'Ihi,' lachte Krits meisje, dat ook meegekomen was en haar
tulphoedje nog ophad.
'Stilzitten!' bulderde oma Mei. 'Anders zeg ik tegen Sint­
Nicolaas dat hij alles naar de buren kan brengen.'
Dat was natuurlijk klinkklare onzin. Sinds we helemaal aan
het einde van Sjlammbams Sahara woonden hadden we helemaal
geen buren meer.
'Tenzij de Sint ook bij konijnen langsgaat,' fluisterde Krit.
De Tulp schoot in een lachstuip, waar ze niet meer uit
kwam. Jes en Muulke maakten overgeefgeluiden.
Uiteindelijk mochten we de woonkamer in.
Jes kreeg van schrik de hik toen ze de cadeaus zag.
'Is dat voor ons?' vroeg Muulke.
'Alle ... hik. .. alle ... hik. .. allemaal?' vroeg Jes.
'Zoveel is het toch niet?' vroeg de Pap. Hij staarde verbouwereerd
de woonkamer in. De tafel was gevuld met cadeaus
54

die in doek of behangpapier waren gewikkeld.
Er was een Duits boek met griezelverhalen voor Muulke.
Onze broers kregen lange pantalons en nieuwe petten.
Vo or het meisje van Krit waren er zeepjes in een gebor-
duurde doek.
Het cadeau voor Jes zat in een bruine papieren zak en woog
bijna niks.
'Wat ... hik. .. is ... hik ... dat?'
'Toe maar,' zei de Pap alleen maar. Het werd stil in huis, ik
hoorde buiten de wind tegen de spanten van de zolder druk­
ken en beneden beklaagden onze huisgeesten zich luidkeels
over zoveel herrie.
'Achchch! Achchchch!'
De vingers van Jes trilden toen ze het uitpakte.
'Nee,' zei ze.
Het was de rechthouder van rubber.
'Om te hebben?' vroeg ze.
De Pap schoot vol en moest zijn neus snuiten. 'Dacht je dat
de Sint cadeaus léénde?' vroeg hij.
Aan het zwijgen van oma Mei te merken had zij er niks van
geweten. En waarschijnlijk ook niet van de meeste andere ca­
deaus. Maar het enige wat ze zei was: 'Dat is een mooi ca­
deau.'
Vo or mij was er een vulpen. Hij zat in een smal doosje dat je
open kon klikken.
Ik had nog nooit een vulpen gekregen. Ik kende niemand
die er eentje had. Behalve de zusters van school dan. Ik voelde
mijn wangen warm worden.
Van oma Mei kregen we alle drie een nieuwe jas. In tegen­
stelling tot wat we verwachtten (onze grootmoeder was niet
bepaald een vaardig naaister) waren ze mooi. Pie zei later dat
ze de halve moestuin ingeruild had voor de stof en dat Nettie
van Nol de jassen op haar kraambed gemaakt had.
'Papier gladstrijken en netjes opvouwen,' zei oma Mei.
'Wie wil er nog chocolademelk?'
55

'Ik graag,' zei deTulp.
'Ze is gek op chocolademelk,' zei Krit.
'Ihihihihi,' lachte de Tulp.
'Hik,' zeiJes.
'We zijn nog niet klaar,' zei de Pap.
'Iedereen is al geweest,' zei oma Mei.
'Hik,' zei Jes weer.
'Misschien moet er iémand in de werkplaats kijken,' zei de
Pap.
Ze wierp hem een achterdochtige blik toe.
'Moeder Mei?'
'Alles met te ervoor is niet goed,' zei onze grootmoeder
terwijl ze haar stevige kin naar voren duwde. 'Te veel, te verwend,
te ... eh ... enfin, behalve tevreden. Ik ben zeer tevreden.
Zie ik er niet tevreden uit? Is dat het soms?' Pas toen mijn
broers haar ervan verzekerd hadden dat tevredenheid pas een
naam had gekregen sinds zij op de wereld rondliep gaf ze toe.
'Beloof me dat u niet boos wordt,' riep de Pap haar na.
'Ik beloof helemaal niks,' riep oma Mei terug. 'Ik geef niks
om die onzin, dat weet je. Als mijn kleinkinderen zich gedragen
is dat cadeau gen .. .' We hoorden haar stem wegsterven
toen ze de hoek omging. Daarna ging de deur van de werkplaats
piepend open.
Het bleef zeker vijf seconden stil.
'Wat doet die fiets daar?' riep oma Mei door het openstaande
bovenlicht heen.
'Wat denkt u dat hij daar doet?' riep de Pap zenuwachtig
terug.
'Ik mag hopen dat het niet is wat ik denk.'
'Dat hangt ervan af wat het is ... eh . . . wat
u denkt eh .. .' zei
de Pap.
We keken van de Pap naar de muur tussen ons en oma Mei
in en weer terug. In de stilte die viel hoorde ik de wind die
blaffend over de akkers stoof en zich baldadig tegen de sponningen
van de ramen wierp.

'Hij is ... hij komt ... is van de zaak,' riep de Pap en keek paniekerig
om zich heen.
'Het is natuurlijk goedkoper op den duur om zelf een fiets
te hebben .. .' begon Krit.
' ... dan er steeds eentje te moeten huren,' vulde Eet aan.
Nu kwamen ze pas echt op stoom.
'Stukken goedkoper,' zei Pie.
'Niet dat wij hem elke dag nodig hebben ... ' zei Sjeer.
Krit betoogde gloedvol dat het zonde zou zijn als zo'n fiets
de rest van de week alleen maar spinnenwebben verzamelde.
Nee, geen zonde, dóódzonde!
De deur van de keuken ging open. Oma Mei had een blos
op haar wangen, maar of het van de kou was betwijfelden we.
We wisten allemaal hoe dolgraag ze een fiets wilde hebben.
'Van de zaak.'
'Vandaar dat het een bákfiets is.'
'En ik mag hem lenen.'
'Precies.'
'Soms. Niet altijd.'
'Natuurlijk niet!'
Ze kneep haar gewone oog wantrouwend dicht. 'Voor alle
duidelijkheid: je hebt hem niet voor mij gekocht.'
'Stel je voor!' riep de Pap en hij trok het meest verontwaardigde
gezicht dat hij maar bedenken kon.
Ze wist dat ze klem zat. Ze wist dat alles van tevoren bekokstoofd
was, dat de fiets voor haar was en voor niemand anders,
maar ze kon geen kant meer op.
Ze ademde uit. 'Welaan,' zei ze en ze probeerde onverschillig
te klinken, maar dat lukte niet helemaal. 'Hij heeft een bel,'
voegde ze eraan toe.
Jes rende door de kamer. De plankenvloer klapperde als
vuurwerk onder haar voeten. Ze holde vervolgens de trap op
tot de zolder en weer terug en daarna moesten we allemaal
luisteren. We stonden om haar heen, hielden onze oren demonstratief
wijd open en bezwoeren dat we niets hoorden,
57

geen piepje en geen kraakje, niks. Daarna was ze zo uitgeteld
dat oma Mei haar naar bed bracht, en omdat de Pap en onze
broers de Tulp naar huis vergezelden en daarna eentje gingen
drinken bij Oppe Hook vroeg ze of Muulke en ik de sigarenwerkplaats
wilden opruimen.
Het was er een janboel. Overal lag papier. De stoelen stonden
schots en scheef, en daar waar de Pap de fiet" gestald had
zat de vl oer onder de modder. We boenden de vloer, sjouwden
de werktafel weer terug op zijn plek en daarna zaten we
een poosje op de tafel, met onze voeten rustend op de persen.
Het rook er naar zweet, olie en tabak. Ook al was de houtkachel
uitgegaan en steeg de kilte op, het was fijn om hier te
zitten.
'Denk je dat het plan van de Pap lukken zal?' vroeg ik.
Muulke haalde haar schouders op.
'Het tegendeel van zorgen,' antwoordde ze. Het was de favoriete
uitspraak van de Pap, waarmee hij alle mogelijke onheil
bezwoer. 'Het tegendeel van zorgen, kinderen.'
'Waar zou hij het geld voor de cadeaus vandaan gehaald
hebben?' vroeg ik ook al wist ik niet of ik het antwoord wel
wilde weten. Muulke haalde haar schouders op. 'Och, en wat
dan nog? Dan is oma Mei een week boos, gaat ze onze kleren
vermaken en lopen wij weer voor gek, de rest van de winter
eten we eeuwig moos en daarna gaat alles weer gewoon door.'
Misschien had ze gelijk.
En misschien kwam het door haar grenzeloze vertrouwen
in alles en iedereen dat ik het geheime plan van het Slagschip
er in één keer uitflapte.
Haar ogen werden groot. 'Wat!'
'Sst!'
'Fing!' Ineens viel ze stil. 'Wat?'
'Er zit een "maar" aan.'
'Wat?'
'Ik moet intern.'
'Hoe bedoel je?'
5 8

'Ik mag maar één keer per twee weken naar huis!'
Muulke overdacht mijn woorden een kwart seconde en
haalde toen haar schouders op. 'Als jij niet naar ons mag, kunnen
wij toch naar jou komen.'
Mijn maag kromp ineen. Muulke praatte alsof ik al uitgekozen
was.
'Het gaat vast niet door,' zei ik. 'Ze zoeken een meisje dat
niet alleen straatarm is, maar ook nog vlijtig én deugdzaam.'
'De enige die bij jou in de buurt komt is de heilige Rosa
zelf,' meende Muulke.
'Er is nog een meisje,' zei ik. 'Maria Gerritsen.'
'Gerritse Sjmerritze!' Muulke klakte minachtend met haar
tong. Ze pakte mijn handen vast. 'Fing!'
Ik voelde een kriebel in mijn huik. Alsof hij er al die tijd
gezeten had, maar zich niet had durven te bewegen.
'J a,' zei ik.
'Ja,' zei ze.
En toen moesten we ineens allebei lachen, zo erg, zo verschrikkelijk
hard lachen dat de lege sigarenwerkplaats ervan
galmde en oma Mei de trap kwam aflopen en op de muur
bonkte om te vragen of het alsjeblieft wat rustiger kon.
De weken voor kerst waren altijd rommelig en druk: het huis
van de nok tot de kelder aan kant maken; de extra feestbestellingen
voor de sigarenwerkplaats ('de laatste keer dat we geen
eigen tabak hebben!' riep de Pap); de sterfdag van onze dode
grootvader en het bezoeken en schoonmaken van het graf
van de Mam. Op een dag dat de hemel strak was als een pas
gestreken servet woonden we de hoogmis bij in onze nieuwe
jassen. Het vroor dat het kraakte en zelfs de altijd modderige
holle weg van Sjlammhams Sahara was nu spijkerhard, zodat
we onze zondagse schoenen aan mochten trekken, en ze niet
zoals het jaar daarvoor in de hand moesten meenemen terwijl
we op onze oude schoenen liepen.
's Avonds las Muulke ons voor uit haar Duitse boek met
59

griezelverhalen. In de straten van onze stad hoorde je behalve
ons dialect meer Duits dan Nederlands, dus we verstonden
het moeiteloos.
'Noem je dat een griezelverhaal?' vroeg oma Mei toen het
verhaal uit was. Meer was niet nodig. De Pap, die de krant
van de vorige dag zat uit te spellen, zette zijn leesbril af. Onze
broers die de koersen van de prijsduiven zaten te bestuderen
schoven hun stoelen bij.
Onze grootmoeder kon niet geweldig koken, en naaien kon
ze al helemaal niet.
Maar verhalen vertellen kon ze als geen ander.
'Vraag me wat Truuke RuuzeI midden in de nacht in de Paterskoel
deed,' zei ze.
Truuke Ruuzei had nieuwe schoenen. Gouden lakschoentjes
van het fijnste leer. De hele stad sprak er schande van. Iedereen
wist dat Truuke ze nooit zelf had kunnen betalen, want
veel verdiende ze niet. Ze werkte als jongste bediende bij de
kruidenier.
Maar Truuke was knap als een filmster en ze had veel bewonderaars
en de grootste was een jongen van stand, jonkheer
Voncken.
'Truuke,' zei de stad vermanend. 'Zo'n jongen koopt dan
wel schoenen voor je, maar hij trouwt nooit met je. Haal je
nou niks in je hoofd!'
Maar ja, dan moest je netTruuke hebben. Die was zo eigenwijs
als de bok van boer Sjraa.
'Truuke!' riep de stad. 'Pas nou op! Straks loop je met een
bastaardkind! En denk nou niet dat die daar een cent aan gaat
mee betalen!'
Uiteindelijk moesten haar broers eraan te pas komen om
jonkheer Voncken tot de orde te roepen. Dat gebeurde niet al
te zachtzinnig. De ouders namen ondertussen Truuke onder
handen. Ze verboden haar de jonkheer nog langer te zien. En
die gouden lakschoentjes moesten terug. Subiet! Anders kon
60

ze de rest van haar ongetrouwde leven 's avonds op haar kamertje
doorbrengen met een flink slot op de deur.
Duidelijke taal. Precies wat zo'n kind nodig had.
Truuke toonde diep berouw. Ze huilde tranen met tuiten,
liet zich de biecht afnemen, bad zich het eelt op de vingers
en verstopte daarna ijskoud haar lakschoenen onder in de ton
met blokken reuzel. Nog geen week later sprak ze heimelijk af
bij de Paterskoel.
De Paterskoel was de oude grind- en zandgroeve van de
paters van Watersleijde. Het gebied in de Kollenberg was al
jaren grotendeels afgegraven en niemand keek er echt naar
om. To t de dag dat een van de paters er een oude vuursteenschacht
ontdekte. Elke zaterdag liepen ze met pikhouwelen
over hun schouders van het klooster naar de Kollenberg en
waren ze de hele dag bezig de onderaardse gang vrij te maken
en te verkennen.
Maar de rest van de week was er niemand.
De vrijer van Truuke was in de schemer naar de groeve gekuierd.
Truuke had zich verstopt. Hij hoorde haar lachen.
'Als je me vindt, krijg je een prijs,' had ze geroepen.
Voor een prijs van Truuke was jonkheer Voncken wel warm
te krijgen. Dus hij vond haar. Opnieuw en opnieuw en opnieuw.
Alleen de prijs, die was nooit groot genoeg. Hij werd
er knap chagrijnig van. Truuke vond het prachtig.
'Nog een keer.'
'Ik kan niet meer.'
'Toe.'
'Nee.'
'Toe!'
'Echt niet.'
'Dan win je de hoofdprijs.'
'De hoofdprijs?'
'De laatste keer is de hoofdprijs. Wist je dat niet?'
'En wat is die hoofdprijs dan?'
6r

'Zoek me maar.'
'Nee.'
'Toe. Het is de laatste keer, dat beloof ik.'
En ze hield zich aan haar belofte. Al was het op een andere
manier dan ze gedacht had.
Jonkheer Voncken zocht haar achter elke boom of struik. Hij
zocht in alle schaduwen van het heuvelachtige terrein. M en
toe meende hij haar weer te horen lachen. Truuke had een
lach waar hij stapelgek van werd. Geen meisjeslach, niet als
belletjes, maar meer een kapotte koperen klaroen. Een hese
lach, haast zonder toon. Maar op een gegeven moment hoorde
hij die ook niet meer. En toen was het alweer een uur later,
en aardedonker. Godzijdank had hij eraan gedacht een petroleumlamp
mee te nemen. Hij ontstak de lont en liet het licht
ronddwalen.
'Truuke!Truuke?'
Uiteindelijk vond hij haar jas bij de ingang van de mijn. Het
hekje stond open.
To en hij de mijn in liep vond hij aan een uitstekende steenpunt
haar muts. Tien meter verder vond hij haar sjaal, als een
slang gedrapeerd over een houten mijnkarretje.
Nu werd jonkheer Voncken pas echt fanatiek. Ook al had
hij het niet op de duisternis in deze gang, het steeds lager wordende
plafond en de wirwar van ldeine gangetjes, waar rare
kreunende geluiden uit klonken.
Ze had hem de hoofdprijs beloofd. Nou, die zou hij krijgen
ook.
Hij liet het licht door de gang dwalen. Tot zijn teleurstelling
liep die onverwacht dood, tegen een stoffige berg van
grind en zand.
Het enige wat hij vond waren de schoentjes van Truuke. Ze
staken treiterig met hun punten uit de berg, en zelfs in de stoffige
omgeving glommen ze hem nog tegemoet.
Jonkheer Voncken had er ineens schoon genoeg van. Hij
62

had een uu r gezocht, het zand zat tot in zijn kraag, hij was een
keer gestrui keld en had zijn hand opengehaald.
Tr uuke kon de ... krijgen, samen met die ... van een moeder
en vader. Om van die ... van een ... broers nog maar te zwijgen.
En die schoentjes, die nam hij ook mee. Kon ze op haar
blote voeten terug. Dat zou haar leren.
'Maar .. .' zei oma Mei terwijl ze de seconden liet wegtikken
tot ze zeker wist dat onze oren van haar waren, helemaal, van
schelp tot lel, ' ... toen hij de schoentjes uit de berg wilde trek­
ken, merkte hij dat ze niet meegave n. '
Het was geen nieuw verhaal dat ze vertelde. En al wisten we
de afloop al zolang we ons konden he rinneren, toch kreeg ik
nog steeds kippenvel tot boven op mijn kruin.
Ze zeggen dat je het gegil van jonkh eer Voncken tot op de
Putstraat kon horen.
Toen ze Tru uke RuuzeI eindelijk uitgegraven hadden, was
het te laat. Toen zat de aarde van de ingestorte vuursteengang
al in haar neusgate n, haar uitpuilende ogen en haar openge­
sperde dode mond.

Zandpluk en het tegendeel van zorgen
Zes maanden nadat de tabaksplanten geplant waren en we de
eerste oogst geplukt hadden, wachtte de Pap op de tweede
pluk. Maar de verwachte stevige diepgroene sprieten bleven
uit, het oude groen verkwijnde, eerst nog onopvallend, en
verloor toen in één nacht tijd zijn kleur.
Nog geen dag later trokken de Sigarenkoningen hun kameel
kleurige duffelse jassen aan en liepen de lange weg af.
Het was een grauwe lentedag in april. We stonden aan het
akkertje achter Negen Open Armen, terwijl de Sigarenkoningen
hier eens een hak in de aarde drukten, daar op een
uitgetrokken tabaksblad kauwden en op alle hoeken van het
gepachte land luidruchtig de wind opsnoven. De Pap volgde
hen, licht knikkend met zijn hoofd, alsof hij elke stap hoopvol
optelde. De enige die op een afstand bleef was oma Mei. We
hoorden hoe ze aan de andere kant van het huis de matten
doodranselde tegen het hek.
'Gaat er nog wat komen?' vroeg de Pap.
De Brik, de oudste koning, vroeg: 'Had je al zandpluk?'
Zandpluk was de eerste oogst. Bij zandpluk werd altijd onder
aan de plant geplukt en de oogst was nogal zanderig door
het opspattende regenwater. Ik herinnerde me de middagen
dat we de planten onder de pomp van het kerkhof eindeloos
moesten afspoelen.
De Pap knikte.
'En had je de planten met glas afgedekt?' vroeg Nol weer.
'Oliepapier,' zei de Pap.
Nol dacht na, knielde en veegde met zijn vlakke hand net

oven de aarde. To en keek hij op.
'Wanneer heb je gezaaid?'
De Pap wierp een blik op de hemel, leunde op zijn ene, dan
weer op zijn andere voet, telde omstandig op zijn vingers.
'Wanneer! ' bevalen de koningen.
'Och .. .'
'Voorjaar?'
'Zoiets.'
'Wat hedoel je met "zoiets"?'
'Nou, gewoon.'
'April?'
'Ietsje later. '
'Me i? '
'Och.'
Maar de Sigarenkoningen wa ren genadeloos. To t hij geen
kant meer uit kon en het hoge woord eruit kwam.
'Half október? Je hebt half október geplant?'
'Wat dan nog!' riep de Pap lachend uit. En toen gebeurde
er wat er altijd gebeurde. Te rwijl hij vertelde over planten die
echt wel tegen een stootje konden, over de hoek van ons huis
die ervoor zorgde dat de ergste kou werd opgevangen, zag ik
dat hijzelf begon te geloven in wat hij zei.
De Sigarenkoningen maakten er korte metten mee.
'Deze oogst is verl oren.'
Oma Mei zei geen woord.
In plaats daarvan sloeg haar uilenoog op hol. Het begon
te rollen en te tollen zoals het nog nooit gedaan had. Onze
grootmoeder liep net de trap af. Ze werd duizelig en kon zich
nog net op tijd vastgrij pen aan de leuning.
Het uilenoog tolde vier dagen en nachten achter elkaar als
een knikker in een putje. Ten slotte ma akte ze een ooglap. Het
hielp om het uilenoog tot rust te dwingen, maar het veran­
derde niets aan haar humeur.
Ik had geen tijd om me er druk om te maken. Op vrijdag,
65

vlak voordat de school uitging, gaf de Dreuvige me mijn
schrift terug en zat er een briefje tussen in het priegelige
handschrift van de directrice.
Commissie. woensdag. IS.30 uur.
66

J assen die passen
Ik had tegen oma Mei gezegd dat ik naar Fie ging, ons oude
buurmeisje.
'Ga je zó?' vroeg Muulke.
'Hoezo zó?'
Ik had mijn kleren met zorg uitgekozen. Ik droeg kniekousen
die nog niet al te vaak gestopt waren. De versleten neuzen
van mijn schoenen had ik met houtskool donkerder gemaakt.
Met een beee geluk zou de commissie ze toch niet zien. En
ik droeg mijn nieuwe kerst jas.
'Ik weet niet,' zei Muulke fronsend.
'Ik hoor het wel als ik terug ben,' zei ik. Dapperder dan ik
me voelde liep ik het tuinpad af, Sjlammbams Sahara op.
Ik liep door de lange klinkerstraat, langs de dienstbodes
die stoepjes schrobden van huizen die nooit van henzelf zouden
zijn. Langs de etalage van slager WIllems, waar op maandag
alleen haken hingen en geen uitgebeende varkens of koeien.
Het was het negende huis van de straat, had de directrice
gezegd, net om de bocht. Het was een kolossaal gebouw met
een Maria van zandsteen, waarvan het gezicht door de wind
en regen vrijwel weggevaagd was.
'Fing! Fing!'
Ik draaide me om. Het was Muulke.
'Wat doe jij hier?' vroeg ik.
Muulke trok hijgend haar jas uit. 'Pak aan!'
'Ik heb al een jas.'
Ze begon aan mijn mouw te sjorren.

'Muulke!' riep ik tegenstribbelend, 'wil je misschien .. .'
Muulkc sloeg haar ogen ten hemel. 'Die jas kan niet.'
'Wat?'
'Jij gaat naar de zusters, ja?'
'Ja.'
'En die zoeken een arm meisje. Ja?'
'Ja.'
'Arme meisjes hebben geen jassen die passen.'
Fronsend keek ik omlaag. Nu pas zag ik dat de jas (die ze
me op raadselachtige wijze al half aangetrokken had), haar eigen
oude jas was. De mouwen kwamen tot halverwege mijn
onderarmen. Het borstzakje was half uitgescheurd en minstens
tien keer opnieuw gestikt in verschillende kleuren garen.
(Muulke stopte er altijd alle mogelijke en onmogelijke
dingen in.) Ik kreeg geen tijd om het tot me door te laten
dringen. Het volgende moment schopte ze haar schoenen
van haar voeten en trok haar afgetrapte sokken uit. 'En arme
meisjes hebben ook geen goeie sokken,' zei ze resoluut, 'dat
weet iedereen.'
'Maar ik moet netjes zijn,' zei ik.
Muu1ke schudde haar hoofd. 'Je moet netjes willen zijn,'
zei ze. 'Maar zo dat het net niet gelukt is.' Ze duwde mijn
haarspeld die door ons geworstel verschoven was, terug. 'Als
je te netjes bent valt er niks meer te verbeteren. Dat vinden de
zusters niet fijn. Ik kan het weten.'
Dat was waar. Muulke riep bij de zusters een hartstochtelijke
zucht naar verbetering op.
'En je wil toch zeker niet dat die Gerritse Sjmerritze .. .' zei
ze dreigend.
Ik zweeg.
Ze deed een pas naar achteren en bekeek me nog eens.
'Zo,' zei ze innig tevreden met zichzelf. 'Nu is het goed.'
Nog voordat ik had kunnen protesteren, had ze zich al omgedraaid
met mijn jas over haar arm en mijn sokken in haar
handen.
68

'Ik moet rennen,' zei ze, 'oma Mei .. .'
Weg was ze.
Aan die sokken kon ik niks meer doen, maar de jas had ik kunnen
uittrekken. Maar ik dacht aan Maria Gerritsen, het onbekende
meisje dat met de seconde veel armer, deugdzamer en
vlijtiger werd dan ik.
Ik belde aan. Een dienstbode opende de deur, draaide zich
om en liep zonder iets te zeggen voor me uit. Ik moest in een
hoge hal wachten. Ik keek voorzichtig om me heen. Er was
geen ander meisje dan ik. De directrice kwam me halen. Als
haar al iets opgevallen was zei ze niets.
In het midden van een hoge kale ruimte stond een zware
eikenhouten tafel. Daarachter zat de commissie: een stuk of
wat zusters en een pater.
Eerst was er wat geklets over koetjes en kalfjes. En toen
begon het.
'Je begrijpt waarom je hier bent, Jozefina Boon? '
Ik knikte.
'Kun je het in je eigen woorden uitleggen?'
'U zoekt een meisje dat u kunt helpen,' zei ik. 'Om lerares
te worden.'
'En zou je ons kunnen uitleggen waarom jij dat meisje zou
moeten zijn?'
De vraag was achteloos gesteld, maar ik zag dat hun ogen
ineens heel oplettend waren.
'Dat kan ik niet.'
'Waarom niet?'
Ik wachtte.
'Zeg het maar,' zei het Slagschip.
De hele tijd had mijn hart gefladderd als een mot om een
petroleumlamp. Nu werd ik ineens heel kalm. Ik voelde de
hitte van mijn wangen glijden.
Ik haalde diep adem. 'Omdat het gek is als je zelf moet vertellen
hoe goed je bent.'

Er gleed een zweem van een glimlach over de lippen van
de zusters en pater. Als vanzelf ging ik nog rechter zitten. Ik
kromde mijn ellebogen verder, zodat de korte krappe mouwen
nog iets verder opkropen.
Het Slagschip vertelde over mijn prestaties op school (goed),
over hoe oplettend en keurig ik was (uitmuntend), hoe ik nooit
een mis oversloeg, hoe ik als een engel zorgde voor mijn twee
zussen, van wie er één zwaar gehandicapt was en de andere
een onhandelbare wildebras. En hoe meer ze vertelde, hoe
meer onze levens een verhaal werden. Met de Mam tragisch
jong overleden, met oma Mei die op haar leeftijd een heel gezin
draaiende moest houden, met de Pap die (zoals iedereen
wel wist) een van de vele slachtoffers was van de voortdurende
werkeloosheid (de zusters en pater knikten instemmend),
maar die door volharding en zijn altijd blijvend geloof in God
(goedkeurend gemompel) uiteindelijk zijn draai had weten te
vinden als de laatste Sigarenkoning, al lukte het de ene maand
beter dan de andere om de eindjes aan elkaar te knopen.
En hoe langer ze vertelde, hoe beter alles bij me paste,
Muulkes sokken en jas en het verhaal van het Slagschip.
'làen we terugliepen door de lange gang zeiden we geen
woord. Onze voetstappen galmden en echoden harder en voller,
zodat het leek alsof ik al lerares was en er een hele klas
achter me aan liep. Pas toen we buiten stonden bracht een
windvlaag ons weer tot leven.
'Goed,' zei ze. 'Bijzonder goed.' Vo or ik erop bedacht was
gaf ze me een zoen op mijn wang, iets wat zo ongewoon was
dat ik ineens stond te proesten van de lach en zij, de altijd
kalme directrice, meeproestte.
'Ik heb er niets over te zeggen,' zei ze. Ze moest harder praten
toen een kar ons ratelend passeerde, 'maar als de voortekenen
niet liegen krijgt de Gorettischool nog een harde dobber
aan ons.'
Ze wilde ongetwijfeld meer zeggen, maar opeens zweeg ze.

Ik dacht eerst dat het door de kar kwam. Maar toen die om de
bocht verdween zweeg ze nog steeds. Ze keek over me heen
en haar gezicht werd nog roder dan het al was.
Ik draaide me om en keek recht in het fronsende gezicht
van mijn grootmoeder.
Later, toen het hele drama achter de rug was, hoorde ik dat
Betje Garen ons gezien had. Het was dus door haar roddelzucht
dat oma Mei erachter kwam, maar op dat moment voelde
het alsof ze God zelf ingeschakeld had.
'Fing?'
Wat er achter haar ooglap gebeurde weet ik niet, maar haar
gezonde oog gleed vol afschuw over me heen. Pas toen drong
het tot me door.
De jas.
Ik had de oude jas van Muulke nog aan!
'Ik dacht dat jij naar Fie ging?' vroeg ze.
De directrice schoof tussen mij en mijn grootmoeder in.
'Mei. Luister. Meer vraag ik niet.'
Mijn grootmoeder vermoedde dat er iets aan de hand was
dat haar absoluut niet zinnen zou. Maar dat vermoeden verloor
het van haar nieuwsgierigheid. Ze vouwde haar armen
over elkaar.
De directrice vertelde een afgezwakte versie van wat ze verteld
had bij de commissie en ze zorgde er wel voor dat ze de
rest van mijn familie buiten beschouwing liet.
'Helder,' zei oma Mei.
'Helder?'
'Als de ruiten van Betje Garen,' zei oma Mei weer. 'Op één
ding na.'
'Op één ding na?'
'Ja, Albcrta.'
'En dat is, Mei?'
'Wat doet dat kind in de oude jas van Muulke?'
'Ach,' zei de directrice, die naar me keek alsof ze nu pas zag

wat ik droeg. 'Eh .. .' Ze begon aan de spelden van haar knot te
frunniken.
'Was het jouw idee?' vroeg oma Mei. 'Mijn kleinkind in een
te kleine ouwe jas laten lopen ... '
'Luister nou ... '
' ... zodat die commissie haar een zielige arme stumper
vindt?'
Ik geloof niet dat mijn grootmoeder echt geloofde dat het
Slagschip iets met de jas te maken had. Maar het Slagschip
had iets achter haar rug om gedaan en dat zou ze weten ook.
'Luister, Mei. Wees reëel. Zonder geld van de commissie ... '
Mijn grootmoeder stak haar hand op. 'Genoeg. Fing?'
Ze draaide haar de rug toe en beende weg, en ik kon niet
anders dan achter haar aan lopen. Maar als oma Mei gedacht
had dat het Slagschip het hierbij zou laten had ze het mis.
'Wat moet er van dat kind terechtkomen?' klonk er woedend
achter ons. 'Als jij je hele leven zo onmogelijk koppig
blijft. Moet ze in een fabriek gaan werken? Haar handen kapot
schrobben in het huis van een of andere rijke stinkerd, die
vroeg of laat zijn handen niet thuis kan houden?'
'Doorlopen,' gromde mijn grootmoeder.
Ik hoorde het Slagschip daadwerkelijk stampvoeten. Op
dat moment besefte ik dat het een leugen is dat mensen volwassen
worden. Ze groeien misschien aan de buitenkant op
tot een grootmoeder of een Slagschip, maar vanbinnen worden
ze niet veel ouder dan ik, Muulke of zelfs Jes.
'Je bent altijd al een stijfkop geweest!' riep het Slagschip.
'Maar je kan dat kind niet de dupe laten worden van de eeuwige
steuntrekkerij van jouw schoonzoon en van Pei, God
hebbe zijn ziel!'
Ik sloeg mijn hand geschokt voor mijn mond, alsof de
woorden uit mijzelf gekomen waren.
Hoewel het voor de stad niet bepaald een geheim was dat
zowel mijn vader als mijn grootvader Pei tussen de talloze

aanes door, meermaals steun ontvangen had van de nonnen
of de paters, was het een onderwerp waarover angstvallig
gezwegen werd. Zelfs Alberta, directrice en Slagschip, werd
zich daar plots weer van bewust. En daarmee kreeg ze ook de
ldeine oploop in de gaten die hun woordenwisseling veroorzaakt
had. Het gebeurde niet elke dag dat de directrice een
opstootje veroorzaakte. Ze wrong zich naar voren, pakte de
elleboog van mijn grootmoeder stevig vast (iets wat niemand
anders ooit zou durven wagen) 'Als je mij de kans geeft .. . '
'Jou?' zei mijn grootmoeder, de poolwind in haar stem.
Het Slagschip werd rood en herstelde: 'Ik bedoel als je
Fing ... Je moest eens weten hoe ze van haar onder de indruk
waren.'
'Van Muulkes jás zal je bedoelen.' Oma Mei draaide zich
naar mij toe. 'Naar huis.'
'Maar ... '
'Fing.' Oma Meis stem was zo zacht dat hij nauwelijks verstaanbaar
was.
Ditmaal bleef het stil achter ons.
Die avond, toen wij in bed lagen, barstte de ruzie los die
al wekenlang als een onweer boven ons hoofd gehangen had.
Normaal betekende dat dat mijn grootmoeders schelle stem
de pannen van het dak deed rinkelen en de Pap ze weer sussend
op hun plek terug praatte. Maar ditmaal bulderden beide
stemmen tegen elkaar op als inslagen van een kanon. Ik drukte
mijn handen tegen mijn oren.
De dag erna leek het alsof er niets gebeurd was. De Pap
groette oma Mei bij het ontbijt en zij groette terug. Maar er
zaten barstjes in hun stemmen, al moest je goed luisteren om
ze te kunnen horen.
Op school wachtte ik de hele dag.
Er kwam geen bericht uit de Hemel.
De dag erna ook niet.
7 3

Een oude toekomst
Twee weken later, toen Jes, Muulke en ik buiten op Sjlammbarns
Sahara waren, riep oma Mei me. Jes en Muulke slenterden
achter me aan, maar onze grootmoeder zei dat ze buiten
moesten blijven .
'Ik moet mijn handen wassen,' zei Muulke, die het altijd
feilloos aanvoelde wanneer er iets te gebeuren stond.
'Loop maar naar de pomp,' zei oma Mei en ze wees naar
het kerkhof. Jes gaf ze een ander onbenullig karweitje.
Onze grootmoeder nam plaats in de woonkamer. Ze klopte
op de sofa en ik ging naast haar zitten. 'Aan hem kunnen we
het niet overlaten, dat snap je,' zei ze .
Ik knikte. Niet dat ik enig idee had wat ze wilde zeggen,
maar over wie ze het had was me wel duidelijk.
'God weet dat die goeie man soms ook wel eens iets doet
dat wél goed uitpakt.' Ze zei het met duidelijke tegenzin. Ineens
keek ze me aan. Ik zag hoe iets in haar blik zich schrap
zette.
'Het kan niet, kendj,' zei ze.
Ik zweeg.
'Valse hoop!' foeterde oma Mei.
'Het is geen valse hoop.'
'Wie zegt dat jij uitgekozen wordt?'
'De directrice zegt .. .'
'Ze kan zoveel zeggen. Boon komt om zijn loon! Niet om
steun!'
Ik wist dat ik niet dezelfde fout moest maken als de directrice.
En het had ook geen zin om naast haar te blij ven zitten,
74

zoals de Dreuvige gedaan had. Die had twee uur bij ons in de
keuken geduldig gewacht, maar ook dat had mijn grootmoeder
niet van mening doen veranderen.
Ik zou rustig moeten blijven. Het was de enige kans die ik
had.
'Het is maar een woord, oma Mei,' begon ik. 'Als ze mij kiezen
... is het niet omdat ik niks kan. Het is juist omdat ik wél...'
'Liegen, zeker.'
'Ik heb niet gelogen.'
'Soms hebben leugens geen woorden nodig.'
'Maar .. .'
'Een jas aantrekken die te klein is, is dat geen liegen?'
'Oma Mei .. .'
Het bleef een hele tijd stil. To en ze uiteindelijk weer sprak
was haar stem gedempt en kalm. Dat was vele malen erger
dan wanneer ze me de huid vol gescholden had. 'Hoe denk
je dat ik aan jullie nieuwe jassen gekomen ben? Dat ik ze van
de bomen geplukt heb? Verdîénd heb ik ze. "Boon komt om
zijn loon." Dat is wat ik mezelf gezworen heb. Niet om steun.
Nóóit meer om steun.'
Mijn kalmte loste razendsnel op. 'Maar het is niet eerlijk ... '
riep ik.
'Niet eerlijk?' voer ze uit. 'Durf jij tegen mij te praten over
eerlijkheid? Wat denk je hoe ik me voelde, als midden op
straat mijn eigen kleinkind in een voddenjas te kijk staat!'
Het had geen zin om haar eraan te herinneren dat ze die
'voddenjas' zelf gemaakt had. Of dat de dingen die gebeurd
waren niet het gevolg waren van een uitgekookt plan, maar
gebeurden zoals dingen meestal gebeurden, als een soort ongeluk,
dat zich heel langzaam voor je ogen ontvouwt maar dat
je toch niet kan tegenhouden.
Buiten, achter het raam, stoof de wind het zand van
Sjlammbams Sahara ineens in een woedende vlaag op.
'Ze wil dat je bij haar komt werken,' zei ze.
Ik fronste. 'De directrice?'
75

'De Pruusin.'
Ik staarde haar stomverbaasd aan.
'De Pniusin?'
'Ja.'
'Wanneer?'
'Zo snel mogelijk.'
'Als ik van school ben?'
'Binnen twee weken.'
'Twee weken? Maar ... school.'
'Voor wat jij gaat doen, heb je geen school nodig.'
Oma Mei staarde naar de kachel, zweeg en bleef zwijgen.
Ik wist het nu. Ik wist het. Het was niet dat ik het niet had
zien aankomen. Maar de verschrikkelijke, rampzalige manier
waarop mijn droom in duigen viel (ik zou geen lerares worden,
nu niet, volgend jaar niet, nooit, ik zou zelfs school niet
a:&naken) maakte me misselijk van teleurstelling.
En nu werd me ook iets anders duidelijk: namelijk hoe verschrikkelijk,
verschrikkelijk, verschrikkelijk graag ik het ge­
wild had.
'J e kan ervaring opdoen,' zei oma Mei. 'Wie weet later .. .'
Haar woorden ebden weg. 'Enfin,' zei ze. 'Nu eh ... weet je
het. En al huil je het zout uit je tranen ... enfin.' Ze wreef haar
handen en stond op.
Ik moet ook zijn opgestaan; ik kan het me niet herinneren.
Ik dacht dat ik naar buiten liep, maar vond mezelf terug halverwege
de trap, terwijl ik de spijlen omklemde en naar het
bovenlicht staarde. Ergens in het huis hoorde ik mijn broers
met iets slepen, er kwam veel gevloek aan te pas en meteen
daarop de scherpe stem van mijn grootmoeder die hen terechtwees.
En aan de stilte die toen viel, de verschrikte, zuigende,
allesverslindende stilte wist ik dat iedereen in huis alles
al geweten had, iedereen behalve Muulke, Jes en ik.

De pop die alles zag (I)
De wind ruiste balorig door de struiken. Losgewaaide scherpe
takjes striemden ons gezicht. Oma Mei moest haar hoedje
met twee handen vasthouden, maar zodra we de holle weg in
liepen, viel de wind weg en betraden we een stille, beschutte
wereld. Het zonlicht viel door de dichtbegroeide boomkruinen
boven ons en strooide bewegende munten van licht over
het pad.
Oma's uilenoog bewoog traag in haar oogkas. 'Moet je zo
zuchten?'
Ik zweeg.
Zodra we de holle weg weer uit kwamen, zette ze haar
hoedje af. Haar uilenoog maakte een zwiep naar links en keek
me een moment waterig aan.
'Loop rechtop. Je lijkt Jes wel.'
Haar gemopper ging naadloos over in de stijgende prijzen
van de aardappelen, de muizenplaag op de markt en waar het
met de wereld naartoe moest. Ik draaide mijn hoofd, zodat
ik de voorjaarswind in mijn oren ving en ik haar mond alleen
nog maar zag bewegen.
We naderden de boerderijen van We tsels en boer Kalle en
de smidse van de Naas Hermes. Vanuit de stallen klonk de ritmische
slag van de smidshamer op de ijzers.
Heivisj stond op de achterplaats, zijn hoofd half verstopt
in zijn haverzak. Ik hoorde hoe hij de haver tussen zijn tanden
vermaalde. Het gewone oor bewoog nauwelijks toen we
langsliepen. Ouwe Mattie, de stokoude hond van de smid, lag
in de namiddagzon onder de massieve benen van Heivisj te
77

dromen, met zachte kefgeluidjes en een pootje dat trilde.
Vanaf de weg kon je de Putse Poort al zien liggen, de oude
stadspoort met de verweerde deuren die altijd openstonden.
Het was een grote overgang om van Sjlammbams Sahara de
stad binnen te komen. Binnen een paar stappen werd je omvat
door de muren, de geluiden waaiden hier niet meer weg, de
geuren vervlogen niet. En al zou ik niet meer uit Negen Open
Armen weg willen, toch herkende ik altijd het beschermende
gevoel van de stad die om me heen paste als een jas en als altijd
maakte het me blij en droevig tegelijk.
Op de markt waren voorbereidingen bezig voor de bidprocessie
voor de vrede. De straten werden schoongeveegd en
aan de gevels van de middenstand hingen vaandels in de witgele
kleuren van de kerk. Er werd veel volk verwacht, ook van
buiten de stad. Want al geloofde nog steeds niemand dat er
echt oorlog zou komen, onze stad had (als altijd) het zekere
voor het onzekere genomen.
Bij Betje Garen hing een nieuw bordje:
OPEN VOOR ONZE GEACHTE CLIENTÈLE,
BINNEN- ÉN BUITENSTAD S
MOOIE AANBIEDINGEN!!
( ZATERDAGS GESLOTEN.)
We liepen het centrum weer uit, de villawijk in, langs de kronkelende
stadsbeek.
Pas nadat we een paar keer aan de bel getrokken hadden,
werden we door een dienstbode binnengelaten.
Ik durfde nauwelijks over de plavuizen te lopen, zo schoon
en glimmend waren ze. Ik schoof zoveel mogelijk aan de zijkant
naar een kleine ruimte met een bank. Daar moesten we
wachten.
Een grote staande klok sloeg plechtig het volle uur. De wijzers
hadden de vorm van sigaren. Mijn grootmoeder schudde
haar hoofd. 'Hoe rijker, hoe gekker,' zei ze.

Zeggen dat de Sigarenkeizer rijk was, was zwak uitgedrukt.
Steenrijk was hij. Letterlijk. Hij was de enige erfgenaam van
het fortuin dat zijn oom Van Wessum ooit met zijn steenfabriek
verdiend had. Daarnaast had hij het zakeninstinct van
zijn oom geërfd.
Er werd gezegd dat de Sigarenkeizer wel twintig automobielen
had kunnen kopen, maar dat hij zakenman genoeg was
om te beseffen dat je niet al te opzichtig met geld moest smijten,
wilde je de stad te vriend houden.
'Hebben jullie lang moeten wachten?'
De Pruusin kwam de brede trap met de rode loper aflopen.
Ze gaf oma Mei en mij een hand.
Ik maakte een knicksje.
'Aangenaam,' zei oma Mei.
Ze ging ons voor naar een kleine salon. Er waren stoelen met
geborduurde zittingen, twee marmeren schoorstenen met op
elk een spiegel in vergulde lijst, er stond een enorme canapé
en in de hoek stond een bank die volgestouwd was met vijf
levensgrote sierpoppen.
'Thee?' vroeg de Pruusin.
Oma Mei en ik zaten onhandig op de canapé, die gemaakt
leek om weg te zakken in de kussens en naar het plafond te
staren en te mijmeren over muziek of boeken.
'Liesl kijkt naar je uit,' zei de Pruusin.
'Liesl?' vroeg ik.
'Mijn nichtje.' De Pruusin schonk thee in kleine glaasjes en
staarde naar de deur.
'0,' zei oma Mei. 'Nou, Fing heeft een groot verantwoordelijkheidsgevoel
en is volkomen te vertrouwen. Waaruit bestaat
het werk, als ik vragen mag?'
De Pruusin maakte een vaag gebaar. De diamanten ring
fonkelde aan haar hand.
'Keukenwerk?' vroeg oma Mei.
'Het meeste doen de kokkin en haar hulp.'
79

'Linnen en strijk?'
'Daar hebben we dienstbodes voor.'
Daarna noemde ze nog een paar dingen op die ik niet hoefde
te doen. Toen staarde ze weer naar de deur.
'Maar wat wél?' vroeg oma Mei.
'Wat wel?'
'Wat voor werk?'
De Pruusin fronste haar voorhoofd.
'Waar blijft ze toch?'
Ze schelde. De dienstmeid kwam binnen.
'Liesi?' vroeg de Pruusin, alsof het de schuld van de dienstmeid
was dat Liesl verdwenen was. Ik wierp een blik op oma
Mei. Die haalde haast onmerkbaar haar schouders op.
De Pruusin herstelde zich. 'Spreekt Fing Duits?'
'Hoezo?' vroeg oma Mei.
'Veel van ons personeel komt uit Duitsland,' zei ze. 'Het
zou fijn zijn als ze zich verstaanbaar maken kan.'
Soms vergat ik dat de Pruusin Duits was. Er werd gezegd
dat ze in een jaar tijd zoveel lessen Nederlands gevolgd had
dat ze het inmiddels beter sprak dan de meesten mensen in
onze stad, burgemeester en notabelen meegerekend.
Terwijl oma Mei de Pruusin uitvoerig geruststelde keek ik
om me heen. Mijn blik gleed langs de canapé, het grote bureau,
de spiegel met de vergulde lijst, de poppen op de sierbank.
Het waren geen speelpoppen, daar waren ze te mooi
en te groot voor. Ze hadden echt haar en droegen jurken van
zijde met grote strikken. Ze zaten tegen elkaar aan geleund,
onderuitgezakt als in slaap gevallen vriendinnen. Ik dacht aan
Muulke en Jes, die nu in de klas zaten. Aan de Dreuvige en
hoe ze naast mijn grootmoeder gezeten had. Ik dacht aan Maria
Gerritsen, aan baretten en chambrettes. Ik dacht aan alles
waar ik niet aan denken wilde.
Het gebeurde vanuit mijn ooghoek. En ik had het pas door
toen het alweer afgelopen was. Ik wist nog net een kreet te
onderdrukken en hapte naar adem.
80

'Is er iets?' vroeg de Pruusin bezorgd.
'Wat?' zei oma Mei.
'Niks,' zei ik, 'eh ... niks.' Ik voelde mijn grootmoeders afkeurende
blik. De Pruusin glimlachte. Ik glimlachte terug,
terwijl mijn hart nog zo bonkte dat ik dacht dat het uit mijn
borstkas springen zou.
Een van de sierpoppen zat half weggedraaid. Het was de
grootste, ze zat het meest achteraan, je zag vooral het hoofd.
Of liever gezegd, je zag de grote strooien hoed die haar poppengelaat
verborg.
Tot het hoofd opkeek.
Een piepkleine beweging.
I Iet oog dat ik zag staarde me aan.
Twee, drie seconden hooguit.
Toen zakte het hoofd langzaam weer terug.
Ik heb nooit echt begrepen waarom ik niks zei.
Nog geen halfuur later stonden we buiten. Tw ee maanden
voordat ik van school zou gaan had ik de eerste betrekking van
mijn leven, terwijl oma Mei noch ikzelf ook maar het flauwste
benul had waarvoor ik aangenomen was.

Deel 2
Fings oorlog
I939-I94°

Deine liebe Freundin Fing
De Pruusin zat in een strandstoel met een plaid over haar benen.
Naast haar lag de witte hond te slapen. In het gras draaide
een grammofoon een slepend walsje. De bakelieten plaat
glom in het zonlicht. To en de grammofoon afliep, klonk er
geruis, een klik en toen was het stil.
'Hallo,' zei ik.
De Pruusin trok haar hoofd in als een geschrokken schildpad
en haar handen maakten een afwerend gebaar. Op hetzelfde
moment schoot de hond overeind en begon te lachen.
Nu, bij daglicht, klonk het eerder idioot dan luguber. Maar
het bleef raar om de hond zijn bek te zien opensperren en in
plaats van geblaf een amechtig gehijg te horen, als van iemand
die de slappe lach had.
De Pruusin drukte beide handen op haar borst. 'Stil, hond!
Stil!'
De hond schoot weg. Pas toen herkende de Pruusin me. Ze
kwam overeind. De plaid viel in het gras. Ze greep mijn handen
en zei dat ze blij waren dat ik er 'eindelijk, eindelijk' was.
En toen liet ze een hand los en stak die uit.
'Guck doch mal,' riep ze naar achteren. 'Deine liebe Preundin
Fing!'
Van achter de stenen fontein dook Liesl ap.
Die ochtend had er een krakend stijf gesteven wit schort met
een zwarte dienstjapon klaargelegen. Ik waste me met het water
van de lampetkan, negeerde de blikken van Jes en Muulke
en liep de trap af.

Oma Mei had een kop hete koffie voor me neergezet. To t
gisteren hadden] es, Muulke en ik nooit koffie gemogen. Koffie
was voor 'de groten'. Hij smaakte bitter.
Toen de klok acht sloeg trokken Muulke en Jes hun jassen
aan. Ze liepen naar buiten. De keukendeur sloot zich. Het
volgende moment vloog de deur weer open, Jes stormde naar
binnen, vloog in mijn armen en klemde zich aan me vast.
'Ga nou maar,' zei ik.
De keukendeur viel weer dicht. Ik voelde de armen van Jes
nog om me heen, alsof ik klei was en zij de mal. Het gammele
tuinhek klapte open en dicht en toen waren ze weg.
Echt weg.
De Pruusin hield haar vrije hand nog steeds uitgestoken en
Liesl kon niet anders dan die vastpakken. We stonden een moment
midden in de uitgestrekte tuin.
'Waltraud?' riep de Pruusin. 'Waltraud!'
Door een serredeur kwam een meisje naar buiten. Ze droeg
net als ik een schort en een zwarte jurk.
'De taart.'
Waltraud liep weer naar binnen. Even later ging de deur
weer open. Ditmaal kwam een vrouw naar buiten. Ze was
klein en rond, had een mopsneus en krentenoogjes.
'Mevrouw?'
'Ja Anna?'
'Er moet een misverstand zijn.'
'Een misverstand?'
'Ik heb geen taart besteld.'
'Dat heb ik zelf gedaan,' zei de Pruusin. Ze lachte.
'Zélf?'
De vrouw draaide zich resoluut om en liep naar binnen. De
klinkers van het tuinpad waren ongelijk en hobbelig, zodat ze
moest uitkijken om niet te struikelen.
Even later rinkelde een tafeltje op wielen het pad af. Er
stond een grote schwarzwalderkirschtorte op en een theepot
met dure kopjes.
86

'Ga zitten!' lachte de Pruusin.
Ik bleef onzeker staan.
'Ga toch zitten, Fing!'
Ik liet me op de stoel zakken.
De taart was mierzoet en machtig. Na twee happen zat ik
vol. De Pruusin hoorde me uit over mijn leven, terwijl ze om
de haverklap Liesl triomfantelijk aankeek. Ze zei in het Duits
hoe interessant het toch was dat ze nu een echte Fing in huis
hadden. Dat zei ze écht. Een echte Fing. Alsof ik in stapels op
een schap in de winkel lag.
Na de taart kwamen piepkleine hapjes. En daarna flinterdunne
koekjes, die smolten op je tong.
Misschien ging het altijd zo, bij ieder meisje dat ze aannamen.
De Rijken doen tenslotte wat ze willen, oma Mei had
het al zo vaak gezegd.
'Goed,' zei de Pruusin toen de hele tafel vol stond met restjes.
'Nu ga ik even mijn ogen sluiten.' Ze kwam nadrukkelijk
geeuwend overeind.
Het was me een raadsel hoe ik ooit had kunnen denken dat
Liesl op Nienevee leek. Ik kon me ook niet meer voorstellen
dat ze me van onder de strooien hoed zo uitdagend had
aangekeken. Dit leek een compleet ander meisje. Een niksig,
muizig wicht in een veel te grote slobberjurk. Zo'n kind dat je
ziet en dan meteen weer vergeet.
'Vertel je me een sprookje?' vroeg ze in het Duits.
'Ik moet werken,' zei ik.
In de keuken was niemand. Ik bleef staan. Er klonk geplof
vanuit de kamer ernaast.
Waltraud stond in de bijkeuken lakens te strijken. Het ijzer
siste dreigend toen ze de nog vochtige banen stof gladstreek.
Misschien voelde ze mijn blik. Ze draaide zich om, zonder te
stoppen met strijken.
'Kan ik iets doen?' vroeg ik in het Duits.
Als antwoord begon ze te grinniken.

Ik stond een kwartier bij de gesloten deur van de salon. De
vloer rook naar boenwas. De sigarenklok tikte. Door het
grote bovenlicht stroomde wit helder licht in de brede hal. Ik
luisterde aan de deur. Sliep ze al? Ik hoorde niets en durfde de
deur niet open te maken.
Ik ging op de wachtbank zitten en staarde naar de sproeten
op mijn hand. Naar de sigarenwijzers van de staande klok.
Uiteindelijk zat er niets anders op.
Liesl zat bij de fontein. Ze schepte aandachtig water van
de ene in haar andere hand, maar ik voelde hoe haar ogen me
opnamen.
Er stonden nog kopjes en schoteltjes op tafel en resten van
de lunch.
Ik nam steeds één ding in mijn ene hand en één in mijn andere
en bracht het naar binnen, voorzichtig over het hobbelige
klinkerpaadje stappend. Ik verzamelde alles zo langzaam
als ik maar kon.
Anna wachtte me op toen ik het laatste kopje naar binnen
gebracht had. Ze zei: 'Ik ben het hoofd van de huishouding. Ik
zal maar meteen vertellen da t het absoluut niet de gewoonte is
dat er meisjes aangenomen worden zonder dat ik ervan weet.
Meneer heeft het altijd aan mij overgelaten.' Ze snoof. En ze
zei dat er niks aan te doen was. To en keek ze me duister aan.
'Voorlopig. '
Volgens Waltraud had de Pruusin gezegd dat ik eerst maar
eens moest wennen. Maar ze lieten me helemaal niet wennen,
ze lieten me gewoon zitten. Het grootste deel van die eerste
dag zat ik in mijn eentje in de enorme bijkeuken en luisterde
naar het tikken van de sigarenklok. Het huis leek wel in slaap
gevallen, als het kasteel uit het sprookje van Doornroosje. In
mijn hele leven had een dag nog nooit zo verschrikkelijk lang
geduurd.
To en ik thuiskwam trof ik oma Mei aan in de keuken, hijgend,
met bezweet voorhoofd en spinrag in haar knot. Vanuit
88

de kelder kwamen de opgewonden stemmen van onze broers;
ze klonken hol en ver weg, alsof ze uit het middelpunt van de
aarde kwamen, hoewel ze pal onder ons zaten. Er drong een
zure lucht door de plankenvloer heen.
'Wat is er aan de hand?' vroeg ik.
'Het is die rotrat weer,' zei oma Mei.
Muulke kwam binnenrennen. 'Hij zit in de kelder,' riep ze
verrukt. 'Ik ga een schop pakken en dan .. .'
'Zitten!' zei oma Mei scherp.
Muulke had het dier twee maanden geleden door het kelderraam
naar buiten zien kruipen, moddervet en wit bepoederd
van het meel waar het zich te goed aan gedaan had. Het
beest vrat alles waar het maar zijn tanden in kon zetten. To en
de Pap kisten getimmerd had, waar de levensmiddelen in konden
worden opgeborgen, had de rat zich op de weckpotten
geworpen. Letterlijk. En vandaag was de vijfde loeizware pot
met augurken aan diggelen gegaan. Tevergeefs hadden onze
broers allerlei plannen uitgedacht om het beest te vangen (het
ene idee nog fantastischer dan het andere), maar geen enkel
plan had succes gehad.
Beneden viel iets kletterend om. Oma Mei sloeg haar vrije
oog ten hemel. Onze broers begonnen te hé-en en te ho-en en
gaven vervolgens elkaar de schuld.
'Als jullie zo doorgaan, staat er straks geen muur meer overeind!'
riep oma Mei tegen haar voeten. Het was geen goeie uilenoogdag.
Met haar ooglapje leek ze op een stokoude piraat
die anc wereldzeeën bevaren had en voorgoed haar bekomst
had gekregen van alles wat ze daar aangetroffen had.
'Misschien kunnen we een kat van boer Kalle nemen,' zei
Krit een uur later na de zoveelste poging. 'Die zit weer met
een nieuw nest katten in zijn maag.'
'Ja, kunnen wij er niet eentje nemen?' vroeg Jes.
'Wij zijn de ark van Noach niet,' zei oma Mei.
'Maar dan verzuipt hij ze!' riep Jes verontwaardigd. 'Dat is
zielig!'

'Niet zo zielig als wanneer we zo'n katje in de kelder zetten,'
zei oma Mei beslist. 'Die rotrat laat er geen snorhaar van
over. Hoe ging het?'
Ik voelde opeens alle ogen op mij gericht.
'Goed.'
'Wat moest je doen?' vroeg Muulke.
Ik haalde mijn schouders op.
'Waren ze aardig?' vroeg Jes.
Mijn wangen werden heet.
'Laat dat kind met rust,' zei oma Mei. 'Ze heeft gewerkt.'
Zo begon mijn toekomst.
Geen gouden, zoals de Dreuvige beloofd had, maar een
oude.

Geluk
In de ochtenden moest ik een boodschap doen. Het ging om
kleine dingen: een pakje stijfsel, papier voor de typemachine,
gelatine voor de kokkln. Of ik werd naar Betje Garen gestuurd
om een lange bestelling door te geven die ik zelf nooit
op hoefde te halen.
Tussen de middag at ik in de keuken met Anna en de rest
van het personeeL Daarna waste ik onze borden af, die van de
Sigarenkeizer en zijn familie hoefde ik niet te doen.
Ik kende de verhalen van dienstbodes die door de rijken als
oud vuil behandeld werden en bij het minste of geringste werden
ontslagen. Die dienstbodes hadden het weer getroffen
vergeleken met het werk dat andere meisjes moesten doen.
Dikke Tonnie, een meisje dat nadat ze meerdere keren was
blijven zitten eindelijk van school gegaan was, werkte in het
slachthuis als schoonmaakster, totdat ze een infectie opliep en
haar gezicht onder de lekkende korsten kwam te zitten. En nu
had ze helemaal geen werk meer.
Ik wist dat ik geluk had gehad, maar zo voelde het niet.
De ochtenden gingen nog wel, maar elke middag was het
alsof iedereen in het niets verdween als de laatste goocheltruc
van de Sigarenkeizer, en bleef ik moederziel alleen achter.
Ik durfde de keuken niet uit, als de dood was ik dat ik Anna
tegen zou komen. Hoewel ik haar nauwelijks zag, had ze alles
in de gaten. Waltraud zei dat ze op haar kamer in het souterrain
zat (ze woonde daar, net als het Duitse personeel) en dat
daar allerlei luchtverversingsbuizen in uitkwamen, die ze gebruikte
om het personeel af te luisteren.

Ik zoeh t zelf naar dingen die ik doen kon. Ik haa I de de lades
leeg, sorteerde bestek, stofte alle hoeken en gaten. Maar uiteindelijk
was ook deze enorme keuken zo schoon dat je er van
de grond kon eten.
Op een middag verliet ik met bonkend hart de keuken. Ik
voelde me als de Dreuvige die dwars door de jungle zwierf.
'Wat denk jij dat je aan het doen bent?' snerpte een stem.
Anna staarde me aan.
'Ik. .. eh ... ik wilde vragen of iknog wat doen kon,' stamelde
ik.
'Dat zou ik denken!' snoof ze. Alsof ze erop gewacht had
kwam ze met een emmer sop en een staalborstel aanzetten
en stuurde me naar het deel van de villa dat de 'Boerderij' genoemd
werd. Voordat de Sigarenkeizer er zijn villa had laten
bouwen had er een monumentale boerderij gestaan, waarvan
nu alleen nog maar een vloer van oude klinkers overgebleven
was. Het was een onmogelijke klus, de stenen waren verweerd
en ongelijk, toch was ik er blij om. Ik schuurde alsof ik de
groeven in dé stenen wilde uitwissen, maar hoe hard ik ook
boende, mijn hoofd dwaalde toch steeds af. Naar de Dreuvige
die een dietee opgaf, tikkend met haar buisje vlugzout tegen
de tafel. De Dreuvige die geschiedenisles gaf, mijn lievelingsvak,
vertellend over de moord op Willem van Oranje, terwijl
ze gespannen uit het raam tuurde, alsof het misdrijf zich op de
speelplaats afspeelde. Daartussendoor zong mijn hoofd een
treiterig deuntje: Gerritse Schmerritze, Gerritse Schmerritze.
Ik begon nog verbetener te boenen.
Er klonken voetstappen.
'Mijn lieve kind, wat ben jij aan het doen?'
De Pruusin had haar leesbril op en in haar hand droeg ze
een stapel mappen.
'Ik schuur de vloer,' zei ik schaapachtig.
'Déze vloer? Wa arom in 's hemelsnaam?'
'Anna zei .. . '

'Onzin.' Ze hielp me overeind. 'Het enige wat er geschuurd
wordt zijn jouw knieën.'
'Ik vind het niet erg,' zei ik.
De Pruusin lachte. 'Maar jij moet toch nog wennen! Het
wordt straks in dit huis nog druk zat. Dan heb je zelfs geen tijd
meer om adem te halen.'
'Ik vind het fijn om bezig te zijn.'
'Dan heb ik wel een ander klusje voor je ... '
'Maar Anna ... '
'Laat Anna maar aan mij over.'
Ik hoorde niet precies wat ze tegen elkaar zeiden, maar wel
dat de stem van de Pruusin iets scherps en metaligs kreeg en
dat de antwoorden van Anna kort en afgemeten waren. Even
later kwam de huishoudster de salon uit. Ze had rode vlekken
in haar hals. In haar handen droeg ze een doos, die ze aan mij
gaf.
'Hier.'
'Wat moet ik ... '
'Vraag toch niet altijd zoveel!' bitste Anna. 'Ze zit in het
prieel.' Ze draaide zich om en beende weg.
Het prieel was een met riet overdekt huisje achter in de tuin
met een veranda waar een kleine volière in gebouwd was.
Liesl zat in haar grijze slobberjurk met een prentenboek op
een vloerkleed. De hond lag naast haar. Er stonden twee glazen
limonade op tafel.
Ik zette de doos op de tafel, schoof de stoel opzij, ging
zitten en opende de gloednieuwe doos. Het was een halmaspel.
'Hier,' zei ik.
Liesl staarde naar de doos alsof het een paardenvijg was.
'Thuis hebben wij wel tien dozen halma,' zei ze nuffig in het
Duits. 'En zeven dozen mens-erger-je-niet. En stoomlocomotieven.
En dozen vol kleurpotloden. En alle delen van "De
93

Jonge Onderzoeker" met microscoop en vergrootglas en al.'
'Maar je bent niet thuis,' zei ik.
Aan het einde van de week toverde de Sigarenkeizer zijn krant
om in een witte envelop. Ik stopte hem ongezien in mijn
schort.
'Je zult zo niet erg rijk worden,' zei hij grijnzend. 'Moet je
niet even kijken of het klopt?'
Ik voelde mijn hoofd rood worden.
'Laat dat kind nou,' zei de Pruusin. 'Liesl? Laat jij Fing
even uit?'
Liesl stond op. Meteen kwam ook de hond overeind en
volgde haar als haar schaduw.
We liepen door de gang van de klok met de sigarenwijzers.
'Ze heet de Koningin van Amerika,' zei Liesl in het Duits.
'Wie?'
'Mijn hond.'
'Amerika heeft geen koningin,' zei ik.
Ze keek me triomfantelijk aan.
'Daarom juist,' zei ze. 'Dan kan zij de eerste worden.'
In plaats van meteen naar huis te gaan liep ik eerst het kerkhof
op. Ik strekte me uit op de oude stoep van Negen Open Armen
en staarde omhoog naar de grote linde. De immense takkenkroon
strekte zich uit naar de hemel. Ik had geen idee hoe
oud de boom precies was. Uit de verhalen van oma Mei wist
ik dat hij er al geweest was toen zijzelf nog maar een kind was.
Ik keek omhoog naar het loof met zijn heldergroene kleur,
alsof er in elk blaadje een lichtje gloeide. Ik luisterde naar het
geruis dat als ademen klonk. Het maakte me altijd rustig.
Ik opende de envelop en telde het geld.
Ik telde het nog eens.
Het klopte niet.
Er zat meer in dan was afgesproken. Veel meer.
94

Vanuit het hart van de stad sloeg de klok vier uur. Het klonk
ver en ijl, maar ik voelde plotseling elke spier hard worden,
alsof mijn lichaam wilde vluchten.
School.
De school was uit.
Al mijn kalmte vloeide weg. Dat wat de hele week al op sjot
had gezeten, sprong open.
Ik begon te huilen.
Was dit mijn Gouden To ekomst? Was dit écht alles?
Ik weet niet hoe lang ik daar gezeten heb. Het leek in elk
geval een eeuwigheid. To en pakte ik het geld dat te veel was en
stopte het in de smokkelzak van mijn schort.
Als de Sigarenkeizer verkeerd geteld had, was het zijn eigen
schuld. En als het een test was, om te zien of ik wel eerlijk was,
was ik de laatste die voor die test wilde slagen.
95

Drukte die nog komen moet
'Is de Sigarenkeizer echt zo rijk?' fluisterde Muulke. 'Betje
Garen zegt dat ze overal verwarming hebben.'
Nu kon Muulke een heleboel, maar fluisteren hoorde daar
niet bij. Je kon haar vast vier rijen verderop in de bioscoop
nog horen. We zaten derde rang, waar geen pluchen stoelen
waren maar houten en waarvoor je een versleten kussentje
mee kreeg om geen splinters in je achterste te krijgen. Bolle,
de portier, zorgde er wel voor dat niemand op plekken zat
waar hij niet thuishoorde.
'Ze zegt dat het hele huis goudbehang heeft.'
'Sst!' zei ik.
Ik had Muulke enJes van het extra geld meegenomen naar
de zondagsmatinee, onder voorwaarde dat ze niks tegen oma
Mei zeggen zouden, maar ik had er nu al spijt van. Ze staarden
me aan alsof ik de hoofdfilm was.
'Ook op het toilet,' zei Jes zacht.
'Betje Garen kletst,' fluisterde ik terug. 'Naar haar moet je
niet luisteren.'
'Naar wie dan wel?' vroeg Jes weer.
'Jij zegt niks,' zei Muulke. 'Niks over wat je doet, niks over
wie wat zegt, niks.'
Ik richtte mijn blik op het doek. Een prinses dwaalde door
een donker woud. Het regende pijpenstelen in de film, maar
ze werd nauwelijks nat en haar gewaad bleef keurig wit. Eigenlijk
had ik een hekel aan sprookjesfilms.
'Ik wou dat ze mij van school gehaald hadden,' zei Muulke
uit de grond van haar hart.

'Muulke!' zei Jes hard.
'Sst!' siste Bolle achter ons.
Er werden hoofden omgedraaid. Ik voelde de ogen van
Bolle in mijn rug branden. Hij had bezoekers al voor minder
zijn bioscoop uit gemieterd.
'Sorry,' zei Muulke zacht.
'Waarom?'
'Nou ja,' zei Muulke. 'We weten heus weL.'
'Ja,' zeijes. 'Dat je liever .. . '
'Hou op!' zei ik veel harder dan de bedoeling was.
Weer werden er woedend hoofden omgedraaid.
'En nou koppen dicht!' riep Bolle.
'Hou zelf je kop,' mompelde Muulke. Maar daarna hield ze
haar mond, goddank.
Het weekeinde was voorbij voor ik het in de gaten had.
To en ik de volgende ochtend koffie kreeg voorgezet was hij
al minder bitter. En tegen de derde week proefde ik het niet
eens meer.
In de villa van de Sigarenkeizer was het een komen en gaan.
Er kwamen niet alleen zakenlieden voor de Sigarenkeizer (gewichtige
mannen in maatkostuums en met gouden zakhorloges),
maar er was ook veel aanloop voor de Pruusin. Ze hield
zich bezig met liefdadigheidswerk en deed de boekhouding
van allerlei stichtingen en verenigingen in de stad. Volgens
Waltraud zat de Pruusin in god weet hoeveel comités.
Waltraud zei ook dat je aan de manier van lopen kon horen
wie er een bezoek bracht.
'Als je hoort schuifelen en verder niks,' zei ze, 'zijn het de
protestanten. Die houden niet van poespas. Als je geklikklak
hoort en een hoop gegiechel zijn het de echtgenoten van de
Broeders van de Heilige Doodsstrijd. Die komen hier elke
maand lunchen.' Ze gniffelde. 'En hoor je helemaal niks, behalve
geritsel van papier, dan zijn het de Judde met hun boekhouding.
Die doen in de hal altijd hun schoenen uit, alsof ze
97

nog altijd blootsvoets door de woestijn zwerven.'
Wa ltraud kwam van net over de grens. Ze was verloofd met
een jongen die Helrnut heette. Ze spaarde ansichtkaarten van
Duitse filmsterren, ze had een hekel aan wollen ondergoed
en ze wist dat je als je ongesteld werd niet bij vol1emaan naar
buiten mocht omdat je dan zou leegbloeden. Dat had ze me
allemaal in de eerste vijf minuten verteld. Ze was ook een van
de weinigen die niet als de dood was voor Anna. Daar had
de huishoudster op haar beurt weer zo de pest over in, dat
ze Waltraud de meest rottige klussen liet doen. Maar die gaf
geen krimp.
'Ach wat, Anna,' grijnsde ze. 'Die is gewoon smoor op de
Sigarenkeizer. '
De Pruusin kwam de keuken binnen. We wilden gaan staan,
maar ze maakte een wegwuivend blijf-toch-zitten-gebaar.
'Mag ik Fing even?'
We liepen de gang door. De Pruusin liep de salon binnen
en kwam weer naar buiten met een papieren tas.
'Ik heb een jurk voor Liesi,' zei ze. 'Hij zal nog te lang zijn
en moet afgespeld worden. Wil jij haar helpen? Op haar kamer
staat een spiegel. En 0 ja, er zit nog een tweede jurk in.
Zou jij die even willen passen?'
Liesl zat met de hond op de overloop, haar sprietige benen
uitgespreid. Er lag een boek op haar knieën, maar ze las niet.
To en ik langs de trap naar boven kwam keken ze allebei tegelijk
op, alsof hun blikken met touwtjes verbonden waren.
De hele bovenverdieping van Negen Open Armen had met
gemak in Liesls kamer gepast. In het midden van die zee van
ruimte stond een groot bed van witgeverfd smeedijzer vol
krullen en kronkels. Op de vloer lagen handgeknoopte Perzische
tapijten. Er was een poppenhoek, en er stond een lange
tafel met allerlei gekleurd papier en twee dozen kleurpotloden
erop.
Tegen de achterwand stond een grote kast stampvol boeken.
Het gloednieuwe speelgoed was in dozen opgestapeld,

als in een speelgoedwinkel. Niks was uitgepakt. Sommige dozen
zaten zelfs nog in cadeaupapier.
Ik hield de jurk omhoog.
Haar gezicht betrok.
'Je wil toch niet elke dag in dezelfde jurk lopen?'
Ze zweeg.
'Hij is veel te groot,' zei ik. 'Deze past je vast beter. Viel besser.'
Ze glipte als natte zeep tussen mijn handen door en liet
zich op de grond vallen. Toen ik haar wilde optrekken, hield
ze zich stijf als een plank en kneep haar ogen stijf dicht.
'Liesl...'
Ik sjorde aan haar jurk .
Ze begon te gillen.
Ik had het in elk geval geprobeerd. Ik liep naar de spiegel en
hield de jurk die ik passen moest voor. Het was alsof iemand
een riem onder mijn middel aantrok. Het was de mooiste jurk
die ik ooit gezien had. Hij was van mosgroene zijde met roomwitte
biezen en op de mouwen waren piepkleine witte vogels
geborduurd. Maar dat was het niet alleen. De schok kwam
vooral doordat het meisje in de spiegel nauwelijks op mij leek.
Mijn dienst jurk piepte hier en daar tevoorschijn, maar voor
het grootste deel was ik iemand anders. De jurk paste precies.
Ik liep de trap af. 'Ze wil niet,' zei ik.
'Dat had ik al begrepen,' zei de Pruusin met een zucht. 'En
''';!'
JIJ .
'Mevrouw?'
'Jouw jurk?'
'Hij past.'
'Mooi?'
Ik knikte.
Waltraud stond te strijken.
'Liesi?' vroeg ze met een hoofdknik naar het plafond.
99

Ik lrnikte.
'Moest ze weer een nieuwe jurk passen?'
Ze grinnikte om mijn verbaasde gezicht. 'Het halve personeel
heeft het al geprobeerd, maar ze wil niets anders aan.' Ze
tikte met haar vinger tegen haar voorhoofd.
'Maar die jurk moet toch gewassen worden?' vroeg ik.
'Als ze in bad gaat,' zei Waltraud. 'Dan moet iemand het
ding wegmoffelen, snel wassen en droogstrijken. Zonder dat
ze het doorheeft, anders breekt de hel los. '
'Als jullie denken dat dit huishouden op ldetspraatjes draait
hebben jullie het mis,' snerpte ineens een stem achter ons.
Anna wierp ons een wantrouwige blik toe en was meteen weer
verdwenen.
'De lieve God wilde op een dag het paard scheppen,' fluisterde
Waltraud in mijn oor. 'Maar het mislukte en het resultaat
noemde Hij Anna.' Ze hinnikte zachtjes.
Het was voor het eerst dat de dag voorbijvloog.
Thuis zaten Krit en de Tulp op de sofa. Hun gezichten stonden
ernstig als bij een dodenwake. Het zondagsservies stond
op tafel terwijl het pas woensdag was. Mijn andere broers
stonden buiten, met hun neuzen tegen het raam gedrukt. Ik
liep naar ze toe.
'Wat is er?' vroeg ik, terwijl ik ook naar binnen tuurde.
'Krit gaat zich verloven,' zeiden ze zonder zich om te draaien.
'Zodra het officieel is mogen we weer binnenkomen.'
De Tulp droeg geen hoedje. Haar gezicht stond scheef van
de zenuwen.
Nog voor het hoge woord eruit was had de Pap zijn zakdoek
al getrokken. De tranen biggelden over zijn wangen. Toen we
naar binnen mochten en onze broers Krit op hun schouders
namen voelde ik de schuwe blik van mijn vader over me heen
fladderen. Ik deed alsof ik het niet merkte, feliciteerde mijn
broer en zijn verloofde en maakte me uit de voeten.
Maar toen ik die nacht in bed lag en Muulke en Jes al diep
100

sliepen, kwamen er voetstappen de trap op. De klink van de
slaapkamerdeur ging omlaag. De deur gleed open en bleef
toen hangen op de haak. Er klonk een Huisterzachte vloek.
Ik rook de bitterzoete geur van bier.
'Fing?'
Ik draaide me vaster in mijn deken.
Mijn vader had zijn hele leven lang rampen veroorzaakt,
die oma Mei weer moest rechtbreien. Het was nooit anders
geweest en het zou ook nooit veranderen. Wat had ik eraan
dat hij vond dat het allemaal zijn schuld was? En waarom viel
hij me daar uitgerekend nu mee lastig?
'Fing?'
Ik vouwde een arm om mijn hoofd heen. Ik drukte zo hard
tot ik alleen nog maar het ruisen van mijn bloed hoorde.
lal

Geen liefdadigheid
'Er is bezoek,' zei Anna. 'Ik hoop dat iedereen begrijpt dat ik
er niet ben om voortdurend deuren voor Jan en alleman te
openen. Het is niet mijn schuld dat de helft van het personeel
vrij heeft gekregen. Joost mag weten waarom!'
Het was woensdag, een zonnige middag. De Pruusin had
me een uur eerder met een vage boodschap de tuin in gestuurd,
waar Liesl met een grote doos zat. Het was een puzzel
van duizend stukjes herfstbos. Op de glimmende doos stond:
Hoogste moeilijkheidsgraad!! Vele uren gegarandeerd speelplezier!!
Ik hoorde hun stemmen al, nog voordat de deur naar de
tuin weer openzwaaide.
'Wat een verrassing!' riep de Pruusin uit.
J es en Muulke stonden naast haar als de vermoorde onschuld.
'Sorry dat we storen,' zei Muulke.
'Wat moeten jullie?' vroeg ik.
'Oma Mei moest naar oudnichtTrude,' zei Muulke. 'Die is
dood aan het gaan.'
De Pruusin sloeg haar handen voor haar mond.
'Niks bijzonders, hoor,' zei Muulke onverschillig. 'Ze gaat
minstens één keer per week dood.'
Het was een van de zeldzame keren dat Muulke niet overdreef.
Oudnicht Trude was kampioen doodgaan. De pastoor
had er zijn handen vol aan. Niet alleen was ze inmiddels zo
kinds als een pasgeboren baby, ze was ook een pietje-precies.
Ze had de geestelijke al drie keer teruggestuurd omdat het
heilig oliesel haar niet beviel. Volgens haar had er een baviaan
102

uit de Zoo van Antwerpen in gezeken. De toch al zenuwachtige
man was er zwaar overspannen van geworden en stond er
sindsdien op dat er iemand van de familie bij was.
'En de Pap?' vroeg ik
'Vanmorgen weggegaan,' zeijes.
'Nieuwe olie voor de persen,' zei Muulke.
'En je weet,' vulde Jes vrolijk aan, 'dat we niet alleen thuis
mogen zijn.'
Het meest ergerlijke was dat ze niet eens moeite deden
om de riedel die ze hadden ingestudeerd overtuigend te laten
klinken.
'Nu hebben we behalve een Fing ook nog een Jes en een
Muulke in huis!' riep de Pruusin uit. 'Wat een toeval!'
Maar met toeval had het niks te maken.
'Jullie weten net zo goed als ik dat we alleen 's avonds niet
alleen thuis mogen zijn,' zei ik 'Jullie kunnen beter naar huis
gaan. Het is hier hartstikke druk'
Muulke en Jes staarden van mij naar Liesl en naar de puzzel.
Naar de glazen limonade op tafel en de schaal eierkoeken.
To en keken ze weer naar mij.
'Nu jullie toch helemaal hiernaartoe gekomen zijn,' zei de
Pruusin met zoveel nadruk dat het leek alsof ze helemaal uit
Afrika waren komen lopen, 'kunnen jullie op zijn minst even
gaan zitten en een glas limonade drinken. Anna?'
Er kwam een bokkige stilte vanuit het huis.
De Pruusin stond op. 'Juist,' zei ze. 'Ga zitten, meisjes. Um
Gotteswillen! Ga toch zitten! '
Ik was me er vaag van bewust dat Liesl al die tijd nog steeds
een stukje puzzel in haar hand hield en als gehypnotiseerd van
mij naar Muulke enJes keek.
Ik liet Muulke en Jes de limonade opdrinken, maar toen
de Pruusin ook nog taart wilde laten halen zei ik dat het jammer
was, maar dat het vandaag niet kon. Helaas. Hoezeer
ik het mijn lieve zusjes ook gunde. We waren tenslotte dol
op onze oude grootmoeder en we zouden niet willen dat ze,

als ze thuiskwam, niemand zou aantreffen. Al helemaal niet
omdat ze soms duizelig kon worden. Kon vallen. Erg kon
vallen.
Ik liep met hen de lange gang door en negeerde Anna's
blikken toen ze ons tegemoetkwam. To t mijn opluchting zei
ze niets.
'Als jullie het nog één keer wagen .. .' begon ik.
'Zwaar werk hoor,' zei Muulke, totaal niet onder de indruk.
'En zo druk! Ik hoop niet dat ik later zo'n rotbetrekking krijg.'
'Er was nu even niks te doen,' zei ik.
Muulke trok spottend een wenkbrauw op. Meer was niet
nodig. Mijn woorden liepen vast als een fietswiel in mul zand.
Ze liepen het grindpad af. Ik drukte de zware deur in het
slot, bleef staan, staarde naar de nerven in het hout en voelde
me het domste meisje van de wereld.
Had ik het de hele tijd al geweten?
Sinds het eerste gesprek in de salon, met oma Mei? To en
de Pruusin vertelde wat voor werk ik allemaal nfét hoefde te
doen?
To en ik op mijn eerste werkdag taart en limonade kreeg?
Of was het toen ik een jurk moest passen die me als gegoten
zat?
Toch kwam het pas door de woorden van Muulke dat ik nu
wîst wat ik allang geweten had. En ook wat me te doen stond.
Ik klopte op de deur van de salon. De Pruusin was bezig met
een brief. Ze droeg een bril die haar blauwe ogen nog groter
maakte.
'Ik ga naar huis,' zei ik.
'Ach,' zei ze, terwijl ze verstrooid een blik op de klok wierp,
'ik wist niet dat het al zo laat...'
Het was pas drie uur.
Ze keek me vragend aan.
'De drukte die nog komen moet, komt nooit,' zei ik.
De Pruusin legde de brief neer.

Ik voelde dat ik een kleur kreeg, maar ik dwong mezelf
door te gaan. 'V zegt steeds dat het nog druk zat zal worden.
Maar dat is niet waar. U heeft genoeg personeel. U heeft mij
helemaal niet nodig.'
Ze zweeg.
'U wil dat ik vriendin met Liesl word.'
Ze glimlachte. 'Vriendschap is toch het mooiste dat er is?'
'U betaalt me ervoor,' zei ik.
Ik had steeds gedacht dat de Pruusin nauwelijks in de gaten
had wat er om haar heen gebeurde. Maar nu keek ze me aan
met zo'n scherpe blik dat mijn adem stokte.
'Ga zitten.' Haar stem klonk nog steeds vriendelijk, maar
het was geen uitnodiging.
'Het spijt me, Fing. Ik had het misschien wat beter moeten
uitleggen. Lies] is niet de makkelijkste. In Duitsland had ze
een ... nou ja ... wat moeilijker leven.'
Ik begon mijn schort los te knopen.
'Wil je er niet even over nadenken?'
Ik schudde mijn hoofd.
'Maar wat zal je grootmoeder zeggen?'
Ik kon me voorstellen dat ze uit haar vel zou springen omdat
ik wegliep uit een betrekking, een hardnekkig familietrekje.
Maar ik hoopte dat ze het zou begrijpen. Dat ze snapte dat
je niet betaald kon worden om vriendin van iemand te zijn. Al
moest ik straks de knokkels van mijn handen schuren, al werd
ik voortaan als stront behandeld, diep in me voelde ik een roekeloze
opluchting.
Maar als ik gedacht had dat de Pruusin me zomaar zou laten
gaan, had ik het mis.
'Ze waren erg over je te spreken. Ze zeiden dat ze niet vaak
zo'n net, bescheiden en pienter meisje gezien hadden.'
'Wie?'
'De commissie van de kweekschool.'
Ik keek met een ruk om en zag nog net haar wenkbrauwen
omhoogschieten. 'Ach, wat dom van me. Ik dacht dat je dat
105

wist ... Nou ja ... Hè, wat vervelend nou ... Ik zit als bestuurslid
in de commissie, heb ik dat nooit gezegd? Ik zou die dag ook
aanwezig zijn, maar ik was verhinderd.'
Waarom was ik zo verbaasd? Waltraud had het zelf gezegd:
'Ze zit in god weet hoeveel comités.'
'Het zou toch zonde zijn?' zei de Pruusin. 'Zo'n slim meisje
als jij!'
Ik voelde de tranen opkomen. 'Het is nu toch te laat.'
'Het is nooit te laat.'
'Natuurlijk wel.' Ik veegde kwaad mijn tranen weg. 'Ze
hebben vast al een meisje gekozen. En oma Mei heeft een hekel
aan liefdadigheid.'
Ze zweeg een poosje. 'Fing,' zei ze toen ernstig, 'een meisje
dat slim genoeg is om door te leren moet die kans krijgen. Dat
is geen liefdadigheid maar gerechtigheid.'
Ze keek me aan. 'Fing.'
'Ja mevrouw?'
'Wat zou je ervan zeggen als je dat geld voor de kweekschool
zelf verdiende?'
Dit was haar plan. In de ochtend zou ik huishoudelijk werk
doen. Daar zou ik voor betaald krijgen. Maar ik zou extra geld
krijgen om met Liesl te spelen. En met dat extra geld zou ik
een plek op de kweekschool bij elkaar sparen.
'Iedereen tevreden,' zei ze. 'Jij doet "echt" werk. Liesl heeft
een vriendinnetje, met wie ze spelen kan. En je grootmoeder
hoeft zich niet meer druk te maken over liefdadigheid. Opgelost.'
'Maar hoeveel kost een kweekschool?' vroeg ik. 'En hoe
lang duurt het voordat ik dat bij elkaar gespaard heb?'
'0, maak je daar maar geen zorgen over,' zei ze luchtig. 'De
commissie was al onder de indruk van je, laat staan wanneer ze
horen dat je zélf geld spaart voor je opleiding. Maar dat hoeft
je grootmoeder natuurlijk niet te weten .. .'
Ik begon eraan gewend te raken dat zowat de hele wereld
106

mijn grootmoeder om de tuin wilde leiden.
De Pruusin pakte over de tafel heen mijn handen vast. Haar
gezicht straalde van blijdschap en, ze kon het nauwelijks verhullen,
opluchting. 'Je weet niet hoeveel het voor Liesl betekent.'
'Ik heb nog geen "ja" gezegd,' zei ik.
'Je wil er nog even over nadenken,' zei ze. 'Natuurlijk.'
Ik stond op.
'0, Fing?'
'Ja, mevrouw?'
'Zeg maar niks tegen Liesl. Mgesproken?'
Ik knikte.
'En als je met haar speelt zou ik het fijn vinden als je geen
dienstkleding droeg. Misschien als ze ziet dat jij .. .'
Ik knikte opnieuw en was nauwelijks verbaasd toen ik de
volgende ochtend een langwerpige doos vond met mijn naam
erop met de mooiste jurk van de wereld erin.

De wereld laten draaien
Vlak na zonsopgang ontdekte oma Mei de zeppelin. Eigenlijk
had ze 'm niet kunnen zien, omdat hij in het oosten verscheen
en zij op dat moment net westwaarts fietste. Nettie van Nol
stond weer op het punt om te bevallen en oma Mei had beloofd
haar bij te staan.
Het kwam door Heivisj, vertelde ze later.
De sjlammboer had het paard van de smid geleend, omdat
het zijne ziek was. Klaarblijkelijk had hij de avond tevoren te
diep in het glaasje gekeken en was hij na het ophalen van de
nieuwe sjlamm in slaap gevallen op de boK. Heivisj was braaf
door blijven lopen, voorbij de smidse en zou waarschijnlijk
voor eeuwig doorgesjokt zijn, als mijn grootmoeder (nadat
ze haar fiets een kwartslag gedraaid had om de kar met het
enorme paard erlangs te laten) de sjlammboer niet met een
daverende klap van haar paraplu wakker had doen schrikken.
To en zag ze het gevaarte. Zachtjes snorrend als een spinnende
kat gleed hij door het luchtruim. Een enorme zilveren
sigaar boven de velden.
'En wakker blijven!' riep ze de dodelijk verschrikte sjlammboer
na. 'Of was je van plan je sjlamm naar de Pruuse te brengen?
'
Toen ze later naar de markt fietste (het was loos alarm geweest
bij Nettie) stonden de eerste marktkooplieden met hun
handen in hun zij en de blik naar de hemel, alsof de zeppelin
niet allang weer verdwenen was. Er waren cr die op de grond
spuugden.
'Hier wat komen spioneren!' zei er een, en hij vloekte.
ro8

'Wc moeten die Pruuse uit de lucht schieten,' zei een ander.
Zelfs EmmausTrott, de oude kleermaker die toch als Duitser
geboren was, had er geen goed woord voor over. 'Er waait
een verkeerde wind,' had hij van achter zijn -9pensele-stalle*
gezegd. 'En hou je maar vast als die deze kant opkomt.'
Maar er waren er ook bij die meenden dat je kon zeggen
wat je wilde, maar dat die Hitler wel mooi de werkloosheid
had opgelost. En had je de wegen daar al eens bekeken? Glad
als maaskiezeI. Dat was meer dan die Hollanders daarhoven
ooit voor elkaar gekregen hadden.
'Komt er oorlog?' wilde Muulke weten.
'Stoel op vier poten,' zei oma Mei.
'Maar komt er oorlog?' vroeg Muulke weer.
'Och, welnee, wat moeten die Duitsers nou met Nederland?'
zei de Pap lachend. 'Zo'n erwtenlandje.'
'Waar isJes?' vroeg oma Mei.
'Ze kijkt of ze de zeppelin nog ziet,' zei ik.
'Ga haar halen.'
'Dus er komt geen oorlog?' zei Muulke.
'Stoelen op vier poten,' herhaalde oma Mei.
Jes zat op het hek, haar hand boven haar ogen.
'Denk je dat Sint-Rosa doorgaat?' vroeg ze zonder opzij te
kijken.
'Ik zou niet weten waarom niet,' zei ik. Ik ging naast haar
zitten en streek met mijn hand langs haar rug. 'Recht zitten.'
'En het circus?' vroeg ze.
Elk jaar waren er feestelijkheden in de week van Sint-Rosa,
de beschermheilige van onze stad. Het ene jaar was er het circus,
het andere jaar de kermis.
J es was dol op het circus. Vorig jaar was het kermis geweest,
maar vanwege haar zwervel mocht ze van oma Mei bijna nergens
m.
'Dat denk ik wel.'

'Met de leeuwen?'
'Als het circus komt, dan zijn de leeuwen er ook bij.'
Ik sloeg mijn arm om haar middel en ze leunde tegen me
aan. Samen tuurden we in de verte. De Grote Kerk bibberde
in de warme zomerlucht.
'Een zeppelin is nog geen oorlog,' zeijes.
Het circus kwam niet. In plaats daarvan werd de kermis voor
het tweede jaar achter elkaar opgebouwd en hoorde je het gejammer
van Jes tot ver op Sjlammbams Sahara.
Muulke fladderde net zo lang om de Pap en onze broers
heen tot ze genoeg geld afgetroggeld had om snoep te kopen,
zich te vergapen aan de danstent en ten slotte kotsmisselijk te
worden in de hotsbotskarretjes van de achtbaan.
'Het is alleen maar eerlijk,' zei ze toen ik er iets van zei. 'Jes
wordt overal in de watten gelegd. En jij hebt je prinsessenbaantje.'
De kcrnus had een spiegelpaleis, een spookhuis, een zweefmolen,
een piepkleine achtbaan en de sjimmie, Muulkes favoriet.
Voor de allerkleinsten was er een ldeine stoomcarrousel.
Jes had moeten beloven niet in de achtbaan of de Sjimmie
te gaan. Natuurlijk duurde het nog geen vijf minuten nadat
we de markt op gelopen waren of ze schopte enorme stennis,
waar onze broers en Muulke geen zin in hadden, zodat ze naar
alle kanten verdwenen.
Jes en ik liepen door het Spiegelpaleis. Jes bleef het langste
bij de holle spiegels staan. Ze keek met rood behuilde ogen
naar zichzelf, naar haar eigen uitgerekte lichaam. Daarna liepen
we naar 'Oppe Hook' waar we onze broers en Muulke
weer troffen.
'Het jaar is in de war,' zeiden ze in het café.
Muulke, Jes en ik dronken ranja, terwijl we toekeken hoe
onze broers aan het biljart hun kunsten vertoonden. Het was
er rokerig en bedompt en al stonden de deuren naar de markt
IlO

open, langs de gladde tegels achter de tap droop de condens
omlaag.
'Twee kermissen achter elkaar!' zeiden ze in het café. 'Wie
verzint zoiets?'
'Gaan we nou vechten?' vroeg Muulke.
Sjeer hing over het biljart en deed iets ingewikkelds, maar
dat had meer te maken met Vila, de dochter van de kastelein,
dan met het spel zelf.
'Laat ze maar komen,' zei hij.
'We hakken ze in de pan,' zei Krit.
'Ihihihi,' hinnikte de Tulp.
Maar volgens Eet en Pie zou het zo'n vaart niet lopen. We
zagen hoe ze de kansen op oorlog berekenden zoals ze alles
in hun leven berekenden. Met rooie koppen en felle gebaren.
Als je niet beter wist zou je denken dat ze elkaar naar het leven
stonden. Hier keek niemand ervan op.
J es had haar verzet opgegeven. Ze besloot haar laatste geld
te besteden aan de enige rijdende attractie waar ze wel In
mocht.
De kindercarrousel was zo oud als Methusalem. Er zat een
houten pijporgel in dat vals speelde en soms een reutelend
geluid gaf dat nog het meeste leek op een winderige koe. De
dieren van de kleine carrousel waren verhaspeld door de tijd.
Er was een paard zonder oren, een giraf met een hertengewei
op drie poten en verder stond er een karretje van de achtbaan
op, halfslachtig vermomd als huifkar en getrokken door twee
fietsen zonder wielen.
Voor het loket wachtte een rij kinderen. De baas van het
carrousel rekende traag en precies, en het knippen van de
kaartjes ging ook niet snel. Ik zag Jes van haar ene op haar andere
been huppen. Alsof ze nu al vergeten was dat ze nergens
anders in mocht. En dat ze, hoe klein ze ook was voor haar
leeftijd, verreweg de oudste was die hier in de rij stond.
De carrousel begon te remmen. Jes rende naar de giraf.
III

Ik hielp haar opstijgen.
'Goed vasthouden, hoor. Niet zwaaien. En niet omkijken,
begrepen?'
De mottige carrousel draaide nog niet eens en ze zat al te
stralen. In plaats van dat ik er blij van werd deed het ineens
zoveel pijn dat ik er bijna niet naar kijken kon.
'Ga,' lachte ze, 'ga dan, ga, ga!'
Achter me klonk gemompel en geërgerd geroep. Ik lette
zo ingespannen op Jes dat ik pas doorkreeg dat er iets aan de
hand was toen ik ineens mijn naam hoorde .
'Fing, Fing!'
Muulke wrong zich door de menigte heen. Ze negeerde
het gemopper en gescheld . Haar haren waren uit haar lint geraakt.
'Zei ik het niet!' riep ze triomfantelijk.
Ik keek haar niet-begrijpend aan.
'De Oorlog,' juichte ze. 'De oorlog komt!'
In een oogwenk was het marktplein leeggestroomd. Iedereen
rende naar het kantoor van de krant waar het nieuws vandaan
gekomen was. De muziek en het geroezemoes stierven weg,
de draaimolen viel stil, de karretjes van de achtbaan ratelden
uit. En toen was het stil.
Op]es na.
Zij zat nog steeds op haar driepotige giraf en spoorde hem
wild aan alsof ze niet alleen het dier en de carrousel maar de
hele stilgevallen wereld opnieuw in beweging wilde krijgen.
lI2

Vriendinnen
Tot Muulkes grote teleurstelling kwam de oorlog niét. De
Pruuse hadden het ditmaal gemunt op Polen. Even werd er
in de stad verontwaardigd over gedaan, maar lang duurde
het niet. 'Polen is eigenlijk niet meer dan een provincie van
Duitsland,' zeiden ze. Daarna ging iedereen over tot de orde
van de dag.
Maar voor het huis van de Sigarenkeizer had de inval in
Polen grote gevolgen. Nog geen week later stond de vestibule
vol zelfgemaakte tassen en koffers van gebutst karton.
Nu de Pruuse zich niet aan de afspraken hielden, had de
Nederlandse regering beslist dat Duitse werknemers niet
meer welkom waren. Anna mopperde wat af. Niet dat ze eerder
blijk gegeven had van een bijzondere genegenheid voor
haar personeel, maar opeens waren haar Duitse meisjes 'altijd
stipt, gedegen en bijzonder grondig in hun werk', en wat
moest er in godsnaam voor in de plaats komen?
Bijna alle meisjes stonden te huilen. Anna bitste dat ze zich
niet zo belachelijk moesten aanstellen; haar 'vaarwel' klonk
als een verwensing. Maar toen ze vertrokken waren, te voet
naar het station over de grens zeven kilometer verderop, ging
ze twee kilo uien schillen om een goed excuus te hebben voor
rode ogen en een lopende neus.
Het was de enige keer dat ook Wal traud huilde.
'Nou moeten we weer terug naar het platteland,' lachte ze
door haar tranen heen. 'Terug naar het boerenwerk. Slecht betaald
en we mogen niks. To t we trouwen. Dan krijgen we helemaal
niks meer en mogen we nog minder.' Daarna had ze me
omhelsd.

'Tot gauw!' riep ze.
Ik heb haar nooit meer teruggezien.
Met het vertrek van ongeveer de helft van het personeel begon
Anna's regime te haperen. De Sigarenkeizer kon zich er
niet druk om maken, zolang hij 's ochtends zijn krant en koffie
maar kreeg. De Pruusin had het niet in de gaten of deed in elk
geval alsof.
'Ik vind het wel apart,' zei ze, toen Anna zich kwam beklagen
over het feit dat de vloer al een week niet meer in de was
gezet was en zij daar ook 'ab-so-Iuut geen tijd voor zou hebben'.
'Het parket krijgt iets nou ja ... doorleefds, vind je niet?'
En toen op de maandelijkse lunch van de echtgenoten van
de Broeders van de Heilige Doodsstrijd bleek dat er helemaal
geen boodschappen gedaan waren, zei ze sussend: 'Och, eigenlijk
is iedereen opgelucht dat ze niks hoeven te eten.'
'Geen flauw benul!' snoof Anna later. 'Werkelijk geen
flauw benul heeft zij van wat er allemaal bij een huishouden
komt kijken. Zij zou werkelijk niet weten wat ze moest aanvangen
met een crisis als deze!'
Ik hield wijselijk voor me dat Anna meer met die crisis te
maken had dan ze zelf ooit zou toegeven. Elke dag stonden er
meisjes van de stad bij de dienstingang, maar als de huishoudster
er al een aannam, ontsloeg ze die meestal weer na een dag.
Het gekke was dat Anna nooit iets zei als ik 's middags mijn
nette jurk aantrok. Geen boze blikken, geen gesnuif, niks, al
was het nog zo'n heksenketel.
Liesl en ik puzzelden elk aan een uithoek van de tafel. Mijn
jurk was koel en zacht als klaproos blaadjes. De Pruusin kwam
aangelopen.
'Zitten jullie hartsgeheimpjes uit te wisselen?' vroeg ze. 'Ik
zal jullie niet afluisteren, hoor.' Demonstratief hield ze haar
handen voor haar oren.
'Zal ik een foto van jullie maken?' Zonder af te wachten
kwam ze terug met een fotocamera.

'Iets meer naar elkaar toe,' zei ze.
Liesl bewoog pas toen ik een klein stukje naar haar opschoof.
'Nog iétsje meer,' zei de Pruusin, voorovergebogen door
de lens turend.
Uiteindelijk zaten we naast elkaar zonder elkaar te raken.
'Ach wat zijn jullie mooi samen,' koerde de Pruusin. 'Alleen
jammer van die jurk, Liesl...'
Liesl staarde onbewogen voor zich uit.
'Maar Liebes, dat ding is toch véél te groot. En er zit geen
enkele vorm in! Doe dat ding nou toch uit! Ik heb zulke mooie
jurken voor je.'
Liesl gaf geen krimp.
De Pruusin drukte af. 'Wunderbar, wunderbar,' mompelde
ze, maar ze leek ineens tien centimeter kleiner van teleurstelling.
Ze liep weg, brak bijna haar nek over het hobbelige tuinpad
en terwijl ze klagend om de Sigarenkeizer riep, verdween
ze weer naar binnen.
Wat had ze verwacht? Dat Liesl in mijn armen zou vliegen?
Dat we arm in arm zouden lopen en in elkaars poesiealbum
zouden schrijven?
To ch voelde ik hoe Liesl me in de gaten hield. En soms, als
ik tijdens een spel snel even opkeek, zag ik hoe ze me opnam
met haar donkere ogen.
Ik zou het harder moeten proberen.
Meer doen.
Beter.
Ik zou meer voor ogen moeten houden waarvoor ik het
deed:
Mijn Toekomst.
Mijn Gouden Toekomst.
Als vanzelf ging mijn arm omhoog en sloeg ik hem om haar
smalle schouders. Ik voelde haar verstarren en een moment
IIS

dacht ik dat ze me weg zou duwen. Maar toen, volkomen onverwacht,
alsof ze zich overgaf na een lange strijd, leunde ze
heel licht tegen mijn schouder.
Hoewel ik zelf degene was geweest die haar vastgepakt had,
voelde ik mij nu op mijn beurt verstijven. Ze leunde met haar
hoofd op precies dezelfde plek waarop Jes haar hoofd al een
miljoen keer tegen me aangeleund had.
Een moment kreeg ik het verschrikkelijk benauwd.
Ze past niet, dacht ik toen. Ze past niet.
Liesl was ongepoetst tafelzilver, een ongeschrobde keuken,
een laken op de bleek.
Meer niet.
Ik ademde langzaam uit.
II6

Diepgroeiers
Van de Daamsen werd gezegd dat ze nog een steen aan het
bloeien kregen. In de periodes dat er op het kerkhof minder te
doen was lieten de kraaien zich inhuren als tuiniers.
De broers liepen die ochtend zwijgend heen en weer over
het grasveld van de Sigarenkeizer. M en toe ontmoetten ze
elkaar bij een hobbel in het gras. Dan spraken ze zacht brommend
en gingen vervolgens weer uit elkaar.
Anna had gezegd dat het met het gazon te maken had. Ik
moest een bol touw gaan brengen. Waarom wist ze volgens
mij ook niet, al zou ze dat nooit toegeven.
De Imbeciel zat tussen de rozen, gehurkt met zijn hoofd
omlaag. Ik zag alleen de leren strengen van de butser op zijn
hoofd. Ze drukten zijn haren plat, maar tussen de strengen
door krulde het koppig omhoog.
'Hier,' zei ik.
Hij pakte de bol aan. To en hij even opkeek vertrok zijn
gezicht. Hij drukte een houten pen in de aarde, knoopte het
touwtje vast en begon in zijn hinkende krabbengang het gazon
over te steken. De bol touw wikkelde zich af, hij verdween
in de struiken van de overzijde, er klonk geritsel en toen was
het stil. Maar ik wist dat hij er nog stond en ik durfde te wedden
dat hij naar me tuurde.
De hele stad kende het verhaal van de Imbeciel.
Ooit was hij de gedoodverfde zesde schouder geweest van
de Opperkraai Daams, de begrafenisondernemer. Diens vader
was kraai geweest en diens grootvader ook. En alle vijf de

oers van de Imbeciel ook. De Imbeciel zou de zesde schouder
worden die nodig is om een lijkkist te dragen. De Opperkraai
had er even op moeten wachten, want de tussenkinderen
waren meisjes geweest, die ook nog eens allemaal doodgingen.
De Imbeciel werd geboren met het bleke, ernstige gezicht
van een engel. Hij praatte niet voordat hij vijf jaar was, en ook
daarna zei hij alleen het hoognodige. Ongeschikt als caféhouder
of kruidenier, maar perfect voor een Kraai.
Hij liep zijn eerste en laatste begrafenis op zijn twaalfde.
Het was een regenachtige ochtend in maart geweest, het passende
weer voor de teraardebestelling van Laumen, de hoedenmaker
van de stad. Laumen, wiens laatste hoed de eerste
begrafenishoed voor de Imbeciel geweest was. De jongen zag
eruit om door een ringetje te halen: zijn frak met lange panden,
de hoge zwarte hoed. Hij bleef moeiteloos in de pas van
zijn vader en broers, al moest hij een met zwart fluweel gestoffeerd
houtblok op zijn schouder dragen om net zo lang te zijn
als de rest.
Alles ging goed tot de rouwstoet de kerkhofpoort passeerde.
To en begon het zweet in straaltjes over zijn gezicht
tc lopen. Zijn gezicht leek op te lichten, als een uitgeholde
brandende kaars. Het linkerdeel van zijn mond trok in korte
rukjes op, alsof de helft van hem een binnenpretje had.
Het ene moment liep hij nog, het volgende lag hij stuiptrekkend
op zijn rug, zijn ogen weggedraaid, klappertandend.
De kist dreigde om te vallen.
'Stop daarmee!' had zijn vader gesist. 'Stop daarmee! Subiet!'
De jongen leed volgens Heer Dokter aan een moeilijk
woord, maar de oplossing was simpel. De begrafenishoed
werd ingeruild voor een 'butser', een soort helm van gewatteerd
leer, die moest voorkomen dat hij zichzelf 'beschadigde'.
Sindsdien snoeide de Imbeciel de haag. Hij harkte het gras.
rr8

Hij hielp de graven delven. En als er een begrafenis was moest
hij buiten het kerkhof wachten. Zijn vader wilde geen enkel
risico meer lopen. De stad had hem al genoeg uitgelachen.
Die middag raakte de hele tuin van de Sigarenkeizer meer en
meer bespannen met een mysterieus raster aan lijnen. Niemand
had een idee waarom.
'Het is vast iets spiritistisch,' zei de kokkin, die erg van het
paranormale was. 'Een soort krachtveld.'
'Ach welnee,' zei Anna. 'Het is een of andere meetmethode.'
Zelfs de Pruusin werd er een beetje zenuwachtig van.
'Ga jij het eens vragen?' vroeg ze.
Ik liep weinig hoopvol naar buiten. Er werd verteld dat
de Daamsen hooguit twee keer per jaar wat zeiden. De een
na oudste had ooit een blindedarmontsteking gehad. En hij
was er bijna in gebleven, alleen omdat Heer Dokter geen wijs
werd uit het met tegenzin geuite gemompel.
In de hoek van de tuin bij de grote eik stond de nieuwe
zesde Schouder. Ik gokte erop dat hij spraakzamer was.
'Wat doen jullie?' vroeg ik.
'Mejuffer?'
'Wat zijn jullie aan het doen?'
'We bekijken uw gazon, mejuffer. Het is de eik. Die maakt
het oppervlak kapot. Uw oom wil dat we er iets aan doen.'
Ineens werd ik me bewust van mijn nette jurk. En van het
feit dat mijn haar opgestoken zat. Liesl was de hele ochtend
bezig geweest om mijn haar 'nett' te krijgen. Ik voelde haar
dunne friemelige vingers nog op mijn hoofd.
Ik had nooit van verzinsels gehouden en altijd een hekel
aan leugens gehad. Maar in plaats van hem uit te leggen hoe
het zat, hoorde ik mezelf zeggen: 'Hoezo maakt de eik alles
kapot?' terwijl in mijn stem ineens een nieuwe koele, nuffige
klank zat.
'Hetis een breedgroeier,' legde Zesde Schouder uit. 'Breed-

groeiers leggen hun wortels in de breedte, ja? Hun wortels
blijven vlak onder de oppervlakte. Daarmee maken ze het hele
gazon verrot, want grond zakt na jaren, ja?'
'Aha,' zei ik. 'En nu?'
Hij veegde het zweet van zijn voorhoofd. 'Er zijn twee manieren
om dit probleem aan te pakken, mejuffer,' zei hij. 'Of
we verhogen de grond zodat de wortels weer diep genoeg liggen.
Of we kappen de boom, ja? Op dit moment bekijken we
nog alle mogelijkheden.'
Ik veegde langzaam een plukje haar uit mijn gezicht.
'Maar dan heeft het toch geen zin om alleen deze boom te
kappen?' vroeg ik. 'Moeten dan niet al onze bomen weg?'
Hij knikte. 'Dat zou inderdaad moeten als alle bomen hier
breedgroeiers waren, maar de meeste zijn diepgroeiers. Diepgroeiers
veroorzaken geen problemen, mejuffer.'
'Uitermate interessant, dank u wel,' zei ik. Ik draaide me
om en liep weg.
Eenmaal binnen kon ik me wel voor mijn kop slaan. Uitermate
interessant, dank u wel? Wat dacht ik dat ik in vredesnaam aan
het doen was? Straks ging hij praten met de Daamsen en dan
wist hij zo dat ik geen nichtje was maar een bediende!
Ik zat nog te overwegen of ik teruggaan zou, toen de
Pruusin aan kwam lopen. Ik vertelde wat Zesde Schouder gezegd
had.
'0,' zei de Pruusin. 'Maar wat hebben die lijnen daarmee te
maken?'
'Ik ga het wel vragen,' zei ik.
'Nee, laat maar. Het zal wel goed komen. Ga maar gauw
naar je vriendinnetje toe. Die wacht boven op je. En zeg maar
dat de tuin voorlopig verboden terrein is.'
Dat beviel Liesl natuurlijk helemaal niet. Ze zette het op
een langdurig huilen, waarbij ze op de trap ging zitten, zodat
de Pruusin het goed kon horen. Die liet vervolgens op haar
beurt taartjes aanrukken, maar dat hielp niks.
120

Uiteindelijk was het Anna die ons naar Liesls kamer stuurde,
omdat ze, zoals de huishoudster zei 'zo nooit aan werken
toekwam'.
Het was vreemd hoever Anna's gezag soms reikte. Soms
dacht ik dat de Pruusin bang voor haar was.
'Verstopper*? '
'Geen zin.'
'Halma?'
'Geen zin.'
Liesl en ik zaten op haar bed. Ze plakte tegen me aan als
deeg. Het was ongewoon broeierig voor de tijd van het jaar, er
hing onweer in de lucht. Ze kroop nog dichter tegen me aan;
ik rook haar mierzoete taartjesadem.
'Kom, ga eens even op jezelf zitten.'
Ze reageerde niet.
'Zullen we een puzzel doen?' vroeg ik.
'Geen zin.'
'Er staan nog een heleboel spelletjes in de kast die je nog
niet uitgeprobeerd hebt.' ,
Ze probeerde op mijn schoot te !dimmen. Haar oude flodderjurk
rook zuur, zweterig. Het was al drie weken niet gelukt
om de jurk te wassen. Ik onderdrukte mijn neiging haar weg
te duwen.
'Liesl, alsjeblieft. Ga van me af. Kom.'
Ze negeerde me. Drukte haar hoofd tegen mijn sleutelbeen
en toen ze dat deed krampte er iets heets in mijn buik. Ik
ademde van schrik en pijn diep in. Ik probeerde te gaan verzitten,
maar Liesl klampte zich aan me vast alsof ze een baby was.
Ze duwde haar benige knie in mijn onderbuik.
Misschien kwam het daardoor.
Ik gaf haar een !dap. Mijn vlakke hand raakte haar vol in het
gezicht. Ze tuimelde achterover. Er klonk een roffel. De hond
stoof ertussenuit.
'Wat zei ik nou!' riep ik.
I2I

Ze staarde me met grote ogen aan.
Ik had zelden iemand geslagen. Als ik al boos was, dan was
meestal een woord genoeg om me te kalmeren. Maar niet deze
keer.
'Ben je doof? Ik zei toch: ga van me af! '
Haar lip begon te trillen. Ze keek me aan. 'Vriendinnen?'
'Ik word nog liever vriendin van die rare rothond van je,'
zei ik.
Had ik dat gezegd? Had ik dat écht gezegd? Het was niet
alleen dat ik mijn eigen toekomst om zeep aan het helpen was.
Wat me vooral angst aanjoeg was de Noordpoolstem van oma
Mei die uit me kwam.
Liesl bleef me aankijken.
'Vriendinnen?'
'Als je een andere jurk aantrekt.'
Ik had geen flauw idee waar het vandaan gekomen was. Het
sloeg ook nergens op. Wat had ik eraan als ze een andere jurk
aantrok? Maar het was zoiets als vallen: eenmaal begonnen
kan je niet meer stoppen.
Ik stond op van het bed en begon de kamer uit te lopen.
'Vraag je je zusjes of ze hier komen spelen?' vroeg ze. 'Als ik
een andere jurk aantrek, vraag je het dan?'
'We zullen zien,' zei ik.
Natuurlijk wist ik dat ze die jurk nooit uittrekken zou.
Maar toen ik me omdraaide stond ze al in haar onderhemd.
Ik had niets gehoord, geen geluid, geen geritsel. Ze hield haar
grijze slobberjurk op een rare manier vast. Niet bij de schouders,
maar onder de armen. Alsof ze iemand optilde.
Ze bibberde.
Het was zo warm dat ik zweette en zij stond daar te rillen
als een juffershondje.
'Verwend rotnest,' zei ik nog een keer, maar de woede was
over. Ik voelde me alleen maar doodmoe en het dreinerige,
schraperige gevoel in mijn buik werd met de minuut erger.
Uiteindelijk stuurde de Pruusin me naar huis.
I22

'Wat is er met jou aan de hand?' vroeg oma Mei.
'Buikpijn,' zei ik.
'Eet wat soep en daarna naar boven.'
Terwijl ik in bed lag en de nieuwe krampen probeerde te
negeren, kwam oma Mei binnen met een warme kruik. Dankbaar
nam ik hem aan.
'Allang?' vroeg ze.
'Sinds vanmiddag,' zei ik.
Ze knikte.
Toen ze weer weg was pakte ik het kleine blikken trommeltje,
dat ik gebruikte om het extra geld in te stoppen. Ik was
nog steeds als de dood dat oma Mei het vinden zou. Ik had het
verstopt onder een loszittende plank in de hoek van de kamer.
Ik staarde naar het geld. Ik had nog steeds geen flauw idee
wat een kweekschool kostte, maar het leek me nog steeds veel
te weinig.
To en ik wakker schrok, was het nacht en de buikpijn afgezwakt.
Ik voelde iets nats bij mijn zitvlak. Ik dacht eerst dat
de kruik moest hebben gelekt, maar die was koel en droog. Ik
voelde opnieuw. Het natte zat ook tussen mijn benen.
Geschrokken schoot ik overeind.
'Oma?'
Ze stond al in mijn kamer voor ik het bed uit was.
'Ik heb .. .' zei ik, 'ik ben .. .'
Ze tilde de petroleumlamp op om bij te lichten. Er zat een
kleine donkere vlek op de plck waar ik gelegen had. Oma Mei
verschoonde het bed, gaf me een nieuw nachthemd, met Jes
die slaapdronken naast me stond en Muulke die op de grond
ovcral dwars doorheen snurkte.
Hoe Muulke het te weten gekomen was weet ik nog steeds
niet, maar de volgende ochtend toen ik wakker werd zat ze me
grijnzend aan te kijken.
'De Vloed,' zei ze met een grafstem.
'Muulke ... '
12 3

'De Vloed!!'
'0, hou je kop.'
'Nu ga je elke maand verschrîkkelijk bloeden. Ik ken een
meisje dat...'
Er volgde een ellenlang gruwelverhaal .
Oma Mei wees me doeken die ik kon gebruiken en daarmee
was voor haar de kous af.
Maar ze maakte die ochtend warme melk met lindebloesem.
Zelfs de Pap en mijn broers moesten iets in de gaten hebben.
Ze kwamen even kijken, bleven bedremmeld in de deuropening
staan en wuifden. Ze wliîfden! Alsof ik aan boord was
gegaan van een schip, dat koers gezet had naar een onmogelijk
ver oord.

Een Vrouw vol Vrijwillige Werken
Op maandagochtend stond Anna al op me te wachten. In
plaats van dat ik een eindeloze preek kreeg over lepels die verkeerd
om in de bestekbak lagen of over een laken dat met de
zoom naar buiten gestreken was, zei ze alleen: 'Maak dat je
naar de salon komt.'
Toen ik aankwam stond de Pruusin voor de deur. Ze snoot
haar neus en had waterige ogen.
Ik kreeg ineens een akelig voorgevoel en werd slap in mijn
knieën.
'Mevrouw?' vroeg ik.
'Kijk,' zei ze alleen maar.
Ze deed voorzichtig de deur open.
Zoals altijd werd ik draaierig van de hoeveelheid spullen
die er stonden uitgestald. En het duurde even voordat ik zag
waar de Pruusin naar wees.
J jesl zat op een stoel te lezen. Of deed alsof ze las.
Maar dat was niet wat er bijzonder was.
Ze droeg de nieuwe jurk die de Pruusin voor haar had laten
maken. Hij was hemelsblauw en maakte haar vaalwitte huid
zo mogelijk nog bleker.
Ik werd met ontzag bekeken.
En Anna zei: 'Nou meisjes, jullie mogen wel een voorbeeld
nemen aan Fing.'
Dat sloeg helemaal nergens op. Ten eerste zou ik niet weten
waarom ze een voorbeeld aan mij moesten nemen omdat
Liesl haar nieuwe jurk had aangetrokken. Alsof dat een taak
I 2 5

van dienstmeisjes was. Ten tweede had Liesl die jurk zelf aan­
getrokken. Maar ik zei er niks van, als iedereen wilde denken
da t ik het voor elkaar gekregen had, best.
Er moesten natuurlijk weer foto's worden gemaakt.
'Wat zitten jullie knus samen,' juichte de Pruusin. 'Wat zijn
jullie mooi! Prinsessen. Nee, koninginnetjes! Wu nderbar! 0,
wunderbar! '
'Je hebt het beloofd,' zei Lies!.
'Ik heb niks beloofd.'
'Je zou je zusjes meenemen.'
'Dat heb ik niet gezegd.'
'Als ik een andere jurk aantrok.'
'Ik zei: we zullen zien.'
'Dat is gemeen! Je hebt het beloofd.' Haar smalle gezicht
kreeg iets vosachtigs. 'Als je je zusjes niet haalt, zeg ik alles
tegen Tantehen. '
'Alles?'
Ik overwon mijn weerzin, schoof naast haar en pakte een
10k van haar haren. 'Je hebt gelijk,' zei ik. 'Maar ik voelde me
die dag niet lekker. Dat snappen vriendinnen onder elkaar
toch wel?'
Ze staarde me koppig aan.
Ik zuchtte. 'Liesl, ik kan mijn zusjes niet verplichten om
langs te komen. Ze hebben hun eigen vriendinnen.'
Liesl zweeg drie tellen; toen zei ze: 'Denk maar niet dat ik
niks weet.'
Ze had iets van Jes. Dezelfde bokkigheid, dezelfde machte­
loze woede als iets niet ging zoals ze dat wilde.
Ineens had ik medelijden met haar. Ik glimlachte. 'Wat
weet je dan?'
'Alles.'
'Wat dan?'
'Zeg ik niet.'
Ik trok zacht plagerig aan haar haar. 'Zal ik het raden? Is
het misschien .. .'
I26

'Jij krijgt geld om met mij te spelen.'
Het duurde minstens vijf seconden voor het tot me doordrong.
'Haha!' riep ze uit, toen ze mijn geschrokken gezicht zag.
Mijn hele toekomst was als een kaartenhuis gestapeld boven
op de geheime afspraak tussen de Pruusin en mij. Wat zou er
gebeuren als ze wist dat Liesl het wist? Wat zou ze doen als
uitkwam dat ik Liesl geslagen had?
'Goed,' zei ik. 'Ik vraag het wel.'
'Het hoeft al niet meer.'
'Wat wil je dan?' vroeg ik.
Ze kauwde op haar lip. 'Ik denk er nog even over na,' zei ze.
En toen: 'Vriendinnen?'
Als ik geweten had wat de gevolgen zouden zijn van haar
ontdekking had ik meteen ontslag genomen.
Op vrijdagmiddag arriveerde eindelijk de drukte die nog komen
moest. Iedereen werd bij elkaar geroepen in de grote salon.
Het personeel zat onwennig op de deftige herenstoelen.
'Goed,' zei de Pruusin. 'Fijn dat iedereen er is. Welkom.'
Er werd wat teruggemompeld.
'Ik zou het graag met jullie willen hebben over het aanstaande
Grote Gemengde Feest.'
Het Grote Gemengde Feest moest het hoogtepunt worden
voor haar verenigingen en instellingen en daarnaast moest het
een ontmoetingspunt worden voor, wat de Pruusin 'alle gezindten'
noemde.
De vergadering begon met een lange opsomming van de
dingen die er nog moesten gebeuren en wie welke taken toebedeeld
kreeg. Vervolgens moesten 'de gevoeligheden van
alle geloofsovertuigingen' de revue passeren en de manieren
waarop alles 'tactvol opgelost' moest worden.
Vanwege de Judde zou het feest niet op zaterdag kunnen
plaatsvinden, de protestanten zouden waarschijnlijk bezwaar

hebben tegen het diner. Iedereen wist dat ze niet meeaten
omdat ze een overdadige maal te rooms vonden. Te voorspel­
len viel dat de Broeders van de Heilige Doodsstrijd het daar­
mee eens zouden zijn, maar dat niet hardop zouden zeggen
om niet met de protestanten geassocieerd te worden, dus die
gooiden het weer op een regel uit hun manifest. Niemand had
dat manifest ooit gezien en de Broeders werden er dan ook
van verdacht steeds nieuwe regels te verzinnen, als het hun zo
uitkwam.
Het gemengde feest had al voor genoeg opschudding ge­
zorgd, maar die sloeg om in complete verbijstering toen de
Pruusin nog een idee bleek te hebben.
Er viel een geschokte stilte.
'Geméngde tafels?' zei Anna met afgrijzen in haar stem.
Ze was de enige die wat zei. De rest staarde driftig naar
hun schoenneuzen. Een betrekking krijgen was één ding, een
hetrekking houden een ander.
Maar later, in de keuken, riep iedereen: 'Dat lukt haar
nóóit. Van haar leven niet. Rijk of niet rijk.'
Misschien had de Sigarenkeizer er ook minder vertrouwen
in. Een week later, toen het nieuws al lang en breed door de
stad gonsde en het ernaar uitzag dat zijn vrouw het onderspit
zou delven, ontbood hij iemand van de krant.
Een Vrouw vol Vrijwillige Werken
De cbarmante vrouw van de Sigarenkeizer is zonder meer een aan­
winst voor de stad, vooral door haar vrijwillige inzet voor alle ge­
zindten die onze mooie stad rijk is.
'Dat is zeker niet alleen mijn verdienste, ' zegt de bescheiden echt­
genote in vlekkeloos Nederlands. 'Het is vooral te danken aan de
gezindten zelf. '
Als de verslaggever vraagt of het klopt dat er sp rake zal zijn
van een groot diner waarbij alle gezindten vertegenwoordigd zullen
zijn, beaamt ze dat volmondig.
128

'Eeniedn- begrijpt dat saamhorigheid belangrijk is voor een stad, ,
zegt ze. 'Saamh01-igheid is beschaving, zekn- in een tijd als deze. '
En op de vraag van uw verslaggever of ze denkt dat deze gewaagde
opzet slagen zal, licht ze als een tipje van de sluie1- op: 'Een
aantal instellingen heeft zijn aanwezigheid al toegezegd_ '
Boven het artikel stond een foto van haar, zittend achter haar
bureau. Aan weerskanten stonden Liesl en ik. 'De vrouw van de
Sigarenkeizer met nichtje en vriendinnetje' stond eronder.
De Pruusin had ook een exemplaar voor mij bewaard.
To en oma Mei het gelezen had schoot ze in de lach. 'J e kan
er zeker van zijn dat nu niemand meer nee durft te zeggen.'
'Waarom niet?' vroeg ik.
'Omdat het vast niet waar is dat er al ja gezegd is. En ik dnk
dat de instellingen dat ook vermoeden. Maar ze zullen eerder
de zolen van hun schoenen opeten dan het elkaar te vragen.'
Ze floot waarderend. 'De Pruusin mag dan niet vanhier zijn,
ze weet anders wel precies hoe ze de stad moet aanpakken.'
Oma Mei kreeg gelijk. Nog geen twee dagen later waren
alle uitnodigingen schriftelijk geaccepteerd.

Vo orbereidingen
De villa werd binnenstebuiten gekeerd. De gordijnen werden
gewassen en gestreken, het parket werd in de boenwas gezet,
de deurknoppen met koperpoets opgewreven en tafelkleden
op de bleek gelegd.
Zowat elke middenstander uit de stad stond op de stoep om
lange en ingewikkelde bestellingen op te nemen. En daarmee
zorgde de Pruusin ervoor dat de feestkoorts niet alleen in de
villa uitbrak, maar ook in de stad.
'Heb je het gehoord,' werd er geroepen, 'ze koopt alle wild
op bij elke poelier!'
'En wijn! Ze hebben daar een fontein waar wijn uit komt!'
'En weten jullie het al van de Kristallen Toren? Hebben jullie
al van de Kristallen Toren gehoord?'
J a, van de Kristallen Toren had iedereen gehoord.
Zot!
Te gek voor woorden!
Het gonsde en het zoemde in de stad als in de drukste bijenkorf.
En in het hart ervan zat de Pruusin met een glimlach
die nauwelijks van haar gezicht week.
To t verbazing van de Pap was er ook bij ons een grote bestelling
gedaan.
'Er kan niet genoeg gerookt worden,' scheen de Sigarenkeizer
te hebben gezegd.
De persen draaiden overuren. Krit en Sj eer sjouwden met
armenvol gedroogde tabaksbladeren de zolder af. De Pap, Eet
en Pic hielden zich bezig met het draaien en selecteren. En
130

toen het ernaar uitzag dat zij het met z'n vijven niet konden
bolwerken, stond Nol ineens op de stoep met een paar arbeiders.
De sigarenkistjes stapelden zich op in de gang.
Het was nauwelijks voor te stellen, maar het sigarenfa ­
briekje was tegen wil en dank een functionerend bedrijfje geworden.
Zelfs oma Mei kon daar niet meer omheen. Ondanks
het feilloze talent van de Pap om elk karwei of werk te laten
mislukken, ondanks dreigende faillissementen en mislukte tabaksoogsten
leek het erop dat, zoals onze grootmoeder meesmuilend
zei, zelfs de Pap het bedrijfje niet meer om zeep helpen
kon.
'Niet dat we er rijk van worden,' zei oma Mei. 'Maar het
feit dat we niet OInlcomen van de honger is al luxe zat.'
In de villa was de stemming minder rooskleurig. Anna's humeur
bereikte in de hectiek van de daaropvolgende weken een
ongekende graad van kribbigheid. Maar weinig meisjes waren
bestand tegen de uitbranders van de huishoudster. Minstens
één keer per dag klonk er gesnik vanuit de provisiekast, aangezien
dat de enige plek was waar je ongestoord huilen kon.
Het ging allemaal langs me heen. Ik had wel wat anders aan
mijn hoofd.
'Kom,' had Liesl gezegd.
'Waar naartoe?'
'Kom nou maar.'
Ze pakte mijn hand. We liepen over de gang. Bij de deur
naar het dienstbodesouterrain bleef ze stilstaan.
'Wat gaan we doen?' vroeg ik.
Ze opende de deur.
'Nur gltcken.'
Het was middag geweest. De Sigarenkeizer was op pad en
de Pruusin lag te slapen. Anna was met twee dienstmeisjes een
bestelling ophalen bij de poelier.
13 1

Ik was nog nooit in het dienstbodesouterrain geweest. Een
smalle stenen trap liep ornlaag naar een schemerige gang. Er
waren vier deuren.
Liesl opende de eerste deur.
Erachter was een kleine bedompte ruimte. Boven ooghoogte
zat een raam met ondoorzichtig glas. Er stonden een
bed, een tafeltje en een olielamp. De muren waren kaal op een
kruisje na.
Liesl opende ook de andere deuren en die waren net zo leeg
en kaal. Behalve één kamertje, waar nog een Duitse ansichtkaart
aan de muur hing. Er stond een glimlachende man op
met zijn haren strak naar achteren gekamd. 'Mit lieben Griissen,
Ferdinand' stond erop geschreven. Was die soms van Waltraud
geweest?
'Nu deze.'
Ik schudde geschrokken mijn hoofd.
'Nur gucken,' zei Liesl.
'Dat mag niet.'
'Kijken mag toch wel?'
'Anna vermoordt ons.'
'Maar ze hoeft het toch niet te weten?' zei Liesl. 'Ik zeg
toch nóóit niks, of wel soms?'
Anna's kamer was een toonbeeld van netheid en orde, maar
hij was wel duidelijk bewoond. Er hing een schilderijtje van
geborduurde bloemen aan de muur. De goudgele bedsprei
met franje was glad getrokken, maar haar kussen was niet opgeschud.
De kamer was iets groter dan die van de dienstmeisjes,
maar niet veel. Ik vroeg me af waarom Anna genoegen nam
met zo'n kamer, nota bene te midden van het personeel, terwijl
ze zo graag boven ze stond. Er liepen verwarmingsbuizen
onderlangs de muren. Ineens moest ik denken aan Waltrauds
verhaal over dat Anna haar personeel via die buizen afluisterde.
Ik miste haar, al had ik haar niet lang genoeg gekend
132

om vriendin met haar te worden. Maar het had gekund.
Liesl streek met haar vingers langs de bedsprei. Ze tikte
tegen het schilderijtje.
'Kom nou,' zei ik. 'Zo meteen komt ze terug.'
'Nog even.'
Ik zag dat ze cr plezier in had om me de zenuwen te bezorgen.
Dat stelde me gerust. Misschien was dit wel de straf die
ze verzonnen had om me terug te pakken voor de klap die ik
haar gegeven had.
Ze voelde onder het matras van het bed. Aan de geroutineerde
manier waarop ze dat deed zag ik dat ze het vaker gedaan
had.
'Wat doe je?' vroeg ik.
Ze grijnsde en liet een kleine sleutel zien.
'Leg terug,' zei ik.
Ze liep naar de hoek van de kamer waar een lage buffetkast
stond. Ze opende het linkerdeurtje met de sleutel.
'Anna is verriickt,' zei Liesl. 'Kijk maar.'
De kast had twee planken. Over de hele breedte stonden
kleine glazen figuurtjes. Dansfiguurtjes.
'Ze spaart ze,' zei Liesl. 'En ze poetst ze elke dag.' Ze wees
naar een doekje en een bruin flesje met alcohol.
Tussen duim en wijsvinger pakte ze een van de smetteloze
figuurtjes op. Het was een figuurtje dat eigenlijk bij een ander
figuurtje hoorde. Hij hield zijn ene armpje gestrekt en de andere
krom, alsof hij een onzichtbaar iemand vasthield.
'Mijn liehlings,' zei ze. Haar stem klonk dromerig. 'Wil jij
hem niet vastpakken?'
'Liever niet.'
'Voel eens wie glatt.'
'Liesl...'
'Je móét,' zei ze.
Ik pakte het poppetje met tegenzin vast. Het voelde koel
en glad en tot mijn opluchting minder breekbaar aan dan ik
verwacht had. Het was heel precies gemaakt. Je zag zelfs de
133

knoopjes op zijn pandjesjas en de anjer in zijn knoopsgat.
Ik keek naar Lies!.
'Geef maar aan mij ,' zei ze bazig. 'Jij hebt te dikke vingers.
Straks maak je hem nog kapot.'
Ik stak mijn hand uit.
Ik gaf hem.
Haar hand opende zich een fractie te laat. Het ding stui­
terde tegen haar pink aan en spatte toen uiteen op de stenen
grond.
'Dat deed je met opzet!' zei ik kwaad.
Ik veegde het glas met mijn hand op, zonder op te let­
ten of ik me sneed en stopte het in mijn schort. Pas daarna
kreeg ik het benauwd. Ik stond gewoon te trillen op mijn
benen.
Liesl staarde als gehypnotiseerd naar de plek waar het pop­
petje stukgevallen was.
Ze zei niets. De hand die het poppe* gemist had, opende
en sloot zich. Open en dicht. Open en dicht.
Ik pakte haar bij haar arm en schudde haar door elkaar. Het
was alsof ze wakker schrok.
'LiesI!'
'Het was ein kleiner Unfall. '
'Liesl, we mochten hier helemaal niet zijn.'
'We kunnen het toch uitleggen?'
Het kon me op dat moment niet meer schelen wat ze wist
of wat ze zeggen zou tegen de Pruusin.
den.'
'Je houdt je kop!' zei ik. 'Je hebt belóófd om je kop te hou­
'Maak je toch niet zo druk, ' zei Liesl. 'Ik zeg niks. En ze
heeft er trouwens zoveel, ze merkt er toch niks van.'
Was dat waar? Ik kreeg geen tijd om na te denken. Boven
ons klonk ineens de voordeur die openging, het geklak van
voetstappen en het snibbige geluid van Anna die de dienst­
meisjes de keuken in joeg.
Liesl keek me geschrokken aan.

Ik verschoof de poppetjes zodat de lege plek die het poppetje
achterliet ingenomen werd door de andere, sloot het deurtje
en draaide de sleutel om. Liesl stopte hem weer onder het
bed en daarna glipten we naar boven.
135

Het Grote Gemengde Feest
De week voor het Grote Gemengde Feest werd een complete
chaos. Er kwamen verkeerde bestellingen aan, het ijs voor de
ijssculpturen kwam twee dagen te vroeg en moest worden te­
ruggestuurd. Va n de tafelkleden die op de bleek waren gelegd,
werden er vier onder gescheten door een spreeuwenkolonie.
En tot overmaat van ramp verzwikte Anna haar enkel toen
ze misstapte op de trap.
Het werk moest in de hoogste versnelling doorgaan en als
gevolg daarvan werd ik ook in de middaguren ingezet. Lies]
kreeg een woedeaanval, zo erg dat je haar door het hele huis
kon horen. De Pruusin had het niet meer.
'Maar kan Fing niet éventjes ... ' vroeg ze smekend aan An­
na. Het zweet stond op haar voorhoofd.
Anna beleefde haar grootste triomf, zittend midden in de
gang op een grote stoel met haar enkel in dik verband. Nee,
Fing kon echt niet weg, ook niet eventjes, tenzij mevrouw het
risico wilde lopen dat het feest straks in de soep liep. Fináál in
de soep liep.
'Maar snap dat dan toch, Liebes, ' hoorden we de Pruusin
daarna boven smeken. 'Jij wil toch ook dat er straks een mooi
feest komt. ..'
'Fing moet komen! Fing móét komen! Móét! Móét!'
Er moesten tientallen draperieën opgehangen worden om
de naderende winterkou in de hoge ruimte het hoofd te bie­
den, en de Pruusin had het thema 'lente' gekozen. 's Avonds
als ik in mijn eigen bed lag duizelden de bloem- en bladpatro­
nen me voor de ogen.

Op de ochtcnd van het feest liet de Pruusin me roepen.
'Fing?'
'Mevrouw?'
'Op de slaapkamer van Liesl hangt de jurk.'
Ik knikte. 'Ik zal haar aankleden.'
Ze glimlachte. 'Graag. Maar er hangt nog een jurk. Jouw
jurk.'
'Ik kan zo toch niet bedienen?'
Ze haalde luchtig haar schouders op. 'Bediening hebben we
genoeg. Ik zou het fijn vinden als jij ook vanavond bij Liesl
blijft. Het zal erg druk worden en ik zou niet willen dat ze zich
verloren voelt.' Ze knipoogde. 'Je weet hoe je vriendinnetje
is.'
'Je bent te laat,' zei Liesl klagerig. 'Ik zit hier al eeuwen in
mijn eentje. I(noop mijn jurk dicht.'
Zwijgend deed ik wat ze vroeg.
'] e had best eerder kunnen komen.'
'Ik moest andere dingen doen.'
'Ik zat hier helemaal alleen. Het is allemaal jouw schuld.'
De eerste gasten kwamen rond vijven. Langzamerhand druppelde
de villa vol, de bel ging steeds vaker en we hoorden de
dienstmeiden op en neer stiefelen naar de deur. Het huis raakte
gevuld met stemmen en voetstappen.
Ik at met Liesl in de ldeine salon. Het diner zou die avond
laat gegeven worden. De toch al volle ruimte stond nu nog extra
volgestouwd met spullen uit de grote salon, dit om ruimte
te maken voor de gasten. Er stonden dozen en kratten, salontafeltjes,
een serie schilderijtjes, vergulde kommen en schalen,
opgezette dieren en een ivoren wandelstok.
'We knopen alle jassen aan elkaar,' zei Lies!. 'Nee, we gaan
onder de tafels zitten en luisteren alle gesprekken af. Of nee .. .'
Haar ogen waren groot en haar wangen gloeiden koortsig.
De bel ging.
13 7

En nog eens.
En een derde maal.
'Ik ga even kijken,' zei ik.
'Blijven.'
'Ik kan die mensen toch niet ... '
'J e moet blijven.'
'Ik moet helemaal niks.'
'Blijven!' schreeuwde ze. 'Blijven!'
Ik trok de zware deur open.
'Is de Sigarenkeizer thuis, mejuffer?'
Zesde Schouder droeg zijn haar in een scheiding. Hij had
geen werkkleding aan, maar een plusfour met een jasje dat
te dun was voor de tijd van het jaar. Het duurde even voor ik
hem herkende.
'Komen jullie voor het feest?' vroeg ik verbaasd.
'Nee, mejuffer,' zei hij. 'We moeten nog met uw oom afrekenen.
Vo or de tuin.'
Door dat 'we' zag ik ineens dat hij niet alleen was. De Imbeciel
leek wel met de deur versmolten. Er was een poging
gedaan ook in zijn haar een scheiding aan te brengen, maar
het hing nog steeds voor zijn gezicht.
Misschien was de Imbeciel niet goed bij zijn hoofd, maar ik
wist zeker dat hij me herkende. Dat hij wist dat ik Fing Boon
was, dochter van de straatarme Sigarenkoning en allesbehalve
een juffer. Hij tuurde naar me met zijn koortsogen, maar hij
zei niets. Op een bepaalde manier werd ik daar nog zenuwachtiger
van.
'Eh ... ik weet niet of eh ... mijn oom nu kan,' stotterde ik.
'Het zou wel fijn zijn,' zei Zesde Schouder alleen maar.
De Sigarenkeizer had een zakdoek in zijn ene hand en een stel
kaarten in de andere. De gasten staarden hem vol verwachting
aan.
'Wat is er, meisje?'

Hij liep mopperend achter me aan en toen hij Zesde Schouder
en de Imbeciel zag begon hij uit te varen. Dat het geen pas
gaf met een rekening te komen zwaaien op de dag dat de hele
stad in zijn huis was. Straks zou iedereen nog gaan denken dat
hij, de Sigarenkeizer, weldoener van de stad, een wanbetaler
was!
De Imbeciel had al na de eerste woorden het hazenpad gekozen.
Ik zag hoe de kaak van Zesde Schouder zich spande.
Hij werd rood, maar hij zei niets terug.
To en ik terugkwam in de kleine salon, was ze weg.
'Is Liesl hier?' vroeg ik de kokkin.
'Liesl? Waarom zou ze hier zijn?'
Ik zocht haar overal. Op haar kamer. Op zolder. In de
dienstbodekamertjes. Ik waagde zelfs even een blik in de kamer
van Anna te werpen. Maar ik kon haar nergens vinden.
Er was maar één plek waar ik nog niet geweest was.
Een plek die de afgelopen week absoluut verboden terrein
was geweest.
In de Grote Salon stonden de tafels in een groot vierkant opgesteld,
de tafelkleden strak als huid over de tafels gespannen.
De wijnglazen en kristallen karaffen stonden klaar. Vorken,
messen en lepels glommen.
In het midden van het carré stond het pronkstuk van het
feest: de Kristallen Toren. Een piramideachtig bouwwerk van
champagneglazen, een drie meter hoge kristallen kerstboom.
Er waren mannen helemaal uit Holland gekomen om het op
te bouwen en om elke kans op een ongeluk te voorkomen
mocht niemand de salon in, zelfs Liesl niet.
'Gevonden!' zei ik.
Ze stond met de rug naar me toe in haar nieuwe jurk. Hij
was goudgeel en had te veel stijfsel erin, waardoor het leek
alsof de jurk op haar geplakt was, in plaats van dat ze hem
aanhad. Haar schouderbladen waren twee messcherpe driehoekjes.
1 3 9

'Liesl?'
Ze bewoog niet.
'Liesi?'
Ineens viel het me op hoe stil het hier was. De gordijnen
die de warmte binnen moesten houden absorbeerden elk geluid
van buiten.
Ik zette een stap dichterbij.
Er glinsterde een ragfijn spoortje zweet op haar bovenlip.
Haar ogen waren wijd opengesperd.
'Liesi?'
Het was alsof de kamer een of andere bizarre betovering
over me had uitgesproken en ik gedoemd was de rest van mijn
leven alleen nog maar haar naam te noemen.
'Liesi?'
Nu zag ik dat ze iets in haar hand hield. Het was de ivoren
wandelstok, die in de salon van de Pmusin gestaan had. Ze
hield hem als een degen voor zich uit.
En toen ging alles heel snel. Op het moment dat tot me
doordrong wat ze van plan was, was het al te laat.
Ze stootte de stok recht in het hart van de To ren.
Eerst klonk er een belletje, een hoog, helder en vrolijk geluid.
Vervolgens nog een belletje, en daarna klonken er twee
belletjes achter elkaar.
Ik wilde iets roepen, iets schreeuwen, maar ik stond als bevroren.
Ik kon alleen maar toekijken hoe de drie meter hoge
kristallen toren eerst bijna onmogelijk traag opzij gleed, als
een smeltende ijsberg, en toen met angstaanjagend geraas
over de tafels en op de vloer uiteenspatte.

Een ongelukje kan gebeuren
In de salon was het winter geworden. Overal schitterde het
glas als kruiend ijs, niet alleen op de vloer en op de tafels en
stoelen, maar ook in de draperieën en in de lampenkappen.
Er waren kandelaars omgevallen die op hun beurt weer de
witte porseleinen borden aan stukken geslagen hadden. Het
was een wonder dat wij behalve een paar schaafwondjes niks
hadden.
Ik stond nog steeds verstijfd toen de deuren opengingen.
De Pruusin kwam binnenstormen, met de gasten in haar kielzog.
Liesl en ik werden handig weggemoffeld.
'Ga jij met Anna mee?' vroeg de Pruusin. Ze leidde Liesl de
trap op.
Anna wist wanneer ze haar mond moest houden. En zodra
iemand in de keuken ook maar één blik op me wierp, kreeg
diegene de wind van voren. Ik kreeg een borstel om het glas
uit mijn haren te halen. Ze klopte de scherfjes uit mijn japon
en depte de schaafwondjes.
'Zit er nog wat?'
'Ik dacht het niet.'
'Schoenen uit. Misschien daar.'
Ik hoorde het glas dat werd weggevoerd rinkelen in zakken.
To en ik naar boven wilde gaan, naar Liesl, kwam de Pruusin
me tegemoet.
'Ze slaapt,' zei ze.
Een zweem van parfum achterlatend haastte ze zich langs
me heen.

De rest van de avond hielp ik met bedienen, jassen wegbrengen
en weer halen, cadeaues overnemen en in de kleine
salon neerzetten, tot die zo vol stond dat je je er nauwelijks
nog in kon roeren.
Het was al na drieën, toen de laatste dagmeisjes door de
voordeur verdwenen. De deur viel in het slot; ik hoorde hun
voetstappen zich verwijderen over het grind en toen werd het
stil. Ik liep dc met tapijt beklede trappen op.
Ikwas doodmoe. Ik had nog nooit zo'n slaap gehad en tegelijkertijd
zo'n tegenzin gevoeld om te gaan slapen.
'0 nee,' had de Pruusin beslist gezegd, 'niet op dat uur over
die lange, pikdonkere weg.' Alsof de andere dagmeisjes niet
door datzelfde donker moesten.
In oma Mei had ze een onverwachte bondgenoot gevonden.
'Blijf nou maar daar slapen,' zei ze. 'Dat is beter.'
De Pruusin had een reisledikant op laten maken in de kamer
van Liesl.
'Jij wil toch zeker bij je vriendinnetje slapen?'
Je moest het haar nageven: haar vastberadenheid was als
olie op je handen, je kon wrijven en boenen hoe je wilde, je
kreeg het er niet meer af.
Ik kleedde me uit. Ik waste mijn gezicht in de lampetkan en
borstelde mijn haar. Het was stom, ik weet het ook wel, maar
toen ik ging liggen tastten mijn voeten vanzelf in het bed naar
die van Muulke en Jes. Het heimwee sloeg als een koude golf
over me heen.
Ik tuurde naar het bed van Liesl. Ze lag als een eilandje in
het veel te grote ledikant. Naast haar lag de grijze flodderjurk,
als een vreemdsoortig knuffeldier. Ze had de mouwen boven
de dekens gelegd, als een spook zonder hoofd.
Wa arom had ze in vredesnaam de Toren omgegooid? Uit
baldadigheid? Omdat ze boos was dat ik weggegaan was?
Het klinkt misschien vreemd, maar voor het eerst vroeg ik me
af wie Liesl eigenlijk was. Waar kwam ze vandaan en waarom

was ze bij de Pruusin gaan wonen? Waarom woonde ze niet
meer bij haar ouders? Waarom hadden de Pruusin en de Sigarenkeizer
haar in het holst van de nacht naar onze stad gehaald?
Over een grensweg die niet meer bestond?
De Pruusin wachtte me op.
'Goed geslapen?' vroeg ze.
Ik knikte.
'Liesi?'
'Al aan het ontbijt.'
'Fijn, fijn,' zei ze.
Ik wachtte af.
'Fing, over gisteren ... '
'Ik kon er niets aan doen, mevrouw, ' zei ik. 'Voordat ik het
in de gaten had was het al te laat.'
Ze knikte, dacht een moment na en zei toen: 'Kun je me
vertellen wat er precies gebeurd is?'
Ik vertelde alles.
De Pruusin zweeg een poosje.
'Dus Liesl heeft de toren laten instorten?' vroeg ze.
Ik knikte.
'Aha.'
Het was een vreemd 'aha'.
'Mevrouw?'
Ze richtte haar ogen ineens op me. 'Liesl zegt dat zij het
niet gedaan heeft.'
Ik voelde een blos naar mijn wangen kruipen toen tot me
doordrong wat ze bedoelde.
'Een ongelukje kan gebeuren,' zei de Pruusin.
'Maar het is niet waar.'
'En het zijn maar glazen. Er is niemand gewond geraakt.'
'Maar ik héb het niet gedaan. Waarom zou ik in vredesnaam
die toren omgooien?' Mijn stem klonk vreemd hoog en
paniekerig.
Ze knikte, maar ik wist niet zeker of ze me geloofde. En
143

toen ze opnieuw sprak wist ik evenmin of het verbeelding was
dat haar stem een fractie koeler klonk.
'Bedankt, Fing, voor je openhartigheid. Ik stel voor dat we
nu gaan ontbijten en de zaak laten rusten.'
Ik knikte en wilde naar de keuken gaan.
'Je eet toch wel met ons mee?'
Liesl glimlachte als de onschuld zelve toen ze me de kamer
binnen zag komen. Op dat moment had ik haar met plezier
gewurgd.
lIet voelde raar om met de Sigarenkeizer te ontbijten. Ik
werd bediend door een van de dagmeisjes. Ik kende haar, ze
had een klas hoger dan ik op de school van het Slagschip gezeten.
Ze had een verhitte blos op haar wangen en haar ogen
waren een beetje rood.
Toen ze koffie inschonk bibberde haar hand.
'Zal ik het zelf doen?' vroeg ik zacht.
To t mijn grote schrik rende ze er snikkend vandoor. Ik
hoorde de deur dichtslaan.
'Wat nou weer?' vroeg de Sigarenkeizer.
'Anna is wat kwijt,' zei de Pruusin in het gat dat de stilte liet
vallen.
'Kwijt?'
De Pruusin wierp even een blik op ons. Ze wriemelde aan
de blauwe steen van haar ring.
'Er is iets uit haar kamer weg,' zei ze toen.
'Haar eigen schuld,' zei de Sigarenkeizer knorrig. 'De ene
dag neemt ze zo'n meisje aan en de volgende dag ontslaat ze
haar weer. Hoe moet je zo ooit aan betrouwbaar personeel
komen? Wat is er weg?'
'Sieraden, geloof ik,' zei de Pruusin. 'Of nee, glaswerk.'
Er viel een ijskoude klomp in mijn buik.
'Wat kost het?' vroeg de Sigarenkeizer.
'Dat weet ik toch niet?'
De Sigarenkeizer ritselde met zijn krant. 'Ik regel het wel
met haar.'
144

Liesl zat doodstil. Een engel in haar witte nachthemd, die
kleine hapjes van haar broodje nam. Al die tijd had ze me aangekeken,
haar blik volkomen blanco, maar mij hield ze niet
voor de gek. Ik wist dat ik nu de prijs betalen ging.
'Weet je, Tantehen?'
'Wat, kind?'
'Fing heeft me iets gevraagd.'
'0, ja?' zei de Pruusin.
'Ja, toch?' vroeg Liesl. Ze keek me aan met nog net geen
stralenkrans om haar hoofd.
'En wat is dat dan?' vroeg de Pruusin. Nu keek ook de Sigarenkeizer
op.
'Eh .. . '
'Ze durft het niet te zeggen,' zei Liesl. 'Ze is bang dat het
niet mag.'
'0, natuurlijk mag het wel!' zei de Pruusin.
Ik voelde mezelf rood worden.
'Ze durft het niet, Tantchen,' zei Liesl. 'Zal ik het dan maar
zeggen, Fing?'
En toen: 'Ik mag bij haar logeren!'
Te zeggen dat ik stomverbaasd was, was nog zwak uitgedrukt.
En ik was niet de enige.
De Pruusin staarde van Lies! naar mij en weer terug.
'Logeren?'
'Een heel weekend!' zei Liesl triomfantelijk.
'Toe maar!' zei de Sigarenkeizer grijnzend. 'Bofferd!' En
daarna boog hij zich weer over zijn krant.
De Pruusin had zich hersteld. 'Ontzettend lief,' zei ze.
'Maar zou het niet handiger zijn als Fing en haar zusjes bij ons
komen?' Ze draaide zich naar mij toe. 'Ik neem tenminste aan
dat jullie, nou ja .. .'
'We hebben geen logeerbedden,' gaf ik snel toe.
'Precies,' zei de Pruusin. 'En bij ons kan zelfs een halve
meisjesklas .. .'

'En als er eens iemand blijft slapen?' onderbrak Liesl haar.
'Dan maken we een strozak,' zei ik.
'Dan slaap ik op een strozak.'
'Welnee,' zei de Pruusin glimlachend. 'We doen het gewoon
hier. Hartstikke leuk. We gaan naar de film. We maken
limonade en laten taartjes halen bij de bakker. En 's avonds .. . '
Wat het avondprogramma was hebben we nooit geweten.
Op dat moment liet Liesl zich van haar stoel vallen. Achterover.
Languit. Plat op haar rug; de lucht sloeg uit haar longen.
Het was alsof ze zichzelf aan stukken wilde gooien.
'J e zei dat het mocht! Je zei dat het mocht!'
Haar hoofd bonkte op de vloer. Haar jurk kroop op.
'Je zei dat het mócht!!'

Acht-en-een-kwart armen
Twee weken later reed de Sigarenkeizer Sjlammbams Sahara
af met zijn vrouw, Liesl, twee valiezen en de hond. Achter de
automobiel hing een kar met de onderdelen van een reisledikant,
twee kisten, vier dekens en een kussen van eierdons,
alles afgedekt met een enorme lap van jute.
Onze broers sjouwden het ledikant naar boven en zetten
het in elkaar op onze kamer.
Oma Mei vertrok nog geen wenkbrauw, ook niet toen ze
hun halve huisraad naar binnen sleepten, maar bij de hond
trok ze een streep.
'We zijn de ark van Noach niet.'
Daarna volgde een verwarrende aftocht met de Koningin
van Amerika, die wild over de ruiten van de automobiel krabbelde,
en de Pruusin die zo stijf rechtop zat, dat het was alsof
ze het trucje van popspelen van Liesl had afgekeken.
'Fing! Fing!'
Liesl stormde op me af en sloeg haar beide armen om me
heen, alsof ze over de hele wereld gezworven had. Ik wachtte
tot ze me losliet.
'J e hebt gelogen,' had ik gezegd.
'Niet.'
'J e hebt gezegd dat ik de Toren omvergegooid heb.'
'Dat heb ik helemaal niet gezegd.'
'Leugenaar.'
'Durf dat nog eens te zeggen!'
'Leugenaar. '
1 47

'Wat je zegt ben je zelf.'
'Ik: ben geen leugenaar.'
'Jij hebt niks gezegd toen Anna haar poppetje kwijt was.'
'Misschien zeg ik het toch nog. En misschien zeg ik dan
ook dat jij het stuk gemaakt hebt.'
'Omdat jij het me niet goed aangaf.'
'Gelogen! Je liet het met opzet vallen!'
'Misschien,' zei ze toen peinzend. 'Maar wie denk je dat ze
zullen geloven? Ik, het nichtje of jou, het dienstmeisje?'
Als ik al meer had willen weten over Liesl, als ik al ooit een
greintje medelijden had gehad, dan was dat nu voorbij. Voorgoed
voorbij.
Muulke enJ es ruzieden wie wat over het huis mocht vertellen.
Ze wezen naar de zesde trede die altijd jammerde. Ze lieten de
Belgische potkachel zien waar oma Mei op kookte. Ze deden
voor hoe Negen Open Armen aan zijn naam gekomen was.
Met wijde armen gingen ze achter elkaar staan.
'Miljaar!' zei Muulke toen ze klaar waren.
'Hoe kan dat nou?' zei Jes.
Ze telden nog eens.
'Acht-en-een-kwart armen,' zei Muulke.
'Is Negen Open Armen gekrompen?'
'Wîj zijn gegroeid.'
'Echt waar?' vroeg Jes stralend .
Toen onze broers die avond de keuken binnenstapten staarde
Liesl ze aan alsof ze nog nooit broers had gezien en toen Pie
haar voor de grap wilde optillen verschool ze zich giechelend
achter de rug van oma Mei. Het was de eerste keer dat ik haar
hoorde giechelen. De rest van de tijd durfde ze hen niet meer
aan te kijken, wat onze broers nog meer aanzette tot plagerijen.
'Afgelopen!' bulderde oma Mei. 'Laat dat kind eerst eens
bijkomen.'

Bijkomen! Alsof Liesl een enorme reis achter de rug had
en niet tien minuten in een comfortabele automobiel gezeten
had.
De Pruusin had niet alleen servies en bestek meegegeven,
maar ook avondeten, klaargemaakt en al. Er waren verschillende
soorten koud vlees, ingemaakte groenten en vier broden.
Waarom onze grootmoeder ermee had ingestemd, ik had
geen idee.
Ik was nog liever doodgegaan van de honger, maar de rest
hield zich niet in. In de winter bestonden onze maaltijden de
helft van de tijd uit eeuwig maas, en meer dan een lapje vlees
per week hadden we niet.
'Jij mag wel vaker komen logeren!' zei Sjeer, die zich voor
de tweede keer bediende.
'Blijf meteen hier wonen!' riep Pie.
En Eet en Krit zeiden dat ze allebei met haar trouwen zouden.
Subiet. Was dat niet het minste dat ze doen konden? Nou
dan!
De Pruusin had zo'n stapel wollen dekens meegegeven dat
Liesl zo weggelopen leek uit het sprookje van de prinses op de
erwt. Alleen het puntje van haar neus stak nog uit.
'Jij moet het zeggen,' zei] es, die rillend tegen me aan kroop.
'Geen zin,' zei ik.
'Maar het móét,' zei Jes ontstemd.
Ik zweeg.
'Ze voelt zich zeker te groot,' zei Muulke. 'WIj doen het
zelf wel.'
'Welterusten, Sjar,' zei Jes.
'Welterusten, kinderen Boon,' zei Muulke met een grafstem.
'Welterusten, Nienevee.'
'Welterusten, kinderen Boon.'
'Tegen wie hebben jullie het?' vroeg Liesl.
'Tegen niemand,' zei ik.
'Luister maar niet naar haar,' zei Muulke.
149

'We hebben het tegen onze huisgeesten,' legde Jes uit.
Liesl zei niets, maar dat was ook niet nodig. Muulke kwam
half overeind. 'Je denkt dat dit een gewoon huis is,' zei ze,
'maar dat is niet zo. Het is een verschrikkelijk spookhuis.'
'Onzin!' zei ik geërgerd.
Muulke negeerde me. 'Lang, lang geleden kwamen elk jaar
zigeuners naar onze stad. Ze hielpen met de oogst, of ze deden
klusjes waar de mensen van de stad geen zin in hadden.
Maar geliefd waren ze niet.'
'Waarom niet?' vroeg LiesL
'Ze pikten alles wat los en vast zat,' zei Muulke.
'Welnee,' zei Jes. 'Het kwam omdat de mensen bang waren
voor de zigeuners. Ze dachten dat zigeuners mensen konden
vervloeken. '
'En konden ze dat?' vroeg LiesL
'WIe is hier nou aan het vertellen?' vroeg Muulke geërgerd.
'En wat maakt het uit waarom ze ze niet mochten. Ze hadden
gewoon een hekel aan elkaar, klaar!'
Liesl had zich op haar zij gedraaid.
'Op een zomer kwam het tot een ruzie,' vervolgde Muulke.
'Een paar mannen van de stad bedreigden de zigeuners. Die
stuurden op hun beurt hun honden op de mannen af. Maar
daarmee was het nog niet afgelopen. Want de daaropvolgende
nacht stuurde een van de mannen zijn zoon Sjar naar de zigeuners
met een worst vol rattengif. Sjar moest de honden
vergiftigen. Maar het hele plan mislukte omdat hij verliefd
werd op het zigeunermeisje Nienevee.'
'Welnee,' zeiJes. 'Dat gebeurde pas veel later.'
'Hou je kop,' zei Muulke.
'Maar het is toch zo? Fing, het is toch zo?'
Ik zweeg.
Muulke fronste. 'Nou weet ik niet meer waar ik gebleven
ben.'
'Ze werden verliefd,' zei Lies!.
'0, ja. Dus toen ze groot waren, besloten Nienevee en Sjar

weg te lopen. Om samen een nieuw leven te beginnen. Maar
de mensen van de stad hadden het door en sloten Sjar op.
Nienevee dacht dat Sjar haar in de steek gelaten had. Ze was
daar zo boos over, dat ze de eerste beste man trouwde die ze
tegenkwam. '
'Van Wessum,' zeijes.
'De rijkste man van de stad,' zei Muulke. 'En hij bouwde
een huis voor haar. Nou mag je drie keer raden welk huis hij
liet bouwen.'
'Dit huis?' vroeg Liesl.
Muulke knikte. 'Nienevee had haar hele jeugd rondgetrokken
van stad naar stad terwijl ze eigenlijk een hekel aan reizen
had. En nu had ze ineens een kast van een huis! En een stinkend
rijke man. Maar gelukkig werd ze niet.'
'Waarom niet?' vroeg Liesl.
Muulke ldakte met haar tong. 'Omdat ze nog steeds van
Sjar hield, suf:fie!'
'Het was echte liefde,' vulde Jes aan. 'Maar het duurde hun
hele leven voordat ze pas bij elkaar kwamen. En toen het eindelijk
zover was, zwoeren ze elkaar dat ze nooit, nooit, nooit
meer gescheiden zouden worden. Maar toen gebeurde er iets
vreselijks. '
'Sjar ging dood,' zei Muulke. Ze deed voor hoe hij gestorven
was. Er hoorden een hoop dramatische bewegingen bij.
Liesl keek gretig toe.
'Maar dat was nog niet het ergste,' zei Muulke toen ze weer
levend geworden was. 'Het ergste was, dat toen Nienevee niet
veel later van verdriet stierf, ze niet bij Sjar begraven werd.
Want ze waren nooit getrouwd. Nienevee werd begraven
naast haar eerste man.'
Jes zuchtte. 'De man van wie ze eigenlijk nooit gehouden
had,' zei ze.
'En daarom zitten ze nu onder onze kelder,' zei Muulke.
'Hun geesten, bedoel ik. En als je goed luistert kun je ze horen
zuchten en ldagen. En daarom is ons huis een spookhuis.'

Nu ze het verhaal verteld had, was Muulkes aandacht snel
weggeëbd. Ze draaide zich op haar zij, controleerde of de
strooien zak aan de voet van het bed lag en was binnen vijf
minuten diep in slaap.
Liesl had haar ogen open, ik hoorde haar een keer heel diep
zuchten, maar ze zei niets.
'Fing,' zei oma Mei de volgende ochtend. 'Zou je je niet eens
met Liesl bezighouden?'
'Ze speelt toch al met Jes en Muulke?' zei ik.
'Ze is jouw gast. Je kan op zijn minst even kijken hoe het
met haar gaat.'
Ik trok mijn jas aan en sjokte naar buiten.
Muulke en Jes waren op Sjlammbams Sahara. Liesl leunde
tegen het hek. Ze stond erbij alsof het haar allemaal niet kon
schelen, maar mij maakte ze niks wijs.
'Doe je mee?' vroeg Jes.
Ik schudde mijn hoofd.
'Fing is te groot geworden,' zei Muulke met een pesterig
lachje.
'JuUie moeten haar mee laten doen,' zei ik.
'Ze mag toch meedoen?' zei Jes. 'We doen het spel juist
voor háár.'
'J e moet haar vragen,' zei ik. 'Anders komt ze niet.'
Muulke keek me peinzend aan. 'Jij bent ook een rare. Eerst
laat je haar volkomen links liggen. En dan zit je je weer druk te
maken.'
'Ik maak me niet druk,' snauwde ik.
Muulke haalde haar schouders op. 'Mij goed, Heilige
Boon. Rustig maar.' Ze draaide zich om. 'Hé, Liesl! Lies!! Hé,
Pruus! Doe je mee?'
Die avond wist ze de woorden al.
'Welterusten, Sjar,' zeiden Jes en Liesl.
'Welterusten, kinderen Boon,' zei Muulke.

'Welterusten, Nienevec,' zeidenjes en Liesl weer.
'Welterusten, kinderen Boon.' Ze dacht even na en voegde
er toen aan toe: 'En Liesl.'
'Zo erg is ze nou ook weer niet,' zei Jes, toen het weekend
voorbij was.
'Het is absoluut een rare,' was Muulkes mening. 'Maar
geen rotte. En er is iets met haar ... iets ... ik weet niet .. .'
'Een tragische tragedie zeker,' zei ik schamper.
Muulke haalde haar schouders op. 'Je bent gewoon kwaad,'
zei ze. 'Maar zij kan er toch niks aan doen dat je niet doorleren
mag?'
'Och, hou toch je kop,' zei ik.
Ik was opgelucht toen ik hoorde dat de Pruusin het hele
weekend door de villa geijsbeerd had en dat ze voorlopig
genoeg had van Liesls logeerpartijen. Maar dat duurde niet
lang.
'Hoezo "elke woensdagmiddag"?'
'Dan heeft dat kind ook wat,' zei oma Mei.
'Dat kind heeft al meer dan genoeg,' zei ik.
'Fing .. .'
'Ik zie haar al elke dag,' zei ik.
'Muulke en Jes houden zich wel met haar bezig.'
'Maar ik wil het niet,' zei ik. Ik hoorde zelf hoe kinderachtig
dat klonk.
Oma Mei keek me fronsend aan. 'Zeg, wat is er met jou?'
'Niks,' zei ik.
Ze schudde haar hoofd. 'Eerlijk, Fing! Je valt me tegen. Dat
meisje is helemaal alleen. Je gunt haar toch wel wat?'
Ik wist dat ik het vol moest houden. Ik wist dat ik het kon.
Maar dan had Liesl zich aan de regels moeten houden. Dan
had ze het spel moeten spelen zoals het gespeeld moest worden.
Dan had ze niet vals moeten gaan spelen.

Het was vrijdagmiddag en ik was nog geen uur terug van de
villa. Om onduidelijke redenen had ik vrij gekregen. Opeens
zag ik de automobiel van de Sigarenkeizer die hobbelend
Sjlammbams Sahara afreed en voor ons huis stopte. De
Pruusin en Liesl stapten uit.
'We komen jullie ophalen,' zei de Pruusin.
'Ophalen?'
'Het is mijn Geburtstag,' zei Liesl stralend. Ze droeg een
roomwitte jas met zoveel franjes dat ze zelf op een verjaardagstaart
leek.
'Gefeliciteerd!' riepen Jes en Muulke.
'Wij doen niet aan verjaardagen,' zei ik.
Oma Mei keek me scherp aan. 'Wat Fing bedoelt,' zei ze, 'is
dat we het niet wisten.'
Maar ik bedoelde wat ik gezegd had. Wij deden niet aan
verjaardagen. Oma Mei zei altijd dat we niet het geld hadden
om én Sinterklaas te laten komen én ook nog verjaardagen te
vieren. Alleen zou ze nog eerder van het dak springen dan dat
toe te geven aan een vreemde.
'Het was ook de bedoeling dat jullie niks wisten,' zei de
Pruusin. 'Liesl wilde dat het een verrassing bleef.'
'We wisten het niet,' herhaalde oma Mei.
'Dat geeft toch niet,' zei de Pruusin.
'We hadden het graag geweten.'
Wa t ze werkelijk zeiden bleef ongezegd, maar was niet
moeilijk te raden. Oma Mei bedoelde dat we geen cadeau
hadden. En de Pruusin bedoelde dat dat niet gaf. De twee
vrouwen stonden koppig tegenover elkaar, in een onzichtbare
krachtmeting en ze waren ongetwijfeld zo nog veel langer
blijven staan als Muulke op dat moment niet de trap was op
gerend. Toen ze weer omlaag kwam droeg ze iets dat ingepakt
was, nou ja meer ingefrómmeld, in een rest behangpapier.
'Het is een leencadeau,' zei Muulke. 'AJs je het uit hebt,
moet je het weer terugbrengen.'
Het was het boek met de Duitse griezelverhalen.
154

'Een lééncadeau!' jubelde de Pruusin. 'Wat een vondst!'
Liesl begon raar genoeg helemaal te glimmen. Ze keek
alsof het leencadeau het allermooiste was dat iemand haar
ooit gegeven had. Even dacht ik dat ze in huilen zou uitbarsten.
Het cadeau had oma Mei de wind uit de zeilen genomen.
Muulke, Jes en Liesl renden onder juichkreten naar de automobiel.
De Pruusin liep achter ze aan, haar kometenhoed
vasthoudend tegen de wind.
'Ik blijf wel hier,' zei ik.
'Dat hoeft niet.'
De Pruusin keek vragend om.
'Het is niet eens woensdag,' gromde ik tussen mijn tanden
door.
'Fing,' zei oma Mei; ze glimlachte vriendelijk naar de
Pruusin, maar in haar ogen bliksemde het. 'Ik weet niet wat er
de laatste tijd met jou aan de hand is, maar je stapt mi in.'
In de automobiel hing een lucht van sigaren en eau de cologne.
De Sigarenkeizer en zijn vrouw zaten voorin. Wij zaten
op de met leer beklede achterbank die golvend veerde bij elke
hobbel in de weg, alsof we op een schip zaten in plaats van in
een automobieL
Het dak van de auto was gevoerd met een dikke stof met
spikkels die zo dicht op elkaar zaten dat je ze alleen met één
oog dicht afzonderlijk kon zien. Hield je twee ogen open dan
kwamen de spikkels los van de stof en zweefden ze vlak eronder.
Jes en Liesl zaten gearmd en verzonnen een onduidelijk
spel dat éénoog, tweeoog heette.
'Hoe oud ben je eigenlijk geworden?' vroeg Muulke.
Liesl keek onzeker naar de Pruusin.
'Negen,' zei de Pruusin.
'WIst je dat zelf niet?' vroeg Muulke.
Liesl zweeg.
'Het is niet echt haar verjaardag,' zei de Pruusin. 'Maar we
15 5

vonden het gewoon leuk om iets te vieren. Samen met haar
vriendinnetjes. '
We stonden voor de bioscoop, maar daar konden we niet
naartoe, want op vrijdagmiddag was er nooit voorstelling.
To ch liep de Pruusin ernaartoe. Ineens ging de kleine zijdeur
open en daar stond Bolle met een rammelende bos sleutels.
Tussen de twee gecapitonneerde deuren zat een spleet zo
zwart als drop. Bolle opende de deuren voor ons en we liepen
het inktzwart binnen. Met een zwak schijnende lamp bracht
hij ons naar voren.
Ditmaal mochten we vooraan zitten. Op stoelen die niet
van hout waren maar van fluweel, met deinende springveren,
alsof we nog steeds in de auto van de Sigaren keizer zaten.
Ik wist niet dat dat kon. Dat je zomaar een bioscoop kon
binnenlopen en naar een film kijken, ook al was er geen voorstelling.
Dat je zomaar in een bioscoop kon zitten, terwijl er
niemand anders was.
De film was een Duitse komedie. Er was een lange man met
een kaal hoofd die eigenlijk butler was, maar die verwisseld
werd met een miljonair. To en werd een rijke vrouw verliefd op
hem. Ik kon me dat met geen mogelijkheid voorstellen, want
de man was al stokoud.
Liesl zat tussen ons in en deelde pepermun*s uit. Ze likte
aan haar snoepje, dat oplichtte in het donker, stak het in haar
mond maar haalde het steeds tevoorschijn om] cs te laten zien
hoeveel kleiner het al geworden was.
Ik kon het niet nalaten om me heen te kijken in de schemerige
zaal. Naar de lichtstraal van de filmprojector die door
een piepklein gaatje drong. Naar de ontelbare kleine stofjes
die dansten in het verspringende licht. Naar alle lege stoelen.
En ik dacht: wat zullen ze op school zeggen als ik vertel dat we
alleen in de bioscoop zaten en een film zagen en pepermunt
aten. To t ik me herinnerde dat ik al bijna een jaar niet meer op
school zat.

Daarna reden we naar Wa tersleijde, waar de paters hun ldooster
hadden en waar je gekleurde kaarsen kon kopen. Liesl en
Jes speelden éénoog, tweeoog en ondertussen gleed het landschap
voorbij. Ik deed mijn best chagrijnig te blijven, maar dat
was moeilijk. Niets hield ons tegen, geen wind, geen sneeuw
en elke hobbel was een feest. De auto was inderdaad een
schip; ik stelde het me voor: een grote oceaanstomer. Met je
ogen bijna dicht waren er geen Sigarenkeizer, geen Pruusin of
I jesl meer, alleen Jes, Muulke en ik. We voeren door een zee,
een zonovergoten gele zee, en de her en der oprijzende ldeine
Mariakapelletjes op hun eigen heuveltjes waren eilandjes in
die zee.
15 7

Krombroodrapen
'Schneller." schreeuwde Liesl. 'Schneller."
Jes kromde zich om de kinderwagen met Liesl erbovenop.
Haar gezicht was vertrokken van spanning, de pezen van haar
onderarmen stonden strak. Ze zigzagden tussen de grafstenen
door.
Eerst was er de schrik. To en de woede. De nietsontziende
woede.
'Stop!' schreeuwde ik.
Zodra Liesl die middag het tuinpad was op gerend was Jes
haar tegemoet gelopen. Samen waren ze naar het kerkhof gegaan,
smiespelend.
Dit was toch wat ik gewild had?
Oma Mei stak Liesl kleine stukjes appel toe, alsof ze een
zeldzaam vogeltje was. De Pap en onze broers lieten goedmoedig
toe dat ze de sigarenwerkplaats binncn kwam en zeurde
om nog een sigaar te mogen draaien, en nog een. 'Bitte, Vati
Boon.' Bitte."
Muulke, voor wie de nieuwigheid er alweer af was, duldde
Liesl ap haar eigen grootmoedige manier, maar ging verder
haar eigen gang.
Maar het was Jes die zich helemaal over Liesl ontfermde.
Ze deed het zoals ik me mijn leven lang over haar ontfermd
had. Zodra ze Liesl hoorde aankomen sloeg zc haar boek
dicht, stopte met eten en dronk haar glas snel leeg.
'Ze kan toch wel even wachten,' zei ik.
Ze glimlachte naar me. 'Tot zo,' zei ze.

Zag dan niemand hoe ze was? Zag dan niemand hoe ze écht
was?
Ik rende naar ze toe, ging voor de op me af denderende kinderwagen
staan. Het ding was zwaar en lomp en sloeg tegen
mijn knieën. De pijn joeg mijn kwaadheid alleen maar meer
aan.
'Ben je helemaal betoeterd!' schreeuwde ik tegen Lies!.
'Weet je wel wat er kan gebeuren?'
'Fing,' zeijes hijgend. 'Fing!' Ze probeerde nog wat te zeggen,
maar raakte verstrikt in haar eigen adem.
'Straks ligt ze weer een maand plat. En dat is dan allemaal
jouw schuld!'
'Het is ... mijn schuld,' zei Jes. 'Ik heb niks ge ... zegd.'
Muulke, die op het geschreeuw was af gekomen en het tafereel
vanaf een afstand had bekeken, kwam dichterbij.
'Zeg jij ook eens wat!' zei ik.
Muulke wierp een vreemde, schattende blik op me. Toen
keek ze naar Jes.
'Pijn?'
'Nee,' zeijes.
'Kun je ademen?'
'Ja.'
Natuurlijk wist ik dat ze geen pijn had! En dat ze ademen
kon! Wie kende de verschijnselen van een zwervelvloek beter
dan ik?
'Maar het hád kunnen gebeuren!' riep ik.
Muulke enJes keken me zwijgend aan.
'En wie krijgt er dan weer de schuld?'
Ik hoorde zelf hoe schril mijn stem klonk.
'Trek je er nou maar niks van aan,' zei Muulke. Ze zei het
zacht, troostend, helemaal niet op de plompverloren toon die
ze meestal gebruikte. Dankbaar keek ik naar haar op. Er waren
genoeg keren geweest dat ik Muulke had kunnen wurgen.
Nu had ik haar kunnen zoenen.
159

To t ik zag dat de woorden niet voor mij bedoeld waren.
Muulke had een arm om Liesl heen geslagen. 'De Vloed,'
zei ze vertrouwelijk. 'Je weet wel. Vrouwenkuren.'
'Ik héb helemaal geen vrouwenkuren! ' riep ik met overslaande
stem.
Kon het erger?
Ja.
Ze draaiden zich om. Alle drie tegelijk.
Kon het nog erger?
Kon het nog veel, veel erger?
0, ja.
Het werd laetarezondag, halfvasten.
Op de voorste kerkbanken zaten de bakkers van de stad te
knikkebollen. Smeets, de bakker op de markt, gleed tijdens
de preek soezend van de kerkbank af, maar kon zich nog net
vastgrijpen.
Laetarezondag was de dag dat de bakkers niet alleen het
gewone brood bakten maar ook duizenden krombroodjes. De
broodjes, in de vorm van een halvemaan, zouden vanaf het
station naar de Krombroodberg gebracht worden en daar uitgestrooid.
Muulke had zoals elk jaar al dagen van tevoren een plek
gekozen met de zorg en het tactisch inzicht van een generaal,
zodat ze de meeste broodjes zou vangen.
'Ga je mee?' fluisterde ze in de kerkbank. Ze liet haar onuitgesproken
vraag in de lucht hangen: of ben je daar ook al te
groot voor?
Na de mis liepen onze grootmoeder, de Pap en onze broers
naar huis.
Wij liepen de stad uit via de Putse Poort en staken de weg
over naar de Kollenberg.
Waar ik vroeger altijd een kriebelig gevoel in mijn buik
kreeg zodra de karren met de broodjes Sjlammbams Sahara
r60

opreden, daar voelde ik nu niks. Ik haatte mezelf. Wat was er
toch met me aan de hand? Mijn humeur werd er niet beter op
toen ik aan het begin van de berg Liesl zag staan.
Ik zei niks. Het zou toch niks uitmaken. Ze zou ons toch
achternalopen, zoals sommige honden achter je aan lopen, al
heb je ze vlak daarvoor met stenen bekogeld.
We liepen de weg omhoog, langs de bakstenen huisjes met
de nissen waarin het lijden van Christus was uitgebeeld. Langs
de bakstenen 'Hof van Olijven'. Toen we langs het prikkeldraad
kwamen van de groeve van de Paterskoel zag ik een gretige
blik in Muulkes ogen. Dat was het enige moment dat ik
blij was dat het Krombroodjesdag was.
De paters van Wa tersleijde hadden de Paterskoel sinds de
dood van Truuke Ruuzel weer teruggeven aan de berg. Uit
respect voor haar, zei men, al waren er ook die zeiden dat de
paters zo bijgelovig als de pest waren en niet de woede van
haar geest over zich wilden afroepen.
De Krombroodberg was niet echt een berg, maar de linkerzijde
van de holle weg die door de Kollenberg kronkelde. De
steile lemen helling was zo'n twintig meter hoog en hier en
daar begroeid met majestueuze eikenbomen, die met hun
wortels de grond houvast gaven.
Muulke klom moeiteloos omhoog, gebruikmakend van
blootliggende wortels.
Liesl hield de hand van Jes vast. Ze keken toe hoe Muulke
hoger en hoger klom. Algauw was ze bijna uit het zicht verdwenen.
'Kom,' zei Lies!. 'Kom nou.'
Jes keek omhoog.
'Denk erom datjes beneden blijft,' had oma Mei tegen me
gezegd.
Dat zei ze elk jaar. Niet dat het nodig was, want het verbod
stond in mijn hart gegrift door alle dreigende voorspellingen
voor Jes haar rug.
161

Ik: keek naar hun vervlochten handen.
Ik: zei niets.
Liesl trok Jes mee.
Ik volgde ze.
'Daarlangs,' riep Muulke bazig. 'En dan dáár vasthouden.
Die wortel, nee, die! En dan daar naartoe.'
J es hijgde, maar ze gaf niet op. Liesl hielp haar langs de
moeilijkste stukken.
'Hier!' zei ze net zo bazig als Muulke. 'Und jetzt dahin.'
Naarmate we verder kwamen, leek het of Jes' bewegingen
krachtiger en meer zekerder werden. En ze juichte toen
Muulke haar de hand reikte en omhoog trok.
'Kom!' riep ze opgewonden naar me. 'Kom nou!'
Dit jaar had Muulke zichzelf overtroffen. Ze had haar arendsnest
gebouwd op een klein lemen platformpje aan de zijkant
van de berg. Er waren spits gesneden takken die hecht gevlochten
waren tot een wal die broodpikkers moesten tegenhouden.
Er zat zelfs een vernuftig poortje in, dat met een
scharnier en touw kon open- en dichtklappen.
In de verte hoorden we de fanfare al. Misschien kwam het
daardoor. Van het ene op het andere moment viel ik weer samen
met de Fing die ik geweest was. Ik kreeg de kriebels. En
toen er een paar jongens een oog op onze plek lieten vallen,
greep ik een tak en joeg ik ze samen met Muulke weg.
De fanfare boemelde onder ons voorbij. De manden werden
een voor een naar boven gebracht. De laatste schoolklassen
kwamen aan, roezemoezend van opwinding.
En toen viel er een stilte.
'Het gaat beginnen,' zei Jes met rode wangen. Ze kneep in
mijn hand.
Vanaf het moment dat de eerste regen krombroodjes op
ons neerdaalde, was ik alles vergeten. Ik: griste broodjes weg,
wrong me tussen twee vechtende jongens in om er met de
buit vandoor te gaan. Muulke zag me en barstte uit in een tri-

omfantelijkindianengehuil. Ik klom en daalde tot mijn benen
pijn deden en mijn hart uit m'n borstkas leek te branden. We
verzamelden zoveel krombroodjes als we konden. Eén keer
zag ik Muulke een enorme buikschuiver maken; ik hield mijn
adem in, maar ze kwam gewoon weer overeind, al zat haar
hele jurk onder het zand.
Het was weer als vroeger.
Het zou weer altijd als vroeger zijn.
We vingen vijfendertig broodjes. To en de laatste kinderen
verdwenen, zaten wij nog op Muulkes arendsnest. We aten
zoveel broodjes dat we zowat ploften. Muulke en Liesl hoden
tegen elkaar op met verhalen over buikschuivers en rot jongens.
To en het licht begon te verdwijnen uit de boomtoppen
en het kil werd propten we de overige broodjes in de zakken
van onze jassen en gingen omlaag.
Halverwege de Kollenberg bleef Jes staan. Haar wangen
waren nog steeds rood en haar donkere ogen leken gloeiende
steenkooltjes.
'Gaat het?' vroeg ik.
Ze lachte. 'Ja ja,' zei ze. 'Ja ja!'
Die nacht kreeg ze koorts. Haar voorhoofd gloeide en de pijn
werd zo erg dat ze nauwelijks durfde te ademen. To en, van het
ene moment op het andere, verstijfde ze en viel flauw.
De Pap fietste Sjlammbams Sahara af alsof zijn leven ervan
afhing. Het was pas uren later dat hij Heer Dokter vond. Die
bleek voor een bevalling met een stuitligging onderweg naar
een van de dorpen buiten de stad.
En al die tijd zat oma Mei aan het bed van Jes, koelde haar
voorhoofd met natte doeken, sprak haar lief of streng toe.
Het was tegen de ochtend dat Heer Dokter Negen Open
Armen binnenkwam en toen hij wegging was zijn gezicht van
vermoeidheid net zo grauw als de lucht.
'Ik kom vanmiddag nog terug,' zei hij.

Oma Mei knikte.
To en we de keuken in kwamen pakte ze me bij mijn arm en
zei: 'Ik geloof dat jij me wat uit te leggen hebt.'
Ik begon te huilen.
Later zei ze: 'Ik snap dat niet alles even gemakkelijk voor je is.
Ik besef dat ik je veel verantwoordelijkheid laat dragen. Maar
ik zou het niet vragen als ik niet zeker wist dat je het dragen
kon.'
Ze zei: 'Er is geen excuus voor wat je hebt gedaan. Je had Jes
nooit de berg op mogen laten gaan. Dat wist je. Je hebt haar
gezondheid in gevaar gebracht. En dan bedoel ik niet dat ze
een week lang op bed moet liggen om te herstellen.'
Ze zei: 'Ik heb het je nooit verteld. Ik heb je er nooit mee
willen belasten, maar je moet het maar weten. Het grootste
gevaar is niet haar rug, maar het zijn haar longen. Als de zwervel
niet op de juiste plek volgroeit, zal ze kromgroeien. Dan
bestaat de kans dat haar ribben haar longen doorboren. Dan
kan ze sterven.'
Ik herinner me alleen nog maar het keukenraam. Hoe de dag
als een schuwe hond naar binnen sloop, en dat iedereen uitgeput
in slaap gevallen was, terwijl ik zelf zeker wist dat ik nooit
meer slapen zou.
lk herinner me het lompenhuisje naast ons huis, dat scheefgezakt
in de wind piepte, maar ik weet niet meer hoe ik er
gekomen was of waarom.
En ik herinner me Liesl.
Liesl, die opeens midden op Sjlammhams Sahara stond.

Betaalfamilie
Ik zou kunnen zeggen dat ik die ochtend doodmoe was. En
dat ik verschrikkelijk bang was dat het mijn schuld zijn zou
als J es zou doodgaan. Of ik zou kunnen zeggen dat ik mezelf
niet was. Dat het daardoor kwam. Maar dat zou een leugen
zijn. En als ooit iemand zou zeggen dat ik het nooit gedaan
zou hebben als ik toen alles over Liesl geweten had, dan zou ik
hopen dat diegene gelijk had. Maar ik zou er allerminst zeker
van ZIJn.
'Wat kom je doen?'
'Isjes ziek?'
'Wie zegt dat?'
'Is het waar? Is Herr Doktor vannacht langsgekomen?'
Liesls stem beefde een beetje, ze was buiten adem. Pas veel
later realiseerde ik me dat het de enige keer was dat ze alleen
naar Negen Open Armen gekomen was. En hoe uitzonderlijk
dat was, als je naging dat ze maar zelden op eigen houtje de
villa verliet.
Maar het enige wat ik toen denken kon was dat Betje Garen
weer eens grondig werk verricht had.
Liesls hand maakte een onzekere beweging naar mij toe.
'Nicht weinen, ' zei ze. 'Nicht weinen, Fing. Het komt wel
goed.'
Ik had alles kunnen verdragen, de woede van mijn grootmoeder,
het verdriet van de Pap, de zorg van Heer Dokter;
het was alsof de nacht me doof had gemaakt voor elk gevoel.
Voor alles behalve Liesls medelijden.
'Kan ik haar zien?' vroeg ze.
165

'Ze slaapt.'
'Dan wacht ik wel.'
'Ga weg,' zei ik.
'Ik wil haar zien.'
'Niemand kan je nu gebruiken. Ga weg!'
Er kwam iets hooghartigs in haar gezicht. 'Jes is mijn vriendin.'
'Dacht je dat,' zei ik.
Ik liep de trappen op, naar onze slaapkamer, pakte wat ik nodig
had en liep weer Sjlammbams Sahara op. Het plan ontstond
ter plekke, ontvouwde zich terwijl ik naar haar toe liep.
Ik dacht geen moment na over wat ik deed.
'Hier.'
'Wat moet ik daarmee?'
'Een cadeautje.'
'Wat moet ik met een cadeautje?'
'Niet voor jou. Voor Jes.'
Ik duwde het in haar handen. Het rammelde.
'Wil je niet kijken?'
Ze keek me wantrouwend aan.
'Het is ook jóuw cadeau,' zei ik.
Ze bleef ermee in haar handen staan. Dus ik pakte het van
haar over.
'Niet dat het een verrassing is,' zei ik. 'Jes weet het natuurlijk
allang.'
Ik opende het blik. De munten van de Pruusin vulden het al
voor driekwart.
'Zo'n operatie is natuurlijk niet goedkoop,' zei ik. 'Die
zwervel moet worden vastgezet. Ik geloof met zilveren pinnen,
en die zijn natuurlijk ook niet goedkoop.' Ik glimlachte.
'Ze is je zo dankbaar. Ze zal het nooit zeggen, dat snap je,
maar ik weet van haar dat het zo is. Jes was blij dat ze zelf ook
wat kon verdienen.'
Het was moeilijk te zeggen wanneer ze het doorkteeg. Het
I66

ene moment staarde ze dommig en een beetje verbaasd naar
het geld, het andere moment trok ze asgrauw weg.
'Je wist het toch zeker wel?' zei ik.
'Gelogen!' riep ze.
'Ach. Dacht je écht...?'
'Gelogen.'
Dacht je dat mijn familie zomaar met jou omgaat?'
'Gelogen!'
'We krijgen geld om met jou om te gaan. Van je Tantchen.
Elke week.'
'Lügnerin!'
Ik kieperde het overvolle blikje om. De kwartjes, stuivers
en dubbeltjes vielen rinkelend op Sjlammbams Sahara.
'We zijn een betaalfamilie!' riep ik.
Ze liep weg, eerst langzaam; toen zette ze het op een rennen.
To en ik weer bovenkwam waren de ogen van Jes open, maar
troebel.
'Fing?'
'Ik ben hier.'
'Niet weggaan.'
'Nooit.'
'Fing?'
'Ja?'
'Ik dacht dat ik iemand hoorde.' I-laar blik werd iets helderder.
Ze keek naar het ochtendgrijs dat in de kamer hing.
'Het is nog vroeg hè?' vroeg ze.
'Heel vroeg,' zei ik.
'Dan denk ik dat ik het gedroomd heb.' Ze wierp me een
dapper beverig glimlachje toe dat mijn hart duizendmaal brak.
Ik wist dat ik te ver gegaan was. Ik wist dat ze het niet op zich
zou laten zitten. Niet Lies!.
Ik was dan ook nauwelijks verbaasd dat toen ik die maandag

ij de villa kwam, Anna en de Pruusin al op me stonden te
wachten. Anna met een grimmig gezicht en de Pruusin ontdaan.
'Ik heb het altijd al gezegd,' zei Anna.
Liesls wraak was bewonderenswaardig. Er waren twee spelletjesdozen
uit haar slaapkamer verdwenen, vijf glazen dansfiguurtjes
uit het kabinet van Anna, een doos sigaren uit het
magazijn en zilveren bestek uit de keuken.
En alles lag keurig in de kast waar mijn nette jurk hing.
'Fing?' zei de Pruusin.
Ik zweeg.
De Sigarenkeizer moest eraan te pas komen.
'Ik heb net Liesl gesproken,' zei hij. 'Ze zegt niet alleen dat
jij die dingen gestolen hebt,' zei de Sigarenkeizer. 'Maar dat je
haar dwong ook te stelen.'
Ik hoorde de Pruusin geschokt inademen.
'Ik kan dit niet tolereren,' zei de Sigarenkeizer kalm. 'Het
is dat je voor Liesl zoveel betekend hebt. Daarom zal ik er
geen politie hijhalen. Je ontdekking was je straf. Maar ik mag
hopen dat je je de rest van je leven hiervoor diep schaamt.'
Normaal zou één woord van de machtige Sigarenkeizer me
het schaamrood op de kaken gejaagd hebben, maar nu voelde
ik niets. Helemaal niks.
Nog geen vijf minuten later stond ik op de stoep van de
villa en viel de deur achter me dicht.
To en ik me omdraaide zag ik nog net het gordijn van Liesls
slaapkamer bewegen en stilvallen. Ik dacht even dat ik haar
hoorde huilen, maar dat was natuurlijk onzin.
Oma Mei reageerde voor haar doen buitengewoon kalm. Ze
schrobde de nerven uit de rammelende planken van de keukenvloer.
Ze knipte zakdoeken van een oud laken in onooglijk
scheve ruiten.
'Gaat het weer wat beter?' vroeg de Pap voorzichtig.
r68

'Prima!'
'Maakt u zich nict te druk?' vroeg Krit.
'Omdat mijn eigen kleindochter beschuldigd wordt van
diefstal?'
'Het is gewoon een misverstand,' zei de Pap sussend.
Krit en Sjeer begonnen te lachen.
'Fing, een dieveggc!'
'Het moet niet gekker worden,' zei de Pap weer.
Nu begon iedereen te lachen.
Het argument leek oma Mei te overtuigen. Of misschien
had ze gewoon de puf niet meer om zich te verzetten, niet met
de zorg voor Jes erbij. Ze liet een lange zucht ontsnappen.
'Ik zal eens met de Sigarenkeizer praten,' zei de Pap.
'Geen denken aan!' zei oma Mei bcslist. 'Praten is schuld
bekennen.'
Ik herinner me nog de roekeloze opluchting die me overviel
toen ik wegliep van de villa. En ik weet ook nog dat ik dacht:
Nooit, nooit, voor de rest van mijn leven ga ik die villa meer
in, nooit, nooit, hoef ik meer in de buurt te zijn van Liesl, het
nichtje van de Pruusin.
Het maakte een liedje in mijn hoofd. Ik voelde me bij elke
stap lichter worden.
Nooit, nooit,
ga ik die villa meer in
nooit, nooit,
meer Liesl
nichtje van de Pruusin.
Ik had het voor de zoveelste keer mis.

Deel 3
Gods bakplaat
I940-1941

Een nieuwe karavaan
To en het uiteindelijk oorlog werd, was het alsof de tijd aan
een slap touw had vastgezeten en nu met een gonzende ruk
strakgetrokken werd. Het gegons begon in mijn slaap, maar
op het moment dat ik mijn ogen opende klonk het nog steeds.
Muulke en Jes lagen doodstil naast me en keken omhoog.
Ik zag hun ogen in het donker blinken. Het gegons werd geronk.
Ergens in het huis begon iets te trillen en toen te rinkelen.
Oma Mei beende de slaapkamer binnen en ik hoorde de
Pap en onze broers de trap af stommelen.
'Aankleden en naar beneden,' zei oma Mei.
'Gaat de oorlog nu beginnen?' vroeg Jes.
'Hij is al begonnen,' antwoordde oma Mei.
'Midden in de nacht?' vroeg Muulke geërgerd.
Met tegenzin verlieten we ons warme bed. Jes vroeg of
ze haar rechthouder moest aantrekken. Onze grootmoeder
maakte een gebaar dat van alles kon betekenen en haalde de
dekens van onze bedden. We keken haar aan.
'Wat nou?' zei oma Mei. 'We weten niet hoe lang dit gaat
duren. En dan is het beter dat we in de kelder zitten.'
'In de kelder?' vroeg Muulke. 'Waarom .. . '
Oma Mei joeg ons als een koppel ganzen voor zich uit. We
bonkten de gammele houten trap af, waar de Pap ons al opwachtte
met zijn petroleumlamp. Verbaasd en met tegen het
licht knipperende ogen keken we om ons heen.
Ze moest het die week in stilte voorbereid hebben. In de
tweede kelder, waar normaal de sjlamm lag en de kolenkit
stond, lagen nu strozakken. Er stond een lage oude commode

met een petroleumlamp en de kleine pendule van oma Meis
slaapkamer. Zelfs het afgedankte Wondergezondheidsbed van
Jes stond er, met dekens en kussens zodat het een bankje leek.
Het was er haast knus.
To en begon het wachten.
De wereld was kierewiet geworden. Iedereen had ruzie gekregen
met de Pruuse nadat die Polen waren binnengevallen.
Daarna kwamen de Russen, die de helft van Polen voor zichzelf
wilden hebben en dus verklaarde de wereld niet alleen
de Pruuse maar ook Rusland tot vijand. Volgens de theorie
van onze broers konden de Pruuse dat op hun heurt weer niet
uitstaan; ze wilden de grootste en de enige zijn in wat dan ook,
dus vielen zij weer Denemarken en Noorwegen binnen.
De Pap had volgehouden dat ons land een erwtenlandje
was dat niemand wilde hebben. En trouwens, had hij gezegd,
we waren in de vorige oorlog ook neutraal gebleven, en als het
er al om zou spannen zou dat ook nu weer gebeuren.
'Nou ja!' hoorde ik hem ontsteld mompelen, iedere keer als
er een vliegtuig overvloog. 'Nou ja!'
Muulke had de oorlog al duizend keer bij elkaar verzonnen.
Er hoorden kanonnen bij, woeste gevechten en wilde achtervolgingen,
en er moesten ook massa's mensen worden gered.
Maar oorlog was vooral gapen. Gapen en gapen doorgeven.
Het begon bij Pie, die gaf zijn gaap door aan Eet, die aan Krit,
tot we allemaal aan de beurt waren geweest. To en Pie opnieuw
aanstalten maakte hoorden we in de verte een paar droge
knallen. Het leek nergens naar.
De pendule tikte oorverdovend. Jes begon van de zenuwen
te giechelen. Er vlogen weer vliegtuigen over, heel laag dit
keer, hun geronk deed de treden van de gammele houten keldertrap
klepperen.
Het werd weer stiL
Krit begon aan de derde gaapronde.
'Ik hoor wat,' zei Sj eer.
174

Onze broers schoten als één man overeind.
'Zitten,' zei oma Mei.
'Maar ... '
'Zitten.'
Onze broers zegen bokkig neer.
'We blijven allemaal zitten,' zei oma Mei, om vervolgens
zelf bij het eerstvolgende geluid haar gebod als eerste te overtreden.
Er kwamen stemmen van buiten. Ze denderde de
keldertrap op, doof voor onze protesten. De Pap schoot haar
achterna en draaide zich halverwege de trap om. Het was de
eerste en enige keer in mijn leven dat ik hem streng hoorde
Z1Jn.
'Als er ook maar iemand aan de keukendeur komt, kan hij
ervan verzekerd zijn dat hij de rest van zijn leven niet meer
kan zitten. Begrepen?'
En daarna stiefelde hij de trap op en naar buiten.
Onze broers monkelden.
Ik zag Muulke nadenken. Als M uulke ging nadenken moest
Je oppassen.
'Zei hij niet dat we van de keukendeur moesten afblijven?'
ze1 ze.
Onze broers gromden, haar woorden waren duidelijk een
marteling voor hun oren.
'De kéukendeur?' herhaalde ze.
'Muulke!' waarschuwde ik, maar het was al te laat. 1àen
Muulkes idee tot hen doordrong grijnsden ze als wolven en
denderden ze vervolgens als een bataljon de gammele trap op.
'Jullie snappen best wat de Pap bedoelt,' riep ik terwijl ik ze
achternarende, omhoog en daarna de gang in.
De Pap had het niet over de voordeur gehad, om de simpele
reden dat de voordeur zo klemde dat we hem nauwelijks
gebruikten.
Toen ze tussen de kier door glipten, wist ik wat ik altijd
weer vergat. Wat we allemáál altijd vergaten. Onze grote
broers mochten dan iedereen ervan overtuigd hebben dat ze
175

groot waren, ze waren nog altijd klein genoeg om door een
kier te kunnen ontsnappen.
Muulke glipte achter ze aan voor ik haar kon tegenhouden.
Weifelend bleef ik in de deuropening staan terwijl een plotselinge
windvlaag de paraplubak met de paraplu van oma Mei
met luid gekletter omkieperde.
'Wat sta je daar nou?' zei Jes, terwijl ze ook langs me heen
glipte.
In de verte hoorden we onze grootmoeder al tekeergaan.
To en we aankwamen zagen we dat ze zelf klaarblijkelijk niet
goed wist voor wie haar scheldkanonnade nu precies bedoeld
was. Het ene moment richtte ze zich tot de mannen die over
de weg kwamen en het andere moment tot onze broers, terwijl
ze links en rechts oorvijgen uitdeelde, ongeacht wie haar
voor de handen kwam.
'Slaat ze de Pruuse?' vroeg Jes verbijsterd.
Maar het waren Hollanders, goddank.
'Jullie gaan verkeerd!' riep oma Mei. 'Dáár moeten jullie
zijn.' Ze wees in de richting van de grens.
Een man spoog op de grond. 'Hier valt niks tegen te doen.'
'Tegen de Pruuse valt van álles te doen,' riep oma Mei woedend.
'Waar heb je anders die geweren voor?'
'Wat nou, Pniuse!' riep de man, die alweer verder liep. 'Ik
heb het over het stof van die kloteweg! Geen mitrailleur die
het meer doet!'
Of het waar was wisten we niet, maar wat de reden ook
was, de mannen verdwenen in de nacht. Snel daarna stopte
het schieten. Na de stilte kwam nog meer stilte, een kolossaal
gat van stilte, toen nieuw geronk, een zwaar dreunend geronk
dat Sjlammbams Sahara over zijn hele lengte deed trillen.
Het was ochtend. We zagen vanuit ons keukenraam pantserwagens
en tanks naderen. Ze waren zo breed en lomp dat
Sjlammbams Sahara ineens een nauwe steeg leek. Ze klauwden
de aarde om, sloegen putten in de weg.
'Wat is dat voor gebrul?' vroeg Jes hang.

'De tanks,' zei ik.
'Welnee!' riep Muulke met vuurrode wangen. 'Het is de
wég die brult! Het is de weg!'
Op dat moment klonk er een daverende !dap, die ons huis
tot in de nok deed rammelen.
Toen we uit het raam keken stond een pantserwagen met
gierende motoren stil tegen de coniferenhaag. Hij moest geproheerd
hebhen om een andere wagen in te halen en was
daardoor iets te veel in de haag beland.
Een soldaat tuurde geschrokken over de rand. Daarna dook
hij weer weg; de wagen trok schokkend achteruit en draaide
een halve slag. Toen pas werd de schade zichtbaar. Het dikke
ijzer van de pantserwagen was ingedeukt als een conservenblikje.
Er ontstond geharrewar. Soldaten sprongen uit tanks, hielden
hun geweren in de aanslag en prikten schreeuwend in de
haag. Die wiebelde als vanouds en dat bracht ze nog meer in
verwarring.
Misschien dachten ze dat het sabotage was.
Dat er betonnen putringen in de haag verborgen zaten.
En dat terwijl ze niet meer hadden hoeven doen dan even
omhoog te kijken.
Het was zo'n grappig gezicht dat Muulke begon te lachen.
Oma Mei sloot gauw het raam en snauwde dat M uulke moest
ophouden, maar zelfs zij zag er uiteindelijk wel de grap van in.
Hoog boven hen uit torende de grote linde. De linde die de
afgelopen jaren zo groot geworden was dat hij voor de helft in
de haag gegroeid was.
De linde die als enige echt verzet geboden had.
En zo gebeurde het dat over de weg waar ooit Niencvee en
haar familie in een karavaan aangekomen waren, en daarna
Liesl met de Sigarenkeizer en de Pruusin, een derde karavaan
arriveerde, de langste en meest onwelkome van allemaal.
I77

Niet voor kinderen
Die eerste week sliepen we in de kelder. Overdag mochten we
niet naar buiten. Muulke juichte omdat ze niet naar school
hoefde, maar haar blijdschap duurde precies een uur. De rest
van de week was ze chagrijnig.
Oma Mei verzon de meest ingrijpende voorjaarsschoonmaak
die er ooit in Negen Open Armen gewoed had. Ze zorgde
ervoor dat niemand van ons, onze broers en de Pap incluis,
ook maar vijf meter van ons huis verwijderd raakte. Ze liet
meubels verschuiven, de grote staande klok binnenstebuiten
keren, ze liet ons de ketels en pannen schuren met staalborstels.
Er moest een hoek behangen worden met behangpapier
dat nog over was.
'Daar komt nooit iemand,' protesteerden onze broers, die
zich zo gevangen voelden dat ze van de weeromstuit elkaars
zinnen niet meer afmaakten en zulke lange tenen kregen dat
onze grootmoeder ze uiteindelijk elk aan het werk zette in een
van de vier hoeken van het huis om te voorkomen dat ze elkaar
te lijf gingen.
En ondertussen waren wij nog niet klaar met de ketelborstelarij
of ze stuurde ons alweer de zolder op om alle dozen en
zakken van links naar rechts te verplaatsen en daarna weer van
rechts naar links.
Door het raam van de zolder zagen we de Duitse troepen
langs marcheren. De meeste soldaten zagen eruit als verklede
boerenjongens. Ze zongen en ze lachten en toen Muulke er
uiteindelijk in slaagde even aan de aandacht van onze grootmoeder
te ontsnappen, en zittend op het tuinhek deed alsof ze

er eentje met haar vinger doodschoot, zakte die met rollende
ogen door zijn knieën, om daarna op te veren en Muulke een
knipoog te geven.
Jes kreeg een paar nachten verschrikkelijke nachtmerries,
waar zelfs oma Mei weinig aan doen kon. Uiteindelijk was het
de Pap die in het holst van de nacht naast ons bed kwam staan.
'Straks schieten ze me dood,' huilde Jes.
'Welnee,' zei de Pap. 'Wie is er nou hoos op kinderen?'
Jes stopte haar vingers in haar oren. 'Maar dan schieten ze
op U! Of Oma Mei!'
'Kwatsj,' zei de Pap. Hij haalde voorzichtig haar vingers uit
haar oren. 'De Pruuse hebben toch zelf kinderen. Die snappen
ook dat kinderen op zijn minst een vader en een oma nodig
hebben? En trouwens: de oorlog is nu voorbij.'
'Ze zijn alleen gestopt met vechten,' zei ik.
'Zonder vechten ook geen oorlog,' zei de Pap.
To en we de stad weer in mochten was de oorlog die geen oorlog
was verloren. De voorjaarszon was al warm. Er hing een
leeuwerik in de lucht die in de strakblauwe lucht omhoogklom
en zich de longen uit het kleine lijf zong.
Op de markt speelde een Duitse muziekkapel met grote trompetten,
fluiten en trommels die schitterden in de zon. We keken
naar de gaten in de huizen, naar een omgevallen muur,
naar de dode koe van de stadsboerderij, waarvan gezegd werd
dat ze van schrik gestorven was. Muulke prikte met een tak
in het bolle oog, totdat een Duitse soldaat zei dat ze daarmee
moest ophouden, omdat nette meisjes dat soort dingen niet
deden. Hij keek geschokt.
We hoorden dat er twintig soldaten gesneuveld waren,
maar geen van hen kwam uit onze stad. De enige dode hurger
was een man die uit de kerktoren gevallen was. Het was een
raar verhaal. Niet alleen zat het torenraampje zo hoog dat je
er nauwelijks bij kon en was het zo smal dat je je er nauwelijks
1 79

doorheen kon wurmen, het was niet eens een katholiek die
doodgevallen was, maar een Jud.
Er liepen Duitse soldaten met geweren rond, maar die zagen
er niet uit alsof ze zin hadden ze ooit te gebruiken. Ze
kochten taartjes en aten die op en ze rookten sigaretten en
lachten en kletsten in de zon. Hun geweren stonden tegen de
etalage van de bakker.
Ik kon me maar twee dingen voorstellen: oorlog of geen
oorlog. Dit was iets raars ertussenin.
Maar er kwamen weer maandagen, en vrouwen hingen de
was weer op de bleek. En er kwamen dinsdagen en woensdagen,
en de post werd weer bezorgd.
Niet iedereen was rouwig om de komst van de Pruuse. Ik
had de vrouw van Nol Wauben, de slachter, met haar drie
zoons chocolade en sinaasappelen zien uitdelen aan de soldaten.
En ze waren lang niet de enigen.
'Dat zijn domkoppen,' zei Betje Garen in haar winkel. 'Die
denken dat het beter is om onder de Pruuse te leven dan onder
de Hollanders.'
'Is het dan beter onder de Hollanders te leven?' vroeg iemand.
'Het beste is om onder niemand te leven,' zei Betje Garen.
Het was voor zover ik weet de eerste en enige keer dat oma
Mei het met de kruidenierster eens was.
r80

Mejuffrouw Vroon
'1ànte Trude, de kindse oudnicht van oma Mei had het loodje
gelegd. Ze was de avond voor de inval ingeslapen, rustig en
tevreden als een pasgeborene. De pastoor had opgelucht een
dankgebed naar de hemel gezonden. Tante Trude had ruim
een week op haar begrafenis moeten wachten in de kelders van
het ziekenhuis, gekoeld tussen blokken ijs van de ijsfabriek.
Er was een dienst voor haar in de Michaelskerk, ze werd
door de Daamsen naar het kerkhof gebracht en daarna was er
koffie met vlaai bij ons thuis.
Ik hielp oma Mei in de keuken.
'Geef de Daamsen ook wat,' zei oma Mei.
'Kan Muulke dat niet doen?' vroeg ik. 'Of Jes?'
'Ik vraag het jou,' zei oma Mei, en ze duwde het dienblad in
mijn handen.
De doodgravers zaten zwijgend op de panden van hun
zwarte frakken in het gras.
Zesde Schouder zat een beetje apart. To en ik hem koffie
inschonk keek hij nauwelijks op. En ik was er bijna tussenuit
gepiept, als hij me niet ineens aangekeken had, eerst nog verstrooid
en toen ineens verbaasd. Ik kreeg een vuurrood hoofd
en maakte dat ik wegkwam.
Net toen ik dacht dat het niet erger kon, kwam er een man
naar me toe die om koffie vroeg. Maar toen ik inschonk keek
hij helemaal niet naar de koffie. Ik kreeg weer een rood hoofd
en hield het dienblad snel voor mijn borstkas.
'Je krijgt ze, ' had Muulke een paar weken eerder opgewonden
gezegd. Dat ik de rode vloed kreeg vond ik tot daaraan
181

toe. Als ik goed oppaste zou niemand het merken. Maar de
rare knobbels die borsten moesten gaan worden, die kon ik
niet verborgen houden. Dat bleek nu al.
In de keuken kwam een vrouw op me af. Ze was plomp en
had een kapsel als een mijnwerkershelm.
'Ik hoorde dat je een betrekking zocht?'
'Mevrouw?'
'Ik ben een kennis van je tante Trude, mejuffrouw Vroon.'
Ze vertelde dat ze iemand zocht die overdag licht huishoudelijk
werk kon doen.
Ik geloof dat ik niet erg enthousiast reageerde.
Nettie van Nol had al beloofd een goed woordje voor me
te doen. Ze had vroeger bij de Rosita gewerkt, de tricotagefabriek.
Ze had gehoord dat ze daar misschien nog een paar
meisjes zochten.
Mijn lauwe reactie schrikte mejuffrouw Vroon niet af. Ze
drong erop aan dat ik langs zou komen, 'om de boel eens te
komen bekijken' en 'onder elkaar te zijn'.
Ik had geen flauw idee wat ze daarmee bedoelde. Maar omdat
ik niet onbeleefd wilde zijn bedankte ik haar en zei dat ik
haar zou opzoeken.
Mejuffrouw Vroon woonde in een smal witbepleisterd huis,
met haar kater en iemand die bij haar op zolder in pension
was. Ze schonk koffie in, die zo heet was dat ik meteen mijn
tong brandde, en ze deed alsof ze me al jaren kende. Ze begon
een heel verhaal over ene mevrouw Baaks. 'En je snapt
natuurlijk dat ik haar met mijn jicht in geen geval kon helpen,'
zei ze. 'Maar je weet hoe ze is. Zij en haar hele familie
trouwens. Altijd op hun teentjes getrapt.' Mejuffrouw Vroon
klopte vertrouwelijk op mijn arm.
Daarna liet ze me het huis zien. Vergeleken met de enorme
villa was dit een poppenhuis. Ze had verder geen personeel.
'Fijn dat je gekomen bent,' zei ze vergenoegd toen we weer
terug waren in de woonkamer. 'Biscuitje?'

Ik was helemaal niet van plan geweest om bij haar te gaan
werken. Misschien begon ik daarom over de Pruusin. En of ze
wist van ...
'Zolang wij maar weten hoe het écht zit,' zei ze.
Ik wist heus wel dat er mensen waren die me scheef aankeken.
Ook al had de Sigarenkeizer gezegd dat hij het niet
verder vertellen zou. Maar al die tijd had ik gedaan alsof het
me niks schelen kon. Sterker, ik had gelóófd dat het me niks
schelen kon. Maar hier was iemand die mij niet kende en die
meteen geloofde dat ik niks gepikt had.
'Maar de Pruusin ... ' begon ik, terwijl de tranen in mijn
ogen prikten.
'Ach ja,' zei ze, en ze maakte van haar mond een bittere
frommel. 'De Pniusin.Ja ja.'
Toen ik weer buiten kwam marcheerden er soldaten door de
straat. Op het stadhuis hing de vlag met het hakenkruis uit,
maar behalve dat was het een doodgewone dag. Strakblauwe
lucht en zonovergoten. Misschien had de Pap gelijk en was
bezet zijn niet meer dan dit en vroeg het niet meer dan een
beetje oppassen.
Als je je ogen een beetje dichtknijpt kun je zo langs een
oorlog heen kijken, dacht ik.
Ik vertelde thuis over mejuffrouw Vroon.
'Fing,' zei oma Mei. 'Je moet wat ze zegt met een korrel
zout nemen. Vooral als ze het over de Pruusin heeft.'
'Waarom?' vroeg ik.
'Voordat de Pruusin kwam deed mejuffrouw Vroon hier het
meeste liefdadigheidswerk,' antwoordde oma Mei. 'Maar toen
de Sigarenkeizer zijn vrouw meenam heeft hij er ook meteen
voor gezorgd dat ze wat te doen had. Omdat de meeste verenigingen
nogal wat steun van hem krijgen bleef mejuffrouw
Vroon ineens met lege handen achter. Dat is haar nogal in het
verkeerde keelgat geschoten.'

Een oorlog van broers (r)
Misschien dat je echt langs een oorlog heen kijken kon, maar
dan moest je geen broers hebben. Ik had gehoopt dat ze zich
koest zouden houden, sigaren zouden draaien en verkopen.
'Maar dat was ook precies wat we deden,' zei Krit.
'Niet meer en niet minder,' zei Sjeer.
'Een sigaar is een sigaar,' zei Pie.
'En een klant een klant,' zei Eet.
Ze zagen eruit als de vermoorde onschuld. Letterlijk. Krit
had een blauw oog. Pie en Eet hadden ieder een kapotte lip.
De enige die niks lijfelijks had was Sjeer, maar net als die van
de anderen waren zijn kleren gescheurd en verfomfaaid.
'Zijn jullie helemaal gek geworden!' foeterde oma Mei.
'Wat is er gebeurd?' wilde Muulke weten, maar onze grootmoeder
kreeg zo iets verhits dat ze maar niet verder vroeg.
Oma Mei was echter nog niet de deur uit om de was binnen te
halen of Muulke bestormde onze broers.
Het kwam erop neer dat onze broers de Pruuse een paar
sigaren wilden geven.
'Het blijven tenslotte buren,' zei Pie.
'Ook al zijn ze een beetje verdwaald,' zei Sjeer.
En dus waren ze naar café LeJeune gegaan, waar wat hoge
heren van het Duitse leger hadden gezeten.
'Het was nog gezellig ook,' zei Krit.
Oma Mei kwam weer binnenbanjeren met de was. Ze monsterde
ons met een blik. Even dachten we dat ze ons het praten
zou verbieden, maar ze slaakte alleen een geërgerde zucht,
liep weer naar buiten en even later hoorden we haar tegen de

Pap in de sigarenwerkplaats tekeergaan over een stoel die niet
stond waar hij hoorde te staan en of we dachten dat ze zo oud
als Methusalem zou moeten worden om iedereen een beetje
behoorlijk op te kunnen voeden.
Onze broers wisten hoe ze een verhaal moesten rekken,
ze waren tenslotte grootgebracht met de verhalen van onze
grootmoeder. Ze verschoven hun stoelen, bekeken elkaars
blauwe plekken nauwkeurig en overlegden omstandig wie het
verhaal vertellen zou.
Nou ja. Wa t viel er te vertellen? Zo bijzonder was het ook
weer niet. Een misverstand. Een, hoe heet dat, ongelukkige
samenloop van omstandigheden. Er was echt geen kwade opzet.
Enfin. Die sigaren ... nou ja. Wisten we nog dat we twee
jaar geleden een baal tabak van een beginnende tabaksteler
gekocht hadden?
'Die naar zweetvoeten stonk?' vroeg ik.
'Waar jullie van moesten overgeven?' vroeg Jes.
Klopte. Nou ja, die tabak hadden we toch weggedaan? Allemaal?
Nou ja. Niet dus. Op de een of andere manier was de baal
tussen de andere tabak terechtgekomen.
'Nee!' riep Muulke uit.
'Hoe kan dat nou?' vroeg ik.
Onze broers glansden van onschuld.
Later hoorden we dat de officieren na het opsteken van hun
gratis proefrokertje eerst de kleur van stopverf gekregen hadden,
daarna die van jonge prei en dat ze nog net de voordeur
van Le Jeune bereikt hadden om vervolgens gezamenlijk te
gaan staan overgeven.
'Toen hadden jullie toch allang weg kunnen zijn,' zeijes.
'Weglopen is schuld bekennen,' meende Krit.
'Pruuse die overgeven,' zei Pie nadenkend. 'Het is weer
eens wat nieuws.'
Ze begonnen alle vier te lachen. Niet te hard, ze hadden
een groter ontzag voor onze grootmoeder dan voor de vijand.
r85

Het liep met een sisser af. De Pap moest zich melden op
het gemeentehuis en kreeg een uitbrander en moest beloven
zijn zoons in de gaten te houden omdat 'het anders wel eens
heel verkeerd zou kunnen aflopen'.
Onze broers maakten er niet veel woorden aan vuil. Ze
hadden andere dingen aan hun hoofd. Na Krit was het nu
Eet die ernstig plannen had om zich te verloven, met Ulla, de
dochter van de kastelein. Van de weeromstuit gingen ook onze
andere broers op vrijersvoeten. Wat ze precies deden, daarvan
hadden we geen flauw benul, maar het gevolg was dat ons huis
een trekpleister werd.
'Daar heb je d'r weer een!' riep Muulke. Ze hing uit het
slaapkamerraam. 'Hij is er niet, hoor. '
'Wie?' vroeg het arme kind.
'Dat hangt ervan af,' zei Muulke.
Als het meisje dan een van onze broers noemde, vroeg
Muulke: 'Heet jij Antoinette?'
En als ze dan nee schudde, zei Muulke ijskoud: 'Dat dacht
ik al. Met haar is hij een ring aan het uitzoeken in de stad.'
Meer dan eens barstte zo'n meisje in snikken uit.
Later vonden we Pie en Sjeer en hun meisjes terug op de
betonnen putringen die bedoeld waren geweest om de vijand
tegen te houden. Onze broers duwden en trokken aan de
meisjes, ze prikten met hun vingers in hun zij en besnaven ze
alsof het geen aanstaande verloofdes waren maar proefsigaren.
'De meisjes houden de jongens in toom,' zei mejuffrouw
Vroon. 'Zo is het altijd al geweest. En och, het was natuurlijk
gewoon een kwajongensstreek. De Pruuse snappen dat goed.
Die hebben zelf ook kwajongens zat. Het zijn geen kwaaie
lui.'
Ik had mejuffrouw Vroon niet zien juichen toen de Pruuse
ons land binnenvielen, maar ze had wel een foto van Hitler op
haar dressoir.
T86

Het werk dat ik doen moest was niet moeilijk of zwaar. Ik
poetste elke ochtend de kleine woonkamer, stofte al haar frutseltjes
af, boende de kleine keukenvloer. Het enige hachelijke
werk was het voeren van haar kater. Het was een tentoonstellingskater.
'Een raszuivere pers', had mejuffrouw Vroon gezegd.
Hij had een lange spierwitte vacht die elke ochtend met
zorg gekamd moest worden. Mejuffrouw Vroon liet de prijzen
zien die het dier al gewonnen had. Vo or zijn humeur kon hij
die niet gekregen hebben. Het rotbeest had me al een keer of
twee een haal gegeven met zijn loeischerpe nagels.
'Arme Kleine is erg gevoelig,' verontschuldigde mejuffrouw
Vroon hem. 'Hij moet altijd wennen aan vreemden.'

Zesde Schouder
To en ik de wagen door de haag drukte zag ik ineens dat hij er
was. In een impuls trok ik de kinderwagen weer terug, met als
gevolg dat het lompe ding klem raakte in de opening van de
haag.
'Helpen?' vroeg Zesde Schouder.
'Hoeft niet,' mompelde ik, maar hij had de stang van de
kinderwagen al vast. Hij probeerde de wagen met kracht tussen
de haag door te wrikken, maar dat had geen zin. Je moest
precies weten hoe en waar je hem draaien moest.
'Laat maar,' zei ik.
Maar hij trok en wrong met een rood aanlopend hoofd,
de teil verschoof en dreigde om te kieperen. Toen schoot de
wagen los. Zesde Schouder verloor bijna zijn evenwicht. Met
een gewichtig gebaar draaide hij de wagen om en begon hem
naar de pomp te duwen.
'Dat kan ik zelf wel,' zei ik.
Maar hij bleef de stang vasthouden. Ik greep de stang aan
de andere kant.
'Laat maar,' zei hij .
'Laat zelf.'
Hij begon harder te lopen. Ik liep ook harder.
'Laat nou.'
'Laat zélf.'
Zesde Schouder begon te draven. De wagen zigzagde tussen
de graven door, maakte een scherpe draai en kwam met
een bonk tegen een van de graven terecht. Het was volslagen
idioot.
188

'Ik zei toch: laat maar!' zei ik kwaad.
Hij bleef bedremmeld staan terwijl ik naar de pomp beende.
Ik deed veel kwader dan ik eigenlijk was, dat weg benen
sloeg nergens op. Als er iemand kwaad had moeten zijn, dan
was het Zesde Schouder zelf. Ik was tenslotte degene die hem
voor de gek gehouden had.
'Fing .. .'
Ik keek verbaasd op. Hij wist mijn naam!
'Wat?'
'Ga jij wel eens ergens naartoe?'
'Ergens naartoe? Waar naartoe?'
'De kermis.'
'Die is pas over zes weken.'
'Maar ga je?'
De teil was nog voor geen kwart vol, maar ik duwde de wagen
weer naar de haag en trok hem erdoor zonder op of om te
kijken.
De volgende namiddag kwam hij niet met zijn vingers aan
de wagen. Maar hij liep wel naast me. To en we bij de pomp
kwamen begon hij te pompen. Ik liet het maar zo. Ik had geen
idee waarom.
'Fing.'
'Wat?'
'Spaar je dingen?'
'Wat voor dingen?'
'Nou ... gewoon.'
'Gewone dingen spaar ik niet.'
'0.'
'Ik spaar alleen rare dingen.'
'0.'
De Dreuvige had bij de natuurlessen ooit een keer een
kippenpoot meegenomen. Ze had de spiertjes laten zien die
ervoor zorgden dat de kip zijn poot kon optrekken en kon
klauwen. Je moest aan bepaalde spiertjes trekken en dan deed
ie het. Trok je aan de verkeerde, dan deed de kip niks. Waren

jongens een soort van kippenpooes?
De derde keer stond hij al bij de pomp. Hij zette de teil onder
de pomp alsof we onze hele levens lang niks anders deden.
Hij pompte en ik keek toe.
Zesde Schouder had blond haar dat in een kuif rechtop
stond en wimpers die bijna wit waren. Het opvallendste waren
zijn handen. Het was alsof die alvast volwassen geworden waren
in afwachting van de rest. Merkwaardig groot waren ze,
met rossige haartjes erop.
'Weet je het al?' vroeg hij.
'Hoe moet ik nou weten wat ik over zes weken doe?'
'Dus je gaat niet?'
'De teil is nog niet vol,' zei ik.
Dat was gelogen. Het ding was eigenlijk voller dan handig
was. Ik: zou hem straks niet zonder morsen naar de andere
kant krijgen.
'Maar áls je het nou wel weet,' zei hij zonder me aan te kijken,
'en áls je wel gaat, heb je dan al iemand?'
'En wat zei je toen?' vroeg Muulke.
'Dat ik al iemand had.'
'En wat zei hij?'
'Niks. Hij schrompelde zo'n beetje in elkaar.'
'Ha!'
'Ik zei dat ik met jou en Jes zou gaan.'
'Waarom zei je dat nou?' riep Muulke uit.
'Had ik dat dan niet ... ?'
'Niet metéén.Je moet zo'n jongen laten wachten.'
Het was even stil.
'Nou heb je verkering,' zei Muulke beslist.
'Ben je helemaal betoeterd!' riep ik.
'Als je maar niet denkt dat ik verkering met je heb,' zei ik.
In plaats van dat Zesde Schouder weer in elkaar schrompelde
of voor mijn part kwaad werd begon hij te glimmen

als onze Belgische potkachel.
Muulke vond het logisch.
'J e moet ook niet over verkering beginnen,' zei ze.
'Maar ik begon er helemaal niet over,' zei ik wanhopig. 'Ik
begon juist over niet-verkering.'
'Dat maakt niks uit.'
'Heb jij soms een boek waar dat allemaal in staat?' vroeg ik
kwaad.
Zes weken later stond hij na de mis van Sint-Ros a bij de kerkuitgang.
Hij droeg zijn plusfour en een jasje met revers zo
groot als vleugels. Hij knikte en liep daarna met me op, alsof
hij nooit anders gedaan had.
Ik deed alsof ik hem niet zag.
Ik had nooit gedacht dat kermis en oorlog bij elkaar konden
horen. Of lachen en oorlog. Maar het kon. Sterker, het was de
doodnormaalstc zaak van de wereld.
Tegenover ons zaten twee Pruuse. Ze hielden hun soldatenhelmen
in hun handen. Er was er eentje bij met zulk dun
haar dat je zijn schedel zag. Er zat een grote sproet op. Toen ze
zagen dat ik keek knipoogde er eentje naar me.
Ik keek snel een andere kant op en Zesde Schouder negeerde
ik de rest van de middag. Als ik bedacht hoe snel je al
verkering had, was ik getrouwd voor ik het doorhad.

Mijn meisje
'Fing,' zei oma Mei, 'neem je de margarine- en meelbonnen
mee. En wil je de boodschappen ophalen voordat je naar je
werk gaat. Gisteren was alles al voor de middag op.'
De bonnenkaarten waren een van de weinige bewijzen dat
er sinds de bezetting iets veranderd was. Behalve dan dat we
niet meer buiten mochten zijn tussen tien uur 's avonds en vijf
uur 's ochtends. Maar dat mochten we toch al niet.
'En 0 ja, over die jongen .. .' zei ze.
Ik had op de kermis geen woord met Zesde Schouder gewisseld.
Dus hoe ze het wist was me een raadsel. Half-en-half
verwachtte ik dat ze me zou verbieden met hem om te gaan,
en anders kreeg ik op zijn minst een preek. Al viel er helemaal
niks te preken.
Maar het enige wat ze zei was: 'Niet alleen met hem zijn.
En geen wandelingen met z'n tweees.'
'Oma !'
'J e snapt heus wat ik bedoel.'
'Ik ben pas veertien!' riep ik uit.
'Precies daarom,' zei mijn grootmoeder alleen maar.
'Hij zegt dat je moet komen,' zeiJes.
'Hij kan zoveel zeggen,' zei ik. En dat meende ik ook, dus
waarom vroeg ik dan nog geen twee minuten later of ze meeging?
'Geen zin,' zeijes, die het boek oppakte dat ze aan het lezen
was.
'Toe,' zei ik. 'Je weet dat ik niet alleen mag.'
'Ik snap niet dat je zo nodig naar een jongen moet, terwijl je

hem niet eens aardig vindt.'
'Wie zegt dat ik hem niet aardig vind?'
'Vind je hem aardig dan?'
Ik haalde mijn schouders op. Zuchtend legde ze haar boek
neer.
To en we aan de andere kant van de haag kwamen stond hij
al te wachten.
'Ik hoef niet te blijven,' zei Jes. Ze wees naar de magere gestalte
die aan de rand van het kerkhof de rozenstruik met een
snoeischaartje aan het bijknippen was.
'Dat is de Imbeciel,' zei ik.
'Nou en?'
'Ik geloof niet dat die telt.'
Maar Jes had zich al omgedraaid en was verdwenen.
Zesde Schouder gaf me een ijzeren speldje.
'Vind je het mooi?'
Eerlijk gezegd vond ik er niet veel aan. Het was een kinderachtig
speldje met Roodkapje en de Boze Wolf erop.
'Prachtig,' zei ik.
Hij glunderde zo dat het bijna pijn deed. Daarna stond hij
een poosje naar zijn schoenen te turen. To en ging hij iets onduidelijks
doen met zijn schep. Ik werd er tamelijk zenuwachtig
van. De Imbeciel veegde met heel precieze bewegingen de
rozenblaadjes van het pad.
Ineens trok Zesde Schouder een plechtig begrafenisgezicht.
Even dacht ik dat hij me ging condoleren.
'Wil je mijn meisje zijn?'
'Goed,' zei ik.
Het ging zo vanzelf dat we er allebei van stonden te kijken.
'N ou,' zei ik.
'Eh .. .' zei Zesde Schouder.
'Ik moet gaan.'
Hij knikte opgelucht. 'Ik loop even met je mee.'
Bij de haag duwde hij met zijn grotemensenhanden een
takje voor me opzij alsof het een vervaarlijk monster was. Het
I93

gekke was dat ik het niet eens stom vond.
'Kom je nog eens terug?' vroeg hij.
'Dat is goed,' zei ik.
'Misschien moeten we een teken afspreken,' zei hij.
'De pomp,' zei ik. 'Vier keer pompen.'
'Goed. Dag, Fing. '
'Dag,' zei ik. 'Eh ... hoe heet je eigenlijk?'
'Filip,' zei hij.
'Dag Filip.'
'Dag Fing.'
194

Gods bakplaat (r)
Het was een kwestie van tijd geweest. Ze kwam bij de Plakstraat
de synagoge uit; waarschijnlijk had ze weer de boekhouding
van de Judden gedaan. Toen ze me zag trok ze haar nek
als vanouds in. Haar anders zo zorgvuldig opgetaste blonde
haar zat warrig.
'Nou ja! Hallo! Fing!!' zei ze net iets te opgewekt.
'Dag,' zei ik.
Ze zocht iets onduidelijks in haar handtas. Ik wilde doorlopen.
'Gaat het goed?' vroeg ze, met haar neus zowat in haar tas.
Ik knikte.
'0,' zei ze.
'Ik ben al laat, ' zei ik.
'Natuurlijk, natuurlijk.'
Ik deed een stap
'Fing.'
'Mevrouw?'
'Ik wilde . . . Ik dacht...'
Ze zweeg toen er iemand langs kwam lopen en wachtte tot
we weer alleen waren.
Toen zei ze plompverloren: 'Ik weet dat jij het niet was.'
Het was niet dat ik niet begreep waar ze het over had. Dat
wist ik, tot mijn eigen verbazing, meteen. Maar wat had ze
verwacht? Dat ik in huilen zou uitbarsten? Oneindige dankbaarheid?
To en ik bleef zwijgen begon ze te hakkelen. 'Nou ja en ik
dacht... misschien kun je ... zou je weer bij ... ik bedoel... met
I95

een schone lei. Wa t denk je?'
Ik dacht dat ik me niet meer kon voorstellen dat ik geloofd
had in zoiets kinderachtigs als een Gouden To ekomst. Maar
dat zei ik niet.
Ik zei triomfantelijk: 'Dank u. Maar ik heb al een andere
betrekking.'
Ze knikte. 'Bij mejuffrouw Vroon.'
Deze stad had geen geheimen. Voor niemand.
'Pas je op?' zei ze.
'Oppassen?' snoof mejuffrouw Vroon. 'Ze kan beter zelf oppassen!'
'Omdat ze Prouse is?' zei ik, dankbaar voor het kwaaie
vuurtje in haar.
Ik wist dat er mensen in de stad waren die kwaad waren
op alle Prouse of ze nu wel of niks met deze oorlog te maken
hadden. Dat had ik gehoord van Emmaus Trott, de sjpenseleverkoper,
die zelf als Prous geboren was. Terwijl niemand zo
anti-oorlog en anti-Prous was als hij.
Ze keek me lang aan. 'Pruuse?' Ze maakte een vreemd snorkend
geluid. 'Mocht ze willen. Welnee kind, ze is eenJud.'
'Ach,' zei de Pap.
'Dat zegt ze alleen maar omdat ze nijdig is,' zei ik. 'Toch?'
'Ach,' zei de Pap nog een keer.
'Wat?'
Hij krabde zich achter zijn oor.
'Pap?'
De Pap keek om zich heen, alsof hij innig hoopte dat iemand
anders dit gesprek kwam overnemen. Maar er was niemand
in huis behalve hij en ik.
'Sommige dingen eh ... zijn niet zo simpel,' zei hij.
'Hoezo?'
'Je weet toch waarom de Prousin hier gekomen is?'
'Dat weet iedereen.'

Hij keek me aan. Ik zuchtte. 'Omdat ze verliefd werd op de
Sigarenkeizer. En hij op haar.'
'Dat is niet alles.'
'Ik snap het niet.'
'Ze móést weg.'
'Waarom?'
Hij zweeg.
'Omdat ze Jud is?'
Hij knikte.
'Wist u dat de hele tijd?' vroeg ik verbaasd.
Hij knikte opnieuw.
'Maar waarom heeft niemand me dat verteld?'
'Nou ja ... ' zei de Pap. 'Ik wist niet dat het belangrijk was.'
Maar dat was natuurlijk gelogen; het was tenminste niet de
hele waarheid. De Pap had een hekel aan narigheid. Hij kon
het niet eens opbrengen om het te zeggen. Het maakte me
ineens razend.
'Waarom heet ze dan de Pruusin?' vroeg ik kribbig.
'Zo wordt ze genóémd, Fing.'
'Ze is blond.'
De Pap grinnikte. 'Niet alle Judde .. .'
'Ja, dat snap ik ook wel,' zei ik. 'Maar de meesten toch wel.
En ze gaat naar onze kerk. Welke Jud gaat er nou naar onze
kerk? '
'Zulke dingen gebeuren,' zei de Pap.
Maar zulke dingen gebeurden nfét.
In onze stad woonden al generaties Judde. Je had de Herzdahls,
de Horns, de familie Sassen en de familie Wijnperle en
nog een hele zwik. En dan had je nog de Joodse vluchtelingen,
over wie veel geklaagd werd, vooral door de stadse Judde zelf.
Onze Judde liepen dan wel gewoon mee met de carnavalsoptocht
en vierden Sint-Ros a minstens zo uitbundig als wij,
maar ze hadden hun eigen muziekvereniging en toneelclub en
deJuddefamilies kwamen vooral bij elkaar over de vloer.

En ze hielden zich te allen tijde bij hun eigen geloof.
Ik had in de klas gezeten met Mimi Sassen, een dikkig
meisje met een uilenbrilletje. Bij het ochtendgebed wachtte ze
altijd rustig tot we klaar waren en bij catechismus ging ze op
de gang zitten met een werkje.
To en Mimi roodvonk kreeg en drie weken niet naar school
mocht had onze non een verhandeling gehouden.
'Stel je een bakplaat voor,' had ze gezegd. 'De mooiste
koekjes, dat zijn de katholieken. De niet zo gelukte koekjes
zijn de protestanten, dat zijn eigenlijk een soort van mislukte
katholieken. En de minst gelukte dat zijn de Judde. Die zijn
eigenlijk weer een soort van mislukte protestanten. Maar bedenk,
meisjes,' besloot ze, 'we komen allemaal van Gods bakplaat,
ook Mimi.'
Het was Jes die het zich het eerst realiseerde.
'Dan moet zij ook uit Duitsland gevlucht zijn,' zei ze.
'Wie?' vroeg Muulke.
'Lies!.'
Muulke fronste. 'Liesl? Wa arom?'
'Omdat ze Jud is.'
'En wat dan nog,' zei Muulke, die er nog niks van begreep.
'Iedereen weet toch dat de Pruuse hun Judde als oud vuil
behandelen,' zei Jes. 'De Pruusin en de Sigarenkeizer hebben
haar toen gehaald.' Ze dacht even na en zei toen: 'Daarom
gingen ze natuurlijk over Sjlammbams Sahara en niet over de
gewone grensweg. Ze moesten het stiekem doen. En daarom
moesten ze hun automobiel achterlaten!'
'Dat slaat helemaal nergens op,' zei Muulke kwaad, die het
ons nooit helemaal vergeven had dat we haar die nacht niet
gewekt hadden. 'Misschien zat Liesl wel midden in Duitsland.
Dan zouden ze de hele weg gelopen moeten hebben. En ook
weer terug.'
'Misschien stond er nog een automobiel aan de andere kant
van de akker,' zei ik.

Muulke keek me verbluft aan.
'Je moet het zeggen,' zeijes.
'Anders doet ze geen oog dicht,' zei Muulke.
'Anders doe jij geen oog dicht,' zeijes.
'Niet, jij.'
'Niet, jij.'
'Jij, honderdmaal.'
'Jij, duizendmaal.'
'Jij, ontelbaar.'
De maan was nog niet op. Ik kon hun ogen niet zien, maar
ik voelde hoe ze me aankeken. En al was het kinderachtig,
al wist ik niet eens meer of ik wel geloofde of wilde geloven
in huisgeesten, toch zei ik het. En wachten op het antwoord
deed ik ook.
'Achchch!!! Achchch!!!'
Het was de volgende dag. Ik liep de markt op en zag hoe mensen
zich om het winkeltje van Betje Garen verzamelden.
'Het is een schande,' hoorde ik.
Ze stonden naar haar winkelraam te turen. Eerst snapte ik
niet waarom. Pas toen ik Betje dwars door de rnit zag reiken,
begreep ik met een schok wat er aan de hand was. De kruidenierster
veegde verbeten het glas van de uitgestalde pakken
waspoeder, met rode vlekken in haar nek. De glasscherven lagen
tot ver op straat.
'Och, maak je maar niet te druk,' hoorde ik een vrouw zeggen.
'Ze zijn niet allemaal zo.'
'Schei toch uit!' snauwde Betje Garen, die naar buiten
kwam om een pak waspoeder op te rapen. 'Kon je daarnet je
mond niet opendoen? Toen die lummels de rnit ingooiden?'
'Ik probeer alleen te helpen,' zei de vrouw die rood aanliep.
'Als dat helpen is!' zei Betje giftig. Ze draaide zich om en
knalde de winkeldeur dicht. Het nieuwe bord met 'Jüdisches
199

Geschäft' deinde op en neer en hing toen weer stil.
IIet bord was sinds kort verplicht, maar totaal onnodig. Als
je wilde weten waar een Jud een winkel had hoefde je alleen
maar te letten op waar planken voor de etalages gespijkerd
waren. Soms waren het de Pruuse die de ruiten ingooiden.
Maar vaker waren het pruusgezinden die graag een handje
hielpen.
Sommige ruiten waren als die van Betje Garen ingegooid,
maar de meeste waren nog heel. Daar waren de planken alleen
een voorzorgsmaatregel.
'Het gaat wel weer over,' zei Filip. 'Het is nou ook weer niet
zo dat het onverwacht komt. De Judde hebben het ook een
beetje aan zichzelf te danken, ja? Vo ordat Hitler gekozen
werd, hadden ze zowat alle geld in handen. En ze gaven alleen
elkaar erebaantjes, ja? Was je geen Jud dan had je pech. Dat
weet iedereen. Zelf" de J udde van hier zeggen het.'
Wat hij zei was niet nieuw. Je hoefde maar over de markt
te lopen en je struikelde over de verhalen over de steenrijke
Duitse Judde, die het 'ernaar gemaakt' hadden.
'En wat dan nog?' zei ik kwaad. 'Zie je hier soms rijkeJudde
rondlopen?'
'De Pruusin,' zei hij.
'Die telt niet,' zei ik. Ik draaide me om.
'Mejuffer,' zei hij plagerig. 'Ah, kijk nog eens zo mejufferig.
Nee, niet lachen, niet doen. Mejufferig blijven kijken. Toe?'
Ik schoot in de lach.
'Als ik achttien ben ga ik bij de Unie,' zei hij.
'De wat?'
'Een vereniging voor arbeiders.'
'Waarom?'
'Dat snap jij niet,' zei hij. 'Jij hebt familie.'
Ik staarde hem verbaasd aan. 'Iedereen heeft toch familie?'
Hij haalde zijn schouders op.
'Mijn vader en moeder wonen in Kerkrade,' zei hij.
200

'Broers of zussen?'
'Nee.'
'Andere familie dan?'
Hij lachte. Een bitter lachje dat hem stokoud maakte.
'Dichterbij dan me lief is.' Hij maakte een vaag gebaar naar
het kerkhof.
Het duurde even voordat ik hem snapte.
'De Daamsen?'
Ik zag zijn kaak spannen en iets fonkelen in zijn ogen. 'Het
zijn neven. Maar ze behandelen me alsof ik lucht ben. Ik mag
een zesde schouder zijn. Ik mag kuilen graven. Ik mag alles
doen wat de Imbeciel niet doet. Maar als puntje bij paaltje
komt houden ze me overal buiten. En ze betalen me als arbeider.'
'Hoe moeten ze je dan betalen?' vroeg ik verbaasd.
Hij staarde me een moment zo woedend aan dat ik terugdeinsde.
'Als familie. Ze moeten me betalen als familie, ja?'
201

Verkering
Muulke kreeg de rode vloed na haar eerste werkdag op de Rosita.
Jn haar geval was het trouwens meer de Groene Gloed,
haar gezicht had de kleur van gras. Maar ze gaf geen kik.
Muulkes bijnaam was niet voor niets de Generaal. Maar ze
was wel uitgekookt genoeg om er na haar werk schaamteloos
misbruik van te maken. Ze had gemerkt dat de Pap en onze
broers een heilig ontzag hadden voor 'vrouwenkwalen'.
Ze eigende zich de sofa toe. 'Haal even een dekentje voor
me, wil je?' vroeg ze. Of ze vroeg om thee, al was die op de
bon. 'Voor de krampen,' zei ze.
Onze brocrs keken alsof ze liever hun handen voor hun
oren hielden. Maar ze brachten toch thee en toen die volgens
Muulke zo heet was 'dat het écht niet goed kan zijn voor ...
nou ja, je weet wel', lieten ze de kop rondgaan en bliezen er
om beurten in. Mijn broers waren voor niks en niemand bang.
Nict voor de oorlog, niet voor de bezetting en zeker niet voor
de Pruuse. Maar als het om de rode vloed ging waren het
ronduit sukkels.
's Ochtends stonden voortaan twee koppen surrogaatkoffie
klaar.
'Dan wil ik ook!' klaagde Jes.
Maar oma Mei schudde haar hoofd. 'Koffie is voor de groten.'
'lIet is geeneens echte,' protesteerde Jes kwaad. 'En ik
word toch nooit groot.'
Ik keek vanuit mijn ooghoeken naar mijn grootmoeder,
202

maar die had het niet gehoord of deed alsof. Ik wist dat ze tegen
Jes niets gezegd had over het echte gevaar van haar zwervel
en datjes nog steeds dacht dat het ergste dat haar gebeuren
kon was dat ze zo krom als de hoofdletter C zou worden.
'Het is niet nodig dat ze het weet,' had oma Mei gezegd.
'Als jij en ik opletten is dat goed genoeg. Kan ik op je rekenen?'
Ik had geknikt.
Na het ontbijt liepen we met z'n drieën Sjlammbams Sahara
af.
'Geef mij je tas maar,' zei ik.
'Je hebt zelf al een tas,' zeijes.
To en we de holle weg uitliepen hield ik mijn hand in haar
rug.
'Wat doe je toch?' vroeg ze.
'Niks.'
'Ik ben geen invalide, hoor!' Ze liep geërgerd onder mijn
hand uit.
Ik was die middag net thuis toen het doodsgekreun van de
pomp klonk.
'Even water halen,' riep ik naar achteren.
De Pap, die onder de boom stond om de appels te vangen
die onze broers omlaaggooiden knikte. Ik betwijfelde of hij
me echt gehoord had. Hij stond met zijn handen in zijn zakken
en tuurde dromerig naar de hemel. Ik pakte een emmer
en rende het tuinpad af.
Filip en ik hadden nu een paar weken verkering, maar wat
die verkering inhield, daar had ik geen flauw idee van. Eigenlijk
deden we niks anders dan afspreken op het kerkhof, maar
als we daar eenmaal waren, wisten we allebei niet goed wat we
eigenlijk kwamen doen.
Hij had zijn Unie-verhaal al een paar keer gehouden. Ik
had een keer alle dingen laten zien die in mijn schort zaten.
Eén keer had ik een kwartier lang met een stukje touw allerlei
2° 3

patronen gemaakt tussen mijn handen. Kop en schotel. De
kop van de kat. Het schip op de baren. Daarna had ik me voor
mijn kop kunnen slaan over zo veel kinderachtigheid.
'Jullie moeten kussen,' had Muulke gezegd.
Ik had gedaan alsof ik het niet gehoord had, maar wat als
ze gelijk had? Ik had geen flauw idee hoe dat moest. Om nog
maar te zwijgen over wat ik ervan vinden zou. Het leek me
nogal een gedoe.
Ik dook door het gat van de haag.
'Je moet vier keer pompen,' zei ik. 'Niet drie. Hoe moet ik
nou weten dat jij het b ... ?'
De Imbeciel keek me geschrokken aan. De buts er op zijn
hoofd zat zo strak dat het vierkante partjes maakte van zijn
gezicht en zijn haren. Alsof zijn hoofd in stukken gevallen was
en weer haastig aan elkaar gelijmd. Hij had gehuild. Er zat
snot op zijn wang. Zijn bovenlip was opgezet en bloedde. Hij
draaide zijn hoofd zover mogelijk weg.
'0,' zei ik, 'neem me niet kwalijk. Ik eh .. .'
Ik stapte naar achteren, struikelde bijna, draaide me om en
liep weg met wild kloppend hart, alsof ik maar net aan iets
vreselijks on tsnapt was.
Ik had nog nooit een aanval van de Imbeciel gezien, maar
het scheen ontzettend eng te zijn. Er waren mensen die zeiden
dat zo iemand dan van de duivel bezeten was.
'Welnee,' had Muulke gezegd. 'Hij is elektrisch.'
'Elektrisch? '
'Dat zei Betje Garen.'
Op donderdag stond Filip ineens bij het hek.
'Die jongen,' zei oma Mei met een knik naar het raam.
Ze noemde hem altijd 'die jongen', terwijl ze natuurlijk allang
wist hoe hij heette. Misschien dacht ze dat als ze hem
geen naam gaf hij ook niet echt bestond. Ik voelde haar ogen
in mijn rug prikken toen ik het tuinpad af liep.
'J e kan beter niet hier komen,' zei ik.

'Ik moet weg.'
'Weg?'
'Naar huis.'
'Waarom?'
'Er is wat met mijn vader. Hij is ineens gevallen. En nou
kan hij niks meer. Mijn moeder .. .'
'Moet je naar Kerkrade?' vroeg ik.
Hij knikte.
Kerkrade was drie uur in de bus zitten en vijf keer overstappen.
Het was niet minder dan de andere kant van de wereld.
'Hoe lang?'
'Een week, denk ik.'
'0,' zei ik.
Hij keek me aan. Ik keek terug. Hij boog zich voorover. Ik
boog me ook voorover. Als vanzelf deed ik mijn ogen dicht.
Ik had nooit geweten dat het zo gemakkelijk was. En het kon
me ineens niet schelen of oma Mei het zien zou. Of Muulke.
Sterker nog, een deel van mezelf wilde dat ze het zien zouden.
Maar in plaats van dat hij me zoende, voelde ik een klopje
op mijn schouder. Alsof ik een paard was.
'Nou,' zei hij.
'Nou,' zei ik.
205

De verbonden boom
Het was herfst en de sigarenwerkplaats draaide op volle toeren.
Hoewel de tabak nog niet op rantsoen was kwam er
steeds meer vraag naar goedkope binnenlandse tabak. De Pap
en onze broers hadden de eerste volle oogst van zijn gepachte
landje binnengehaald. Met de tabaksbladeren kreukelig opdrogend
op zolder kon er volop gedraaid worden.
's Middags zaten ze te roken en te schaften in hun werkjassen.
'Probeer deze eens,' zei Krit.
Hij wisselde met Eet van sigaar, die weer met Sjeer wisselde,
die weer met ... enzovoorts zodat ze uiteindelijk weer een
eeuwigheid bezig waren hun eigen sigaren terug te vinden.
Het was een spelletje dat ze met veel bravoure speelden. Onze
kleine keuken zag blauw.
'Zullen we iets tekenen?' vroeg Jes.
Ik schudde mijn hoofd.
'Fing die mist haar vrîj-er,' zong Muulke treiterig. 'Fîng,
die mist haar vrij -er.'
Had Muulke gelijk? Het was in elk geval niet missen zoals
ik haar en Jes kon missen. Niet het gemis dat als een ijskoude
golf over je heen sloeg, dat je tot in je botten door elkaar rammeIde.
Maar ook niet het gemis van onze dode moeder, een
gemis klein en bescheiden, maar altijd aanwezig als een stuiver
of een steentje in de voering van je jas.
Er waren drie weken verstreken. Er was geen hrief gekomen,
of zelfs maar een postkaart. Nu gebeurde het wel vaker
dat onze post door de hele stad zwierf voor hij aankwam,
206

omdat het huis buiten de stadsgrenzen lag. Maar uiteindelijk
kwam hij altijd aan, daar veranderde zelfs de oorlog niets aan.
De Daamsen durfde ik niks te vragen.
Ik wist niks. Niet waar hij precies woonde, niet eens zijn
achternaam. En misschien dat dat in een dorp geen probleem
was, maar Kerkrade was een stad. Zelfs al had ik de reis durven
maken, ik kon daar moeilijk midden op de markt gaan
staan en vragen naar ene Filip met een vader die ineens gevallen
was.
To en onze grootmoeder begon te mopperen over de rotzooi
in de slaapkamer van onze broers, was ik blij dat ik wat
doen kon. Ik ruimde hun rondslingerende kleren op, maakte
de bedden op en nam het stof af dat zich had opgehoopt boven
op de oude kleerkast en in de hoeken.
Ik telde de vloerplanken in de kamer van mijn broers. Wa s
het een even getal, dan miste ik Filip. Het waren er vijftien.
Als je het piepkleine plankje naast de drempel niet meerekende.
Daarna telde ik de plekjes waar het stucwerk omlaaggekomen
was.
Twaalf.
Ik was net bezig de modderspat jes op de ruit te tellen toen
ik de Imbeciel beneden langs zag scharrelen.
Ik liep naar beneden, stak de weg over en wurmde me door de
haag. To en ik op het kerkhof kwam bleef ik stokstijf staan. Ik
had me bijna opnieuw omgedraaid.
Ditmaal was de Imbeciel niet elektrisch.
Dit keer was hij gewoon knettergek.
Hij had zijn lange slungelige armen om de boom heen geslagen
en drukte zich tegen de stam aan. Hij hield zijn hoofd
opzij, zodat je zijn benige gezicht zag. Zijn ogen waren in opperste
concentratie gesloten. Het puntje van zijn tong stak uit
zijn mond.
Ik deed al een stap naar achteren om me om te draaien,

toen ik in zijn rechterhand een rolletje verband zag en ineens
snapte wat hij aan het doen was.
Anders dan wat we gedacht hadden, had de linde zelf ook
schade ondervonden van de botsing met de pantserwagen.
Als je goed keek, zag je dat hij uit het lood hing. Hij leunde
iets naar achteren, en uit een diepe kerf sijpelde donker vocht
omlaag. In juli, toen alle andere bomen nog vol in het blad
zaten, was de linde alvast met de herfst begonnen. Bruingele
blaadjes warrelden over het kerkhof, terwijl wij nog in onze
zomerkleren liepen.
Zelfs de lange slungelige armen van de Imbeciel waren niet
lang genoeg om de enorme boom te omhelzen. Vlak onder
de huid van zijn benige gezicht trokken bljksemschichten. Ik
onderdrukte mijn neiging weg te lopen.
'Helpen?'
Als antwoord stak hij alleen maar het verband om de boom
heen.
We verbonden de boom alsof het de normaalste zaak van
de wereld was. Hij haalde een snoeischaartje uit zijn broekzak,
knipte het overtollige verband af en bevestigde het met
de krammetjes. Zijn gehavende lip had nu donkere korstjes.
En al die tijd zei hij geen woord.
Als ik van hem iets los wilde krijgen, zou ik het goed moeten
aanpakken.
'Is dit nou ook een eh ... breedgroeier?' vroeg ik.
Hij zweeg.
'Filip zei dat de eik van de Pruusin een breedgroeier was. Is
dit ook een breedgroeier?'
Hij keek me een moment aan.
'Ik w-weet niks van Filip,' zei hij .
De Imheciel mocht dan misschien elektrisch, knettergek én
imbeciel zijn, achterlijk was hij zeker niet.
'Dat vráág ik toch niet?' zei ik verontwaardigd.
Hij zweeg.
'Ik kom alleen maar helpen,' zei ik.
208

Hij zweeg.
Het zwijgen van de Imbeciel had niks gemeen met de
broeierige, sombere stilte van de andere Daamsen.
Ik voelde me net een ballon die leegliep. Ik zuchtte. 'Helemaal
niks?'
'Niks.'
Ik draaide me om en begon terug te lopen.
'Hé!'
Ik draaide me om. 'Wat?'
'Dc linde is een d-d-d-diepgroeier.'
Je zag zijn ogen nauwelijks door dat lange blauwzwarte
haar dat in slierten voor zijn gezicht hing.
'Hoe heet je eigenlijk?'
Hij zweeg.
'Je heet toch niet echt de Im .. .' begon ik. 'Nou ja, zo heet je
toch niet?'
Als ze hem nou maar niet Bartholemeus genoemd hebben,
dacht ik, dan zitten we hier morgen nog.
'Bèr,' zei hij .
Op de tweede vrijdag van november sticrf de oudste sigarenkoning,
de geliefde Brik, onverwacht aan een hartstilstand.
De kerk was stampvol, de stoet naar het kerkhof ellenlang. De
Pap liep samen met de drie andere Sigarenkoningen achter de
kist aan. De Daamsen droegen de kist. Ze hadden een zesde
schouder gehuurd, eentje uit Geleen.
De stoet werd afgesloten door de automobiel van de Sigarenkeizer,
die behalve bloemen ook vijftig sigarenkistjes vervoerde.
Muulke, Jes en ik zagen hoe de pastoor het graf besprenkelde
met gewijd water en hoe de kistjes een voor een in het
graf gelegd werden. Eén kistje voor elk jaar dat hij Sigarenkoning
geweest was. Bij het afscheid speelde Krit op zijn trompet.
Hij had het ding ooit gewonnen met kaarten en zichzelf
leren spelen. Het klonk zo mooi en droevig dat de tranen me
209

in de ogen sprongen. Het was een rustige, frisse najaarsdag;
de hemel spande zich als een circustent over ons heen. Het
gras glinsterde van de herfstdauw.
De Sigarenkoningen stonden zwijgend en rokend om het
graf, af en toe een blik werpend op de kist, alsof de Brik er nog
steeds was en hij alleen maar even was gaan liggen.
210

Gods bakplaat (II)
Mejuffrouw Vroon was in alle staten. Ze banjerde onophoudelijk
heen en weer in de smalle pijpenla van haar huis en liep
me voortdurend voor de voeten.
'Arme, Arme Kleine!' jammerde ze. 'Arme, Arme Kleine.'
Arme Kleine was in een onoplettend moment naar buiten
gepiept, de straat op, zijn vrijersvoeten achterna.
'Arme Kleine is helemaal niet gewend om op straat te zijn,'
jammerde ze. 'Hoe moet hij zich redden? Met al die nare, nare
straathonden en zwerfkatten!'
Ik maakte me er niet al te druk om. De prijskater had de
afmetingen en het gewicht van een halve meelzak en gezien
zijn humeur en scherpe klauwen zou hij niet gauw belaagd
worden.
'En volgende week is cr een tentoonstelling!' j ammerde ze.
Alsof er geen andere problemen waren.
Op maandagnacht was er een drol tegen haar voordeur uitgesmeerd.
Op woensdag had iemand het ruitje van de wc ingetikt en
een emmer sjlamm naar binnen gesmeten, zodat de wc helemaal
onder de viezigheid zat. Ik had me suf geboend om het
weer schoon te krijgen. De volgende ochtend vroeg was er
een briefje door de brievenbus geduwd, met daarop in priegelig,
beverig handschrift:
'Wie met pek omgaat ... '
2Il

De Pek in het huis van mejuffrouw Vroon heette meester Govaerts
en hij was de volmaakte onderhuurder. Volgens mejuffrouw
Vroon dan. Hij betaalde zijn huur altijd op tijd, had een
luisterend oor, vooral voor de prestaties van haar prijskater
op de tentoonstellingen en hij schoor zich elke dag. 'Als alle
mensen zo netjes en voorkomend waren als meester Govaerts,
was er in dit land niks aan de hand,' had ze gezegd. En dat de
man regelmatig gasten over de vloer had, nou ja ... Die gasten
kwamen meestal met twee of drie tegelijk. Ze liepen met hun
klappende laarzen de trap op en lieten hun jassen over de leuning
van de trap hangen. Ze voerden lange, soms verhitte gesprekken,
die niet te verstaan waren maar als een dreun door
het huis trokken.
'Zwart jassen,' had Pie gezegd. 'En die kerel zelf is een
Zwart jas van het zuiverste water.'
Ik had mijn schouders opgehaald.
De NSB had ook in onze stad genoeg aanhangers. Dat was
al voor de oorlog zo, maar nu de bezetting een feit was, waren
het er nog meer geworden. Ze bemoeiden zich met alles. Tot
grote ergernis van sommigen en tot gelatenheid van velen.
Mejuffrouw Vroon was nauwelijks onder de indruk van de
pesterijen.
'Kwajongensstreken! '
Toen meester Govaerts tegen haar zei dat ze het misschien,
voor haar eigen veiligheid, toch maar beter ... antwoordde ze
alleen maar: 'Mochten ze willen !'
Die middag werd er een zoekactie op touw gezet. En wat
iedereen ook over de Zwart jassen mocht zeggen, zij waren het
die die middag, in de gure en natte novemberwind, met z'n
allen op zoek gingen naar de witte pers. Ze sjouwden de hele
stad door, kropen op hun knieën om onder karren en automobielen
te kijken, achter melkbussen, in portieken en keldergaten.
'Arme Kleine! Arme Kleine!'
2 1 2

Bèr zat in een kerkhofvaas te roeren. Een stinkende walm
drong mijn neusgaten binnen.
'Wat is dat?'
'M -medicijn. Voor de boom.' Hij doopte het verband in de
vaas van het kerkhof en wrong het voorzichtig uit. 'H-h-hier.'
'Ik kijk wel uit,' zei ik, maar ik pakte het toch aan.
Ik had het altijd al prettig gevonden op het kerkhof. In tegenstelling
tot ons huis, waar iedereen zich met iedereen bemoeide,
er altijd wel een reden was om met deuren te slaan,
dingen met een klap neer te zetten of trappen op of af te rennen,
was het hier stil op het geruis van de wind na.
'Niks meer gehoord?' vroeg ik.
Hij schudde zijn hoofd.
'Geen kaartje of brief?'
'N-nee.'
Ik vroeg het niet omdat ik een beter antwoord verwachtte.
Of omdat ik zelfs maar een ander antwoord wilde. Filip begon
een vlek te worden in mijn hoofd en ik wist zeker dat ik hem
niet miste. Hem misschien nooit gemist had.
Bèr drukte een krammee in het verband. De doordringende
lucht van het stroopmedicijn woei in vlagen naar me
toe. Iets dat zo stonk moest toch wel ergens goed voor zijn? Ik
draaide mijn hoofd weg. Verderop lag de verwelkte bloemenkrans
van de Brik. De grafsteen was net geplaatst.
'Waarom ligt de Brik eigenlijk niet hier?' vroeg ik.
'H-Hier?'
'Hier is plek genoeg. Terwijl hij daar ingepropt tussen de
andere graven ligt. Wa arom niet hier?'
Ik wees naar het lege vlak tussen de oude stoep van Negen
Open Armen en de haag met de linde. Er hadden met gemak
tien graven kunnen liggen.
'M-moeilijke g-grond.'
Ik staarde naar het gras dat de grond bedekte. Ik wist niet
wat ik me bij moeilijke grond moest voorstellen. Aan het gras
was in elk geval niks te zien.

'Wat bedoel je?'
Hij haalde zijn schouders op. 'Te stenig. Je k-k-kan er niet
graven. D-daarom.'
De bel ging. Het was middag. Ik stond op het kleine keukentrapje
de hoeken van de kamer met de plumeau schoon te vegen.
De be] ging nog eens.
Toen ik de deur opendeed lag er een jutezak op de grond.
Ik keek om me heen, maar behalve wat voorbijgangers die
zich voorthaastten zag ik niemand. Na de drol op de voordeur
en de sjlamrn in de wc was ik voorzichtig geworden.
'Meester Govaerts?' riep ik.
Het was nog een geluk dat hij thuis was. Hij tilde de zak de
woonkamer binnen en maakte de knoop los.
Op dat moment begon te zak te bewegen.
Er klonk een diep, langgerekt aangehouden geloei.
Meester Govaerts maakte de knoop los.
Hij keerde de zak voorzichtig om.
Het geloei werd dieper.
Ook al wist ik dat een kat nooit zo'n raar geluid maakt, één
moment was ik als de dood dat het Arme Kleine was. Maar
toen zag ik tot mijn opluchting dat het iets pikzwarts was, dat
traag tollend en zwaar de zak uit rolde.
Er zat een briefje opgespeld.
'Wte met pek omgaat .. .' stond er weer in dezelfde bibberige
letters. En: 'Je was gewaarschuwd!'
'Godverdomme,' zei meester Govaerts.
Mijn maag draaide zich om.
Ik had me vergist.
Het was Arme Kleine wél.
De spierwitte vacht was besmeurd met het taaie zwarte pek.
Er was geen wit plekje meer over. De lange haren van het dier
214

zaten in onontwarbare klitten bij elkaar. De aangekoekte en
besmeurde vacht was nog niet het afschuwelijkste. De kater
draaide zijn hoofd blazend van links naar rechts bij het horen
van onze stemmen.
Iemand had zijn ogen met de pek dichtgesmeerd.
Meester Govaerts probeerde hem op te pakken. De blinde
kater haalde uit, maar miste. Daarna vluchtte het dier, zwarte
pootafdrukken makend op de vloer, stootte zijn kop in volle
vaart tegen de tafelpoot en verdween toen onder de secretaire.
Arme Kleine at en dronk niet meer. Zelfs de stem van mejuffrouw
Vroon wantrouwde hij. Hij zat daar maar, blind, luid
klagend, met een stijf uitstaande vacht waarvan de haren in
plukjes begonnen uit te vallen.
Of hij gewond was wisten we niet. Hij liet zich niet pakken.
Nog geen vier dagen later, zonder ook nog maar onder de
secretaire uitgekomen te zijn, stierf Arme Kleine.
Mejuffrouw Vroon begroef haar Perzische prij ska ter 's ochtends
achter in het kleine ommuurde stadstuintje. Het was
een koude nacht geweest, de eerste echte vriesnacht van dat
jaar. Meester Govaerts bikte een gat in de bevroren aarde en
liet het kattenlijk in de grond zakken. Mejuffrouw Vroon had
Arme Kleine in een deken gewikkeld.
Ik had gedacht dat ze in alle staten zou zijn, maar ze gaf
geen kik. Ik daarentegen stond te snikken alsof mijn leven ervan
afhing.
'Tja,' zei Krit.
'Wie de bal kaatst, kan hem terugverwachten,' zei Eet.
'Dat slaat helemaal nergens op!' zei ik boos.
'Het stikt toch van de Zwart jassen in haar huis,' zei Eet
weer.
'En wat dan nog!' riep ik. 'Wat kan die kater daaraan doen?'
'Wa ar gehakt wordt ... ' begon Pie.
Ik liep kwaad naar buiten.
215

Bèr luisterde zwijgend, terwijl hij het pad aanharkte, omgewaaide
vazen op de graven rechtzette en met een krabber mos
wegpulkte van de zerken.
'Je kan toch wel een keer wat terugzeggen,' mopperde ik.
'W-w-wat m-m-moet ik. . .'
'Iets! Je bent toch geen imbeciel?'
'N-N-Nie .. ?'
'Nee, en dat weet je best!'
Ik was hem spuugzat. Ik was iedereen spuugzat, inclusief
mezelf. Ik wilde dat de hele wereld met zijn oorlog verdween,
oploste. Ik schopte tegen een graspol.
'En dat haar van jou kan ook niet,' zei ik woedend. 'Geef
hier.'
Hij keek me argwanend aan.
'J e snoeischaartje.'
'W-wat m-m-m-m-moet je met mijn ... met m-mijn .. .'
Hij deed een stap achteruit. Maar hij liep niet weg en hij
protesteerde ook niet toen ik het schaartje pakte.
'Dat k-kan n-niet,' zei hij alleen maar.
'Zet dat rare ding af.'
Ik was het niet van plan geweest. Al helemaal niet met een
snoeischaartje. Ik had niet verwacht dat hij zijn butser af zou
zetten. Maar tot mijn grote verbazing maakte hij de gesp los.
Ik had hem nog nooit zonder dat ding gezien. Het was alsof
hij zich aan het uitkleden was, zo bloot leek hij ineens.
We zeiden niks. We stonden tegenover elkaar en ik knipte
zijn haar met het snoeischaartje. Met een droog geluid vielen
plukken haar in het gras.
Toen ik klaar was, was zijn kapsel niet helemaal recht. Zijn
pony had iets van een zinkend schip, maar je kon in elk geval
zijn ogen weer zien. Ze hadden de beige Ideur van een houtduif.
Hij zag er ineens heel gewoon uit, zo gewoon dat het teleurstellend
was.
2I6

Misschien kwam het doordat Filip me op mijn schouder geklopt
had alsof ik een paard was. Of doordat ik vond dat ik
lang genoeg gewacht had.
Ik boog me naar de Imbeciel toe, sloeg mijn armen om zijn
slungelige, knokige middel, drukte me tegen hem aan en kuste
hem vol op de mond.
Hij deed niks. Hij weerde me niet af, hij pakte me niet vast;
hij stond daar maar, stram en stil alsof hijzelf in een linde veranderd
was.
217

Een oorlog van broers (I I)
Ik werd wakker van de stemmen van onze broers. Ze kwamen
vanuit de keuken en klonken opgewonden, lacherig. Er viel
een stoel om. Buiten was het nog donker. Ik viel weer in slaap
en werd opnieuw wakker toen er op de voordeur werd geklopt.
Het was een heel beschaafd klopje. De stem die klonk
was zo mogelijk nog beschaafder. Maar vreemd genoeg was ik
meteen klaarwakker.
'Aufinachen. '
'De Pruuse!' zeijes.
'Aufinachen hitte.'
In de keuken viel een gat van stilte.
We hoorden iemand aan het slot morrelen. Daarna aan de
klink. To en dat niets opleverde werd er tegen de voordeur gebonkt.
In de gang kieperde de paraplubak met een schelle klap
om.
'In godsnaam,' riep oma Mei terwijl ze de trap af stommelde,
'willen jullie door de keukendeur komen!'
Er klonk gemompel, de voetstappen liepen om ons huis
heen. Op dat moment kwam de Pap onze slaapkamer binnen,
in zijn pyjama en met zijn haar rechtovereind.
'Jullie blijven hier,' zei hij. 'Ook Muulke, denk erom!'
'Huh ?' zei Muulke nog half in slaap, maar hij liep de gang
alweer door.
We sprongen uit bed en drukten onze oren tegen de plankenvloer.
We konden alles woordelijk verstaan.
Onze broers waren midden in de nacht de kerktoren in ge-
2 18

klommen. Er waren luchtgevechten over de grens geweest,
die ze hadden willen zien.
'Ze hebben de Sperrzeit niet in acht genomen,' zei de stem.
Het klon k rustig en bescheiden, zo'n stem die je hoort en dan
meteen weer vergeet.
'Het was een grap,' zei oma Mei. Een slechte grap, daar
was ze het volledig mee eens. En ze zou er persoonlijk zorg
voor dragen dat haar kleinzoons voortaan nog geen vijf meter
bij ons huis vandaan kwamen. En of de heren Knffee wilden.
'Danke schö'n,' zei de stem weer, 'Maar ze waren al eerder
gewaarschuwd, We zijn verplicht ze mee te nemen. Alles zal
gewogen worden in het licht van hun vorige aanslag.'
Er viel een stilte,
'De vorige aanslag?' zei oma Mei verbluft.
'Hij bedoelt de nepsigaren,' hoorden we Pie schaapachtig
zeggen.
Er viel weer een stilte. To en oma Meis stem weer klonk was
die venijnig als hagel.
'Hebben jullie niks anders te doen? Moeten jullie niet nog
ergens een land binnenvallen of zo?'
'Nou, nou,' zei de Pap. 'Heren, melk en suiker?'
Maar het was al te laat. To en de man weer begon te praten
zat er ineens iets onwrikbaars in zijn stem. De Herren zouden
zich mi aankleden en meegaan naar het bureau. Van daaruit
zou bekeken worden ...
Het volgende moment viel een stoel om, we hoorden 'hé,
hé!' en toen ging er tot onze grote ontzetting een geweer af.
De klap dreunde door het hele huis, vulde het, er was voor
niets anders meer plaats en toen ging het naadloos over in een
oorverdovend gebrul.
Toen we beneden kwamen had de oorlog voorgoed zijn vriendelijke
gezicht afgezet, Krit werd bij zijn haren in bedwang
gehouden. Sjeer lag hijgend met zijn handen over zijn hoofd
219

op de keukenvloer. Eet en Pie zaten op hun knieën alsof ze
gingen bidden.
Ze werden onder schot gehouden door drie soldaten.
In de hoek van de kamer lag iemand, zwaar hijgend en
kreunend.
De Pap stond midden in de keuken, wild wapperend met
zijn handen. Alsof hij een onzichtbaar brandje wilde blussen.
'Kom nou toch!' zei hij . 'Kom nou toch!'
Onze broers werden afgevoerd, met hun handen boven hun
hoofd. De Pap had nog net de tegenwoordigheid van geest
om een jas over zijn pyjama aan te trekken voor hij achter ze
aanrende.
'Ik ga wel met ze praten,' riep hij achterom. 'Jullie blijven
hier tot ik terugkom.'
Nog voor hij het tuinpad af was had het donker hem al opgeslokt.
'Waar is oma Mei?' vroeg Muulke. We keken verschrikt om
ons heen.
In de consternatie hadden we onze grootmoeder niet eens
gemist.
We vonden haar op de gang. Ze stond in de uiterste hoek,
bij het bovenlicht. Om de een of andere reden tuurde ze aandachtig
naar haar vinger.
'Oma?' vroeg ik.
Ze bewoog niet.
'Oma?'
Ze keek op. 'Ja ja.' We konden de uitdrukking op haar gezicht
niet goed zien, maar ze klonk licht geërgerd. Muulke,
J es en ik keken elkaar aan.
'Oma?'
'Wat is er?'
'U kunt daar niet blijven staan,' zei Jes.
'Nee, natuurlijk niet,' zei ze, maar ze bleef waar ze was.
'Zullen we naar de keuken gaan?' vroeg Muulkc.
220

Ze hadden stemmen van zijde, zo zacht.
Muulke en ik pakten haar elk bij een arm, loodsten haar de
gang door, de keuken in, en zetten haar bij de potkachel neer.
Het verhaal gaat dat oma Mei onze moeder door de bevalling
van Jes heen hielp door verhalen uit haar eigen jeugd
te vertellen. Het was een moeizame bevalling geweest. Het
had zo lang geduurd dat onze grootmoeder uiteindelijk in de
kraamkamer in slaap gevallen was. Maar de Pap, die er ook
bij was (hij had alle vrouwen getrotseerd die hem weg wilden
werken), zei altijd dat hij onze grootmoeder maar met een
ving'er had hoeven aanraken of de verhalen stroomden uit
haar.
'Als water uit een overvolle waterzak,' zei hij grijnzend. 'Ze
praatte dwars door haar slaap heen, en zo hielp ze]es geboren
worden.'
Ditmaal gebeurde het omgekeerde. We kregen haar woorden
over de vechtpartij er maar met moeite uit. Misschien was het
wel omdat wat er gebeurd was eigenlijk te idioot voor woorden
was.
Er was helemaal geen vechtpartij geweest.
'De soldaat struikelde?' vroeg Jes.
Oma Mei knikte. 'Over een loszittende plank. Hij viel tegen
Krit aan en die gaf hem een duw. En toen ging het geweer
af.'
Maar dat was nog niet het idiootste. Het idiootste was waar
de kogel van de soldaat terechtgekomen was.
'In zijn eigen voet?' vroeg Muulke. Eén moment grijnsde
ze zoals ze altijd grijnsde als een verhaal te mooi voor woorden
was. Maar daarna sloeg ze geschrokken haar hand voor
haar mond.
De oorlog had ons leren wachten, maar dat wachten was
altijd ond er de strakke leiding van onze grootmoeder geweest.
Jes hing met scheve rug onderuit op de sofa. Ze kibbelde
221

met Muulke alsof haar leven ervan afhing. Onder andere omstandigheden
had oma Mei ze al tien keer tot de orde geroepen.
Nu zat ze muisstil bij de Belgische potkachel met haar
handen boven het uitgedoofde vuur en leek ze niets of niemand
te horen.
De dag brak aan. Grijze ochtendschemer en mist maakten
plaats voor een bleekblauwe hemel waar de zon kalm doorheen
scheen. Ergens in de haag zong een lijster.
'Kunnen we niet naar de stad?' vroeg Muulke.
'We hebben beloofd om te wachten,' zei ik.
'Ik heb niks beloofd,' mopperde Muulke. Maar ze bleef
toch zitten.
Het is een raar idee te bedenken dat we uiteindelijk alle vier
toch in slaap vielen. Oma Mei in de leunstoel en Muulke, Jes
en ik op de sofa.
Ik werd wakker van het piepende tuinhekje en voetstappen
op het tuinpad en schoot overeind. Muulke en Jes werden
traag wakker, maar oma Mei zat al stijf rechtop. Haar uilenoog
zwabberde wild.
'Fing?' zei ze. 'Fing?'
Ik zag meteen dat het de Pap niet was.
Het was Betje Garen.
Ik had geen idee hoe ze het dit keer te weten gekomen was,
maar het laatste waar ik nu behoefte aan had waren haar grote
nieuwsgierige ogen en de eeuwige roddelmond. Het drong
toen nog niet tot me door dat het vreemd was dat de kruidenierster
naar Negen Open Armen was komen lopen, terwijl
ze normaliter een bloedhekel aan lopen had.
'Hij heeft gevochten,' riep ze hijgend, nog voor ze goed en
wel binnen was.
'Kwatsj !' onderbrak ik haar kwaad. 'Het was een ongeluk.
Hij kreeg een duw.'
'Welnee!'
222

'U was er niet eens bij!' riep ik woedend. 'Hoe kunt u in
godsnaam weten dat hij geen duw kreeg?'
'Wie?' vroeg ze.
'Krit na tuurlijk!'
Ze keek me fronsend aan. Haar muizenmondje maakte een
malende beweging. 'I{rit?' vroeg ze.
'Wie anders?'
'Ik heb het over de Páp,' zei ze.
Het is nog steeds moeilijk te bevatten dat iets dat zo relatief
onschuldig was zo verschrikkelijk fout kon aflopen.
Onze broers waren opgepakt wegens het overtreden van de
Sperrzeit.
Maar dat was nog niet alles. Betje Garen had het allemaal
gehoord.
'Ze zijn ook beschuldigd van gewapend verzet,' zei ze.
We keken elkaar aan.
'Gewapend wát?' vroeg ik lacherig.
'Hoe kan dat nou?' zei Muulke. 'Zij hadden toch geen wapens?'
Betje haalde haar schouders op.
We hebben nooit precies geweten hoe het zat. Het enige
wat we konden verzinnen was dat de Pruuse zich zo schaamden
over de soldaat die in zijn eigen voet schoot, dat ze er iets
anders van gemaakt hadden.
En dat had verschrikkelijke gevolgen.
'Ze moeten naar Duitsland.'
'Naar Duitsland?'
'Hij was niet te houden,' zei Betje Garen. 'Hij schreeuwde
dat het niet eerlijk was.'
Er waren vier mannen nodig geweest om hem tegen te
houden. Vier. En zelfs die hadden de grootste moeite om onze
vader, de appelvanger, de dromenverkoper, de man die ik in
mijn hele leven nog nooit kwaad gezien had, die ons nog nooit
een tik gegeven had, tegen te houden.
223

'Hij brulde dat jullie bij elkaar moesten blijven,' zei Betje
Garen met tranen in haar ogen. 'Dat hij dat beloofd had.'
We hadden een uur om te pakken. Twee valiezen mochten
mee. Oma Mei zat als versteend in haar stoel. Verdoofd zocht
ik tussen de kleren van onze broers. Ik staarde naar elke broek
die was overgegaan van oudste broer naar jongste. Mijn hele
leven lang waren mijn broers een ontembare vierkoppige
draak geweest. Maar nu vielen ze uiteen in vier losse jongens.
De pet van Sjeer, het satijn aan de binnenkant vet van de
brillantine, om indruk te maken op een van zijn proefverloofdes.
De linkerschoen van Pie, waar een papiertje in zat met
daarop de geheimzinnige woorden 'Eerst appel, dan meisje,
dan hoed'.
De dubbeltrui van Eet en Krit, die dan de een en dan weer
de ander droeg, met het gat bij de mouw, waar ze hun duim
doorheen staken als ze een sigaartje wilden roken en het koud
was.
Er mochten maar drie mensen afscheid nemen. Oma Mei
ging samen met de Tulp en mla van de kastelein.
'Waarom UIla!' schreeuwde Jes. 'Hij ging niet eens meer
met haar!'
Ik wist het niet. Betje Garen had gezegd dat Eet om haar
gevraagd had. VIla had de verkering verbroken, nog voor Eet
haar ter verloving had kunnen vragen. Wat Eet daarvan gevonden
had wist ik evenmin. Onze broers konden je de oren
van de kop kletsen over duivenkoersen, oorlogsberekeningen,
voetbalwedstrijden en de inhoud en pk's van automotoren.
Maar over de dingen die er werkelijk toe deden hoorde je ze
niet.
To en onze grootmoeder terugkwam waren Ulla en de Tulp
nog steeds bij haar. De Tulp zette koffie. Haar gezicht stond
224

niet verdrietig, eerder grimmig. Ze droeg geen hoedje; haar
haren waren half uit de knot geraakt. Anderhalf jaar was ze nu
met Kritverloofd. Ze had zich nooit beklaagd over het feit dat
ze nog niet getrouwd waren. 'Het zijn moeilijke tijden,' had
ze gezegd toen Krit zich keer op keer verontschuldigde. 'Het
komt nog wel.'
Ul1a huilde aan één stuk door. Ze had haar ene zakdoek
nog niet vol gehuild of ze moest een nieuwe hebben. Muulke
stuurde haar naar huis.
Die namiddag zaten we met z'n vijven de tijd van de wijzers
te kijken. To en de klok eindelijk drie uur had geslagen,
het tijdstip dat ze zouden vertrekken, zuchtten we. Niet uit
verdriet maar uit een bizar soort opluchting, omdat dat wat
gebeuren zou, wat gebeuren moest, zich voltrokken had.
Ergens tussen nacht en ochtend werd ik wakker. De deur van
onze slaapkamer ging open en oma Mei sleepte een strozak
naar binnen. Haar grijze vlecht glinsterde in het maanlicht.
Ze legde de zak bij het raam. Daarna haalde ze de dekens.
Ik dacht dat ze zou gaan slapen, maar ze ging zitten, met de
dekens om haar heen getrokken. Ze zei niets, ook al zag ze dat
ik wakker was. Haar blik was onpeilbaar. Ze hield haar ogen
strak op ons gericht en wiegde zachtjes heen en weer, alsof
ze een scheepje was op een onmetelijke oceaan en wij haar
horizon.

Deel 4
De hemel van Heivisj
1941-1942

Tussentijd (r)
Haar hele leven lang had onze grootmoeder het leven als een
lastige peuter behandeld. Ze negeerde het als het de boel in
het honderd liet lopen, bleef onverstoorbaar bij rampen van
welke aard ook. Ze had in haar hele leven nog nooit bij de
pakken neergezeten. Toen onze moeder stierf schijnt ze een
dag en een nacht achter elkaar al het koper gepoetst te hebben
van de straat waar ze toen woonde.
'Ik kan maar beter wat te doen hebben,' had ze gezegd.
En de straat, die alleen maar een vermoeden kon hebben
van haar oceaangrote verdriet, bracht al het koper dat ze maar
konden vinden, een kruiwagen vol, met spullen die zelfs van
vier straten verderop kwamen.
Misschien kun je maar één keer in je leven zulk verdriet
hebben. En misschien is het ook zo dat zo'n oplossing maar
één keer werkt. Want toen onze broers en de Pap vertrokken
waren, gebeurde het ondenkbare: het onverwoestbare mechaniek
in haar viel stil.
Elke zaterdagmiddag legde de Tulp de lange weg af van haar
ouderlijk huis in het westen van de stad naar ons. Meestal zat
ze in de keuken, waar ze op haar eigen onopvallende manier
oma Mei weer in beweging kreeg.
'Die worteltjes,' zei ze bijvoorbeeld, 'zijn die ook lekker
met azijn?'
Op die manier herinnerde ze onze oma aan het feit dat ze
wortels aan het schrapen was.
Als ik haar zo bezig zag schaamde ik me dat we de Tulp ooit
belachelijk gemaakt hadden.
229

Die winter gingen vlees en kaas op de hon. In het voorjaar
volgden koffiesurrogaat, melk en aardappels, maar wij leefden
op het platteland, waar je voor de juiste prijs alles kon krijgen.
De Pap had nog een flinke voorraad sigaren op zolder staan
en die konden we voorlopig nog ruilen voor wat met bonnen
steeds moeilijker te krijgen was.
Maar het grootste gemis kon met geen enkel middel betaald
worden.
Elke namiddag als ik naar huis liep begon het in mijn buik
te mieren. Op de rechte stukken tuurde ik zo ver mogelijk
voor me uit. Bij de bochten kon ik mijn ongeduld nauwelijks
bedwingen.
De Pap had beloofd dat ze zo snel mogelijk iets van zich
zouden laten horen. Maar de weken verstreken en er gebeurde
niets. Muulke was al naar het gemeentehuis geweest. Ze
stuurden haar terug met de woorden dat de Duitse post de
best georganiseerde post ter wereld was. Toen er op een dag
daadwerkelijk post kwam, stonden we met zijn vieren om de
keukentafel en staarden naar de postkaart met het vooruithollende
handschrift van de Pap.
Lieve schoonmoeder en dochters,
In goede orde aangekomen. We maken het goed. Meisjes, geef
jullie g;rootmoeder een flinke pakkerd.
Jullie vader en schoonzoon
'Is dat alles?' vroeg Jes ongelovig.
'Sommige dingen mogen ze natuurlijk niet schrijven,' zei
Muulke.
'Sommige dingen?'
'Misschien hebben ze honger.'
'Muulke,' zei ik.
'Of ze zijn gewond. Of erger.'
'Muulke!'

We begonnen aan een brief.
Ik wilde een korte. Ik was bang dat als er te veel in zou
staan, ze hem nooit zouden krijgen.
Jes wilde een lange. Een lange brief was troost, zei ze.
Muulke wilde zoveel weten, dat er geen ruimte overbleef
om nog iets over onszelf te melden. We vochten om elke zin,
elk woord, elke komma. To en hij af was, waren we uitgeput.
Daarna begon het wachten opnieuw. Weer gingen weken
voorbij. Die weken werden een maand, twee maanden, drie
maanden. Het was uiteindelijk oma Mei die zich in een zeldzaam
moment bijeenraapte en opnieuw naar het gemeentehuis
ging, waar inmiddels veel Duitsgezinden werkten. Ze
kwam terug met een verbijsterend bericht. Niet alleen was
onze brief nooit verder gekomen dan het gemeentehuis,
maar ze waren ook het spoor van onze broers en vader bijster.
Ze waren overgeplaatst, maar niemand wist waar naartoe.
'Bijster?' had oma Mei geroepen. 'Vijf mannen? Het zijn
toch geen kopspijkers?'
Ze had een reprimande gekregen. Het was al heel wat dat
de gemeente zo haar best deed. En dat voor een stelletje landverraders!
'Gewoon naar huis gaan, mevrouw. Ze zullen wel
weer opduiken.'
We zaten onder een stolp van verdriet, die veel aan ons
voorbij liet gaan.
Maar niet alles.
In februari had het gegonsd bij de kantoren van de kranten.
In Amsterdam was een grote staking uitgebroken. Andere
steden boven de rivieren waren gevolgd. Niemand wist precies
waarom, de dagbladen waren al gecensureerd, maar het
had te maken met de Judde daar.
'Vervelend,' hoorde ik een man zeggen. 'Maar dat krijg je.
ZoveelJudde bij elkaar, dat is vragen om problemen.'
'Waar slaat dat nou op!' riep iemand anders.
'Och, wij zijn hier maar met een paar,' zei een vrouw. Het

was de moeder van Mimi. 'Wat moet Hitler nou met drieënhalve
Jud.'
Er had instemmend gemompel geklonken.
Op een vrijdag in juni ging Jes via de meisjespoort voorgoed
van school. De daaropvolgende maandag stond ze op de stoep
bij de nonnendeur. De nonnen hadden haar gevraagd om te
helpen met het catalogiseren van de bibliotheek. Die was een
rommeltje, hadden ze gezegd. Ik kon het me nauwelijks voorstellen.
Het was waarschijnlijker dat ze haar gewoon niet wilden
missen. Zelfs de hardste non had een zacht kantje als het
omJes ging.
De nonnen kwamen overal en ze hadden een goed oor voor
de laatste nieuwtjes.
'De Pruuse zijn Heivisj komen halen,' zei Jes.
'Waarom?'
'Ze hebben paarden nodig, zeggen de nonnen.'
'Waarom?'
'Voor de oorlog in Rusland, natuurlijk!'
De oorlog tegen Rusland was de nieuwste oorlog van de
Pruuse.
'Hebben ze Heivisj echt meegenomen?' vroeg Muulke.
Jes schudde haar hoofd. Ze vertelde dat ze het mijnpaard
naar buiten gehaald hadden en hem van boven tot onder hadden
bekeken. Het dier had alles sullig over zich heen laten
komen.
'De Pruuse hadden hem al zowat op de trein gezet. To t
Herrnes aankwam met de papieren van het slachthuis. Ik weet
niet wat erin stond, maar daarna lieten ze hem gauw staan.'
De keer daarop zei ze: 'Ze hebben haar weggestuurd.'
'Wte?'
'Liesl.'
Ikhad in geen eeuwigheid meer aan haar gedacht. Mijn tijd
in de villa leek eeuwen geleden. Als iets uit een oud en vergeeld
boek.
232

'Waar naartoe?'
De nonnen dachten dat de Pruusin haar naar Frankrijk gestuurd
had. Maar het kon ook Engeland zijn.
'Maar waarom?' vroeg ik.
J es keek me verwonderd aan.
Natuurlijk wist ik het wel. De Judde mochten inmiddels niet
mecr de bioscoop in, hun kinderen mochten niet meer naar
school. In september was het bevel gekomen dat 'het hele wagenpark'
van de Judde gevorderd moest worden voor de strijd
tegen Rusland. Er werd hardop om gelachen. Misschien dat
het in Duitsland stikte van de rijke Judde, maar in onze stad
waren welgeteld drie Judde met een automobiel. De Vo ddenkoning
(die een haveloos oud karretje had zonder deuren), de
Waterwagenfamilie, die een vrachtwagentje had, en de familie
Hom. Maar die telde eigenlijk niet mee omdat het voertuig
het al jaren geleden begeven had en sindsdien als kippenhok
gebruikt werd.
'Het zijn gewoon pesterijen,' zei ik. 'En niemand die zich
er echt druk over maakt, ook de Judde niet. Ik snap echt niet
waarom de Pruusin haar weggestuurd heeft.'
'Ze is Jud, Fing.'
'Wat dan nog? De Pruusin is getrouwd met de Sigarenkeizer.
Die la ten ze echt wel met rust.'
'Ik help het je hopen,' zeijes.
De Judde maakten zich inderdaad niet druk. To en ze niet
meer in het park mochten komen en in de plantsoenen bordjes
kwamen te staan met 'verboden voor Joden' maakte een
Jud stiekem een paal met een bordje met 'Juddepark' erop geschreven
en hij plantte dat aan het begin van Sjlammbams Sahara.
Het werd natuurlijk meteen weggehaald, maar het idee
was al geboren.
Als ik terugkwam van mijn werk zaten er altijd wel een paar
Judde in de berm op een meegebracht kleed of op een jas.
233

Soms hadden ze een tas of een rugzak bij zich met eten. En als
het warm was trokken ze hun schoenen uit.
'Hallo Fing.'
'Dag meneer Blijdestein.'
'Al wat gehoord van je broers en de Pap?'
'Nee.'
'Ach, wat spijtig. Maar dat zal wel gauw veranderen. Doe je
de groeten aan je grootmoeder?'
'Doe ik.'
Mimi Sassen zwaaide naar me. Haar uilenbril was stukgegaan
en gerepareerd met ijzerdraad. Ik zwaaide terug. Twee
jongere zusjes zaten giechelend naast haar.
Ik heb me nooit afgevraagd waar die zusjes nu naar school
gingen. Of ze nog wel naar school gingen. Evenmin vroeg ik
me af waarom de Judde me nooit scheef aankeken. En dat terwijl
iedereen wist dat ik in een huis werkte waar Zwart jassen
in en uit liepen en Hider vanaf het dressoir toekeek.

Suiker op straat
Op een zaterdagmiddag in oktober drukte oma Mei me een
boodschappentas vol sigarenkistjes in mijn handen en zei dat
ik moest gaan kletsen met Fie.
'Kan Muulke niet gaan?' vroeg ik. Maar Muulke was nog
op de Rosita.
To en ik bij het huis van Fie kwam, kwamen er twee vrouwen
naar buiten. Ze keken me nauwelijks aan en glipten een
steegje in.
Bijkletsen met Fie was de geheime uitdrukking voor zwarte
handel. De ouders van Fie waren een ruilhandel begonnen
in het achterkeldertje van hun huis. Iedereen die iets te ruilen
had kon bij hen terecht. Ze sloegen de spullen tegen een
kleine vergoeding op en verhandelden ze door. Hoewel onze
voorraad sigaren op zolder begon te slinken hadden we voorlopig
nog genoeg. En er was voldoende vraag naar.
Op het moment dat ik weer naar buiten kwam, raakte ik
verzeild in een colonne Zwart jassen die in looppas door de
straat stiefelden. Ze probeerden me te ontwijken, maar ze liepen
te dicht op elkaar en bonkten tegen me aan. Ik had mijn
armen om mijn middel geslagen, zogenaamd omdat ik het
koud had, maar eigenlijk omdat ik daaronder een grote puntzak
suiker verborgen hield.
Ik verloor mijn evenwicht en botste tegen iemand op. Het
was geen Zwartjas, maar een van de Jeugdstormers, jongens
en meisjes van mijn leeftijd, vaak nog jonger, die dweperig
achter de Zwart jassen aan liepen.
De botsing was zo hard dat ik de suiker voelde kraken. Toen
2 35

ik uit mijn ooghoeken omlaag keek zag ik tot mijn ontzetting
dat de suiker onder mijn jas vandaan begon te lopen en een
klein wit spoor vormde op de kinderkopjes.
Iedereen wist dat de Pruuse ruilhandel soms oogluikend
toestonden. Het waren de NSB'ers voor wie je op moest passen.
Vooral de Jeugdstormers waren kampioen klikken.
Ik verwachtte elk moment dat hij een keel zou opzetten.
Maar in plaats daarvan gebeurde er iet,> raars. Ik zag hoe zijn
linkervoet een pas opzij zette en boven op de gemorste suiker
ging staan.
Ik had nog niet op durven kijken, maar nu deed ik het toch.
Zijn witte haar was zo kortgeknipt dat je zijn hoofdhuid
zien kon. De baret was door de klap naar achteren geschoven.
Het was Filip.
Ik had van alles willen zeggen, van alles. Maar het enige wat
uit mijn mond kwam was: 'Wat heb jij nou aan?'
Een paar andere Jeugdstormers waren blijven staan, maar
toen de Zwarassen zich meer en meer verwijderden holden
ze ons voorbij.
Hij haalde zijn schouders op.
'Jij ging toch bij de Unie?'
'Dat kan pas als je achttien bent. En trouwens, de Unie stelt
niks voor.'
'En daarom ga je bij deJeugdstorm?'
Hij gaf geen antwoord.
'Als je maar niet denkt dat ik heb zitten wachten. Ik heb allang
nieuwe verkering.'
Hij zweeg.
'Ik neem aan dat je vader weer springlevend is? Na zoveel
tijd zal hij wel weer op tafel dansen.'
'Hij is dood.'
De binnenkant van mijn hoofd zat vol schakelaars. Klik, er
was woede. Klik, er was schaamte. En wie het ook was die ze
bediende, ik was het zeker niet.

Filip maakte een geluid. Het was iets tussen een zucht en
een grom in. Ik liep naar hem toe, trok hem mee, tussen de
muur en de melkkar in. Ik weet niet meer waar ik de suiker
gelaten heb. Toen deden we iets met onze hoofden en handen.
Of onze hoofden en handen deden iets met ons. Het volgende
moment zaten we te zoenen. Echt te zoenen.
'Je hebt toch zeker geen verkering?' zei Muulke.
'En waarom niet?'
'Met een Zwart jas?'
'Het is geen Zwart jas. ,
'Nog niet.'
'En niet alle Zwart jassen zijn hetzelfde.'
'Ze lopen achter de Pruuse aan,' zei Muulke.
'Helemaal niet.'
Ze vouwde haar armen over elkaar.
'Ze willen gewoon een nieuw Nederland,' zei ik. 'Met eerlijke
kansen voor iedereen en niet alleen voor de rijken. En
zodra de Pruuse vertrekken krijgen we zelfbestuur.'
'Heeft Filip je dat verteld?'
'Dat weet toch iedereen.'
Muulke trok een van haar beruchte wenkbrauwen op.
De Daamsen hadden een nieuwe zesde schouder aangenomen.
'Geen familie natuurlijk,' zei Filip schamper.
Ze hadden Filip wel onderdak aangeboden. Maar dat vertikte
hij. In plaats daarvan ging hij inwonen bij een van de
andere Zwart jassen en vond hij werk op het slachthuis.
'Tot er iets anders komt.'
Op maandag stond hij bij mejuffrouw Vroon op de stoep.
'Ga weg,' zei ik. 'Je mag hier niet komen.'
'Waarom niet?'
'Ik ben pas over twee uur vrij.'
2 37

'Filip?' riep een stem achter me vanuit het trapgat. 'Filip,
ben jij dat?'
Met een triomfantelijke blik glipte hij langs me heen, stal
een kus van mijn mond en kloste de trappen op.
Ik draaide me om en ving nog net de misprijzende blik van
mejuffrouw Vroon.
Sinds de moord op haar kat was mejuffrouw Vroon beduidend
minder blij met meester Govaerts. Of preciezer: met wat hij
deed. Niet dat ze dat hardop zei, maar ik wist dat ze sindsdien
drie keer op een dag controleerde of de voordeur wel in het
slot zat. Er zaten nu tralies voor het wc-raampje. En Betje
Garen zei dat mejuffrouw Vroon 's avonds nooit meer de deur
opendeed.
Ik was bijna klaar toen Filip de trap weer afkwam.
'Je moet komen,' zei hij. Hij keek mejuffrouw Vroon aan.
'Zou dat mogen, mevrouw? '
Mejuffrouw Vroon keek hem pinnig aan. To en zuchtte ze.
De zolderkamer van meester Govaerts was groter dan ik
verwacht had. En drukker. To en ik de kamer binnenkwam
keken zeven paar ogen me aan. Een paar Jeugdstormers en
Zwart jassen. Daarna deden ze net alsof ik er niet was en begonnen
weer te praten.
'Ach, Fing,' zei meester Govaerts. 'Dat had je me wel eens
mogen vertellen.' Hij stond met een kopje in zijn hand bij een
van de zolderraampjes en schudde meewarig zijn hoofd.
Ik keek hem in verwarring aan.
'Ik heb hem verteld van je broers,' zei Filip doodleuk.
Ik had hem wel kunnen slaan. Niet dat het een geheim was.
Ik twijfelde er niet aan dat de meeste Zwart jassen wisten dat
de Pap en onze broers opgepakt waren. De norse blikken waren
veelzeggend genoeg. Maar de bruine ogen van meester
Govaerts keken me warm aan. 'Wat ellendig,' zei hij. 'Ik weet
zeker dat het een misverstand geweest is.'
'Meneer?'

'Lief kind, ik ben bang dat de Pruuse soms, hoe zal ik het
zeggen, wat gespannen reageren. De verantwoordelijkheid
van een groot Duits rijk weegt zwaar en laat weinig ruimte om
de zaken wat luchtiger te bekijken.'
Hij glimlachte verontschuldigend. 'Maar jij zit niet op mijn
grote woorden te wachten. Jij mist je vader en broers. Zo simpel
is het. Gelijk heb je. Laten we hopen dat binnenkort het tij
keert.'
'Hij is écht goed,' zei Filip toen we weer buiten kwamen. Zijn
wangen waren rood. 'Meester Govaerts weet zo veel en hij
laat zich door niemand van de wijs brengen. En hij zegt dat ik
het ver kan schoppen. Hij zegt dat als straks de oorlog voorbij
is, er genoeg kansen komen. En dat de jeugd dan niet alleen
de toekomst heeft, maar de góéde toekomst.'
'Als ik niet gauw een touwtje aan je vastbind, vlieg je nog
weg,' zei ik.
Hij begon sprongetjes te maken. 'Hoei! Ik vlieg, Fing! Ik
vlieg!'
Ik schoot in de lach. 'Hier blijven,' zei ik, en ik pakte zijn
hand vast en we liepen samen het beschaduwde straatje uit,
het overdonderende namiddaglicht tegemoet.
To en ik dc keukendeur opendeed, zat oma Mei in het schemerdonker
voor de uitgedoofde potkachel. Muulke en Jes waren
nog niet thuis.
'Ik ben er,' zei ik.
Ze zei niets eens dat ik laat was. De afwas van die ochtend
stond nog op het aanrecht. Er stond een pannetje met aangebrande
aardappelen op tafel. Ik stak zwijgend de olielamp
aan, vulde de kachel met nieuwe sjlamm. Ik weet niet of ze het
merkte.
Die zondag kibbelden Jes en Muulke als vanouds, maar er
was iets plichtmatigs in geslopen, alsof ze niet meer elkaar
bestookten maar de stilte.
2 39

Ik was opgelucht toen mijn vrije dag eindelijk om was. Het
was alsof het huis niet méér ruimte gekregen had nu de Pap
en onze broers weg waren, maar gekrompen was tot een poppenhuis,
waar ik nog maar ternauwernood inpaste.

Berichten
'Fing?'
Ik keek om me heen. Mejuffrouw Vroon was prevelend bezig
met haar correspondentie. Ze had de glazen tussendeur
dichtgeschoven.
'Fing?'
Aarzelend liep ik de gang op, waar de stem vandaan gekomen
was.
'Meneer?'
'Kom je even naar boven?'
Meester Govaerts zat op zijn zolderkamer aan het kleine
bureautje. Aan weerszijden lagen twee stapels Zwartjaskrant­
Jes.
Het licht van de lamp ving het blinkende kale rondje op
zijn hoofd.
'Doe je de deur even dicht?' vroeg hij .
Er was iets in de kalme, overtuigde manier van praten die
maakte dat je deed wat meester Govaerts zei. Wa arschijnlijk
was hij daarom iets hoogs bij de Zwart jassen.
Hij keek me glimlachend aan. 'Het is beter dat mejuffrouw
Vroon sommige dingen niet weet.' Hij knipoogde. 'Hier.'
To en pas zag ik dat hij iets in zijn hand hield. Het was een
envelop met vreemde stempels. Maar het handschrift was zo
bekend dat het was alsof iemand me in de holte van mijn knieen
sloeg.
'Het ligt nogal gevoelig, snap je,' zei hij. 'Ik weet dat je
broers geen landverraders zijn, maar niet iedereen hier is
daarvan overtuigd. Ik zou niet willen dat mejuffrouw Vroon,

gezien het feit dat ze wat ... ja ... nerveus is, aan de grote klok
hangt dat ik brieven van ... Hier. Stop maar gauw weg.'
Ik weet dat ik had moeten wachten tot ik weer thuis was, maar
ik kon het niet. Ik liep, nee, rende naar het kleine binnentuintje
waar Arme Kleine begraven lag. Ik ging zitten op het trapje
en scheurde de brief met trillende vingers open. De brief was
gecensureerd. Hij zat vol gaatjes, als de blauwe ponskaart die
Muulke van de Rosita had. Ik las zo gretig, zo uitgehongerd
- ik vrat de letters compleet op - dat ik drie keer moest lezen
voordat ik snapte wat er stond.
( . .) r6 augustus 1941
Lieve Moede1' Mei, Fing, Muulke en Jes,
Het spijt ons dat we niet eerder iets van ons hebben laten horen.
We zitten nu op een ( . .)jàbriek waar (...) en (...) gemaakt
worden. Wij moeten (...) uit de (. . . ) verwerken. Geen werk voor
luilakken, maar wij zijn wel meer gewend. We zijn uiteindelijk
maar (...) weken in (. . . ) gebleven. Tijdens ons verblijf hier
kwamen (. . .) die personeel nodig hadden. Wij waren boventallig
en 7lwesten mee. Maar och, we zijn nog bij elkaar en dat telt.
Er is hier een man die zegt dat (...) maar daar trekken we ons
natuurlijk niks van aan.
Hebben jullie onze vorige brief gekregen? Gaat het goed?
Daaronder stond in een ander handschrift:
Hebben jullie nog iets van Ulla gehoord? Is ze soms verhuisd?
Heeft ze een miljonair aan de haak geslagen?Laat even wat
weten, want dan weet ik of ik nog papier aan haar moet
venpillen.
Daarna ging het weer verder in het handschrift van de Pap.

'Nu, we sluiten deze brief in de hoop dat het jullie goed gaat.
Het zal wel allemaal gauw voorbij zijn. Voor jullie het weten,
zijn we weer terug. De Pruuse ( . . ) en dat is maar goed ook!
ps Als ik jo avonds naar buiten kijk en de maan zie, dan
word ik blij te weten dat jullie diezelfde maan kunnen zien. We
zijn ons nabij.
Jullie vader
To en ik die avond de brief tevoorschijn haalde werden de
ogen van Jes groot en glanzend en Muulke slaakte een oor­
logskreet. Zelfs oma Mei leek even uit haar cocon van zwijg­
zaamheid te komen.
'Kom,' zei ze. Ze klopte op de oude sofa.
We waren voller van de gaatjesbrief dan we ooit hadden
kunnen zijn van een gewone brief. We gisten en discussieer­
den eindeloos over wat er gestaan moest hebben. De brief
veranderde steeds opnieuw. Het was alsof er wel vijf brieven
gearriveerd waren.
'Wat een geluk dat de gemeente de brief toch nog gevon­
den heeft!' zuchtte Jes.
Ik had niks verteld over meester Govaerts. Wa arom ook?
Ik wist zeker dat Muulke meteen opmerkingen zou maken, en
dat was wel het laatste waar ik zin in had.
'Laten we meteen terugschrijven,' zei Jes.
'Dat kan morgen ook wel,' zei oma Mei. 'En dan moeten
we ook wat aan Alma laten weten.'
'Al ma?' zei Muulke fronsend. 'Wie is Alma?'
'De Tu lp,' zei ik.
Ik ging haar twee dagen later opzoeken. Ze glimlachte al­
leen maar toen ik de brief tevoorschijn haalde. Daarna vroeg
ze of ik een kopje thee wilde.
Boven een kleine spiegel hing een piepklein fo tootje van
haar en Krit. Mijn broer stond achter haar en zij zat. Krits
ogen gloeiden van trots. Ik hield een moment mijn hand voor
het fo tootje alsof ik daadwerkelijk verwachtte de gloed te
kunnen voelen.

Het begon al te schemeren toen ik over Sjlammbams Sahara
terugliep. Het was waterkoud. De bomen aan de holle weg
hadden bijna al hun blad al verloren, de akkers waren al leeggehaald
en omgeploegd, maar de kerkhofhaag was vol en
groen als altijd. Ik haastte me langs de coniferen, maar bleef
ineens staan. Aan de andere kant klonk geschuifel en het gepiep
van een kruiwagen. Ik herkende meteen wie daar liep.
'Bèr?'
Het geschuifel en gepiep stopte. Het was bij een stuk van
de haag, waar geen doorgang was. Maar ik wist zeker dat hij
aan de andere kant stond.
'Bèr?'
Sinds de nacht dat onze broers opgepakt waren, had ik hem
niet meer opgezocht. Eerst had ik hem zonder opzet ontweken,
ik was gewoon te veel in de war. Later toen ik er wel weer
aan kon denken leek onze kus, mijn kus, ineens zo stom, zo
ongelofelijk kinderachtig dat ik me nauwelijks kon voorstellen
dat ik het gedaan had. Maar ik hád het gedaan. Sindsdien
had ik me wel tien keer voorgenomen om naar Bèr te gaan,
maar iedere keer kwam het er gewoon niet van. En toen Filip
was teruggekomen vergat ik alles gewoon. Ik weet dat het niet
aardig was, maar zo was het nu eenmaal gegaan.
Hij ademde door zijn mond. Er zat een reutelt je in.
'Bèr?'
Ik hoorde hem weghinken.
'Je kan toch wel meegaan?' zei Filip.
'Waarom?'
'Je bent toch klaar, ja?' Hij keek me geërgerd aan.
Het was laat in de middag. Hij had op de stoep van mejuffrouw
Vroon op me gewacht. Op zijn knieën lag een stapel
Zwartjasblaadjes.
'Wat moet je daarmee?' vroeg ik.
'Gewoon.' Hij stond op.
Ik had ze al vaker op de hoek van de straten zien staan.

Zwart jassen die hun blaadjes probeerden te verkopen. Geliefd
waren ze niet. Misschien dacht meester Govaerts dat ze mak­
kelijker aan de man te brengen waren als jonge mensen ze
uitdeelden.
Ik bleef staan.
'Kom nou,' zei Filip.
Ik haalde mijn schouders op.
'Wat?'
'Ik hoef niet zo nodig met die dingen te lopen.'
Hij fronste. 'Maar ik loop er toch mee?'
Ik haalde mijn schouders op. Het was één ding dat ik in
een huis werkte waar Zwart jassen in en uit liepen. Maar met
zo'n blaadje lopen was iets heel anders. Dan hoorde je meteen
ergens bij. Ik hoorde al bij mijn familie en dat was ingewikkeld
genoeg.
'Dan niet!' zei Filip. Hij stond met een ruk op en liep weg.
'Een beetje heetgebakerd, maar dat komt nog wel goed.'
Ik draaide me om. Meester Govaerts stond in de deurope-
ning. We staarden Filip na.
'Hij wil dat ik meega,' zei ik.
'We leven in een vrij land,' zei meester Govaerts.
'We leven helemaal niet in een vrij land,' flapte ik eruit. Ik
schrok er zelf van. Te nslotte was meester Govaerts een Zwart­
jas. Maar in plaats van dat hij me streng toesprak knikte hij
alleen maar. 'Je hebt gelijk. Maar als de Pruuse orde op zaken
gesteld hebben zal het dat weer wél zijn. Het mooiste land is
tenslotte een vrij land.'
Hij begon op zijn gemak zijn pijp te stoppen. Er was iets
aan hem dat me ineens deed denken aan het Slagschip. De
manier waarop hij met zijn kalmte ruimte maakte. Alsof we
ons niet op straat bevonden, waar mensen langsliepen en kar­
ren voorbij ratelden. Alsof er niemand anders meer was dan
hij en ik. Alsof ik alles tegen hem kon zeggen.
'Ik snap niet waarom die blaadjes rondgebracht moeten
245

worden,' zei ik. 'De enige mensen die ze kopen zijn de mensen
die het toch al eens zijn met wat erin staat. De rest wil ze niet.'
'Daar heb je een punt,' zei meester Govaerts.
Het argument kwam niet van mezelf. En het zou niet de
eerste keer zijn dat zo'n Zwart jas met z'n blaadjes ergens opgewacht
werd en een flinke muilpeer kreeg. Het omgekeerde
gebeurde trouwens ook. Dan wachtten de Zwart jassen weer
een groepje anti-Zwart jassen op. Meester Govaerts knikte
welwillend, terwijl hij de tabak in de brand stak. 'Maar dacht
je dat Christus zoveel volgelingen gekregen had, als hij gestopt
was toen zijn lijden begon?'
'Meneer?'
'Als je echt in iets gelooft,' zei hij, 'gaat het er dan om hoeveel
mensen mét jou geloven? Telt wat je vindt pas als iedereen
het vindt?' Hij keek me aandachtig aan. Ik sloeg mijn
ogen neer.
'Je hoeft je niet te schamen als je iets niet weet,' zei hij. 'Alleen
als je niet over iets na wil denken, moet je je schamen.' En
toen: 'Goed nieuws?'
Ik keek hem aan. Hij knipoogde.
'0,' zei ik. Ik voelde hoe een glimlach aan mijn mondhoeken
trok. 'Ja.'
'Mooi.'
'Ik heb u niet eens bedankt,' zei ik.
'Die glimlach van je is genoeg,' zei hij. Hij groette, draaide
zich om en liep het huis binnen.
Bij de Putstraat haalde ik Filip in. Gelukkig was het een regenachtige
namiddag. Er waren niet veel mensen op straat. Ik
was opgelucht toen hij ophield.
'En waarom nu ineens wel?' vroeg Filip, nog steeds een
beee chagrijnig.
'Ik ben toch je meisje,' zei ik.
Alle schaduw trok weg uit zijn gezicht, alsof er ergens een
zon opkwam.

Hij grijnsde. 'J a?'
'Ja.'
Jongens waren echt kippenpootjes.
(. . . ) I januari 1942
Lieve meisjes en oma Mei,
Gelukkig nieuwjaar! Dat is het eerste dat we jullie willen
toewensen. Ligt er sneeuw op Sjlammbams Sahara? Was de
nachtmis mooi? Jullie broers laten weten erg blij te zijn met
de kousen en we zouden maar wat graag iets teruggestuurd
hebben, maar dat houden jullie nog te goed. We hebben goede
hoop dat de oorlog ( . .)
Krit wil ook nog wat melden:
Fing, wil jij naa?' mijn trompet kijken? De knoppen een
keertje smeren?
Hallo, hier Pie: ik ken een raadsel: Het is groen, heeft een
helm op en valt uit vliegtuigen.
Antwoord (. . ............. . . . . . . . . ....................... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .)
Hahaha!
( . .) 23januari 1942
Lieve Fing, Muulke, Jes en oma Mei,
Vandaag is nu al uitgeroepen tot de mooiste dag van het jaar!
Wat ons betreft tenminste. We ontvingen vanochtend niet
minder dan drie brieven van jullie! We moesten natuurlijk wel
eent jan die Arbeit'. We waren stikongeduldig. Maar onze dag
kon niet meer kapot. Wa t zijn we blij te horen dat het goed met
jullie gaat! Muulke die nog steeds op de Rosita werkt, niet te
geloven! Kunnen ze haar daar wel een beetje in toom houden?
En Jes die de zusters helpt. Jullie moeten het jullie oude vader
en schoonzoon maar vergeven, maar de tranen stroomden ove?'
247

mijn wangen bij zoveel goeds.
Is het echt waar dat dit jaar verkleden met Carnaval
verboden is? Vanwege de bezetting? Jullie broers kunnen er
mam' niet ove1' uit.
(..) I maart 1942
Lieve allemaal,
De bomen botten weer uit! Krit, Eet en Sjeer en ik mochten
zondag onder begeleiding een stuk lopen. Geen Sjlammbams
Saham maar 'wel frisse lucht! Pie moest helaas thuisblijven.
Niets ernstigs. Er is een blok ijzer op zijn voet neergekomen. Hij
had een weddenschap afgesloten dat hij het tillen kon. We zijn
opgelucht te horen dat de sigaren zo goed van pas komen. Ook
hier wordt het moeilijker (. .. ) maar de vrouw van de (. . . ) heeft
een zwak voor 'die tapferen Holländer'. Ze stopt ons af en toe
wat extra s toe. Dus we komen niets tekort. Hou vol.
Meester Govaerts had het er nooit over. Hij stopte de brieven
's avonds gewoon in mijn schort, die in de dienstbodekast
hing. De brieven kwamen onregelmatig, soms één keer per
twee of drie weken, soms één keer per maand. En iedere keer
bleef het Sint-Nicolaas gevoel zodra ik door de dunne stof
van mijn schort de omtrek voelde van een nieuwe envelop.
Het enige wat hij gezegd had was: 'Als jullie een brief willen
terugsturen, stop hem dan maar in je schort. Dan zorg ik wel
dat hij terechtkomt.'
12 maart 194 2
Lieve meisjes en moeder Mei,
Het regende hier pijpenstelen, toen de postbezorger kwam. Hij
was helemaal doorweekt en mopperde dat hij extra betaald wilde

worden voor onze post. Hij zei: 'U wordt wel verwend door het
thuisfront. ' En wij: 'JAAA!' Zelfs onze kamergenoten zijn een
beetje jaloers op zoveel post. Over jullie vragen:
1. Nee, wij denken van niet omdat (. .. )
2. Zeker weten!
:;. Zijn kleine teen. Hier wordt hij de Hompelaar genoemd.
Maar het gaat nu weer goed.
TVttt naar dat de kleine van Nettie van Nol ziek is geworden.
De winter duurt te lang dit jaar. Maar het voorjaar zit in de
lucht, ik kan hem haast ruiken!
Jullie liefhebbende vader
Natuurlijk was het voorjaar nog in geen velden of wegen te
bekennen. Het sneeuwde en ijzelde tot half maart. Filip, die
nog steeds op de slacht werkte, liep een rare infectie op, een
soort puisterige zweertjes in zijn gezicht. Zelfs mejuffrouw
Vroon had met hem te doen. Ze troonde hem mee naar de
keuken en smeerde hem in met een vaselineachtig spul, waarvan
ze achteraf zei dat het bij raskatten met succes werd toegepast.
'Rare oude koe!' zei Filip later. Maar hij had doodstil gezeten
en toen hij daarna glom als een opgepoetste appel wist ik
dat het niet alleen van de zalf kwam.
Niet dat het veel geholpen had.
'Je moet daar weg,' zei ik.
'En dan?' zei hij.
'De Daamsen zoeken weer iemand,' zei ik voorzichtig. De
zoveelste zesde schouder was ervandoor gegaan. Of in dit geval
had hij de geest gegeven. Het was een stokoude man geweest,
die er zo knokig uitzag als Magere Hein.
Filip klemde zijn kaken op elkaar.
'Dan niet,' zei ik.
Op een morgen stond er een automobiel van de Grüne Ordnungspolizei
geparkeerd voor het huis van mejuffrouw Vroon.
2 49

] oen ik binnenkwam hoorde ik een Prous tekeergaan. Het
kwam van de kamer van meneer Govaerts. De man had een
schelle stem die als een kogel tegen de muren afketste. Hij
schreeuwde dat dit land zo niet bestuurd kon worden. Niet als
een stel halvegaren de Sicherheitspolizei voor de voeten ging
lopen. En of Herr Govaerts soms dacht dat de NSB het voor
het zeggen had in Holland. Zo ja, dan wilde hij Herr Gova
erts graag uit de droom helpen. De NSB was niets, helemaal
niets! Deze keer zou het bij een waarschuwing blijven. Maar
de eerstvolgende keer dat er aan Duits gezag getornd werd
kon de NSB janken als een hond naar de maan. Dan zouden er
maatregelen getroffen worden. Ernstige maatregelen. Was hij
duidelijk genoeg geweest?
Ik hoorde meester Govaerts iets terogmompelen, maar dat
was blijkbaar alleen meer olie op het vuur.
Alles had strikt geheim moeten blijven! Besefte Herr Govaerts
dat?
De Prous ratelde aan één stuk door, en daardoor wist ik
precies wat er gebeurd was.
De Sicherheitspolizei was een sahoteur op het spoor geweest.
Iemand die persoonsbewijzen vervalste. Ze hadden
de man wekenlang in de gaten gehouden. Maar op de een of
andere manier waren de Zwart jassen erachter gekomen. Een
paar overijverigen hadden zich ermee bemoeid en geprobeerd
de man op te pakken. Maar dat was mislukt en daardoor kon
de man ontsnappen. De Sicherheitspolizei had woedend verhaal
gehaald bij de Grüne Polizei, die belast was met het in
het gareel houden van de burgerbevolking.
Het was raar. Ik had het geschreeuw zonder problemen
aangehoord, maar toen de politiemannen omlaag kwamen
met hun klappende laarzen en hun geweren stond ik ineens zo
te trillen dat ik me aan de deur moest vasthouden.
Zodra ze weg waren, stiefelde mejuffrouw Vroon naar boven
toe.
'Nu ziet u wat ervan komt!' hoorde ik haar vinnig zeggen.
250

Die middag ontbood meester Govaerts de Overijverigen.
Het was voor het eerst dat ik hem zijn kalmte hoorde verliezen.
Ik stond met een dien blad met thee op de overloop te
wachten tot ze klaar waren en ik zijn kamer binnen mocht,
maar tot mijn verbazing liet hij me binnen midden in zijn bulderende
scheldkanonnade.
'Het lijkt mc goed dat de jeugd leert van jullie fouten,'
snauwde hij. 'Want als onze toekomst van jullie af moet hangen,
dan kunnen we ons beter meteen aan de tommy's overgeven!
Fing, mag ik je voorstellen aan de schande van onze
beweging.'
Ik wist niet waar ik kijken moest. De meeste manncn van
het groepje trouwens ook niet, maar er was er een bij die zijn
ogen niet neersloeg.
'We wilden alleen voorkomen dat ze hem zouden laten
ontsnappen,'zei hij bars. 'We dachten .. .'
'Denken is niets voor jou en jouw soort,' beet meester Gova
erts hem toe. 'Denken moet je overlaten aan mensen die
kUnnen denken.'
De man trok een ontevreden gezicht maar zei verder niets
meer. Om de een of andere reden keek hij me vuil aan toen ze
naar buiten liepen.
'Wilt u misschien een kopje thee?'
Ik had ineens medelijden met hem. Hij was misschien wel
de baas over de Zwart jassen van de stad, maar kon hij er wat
aan doen dat een stel idioten de Sicherheitspolizei voor de
voeten gelopen had? Ik bedoel, ik was hlij dat de vervalser
ontsnapt was, want die vervalser was tegen de Pruuse en dat
was ik ook. Maar ik hoefde het toch niet met meester Govaerts
eens te zijn om hem aardig te vinden?
'Komt u nu in de problemen?' vroeg ik, terwijl ik zijn thee
inschonk.
'Welnee,' zei hij.
'Echt niet?'

'Maak je geen zorgen. Blaffende honden bijten niet.'
Maar zijn stem klonk vreemd vlak, alsof hij vanuit een andere
kamer kwam. Eén moment dacht ik dat er woede in zijn
stem zat, een ijskoude, alles kapot vriezende woede. To en was
het weer voorbij. Hij lachte.
'Fing.'
'Meneer?'
'Heb je zin in een busreisje?'

Een glorieuze toekomst
Die zaterdag deelden mejuffrouw Vroon en ik een bank aan de
meisjeskant van de bus. Filip zat aan de jongenskant. De bus
zat vol en de sfeer was opgewonden en lacherig. Het was een
ongewoon warme dag. Het leek alsof de winter zo lang was
blijven hangen dat de lente het voor gezien had gehouden, en
we meteen waren doorgeschoten naar de zomer.
'lben we langs Sjlammbams Sahara reden liet ik me een
beetje onderuitzakken.
Ik had niets gezegd. Tenminste, ik had niet alles gezegd.
Ik had verteld dat mejuffrouw Vroon gevraagd had of ik een
dagje mee naar Heerlen ging.
Oma Mei had weer een van haar stille, afwezige dagen. Ze
knikte alleen maar.
Even wist ik niet of ik blij moest zijn of verschrikkelijk
boos, dat ze me zomaar liet gaan. Dat ze niet haar uilenoog
op me richtte en binnen twee tellen de waarheid uÜ mijn ogen
trok.
Het had meer overredingskracht gekost om mejuffrouw
Vroon mee te krijgen.
'U heeft het ook niet gemakkelijk gehad,' h ad meester Govaerts
gezegd. 'Eerst die verschrikkelijke dag dat Arme Kleine
stierf.'
Mejuffrouw Vroon had strak naar de tafel gekeken.
'En daarna wordt uw huis onder de voet gelopen door de
Pruuse. Door mijn schuld!'
To en ontdooide ze een beetje.
253

'Daar kon u niet echt iets aan doen,' gaf mejuffrouw Vroon
toe.
'Mejuffrouw, ik neem graag de schuld op me. En ik zou
hem graag afbetalen. Ik denk dat we allemaal wel even onze
zinnen willen verzetten.'
Ik was niet achterlijk. Ik wist dat meester Govaerts me niet
zomaar uitgenodigd had. Ik was ook niet verbaasd toen we op
het station stonden te wachten en de ene na de andere Jeugdstormer
aan kwam lopen. Ze droegen allemaal hetzelfde: een
witte bloes met epauletten, een zwarte broek of broekrok en
zwarte baretten scheef op hun hoofd.
Achter in de bus lagen Zwartjasvlaggen, bugels en trommels.
Maar wat dan nog? Die bus was ook zonder mij wel vertrokken.
Er zaten een paar Jeugdstormers naar me te monkelen. Een
paar besloten me te negeren. Maar de meesten maakte het
niet uit dat ik er was. Het was eigenlijk niet veel anders dan op
school.
Meester Govaerts zat naast de chauffeur. Het was de eerste
keer dat ik hem in zijn Zwartjasuniform zag. Men toe keek hij
achterom. Dan ving zijn blik de mijne en knipoogde hij .
'Waar gaan we eigenlijk naartoe?' vroeg ik.
'Wacht nou maar af,' zei Filip.
Het was niet eens zo heel erg. Ik had verwacht dat ze de hele
reis J eugdstormliederen zouden gaan zingen, drammerige
marsliedjes over Volksbodem en Bloedoffers, maar ze zongen
vooral veel 'Drie Schuintamboers' en 'Ik ben met Catootje
naar de botermarkt gegaan'.
'k Zal je pakken, 'k zal je pakken zei de toverheks
'k Zal je pakken, 'k zal je pakken, zei de toverheks
2 54

Mejuffrouw Vroon zat rechtop met haar handtas op haar knieen.
Ze droeg een beetje een rare flaphoed, die niet helemaal
paste bij haar onberispelijke mantel en jurk.
We kregen bekertjes limonade en een servetje. Een oudere
Jeugdstormer deed voor hoe je moest drinken zonder te morsen
op je witte hemd.
Toen we langs Geleen reden, waar het graf van de Mam
lag, zwaaide ik van onder mijn servetje.
Daarna vertelde meester Govaerts wat we gingen doen.
Maar ik had het ondertussen al gehoord.
Op de een of andere manier had ik gedacht dat de 'Dag
van de Jeugdstorm' zoiets zou zijn als de ontmoetingen die
meester Govaerts organiseerde op zijn zolder. Een paar volwassenen
en wat jongeren. Maar toen we op het station van
Heerlen aankwamen, waar de bus stopte, stonden er zo'n tien
bussen en overal liepen witgebloesde jongens en meiden met
allemaal zwarte dassen en baretten.
De vlaggen, bugels en trommels werden uit onze bus gelad"'l.
Filip, die een van de oudste Jeugdstormers was, kreeg de
grootste vlag. De rijen werden geformeerd en daarna gingen
we achter de andere Jeugdstormafdelingen de stad in.
Mejuffrouw Vroon had haar arm door de mijne gestoken.
Voor het eerst sinds lange tijd had ze weer wat kleur op haar
wangen. En toen we langs de winkels liepen drukte ze even
llliJn arm.
Naarmate we dichter bij het marktplein kwamen werd het
drukker. Ik had nog nooit zoveel Jeugdstormers bij elkaar gezien.
Het moesten er honderden zijn. Allemaal liepen ze in
een strakke rij achter elkaar, een zee van baretten.
Ineens moest ik denken aan de baret die ik ooit bijna gedragen
zou hebben: die van de kweekschool. En aan de woorden
van het Slagschip. 'Ik denk dat de Maria Goretti nog een
harde dobber aan ons gaat krijgen.'
Op dat moment realiseerde ik me met een schok dat ik wel
degelijk ergens bij had willen horen. Dat ik het liever dan wat
255

ook ter wereld gewild had. Dat ik zelfs mijn familie ervoor
had willen verlaten.
Het plein van de markt lag voor Schunek, het grote glazen
warenhuis. Het bestond uit een lange rechthoek. Alle zijden
waren nu gevuld met rijen Jeugdstormers. Er was een stilte
begonnen die over het plein uitwaaierde, tot je een speld kon
horen vallen.
Er begon een mars te spelen. En ik weet niet wat het was -
tot dan toe had ik altijd een hekel aan marsen gehad, de drammerigheid
van de instrumenten en trommels. Maar nu klonk
het fier en trots, alsof de melodie me onder mijn arm pakte en
me hielp rechtop te staan.
Het was zo warm dat de ijssalon naast Schunck open was. Er
was geen echt ijs meer, alleen waterijs, maar we aten het alsof
het het heerlijkste was dat we ooit geproefd hadden.
'Ik trakteer,' had meester Govaerts gezegd, toen alles afgelopen
was.
Mejuffrouw Vroon had een blos op haar wangen. De flaphoed
lag op haar schoot, haar grijzende haar zat in een netje.
'Het was geweldig,' verzuchtte ze. 'Al die jeugd. Samen. Fing,
was het niet geweldig?'
Filip zweefde zowat een halve meter boven de grond. Hij
had tijdens de mars over het plein gemarcheerd met zijn vaandel
voorop, met de andere Jeugdstormers achter zich aan.
'Je bent een natuurtalent,' zei meester Govaerts. 'Een aanwinst.'
Daarna had hij zijn ijsje geheven. 'Jullie zijn allen een
aanwinst. Ons land mag vooruitzien naar een glorieuze toekomst.'
Op de terugweg was het stil. De motor bromde, het door de
uitbottende bomen gezeefde licht viel door de grote ramen
naar binnen. Een frisse luchtstroom blies door de bus heen.
Hier en daar lagen jongens en meisjes te slapen. Filip zat

echtop. Af en toe ving hij mijn blik en dan lachte hij.
'Fing.'
'Ja.'
'Fing.'
'Wat? I
'Niks. I
To en ik uitstapte op het station was het alsof het jaren geleden
was dat ik ingestapt was. Filip liep met een paar kameraden
langs het spoor naar het huis waar hij in pension was. Ik
liep met mejuffrouw Vroon de stad in. Ze liep kwieker dan ik
haar lange tijd had zien lopen.
'Ik weet waar je geweest bent,' zei Muulke.
'0,' zei ik.
'Dus mij hoef je niks wijs te maken.'
'Waarom zou ik je wat wijsmaken?'
'Waarom zei je tegen oma Mei dat je naar Heerlen ging?'
'Daar bén ik ook geweest,' zei ik.
'J e snapt best wat ik bedoel!'
Ik zweeg.
'Ben je helemaal betoeterd?' voer ze uit.
Het was voor het eerst in mijn leven dat ik naar haar keek,
naar haar verontwaardigde gezicht, naar de beruchte wenkbrauw,
en dat het me niks deed. We stonden op zolder. Muulke
had me meegesleept onder het mom dat we de was van de
lijn gingen halen.
Jes stak haar hoofd door het zoldergat.
'Wat is er?'
'Niks,' zeiden we tegelijk.
Maar ze geloofde er niks van en wilde niet weggaan, en
daardoor was het pas twee dagen later dat we elkaar weer in de
haren konden vliegen.
'Jij moet nodig wat zeggen,' zei ik.
'Wat bedoel je?'
'Als ze je pakken met die krantjes, dan hang je.'

Ze staarde me verbluft aan. Het was een gok geweest. Het
waren niet alleen de Zwart jassen die krantjes verspreidden,
ook anti-Pruuse hadden hun blaadjes. Ik had een paar exemplaren
gevonden onder de haag, verpakt in een jutezak. En ik
kon maar één iemand verzinnen die ze daar had verstopt.
'Krijg je die bij de Rosita?' vroeg ik.
'En wat dan nog,' zei ze. 'Ik loop tenminste niet met Zwartjasblaadjes.
'
'Ik loop er niet mee.'
'Nee, je looptméé. Nog erger. Je loopt mee met die Zwartjasjongen
en op een dag kom je erachter dat je een Zwart jasmeisje
geworden bent.'
'Was jij niet degene die zei dat ik zo saai was dat ik er op een
dag aan zou doodgaan?' zei ik kalm.
'Het is die jongen hè?' zei ze kwaad.
'Het is die jongen niet,' zei ik.
( .. ) 2 april 1942
Lieve allcma al,
Wat was het weer vreugdevol een bericht van jullie te
ontvangen! Pie moet elke dag ( . . ) en daar heeft hij een
bloedhekel aan, maar de dag dat de brief a1-riveerde, heeft hij
de hele dag gefloten. Wat een ramp dat de bibliotheek van de
nonnen nat geworden is, Jes. Hier heeft het ook stevig geregend,
als we buiten ( . .) hadden we daarna modder tot op ons zitvlak.
Geeft niks, zeiden we tegen elkaar, wij hebben post. We zouden
niet weten wat we zonder jullie bl"ieven zouden moeten. We
bidden elke dag dat we jullie weer spoedig mogen zien. Maar tot
die tijd blijven we elkaar schrijven, schrijven, schrijven.
God zegene jullie.
Jullie vader en schoonzoon

Geloven in Sint-Nicolaas
Het was een zondagmiddag na de mis, zo'n dag dat er niks gebeurt
en je zeker weet dat er ook nooit meer iets gebeuren zal.
'Wat doe je?'
'Niks.'
'Waarom staan we hier dan?'
'Stil nou.'
'Filip?'
'Kijken.'
'Kijken? Waarnaar?'
Hij tuurde naar een deur. We stonden en stonden daar
maar. Net op het moment dat ik dacht dat hij de boom in kon,
trok hij me naar achteren.
Er kwam een man naar buiten. Een andere man liet hem
uit, zei iets en schudde hem toen de hand. Verder gebeurde er
niks, maar Filip keek alsof hij een prijs gewonnen had.
Pas toen kreeg ik door wat hij aan het doen was.
'Filip Opper!' riep ik.
Hij noemde het opletten. We kregen een gigantische ruzie.
'Tja,' zei meester Govaerts.
'Waarom?' vroeg ik.
'We moeten waakzaam blijven.'
'Het is klikken,' zei ik.
Even flikkerde er ongeduld in zijn ogen. 'Kinderen klikken,
Fing. Dit is oorlog. Geen oorlog met de Pruuse maar
met landverraders. En dan bedoel ik niet je broers, die in een
kerktoren klommen. Kwajongensstreken. Ik bedoel mensen

die ons land daadwerkelijk kapotmaken. Vergeet niet dat zij
ons in de gaten houden.'
'Het blijft klikken.'
'Noem het zoals je wil. Maar het gaat om tuig dat drollen
tegen een voordeur uitsmeert. Dat een weerloze kat zo mishandelt
dat het arme beest eraan crepeert!'
Ik zweeg.
'Hadden jullie erge ruzie?'
Ik haalde mijn schouders op.
'Zal ik eens met Filip praten?' Hij glimlachte. 'Het is niet
fraai dat prille liefde ruziemaakt, toch?'
To en Filip naar beneden kwam, straalde zijn gezicht als een
mijnlamp.
'Wat is er met jou?'
'Niks.'
Maar ik zag dat de woorden op zijn lippen brandden en
ik duwde hem naar het binnen tuint je. Hoewel het nog vroeg
was, was het er al schemerig.
'Hij zegt dat hij misschien iets voor me heeft.'
'Wat?'
'Iets op een kantoor. Als alles goed gaat kan ik volgende
week beginnen.' Hij pakte mijn handen vast. 'En dan koop ik
iets voor je.'
'Ik hoef niks.'
'Maar ik geef het je toch. Want jij bent mijn meisje.' Hij
keek vluchtig om zich heen en gaf me een zoen, korses of
geen korstjes.
'Filip?'
'Ja.'
'Wat bedoel je met "als alles goed gaat"?'
Zijn gezicht kreeg iets terughoudends.
'Waar hangt dat dan van af?' vroeg ik.
'Weet ik niet.'
'Dat weet je wel.

Hij zweeg een moment.
'Meester Govaerts zegt dat hij in me gelooft,' zei hij toen.
'Maar dat niet iedereen dat doet. Omdat ik nieuw ben. Dat de
anderen een bewijs van mijn trouw willen.'
'En?'
'Ik moet iets doen. Een boodschap.'
'Wat voor boodschap?'
Filip keek om zich heen; zijn gezicht was niet meer dan een
oplichtende vlek met twee gaten waar zijn ogen zaten.
'Ik moet iemand waarschuwen,' zei hij zacht.
'Wie?'
'Die Duitser.'
'Welke Duitser?'
'Die met zijn karretje op de markt.'
Ik staarde hem verbaasd aan. Het duurde zeker drie tellen
voor ik wist over wie hij het had. 'Emmaus Tr ott?'
'Ja.'
'Waarom moet je Emmaus Trott waarschuwen? '
'Dat is een bolsjewiek. Een rooie.'
Ik schoot in de lach. Ik dacht echt dat hij een grap maakte,
maar Filip keek me nijdig aan.
'Doe niet zo raar!' zei ik.
Hij zweeg.
'Filip Opper,' zei ik. 'Jij laat Emmaus Tr ott met rust, hoor
je. Ik ken die man al mijn hele leven. Dat is een doodgoeie
man. Hij doet niks anders dan sjpensele verkopen.'
'En zijn opruiende praatjes krijg je er gratis bij,' zei Filip.
Emmaus had nooit een blad voor de mond genomen. Iedereen
die op de markt stond kon zijn ongezouten mening krij­
gen over wat de Pruuse gedaan hadden, samen met die volksverlakkers
van de NSB. 'Ik ben geboren als Pruus, dan mag ik
toch zelf zeker wel iets over mijn eigen volk zeggen,' had hij
vaak genoeg verkondigd. 'En ik woon al dertig jaar in Neder­
land . Dus Hollander ben ik ook.'

In het begin van de oorlog waren er meer mensen geweest
die hun mond opendeden. Maar sinds de stakingen boven de
rivieren, sinds de dagen dat er mensen doodgeschoten werden
om hun mening, was dat veranderd. De dingen werden niet
meer gezegd maar gefluisterd.
Zo niet Emmaus. Als je bij hem een knoop, een lint of een
knippatroon kocht kreeg je er meteen een luidruchtige verhandeling
bij. Misschien hadden de Pruuse hem tot nu toe
met rust gelaten omdat hij Pruus was. Ik wist het niet.
'Hij mag toch zelf weten wat hij vindt?' zei ik.
'Niet als hij het op straat loopt te roepen.'
'Wat dan nog?'
'Als wij hem niet waarschuwen, pakken de Pruuse hem zelf
op, ja? Vanwege zijn praatjes. En die waarschuwen niet. Dat
weet je zelf. '
'Dat heb ik hem inderdaad gevraagd,' zei meester Govaerts.
'Maar waarom in vredesnaam?' vroeg ik. 'Wat heeft Emmaus
Trott misdaan?'
'Het gaat er niet om wat hij misdaan heeft. Het gaat erom
wat hij misdoen kán. Er is een hoop onrust de laatste tijd. Dat
is niet goed, Fing. Niet voor de stad en niet voor het land. Hij
kan niet zomaar van alles blijven roepen.'
'V zei zelf dat het mooiste land een vrij land is.'
'Maar dan moet je die vrijheid koesteren, niet misbruiken.
Wat denk je dat er gebeuren kan als nota bene een Pruus rare
praatjes blijft verkopen? De Pruuse ... je weet toch hoe ze
zijn? Ze hebben het beste met dit land voor, maar ze zijn niet
bepaald ... rekkelijk. Dan is het toch alleen goed dat meneer
Trott gewaarschuwd wordt? Vo ordat er echt ongelukken gebeuren?'
'Maar waarom Filip? Waarom kan niet iemand anders ... ?'
'Natuurlijk kan ik iemand anders sturen. Er zijn genoeg
jongens die willen.' Hij zweeg een moment. 'Moet ik hem terugroepen?'

Ik dacht aan Filip. Aan zijn gehavende gezicht. Aan dat hij
een keer midden in een gesprek pats-boem in slaap gevallen
was.
'Alleen waarschuwen?' zei ik.
'Alleen waarschuwen,' zei meester Govaerts.
Emmaus Trott woonde aan de beek, in pension Koleman,
een van de laatste huizen van de stad. Hij had een kamer met
een eigen opgang aan de zijkant van het huis. Om er te ko­
men moest je een klein balkonnetje op, dat half over de beek
hing en dat glad was van waterdamp en schimmel. Het rook
er gronderig. Het was een kille dag, half april. De lucht was
leigrijs, het motregende.
'Wat ga je zeggen?' vroeg ik.
Filip maakte een geruststellend gebaar. We glibberden het
balkonnetje op. To en we aanklopten werd het wollige bebaar­
de gezicht van Emmaus achter een klein raampje zichtbaar.
Ik geloof niet dat Emmaus Filip kende. Pas toen hij mij zag
maakte de onderzoekende blik plaats voor een glimlach met
drie tanden.
Ik hield zielsveel van Emmaus. De oude man was jarenlang
Sint-Nicolaas geweest op onze vorige school. Ik had nog op
zijn schoot gezeten. Ik weet nog hoe verbaasd ik was geweest
toen er gezegd werd dat de Sint uit Spanje kwam, want hij had
zo'n Duits accent dat het voor mij geen twijfel leed waar de
Sint écht vandaan kwam.
'Fing!' zei Emmaus stralend.
Hij gaf me een hand die als een vogel aanvoelde, licht als
lucht en holbenig, maar zijn vingertoppen waren hard als de
vingerhoedjes die hij verkocht.
luid.
Filip stak zijn hand uit. 'Filip Opper, aangenaam,' zei hij
Emmaus haalde een keteltje van zijn ploffende kachel. Hij
schonk water op.

De onberispelijke kamer was niet veel groter dan onze
keuken. Het achterste deel was half afgeschermd door een
korenblauw gordijntje. De poten van zijn bed waren nog net
zichtbaar. Aan het lage plafond hingen haken waaraan de losse
laatjes hingen, waaruit Emmaus elke dag zijn sjpenselekarretje
samenstelde. Er waren laatjes voor glasknopen, stopnaalden,
ritsen, tornmesjes, zijden linten en kantkraagjes, patroonkaarten
en nog tientallen andere kraamwaren. Het karretje stond
nu binnen en diende als tafeltje. Het was van heel licht gebeitst
hout. Elk detail was met liefde gemaakt.
Filip zat op een stoel en zag er ineens verlegen uit. Hij
draaide zijn pet om en om in zijn handen. Ik was blij dat hij
zijn gewone kleren aangetrokken had.
Emmaus praatte graag. Over de voorbije winters, over de
kleur van de beek in elk seizoen (modderbruin, moddergroen,
modderzwart, zwart), over mannen met scheve boorden en de
smaak van forel.
'Maar hoor nou toch eens wat ik allemaal zeg,' onderbrak
hij zichzelf midden in een zin. 'Ik heb niet eens gevraagd wat
jullie komen doen.'
'Het zi t zo,' zei ik.
'Ah?' zei Emmaus.
'Filip wilde wat zeggen.'
'Ja ja.'
Hij keek vriendelijk naar Filip. Filip krabde aan zijn hoofd,
kuchte. Even dacht ik dat hij door de zenuwen van de wijs
gebracht werd. Maar toen herpakte hij zich. En hij vertelde
ernstig maar vriendelijk, met zijn grote mensenhanden rustig
in zijn schoot.
Ik was zo bezig met Filip geweest, dat ik niet meer op Emmaus
gelet had. To en ik opkeek was zijn gezicht strak en wasachtig
als dat van een mummie.
'En mag ik informeren,' zei Emmaus ijzig, 'of u misschien
lid bent van een zekere beweging?'
Er was geen twijfel over wat hij bedoelde. Filip knikte.

'Dat is prettig,' zei Emmaus weer. 'Dan hoef ik de moeite
niet te nemen om mijn verhaal twee keer te doen.'
En hij vertelde in niet mis te verstane woorden wat hij
dacht van de Zwart jassen en van de Pruuse in het algemeen.
Ondertussen verviel hij in steeds meer Duitse woorden, wat
altijd gebeurde als Emmaus zich ergens over opwond.
'En sagen Sie hitte, dat de nächste Mal dat ze de een of andere
LauJbursche sturen om hun vieze praatjes te verkopen .. .'
'Het is voor uw eigen bestwil!' riep Filip nijdig.
'Luister Bube, het is dat je nog niet trocken hinter den Ohren
bent, anders kon je nu een rotschop voor je Hintern krijgen. Ik
zou me maar eens achter de oren krabben en nadenken voordat
je een schande wordt voor deine Eltern.'
Emmaus was minstens zestig en zijn vogelhanden bibberden
van kwaadheid, maar hij zag eruit alsof hij Filip, die twee
koppen groter was, over de knie wilde nemen.
Filips kaak spande zich. Eén moment was ik vreselijk bang
dat ik me vergist had.
Maar toen knikte Filip. Hij stond stijfjes op.
'Dank u, meneer Trott,' zei hij. 'Fijn dat we even gepraat
hebben.'
To en liep hij naar buiten.
Emmaus stond midden in zijn kleine kamer. Ergens midden
in die leigrijze hemel moest toch een klein gaatje gezeten
hebben. Heel even, misschien drie seconden maar, vulde een
lemmetkleurig licht de ruimte. Het grijze haar van Emmaus
vlamde spierwit op. To en verdween het licht weer.
'Het spijt me,' zei ik. 'Ik dacht ... ik wilde niet ... '
'Het geeft niet, kind,' zei hij. De kwaadheid was uit zijn
stem verdwenen en opeens zag hij er stokoud uit. 'Het is .. .'
Maar hij maakte zijn zin niet af. Het enige wat hij deed was me
aankijken met die Sinterklaasogen, en in zijn blik lag opeens
zoveel verdriet dat ik achteruitdeinsde alsof ik me gebrand
had.

'Nu is het kl'1ar,' zei ik.
Filip knikte.
'Met Emmaus,' zei ik.
'J a, natuurlijk.'
Ik had geen enkele reden om hem niet te geloven.
Die nacht werd de pensionhoudster Koleman midden in de
nacht gewekt door een bonk. Daarna klonk er glasgerinkel.
En toen geschreeuw en lawaai alsof de hele bovenverdieping
omlaag kwam. Koleman hoorde Emmaus schreeuwen, roepen,
jammeren, huilen.
Ze belde de politie vier keer, maar er kwam niemand. Toen
ze de volgende ochtend durfde gaan kijken, was de kamer van
Emmaus veranderd in een ravage. Het gordijn was losgetrokken.
Alle kistjes waren vertrapt, de glasknopen lagen als kattenogen
door de kamer, patroonkaarten waren verscheurd.
Iemand had in de kamer gepist.
En onder het balkon, midden in de beek, met wielen die
vrolijk draaiden in de woeste zwarte stroom, lag het sjpenselekarretje;
het hout gebarsten als een oude kruik.
Emmaus vonden ze twee dagen daarna, zwervend over straat.
Hij zei dat hij geen verklaring had voor de ravage in zijn kamer.
Hij was die nacht niet thuis geweest. Nee, die gebroken
arm en dat opgezette bont en blauwe gezicht had hij al. Te veel
gedronken en iets met een stoeprand. Meer niet. En of mensen
um Gotteswillen niks beters te doen hadden dan hem lastig
te vallen met dumme Fragen.
266

Heilige Boon
Ik gaf hem zo'n harde duw, dat hij achterover viel tussen twee
zerken in.
'''Nu is het klaar!" zei je,' schreeuwde ik. 'Dát zei je.' Ik
timmerde met mijn vuisten op hem los.
'Wat? Au! Wat?'
'Klootzak! '
'Kalm nou. Zeg nou gewoon .. .'
'Emmaus!'
'Emmaus?' Hij pakte mijn polsen vast. Ik kon geen kant
meer op. 'Wat is er met Emmaus?'
'Dat weet je!'
'Ik weet van niks, Fing.' Hij dwong me naar hem te kijken.
'Fing. Luister. Ik weet niks. Hoor je me? Ik weet van niks.'
Ik barstte in tranen uit. Ik was zo overstuur dat ik een tijd lang
geen woord meer kon uitbrengen. En al die tijd hield hij me
vast. En toen ik weer kon vertellen wat ik gehoord en gezien
had vloekte hij.
Hij had het niet gedaan. Hij wist nergens van. Het was nog
steeds afschuwelijk, maar ik was vreselijk opgelucht. Ik begon
opnieuw te huilen. AI mijn boosheid stroomde weg. Eerst waren
het alleen tranen over Emmaus, maar toen kwamen er tranen
bij over de Pap en onze broers en over Arme Kleine.
Filip veegde het snot uit mijn neus met zijn mouw af. Hield
me tegen zich aan gedrukt, wiegde me zachtjes heen en weer.
'Arm meisje van me,' zei hij. 'Arm meisje. Meisje.'
To en was ik leeggehuild. Hij had zijn arm om me heen ge-

slagen, zijn hand vlak onder mijn borsten.
'Alles is kapot.'
'Alles kan gemaakt worden,' murmelde hij in mijn haar.
'De knopen niet en zijn patroonkaarten ook niet. Die zijn
kapot getrapt. Verscheurd.'
'Maar zijn sjpenselekarretje wel. Dat vissen ze gewoon uit
de beek.'
We zoenden. Heel lang.
Tot iets als een mug door mijn hoofd begon te zoemen.
'Filip?'
'Ja?'
'Hoe wist je dat?
'Wat?'
'Van het sjpenselekarretje.'
Hij keek me niet-begrijpend aan.
'Hoe wist je dat het in de beek lag?'
'Het is toch zo?' Hij wilde me opnieuw kussen.
Ik hield hem van me af.
'Wat?' Hij lachte. 'Fing ... Je zegt zelf dat ze de boel in elkaar
getrapt hebben. Ik nam aan ... dat eh .. . '
Ik zag zijn blik wegzwenken en op dat moment viel de bodem
onder mijn voeten weg.
'Je liegt.'
'Ik lieg niet.'
'Je lîégt, Filip Opper!' schreeuwde ik.
'Goed dan,' zei hij. 'Ik wist het wel. Maar ik heb er niks mee
te maken. Niemand van ons had er wat mee te maken. Meester
Govaerts zegt dat het de Pruuse zelf geweest moeten zijn.'
Ik greep hem bij zijn mouwen. 'En dat geloof jij?'
'Wat maakt het uit wat ik geloof!' zei hij nijdig. 'Hij was
gewaarschuwd, ja. Wie niet horen wil...'
'Zei meester Govaerts dat?'
'Wat maakt dat nou uit? En trouwens, hij heeft gelijk.'
Ik staarde hem verbijsterd aan.
Hij sloeg zijn hand voor zijn mond. Dacht na. 'Fing, hij

zegt dat ik goed werk heb geleverd. Hij zegt dat hij nu snel ander
werk voor me zal vinden, geschikter werk voor een jongen
met mijn kwaliteiten. Hij zegt .. . '
Ik schudde mijn hoofd. 'Jij bent niet goed snik. De Zwartjassen
houden je aan het lijntje. Ze gebruiken je.'
'Maar meester Govaerts .. .'
'Meester Govaerts voorop!'
Ik wist niet waarom het zo lang geduurd had. Maar met de
aanval op Emmaus Trott waren me de schellen eindelijk van
de ogen gevallen. Het was een groot raadsel dat ik het niet
eerder gezien had.
Filip drukte zijn hoofd tegen mijn borst. 'Je hent mijn
meisje,' murmelde hij. De druk op mijn polsen nam toe. Het
begon pijn te doen. Ik probeerde mijn handen los te krijgen.
'Laat los,' zei ik.
'Mijn meisje.'
'Ik ben je meisje niet.'
We zaten in het gras. Hij kroop tegen me aan. Als een klein
kind. Alsof hij in me verdwijnen wilde. Hij kroop op mijn
schoot, klampte zich aan me vast.
'Filip.'
'Mijn meisje, mijn meisje, mijn meisje .. .'
'Ga van me af.'
Ik probeerde hem van me weg te duwen, maar mijn handen
kregen niet goed grip. Hij boog zich over me heen. Ik tuimelde
achterover.
'Filip!'
Het volgende moment zag ik iets blinken en vlak langs me
zwaaien. Er klonk een zwaar suizend geluid en toen een harde
klonk. Filip tuimelde opzij.
'Wegwezen. '
Muulke torende boven Filip uit, die geknield in het gras zat,
kreunend met zijn handen om de achterkant van zijn hoofd.
Ze hield een zinken emmer vast. Het was niet alleen dat ze

groter was omdat zij stond en wij zaten. Haar woede maakte
haar immens.
'Wegwezen!'
Filip schoot overeind.
'Fing,' zei hij smekend, 'ik wilde niet ... ik dacht .. . '
Muulke bracht kalm haar arm met de emmer naar achteren.
'Wegwezen, klootzak.'
Filip begon weg te lopen. Er zat een donkere vlek in zijn
lichte haar. Een spoortje bloed sijpelde in zijn nek.
'En als je nog één keer met je poten aan Fing komt, vermoord
ik je!' riep Muulke hem na.
Bij de haag draaide Filip zich om. Zijn gezicht was krijtwit.
'Knettergek,' schreeuwde hij. 'Jullie allemaal. Van voor tot
achter knettergek. En jij nog het meest, Heilige Boon! Heilige
Boon! Heilige Boon!'
Ik krabbelde overeind.
'Het was niet .. .' zei ik. 'Hij wilde niet ... We waren .. .'
Muulke keek me vol minachting aan. To en draaide ze zich
zonder boe of bah om en liep weg.

Tussentijd (u)
Nog steeds kon je langs de oorlog kijken. Er gingen weken
voorbij zonder dat er iets noemenswaardigs gebeurde. We
wisten dat dat niet overal zo was. Van boven de rivieren kwafnen
geruchten. Maar met geruchten was het als met de wind,
ze draaiden het ene moment linksom, het andere moment
rechtsom. Dus je kon geloven wat je wilde en meestal geloofden
we wat ons het minst verontrustte.
We waren gewend geraakt aan de sirenes. Als ze klonken
renden we niet meer naar de kelder, maar maakten we eerst af
waar we mee bezig waren. Meestal kon je al van ver horen of
de overtrekkende vliegtuigen over Sjlammbams Sahara zouden
vliegen of niet.
Op een dag zagen we hoe een vliegtuig werd neergehaald
door het afweergeschut. Het was ten westen van de stad en
het vliegtuig was te ver om te kunnen herkennen, maar er
werd gezegd dat het een Piper Cub was, een Engels verkenningsvliegtuig.
Daarna werd er druk gefluisterd over waar de
piloot gebleven was. De gecensureerde kranten zeiden dat hij
was opgepakt, maar dat geloofden er maar weinig.
Ondertussen ging het leven gewoon door. Er gingen steeds
meer dingen op de bon, maar wij hadden onze groentetuin en
fruitbomen nog. De sigarenvoorraad was weliswaar inmiddels
meer dan twee derde geslonken, maar we konden er als ruilmiddel
nog steeds mee vooruit om spullen te ruilen die zelfs
met bonnen moeilijk te krijgen waren.
Op een nacht hoorden Muulke en ik stemmen van buiten.
Er liepen kinderen door de wei van Wetseis, waar zijn koeien
271

in stonden. Zelfs in het maanlicht kon je zien dat hun kleren
haveloos waren. Er liep een meisje met een kind. Ze kon niet
veel ouder zijn dan wij.
'Wat willen ze?' vroeg Muulke verbaasd.
Ze liepen achter de koeien aan, die onraad roken en door
de wei hobbelden.
'Melk,' zei ik.
Het waren Belgen. De laatste maanden kwamen ze steeds
vaker over de grens. Vooral vanuit de grenssteden, waar het
voedsel veel schaarser was dan bij ons.
Ik hoorde de stem van het meisje 'Koetje, koetje,' zei ze
zachtjes. Het jongetje naast haar stapte slaperig aan haar hand
door het hoge gras. Hij hield een glazen fles tegen zich aan
gedrukt, alsof het een knuffeldier was.
Muulke schoot haar trui aan.
'Wat ga je doen?' vroeg ik.
Ze gaf geen antwoord.
Even later zag ik haar door onze achtertuin over het hek
klimmen en de wei in lopen. Het meisje en het kind bleven
geschrokken staan. Muulke reikte haar iets aan. Het was de
zinken emmer.
Ze molk de koe. En daarna goot ze de melk over in de fles.
We hadden nooit echt gesproken over wat er gebeurd was op
het kerkhof. We hadden het wel geprobeerd, maar we kregen
meteen ruzie.
Ik had Filip nog twee keer gezien. De eerste keer stak hij de
straat over. Er was een meisje bij hem. EenJeugdstormer. Ze
had zijn hand vast. Ik was geschrokken dat ik er zo van schrok.
En dat het zo'n pijn deed.
De tweede keer stond hij ineens aan het tuinhek. Ik was blij
datjes hem zag en niet Muulke. Ik geloof dat zij wel iets doorhad,
maar het enige wat ze zei was: 'Filip staat bij het hek.'
Niet 'die j ongen' of 'hij'.
'Ha,' zei hij.

'Ha,' zei ik.
We stonden een tijdje naar elkaars schoenen te kijken.
'Dat was mijn meisje niet,' zei hij.
'Dat was je meisje wel.'
'Ja, wel,' zei hij. 'Maar wat ik bedoelde .. . '
'Ik kan je meisje niet meer zijn,' zei ik. De tranen sprongen
me in de ogen. Want terwijl ik het wist, wist ik dat ik innig gehoopt
had dat hij zou komen en het zou zeggen. Maar ik wist
ook dat het waar was wat ik zei. Ik kon zijn meisje niet meer
zijn. Eerst hield ik mezelf nog voor dat het om Emmaus was.
Maar diep vanbinnen wist ik dat dat niet zo was. Hij had tegen
me gelogen. Dat kon ik hem niet vergeven. Ik kon het gewoon
niet. Ook al wist ik dat ik, sinds de dag dat ik van school gehaald
was, zelf meer dan genoeg gelogen had.
Steeds meer mannen werden naar Duitsland gestuurd. Ze
moesten daar in de fabrieken-gaan werken. Gelukkig hoefden
ze niet ver over de grens, zodat de meesten heen en weer
pendelden. Maar doordat de mannen niet meer in onze stad
konden werken, moest er nieuw personeel gezocht worden.
Ik vond werk in de ijsfabriek, waar ijsblokken gemaakt werden
voor koeling. Het was de lawaaierigste plek die ik ooit
gekend had. I Iet water dat in de aluminium bakken stroomde,
de sissende koelmachines die het water moesten bevriezen,
het ijs dat knarsend uitzette en onverhoeds knallende geluiden
maakte, alsof iemand een pistool leegschoot, het losslaan
van het ijs. Om nog maar te zwijgen van het geroezemoes van
alle mensen die in de hoge hal werkten, als bijen in een ijzige
korf.
Ik was dankbaar voor het lawaai. Als het pauze was ging ik
niet in de kantine zitten, maar hield ik mijn jas aan en mijn
muts op en at ik met mijn wanten aan mijn brood op.
'Da's een ijskouwe,' werd er gezegd. 'Die voelt zich te goed
voor ons.' Algauw lieten ze me links liggen. Ik vond het best.
Ik had genoeg aan mezelf.
273

Ik had nooit officieel ontslag genomen bij mejuffrouw
Vroon. Ik zei tegen mezelf dat het was omdat ik niet wist wat
ik tegen haar moest zeggen en dat ik geen zin had om Filip
om de haverklap tegen te komen. Maar diep vanbinnen wist
ik dat ik het bangst was voor meester Govaerts. Of niet zozeer
voor hem, maar voor zijn woorden. En omdat ik niet wist of
ik de moed zou hebben om me om te draaien en weg te lopen
van de brieven die vanaf nu ongeopend in het gemeentehuis
zouden blijven liggen.
'We vinden wel een manier,' had Muulke alleen maar gezegd.
Maar zo eenvoudig was het niet.
Vreemd genoeg zei oma Mei er nauwelijks iets over. De
laatste tijd was ze voortdurend in de weer met haar foto's. Ze
haalde ze uit hun schuilplaats, legde ze uit op tafel als een spel
kaarten. Waar ze ook naartoe ging, ze nam ze mee. Elke avond
nam ze de beschuitbus en het fourniturenkistje mee naar haar
slaapkamer, en daar stonden ze op het nachtkastje.
Maar soms vergat ze ze weer helemaal. Toen ik een keer
van de ijsfabriek terugkwam, stond het keukenraam wagenwijd
open en dwarrelden de foto's als herfstbladeren door de
keuken.
Ons bed was gekrompen. Ooit hadden we er met gemak ingepast.
Maar dat was niet de enige verandering. We vlochten
onze voeten niet meer in elkaar. En we zeiden Sjar en Nienevee
geen goedenacht meer. In een wereld waar ze oude
sjpenseleverkopers in elkaar sloegen, waar Judde steeds meer
in het nauw gedreven werden en waar zogenaamde bevriende
landen onze steden bombardeerden, was er geen plaats meer
voor huis geesten. Of misschien waren we er simpelweg te
groot voor geworden.
Niet dat ze zich er wat van aantrokken.
'Achchch! Achchch!'
2 74

J es zei er niets meer over. Ze zei überhaupt niet veel meer.
Ik nam aan dat de bibliotheek inmiddels wel op orde was, zo
groot was ie nou ook weer niet, maar klaarblijkelijk hadden de
nonnen iets nieuws verzonnen omJes bezig te houden.
Ze werkte van 's ochtends tot 's middags. De rest van de dag
zat ze in huis met oma Mei.
Vroeger zou ze zich luidkeels beklaagd hebben. Nu niet
meer. Meestal als ik thuiskwam zat zc in de keuken te lezen,
haar rug recht tegen de stoelleuning en haar armen om het
boek geklemd alsof het drijiliout was en zij een drenkeling.
Het enige angstaanjagende dat in dÎe periode gebeurde, had
niets met de oorlog te maken. Ik moest op een avond uien
halen uit de kelder. Ineens schoot er een zwarte schim voor
mijn voeten weg. Muulke ging omlaag met een schop, maar ze
vond natuurlijk weer geen spoor van het ondier.
'Hoe oud worden ratten?' vroeg Jes bibberig.
We wÎsten het niet. Niet al te oud, hoopten we.
Zo kabbelden vicr maanden van ons leven voorbij. Het was pas
aan het eÎnd van de zomer dat alles opnieuw in een stroomversnelling
raakte.
275

Fing en Fing
Muulke liep me die avond zowat ondersteboven. Ik kwam
puffend van de warmte binnen.
'Kom!'
'Wat?'
'Jes heeft nieuws!'
'Nieuws?'
'Kom nou mee!'
Ze trok me de keuken in. Jes en oma Mei zaten aan tafel
aardappels te schillen. Er was iets bedrukts in hun houding.
Ineens kreeg ik het benauwd. 'Is het nieuws van de Pap?'
'Zeg het nou!' zei Muulke.
Ik keekjes aan.
'Ze moeten op transport.'
'Wie?'
'De Judde.'
Het was nauwelijks nieuws. Het was al langer bekend dat
de Judde van onze stad naar werkkampen moesten. En er
werd gezegd dat het er erg was. Het was een van de weinige
keren dat er een kleine golf van verontwaardiging door onze
stad gejaagd had. Niet dat die verontwaardiging tot veel had
geleid, overigens.
Muulke zat te wippen op haar stoeL 'Zeg het nou!'
Jes zag eruit alsof ze nu al spijt had dat ze Muulke iets verteld
had.
'De Pruusin gaat ook op transport,' zei ze met tegenzin.
Ik fronste. 'De Pruusin?'
Jes knikte.

Ik snapte er niks van. 'Werkkampen zijn toch alleen voor
volle Judde?' zei ik. 'Toch niet als ze getrouwd zijn met een
niet-Jud?'
Jes begon nog meer te hlozen. Ik zag Muulke al inademen
om te roepen watJ es klaarblijkelijk maar met moeite haar keel
uitkreeg, toen ineens oma Meis stem klonk, droog en rasperig:
'Ze is niet getrouwd.'
Iemand (niemand wist wie, maar de vingers gingen weer eens
in de richting van de Zwart jassen) had de dossiers van de
burgerlijke stand gelicht. Waarschijnlijk in de hoop op belastend
materiaal tegen iedereen die hen dwarszat. En uit een
van de dossiers bleek dat er geen enkel bewijs te vinden was
dat de Pruusin en de Sigarenkeizer daadwerkelijk getrouwd
waren.
'Toen zijn ze gaan vragen waar de Pruusin en de Sigarenkeizer
getrouwd waren,' zei Muulke opgewonden. 'En daarna
hebben ze navraag gedaan in Duitsland. In de stad waar ze
getrouwd waren. En daar wisten ze nergens van!'
Jes draaide zich naar me toe. 'Ze heeft gevraagd of jij langs
wil komen.'
'Ik? Waarom?'
'Weet ik niet.'
'Wat moet ik bij de Pruusin?'
Ze haalde haar schouders op. 'Ze heeft het tot drie keer toe
gevraagd.'
De Pruusin deed de volgende ochtend zelf open. 'Ach ja,' zei
ze, toen ze mijn verbaasde blik zag, 'het wordt moeilijk om
goed personeel te vinden. En Anna doet het liever zelf dan dat
ze alles nog eens over moet doen. Je weet hoe ze is. Kom binnen
' Fing. Kom binnen.'
Ik stapte de koele hal binnen. Al was ik er ruim twee jaar niet
geweest, ik herkende de geur van boenwas, koperpoets en groene
zeep en van het parfum van de Pruusin. In de hal sloeg de
277

sigarenklok het volle uur. Verder was het er merkwaardig stil.
'Help je even?' vroeg ze. Ze ging me voor de brede trap op.
En alsof het de doodnormaalste zaak van de wereld was liep ik
achter haar aan.
Er lag een koffer opengeklapt op het bed. Aan de garderobekast,
op een hanger hing een elegante zomerjurk. Hij
vloekte met de stevige wandelschoenen die eronder stonden.
Ernaast hing haar vogelpootjesjas en op de hoedenstandaard
lag haar grote gele kometenhoed in dezelfde kleur als haar
Juddester.
'Och,' zei ze, 'zo'n drama is het nou ook weer niet. Een
reisje van niks. Ik blijf gewoon in Nederland. Wie zich vrijwillig
meldt mag gewoon in Nederland blijven. Tk bedoel, lieve
hemel, Pólen!' Ze lachte. 'Wat valt dáár nou te doen voor een
vrouw vol Vrijwillige Werken! '
Ze begon op de rand van haar bed zakdoeken te vouwen.
Het was pas toen ik naast haar ging zitten dat ik me realiseerde
dat ik voor het eerst op haar kamer was. Hij was sober
en kleiner dan ik me had voorgesteld. Het bed was smal en
eenvoudig.
Er klonken voetstappen in de gang. Anna kwam de kamer
binnenlopen met een stapel dozen. Ze hield abrupt stil toen
ze mij in de gaten kreeg. Haar krentenoogjes gingen van mij
naar de Pruusin en weer terug.
CO!' zei ze.
'Dag,' zei ik.
'Tkvroeg me af wat hiermee moet gebeuren,' zei ze, toen ze
besloten had me te negeren. 'Er staat beneden nog een stapel,
maar dit kan ik toch niet allemaal in de kelder zetten. Dat
blijft nooit goed.'
'Ik heb het volste vertrouwen dat je er een goede plek voor
weet te vinden,' zei de Pruusin.
'Mevrouw.'
'Anna.'
Anna bonkte weer de trap af.

'Waarom heeft u me eigenlijk geroepen?' vroeg ik.
Ze glimlachte. 'Ik wilde zeggen dat het me spijt. En dat ik
weet dat Liesl gelogen heeft. Toen.'
'Dat heeft u al gezegd,' zei ik.
'Maar je weet niet alles.' Ze verschoof even en keek me aan
met haar korenbloemogen. Ik hoefde niet alles te weten, het
interesseerde me eerlijk gezegd geen biet, maar ik wist dat ze
het toch zou vertellen.
'Nadat je bent eh ... weggegaan heeft Liesl een week gehuild.
Ze kon gewoon niet meer ophouden. Twee maanden
later was Anna weer een dansfiguurtje kwijt. Ze was natuurlijk
woedend. De kasten van alle dagmeisjes werden uitgespit.
Maar ze vond niks. To en werd de rest van het huis ondersteboven
gehaald. Het was een onbeschrijflijke chaos. Anna die
er een chaos van maakte, het was weer eens wat anders.' Ze
grinnikte even. Toen staarde ze verstrooid naar de zakdoekjes
op haar schoot. 'Twee dagen later werd het dansfiguurtje gevonden.
Samen met nog een heleboel gepikte spullen. Onder
Liesls bed.'
Ze tuurde een hele tijd voor zich uit. Toen zei ze: 'Ik vraag
me maar steeds af waarom ze het gedaan heeft.'
Dat is dus de reden, dacht ik. Ze wil helemaal geen verontschuldigingen
aanbieden, ze wil weten wat haar nichtje uitgespookt
heeft. En waarom.
'Soms denk ik dat ze gewoon betrapt wilde worden,' zei de
Pruusin.
Ze keek me aan alsof ze nog steeds dacht dat ik het antwoord
had. Het was het moment geweest waarop ik de vragen
had kunnen stellen die maar steeds door mijn hoofd bleven
gaan. Waarom was ze niet met de Sigarenkeizer getrouwd?
En waarom had de Sigarenkeizer het geaccepteerd? De Sigarenkeizer
die, vóór de oorlog in elk geval, zo machtig was dat
hij kon doen wat hij wilde. Waarom was hij voor haar gebogen?
Maar ik deed het niet. Ik kreeg de vragen simpelweg niet
over mijn lippen.
279

Ze stond op en liep naar de kledingkast in de hoek van de
kamer.
Een moment lang dacht ik echt dat ze weer met een doos
met een feest jurk voor me zou aankomen en me zou vragen
hem aan te trekken. Maar toen haalde ze een kleerhanger tevoorschijn
met een antistofjas eromheen. Toen ze die openritste
zag ik dat eronder een jas zat. Een kopie van haar eigen
vogelpootjesjas, maar dan kleiner.
'Ik had 'm voor Liesl laten maken,' zei ze. 'Nou ja, je weet
dat ze een hekel aan nieuwe kleren heeft. Nooit begrepen
waarom.' Ze staarde de jas verwijtend aan alsof ze hem tot een
bekentenis dwingen kon. To en ritste ze de stofjas weer dicht.
'Hier.'
'Hij past mij niet,' zei ik.
'Hij is voor Jes.'
Ik aarzelde.
'Neem nou.'
'En Liesl dan?'
'Ach kind,' zei ze, ineens ongeduldig, 'als die ellendige oorlog
voorbij is, is ze er allang weer uit gegroeid. Hier.'
Met tegenzin nam ik hem aan.
'0, ja, ik had nog wat.' Ze rommelde in haar commode.
'Ik dacht... voor jou ... nou ja, als aandenken ... '
Ik staarde naar de foto die in mijn hand lag.
Het was de foto van Liesl en mij, in onze prinsessenjurken.
En al was het meer dan twee jaar geleden, ik herkende mezelf
meteen. Ik leek verdwaald in mijn jurk, je kon zien dat ik mijn
adem inhield alsof hij niet van zijde maar van prikkeldraad
gemaakt was. Ik keek doodsbenauwd.
Maar toen gebeurde er iets geks. Iets dat ik mijn hele leven
niet meer vergeten ben.
Toen ik vervolgens naar het andere meisje op de foto keek,
zag ik dat ik dat meisje óók was. Ik herkende mijn eigen mollige
armen, mijn dikke steile haar. Dit keer keek ik helemaal

niet geschrokken. Mijn blik was vijandig en koud en de jurk
zat als een vesting om me heen, alsof ik me had ingegraven.
Het was pas bij de tweede keer kijken, dat ik zag wat er werkelijk
op de foto stond.
Ik had me vergist.
Het eerste meisje was niet ik, maar Liesl.
Het boze meisje op de tweede foto, dat was ik écht.

De ligging van de Amazone
Soms leek het alsof Sjlammbams Sahara zichzelf langer kon
maken. Alsof de weg zich 's nachts in een paar nieuwe bochten
gekronkeld had. Maar die dag was hij gekrompen en een
zwoele zomerwind woei ons vooruit. We werden langs de
smidse geblazen waar de oude Mattie onder de machtige benen
van Heivisj droomde en in zijn slaap piepend achter konijnen
aan holde.
Heivisj stond kalm uit de haverzak te eten. Het leven boven
de grond had het paard goed gedaan. Zijn ooit zo doffe vacht
glansde, de machtige spieren golfden vlak onder zijn huid.
Ik moest denken aan wat Muulke me ooit verteld had. Het
was iets dat ze ontdekt had in de dagen dat ze nog achter de
smid aan liep in de hoop op een spannend verhaal. De allereerste
avond dat Heivisj in de stal stond werd het dier onrustig
van het invallende donker. Nu had de Naas Herrnes genoeg
tuig in huis om elk weerspannig paard vast te zetten. Maar
in plaats daarvan haalde hij kaarsen die hij eerst liet uitlekken
op het aambeeld en daarna vastdrukte op het metaal. Niet
één, maar een stuk of twintig. Net zolang tot de hoek waar
Heivisj stond niet meer donker was. Iedereen die het hoorde
verklaarde hem voor gek, maar Hermes trok zich er niks van
aan. 'Het enige wat dat paard nodig heeft,' had hij gezegd, 'is
een hemel waar hij naar kan opkijken.'
In de stad standjes voor zowat iedere winkelruit stil en bekeek
zichzelf ernstig. Ik had haar al vier keer gezegd dat ze het ding
uit moest doen, want het was veel te warm. Maar ze wilde er
niet van horen.

Ik keek naar haar spiegelbeeld. Ze was de afgelopen maanden
iets gegroeid en ook al was ze nog steeds klein voor haar
leeftijd, ze was toch stakerig geworden. Ze had de dunste polsen
die ik ooit gezien had.
'Ik kan toch niet zomaar zo'n dure jas aannemen,' had ze
gezegd.
'Ik heb de Pruusin al bedankt,' zei ik.
'Ik wil haar zelf bedanken.'
'Dat kan niet. Ze vertrekt vandaag.'
'Nou, laten we dan maar opschieten.'
Bij Betje Garen was de etalage dichtgetimmerd. En hoewel
achter het raampje van de winkeldeur nog steeds het bordje
hing met daarop in deftige letters:
OPEN VO OR ONZE GEACHTE CLIENTÈLE,
BINNEN ÉN BUITENSTAD S
MOOIE AA NBIEDINGEN! !
( ZATERDAGS GESLOTEN)
kon je hinnen zien dat de schappen leeg waren, en dat de
weegschaal was verdwenen; alleen de donkere afdruk ervan
stond nog in het verder vaal geworden hout van de toonbank.
We liepen langs de stadsbeek.
Ik belde aan. Het duurde een tijd voordat de deur openging.
Het was Anna. Ze had haar jas over haar arm en haar
hoed op. Ze schudde haar hoofd. 'Ze is al weg.'
'Dan wil ik de Sigarenkeizer bedanken,' zei ] es.
'Die is er ook niet meer,' zei Anna. Het leek erop dat ze
zich vast had voorgenomen niets meer te zeggen, maar dat
mislukte. 'Hij gaat haar achterna,' riep ze uit, terwijl ze naar
buiten kwam en de deur op slot draaide. 'Op de fiets.'
'Naar Vught?' zei ik verbaasd.
'Ze hehben gisteren zijn automobiel in beslag genomen!'
Ze schudde haar hoofd in verbijstering. 'De Sigarenkeizer op

de Héts! Waar moet het met de wereld naartoe? Waar moet
het in godsnaam met de wereld naartoe?' To en liep ze met
boze stappen weg.
'Dan gaan we naar het station,' zei Jes.
'J es... 'z e l' l'k .
Maar ze draaide zich al om en begon terug te lopen.
'Wacht!' riep ik. 'Wacht nou!'
To en we de hoofdstraat in schoten botsten we tegen haar op.
Het gebeurde zo onverwacht dat we elkaar een volle seconde
aankeken. Pas toen herkende ik haar.
Als vanzelf maakten mijn knieën een knicksje.
Jes keek van mij naar het Slagschip.
'Ga maar alvast,' zei ik.
'M J 'J
aar ... zeI es.
'Ik kom zo,' zei ik.
Ze leek kleiner te zijn geworden. En valer. Ik had haar niet
meer gesproken sinds de dag dat oma Mei ons betrapt had bij
de Commissie van Welstand. En dat kwam niet door de Voorzienigheid.
Ik wist zeker dat zij mij net zo ontlopen had als ik
haar.
'Alles goed?'
Ik knikte.
'Oma?'
'Ja.'
'Al bericht van je vader en hr . .. ?'
'U moet het zeggen,' zei ik.
'Wat?'
Ik wist niet dat de vraag in mijn hoofd gezeten had. Maar
hij moest er gezeten hebben al die tijd. En wat het antwoord
ook zou zijn, ik zou blijven staan tot ik het wist.
'Ik wil weten wie de commissie gekozen zou hebben.'
Ze gaf geen antwoord. Eerst dacht ik dat mijn vraag haar in
verlegenheid bracht. Maar toen zag ik dat ze me helemaal niet
aankeek.

'Mevrouw?'
'Ja?'
Ineens drong er iets tot me door.
'Wat doet u hier eigenlijk?' vroeg ik. 'Waarom bent u niet
op school?'
'Ik moest een van onze zusters wegbrengen.'
'Wegbrengen?'
'Naar de trein.'
Ik staarde haar verbaasd aan. Het Slagschip zuchtte diep; ik
kon niet horen of het een geërgerde zucht was of een treurige.
'De bisschoppen hebben geprotesteerd tegen de slechte
behandeling van de Judde. Daar waren de Pruuse woedend
over. Nu paklcen ze alsnog bekeerde nonnen op.'
Het was niet nieuw wat ze vertelde. Maar ik had er niet bij
stilgestaan dat wij bekeerde nonnen op onze school hadden.
Geen moment.
'Wte dan?' vroeg ik.
'Zuster Immaculata.'
Het was alsof mijn hart stilstond.
'De Dreuvige?' vroeg ik.
Het Slagschip knikte.
'Hoe kan dat nou?'
Ze keek me vragend aan.
'Hoe kan de Dreuvige nouJud zijn? Ze zat bij de missie! In
Mrika!'
Nu was 't het de beurt van het Slagschip om verbaasd te
kijken. 'In Mrika? Hoe kom je daarbij?'
'Ze heeft toch over de Amazone gevaren!' zei ik kwaad.
Er trok een gepijnigde glimlach over haar gezicht.
'Fing.'
'Ja?'
'De Amazone ligt niet in Mrika.'
'Niet?'
'Nee, in Zuid-Amerika.'
Misschien dat ze daarna mijn vraag beantwoordde, mÎs-

schien dat ze echt wat zei, maar ik heb het nooit gehoord, of
misschien heb ik het alleen niet onthouden. Ik was zo ondersteboven
dat ik niet eens weet of ik haar gedag gezegd heb of
dat ik me gewoon heb omgedraaid en ben weggelopen.
De lange straat naar het station is bochtig, misschien is Jes
maar één bocht verder. Ik roep haar, maar het blijft stil. Er is
bijna niemand op straat. Wel staan hier en daar ramen open,
waarachter zacht gepraat wordt. Ik ga sneller lopen. Mijn
schoenen kletsen op straat. Op het laatst maakt de straat een
knik. Vlak voordat ik het stationsplein oploop zie ik dat het
volloopt metJudde.
Er komt een vrachtwagen aan. Daarachter rijdt een bus. Ze
stoppen met piepende remmen. De deuren gaan open en er
stappen nog meer mensen uit. Het zou een doodgewone dag
kunnen zijn, ware het niet dat alle passagiers koffers of tassen
bij zich dragen. De kinderen hebben een rugzak om. Er is een
vrouw die, ondanks dat het hoogzomer is, twee jassen over elkaar
aanheeft. Ik zie de mouwen van de onderste jas uitsteken.
Ze zweet, maar toch heeft ze de buitenste jas tot de bovenste
knoop dicht.
De Dreuvige draagt een zomerse reiscape over haar habijt
met daarop de grote gele ster. Ze staat bij Betje Garen en haar
twee zoons. Naast haar staat haar koffer. Ik stelde me vroeger
altijd voor dat ze een enorme koffer zou hebben van al haar
wereldreizen vol stempels en plakplaatjes. Deze is klein, grijs
en glad.
Er wordt geroepen. De eerste groep Judde, Betje Garen,
haar zoons, de Dreuvige en de andere Judde van onze stad,
mengt zich met de tweede groep. Er zijn er die elkaar kennen.
Ik hoor iemand roepen.
Het zijn onbekende soldaten die de Judde bij elkaar gedreven
hebben. Ze staan er ontspannen bij, hun geweren hangen
over hun schouders, maar toch zie ik dat de cirkel die ze gemaakt
hebben om de Judde heen geen moment minder rond

wordt. En ook de ruimte tussen elke soldaat blijft gelijk, als de
schakels van een onzichtbare ketting.
Dan zie ik Jes. Ze staat naast de Pruusin. Ik wuif, maar ze
ziet me niet.
Op het moment dat ik een stap naar voren zet, sluiten twee
soldaten het gat. Ik ruik de stugge, bezwete stof van hun uniformen.
'Mijn zusje,' zeg ik.
Ze kijken me aan.
Als er een ramp staat te gebeuren, als de grootste ramp in je
hele leven zich ontvouwt, ga je anders kijken. Het lijkt alsof je
de wereld altijd door een vlies gezien hebt dat ineens breekt.
Ik zie tussen de schouders van de soldaten Jes, die nietsvermoedend
tussen de Judde in staat. En ik kijk met gloednieuwe
ogen. Met de ogen van een Prous. Ik zie het gitzwarte haar
van Jes en de kolenzwartc ogen die ze als enige van de Mam
geërfd heeft. Juddehaar, Juddeogen. En de jas, de perfecte kopie
van de jas van de Pruusin.
Mijn hart begint te bonken.
'Meine kleine Schweste1',' zeg ik. Ik wijs.
Ik zie hoe ze daar staat tussen de opeengepakte groep, tussen
de koffers en valiezen. Geroezemoes. Iemand huilt, nee,
jammert zachtjes. Het kan een vrouw zijn of een kind, ik weet
het niet.
Een hoge fluit klinkt, en het ratelende openschuiven van de
treindeuren.
Op dat moment beginnen de soldaten de groep bedaard
in beweging te brengen. Als olie en water zo keurig gescheiden
bewegen de Judde en de soldaten. Geen moment raken
ze elkaar. De groep begint richting de perrons te gaan. Ik zie
Jes nog omkijken; haar gezicht staat verbaasd. Het volgende
moment stapt een grote dikke man voor haar. Dan is ze weg.
Opgeslokt in de kalm stommelende, roezemoezende groep.
Ik schreeuw zo hard dat ik voel hoe mijn mondhoeken kapot
springen. Mijn linkerarm raakt de kolf van een geweer. Ik

voel geen pijn. Wel voel ik armen die om me heen geslagen
worden, handen die me op mijn plek houden, die me neerdrukken,
mijn jas die kraakt. Ik voel hoe ik door mijn knieën
knik, maar iets zet zich schrap in mij met zoveel kracht dat de
soldaat die zijn gezicht vlak voor het mijne houdt me verbaasd
aankijkt. Er komt nog een schreeuw uit me, al weet ik niet
waarom, al kan niks ooit zo erg zijn, niks kan toch zo erg zijnmaar
in mijn hoofd is het pikzwart geworden, mijn gedachten
vatten vlam.
De soldaat zegt dat ik moet ophouden. Wat zijn dat nu voor
manieren?
Ik schreeuw dat ik pas ophoud als mijn zus weer hier is.
Je zus?
Mijn zus. Ze hoort daar niet. Ze is geenJud!
Geen Jud?
Ik zal toch wel weten wie mijn zus is? Is iemand met zwart
haar en donkere ogen meteen een Jud? Nee toch zeker! Wat
zou er van de wereld terechtkomen als iedereen met donker
haar en donkere ogen een Jud was!
Tussen hun schouders door zie ik de groep het station binnenlopen.
Even meen ikJes te zien, maar dan verdwijnen de
laatste ruggen tussen de deuren door. Weer klinkt een fluit,
lang en doordringend.
Ik wist niet dat het kon, ik wist niet dat ik nog harder
schreeuwen kon.
Er moet een gat in de tijd gevallen zijn. Ineens staat de
Pruusin tussen de soldaten. De vogelpootjesjas vlamt tussen
de uniformen. Aan het eind van haar arm staatjes .
'Hier liefje,' zegt de Pruusin. 'Dit pakje mag hier blijven,'
voegt ze in het Duits toe. Jes wil tussen de ruggen van de soldaten
door stappen, maar die houden haar tegen. Door mijn
tranen heen zie ik hoe Jes me verbaasd aankijkt. Ik huil zo
hard dat ik sta te schokken.
'Och, kind,' roept de Pruusin sussend. 'Och, kind, toch.'
Ze zegt dat ze Jes moeten doorla ten, dat ze er niet bij hoort.

De heren soldaten zien toch wel datjes geen ster draagt? Kijk
dan, heren. Heren? Maar de mannen staan met opeengeklemde
kaken en wijken niet.
En dan weet ik dat er nu iets gaat gebeuren, iets waar ik elke
dag, elk uur van de rest van mijn leven aan zal moeten denken.
Of ik wil of niet. Het zal me nooit meer met rust laten. Nu
gaat gebeuren waar ik mijn hele leven bang voor ben geweest.
Datwat gezorgd heeft dat ik altijd op mijn hoede was, datwat
gemaakt heeft dat ik me altijd schrap gezet heb, zelfs in mijn
slaap.
Ik gajes verliezen.
'Laat dat meisje door.'
De stem klinkt achter me. 'Laat haar erdoor. Ze hoort er
niet bij.'
Wat ik ook gezegd heb, wat ik ook gedacht heb, ik vergeet
alles. Ik vergeet ter plekke dat ik hem gemeden heb, dat ik
niks meer met hem te maken wilde hebben. Ik draai me om
en hou me aan meester Govaerts vast, nee, ik stort me zowat
boven op hem, hij valt bijna om. Ik druk me tegen hem aan, ik
roep, nee, ik huil dat zeJes hebben, mijn Jes, dat ze haar op de
trein willen zetten, alleen omdat ze denken dat ze een godverdomdeJud
is. Ik drukmijn hoofd in de voering van mijn jas, ik
begin daadwerkelijk haren uit mijn kop te trekken.
Jk heb pas later van Jes gehoord wat er gebeurde. Dat de
soldaten niet onder de indruk waren van de woorden van
meester Govaerts, dat zelfs hij niet leek te kunnen voorkomen
dat de soldaten Jes terugduwden naar de vertrekkende
Judde toe. Maar dat hij toen de mensen op het plein aansprak,
de mensen die de Judde kwamen uitzwaaien, of die
alleen maar waren komen kijken. Niet dat hij echt het woord
tot ze richtte. Hij sprak nog steeds tegen de Pruuse. Maar hij
zei kalm dat het geen slimme zet zou zijn om een meisje, een
honderd procent Hollands meisje, op de trein te zetten. Een
meisje uit deze stad. En dat terwijl iedereen weet hoezeer de

urgers van deze stad op elkaar passen.
Er ontstaat geroezemoes, gemor.
En dan mag ze erdoor.
Zo simpel is het.
Meester Govaerts pakt me bij mijn arm en leidt me weg. Mijn
benen trillen verschrikkelijk.
'Gaat het?'
Ik knik. Ik kijk niet op of om. Ik hou alleen Jes vast, met
mijn ogen stijf dicht en pas als het geroezemoes en de voetstappen
zich van me verwijderen, doe ik ze weer open en zie
ik in een waas alleen nog maar de hoed, de grote hoed van de
Pruusin die als een opzichtige komeet tussen de laatste ruggen
verdwijnt, de deuren door, het perron op.

Diefstal
In de laatste week van oktober begon onze voorraad te slinken.
'Waar is het brood?' vroeg ik.
'Welk brood?' vroeg Jes.
'Die homp in de broodtrommel.'
'Misschien heeft Muulke het opgegeten.'
Muulke zei dat ze nergens van wist.
Twee dagen later verdween er een restje vlees uit de vleespan.
'Wat is er met dat vlees gebeurd?' vroeg ik.
'Welk vlees?' vroeg oma Mei.
Ik wees naar de vleespan, die schoon en leeg op het fornuis
stond.
'Op.'
'Welnee,' zei ik. 'Ik heb gisteren het deksel erop gedaan en
toen zat het er nog in.'
'De rat?' vroeg Jes.
Het leek wel alsof niemand zich er druk om maakte. Oma
Mei had zich gestort op het vangen van het ondier. (Sindsdien
mochten we niet meer in de kelder. Wij vonden het allang
best. Zolang ze maar niet voor dood bij de potkachel zat.)
J es haalde haar schouders op. Alleen Muul ke was als vanouds
geïnteresseerd, maar het laatste waar ik op zat te wachten was
een nieuwe tragische tragedie, dus tegen haar zei jk niks meer.
In de week daarop verdwenen een pot augurken, een zakje
óchorei en nog een brood.
Eerst dacht ik er nog niet veel van. Pas in de week daarop

toen er nieuwe geruchten door de stad woeien, begon ik me
zorgen te maken.
'Er zijn weer tommy's geland,' werd er gezegd. 'Ze zitten
verstopt op een boerderij.'
'Welnee, ze zitten in de kerktoren.'
'Kwats; ! En het zijn helemaal geen tommy's. Het zijn
Pruuse die zich vermomd hebben als tommy's om iedereen
die hen helpt te kunnen oppakken.'
Wat er ook van waar was, het feit bleef dat er ergens mensen
zaten die eten en drinken moesten hebben. Feit bleef dat
er mensen waren die hun leven waagden om daarvoor te zorgen.
Ik dacht aan onze slinkende voorraad.
Ik kende in ons huis maar één iemand die zo gek zou zijn.
In tegenstelling tot wat iedereen gedacht had, had Muulke
haar baan bij de Rosita gehouden. Zelfs toen er meisjes ontslagen
werden, hielden ze haar aan. Ik geloof niet dat ze van
het werk zelf hield, het was saai en monotoon, maar ze had
er vriendinnen. Volgens mij had ze ook een jongen ontmoet.
Ik had tenminste 's avonds een keer een zuigzoen in haar nek
gezIen.
Hoe langer ik erover nadacht, hoe sterker mijn vermoeden
werd. Ik kende Muulke als mijn schortzak. Ik wist dat de
oorlog haar was tegengevallen. Behalve het rondbrengen van
de verzetskrantjes had ze weinig omhanden gehad. En sinds
wanneer zei Muulke 'nee' tegen een avontuur? Mijn zus was
zo verknocht aan haar tragische tragedies dat ze er desnoods
zelf een zou veroorzaken.
Uiteindelijk was mijn plan even zo eenvoudig als belachelijk.
Ik zou, zodra Muulke thuis was, laten weten dat ik weg moest.
Op tafel zou ik een paar potten klaarzetten, een worst en wat
hompen brood, genoeg om niet te laten opvallen dat er iets
weg was.

'Wat ga je doen?' vroeg Jes. Ik poeierde haar af met een of
andere smoes en liep naar buiten, een stukje Sjlammbams Sahara
af, en toen achterlangs weer terug. Daarna wachtte ik tot
de keuken leeg was en verstopte ik me achter de deur naar de
gang. Als je die openzette, ontstond er een kleine driehoekige
schuilplaats.
Ik voelde me volslagen idioot zoals ik daar gehurkt zat. Als
Muulke om wat voor reden ook de deur dichtdeed stond ik
compleet voor aap. En wie zei trouwens dat ze komen zou?
Voor hetzelfde geld had ik haar met al mijn vragen wantrouwend
gemaakt en was ze voorlopig niet van plan om nog iets
te pikken. Maar ik zat er nu en kon niks anders doen dan afwachten.
Er klonken voetstappen op de overloop.
Ik zette me schrap. Desnoods zou ik dreigen dat ik oma
Mei alles zou verklappen. Geen van ons had de ander ooit verraden,
hoewel we er doorlopend mee dreigden, maar nu wist
ik dat ik het zou doen. Wat de prijs ook zijn zou.
Het moest.
De deur ging open. Ik hoorde voetstappen: iemand liep
naar de tafel toe en bleef toen staan. Een paar seconden bleef
het muisstil.
Ik wilde al overeind springen en haar naam roepen toen ik
haar door de kier van de deur zag. Of beter gezegd: niet haar,
maar haar jas.
Ik verstijfde.
Het was de vogelpootjesjas.
29 3

De Paterskoel
J es keek niet één keer om. Ik wist niet of ik blij of ontzettend
kwaad moest zijn. Voor hetzelfde geld was ik een Zwart jas geweest,
of nog erger: een Pruus!
Voorbij de holle weg schoot ze de akker op en liep in de
richting van de Kollenberg. To en wist ik zeker dat ze iets in
haar schild voerde. De weg om de stad werd vaak gecontroleerd,
en ze wilde dus niet dat iemand haar zag.
Ze liep dwars op de akker met een uitpuilende tas. Haar
voeten ploegden door de mulle aarde. Ik zag hoe ze haar rug
kromde in de wind. Hoe zwaar ze het had. M en toe moest
ze stilstaan om op adem te komen. Dan dook ik omlaag, wat
nergens op sloeg. De akker was leeg, op een mottige vogelverschrikker
na. Er was geen plek om je te verschuilen. Als ze
zich ook maar één keer omgedraaid had, had ze me meteen
gezIen.
Jes liep recht op de steile val van de Krombroodberg af.
Toen begon ik pas echt ongerust te worden. De akker waar we
over liepen was de plek waar de krombroodjes vanaf gegooid
werden. Daarachter tuimelde de bodem angstaanjagend steil
omlaag naar de Kollenbergweg. De berg zonder hulp op
klimmen was al lastig genoeg, maar afdalen met ecn tas en een
zwervel. ..
Het was de enige keer dat ik haar terug wilde roepen. In
plaats daarvan beet ik in mijn vuist.
Vlak voor de helling stond een grote eik. Daarachter verstopte
ik me. Ik wist dat ze zich om moest draaien om de berg
af te kunnen dalen. To en ze achterwaarts naar de rand kroop,
294

zag ik dat haar gezicht strak van de spanning stond.
To en was ze verdwenen.
Elk moment verwachtte ik het geroffel van losgeraakte aarde,
een bonk of een kreet. Ik wachtte tien tellen. Toen hield ik
het niet meer. Ik kroop naar de rand.
Ze moest dit vaker gedaan hebben. Ze was al op een derde,
daar waar de bomen ophouden en er nog maar weinig houvast
is. Ze liet zich op haar zitvlak zakken, en half schuifelend en
half glijdend ging ze verder omlaag. To en ze bijna beneden
was glipte de tas uit haar handen; hij rolde omlaag en bleef op
het grasveldje onderaan liggen.
Net goed, dacht ik, ik hoop dat wat erin zit stuk is. Maar
mijn knieën trilden van opluchting toen ze veilig beneden
was.
Die opluchting duurde niet lang.
Ze stak de weg over in de richting van de 'Hof van Olijven',
liep de bakstenen trap op, om de aardkleurige betonnen grot
heen, stapte over het roestige prikkeldraad en verdween. Nog
even ritselden haar voetstappen door de dorre bladeren. To en
verwijderden ze zich en werd het stil.
'Stik,' zei ik.
De Paterskoel was na de dood van Truuke korte tijd een favoriete
griezelplek geweest voor veel paartjes, maar daarna
raakte het terrein snel in vergetelheid. De paters stopten met
hun archeologische werk. De gemeente had daarna nog berkenbomen
geplant in de hoop er bos van te maken. Daarna
waren ze het gebied domweg vergeten. Het landschap van de
Paterskoel was nu pokdalig, vol kuilen en verzakte delen. De
bomen van het berkenbos waren nooit onderhouden, zodat
er een wildgroei was ontstaan van iele, ziekelijke bomen, met
een bast die niet wit was maar gelig, met schimmelplekken en
met takken die afbraken als je er alleen maar naar keek. Voor
de rest groeiden er enorme braamstruiken, waar je je handen
en kleren aan openhaalde.
295

Er zat niks anders op. Ik moest haar achterna. Ik wist nu dat
mijn vermoeden klopte.
NatUurlijk had ze het gedaan. Natuurlijk had ze die tommy
van eten en drinken voorzien. Het ergste was nog wel dat het
onze eigen schuld was. Mijn eigen schuld. Sinds mijn belofte
aan oma Mei was ik een strakkere rechthouder voor haar geweest
dan haar eigen rechthouder. En ik had gedacht dat ze
het accepteerde.
Ineens was het alsof ik Jes voor het eerst zag. Zag zoals ze
echt was. Er was niemand die zo bang kon zijn voor onzinnige
dingen, maar die als het erop aankwam geen enkel gevaar zag
in gevaar zelf.
Ik daalde zo vlug ik durfde de hachelijk steile helling af, stak
de weg over, klom over het prikkeldraad en volgde een kronkelend
paadje tussen de dichte bomen dat na tien minuten
plotseling ophield. Ik wrong me langs een braamstruik waar ik
in hangen bleef. Ik plukte mezelf los, haalde mijn duim open.
Ik bleef staan.
Het was stil.
Geen geritsel meer, geen gekraak. Niets.
Ik lette niet meer waar ik mijn voeten op neerzette. Ik duwde
me door een wirwar van losse berkentakken een kleine,
steile helling op. Op hetzelfde moment voelde ik de bodem
onder me wegzakken. Ik gaf een gil en het was aan die gil te
danken dat ik haar vond. Vrijwel op hetzelfde moment klonk
er nog een gil.
Ze stond half verscholen achter een struik.
'Wat denk je dat je in 's hemelsnaam aan het doen bent?'
Ze hield de tas met de worst en het brood tegen zich aan.
'Fing?'
'Ben je helemaal betoeterd! Wat als de Pruuse erachter komen!'
'De Pruuse?'

'Speel niet de vermoorde onschuld!'
Ze fronste.
'Tommy's verstoppen!' riep ik uit.
J es staarde me een moment aan, toen vertrok haar gezicht.
Ook dat nog, dacht ik. AJs ze maar niet denkt dat ik medelijden
met haar krijg. Maar toen besefte ik dat ze helemaal niet
huilde. Ze lachte.
Ze bofte dat ze haar zwervel had. Anders had ik haar zo
hard door elkaar gerammeld dat ze haar botten bij elkaar had
kunnen rapen.
'Sorry,' zei Jes. To en proestte ze opnieuw.
'Er valt helemaal nikS te lachen!'
'Kom.'
'Waar naartoe?'
Ze pakte mijn hand. Met tegenzin liet ik me meetrekken.
Aan het eind lag de zoveelste braamstruik. De hele helling
was ermee begroeid.
'Daar.'
'Daar wat?'
Pas toen zag ik dat er een plank voor de braamstruik stond.
'Wat is dat?'
'De mijngang,' zei ze doodleuk.
'De wat?'
'De mijngang van Truuke Ruuzel.'
'Doe niet zo raar.'
Ze gaf me de tas en begon het touw los te halen dat de
plank op zijn plek hield. Voordat ik erop bedacht was glipte
ze naar binnen. Naar binnen, want er lag inderdaad een holte
achter. Een pikzwart gat.
'Jes!'
'Wacht hier even,' zei ze.
Koude, schimmelige, muffe lucht stroomde naar buiten.
'Jes?'
'Ik ben zo terug,' klonk haar holle echoënde stem.
Zou het ooit ophouden? Zou er een moment in mijn leven
29 7

komen dat mijn zussen me niet een of ander levensgevaarlijk
avontuur in sleurden?
Het donker was een klap in mijn gezicht. De klamme kou
kroop in mijn kleren. Er vielen ijskoude kluitjes in mijn nek.
Ik hoorde mijn eigen adem, terwijl ik stilstond, hoog en verschrikt.
'Jes!'
Na vier stappen zag ik niets meer. Ikhad geen idee hoe lang
de gang doorliep. Aan dit donker wenden je ogen niet. Nooit.
Er streek iets langs mijn wang. IJskoude vingers, dacht ik. Ik
bleef abrupt staan. Mijn voeten weigerden gewoon verder te
lopen. Ik voelde in paniek met mijn handen, maar de gang
waar ik in stond moest breder zijn dat ik gedacht had, want ik
voelde geen muren meer.
Hield ze hier haar tommy verborgen? In dit pikkedonker?
Welke idioot ging hier zitten? Ineens schoten de verhalen van
de paters me weer te binnen. De verhalen over de geest van
Truuke Ruuzei, die rondwaarde in de mijngang.
'Jes!' siste ik. 'Jes!'
En toen gebeurde het.
Gekrabbel.
Stilte.
Nog meer gekrabbel.
Stilte.
'Nee!' hoorde ikJes zeggen. 'Niet doen! Niet ... '
En dan het allerengste.
Gelach.
To onloos gelach.
Ik draaide me om, vastbesloten naar de ui tgang te rennen. Te ­
rug naar het vierkant stukje licht. Maar tot mijn ontzetting
zag ik dat er geen uitgang meer was. Het was voor me nu net
zo aardedonker als achter me.
Er kwam iets op me af gedenderd.

Ik hoorde de grinderige grond kraken, steentjes wegketsen.
To en viel er iets met zo'n vaart tegen me op, dat ik struikelde
en viel. Ik raakte met mijn hoofd de wand. Er kwam een
regen aan steentjes omlaag. Zand, de tonnen zand die boven
mijn hoofd zaten. Ik schreeuwde hard, want ik wist dat alles
zou instorten en dat de aarde mij en Jes zou verzwelgen zoals
hij ookTruuke Ruuzel verzwolgen had.
299

Het geheim van de mijn
En er was licht.
Lucifer.
Stormlantaarn.
Jes.
'Gaat het?'
Haar gezicht voor me.
Maar achter me was nog iets. Iets kouds en nats drukte zich
in mijn nek.
Ik draaide me traag om.
Het eerste wat ik zag in het spookachtige licht van de flakkerende
lantaarn waren twee spookachtige glazen ogen. Je
kon er recht doorheen kijken.
Ik gilde.
'Rustig,' zei jes. 'Het is de koningin maar.'
Ze moest knettergek geworden zijn. Maar toen zag ik de
ogen opnieuw opduiken, nu met de contouren van de smalle,
spitse kop. De tong die hijgend uit de bek hing, de kop die
zich schuw naar me vooroverboog en toen heel voorzichtig de
worst uit de tas pakte.
Het was de Koningin van Amerika.
J es draaide de lont verder omhoog. De petroleumlamp begon
helderder te stralen. Nu zag ik dat we halverwege een gang
zaten. Een brede gang. Je had er makkelijk met drie mensen
naast elkaar kunnen staan. Er groeiden lange spierwitte wortels
uit het plafond. Dat moesten de ijskoude vingers geweest
zijn, die ik gevoeld had.
300

'Wa t îs dit?' vroeg ik kwaad.
'De vuursteenmijn.'
'Kwatsj!'
'Nee, echt.'
'De mijn was toch ingestort?'
Ze schudde haar hoofd. 'De gáng was ingestort.'
De Koningin van Amerika was gaan liggen. Ze at met keurige
kleine hapjes van de worst. Haar staart klopte stof de
lucht in. Ik hoestte.
'Ik snap er niks van,' zei ik.
'Toen de paters vermoedden dat er een vuursteenmijn in
de Paterskoel lag,' legde Jes uit, 'wisten ze niet precies waar.
To en zijn ze van twee kanten gangen gaan graven met de bedoeling
om in het midden bij elkaar uit te komen. Maar dat is
nooit gebeurd. Voordat ze elkaar weer vonden, kroop Truuke
Ruuzel erin en toen stortte de eerste gang in. De tweede gang
is bewaard gebleven. Alleen wist niemand dat hij er was. Hij
was helemaal overgroeid met braamstruiken.'
Er ruisten weer steentjes omlaag.
'Jes, naar buiten!'
'Even wachten.'
'Waarop?'
'Tot de Koningin klaar is.'
'De Koningin kan buiten eten.'
Ik reikte naar de worst. De hond hield op met kwispelen en
trok zwijgend een lip op. Ik trok mijn hand terug.
'Ze deelt niet graag,' zei jes.
'Dan blijft ze maar lekker hier.'
Jes bleef zitten.
'Jes, straks stort de hele boel alsnog in!'
'Welnee.'
Ze tilde de lamp naar het plafond. Nu zag ik dat er verroeste
ijzeren stutten waren gebruikt. En sommige delen van
de mijn hadden een lambrisering van houten planken. Die
planken zagen er merkwaardig nieuw uit.
301

J es liet de lamp ronddwalen.
De gang was een flink stuk dieper dan ik gedacht had. Er
waren streepachtige sporen zichtbaar in de muren en het plafond.
Ilij had kleine nissen en zijgangetjes. Sommige waren
niet groter dan een vossengang of dassenhol. Toen Jes het
licht van de lantaarn op een ervan liet vallen kaatsten donkere
flonkers van licht terug.
'Vuursteen,' zei ze, en haar stem kreeg iets dromerigs.
'Vraag je je niet af wie er voor ons in de mijn waren? Wie deze
mijn ooit gedolven heeft?'
Ze verplaatste zich en weer ruisten steentjes omlaag. Eentje
belandde in mijn nek. 'Nee,' zei ik. 'Het enige wat ik wil weten
is hoe we zo snel mogelijk buiten komen.' Ik kwam voorzichtig
overeind en gokte erop dat ze achter me aan zou komen.
Door het licht achter me had ik nu beter zicht. De gang
maakte een bocht naar rechts. Daarom had ik net de uitgang
dus niet meer gezien.
Ik haalde opgelucht adem toen ik het daglicht weer zag.
Buiten was het gaan regenen. Jes, die me met de hond gevolgd
was, ging weer op haar dooie gemak zitten.
'Rug recht,' zei ik automatisch, terwijl ik angstvallig zo
dicht mogelijk bij de uitgang ging zitten. Ze deed braaf wat ik
zei. Ik keek haar aan.
'Dus geen tommy?' zei ik.
'Geen tommy,' zeijes.
En terwijl de regen gestaag bleef vallen, vertelde ze alles.
Jes had de Koningin twee weken geleden ontdekt. De hond
had om ons huis gezworven en het was eigenlijk een klein
wonder dat niemand van ons haar ontdekt had. Omdat ze wist
dat oma Mei geen dieren in huis wilde hebben en zwerfhonden
opgepakt en afgemaakt werden, had ze het dier eerst verstopt
in het lompenhuisje in de wei naast ons.
'Wist je dat ze helemaal niet blaft?' vroeg ze.
Ik knikte.
302

'Daarom dacht ik dat ik haar daar wel kon verstoppen.
Maar elke keer als ik haar eten gegeven had en wegging begon
ze aan de deur te krabbelen.'
'Hoe haal je het in je hoofd om eten te pikken?' zei ik.
'Dat beest moet toch eten?'
'Zoveel?'
Ze keek me niet-begrijpend aan.
'Jes,' zei ik geërgerd, 'er is een kwart van de voorraad weg.
Een kwart! En dat je worst en brood pikt snap ik, maar wat
moet een hond in vredesnaam met een pot augurken?'
'Augurken?'
'Hou maar op!' zei ik. 'Bespaar me je smoesjes.'
'Nou ja,' zei ze. 'Nu weet je het. En het is niet gevaarlijk. Ik
kom ruer trouwens maar twee keer per dag. Eén keer voordat
ik ga werken en één keer erna.'
Zou ze nou echt gedacht hebben dat ze me daarmee geruststelde?
Wat als de zwervelvloek toesloeg op het moment dat
ze in de vuursteenmijn zat? Wat als de gang alsnog instortte?
Met haar erin? Wat als de Pruuse met hun laarzen en geweren
Jes zouden zien lopen en denken dat ze een tommy verborg?
Ik schudde mijn hoofd. 'Het kan niet.'
'Het kan weL'
'Niet.'
'Wel.'
Ik probeerde mijn geduld te bewaren. 'Jes,' zei ik, 'luister
nou.'
'Ik luister al mijn hele leven,' zei ze, ineens feL 'En het helpt
geen ene moer.'
'T '
Jes ...
'Krom word ik toch! Of ik nou luister naar wat je zegt of
niet. Jij wil me alleen maar de rest van mijn leven in een kooitje
opsluiten. Nou, daar heb ik toevallig geen zin meer in!'
'Nou ja!' riep ik kwaad. 'Dacht je dat ik voor mijn lol de
hele dag achter je aan sjouw!'

'Doe het dan niet!' schreeuwde ze terug. 'Laat me met rust!
Je bent mijn moeder niet!'
De Koningin was geschrokken overeind gesprongen, haar
oren naar achteren, haar staart tussen haar poten. Ze wilde
ervandoor, maar Jes hield haar vast aan haar halsband.
'J es,' zei ik, 'ik zeg het nog één keer, anders ... '
Ze keek me ui tdagend aan. 'Anders wat?'
Een kort, verschrikkelijk moment lag het op het puntje van
mijn tong. Wilde ik haar gezicht zien als ik haar vertelde dat
ze dood zou gaan als ik haar 'met rust zou laten'. Dat ze het
aan mij te danken zou hebben als ze volwassen zou worden.
Als ze al ooit volwassen werd.
'Anders verklap ik alles aan oma Mei,' zei ik alleen maar.
'Oma Mei merkt het niet eens als er een bom op ons huis
valt.'
'Goed,' zei ik kalm. 'Dan lever ik je elke ochtend bij de zusters
af. En ik vertel alles. En 's middags vraag ik Nettie van
Nol om je op te halen. Ik zorg ervoor dat je geen kans krijgt
om waar dan ook naartoe te gaan.'
Ze staarde me aan, haar blik was vol haat. Maar het kon me
niks schelen. En het kon me ook niks schelen toen ze begon te
huilen en vroeg wat er dan van dat dier moest terechtkomen?
Dat was toch zielig?
'Niet zo zielig als dat beest hier in het pikkedonker laten
zitten,' zei ik. Ik strekte mijn hand uit. Het goot nog steeds en
het zag er niet naar uit dat het snel zou ophouden.
Een piezelig modderstroompje begon langzaam de gang in
te stromen.
'Hoe wist je eigenlijk van de mijn?' vroeg ik. 'En wie heeft
die houten lambrisering gemaakt? En die kist, hoe komt die
kist hier?'
Ze zweeg koppig.
'Dan niet,' zei ik. 'Kom, we gaan naar huis.'
'En de Koningin?' vroeg ze.
Ik zuchtte. 'Die nemen we mee. Thuis zien we wel verder.'

De lucht was inmiddels loodgrijs geworden. Het begon steeds
harder te regenen. Nog voor we bij de Kollenbergweg waren,
waren we drijfnat. Ditmaal klommen we niet langs de Krombroodberg
omhoog, maar gingen we via de stad. To en we bij
de grote weg kwamen, was daar niemand. De Pruuse hadden
klaarblijkelijk net zo'n hekel aan regen als wij.
Eenmaal thuis waren we doorweekt tot op ons ondergoed.
Oma Mei begon als vanouds te mopperen en sleepte handdoeken
aan totdat de Koningin van Amerika zich ineens tussen
onze benen door wrong. De hond trippelde de keuken
in. Het was ongelooflijk wat zo'n mager beest, zo'n hond van
niks, aan smeerboel kon maken. De vloer zat onder de modderspatten.
Oma Mei keek vol afgrijzen naar de Koningin.
J es keek me aan.
'Dat is hond van de Sigarenkeizer,' zei ik. 'We hebben hem
gev .. . '
De Koningin bleef staan bij de deur naar de gang en hield
haar kop aandachtig scheef.
Op dat moment ontplofte onze grootmoeder. Ze pakte de
eerste de beste pan die haar voor de handen kwam en smeet
hem uit volle macht naar het beest toe. De pan kletterde met
een angstaanjagend lawaai door de keuken en sloeg met zo'n
dreun tegen de keukenkast dat het deurtje uit het hengsel viel.
De Koningin van Amerika stoof naar buiten, de weg af.
We staarden geschrokken naar onze grootmoeder. Het
uilenoog draaide en tolde, haar blik was ronduit waanzinnig.
Onze grootmoeder hield niet van honden, dat wisten we.
To ch had ze nog nooit een dier kwaad gedaan. Maar als de
pan de hond geraakt had, en uit de besliste manier waarop ze
gegooid had wist ik dat ze had willen raken, was het dier drie
keer morsdood geweest.
'Wat doet u nou?' riep Jes.
'Ik jaag dat rotbeest weg!'

'Maar ze heeft geen thuis meer!'
'Dat is niet onze zorg!'
Jes stond met gebalde vuisten voor haar. 'Ik hoop dat ik
later nooit op u lijk! ' schreeuwde ze.
Oma Mei knipperde een keer met haar ogen. Ze zei: 'Dat
hoop ik ook niet voor je. Mijn leven is op dit moment niet
bepaald een pretje. Vo oruit, naar boven.'
'Maar de Koningin .. .' riep Jes.
'Naar boven!'
'Ik haat haar,' zei Jes, die avond. Ze had overal gezocht, maar
de Koningin van Amerika was spoorloos. 'Ik haat haar echt.'
'Gaat wel weer over,' zei Muulke, die ruime ervaring had in
het haten van onze grootmoeder.
Misschien had Muulke gelijk wat Jes betreft. Maar wat
onze grootmoeder betreft was ik er niet gerust op. Dat ze
verstrooid en afwezig was, was nog tot daaraan toe. Maar de
laatste weken begon ik echt te vrezen voor haar verstand. Het
was niet alleen dat ze de pan gegooid had. Ze leek gewoon de
weg kwijt. Letterlijk.
Een week voordat ik Jes achtervolgde naar de Paterskoel,
vond ik onze grootmoeder halverwege de keldertrap met de
nachtpo.
'Wat gaat u doen?' had ik gevraagd.
De po was bijna vol, de urine ldotste zowat over de rand.
En dat terwijl onze grootmoeder hem vroeger elke ochtend
leeg maakte en zo grondig schoon schrobde dat het een wonder
was dat de bodem er nog in zat. En waarom liep ze er de
kelder mee in?
En behalve dat praatte ze ook nog in zichzelf. Dat had ze
altijd al gedaan, maar altijd tegen opa Pei of de Mam. Maar
nu begon ze ook in de kelder tegen de rat te mompelen. Eén
keer zong ze zelfs een slaapliedje voor hem. Toen ik er daarna
voorzichtig naar vroeg ontkende ze het glashard.
Het maakte me doodsbang.
306

Hoe een rat niet te vangen
Twee dagen later kregen we onverwacht bezoek.
'Er zit een Pruus in de keuken van onze buurvrouw,' zei
Nettie van Nol. 'Hij weet iets van de Pap en de broers.'
Het was alsof er een stroomstoot door ons heen joeg. Net
nog waren we moe en landerig, maar ineens zaten we rechtop,
onze spieren hard en gespannen alsof we moesten vluchten.
'Wat?' vroeg oma Mei, terwijl ze Netties handen vastgreep.
'Wat weet hij ?'
Maar Nettie wist niet meer dan dat. Ze was zodra ze het
gehoord had hiernaartoe gehold en was nog helemaal buiten
adem. Even leek het erop dat oma Mei meteen overeind zou
springen en ons als vanouds zou toeroepen wat we moesten
doen, terwijl ze het tuinpad al afstevende. Maar toen zakte
ze weer terug in haar stoel en keek ze besluiteloos van Nettie
naar ons.
'Moeten wij gaan?' vroeg Muulke.
'Geen denken aan,' zei oma Mei, want dan zouden we volgens
haar de boel toch maar verdraaien of, erger nog, vergeten
wat er allemaal gezegd was.
'Dan gaan we met zijn allen,' zei Muulke.
Maar oma Mei schoof haar kin al koppig naar voren en
schudde haar hoofd. In een flits drong het tot me door. Ze
wilde niet dat we meegingen - in elk geval voor ze zeker wist
of het nieuws goed of slecht was.
Oma Mei gaf ons een berg karweitjes op alsof ze een week
weg zou blijven.
'En blijf uit de kelder,' riep ze, terwijl ze het tuinpad af liep.

'Denk erom! Ik wil niet hebben dat dat ondier een van jullie
aanvliegt.'
Een van de ergste karweien was het uitkloppen van de vloerkleden.
Het waren grote, stugge lappen met zomen van ijzerdraad
waar je je handen gemeen aan kon openhalen.
'Eerst de meubels, Muulke,' zei ik.
'Het gaat zo ook,' zei Muulke, en ze trok aan het kleed terwijl
de sofa er nog op stond. Ze stond met een rood hoofd
te hannesen en schopte tegen de sofa toen het ding niet mee
wilde geven. Ik duwde haar opzij.
'Kom op.'
Toen we het kleed eindelijk onder de meubels vandaan
hadden, hadden we het warm alsof het augustus was.
'Zou er nieuws zijn?' vroeg Muulke. 'Ik bedoel écht
nieuws ... '
Ik snapte wat ze bedoelde. Geruchten waren er aan de lopende
band. Maar nieuws waar je wat aan had kwam maar
zelden.
We sleepten het grote vloerkleed naar buiten. De hemel
was bijna dichtgetrokken. To en we het tuinpad af liepen stak
ineens een kille wind op. Ik voelde het zweet op mijn rug prikken.
We gooiden het kleed over het hek bij de wei van WetseIs.
To en ik terugliep om de mattenkloppers te halen, kwam] es
me tegemoet.
'En waar denk jij dat je naartoe gaat?' vroeg ik.
'Ik mag niet mattenkloppen, dat weet je best.' Zonder op of
om te kijken liep ze weg naar het kerkhof.
Ik liet het er maar bij.
Muulke pakte de klopper met beide handen vast en begon
verwoed te meppen. Het stof en gruis van de cementvloer
walmde van het kleed als mist en algauw stonden we allebei
met stijf dichtgeknepen ogen en een lopende neus te slaan.

Ik ranselde het kleed vol overgave.
Laat alles goed zijn.
Laat ze gezond zijn.
Laat ze veilig zijn.
Laat ze gauw terugkomen.
Laat alles goed zijn.
Laat ze gezond zijn.
Laat ze veilig zijn.
Laat ze gauw terugkomen.
'Hallo?' zei Muulke.
To en ik mijn ogen weer opendeed stond ze naar me te kijken.
Haar haren waren grijs van het stof. Even leek ze op een
piepjonge versie van oma Mei.
'Wil je dat kleed soms doodslaan?' grinnikte ze. Ze wilde
nog wat zeggen, maar op dat moment kwamJ es weer terug. Ik
kreunde. Ze was niet alleen. Aan een touw hield ze de Koningin
vast.
'J es, het kan niet,' zei ik. 'Je weet hoe ze over honden denkt.'
'Niet als mijn plan lukt.'
'Welk plan?' vroeg Muulke.
Ze vertelde het.
'Ik geloof dat je niet goed bij je hoofd bent,' zei ik. Maar
Jes was niet tegen te houden. 'Ze zegt toch zelf dat ze die rat
liever kwijt dan rijk is,' zei ze, terwijl ze de Koningin aan het
touw achter zich aan trok.
Ik wist niet waar ik banger voor was. Die rat in de kelder
of oma Mei als ze zou ontdekken dat J es haar uitdrukkelijke
verbod in de wind geslagen had.
'Als de Koningin de rat vangt mag ze van oma Mei blijven,'
zei Jes. 'Wedden?'
Ik twijfelde of oma Mei zo makkelijk om te praten was,
maar Muulke vond het natuurlijk een wereldplan.
'Hoe doen we het?' vroeg ze.
'Eerst naar binnen,' zei Jes. Maar dat was makkelijker gezegd
dan gedaan, want de Koningin had overduidelijk geen

zin een huis binnen te gaan waar de potten en pannen je om
de oren vlogen. Muulke tilde haar op. Daarover was de hond
zo stomverbaasd dat ze zich met een dommige blik liet versJouwen.
'Ik weet niet of dit zo'n goed plan is,' zei ik. 'Ik weet niet
eens of honden wel achter ratten aan gaan. Katten wel, maar
honden?'
'We hebben alleen haar,' zei Muulke praktisch. 'En voor
hetzelfde geld pakt ze dat beest en bijt ze hem dwars doormidden.'
Ze zette de hond hijgend neer voor de open kelderdeur.
De Koningin stond met de staart tussen de poten en leek er
geen enkele behoefte aan te hebben nog een stap te zetten.
Maar als mijn zussen iets in hun hoofd hadden, was er maar
weinig dat ze kon tegenhouden.
'Jij gaat voorop,' zei Jes tegen Muulke. 'Je lokt haar met...'
Ze keek om zich heen.
Muulke pakte de pan met bloedworst.
'Oma Mei vilt je levend!' zei ik geschrokken.
'Ik hoef het toch niet echt te geven,' suste Muulke.
De aandacht van de Koningin was gewekt. Haar oren stonden
ineens rechtop; alleen de puntjes waren omgeknikt als
vouwtjes van een papieren bootje.
Vanuit de kelder klonk vaag gescharrel.
We keken elkaar aan.
'Als we het nu niet doen durf ik niet meer,' zeijes.
'Misschien maar beter ook,' zei ik, 'we kunnen beter ...
Muulke!'
Muulke was langs me geglipt met de pan met bloedworst.
Een ogenblikkelijk later volgde de Koningin. Nou ja, volgen,
het was meer omlaag storten.
'Muulke!' waarschuwde ik.
Maar het was al te laat. Er klonk een onregelmatige harde
roffel en er kletterde iets met verschrikkelijk lawaai door de
kelder. Ik dacht dat mijn hart stilstond.
'Muulke? Muulke?'

'We zijn beneden,' zei Muulke alleen maar.
To en we beneden kwamen lag de pan op zijn kant en hapte
de Koningin gulzig het laatste stukje bloedworst weg.
'Muulke, ik zweer het je,' gromde ik, 'als oma Mei je niet
vermoordt, doe ik het zelf.'
Muulke kwam met een gepijnigd gezicht overeind. 'Och,'
zei ze, 'zo veel zat er nou ook weer niet in.'
'We kunnen nu alleen maar hopen dat ze de rat vindt,' zei
] es somber. 'Anders zijn we allemaal de sigaar.' Maar nu de
bloedworst op was had de Koningin geen enkele belangstelling
meer voor de kelder. Muulke trok het tegenstribbelende
dier achter zich aan.
'Dit is een plan van niks,' fluisterde ik.
'Heb jij een beter idee?' fluisterde Muulke terug.
Ik was de keer dat de rat vlak langs me heen geschoten was
nog niet vergeten. Ik had geen enkele moeite gehad met het
verbod van oma Mei. Met elke stap die we zetten kreeg ik
meer de kriebels. En ik was niet de enige.
'Wat was dat?'
'Wat?'
'Waar?'
'Daar.'
'Een fles.'
'Een fles glimt. Dat glimt niet. Dat lijkt een vacht.'
'Dat is geen vacht.'
'Misschien is de rat hondsdol.'
'O,]es hou op.'
'Hou zelf op.'
Ik geloof dat we het om de tien centimeter in stilte bestierven.
Maar er gebeurde niets.
Zelfs van onder de keldervloer was het merkwaardig stil.
Als ik nog in huisgeesten geloofd had, als ik nog geloofd had
dat ze echt bestonden, zou ik gedacht hebben dat ze hun adem
inhielden.
3II

Er geheurde helemaal niets.
To t we bij de derde kelder kwamen.
'Waarom heeft ze dat gedaan?' fluisterde Jes.
Ze wees naar de deur die de derde kelder afsloot. Een bezem
was klemgezet onder de klink.
'Ze heeft 'm opgesloten,' fluisterde Muulke.
'Opgesloten?' fluisterde ik terug. Ik had geen idee waarom
we steeds fluisterden. Ik geloofde niet dat het de rat wat uitmaakte.
Als ie niet tegen lawaai kon had ie ons huis nooit gekozen.
'Zodat ie verhongert.'
Dat sloeg nergens op. Er zaten genoeg kieren in de schotten.
Het beest zou er zo doorheen kunnen piepen.
'Tenzij .. .'
'Tenzij wat?'
'Tenzij het een heel grote rat is.'
Muulkes wangen gloeiden zo dat ze zowat licht gaven. Ze
genoot ervan, ik wist het zeker. Ik hoorde Jes een angstig
plepJe geven.
'Haal die bezem weg,' fluisterde Muulke.
'Haal 'm zelf weg,' zei ik zacht terug.
'Dat kan niet,' zei Muulke, die zich dankbaar aan de pan
vasthield. 'Als ik de pan neerzet, dan .. .'
Wat er dan zou gebeuren werd ons niet duidelijk. Op hetzelfde
moment wrong de Koningin zich tussen onze benen
door, sprong tegen de deur aan en begon hevig te kwispelen.
'Wat doet ze nou?'
'Ze ruikt 'm,' fluisterde Muulke. 'Ze ruikt 'm!'
Aan de andere kant hoorde ik iet" kraken. To en viel er iets
om. Iets groots.
'Doet de rát dat?' vroeg Jes.
Mijn hart begon nog harder te bonken. Het beest was in
mijn fantasie al nooit erg klein geweest, maar nu groeide hij
uit tot angstaanjagende proporties.
3I2

'Nu!' beval Muulke. 'Fing, nu!'
Ik dacht niet langer na. Ik gaf een harde ruk aan de bezem,
Muulke gaf een keiharde trap tegen de deur en Jes hield
de pan hoog boven zich, alsof ze de rat aan duizend stukken
wilde gooien.
To en gebeurde van alles tegelijk. Boven ons hoorden we de
keukendeur opengaan, voetstappen over de planken vloer en
oma Meis stem.
'Muulke?'
'Jes?'
'Fing?'
Bij elke naam klom haar stem een toon hoger.
Op hetzelfde moment kwam er iets uit de derde kelder op
ons toe gesuisd. Het vloog dwars door de lucht. Groot en
angstaanjagend was het. Ve el groter en angstaanjagender dan
een rat ooit zou kunnen zijn. Het slaakte een lange, huiveringwekkende
kreet.
We gilden niet.
We renden niet weg.
We bleven als aan de grond genageld staan.
Het enige wat ik nog kon denken was dat ik het al vaak mis
gehad had in mijn leven, maar nog nooit zo verschrikkelijk
mis als nu.
Geesten bestonden wél.

Deel s
De schat van de linde
I942-I943

De onbeperkte mogelijkheden van
het Wondergezondheidsbed
De geest suisde op ons af, dwars door de lucht, met een verschrikkelijk
geraas, alsof de poorten naar de hel waren opengezet.
De haren waren spierwit. Het gezicht was verwrongen,
de mond opengesperd.
We gilden het helc huis bij elkaar.
Zoals altijd was het onze grootmoeder die als eerste in actie
kwam. Ze kwam in razende vaart de trap af gedenderd,
maar in plaats van dat ze de geest met wijwater of crucifixen te
lijf ging en ons met haar eigen lichaam beschermde, deed ze
precies het omgekeerde. Ze hielp hem met sussende geluidjes
overeind en joeg ons als kippen voor zich uit. ('Naar boven!
Vooruit! Nee, geen woord!')
Pas toen de geest echte tranen begon te huilen, toen de
geest zich aan de Koningin vastklampte en het dier maar niet
ophield met kwispelen en likken drong het tot ons door.
'Verrek!' zei Muulke. 'Dat is ... nou ja!'
'Liesi!' zei Jes.
Oma Mei stommelde met Liesl de keldertrap op, de keuken
in, op de voet gevolgd door de Koningin van Amerika. Er
liep een bloedende schram over Liesls hele gezicht. Nu, bij
daglicht, zagen we dat haar haren niet wit waren maar geel.
Gebleekt geeL
Ze was het echt.
Later begrepen we pas wat er gebeurd was. Lies) had liggen
slapen toen de ketel met bloedworst op de grond was geklet-

terd. In haar halfslaap was ze ervan overtuigd dat de Pruuse de
kelder binnenvielen. Haar eerste reactie was zich te verstoppen
totdat ze zich realiseerde dat ze geen kant op kon en hoe
dan ook gevonden zou worden.
Liesl had geslapen op het afgedankte Wondergezondheidsbed.
En in het uur van nood ontdekte ze een onvermoede
gebruiksmogelijkheid van het bed. Eentje die vast niet in de
handleiding stond. Op het moment dat wij de deur openrukten,
had Liesl zichzelf op de verende matrasbodem afgezet en
zichzelf naar voren gekatapulteerd, in een wanhopige sprong
naar de vrijheid toe.
Oma Mei negeerde ons van kwaadheid meer dan een kwartier.
Maar uiteindelijk zette ze Liesl in de keuken neer en gaf
haar te eten. Ons nam ze mee naar de woonkamer.
'Hoe komt zij hier?' vroeg ik.
'Gebracht.'
'Door wie?'
Ze deed haar mond open en schudde toen haar hoofd.
'Hoe lang is ze al hier?' vroegjes.
Oma Mei staarde voor zich uit.
'Oma?'
'Een week of twee.'
'Twéé weken?'
'In de kelder?'
Ze knikte.
'Maar waarom heeft u het niet gewoon aan ons verteld?'
vroeg ik.
'Ik wilde jullie er niet mee belasten,' zei ze.
Midden in de nacht werd ik wakker. Door de spl eet in de vloer
kwam nog licht.
' ... en bonnen hebben we ook niet genoeg,' hoorde ik mijn
grootmoeder zeggen.
To en ik beneden kwam zat oma Mei aan de keukentafel.

Die lag bezaaid met lijfjes en mouwen. Het was niet de eerste
keer dat onze grootmoeder onze garderobe herzag omdat
ze ergens over piekerde. Ze rukte met een tornmesje aan een
knoop, maar het ding gaf geen krimp.
Het koekblik van opa Pei stond midden op tafel. De Mam
in haar lijstje, stond ernaast.
'En kunnen jullie me zeggen waarom een mens niet volgroeid
ter wereld kan komen,' foeterde ze. 'Gewoon dubbelgevouwen
of opgerold. Dat gegroei de hele tijd.' En zonder
overgang: 'Ga zitten of ga naar boven. Ik word tureluurs van
je gehang.'
Zonder wat te zeggen schoof ik de stoel bij de keukentafel.
Het licht van de petroleumlamp was eigenlijk te zwak om te
naaien; we moesten zuinig zijn, nieuwe olie begon schaars te
worden. Maar ik geloof niet dat oma Mei het erg vond. In het
zwakke licht zag je ook minder goed de scheve naden, de losse
zoom of een verkeerd aangezette knoop.
In de verte vloog een vliegtuig over. Het brommen was niet
meer dan dat van een dikke zomervlieg die gevangen zat onder
een glas, maar we zaten toch even muisstil, hadden geen
lichamen meer, waren alleen nog vier oren. We volgden het
geluid tot het weggestorven was.
'Oma?'
'Ja?'
'Wat wist die Pruus bij Nettie van Nol over de Pap?'
Toen ze niet meteen antwoord gaf begon ik te trillen. 'U
moet het zeggen,' zei ik.
Ze legde haar hand op de mijne. 'Het is niet wat je denkt.
Ik wilde niks zeggen, omdat ... enfin ... er valt ook niks te zeggen.
Hij had een man uit Limburg gezien met vier zoons,
maar er zijn zoveel mannen met vier zoons. De kans dat ze
het zijn .. .'
'Het zou kunnen,' zei ik.
'Het heeft geen zin om hoop voor niks te hebben.'
'Maar misschien .. .'

'Wat koop ik voor "misschien"!' viel ze uit. Toen schudde ze
haar hoofd en staarde voor zich uit.
'Oma.'
Ze schudde haar hoofd.
'Oma?'
Ze schudde haar hoofd opnieuw, dringender nu en ving hct
licht van de lamp. Een van de favoriete uitspraken van mijn
grootmoeder was dat ze al met anderhalf been in haar graf
stond, maar ik had haar nooit als oud gezien. Het was voor het
eerst.
Ze zei: 'Al die tijd heeft dat arme kind rondgezworven. Ze
heeft in Maastricht ondergedoken gezeten. Op het platteland.
Ze zat zelfs een tijd lang verstopt op een vrachtboot, ergens
bij Bom.'
'Maar ze was in het buitenland,' zei ik. 'Dat zeiden de nonnen
toch?'
Oma Mei haalde haar schouders op. 'Misschien dachten ze
dat echt, maar het zou me niets verbazen als ze dat gerucht
met opzet verspreid hebben.'
'Maar waarom zwierf Liesl rond?'
'Het schijnt dat ze nergens lang kon blijven. Er was steeds
wat. Eén keer werd ze zowat verraden. Een andere keer ... het
echtpaar waar ze ondergedoken zat kreeg ruzie over haar. En
toen kreeg Lies] heimwee. Ze hield op met eten. Niemand
kreeg haar zover dat ze nog at. Ze weigerde gewoon. Kun je je
dat voorstellen?'
Ik herinnerde me Liesl die zich achterover van haar stoel
had laten vallen, alleen om ervoor te zorgen dat ze bij ons
mocht logeren. Ze zouden een harde dobber aan haar gehad
hebben, dacht ik grimmig.
'Maar hoe kwam ze dan bij ons terecht?' vroeg ik.
'Ze brachten haar eerst naar de Sigarenkeizer. Maar die
wilde haar niet.'
Mijn mond viel open. 'Wilde hij haar niet?'

'Je moet het die man niet kwalijk nemen,' zei ze. 'Hij is de
kluts kwijt, sinds .. .'
Ze maakte haar zin niet af, maar dat hoefde ook niet. Niemand
wist precies wat er gebeurd was, nadat de Sigarenkeizer
op de fiets naar Vught was gegaan. Hij was tien dagen weggebleven.
Maar toen hij terugkwam was zijn donkere haar
grijs geworden. Hij sloot zich op in de salon en niemand, zelfs
Anna niet, scheen nog tot hem door te kunnen dringen.
'Ik kan dat kind toch niet op straat zetten,' zei oma Mei. 'Maar
wat als de Pruuse hier weer komen?' Haar stem haperde. Ze
deed haar best zich te beheersen, maar haar handen trilden.
'Ik kan jullie toch niet in gevaar brengen?'
Ik was nooit de dapperste Boon geweest en de gedachte
aan de Pruuse die weer naar binnen zouden stormen met hun
laarzen, hun geweren en hun harde stemmen, maakte me nu
al kotsmisselijk van angst. Maar het domme feit was dat er
niemand anders was, niemand behalve wij.
'Liesl blijft,' zei ik, honderd keer dapperder dan ik me voelde.
'En het komt goed.'
Oma Mei veegde haar ogen af. 'Enfin,' zei ze. Als altijd leek
haar verdriet een geleend verdriet. Als een dure jurk die ze
weer in goede staat terug moest geven.
'Het tegendeel van zorgen,' zei ik zacht.
'Nog eerder leren bomen lopen,' wierp ze tegen.
De Pap had zijn hele leven met zijn hoofd in de wolken gelopen.
Keer op keer had hij ons in grote problemen gebracht
met zijn hopeloze ondernemingen. Ik had net als oma Mei
steevast mijn hart vastgehouden als hij weer eens ergens 'het
tegendeel van zorgen' in zag. Maar nu, met de Pap ver weg,
werd me op slag helder dat hij ons zijn leven lang iets heel
belangrijks gegeven had. Hoop.
En oma Mei, van wie ik altijd had gedacht dat zij de enige
sturende kracht was, miste onze vader én zijn hoop, misschien
3 2 1

nog wel het meest van allemaal. Oma Mei en de Pap waren als
de twee spanen van een roeiboot. Om koers te houden had je
ze allebei nodig.
Liesl was nog wakker, ik zag haar ogen glimmen. Ze lag op
een strozak aan mijn kant van het bed. Ze zei niets. To en ik
ging liggen voelde ik haar hand. Ze pakte me niet vast, maar
ik voelde 'm heel licht, tegen de stof van mijn nachthemd. En
ik weet dat ik 'm had moeten vastpakken, het was zo'n kleine
moeite geweest, maar ik kon het niet, omdat ik niet wist wat
er zou gebeuren als ik haar lichte hand zou oppakken en ik er
zo'n verschrikkelijk zwaar verdriet in zou vinden.
322

Piep en kraak
Je kon niet altijd bang zijn. Het kon gewoon niet. Na de eerste
dagen waarin we het zowat om de haverklap in onze broek deden,
wende onze geest aan angst zoals een lichaam aan koud
water went. Ik kon honderd keer tegen mezelf zeggen dat we
'opgepakt zouden worden en misschien wel erger'. Maar dat
zinnetje betekende uiteindelijk niks meer. Het werd als een
liedje dat je te vaak gehoord had.
Overdag bleef Liesl op onze kamer, waar ze boeken doorkeek
die Jes meenam van de bibliotheek. Na haar werk, als
het donker was, ging Muulke met haar naar het kerkhof. 'Om
haar en de hond uit te laten,' zei ze goedgehumeurd. En als er
iemand kwam verstopte Liesl zich in de kelder.
Ze zei weinig.
Sinds ze bij ons was at ze weer, al was het niet veel. De
enige keer dat ze weigerde was toen oma Mei vergeten was
zuivel en vlees van elkaar te scheiden.
'Dat mag ik niet van mijn geloof,' zei ze in het Duits.
'Het spijt me,' antwoordde oma Mei beslist, 'maar ik kan er
niks meer aan veranderen. En je moet eten. Je bent vel over
been. We kunnen het niet hebben als je ook nog ziek wordt.
Het is al ingewikkeld genoeg.'
To t mijn grote verbazing at Liesl alles op.
De weken regen zieh aaneen. Er werd in de stad gefluisterd
dat de oorlog voor het eerst minder goed begon te gaan voor
de Pruuse. Dat de Russen ze een lesje zouden leren. Maar anderen
zeiden weer dat de Pruuse een nieuwe invasie aan het

voorbereiden waren om andere Russische steden te veroveren.
Dat ze fanatieker waren dan ooit.
Ik verloor voor de derde keer mijn betrekking. Met de winter
in het vooruitzicht was de productie van ijs zowat gehalveerd.
Degene die het laatst werk gevonden hadden, konden
ook het eerst vertrekken.
'Ik vraag wel bij de Rosita,' zei Muulke luchtig.
Ik werd ontvangen op een kantoortje naast de fabriek. Achter
een bureau zat een slechtgehumeurde man, die me het
hemd van het lijf vroeg.
'Drie baantjes in drie jaar,' zei hij zuinig. Hij keek me aan
alsof ik de grootste klaploper was die hij ooit was tegengekomen.
Ik voelde me rood worden, maar Muulke, die naast me
stond, gaf me een stiekem kneepje.
'Fing is absoluut betrouwbaar, meneer Wagemaker. Ze zal
hard werken.'
'Daar sta jij voor in?'
Muulke was zowat onherkenbaar met haar stofjas en haar
haren in een haarnetje. Ik herkende zelfs haar stem nauwelijks.
'Maar natuurlijk, meneer Wagemaker, , zei ze stralend. 'En
onder uw deskundige leiding, meneer Wagemaker, weet ik zeker
dat ze het goed zal doen.'
Ergens was er iets verkeerd gegaan. Als iemand me voor de
oorlog gezegd had dat Muulke er ooit voor zou zorgen dat ik
een betrekking kreeg en dat zij de werkgever ervan zou moeten
overtuigen dat ik deugde, dan had ik hard gelachen.
'Trek je maar niks van hem aan,' zei Muulke, toen we naar
de fabriek liepen. 'Hij heeft aambeien.'
Ik vroeg maar niet hoe ze dat wist.
Een tijd lang gebeurde er niets. We raakten er langzaam van
overtuigd dat de hele wereld het te druk had met zichzelf om
zich druk te maken om één Juddemeisje. Onze angst maakte
langzaam plaats voor verveling. De dagen waren ingedeeld
3 24

in een strak ritme, met oma Mei die als vanouds de scepter
zwaaide.
We stonden op, aten, gingen werken, kwamen weer thuis,
verduisterden ons huis, aten, zaten wat om de potkachel en
gingen weer slapen. Dat was alles.
To t de dag dat ons beetje bij beetje opgebouwde vertrouwen
in één keer overhoop gegooid werd.
Begin januari arriveerde er een brief. To en oma Mei hem las
werd ze krijtwit.
'Wat is er?' riepen we. 'Wat?'
'Wat moeten we nu?' zei ze alleen maar steeds weer. 'Wat
moeten we nu?'
Ik durfde de brief niet aan te raken.
Het was Muulke die hem las.
'Ze komen hiernaartoe.'
'Wie?'
'De Pruuse,' zei ze. 'De Pruuse van Geleen.'
De Pruuse van Geleen waren een week daarvoor groot nieuws
geweest. Vanwege de bom. Tot dan toe was er wel eens een
afgezwaaide bom in onze streek terechtgekomen, zonder al te
veel schade aan te richten. Maar de bom op Geleen was een
ander verhaal. Er werd gezegd dat hij doelbewust afgegooid
was. De Pruuse speelden daar handig op in door in kranten
te waarschuwen tegen wat ze 'de verraderlijke tommy-armee'
noemden.
Door de bom waren een aantal huizen afgebrand. Een heel
huizenblok dat was bestemd voor inkwartiering van de Pruuse
was verloren gegaan. In samenspraak met onze stad was er besloten
dat hier huizen zouden worden aangewezen voor 'verplichte
inkwartiering', tot het blok weer opgebouwd was.
Er was een lijst opgesteld. Negen Open Armen stond vrijwel
bovenaan op die lijst. 'Ruime mogelijkheden' stond er in
de brief, bij de toelichting.

Muulke spuugde bijna van venijn. 'Ruime mogelijkheden!'
riep ze woedend. 'Daar hebben ze nota bene zelf voor gezorgd!
Je zou bijna gaan denken dat de Pmuse de Pap en onze
broers alleen maar opgepakt hebben zodat ze zelf lekker hier
kunnen gaan zitten!'
We kregen twee weken de tijd om ons huis geschikt te maken.
Oma Mei kreeg zowat een zenuwinzinking.
Liesl, die bij de Belgische potkachel zat, staarde van onze
grootmoeder naar ons en weer terug. Ze zweeg, maar haar
ogen zeiden genoeg.
Muulke kwam het eerst bij haar positieven. Ze zei dat ik mijn
mooiste jurk moest aantrekken enJes haar rechthouder.
'Die heb ik al aan,' zei Jes.
'J e óûde rechthouder.'
'Waarom?' vroeg ik.
Muulke gaf geen antwoord.
'Ik ga echt niet dat piep-en-kraakding aantrekken,' protesteerdejes.
'En hij is trouwens te klein.'
En toen we nog meer tegensputterden, zei Muulke: 'Willen
jullie straks Pmuse in huis hebben?'
Muulke was nu bijna groter dan ik, had lang golvend haar
en haar borsten waren goed zichtbaar. Maar op de een of andere
manier leek het bij haar een tijdelijke vermomming. Vlak
onder haar huid zat nog steeds de spijkerharde generaal.
'Hebben jullie een beter idee?' vroeg ze.
Dat hadden we niet.
We zagen er zo netjes uit dat het leek alsof we naar de kerstmis
liepen. Nou ja, liepen ... Muulke zette er flink de pas in,
zodat we hijgend achter haar aan over Sjlammbams Sahara
draafden.
'Wat gaan we doen?'
'Dat zie je vanzelf.'

'Je kan toch wel wat zeggen.'
'Doorlopen. '
'Ik kan niet meer,' protesteerde Jes.
'Moeten we zo hard?' zei ik.
'Ja, dat moet.'
Ze duwde Jes vooruit, alsof ze de wind zelf was.
Op het gemeentehuis kwam Muulke bij de ambtenaar belast
met de gemeentelijke inkwartiering meteen ter zake.
'Het is u denk ik wel bekend dat we uit een goede katholieke
familie komen,' zei ze. 'En u weet vast ook dat onze broers
en vader in Duitsland eh ... werken. Op dit moment zijn we
een vrouwenhuis houden. Met het oog op de goede zeden lijkt
het ons geen goed plan om mannen in ons hnis te huisvesten.
Begrijpt u wel?'
Muulke staarde zedig naar de grond, maar ze duwde ondertussen
haar borsten vooruit. Ze leek geen vijftien meer, maar
vijfentwintig. Toen de ambtenaar nog niet overtuigd leek,
speelde ze haar sterkste troef uit.
'Afgezien daarvan,' zei ze, terwijl ze Jes naar voren duwde,
'hebben we ook nog de zorg voor onze zwaar gehandicapte
zus.'
Jes zag lijkbleek. Ze probeerde haar gehijg onder controle
te krijgen en de te strakke leren gespen en riemen van de oude
rechthouder piepten als een oordeel.
Toen ze uiteindelijk flauwviel wist ik niet of ze het speelde
of dat het echt was.
'Er ligt een aanvraag bij de gemeente,' zei Muulke, toen we
weer thuis waren. 'Om ontzien te worden vanwege eh .. .'
'Morele redenen en redenen van gezondheid,' zei ik.
'Dus ze blijven weg?' vroeg oma Mei hoopvol.
'Het betekent in elk geval uitstel,' zei ik.
'Misschien komen ze wel helemaal niet,' zei Jes.
3 27

Maar een week later kregen we opnieuw een brief. Daarin
stond dat ons verzoek afgewezen werd gezien 'de ernst van de
situatie'. Per I februari zouden er vier soldaten bij ons ingekwartierd
worden. Er was geen beroep mogelijk.
328

Pakjesavond
En daarmee was onze situatie hachelijk geworden. Niet alleen
moesten we Liesl ergens onder zien te brengen voor het eind
van de maand, ook hadden we al een tijd een mond extra te
voeden. Onze voorraad ingemaakte potten met groenten en
vruchten begon nu schrikbarend snel op te raken. De bodem
van onze sigarenvoorraad kwam in zicht. En de winter was
voorlopig nog niet ten einde.
'We hebben extra bonnenkaarten nodig,' zuchtte oma Mei.
'Hiermee redden we het geen week langer meer.'
'Misschien de ouders van Fie?' zei ik.
'Dan moet jij ze halen,' zei ze. Ze wist dat ik, sinds het debacle
met de scheurende suikerzak, liever niet meer naar de
clandestiene handel van Fies ouders ging. Muulke had het
gretig overgenomen. Maar die dag zat ze nog op de Rosita.
Er was een spoedopdracht binnengekomen. Eerst was ik ook
opgeroepen, samen met de andere losse krachten. Maar veel
'vaste meisjes' hadden geprotesteerd. Die wilden het geld dat
verdiend kon worden niet met te veel anderen delen.
De zwarte handel bij de ouders van Fie was, na het onderlopen
van de kelders in de stad eerder dat jaar, verplaatst naar
de zolder. Maar die ruimte was kleiner en gehoriger. Uit angst
voor de buren kon je eigenlijk alleen nog maar op afspraak
langskomen.
De moeder van Fie deed open. 'Fing! Wat een verrassing!'
Vroeger hadden we tegenover Fie gewoond. Ik was er kind
329

aan huis geweest. Ik had zelfs een tijdje stiekem gedroomd dat
Fies moeder de mijne was.
Ze trok me het kleine gangetje in en trok de deur dicht. 'Is
Muulke er niet?'
'Die moest overwerken.'
'Maar nu ben jij er! Wat zal Fie dat jammer vinden. Ze is de
hele dag weg.'
'Ja, jammer,' zei ik.
'Heb je iets nodig?'
Ze verblikte of verbloosde niet toen ik het zei. Ze vroeg
ook niets. Er waren mensen die kwaad waren op zwarthandelaars,
die zeiden dat ze profiteerden van de oorlog, maar ik
wist dat de moeder van Fie hielp waar ze kon.
Ze ging me voor de steile trap op naar de zolder. Ze pakte
twee bonnenkaarten, vulde een zak met suiker en een met bonen.
'Maar we hebben niet veel meer ... ' begon ik hakkelend,
want het was meer dan waar ik om gevraagd had. Ze legde
haar hand op mijn arm. 'Het is goed zo. Wil je nog een kopje
thee?'
'Een andere keer, mevrouw. Ik wil graag voor het donker
weer thuis zijn.'
'Dat begrijp ik. Doe je de groeten aan oma Mei?'
Buiten viel er sneeuw, de eerste sinds een maand. Het was waterkoud
en het begon al te schemeren. Piepkleine oplichtende
vlokjes dwarrelden uit de hemel. De lucht boven de stad was
roze. Het was rustig in de winkelstraat; de meeste winkeliers
maakten aanstalten om hun winkels te sluiten.
De sneeuw bleef vallen en vormde een suikerlaagje op de
straatstenen. De geluiden klonken gedempter.
Vlak bij de markt merkte ik dat ik gevolgd werd.
Eerst was ik niet eens zo heel bang. Ik had zelfs de tegenwoordigheid
van geest om een paar keer van richting te veranderen.
Toen wist ik het zeker. Ik durfde niet om te kijken,
330

maar ik kon achter me voetstappen horen, die niet dichterbij
kwamen maar zich ook niet verwijderden. Dameshakken waren
het.
To en ik voor de tweede keer over de markt liep en de voetstappen
me begonnen in te halen brak het zweet me uit.
Wa s het een Pruus? Een NSB'er? Had ze me meteen in de
gaten gehad toen ik bij de moeder van Fie naar binnen ging?
Even drong zich een verschrikkelijke gedachte bij me op: Wist
de moeder van Fie ervan? Wist zij ... ? Had zij ... ?
Een hand pakte me stevig bij mijn onderarm. Ik draaide me
om. Ik kende de vrouw niet. Ze had een onvriendelijk, strak
gezicht. Haar haren zaten stijf in een soort rol, wat haar gezicht
nog strakker maakte. Ze loenste.
'Ik geloof dat jullie post van ons hebben.'
'Post? Nee hoor.'
Ik probeerde losjes te klinken en iets slims te bedenken om
weg te komen, maar het enige wat ik denken kon was: Niet
met je armen drukken. Denk om de suiker! Denk in godsnaam
om de suiker!
Toen hoorde ik andere stemmen. Gelach. Een deur sloeg
dicht. Het gelach kwam dichterbij. Eén moment overwoog ik
om hulp te roepen, maar ik durfde niet. En wat had ik moeten
roepen? Help, ik heb bonen en suiker onder mijn jas?
De vrouw pakte me nu ook bij de andere arm. Voor ik erop
bedacht was drukte ze zich tegen me aan. Ik was zo bang dat ik
de smokkelwaar zou pletten dat i k me niet eens kon verzetten.
'Natuurlijk wel,' zei ze bits. 'Jullie hebben een pakje. Dat is
verkeerd bezorgd. Je moet tegen je grootmoeder zeggen dat
iemand het vanavond komt ophalen.'
De mensen kwamen nog dichterbij. Ik voelde hun blikken.
To t mijn verbijstering vlijde de vrouw toen haar wang tegen
de mijne. 'Je zegt tegen diegene die haar komt ophalen, dat hij
het pakje naar de smid moet brengen. Om acht uur. Je zegt dat
hij tegen de smid zeggen moet dat het pakje gearriveerd is.'
3 3 1

Ze drukte haar wang tegen de mijne. 'Kun je dat onthouden?'
Ik knikte verbijsterd.
Ze maakte zich los uit onze omhelzing en liep weg. Even
zag ik haar nog tussen de vallende sneeuw door. To en sloeg ze
een hoek om en was verdwenen.
Ik had zulke knikkende knieën, dat ik me op een stoepje liet
zakken en daar wel een kwartier bleef zitten.
Daar nam ik een beslissing.
Het was een beslissing die eerder bij Muulke gepast had.
Die eigenlijk bij haar gehóórd had. Welbeschouwd was zij het
geweest die naar de moeder van Fie had moeten gaan. Ik was
nooit een held geweest of iemand die op zoek was naar tragische
tragedies.
Maar toch nam ik ' m.
Ik zei tegen mezelf dat het beter voor iedereen was als zomin
mogelijk mensen ervan wisten. Dat ik het daarom deed.
Het was de meest rampzalige beslissing ooit.
Ik wachtte die avond tot oma Mei, Jes en Muulke in de keuken
bezig waren, en riep Liesl met een smoes naar hoven toe.
'Iemand komt je halen,' zei ik. 'Om je naar een andere plek
te brengen.'
Ze keek me uitdrukkingsloos aan.
'Maar daarvoor moet je eerst met mij mee.'
Nog steeds zei ze niets. Ik kon haar nauwelijks aankijken.
'Je moet je jas pakken. Verder niks.'
'De Koningin .. . '
Ik schudde mijn hoofd. De vrouw had het niet over een
hond gehad en ik betwijfelde ten zeerste of ze er een konden
gebruiken.
'Zonder de Koningin ga ik niet,' zei ze koppig.
Ik had hetzelfde gezegd als iemand me op een winteravond
de deur gewezen had en ik niemand anders op de hele wereld
meer had dan die rothond. Maar nu had ik haar wel door el-
332

kaar kunnen rammelen. Alleen had ik geen keus. Als ze niet
vrijwillig meeging, kon ik het vergeten.
'Goed. Maar ik weet niet of ze verder mee mag. Ik kan nik"
beloven. En Lies!...'
Ik keek haar dwingend aan. 'Niks zeggen, hoor je?'
Ze zei heel lang niks. Toen knikte ze, nauwelijks zichtbaar.
Ik schreef haastig een briefje en legde dat boven aan de
trap.
Even weg,
Lie.,l mee.
Zo terug.
Fing
Ik liep de trap af, stuurde Liesl naar de sigarenwerkplaats met
onze jassen en keek de keuken in. Op de tafel lagen rode bieten
en aardappelen. We hadden nog een lapje rundvlees weten
los te peuteren. En er stond een half kannee waterige melk
om het toetje te maken. Jes en Muulke waren ergens over
aan het kibbelen. Oma Mei stond met haar witte schort voor,
fronsend de taaiheid uit het vlees te meppen. Op de Belgische
potkachel stond iets te pruttelen.
Het zou de laatste keer zijn dat ik ze zo zou zien.
333

De hemel van Heivisj
Ik glipte de sigarenwerkplaats in, waar Liesl ap me wachtte.
Onze jassen lagen al klaar. Ik trok mijn muts over mijn hoofd,
deed mijn wanten aan en wond mijn sjaal om mijn nek.
Toen stapten we naar buiten, de winteravond in. Het was
opgehouden met sneeuwen, de lucht trok weer open. Ik
dacht aan vroeger, toen we hier net waren komen wonen en
ik doodsbang geweest was voor dat donker, zo anders dan in
de stad, waar, vóór de oorlog tenminste, altijd wel ergens een
lichtje brandde. De nacht boven Sjlammbams Sahara had een
donker dat niet ophield bij je ogen. Het kon erachter kruipen,
recht je ziel in. Nu was ik er dankbaar voor.
Halverwege de weg liepen we de met sneeuw bestoven akkers
op. Ik had besloten om de smidse achterlangs te naderen.
Dat zou veiliger zijn. We hadden tegenwind, en dat stelde
me gerust. Zo zouden we nauwelijks hoorbaar zijn. Liesl liep
zwijgend naast me. De Koningin draafde als een geest voor
ons uit, bleef dan weer staan en keek om, haar oren met het
knikje, de bolle ogen van glas.
Ik zou blij zijn als Liesl wegging.
Ik wist dat ik het niet mocht voelen, niet denken. Maar
het was de waarheid: ik wilde weer voor Negen Open Armen
kunnen zitten zonder bang te zijn voor mij, mijn zussen of
oma Mei. Zonder me af te vragen waar Liesl was en of iemand
haar zien zou.
Liesl riep zacht naar de Koningin.
'Sst,' zei ik.
Ineens bevroor ik. Schuin voor ons stond een gestalte. Hij
334

hield zijn armen wijd. Ik had kunnen bukken, proberen te
vluchten, hem desnoods een klap voor zijn kop kunnen geven,
maar ik deed niks. Ik bleef alleen maar staan, met benen als
pudding.
'Vogelscheuche,' zei Lies!. Van opluchting kreeg ik het warm
en koud tegelijk.
Natuurlijk, de vogelverschrikker. Wa t haalde ik me in mijn
hoofd?
De Koningin gleed langs ons heen. Ik hoopte vurig dat de
honden van de smid Hermes aan de voorkant van het erf lagen.
Als ze zouden aanslaan, konden we net zo goed met de
fanfare achter ons aan lopen.
De achterkant van de smidse dook op als een klein, massief,
zwart blok.
'Jij blijft met de Koningin hier,' zei ik zacht. 'Ik ga eerst
kijken.'
Ze protesteerde niet.
In de verte zag ik Sjlammbams Sahara de bocht nemen naar
de stad toe.
Ik keek omhoog. Vlak boven de Kollenberg kwam een piepklein
stukje maan de hemel in gekanteld. Die zou vannacht
nog niet vol zijn, maar wel al behoorlijk gewassen. Ik was blij
dat ik niet verder hoefde. Ik ging nog voorzichtiger lopen.
Vanaf het erf kwam geen geluid, geen gegrom, geen blafje,
niets. Ik dacht aan ouwe Mattie die zo lui en oud was dat hij
bij het kwispelen niet eens meer zijn staart optilde. Met een
beetje geluk was jonge Mattie op konijnenjacht.
Er stond een half gekanteld aambeeld op het erf.
Ik zette een stap. Ineens bevroor ik. In de schaduwen van
het erf had iets bewogen. Er verschoof iets in het zwart. Het
zweet brak me uit. Seconden gingen voorbij.
Maar er gebeurde niks. Ik haalde een paar keer diep adem
en dwong mijn trillende knieën te stoppen met knikken.
Vo orzichtig duwde ik de staldeur open.
De eerste die ik zag was Heivisj.
335

Ik zal nooit meer vergeten hoe het was om het paard daar te
zien staan, die winteravond.
Heivis; draaide zijn grote hoofd en keek me aan. Zijn echte
oor bewoog naar voren.
Aan weerszijden van het paard hingen twee grote stormlantaarns
zachtjes aan twee spijkers te schommelen. Ze gaven een
zacht en zomerachtig licht.
Eén moment vergat ik waar ik was en waarom ik hier was.
Ik keek alleen maar naar Heivisj in zijn ldeine bel van licht, die
hem omsloot als zo'n bol van glas met sneeuw erin die je heen
en weer kunt schudden. Het grote paard keek terug met zijn
amberkleurigc ogen en kauwde traag zijn hooi. Ik zette een
stap, strekte voorzichtig mijn hand uit en aaide de zachte huid
van zijn neusplooien.
Achter in de stal roerde zich iets.
'Ik heb een pakje,' zei ik, verbaasd over hoe vast mijn stem
klonk.
Uit de schaduwen dook de Naas Hermes op, groot en nurks
als altijd. Hij had zijn voorschoot nog om; de vouw in zijn gezicht
leek met inkt getekend. Als hij al verbaasd was dat ik het
was, liet hij het niet merken. Hij knikte alleen maar.
Soms valt alles samen. Dan doe je wat je doen moet op precies
het goede moment. Het is alsof je samenvalt met tijd en
plaats. Alsof alles en iedereen heeft samengespannen om je
op dat moment op die plek te krijgen. Alsof alles en iedereen
heeft samengespannen om alles weer goed te maken.
Pas op het moment dat ik begin te vermoeden dat het te goed
gaat, dat het niet zo door zal kunnen blijven gaan is het te laat.
De kleine deur in de poort van de smidse vliegt open. Ik
word onder de voet gelopen, struikel over een verdwaalde
emmer en val op mijn knieën. Twee Pruuse, pistolen.
'Handen omhoog!'
De smid maakt een duik. Ik weet niet waar naartoe of waarom.
Wa t zijn plan ook is, het mislukt. Hij krijgt een pistool

tegen zijn hoofd gedrukt. Een andere man drukt hem omlaag.
Ze schreeuwen tegen hem.
Mijn hoofd is verbazingwekkend helder. Ik weet dat ik een
kans heb als ik buiten het bereik van Heivisj' lampen kom.
Langzaam kruip ik achteruit. Dit is ook het moment dat ik
besef dat het geen Pruuse zijn. Pruuse hebben geen gewone
kleren aan. En Pruuse roepen ook niet 'Handen omhoog!'
Zwart jassen.
Ik bots zacht tegen iets aan. Ik probeer het met mijn zitvlak
opzij te drukken. Het geeft een beetje mee, maar niet veel. Ik
kijk om. Ik duw tegen een paar laarzen. Aan die laarzen zitten
benen vast en een romp. Een derde man kijkt op me neer. Hij
lijkt even niet goed te weten wat hij doen moet. Ik ook niet.
'Sta op,' zegt hij dan. Zijn stem ldinkt niet onvriendelijk.
Schaapachtig kom ik overeind.
'Wie ben je? Wat doe je hier?'
Ik kijk hem aan.
'Je zei dat je een pakje kwam brengen?'
Ik zwijg.
Hij buigt zich ineens iets voorover. Fronst. 'Ken ik jou niet
ergens van?'
Ik schiet in de lach. Ik kan er niks aan doen. De man moet
zelf ook lachen en dat maakt de situatie nog idioter. Maar het
idiootste is dat hij gelijk heeft. Zijn gezicht komt me bekend
voor. Maar waarvan?
'Nou?'
Ik haal weer mijn schouders op. Ik besluit me van den domme
te houden, het is het enige wat ik verzinnen kan.
Hij richt zijn blik naar de Naas Herrnes. 'Het pakje?' vraagt
hij. Zijn stem klinkt vermoeid.
De smid zegt niks, maar zijn gezicht spreekt boekdelen.
De man knikt.
Op hetzelfde moment haalt een van de andere twee mannen
va) uit. Ik kan niet zien waarmee, maar de smid, die recht
op zijn knieën zat, slaat achterover. Ik hoor iets kraken. De
337

Naas Hermes kreunt. Hij komt weer overeind. Hij houdt zijn
handen voor zijn gezicht. Ik zie een schaduw tussen zijn handen
sijpelen, een schaduw die geen schaduw is.
'Waar is het pakje?'
Nu krijgt hij een trap in zijn maag.
Als de deur weer opengaat en de Koningin doodleuk komt
binnenlopen weet ik niet of ik ontzet of opgelucht moet zijn.
Liesl volgt met knipperende ogen. Ze staart naar de drempel
alsof het een moeilijke som is.
Achter haar zegt iemand in het Duits: 'Je moet je voeten
optillen.'
Liesl vraagt iets. Om de een of andere reden kan ik haar
niet verstaan.
'Omdat je stijf bent van het zitten, ja?' antwoordt de stem
weer.
Hij is altijd een meester geweest in opduiken waar je hem niet
verwacht. Op het kerkhof toen ik hem voor het eerst echt ontmoette,
hij het tuinhek toen hij plotseling weg moest, midden
in een colonne Zwart jassen toen hij boven op mijn gemorste
suiker ging staan.
En nu dus hier.
Zijn mond valt open als hij me ziet.
De man is half zo vermoeid als hij zich voordoet. Ik zie zijn
ogen van mij naar Filip schieten, hoe hij razendsnel nadenkt.
'J e kent haar?'
Filip aarzelt een moment, dan knikt hij.
'Aha,' zegt de man. En dan, met 'n knik naar Liesl: 'Is dat
alles?'
Filip knikt.
'Verder niemand?'
Filip schudt zijn hoofd.
Er komt een ontevreden blik in het gezicht van de man. Ik

weet niet of het door die blik komt, of door zijn vraag, maar
ineens realiseer ik me met een schok wie hij is. Hij is een van
de Zwart jassen die vorig jaar zo graag een saboteur wilden
pakken dat ze de boel in het honderd hebben laten lopen. Hij
is de Overijverige die de wind van voren kreeg van meester
Govaerts, toen hij hem probeerde tegen te spreken.
'Wie is ze?'
'Ze heeft er niks mee te maken,' zegt Filip.
'Wie is ze?'
'Het gaat om de smid. Die moeten we hebben.'
'Ach, prille liefde,' zegt de man glimlachend, terwijl zijn
blik van hem naar mij zwenkt.
Mij houdt hij niet voor de gek. Onder die glimlach zit iets
staalhards, met kartelranden. Dan kijkt hij even opzij. En als
hij terugkijkt is zijn blik een en al triomf. 'Ze was de hulp,'
zegt hij. 'Het beschermelingetje van Govaerts. Fien? Nee,
Fing.' Hij lacht. Dan wordt zijn gezicht weer strak als een
trommelvel. 'Misschien kun je beter gaan praten, meisje.'
Van pure zenuwen begin ik weer te lachen. Het is het verkeerdste
dat ik doen kan.
'Je vindt dit grappig?'
Hij zet een stap naar voren. Heft zijn hand.
'Laat mij met haar praten,' zegt Filip.
Filip leidt me naar een hoek van de schuur, waar een houten
schot staat. Het is de enige plek in de kleine smidse waar
we enigszins ongestoord kunnen praten. Plotseling sta ik te
trillen op mijn benen.
'Gaat het?' vraagt hij zacht.
Ik knik, wil wat zeggen, maar dat mislukt.
'Waarom kunnen jullie je niet gewoon gedeisd houden?'
sist Filip dan kwaad. 'Waarom denken jullie Boons dat je alles
maken kunt?'
'Wie zegt dat wij denken dat we alles maken kunnen?'
'Ach, hou toch op.'
339

'Is dit dat nieuwe baantje van je?' vraag ik. 'Kinderen oppakken?'
'Fing, hier help je niemand mee, ja?' Zijn stem is weer zacht
geworden. Hij zet een pas dichterbij. Ik voel zijn hand op mijn
onderarm. Nog een pas. Zijn handen rusten nu op mijn heupen.
'Niet doen,' zeg ik. Maar ik blijf zelf staan. Hij legt zijn
hoofd tegen het mijne. Zijn voorhoofd is nog koud, maar van
onder zijn huid komt nieuwe warmte.
'Ik heb het uitgemaakt,' zegt hij.
Ik knik.
'Ze is mijn meisje niet meer.'
Ik knik opnieuw.
'Zeg gewoon wat je weet. Dan praat ik met hem. Dan kun
je naar huis.'
Het lijkt zo simpel.
Naar huis.
De tranen stromen ineens over mijn wangen. Hij zoent
ze weg. Heel voorzichtig. Dan zoent hij mijn voorhoofd. En
dan mijn mond. Alsof het de gewoonste zaak van de wereld
IS.
En ik zoen terug.
Ik zoen alsof mijn leven ervan afhangt.
'Ja?' zegt hij.
'Nee,' zeg ik.
'Toch niet zo spraaks?'
Filip zwijgt. Hij kijkt me niet meer aan.
'Dan moet ze het zelf maar weten.'
De man pakt me bij de hand. Hij heeft als enige geen handschoenen
aan. De hand is verrassend zacht. Hij doet het achteloos,
bijna verstrooid.
'Jullie blijven hier,' zegt hij . En terwijl hij het zegt draait hij
zich om en neemt me mee, naar de deur toe.

Tweeënhalf jaar is de oorlog bezig, maar nu pas, hier op dit
moment, besef ik dat iets in mij, een klein, bijna verwaarloosbaar
deel van mezelf, altijd tegen beter weten in, koppig geloofd
heeft dat de Pap gelijk had. Dat oorlog niet voor kinderen
bedoeld is. Dat niemand kwaad is op kinderen.
Dan realiseer ik me twee dingen.
1. In een oorlog is niemand veilig. Ook een kind niet.
2. Ik ben geen kind meer.
Ik doe niets. Ik verzet me niet. Het is alsof de man en ik met
touwtjes aan elkaar zitten.
Hij heeft de klink al in zijn andere hand als Filip voor hem
komt staan.
'Nee.'
Het is een schuchter 'nee'. Zelfs in de kleine smidse van
Herrnes lijkt het alsof zijn stem van kilometers ver weg komt.
'Opzij, jongen,' zegt de man. Niet boos of kwaad. Het is
meer de bemoedigende toon waarop je een kind toespreekt als
het iets niet durft. Maar Filip blijft staan, en als hij weer praat
heeft zijn stem een andere toon. Alsof hij in twee seconden
tien jaar ouder geworden is.
'Ze heeft er niks mee te maken.'
'Dat heb je al gezegd.'
'Omdat het zo is.'
Even ontspant de man, alsof hij zich bedenkt. Dan, zo snel
dat ik niet weet hoe, heeft hij ineens een pistool in zijn hand.
Hij richt het op Filip.
'Opzij.'
Ik heb me nog vaak afgevraagd hoe het zou zijn afgelopen. Of
Filip was blijven staan en of de man geschoten zou hebben.
Wat er gebeurd zou zijn als ik echt met de man naar buiten
gegaan was.
Er is geen antwoord.
Er zal nooit een antwoord komen.

Het is een paar avonden rustig geweest, maar nu hoor ik het
duidelijk. Vliegtuigen. Ze komen deze kant op. Heel in de
verte gaat het luchtalarm af. We staan daar te luisteren: het
lijkt eeuwen te duren. Dan gaat alles juist weer razendsnel. Er
klinkt een fluitend geluid, het is nog ver, maar de eerste inslag
dreunt door tot in de smidse.
We rennen allemaal van de deur weg. Als dieren bij een
bosbrand zijn we, kruipen we bij elkaar.
'Lampen uit! Lampen uit!'
Dan zie ik pas dat ze zaklampen bij zich hebben. De lampen
worden gedoofd. We zitten dicht tegen elkaar aan. Een
tweede inslag. Ik gil als er een stuk dakpan vlak langs mijn
hoofd suist. Nog steeds is het niet donker. We zien allemaal
tegelijkertijd waar het door komt.
De petroleumlampen van Heivisj geven een gloed af, sterk
genoeg om de gaten te zien in het oude dak van de smidse. De
Pruuse houden normaal streng in de gaten dat alles verduisterd
wordt. Maar dan gaat het om ramen en deuren. Niet om
een dak. Een dak kan niemand controleren.
Behalve piloten in een vliegtuig.
Nieuwe vliegtuigen naderen.
Het gezoem wordt gebrom.
De smid krijgt een pistool tegen zijn hoofd. 'Uit! Nu!'
Maar nog voordat de smid kan handelen is een van de
Zwart jassen hem voor. Hij maait met een riek eerst de ene,
dan de andere petroleumlamp van z'n spijker.
Al die tijd heeft Heivisj zich nauwelijks verroerd. Hij heeft
zijn hooi gekauwd, zijn echte oor heeft een beetje heen en
weer bewogen, en alleen bij de eerste inslag ging het even
naar achteren en verstapte hij.
Maar dan gaat het licht uit.
Helemaal uit.
Natuurlijk kende ik het verhaal. Maar zelfs al had ik het geloofd.
Zelfs al had ik álles geloofd, dan nog had niets me echt
kunnen voorbereiden op wat er toen gebeurde.

Eerst denk ik dat iemand met een scherp voorwerp over een
metalen plaat gaat. Nee, alsof tien mensen dat doen. Het is
een verschrikkelijk geluid. Van schrik druk ik mijn handen tegen
mijn oren, maar het geluid krijst er dwars doorheen.
Het is een schreeuw. Iemand schreeuwt.
Heivisj.
Het dringt dwars door alles heen, is mens en dier tegelijk.
Daaroverheen het gekletter van zijn hoeven op de betonnen
vloer, minstens zo hard.
Ik kan niets zien. Niets. We zien geen van allen iets. We zijn
blind in dit donker. Er breekt paniek uit, iedereen wil weg,
maar niemand weet waar naartoe.
Ik voel hoe vlak naast me de lucht zich verplaatst. Dan krijg
ik een enorme dreun, ik word als een veertje opgetild en sla
met een klap tegen het houten schot.
Ik weet niet hoe lang ik daar lig; alles voltrekt zich vanaf nu
in een waas. Heivisj galoppeert vlak langs me, op een haar na
raakt hij me. Ik weet niet hoe hij het doet, het is hier veel te
ldein, maar hij galoppeert en slaat met volle kracht tegen een
wand aan. Er valt iets met enorm geraas om. Het is alsof de
smidse ineenstort.
Dan zie ik iets wat niet waar kan zijn. Heivisj geeft licht.
Alsof hij van binnenuit verlicht wordt. Alleen is het niet van
binnenuit. Zijn staart van vlas heeft vlam gevat. Net als het
stro in de hoek van de smidse. Die vlammen werpen licht in
het donker.
Het is alsof we allemaal tegelijk bij zinnen komen. We rennen
naar de deur.
De man struikelt, hij wil overeind komen, maar we vallen
over hem heen, klimmen over hem heen.
Heivisj dendert op ons af. Ik weet dat ik naar de deur moet
zoeken, die ergens achter het omgevallen aambeeld en de losse
planken moet zijn, maar ik draai me om.
Ik heb altijd geweten dat Heivisj groot was, maar zo immens
als nu was hij nog nooit.
343

Zijn ogen zijn niet meer van amber, maar pikzwart met
spierwitte randen. Zijn lichte borst is donker van het angstzweet.
En hij krijst.
Ik zie hoe de man onder de voet gelopen wordt door Heivisj.
Hoe het vroegere mijnpaard boven op hem danst met
hoog opgetrokken benen alsof hij een kunstje doet. Het felle
gekletter van de hoeven dat heel even bedompt klinkt, alsof
Heivisj over een zak met meel loopt. Alleen is het geen zak
met meel. Het hoofd van de man dat ineens zo klein is, een
erwtenhoofdje.
Dat is het moment dat ik bij zinnen kom.
Ik pak Liesls hand, die ineens vlak bij de mijne is.
We wrikken ons langs de planken. We duwen de deur open.
We rennen vier stappen en staan dan weer stil.
Doodstil.
Er staat nog een Zwart jas.
Hij moet de hele tijd buiten gewacht hebben en nu staat hij
tussen ons en onze vrijheid in.
Hij heeft een pistool dat hij bevend richt.
Het volgende moment, zonder dat ik begrijp waarom, zet
hij het op een lopen.
Misschien is hij bang dat hij zich aan de vliegtuigen verraadt
als hij een schot lost. Misschien wil hij niet schieten op
ons. Maar het waarschijnlijkste is dat hij verbluft is als eerst
twee meisjes via de deur naar buiten tuimelen en nog geen seconde
later Heivisj dwars door de houten achterwand breekt.
De duimendikke planken vliegen als luciferhoutjes voor hem
uit. Krijsend als een beest rechtstreeks uit de hel, met zijn
manen en staart in brand: Heivisj die zijn eigen licht draagt,
terwijl de grond davert en hij vonken slaat met zijn machtige
hoeven.
344

Op de vlucht
We vlogen over de akkers. Onze voeten kletterden over de
steenharde besuikerde aarde, we probeerden in de voren te
blijven lopen. We struikelden en we vielen, maar we lieten elkaar
geen moment los. Liesls hand zat zo vastgeklonken in de
mijne dat ik niet meer het verschil voelde tussen haar hand en
de mijne.
Ik hoorde haar hijgen. 'Stop,' zei ze. 'Stop.'
Maar ik trok haar voort, ook als ze viel en ik bleef doorrennen
zo goed en zo kwaad ik kon, totdat ze weer meerende. We
konden niet stoppen. De vliegtuigen die de grond twee keer
hadden doen daveren waren met een hoog jankend geluid
weggevlogen. Nu de stilte terugkwam hoorde ik stemmen. Ik
hoorde niet precies wat ze riepen, maar ik kon het wel raden.
En Liesl klaarblijkelijk ook, want ineens maakte ze zich van
me los en rende voor me uit.
De eiken doken op, hun brede zwarte kronen naar de hemel
uitspreidend, en daardoor was ik gewaarschuwd. Liesl
liep nu een paar meter voor me uit. Eerst dacht ik dat ze
wel zou stoppen, ze was hier tenslotte eerder geweest, tot ik
besefte dat ze de Krombroodberg alleen van de andere kant
kende.
Ik kon nog net haar arm grijpen. Ze glipte met één been
weg en het had niet veel gescheeld of ze was het ravijn in gedonderd.
Ik had geen adem meer, ik wilde op de grond gaan
zitten, maar dat kon niet.
'Omlaag,' zei ik.
'Omlaag?' herhaalde ze terwijl ze in de diepte keek. Ik ging
345

zitten aan de rand, tastte met mijn voeten naar de breed uitstekende
wortels van de eiken.
'Zet hier je voet op,' zei ik. 'Het eerste stuk is het lastigst,
maar daarna wordt het makkelijker.'
Ik zei het net zo goed tegen mezelf als tegen haar.
De maan, driekwart vol, was inmiddels begonl1en aan haar
baan. Dat is de enige reden die ik verzinnen kan dat we niet
onze nek braken.
We stonden hijgend midden op de Kollenbergweg, met aan
weerskanten de hoge, steil oplopende graften. Hier waren
geen stemmen meer. Er was alleen de wind die door de eiken
fluisterde, een indringend sinister geluid, alsof de eiken boven
onze hoofden op ons neerkeken en wezen en fluisterden:
'Daar! Daar!'
Mijn hoofd begon te gloeien. Mijn rechteroog traande. De
traan was nog warm toen hij mijn oog verliet, maar koud toen
hij over de wang omlaaggleed. Ik veegde hem met mijn want
weg. Ik huiverde zo erg dat ik schokte.
To en pas drong tot me door dat ik geen jas meer aanhad.
Ik wist niet hoe of wanneer ik 'm was kwijtgeraakt. De
vrieswind schaafde mijn wangen als glasslijpsel. Ik had verwacht
dat het in de beschutting van de holle weg minder koud
zou zijn, maar het tegendeel was waar. Er woei vanaf de stadskant
een ijzige luchtstroom langs de weg omhoog, die zo bijtend
koud was dat het leek alsof we ons niet op vaste grond
bevonden maar midden in een ijskoude kolkende rivier.
De wind was zo godvergeten koud dat ik niet meer denken
kon. Ik drukte mijn nagels diep in de muis van mijn hand, zo
erg dat het pijn begon te doen. Ik veegde een nieuwe traan
weg.
Hoe veilig waren we hier? We stonden weliswaar in het
donker van de overhangende bomen en niemand die ons zo
zou vinden, maar hoe lang zou dat duren? Hoe lang duurde
het voordat ze lampen hadden? Moesten we hier blijven?

In de ver tc kwamen nieuwe vliegtuigen aan. En al kon ik
het afweergeschut vanaf hier niet zien, ik hoorde het wel.
We konden niet blijven. Als we niet opgepakt werden door
de Zwart jassen of de Pruuse kregen we zo meteen een bom op
onze kop van de tommy's. Als ze Geleen konden bombarderen,
waarom dan niet onze stad?
Er was maar één plek waar we naartoe konden.
Het was de laatste plck ter wereld waar ik naartoe wilde.
Maar we hadden geen keuze.
De Paterskoel was overdag al een verwarrende plek geweest,
met zijn kriskraspaadjes, tussen rare heuveltjes en berken en
braamstruiken door. Maar nu, in de nacht, duurde het geen
vijf minuten of ik was elk gevoel voor richting kwijt. En ditmaal
was er geenjes die me de weg wijzen kon.
Liesl probeerde mijn hand vast te houden, maar het pad
tussen de braamstruiken was te smaL Geïrriteerd schudde ik
haar van me af. Ik bleef lopen en ik werd steeds kwader op
mezelf. Hoe moeilijk kon het zijn om de gang weer te vinden?
Zo groot was het gebied van de Paterskoel nou ook weer
niet!
Ik had het idee dat ik rondjes liep. Ik glibberde keer op keer
weg, viel een keer hard over een boomwortel, de lucht sloeg
uit mijn longen.
'Waar is de Koningin?' vroeg LiesL
'Weet ik niet.'
'Ik wil dat de Koningin komt.'
'Hou je kop.'
Met elke seconde die verstreek voelde ik me dommer. Vanaf
het moment dat ik beslist had dat ik haar weg zou brengen,
had ik de ene rampzalige beslissing na de andere genomen.
En nu liep ik hier, op de laatste plek ter wereld waar ik wilde
rondlopen, midden in de winter, met knallende koppijn, zonder
jas, zonder licht.
'Ik ben moe.'
347

'Doorlopen. '
'Ik wil niet doorlopen.'
Ik liep verder: vier, vijf passen. To en hoorde ik haar achter
me aan komen. Ik hoorde aan haar voetstappen dat ze boos
was. Mooi. Op boosheid liep je beter.
'Waar gaan we naartoe?'
'Dat zie je zo wel.'
'Hoe lang nog?'
'Bijna.'
Weer een heuvel. Ik bleef staan. Dezelfde heuvel? Liesl
ging zitten. Ik trok haar weer overeind.
'Ik wil niet meer.'
'Wil je dan dat ze je pakken?'
'Dan pakken ze jou ook.'
'Ik ben geenJud.'
Ze liet zich vallen. Ik hoorde haar hoofd ergens tegenaan
stoten, maar ze gaf geen kik. Ze lag ondersteboven op het
heuveltje met haar armen en benen wijd en haar hoofd omlaag,
alsof ze zo uit de hemel was gevallen. Ik sjorde aan haar,
maar ze gaf geen centimeter mee. Ik dacht: ik laat haar liggen.
Ik loop gewoon weg. Ik heb gedaan wat ik kon. En ik wist dat
ik het doen zou. Ik zou haar achterlaten. Midden in de nacht.
Midden in de vrieskou van december. Ik zou het doen.
Laat niemand het dus in zijn hoofd halen me ooit nog een
Heilige Boon te noemen.
Voor de derde keer die avond begon de lucht te brommen.
Drie vliegtuigen misschien, of vier. Ze vlogen lager dan ze tot
nu toe gevlogen hadden. En ze kwamen recht op ons af.
Ik sleurde Liesl overeind. We renden linksom, rechtsom en
toen stonden we ineens voor de mijngang. Ik snapte er niks
van, we moesten hier al minstens tien keer langsgekomen zijn,
maar nu pas zag ik het hekje.
Zelfs nu we er vlak voor stonden twijfelde ik verschrikkelijk.
Ik was doodsbang om de bouwvallige gang binnen te gaan

en doodsbang om buiten te blijven. Maar ik had geen tijd om
na te denken, dus ik opende het hek, duwde de tegenstribbelende
Liesl naar binnen en volgde haar.
349

Het midden van het donker
Weer had ik het gevoel dat ik elke stap moest bevechten, veroveren.
'J e zorgt er maar voor dat die lamp er nog ligt, Jes Boon,'
zei ik zacht in mezelf. 'Want ik weet niet wat ik ga doen als dat
niet zo is.' Mijn stem klonk hol en boos. En vooral die boosheid
beviel me.
Het geluid van de vliegtuigen verdween, en dat van de
wind; alle geluiden werden vager. We vervaagden zelf, tot we
alleen nog maar adem waren en scharrelende geluiden van
handen en voeten.
Ik aarzelde. Was die gang de vorige keer ook zo lang geweest?
Wa t als deze gang zich vertakt had zonder dat ik het
in de gaten had en we nu steeds dieper de aarde in kropen,
zonder ooit meer een uitgang te vinden?
'Hou je kop,' zei ik tegen mezelf. 'Hou in godsnaam je
kop.'
En op dat moment stootte ik mijn hoofd.
Dit moest het punt zijn waar de gang een bocht maakte.
'We zijn er,' zei ik, en plotseling werd ik verschrikkelijk
bang. Zo bang als ik zelfs niet geweest was toen we gepakt
werden.
0, God. Laat de lamp hie1" zijn. Ik weet niet wat ik doen moet als
hij er niet is.
Mijn hoofd begon zeer te doen. Er gleed weer een traan omlaag,
die ik met mijn want wegveegde.
Maar hoe moet ik dat ding laten branden? Ik weet helemaal niet
350

olJes de lamp heeft aangestoken met lucifen uit de grot. Stel dat er
daar helemaal geen lucifers zijn? Wát dan?
'Zijn we er?' vroeg Liesl, haar stem zo kleintjes en zacht dat
een muis haar had kunnen overstemmen. En dat maakte me
weer kalmer.
'J a,' zei ik.
Ik strekte blindelings mijn handen in de holte, ik voelde de
wand wijken, ik voelde waar de grond iets omlaagging en toen
voelde ik de kist.
'We hebben zo licht,' zei ik.
Met trillende handen zocht ik naar het scharnier. De kist
ging met een akelig gekraak open, maar ik was nog nooit zo
blij geweest met een geluid als toen. Ik voelde en vond de
stormlantaarn meteen. Erin vond ik, godzijdank, een bundeltje
vette watten waar lucifers in zaten.
Ik deed mijn want uit en stak hem aan.
De lamp was niet helemaal goed. Hij scheen maar voor de
helft, ook al draaide ik de lont helemaal omhoog. Ik kon Liesl
alleen maar zien als ik mijn hoofd helemaal naar rechts draaide.
Ze zag spierwit.
'We zitten hier veilig,' zei ik klappertandend. 'Heus.'
Het leek alsof ze me niet hoorde. Ze keek geschrokken
naar iets wat ik niet zien kon. Naar mij.
'Wat?' zei ik.
Ze deed haar mond open. En toen weer dicht.
'Wat?'
'Je oog,' zei ze.
Er vloeide weer een traan langs mijn wang omlaag. Alleen
was het geen traan. De want waarmee ik geprobeerd had mijn
oog af te vegen zat onder de donkere vlekken. Tranen maakten
geen vlekken. Met een schok realiseerde ik me dat het niet
de lamp was die niet goed meer was. Het was mijn oog. Ik zag
niks meer met mijn rechteroog.
351

Ik begon te kokhalzen.
'Gib mir deine Hände,' zei Liesl.
Ik schudde mijn hoofd. Meteen vlamde er een stekende
hoofdpijn op.
'Geef me je handen,' zei Liesl weer in het Duits.
Ze wachtte mijn antwoord niet af en pakte ze vast.
'Waar zit je rechterpink?'
'Wat?'
'Waar zit je rechterpink?'
'Wat bedoel je?'
'Je rechterpink. Waar zit ie?' Ze gaf een kneepje in mijn
linkerpink.
'Dáár. Voel je 'm?'
'J a, maar wa t ... '
'Je hoeft niks te doen. Je dénkt alleen maar aan die vinger.
Linkerpink. '
'Waarom moet ... '
'Doe het nou maar,' zei ze.
Ik deed het.
'Rechterduim. Doe je het?'
'Ja.'
'Linkerringvinger. Rechterduim. Rechtermiddelvinger. '
Ze bleef vingers opnoemen. Het was het raarste medicijn
dat ik ooit gehad had, maar ik voelde na een poosje de misselijkheid
iets zakken.
'Van wie heb je dat geleerd?' vroeg ik. Ik had mijn ogen
dicht. Op die manier leek het alsof er niets aan de hand was.
Ik denk niet dat je iemand kunt horen glimlachen. Maar ik
hoorde het toch.
'Schipper.' Ze zei het in het Nederlands en het klonk als
'sjipper'.
Ik probeerde na te denken, maar het was alsof de klap tegen
mijn hoofd iets stukgemaakt had.
Ik kon alleen nog maar aan nu denken.

Nu was mijn hoofd dat pijn deed.
Nu was Liesl die bewoog.
Nu was de kou, de ijzige kou die je eerst nauwelijks merkte,
totdat ie je botten binnengekropen was en zich niet meer liet
wegdenken.
'Fing?'
'Wat?'
'De Koningin komt niet meer, hè?'
Ineens stroomde mijn hoofd weer vol. Filip die me zoende,
de smid Herrnes die in elkaar geslagen werd. En Heivisj,
steeds weer Heivisj die als een levende nachtmerrie boven op
de man gedanst had. Het als een erwt zo kleine hoofd van de
man.
De beelden kwamen zo hard binnen dat ik ondanks de pijn
mijn ogen geschrokken opendeed. Het licht wierp een flakkerend
licht op de muren en het plafond. Te zwak om de hele
gang te verlichten, maar licht genoeg om de muren en het
plafond vlak bij me te zien.
Ik zag de vreemde streeppatronen op de muren en het plafond.
Ik had ze eerder gezien, maar nu pas begreep ik wat het
waren. Kapsporen. Sporen van de mijnwerkers die hier ooit,
duizenden jaren geleden, vuursteen gedolven hadden. Wie
waren ze, de mensen die hier gangen onder de grond groeven?
Hoe hadden ze ooit de moed gehad om vrijwillig onder
de grond te gaan, terwijl er maar zo weinig nodig is om verpletterd
te worden?
Onze situatie was hopeloos. We zaten onder de grond in een
bouwvallige mijn, terwijl boven ons vliegtuigen rondvlogen
die bommen lieten vallen. Als er eentje boven op ons zou vallen
waren we reddeloos verloren en niemand die ons ooit nog
vinden zou.
Maar we konden nergens anders naartoe. Zodra de vliegtuigen
weer weg waren, zouden de Pruuse en Zwart jassen ons
3 53

gaan zoeken. Boven de grond zouden ze ons zonder twijfel
vinden.
Ik opende de kist opnieuw. Ik weet niet waar ik op gehoopt
had. Eten of dekens, ook al wist ik dat ik de eerste keer niets
anders gevoeld had dan de lantaarn en de watten.
'Het tegendeel van zorgen,' mompelde ik, 'het tegendeel
van zorgen.'
Ik vond een ijzeren flesje met een schroefdop. Ik draaide
het open en rook er voorzichtig aan. To en proefde ik. Het was
water. Het rook gronderig, maar smaakte niet vies.
'Hier, Liesi.'
We namen elk een slok. To en ze meer wilde pakte ik het van
haar af.
'Komt ze echt niet meer?' vroeg ze.
'Misschien heeft ze zich verstopt,' zei ik. 'Misschien .. .'
Maar ze geloofde me niet. Ik geloofde het zelf niet eens.
Wat kon ik anders doen?
Wat anders dan datgene wat ik mijn leven lang al als troost
gekregen had?
Ik vertelde verhalen. Over hoe mijn familie en ik ooit
over Sjlammbams Sahara waren komen aanlopen. Om Negen
Open Armen te bekijken. Hoe we gezocht hadden naar
de voordeur van het huis, maar die eerst niet konden vinden.
Over hoe we gemeten hadden hoe groot het huis was. Met
onze armen. En hoe we toen negen keer onze armen wijd
moesten doen om het huis van voor tot achteren te raken.
En na dat verhaal kwamen er nieuwe verhalen. Ze kwamen
alsof ze met ragfijne draadjes aan elkaar zaten. Ik vertelde ze
niet alleen aan haar, maar ook aan mezelf. Het maakte de kou
minder bitter, de pijn minder erg.
Of misschien hoopte ik dat alleen.
354

De vlam ging steeds zwakker branden.
làen kwam onvermijdelijk het moment dat de petroleum
opraakte, de lantaarn begon te walmen, het licht nog een keer
fel opvlamde, en toen doofde. Als het laatste lichtpuntje van
de sigaar van de Sigaren keizer.
We verdwenen in het donker.
We losten op.
Ik moet weg gesoesd zijn ondanks de kou, ondanks de stekende
pijn in mijn hoofd. Het duurde even voor ik besefte
dat ik nog steeds aan het vertellen was; de woorden en zinnen
verlieten nu uit zichzelf mijn mond. Ik hoefde er niets meer
voor te doen. Het vreemde was alleen dat het een verhaal was
dat ik niet kende. Het duurde lang voordat ik me realiseerde
dat het niet mijn woorden waren.
Het waren die van Lies!.
355

De pop die alles zag (n)
I
Groflpapa's winkel ligt aan het eind van de winkelstraat. Daarboven
wonen Gro6papa en Grofimama, Reiba en ik. Het is
een smal huis tussen twee huizen in. Reiba zegt altijd dat het
is of het huis zijn adem inhoudt. Aan de linkerkant woont de
weduwe Kant, aan de rechterkant drogist Mannhauer.
Gro6mama is stil, ze beweegt niet veel. Va ak ligt ze overdag
in bed en dan lijkt het alsof ze hoofdpijn heeft, maar Gro6papa
zegt dat ze alleen een beetje moe is.
'Waarvan dan?' vraag ik.
Hij trekt zachtjes aan mijn vlechten. 'Van het draaien van
de wereld, natuurlijk.'
'Kan ze dat voelen?'
Gro6papa zegt: 'Nee, Liebes, je grootmoeder voelt de wereld
niet draaien, ze hóórt hem.'
'Maar wat voor geluid maakt de wereld dan?' vraag ik. En
hij zegt dat hij het zelf niet precies weet, hlj heeft tenslotte
geen oren die de wereld kunnen horen draaien, maar het moet
zoiets zijn als geknars, als het binnenwerk van een enorme,
eeuwenoude pendule.
Soms, als Reiba en ik uit school komen en onder de roodfluwelen
voorhang de trap op lopen, is Gro6mama aan het koken.
Aardappellatkes en gefilte fis} eten we dan met honingkoek
toe. Op tafel ligt het mooie tafelkleed. Dan lacht ze en zingt
ze een liedje van vroeger.

Het kleine keukentje staat propvol pruttelende potten en
pannen. In de oven staat eho/ent te stoven. Ik ben bang voor
die oven. Als Groflmama hem aansteekt is het net of er een
valse hond blaft. Er is altijd te veel eten. De rest van de week
stuurt ze Reiba met haar potjes en pannetjes de buurt rond tot
ze alles kwijt is. Vooral Mannhauer is blij. Oma zegt dan altijd
tevreden: 'Zijn vrouw mag er dan uitzien als een suikertaart,
koken kan ze niet.'
Reiba en ik wonen bij Groflpapa en Groflmama zolang ik
me kan herinneren. Mama is verdronken tijdens een uitje van
de roeivereniging. Reiba was toen vier en ik één.
Soms moet ik erom huilen. Meestal troost Reiba me, maar
als ze een kattige bui heeft zegt ze dat ik nog te jong was om
het me te herinneren, dat zij veel ouder is dan ik en echte
herinneringen heeft. En huilt zij? Nee toch? Ze kijkt me dan
kwaad aan. Opa zegt dat je met Reiba's ogen de oven kunt
aanmaken.
Onze vader is naar Amerika gegaan om geld te verdienen.
Maar hij is niet zoek, zoals sommige mensen zeggen als ze
denken dat ik niet luister. Je kan niet zoek zijn en elk jaar een
kartonnen doos sturen met een cadeautje voor Reiba en mij.
GroJ3papa's winkel is nog van Groflmama's opa geweest. Je
moet drie stenen treden omlaag, door de houten Pinokkiodeur
die zijn ogen opendoet als je hem openduwt. De brievenbus
is zijn rode mond.
De toonbank is al zo vaak gebruikt dat het hout geen kleur
meer heeft. Ik vind het lekker om met mijn wang langs de
gladde plekken te glijden. Of ik luister naar Groflpapa die met
de klanten praat of aan de rol cadeaupapier draait. Die maakt
zo'n fijn hobbelend geluid.
In de muur achter de grote toonbank zit een grote nis. Een
soort kamertje op kniehoogte. Eerst stonden daar de modeltreinen,
maar Groflpapa heeft er 'Die Bunte Puppenwelt' van
gemaakt.
357

Er staan zes stoeltjes en een fornuisje. In de muur van het
kamertje zit een raam dat niet echt is. Opzij zit een wiel. Als
je eraan draait verandert het uitzicht. Er is een sneeuwlandschap,
een zomer met een hooiberg en een stadje in de herfst
op een heuvel. Eerst was er ook na g een veld met tulpen, maar
daar was de verf niet goed van, dus dat zie je niet goed meer,
alleen maar wat vegen. Groflpapa heeft het zelf gemaakt.
De poppen zijn geen speelpoppen, maar poppen voor grote
mensen. Sommige zijn bijna zo groot als ik. Ze hebben dure
kleren aan en ze kosten veel. Ze kunnen niks bewegen, alleen
hun ogen. Ik hou niet van die poppen.
'Kom,' zei Rei ba een keer op sjabbes.
'Geen zin,' zei ik. Maar ik ging toch mee.
We liepen de trap af. Reiba had iets in haar hand, maar ze
wilde me niet laten zien wat het was. Dat deed ze pas toen we
onder de trap stonden.
'Wat moet je met die lippenstift?' vroeg ik.
'Kom,' zei Reiba weer.
We klommen in het kamertje. Ze moest door haar knieën
gaan om in de kleine spiegel boven het dressoir* te kunnen
kijken. Ze duwde de stift op haar mond, maar stopte meteen
weer. Vanboven klonken voetstappen.
'Meisjes?'
Ze keek me verschrikt aan.
'Meisjes? Zijn jullie beneden?'
Reiba keek me indringend aan. 'Niks zeggen.' Door de
stip van de stift op haar onderlip was het net alsof haar mond
bloedde.
GroGpapa bleef even staan en liep toen weer verder. We
hoorden hem de trap naar Groflmama op lopen.
Reiba stopte de stift in het kleine laatje en liep weg.
Waarom ik het deed weet ik niet meer. Ik: denk dat ik boos
was dat ze me weer alleen liet. Of misschien wilde ik de poppen
nog mooier maken, zodat GroGpapa ze beter zou kunnen
verkopen .

Maar Groi3papa vond ze helemaal niet mooier. Het is de
enige keer geweest dat ik een klap gekregen heb.
En daarom hou ik niet van die rotpoppen.
2
Het is de week voor Pesach. Reiba speelt buiten met N anet. Ik
mag niet meedoen en huil. Opa loopt naar buiten en hij zegt
iets wat ik niet versta.
'Maar ze is te klein voor dit spelletje,' antwoordt Reiba. 'En
ze kan niet tegen haar verlies.'
'Ik kan heus wel tegen mijn verlies!' roep ik.
'Jullie zijn zusjes,' zegt opa hoofdschuddend. 'Welke zusjes
spelen zo met elkaar? Wat moet er ooit gebeuren als wij er
niet meer zijn?'
'Dan zijn we allebei groot,' zegt Reiba onverschillig. 'Dan
spelen we niet meer.'
'Reiba .. .' zegt opa.
Daarna mag ik meedoen. Het spel heet Poppenheks. Eentje
is de pop en de andere is de poppenheks. De pop moet zich
verstoppen, maar als de poppen heks haar vindt, moet ze niet
wegrennen, maar juist zo stil mogelijk zitten. Als het de pop
lukt honderd tellen helemaal stil te staan mag ze pop blijven.
Wie het langst pop kan blijven, wint het spel.
Nanet en Reiba besluiten allebei de poppenheks te zijn,
want ze doen alles samen, zeggen ze.
'Dat is niet eerlijk! Dan zijn er twee aan het zoeken.'
'Graag of niet,' zegt Reiba.
Ik verstop me. Het is geen moeilijke plek, maar dat hoeft
ook niet. Met zijn tweeën vinden ze me toch overal. Ik hoor
ze komen. Het is moeilijk helemaal stil te zitten. Maar ik weet
dat ik het kan. Reiba en Nanet komen op me af met geklauwde
heksenhanden.
'De poppenheks komt!' zeggen ze met akelige hoge stem-
3 59

men. 'De poppenheks komt!' Ze gaan elk aan een kant van me
staan. Ze beginnen te tellen. Ik hoor meteen dat ze veel langzamer
tellen dan anders. Maar ik weet dat ik het volhouden
kan. Dat weet ik. Ik ga winnen.
'Ze knippert met haar ogen,' zegt Nanet. 'Ze is af.'
'Haha! Knipperen mag,' roep ik. 'Reiba, zeg dat knipperen
mag!'
Want dat is het enige wat mag, omdat niemand honderd
tellen zonder knipperen kan.
'J a,' zegt Reiba peinzend, 'maar je mond bewegen, dat mag
niet.'
'En dus ben je toch af,' zegt Nanet.
Ik had me nog zo voorgenomen om niet te huilen.
'Grofipapa!' roep ik.
Maar die is j uist bezig met een klant. Hij roept boos dat ik
stil moet zijn. Ik ben nu op iedereen kwaad en verstop me in
de nis onder de trap.
OOi!' zegt Grofipapa als de klant weg is. 'Gelukkig dat deze
muren geen oren hebben, anders zou geen geheim meer veilig
zijn.'
Als hij denkt dat ik luister heeft: hij het mis.
'Ik zou zomaar kunnen verklappen waar ik volgende week
de afikoman verstop.'
Ik spits mijn oren.
Zolang ik me herinneren kan is het Reiba die het stukje
brood vindt dat grootvader met Pesach moet verstoppen.
Nooit ik. Wat hij ook doet, zij weet de afikoman altijd als eerste
te vinden. En dan mag zij het in het Poolse schaaltje leggen,
het zilveren sehaale met het servet, dat speciaal voor de
afikoman bedoeld is.
Als hij het me vertelt snap ik er niks van.
'Dat is een hartstikke stomme plek,' mompel ik.
'Wat zeg je, Muur?' zegt Groi3papa. 'Je moet harder pra-

ten. En ook een beetje muurderiger. Anders ga iknog geloven
dat je helemaal geen muur bent.'
'Het is een stomme plek,' herhaal ik.
'Wedden van niet,' zegt opa.
Hij kan zeggen wat hij wil, het is een stomme plek. Maar nu
ik weet waar het ligt heb ik in elk geval meer kans dat ik aan de
beurt ben met vinden. Zoeken doe ik al elk jaar.
Het wordt Pesach. Grofipapa vertelt net als elk jaar het verhaal
van de bagada, de uittocht. Hij kan niet zo goed vertellen
als anders. En een keertje valt hij midden in het verhaal stil.
I Jater hoor ik van Reiba dat dat komt omdat Mannhauer onze
buurman geen cbameets meer wil aannemen. Terwijl hij dat al
jaren doet.
'Dan kan hij ook naar onze potjes en pannetjes fluiten,' zegt
Grofimama boos. En daarna moet ze ineens huilen.
Door het hele gedoe duurt het verhaal nog langer dan anders.
Ik zit zo op mijn stoel te wiebelen dat Grofimama vraagt
of ik naar de kleinste kamer moet. Ze bedoelt de wc, maar dat
zegt ze nooit.
Als we eindelijk mogen zoeken, wil ik de afikoman meteen
pakken. Maar Grofipapa houdt me tegen. Hij knipoogt. We
kijken naar Reiba die al onder het aanrecht tuurt en boven
op de keukenkastjes. We zien haar de trap op rennen naar de
slaapkamer en weer omlaag rennen. Ik hoor haar hijgen.
Na een kwartier komt Reiba weer terug. 'Niks!'
'Niks?'
'Vast opgegeten door de muizen,' zegt ze.
'Hè, nee toch!' Grofimama trekt met een kreet haar voeten
op. Ik moet mijn best doen om het niet uit te proesten.
De hele tijd heeft het Poolse schaaltje op tafel gestaan. Vlak
onder onze neuzen.
'Misschien dat jij iets weet?' zegt Grofipapa, terwijl hij me
aankijkt.
Er zit een giechel in mijn buik die eruit wil, en mijn handen
jeuken.

Ik open het servet.
Even is het stil.
'Dat is niet eerlijk,' roept Reiba dan uit. 'Je moet het verstoppen.
Dat is de regeL Je hebt het helemaal niet verstopt!'
Ze stampvoet, ze dreint, ze trekt boze gezichten, maar het
helpt niks.
'Soms is de beste manier om iets te verstoppen, het niet te
verstoppen,' zegt Grofipapa.
3
Op een dag hoeven Reiba en ik niet meer naar schooL Ik vind
het niet erg. Onze juf, Frau Manuela, heeft een man die eerst
werk had maar toen niet meer. En daar kan ze niet goed tegen.
Ze sloeg een keer met de liniaal hard op mijn vingers omdat
ik iets gezegd zou hebben toen het stil moest zijn. Maar
dat was ik helemaal niet, maar de dochter van Mannhauer. Ik
zei er niks van tegen Grofipapa, want die zegt altijd dat grote
mensen niet altijd alles weten, maar de goede God wel en dat
dat voldoende is. En dat je van klikken het gezicht van een
mopshond krijgt.
Een week nadat ik niet meer naar school hoef, staat er een
doos voor onze deur. Er zitten gaten in geprikt. Als Reiba en
ik de straat inkijken, zien we de vader van Latka weglopen.
Van Grofipapa weten we dat hij vroeger de beste vriend van
papa was. De vader van Latka en papa waren net broers, zegt
hij altijd, twee handen op één buik, alleen jammer dat ze niet
van hetzelfde geloof waren.
Fr zit een hond in de doos. Hij is raar dun en wit, maar toch
hou ik meteen van hem.
Reiba zegt dat we de hond van de vader van Latka hebben
gekregen. Dat is onzin. We hebben hem van papa. Hij heeft
tegen de vader van Latka gezegd dat hij de hond moest kopen.
Het liefst had hij hem natuurlijk zelf gekocht, maar je kan nou

eenmaal niet een hond in Amerika kopen en hem dan in een
kartonnen doos over de oceaan sturen.
'Doe niet zo dom! Latka heeft het gedaan!' roept Reiba
kwaad. 'Hij doet het elk jaar. Niet omdat papa het hem
gevraagd heeft, maar omdat hij ons zielig vindt. Zielig!' Ze
spuugt het woord uit.
'Niet,' zeg ik. 'Hij heeft ons vaak genoeg wat gestuurd, en
dan zaten er buitenlandse postzegels op.'
'Jij bent ook zó dom!' zegt Reiba.
'Reiba!' zegt Grogmama scherp.
'Het zijn geeneens Amerikaanse postzegels!' roept Reiba.
'En wie werkt er op het postkantoor? De vader van Latka!'
Gr06mama zegt dat het niet uitmaakt. Het is lief van de
vader van Latka, maar de hond kan niet blijven. Ons huis is nu
al te klein.
'Het is een zij,' zeg ik, want dat heb ik meteen gezien. 'En
het is een cadeau van papa. En cadeautjes mag je niet teruggeven.'
Ze knijpt met haar mond alsof ze een hap uit een citroen
genomen heeft. Alsof ze iets wil zeggen waar je beter geen
woorden voor gebruiken kan. En voor alle zekerheid legt ze
eerst haar ene hand op haar mond, daarna haar andere.
'Dina,' zei Gro6papa alleen maar.
'En hoe moet ze heten?' vraagt hij die avond.
'De Koningin van Amerika,' zegt Reiba spottend.
'Amerika heeft geen Koningin,' zegt Gro6papa.
'Dan kan zij de eerste zijn.'
GroBpapa schudt zijn hoofd. 'Kind,' zegt hij, 'als jij staal
kon buigen a Is woorden .. . '
Hij heeft wel eens klachten gekregen. Dat Reiha te slim is.
En dat een meisje daar niks aan heeft, aan te slim zijn. Vooral
niet meisjes van ons soort.
Ineens slaat er in het huis naast ons een deur dicht. De Koningin
begint te hlaffen. Het klinkt hard en schel en galmt
door het keukentje.

'Stil!' zegt Grofipapa, 'denk toch aan oma's oren!'
En dan moeten we alle drie heel hard lachen.
Grofimama komt steeds minder naar beneden. Omdat haar
oren te goed worden, zegt Grofipapa, maar dat is gelogen,
zegt Reiba.
'Waarom dan?' vraag ik.
'Ze is ziek omdat de mensen kwaad op ons zijn,' zegt Reiba.
'Waarom?'
'Omdat we sjabbes vieren en naar sjoel gaan.'
'Is dat alles?' vraag ik.
'Voor sommigen is het meer dan genoeg,' zegt Reiba.
Op een keer ben ik buiten aan het spelen met Eva als weduwe
Kant haar naar binnenroept. Weduwe Kant is haar oma. Ze
zegt dat Eva naar huis moet, maar later zie ik Eva gewoon
achter het raam staan, en ze komt pas een uur later met haar
vader naar buiten. De keer daarop zegt ze dat ze niet meer
met me wil spelen.
'Waarom?'
'Omdat jullie Jezus doodgemaakt hebben.'
Het kan me niks schelen. Ik vond haar toch al stom. Als we
tikkertje deden was ze na vijf tellen moe. En alleen ben ik niet,
zegt Grofipapa als hij het toch op de een of andere manier
gehoord heeft, ook al heb ik niet geklikt. Hij zegt opnieuw
een paar lelijke woorden en daarna neemt hij me op schoot.
Hij zegt dat ik één ding goed moet onthouden en dat is dat ik
nooit alleen ben.
'God is er altijd,' zeg ik. 'Toch?'
'Die ook,' zegt Grofipapa. 'Maar wie anders heeft er behalve
God een Grofipapa, een Grofimama, een zus én de Koningin
van Amerika?'
'Reiba is niet altijd lief,' zeg ik.
'Maar ze is wel je zus,' zegt Grofipapa. 'Daar heb je er maar
één van.'

'Soms wou ik dat ik nog een zus had,' zeg ik.
'Maar dat is niet zo.'
'Mama had een zus.'
'Sst,' zegt GrolSpapa. Dat zegt hij altijd als ik het over mama's
zus heb. Die was van ons geloof, maar later niet meer.
4
Op een dag wordt GrolSmama nog zieker. Ze heeft pijn, maar
als ik vraag waar, zegt ze dat ik lief moet zijn en niet zoveel
vragen. Het moet wel erg zijn, anders zou Grofipapa er niet
zo bezorgd uitzien. Er zijn niet veel dokters meer die willen
helpen, de meesten zijn nu ook boos op ons, maar gelukkig
weet GrolSpapa er nog eentje.
Er stopt een auto voor onze deur, maar niemand stapt uit.
'Kom,' zegt opa. 'We gaan.'
We gaan naar buiten. Maar Reiba wil niet mee de auto in.
Ze houdt niet van dokters sinds ze bij haar de blindedarm
hebben weggenomen.
'Kom,' zegt Grofipapa.
'Waarom?' vraagt ze.
'Daarom.' I--lij pakt haar stevig bij de arm. Reiba probeert
zich los te rukken.
'Ik kan best thuisblijven!'
'Dat kan je niet,' zegt GrolSpapa. 'We blijven bij elkaar.'
Grofimama maakt een raar geluidje. GrolSpapa laat Reiba
weer los en kijkt haar geschrokken aan.
Achter de ramen zie ik Mannhauer en de weduwe Kant gluren.
'Laat haar maar,' zegt Grofipapa. 'We zijn gauw weer te­
rug.'
We stappen in.
'Moet die hond ook mee?' vraagt de man achter het stuur.
Hij zegt dat straks de hele auto schoongemaakt moet worden.

En dat alleen de zon voor niks opgaat. Ik hou de Koningin
stijf vast. Opa drukt hem zuchtend geld in zijn hand.
Als we wegrijden zie ik hoe Reiba ons nakijkt. Haar ogen
zie ik het langste. Mannhauer en weduwe Kant kijken al niet
meer. Alleen hun gordijnen bewegen nog.
De dokter heeft niet eens een spreekkamer. Hij woont in de
straten met woonkazernes, maar daar mogen we niet stoppen.
De man die de auto bestuurt laat ons er pas uit als we aan de
andere kant van het woonblok zijn.
Bij de dokter moet Grofipapa weer geld geven, niet aan de
dokter, maar aan een bazige vrouw.
'En die hond moet naar buiten,' zegt de vrouw. Ze wil de
Koningin naar buiten duwen, maar die trekt haar lip op en
begint te grommen.
'Stil nou!' zegt de vrouw. Ze ziet er ineens bang uit.
Net goed.
'Ga maar alvast in de auto zitten,' zegt opa. 'Wij komen zo.'
'Staat die er nog?' vraag ik.
'Natuurlijk,' zegt opa.
'Hoe weet je dat?'
'Omdat ik hem betaald heb, Liebes.'
Maar er staat helemaal geen auto meer.
Ik loop weer terug. De vrouw doet open.
'Er staat geen auto,' zeg ik.
Ze haalt haar schouders op. 'Wat wordt het? Binnen of buiten?'
En ze zegt dat ik niet in de gang mag blijven staan, want
dan kunnen de buren me zien. En die hond blijft in elk geval
buiten.
lIet is niet ver lopen naar huis. Ikken de weg. En de Koningin
houdt trouwens niet van auto's. Ik heb tegen de vrouw gezegd
dat ik alvast naar huis zal lopen. Dat ze dat tegen Grofipapa en
Grogmama moet zeggen.

Als ik in onze straat kom is het leeg en donker. Hier en daar
brandt licht in een spleet tussen gordijnen. Alles is zo stil als
op een ansichtkaart. Ik klop aan. Meteen duikt het gezicht van
Reiba achter de Pinokkio-neus op. Natuurlijk doet ze eerst
net of het haar niks kan schelen of ik er ben of niet, maar
daarna kamt ze mijn haar en stopt ze me in bed.
'Reiba?'
'Wat?'
'Wat herinner je je van mama?'
'Slapen.'
'Vertel nog eens van de zomerjurk,' zeg ik.
Even denk ik dat ze geërgerd zal weglopen. Dat ze zal klakken
met haar tong, zoals altijd als ze boos is. Maar ook al dooft
ze het licht, ze blijft toch staan. Ze is alleen nog maar een
schaduw.
'Mama had een zomerjurk,' zegt ze dan. 'En buiten op straat
was het feest. Een zomerfeest. Er hingen overal lampionnen
die zij en de andere winkeliersdochters gemaakt hadden. En
mama was de mooiste en zij had de mooiste lampion gemaakt.
En ik mocht helpen met ophangen. En iedereen kwam naar
ons kijken.'
Ze heeft het verhaal van de zomerjurk al zo vaak verteld dat
het lijkt alsof ik het zelf meegemaakt heb. Ik ken elk woord,
en elk gebaar dat ze maakt.
'Nu slapen,' zegt ze.
5
Ik word wakker als het zomerfeest net is begonnen. Er zijn
mensen op straat, ze roepen en drinken uit glazen die steeds
kap 0 tvallen. De straatlampion die mama in de winkelstraat
gehangen heeft, flakkert dansend licht ons slaapkamerraam
binnen.
Reiba zit rechtop in haar bed.

'Zijn Grofipapa en Grofimama ook op het feest?' vraag ik,
terwijl ik mijn ogen uitwrijf.
Maar dan herinner ik me dat het allang geen zomer meer is.
Vorige week heeft het gesneeuwd. Nu motregent het.
To ch vallen er buiten nog steeds glazen stuk.
Als we bij de Pinokkio-voordeur staan, zien we geen lampionnen
maar fakkels, en het feest dat dichterbij komt, ziet er
ook niet meer uit als een feest.
Reiba draait de winkel op het nachtslot.
'Waarom doe je dat?' vraag ik.
We kijken door het raam. Er zijn een heleboel mensen. Ze
hebben lampen en fakkels. Ze zien eruit alsof ze ruzie hebben,
maar niet met elkaar. Ik zie de weduwe Kant. Haar gezicht
glimt, het lijkt wel van glas. Ze roept iets. En ik zie drogist
Mannhauer, die achteraan staat. Hij roept niks. Hij ziet er
eerder uit als iemand die een lentewandeling maakt en plotseling
in een storm terechtkomt. Maar hij doet niks als ze bij
slagerij Schmetz de ruiten ingooien.
'Zijn ze nou ook al boos op Schmetz?' vraag ik.
Reiba wiegt een beetje heen en weer, alsof we op een schip
staan. Daardoor weet ik dat ze nadenkt.
Ineens klinkt er zo'n hard gerinkel dat ik denk dat ons raam
kapotspringt. Maar als ik opkijk zie ik dat het nog heel is. De
stemmen zijn nu heel dichtbij. De Koningin van Amerika begint
te blaffen. Het galmt door de winkel.
Het is alsof Reiba wakker schrikt. Ze pakt me bij mijn pols
en trekt me mee naar achteren, de winkel in.
'Wat gaan we doen?'
Ze geeft geen antwoord. Ze doet me pijn, zo hard drukken
haar vingers in mijn pols.
'Trek je nachtjapon uit,' zegt ze dan. Haar stem klinkt
vreemd beverig. Ik wil mijn nachtjapon niet uitdoen, want het
is hier veel te koud.
'Waar zijn oma en opa?' vraag ik.
'Weet ik niet. Doe uit.'

Ze begint aan me te sjorren, maar ik hou me helemaal stijf.
'Als je niet doet wat ik zeg,' snauwt ze, 'dan speel ik niet alleen
meer niet met je, maar ik praat ook niet meer tegen je. Drie
maanden lang.'
Ooit heeft ze een week niet tegen me gepraat. Grofipapa
kon zeggen wat hij wilde, hij kon aardig doen of boos, haar
straf geven, maar het hielp niks. Een week is lang. Drie maanden
nog veel langer.
Ze duwt me de Bunte Puppenwelt in.
'Maar wat gaan we doen?' vraag ik.
Ze begint de spelden van de hoed van de grootste pop los te
maken.
'Wat doe je nou?' vraag ik geschrokken. 'Dat mag helemaal
niet!'
Maar ze luistert niet. Ze sjort nu de jurk van de pop uit. Die
is ineens vreemd bloot. De armen, voeten en het hoofd zijn
van porselein, maar voor de rest is de pop van stro en stof.
'Trek aan.' Ze houdt de poppenjurk voor me. Ik heb nog
nooit de poppenjurk zonder pop gezien. Vanbuiten is hij mooi
en glad, maar de binnenkant is ruw en onaf. De jurk is te ldein .
Hij trekt mijn schouders krom. En aan de achterkant zitten
scherpe haakjes van ijzer die in mijn vel prikken. Ik begin tegen
te stribbelen. Ze geeft me een klap. En nog een.
Dan duwt ze me achterstevoren op een van de stoeles. Ik
kijk naar het raam met het draaiwiel. Het is het winterlandschap,
maar ik kan al een klein beetje zien van de mislukte
tulpen.
'Stilzitten! ' snauwt ze. 'En pas weer bewegen als ik het zeg.'
Dan begint ze aan een tweede pop te sjorren. De hoed van de
pop wi I niet los. Die zit aan de haren vast. Het duurt lang. Ze
zet hem op haar hoofd.
Ik wil nog vragen hoe je Poppenheks moet spelen als je allebei
pop bent. Maar dan bevriest alles in me. Niet alleen mijn
armen en benen worden stijf, ook mijn gedachten.

Het enige wat ik nog kan denken is hoe raar het is dat ik
straks dacht dat onze ruit ingegooid werd. Want dat geluid
was honderd, duizend keer zachter dan het geluid dat nu
ldinkt. !k kan van schrik niets meer bewegen, mijn armen niet,
mijn benen niet, mijn hoofd en mijn romp niet. Het enige wat
ik nog bewegen kan, zijn mijn ogen. Mijn ogen die in het lippenstiftspiegeltje
kijken en alles zien.
Alles.
6
De Koningin is kwaad, die staat te blaffen. De mensen zeggen
dat ze moet ophouden. Reiba staat alweer beneden in de winkel.
Zij wil haar ook Jaten ophouden, maar ze weet niet hoc.
Eigen schuld, denk ik kwaad.
De winkel is allang niet meer zo vol geweest. Sommige
mensen ken ik.
Ze kijken naar Reiba, maar ze zeggen niks tegen haar. Het
lijkt of ze geschrokken zijn dat er alleen een meisje is. Even
denk ik dat ze zich zullen omdraaien en weglopen.
Dan begint de Koningin weer te blaffen.
'Stil!' zegt Reiba. Ze heeft nog steeds de deftige poppenhoed
op. Het is een paars hoedje met een voile. Het ziet er
vreemd uit bij haar nachtjapon.
'Waar zijn je ouders?' vraagt een man.
'Heb ik niet,' zegt Reiba.
'Lieg niet.'
'Ze woont bij haar grootouders,' zegt een mevrouw. Ik kan
eerst niet zien wie het zegt, het spiegeltje laat maar een klein
stukje van de winkel zien. Maar ik herken haar stem meteen.
Het is mevrouw Mannhauer.
'Waar zijn je grootouders?'
'Weet ik niet.'
'Luister, meisje.' Het is nu een man die praat; zijn stem
37 0

klinkt rustig. 'We vinden ze toch wel. Maar dan moeten we
zoeken. Dan gaan er dingen kapot. Dat gebeurt als je goed
zoekt. Dat wil je toch niet?'
'Dus dát was wat jullie aan het doen waren?' vraagt Reiba.
'Iets aan het zoeken?'
Opnieuw weten de mensen niks terug te zeggen. Ze kijken
eerst naar elkaar, dan naar hun handen, hun schoenen, ze
pulken wat aan hun kleren. Het gemor wordt gerommel en
is dan helemaal stil. Als een nat vuurtje dat uit zichzelf niet
brandend kan blijven.
'Ze zijn weggegaan,' zegt Reiba dan.
'Weg?'
'U heeft ze toch zelf weg zien gaan, mevrouw Mannhauer?'
Mevrouw Mannhauer kijkt geschrokken, alsof ze liever
niet heeft dat Reiba tegen haar praat.
'Eh ... ja,' zegt ze dan. 'Ze zijn met een auto weggereden.
De grootvader, de grootmoeder en het zusje.'
Even lijkt het erop alsof de mensen zich omdraaien. Alsof
ze op zoek willen gaan naar een ander huis, waar ze beter boos
kunnen blijven. Dan suist er een steen over. Hij vliegt rakelings
langs me heen.
Dan gaat het mis.
De Koningin van Amerika, die net wat rustiger was geworden,
houdt nu niet meer op met blaffen. Het geblaf vliegt tegen
de muren op, als een vogel die een uitgang zoekt en niet
vinden kan.
'Zorg dat dat beest zijn kop houdt!'
Reiba trekt aan de halsband, ze probeert de bek van de Koningin
dicht te klemmen, maar die wurmt zich los. Er stapt
een man naar voren. Hij heeft een knuppel in zijn hand.
'Kop houden!'
De Koningin vliegt ook naar voren. Het lijkt alsof ze in de
armen van de man springen wil, zoals ze dat in het begin bij
Grofipapa deed. De man en de Koningin vallen, de mensen
. . .
sprIngen OPZIJ .
3 71

Nu zie ik alleen nog maar stukjes.
De tanden van de Koningin.
De knuppel.
De poppenhoed van Reiba.
Reiba die op de rug van de man zit, alsof het een spelletje is.
En ik hoor de Koningin blaffen, blaffen, blaffen, totdat ze
ineens heel hoog en lang jankt, totdat ze ineens niks meer
doet.
En Reiba: 'Wacht tot de Poppenheks komt! Wacht tot de
Poppenheks komt!'
De mensen moeten denken dat ze gek geworden is. Maar ze
is niet gek.
Ze hoeft niet bang te zijn. Ik beweeg me niet. Eerst was het
omdat ik haar wilde laten zien dat ik het echt kon. Ik wilde het
bewijzen. Maar nu is het niet meer omdat ik het wil. Ik kan
niet eens meer bewegen.
Ik kan nooit meer bewegen.
37 2

Geen weg terug
'Wat heb je daarna gedaan?'
'Gewacht.'
'Hoe lang?'
'Tot het donker werd en toen weer licht.'
'Je bent blijven zitten?'
'Ja.'
'Een dag én een nacht?'
'Ja.'
'En toen?'
'Toen vond de vader van Latka me.'
'Waar is Reiba gebleven?'
'Die hebben ze meegenomen.'
'Waar naartoe?'
'Weet ik niet.'
'En je opa en oma?'
'Weet ik niet.'
'Thuis hebben 7Vij tien dozen halma,' had ze ooit gezegd. 'En zeven
dozen mens-e1-ger-je-niet. En stoomlocomotieven. En dozen vol
kleurpotloden. En alle delen van De Jonge Onderzoeker met microscoop
en vergrootglas en al. '
Ik had gedacht dat ik wist wie ze was. Ik had het mis gehad.
Ik had het zo verschrikkelijk mis gehad.
'En die jurk dan?' vroeg ik.
'Welke jurk?'
'Die jurk die je nooit uit wilde doen .. .'
373

'Wat?'
'Was die van Reiba?'
Ze zei geen woord, maar haar zwijgen was genoeg. Later
zei ze dat de vader van Latka gezegd had dat ze haar eigen jurk
moest aantrekken. Omdat de speelgoedjurk te veel in het oog
zou lopen. Maar Liesl was zo stram geweest van het stilzitten
dat ze nauwelijks lopen kon. De vader van Latka was toen zelf
naar boven gegaan. Maar hij nam de verkeerde jurk mee. Die
van Reiba.
'Het is mijn schuld,' zei ze.
'Waarom?'
'Ze hadden haar nooit ontdekt als ik niet zo lang tegengestribbeld
had. Niemand kon zo goed pop zijn als Reiba. Maar
ze had geen tijd meer.'
Ik wist dat ik iets moest terugzeggen. Het was niet haar
schuld; hoe kon zoiets haar schuld zijn? Maar ik wist ook dat
ik precies hetzelfde gevoeld zou hebben als het mij was overkomen.
En dat niemand me er dan van had kunnen overtuigen
dat ik het anders moest zien.
De enige die haar had kunnen helpen was Reiba zelf geweest.
Ik geloof dat dat het laatste was wat ze zei. Ze rilde niet
meer. Ik ook niet. Het was al een tijdje geleden dat ik moest
klappertanden. Er scharrelde iets vlak langs me, maar het
maakte me niets uit. Er viel iets in mijn nek, maar ik verroerde
me niet.
Slapen wilde ik.
Slapen.
Het donker was nu overal.
Ik droomde van de zomer. Ik wist dat ik droomde, dat was
het gekke. Oma Mei zat op de sofa in de bomen. Ik zei tegen
haar dat ik wist dat ik droomde. En dat ik ook wist dat het niet
gewoon was dat ze op de sofa in de bomen zat.
'0, dat heb ik zo vaak,' zei ze.
374

Muulke en Jes waren er ook, maar ze zaten achter een
struik. Steeds als ik op mijn tenen ging staan om ze te zien begon
de struik te groeien. Ik kon horen dat ze iets aan het eten
waren en ik had ontzettende honger.
'Is de oorlog nou voorbij?' vroeg ik kwaad. 'Kan iemand me
zeggen of de oorlog nou eindelijk een keer voorbij is?'
In de verte liep Emmaus. Hij had de baard van Sint-Nicolaas
om, waar hij steeds bijna op stapte.
'Emmaus!' riep ik. 'Emmaus! Trap niet op je baard!'
De zon was fel, maar hij was niet warm. En hij suisde razendsnel
langs de horizon. Zijn licht scheen in mijn ogen. Ik
kroop weg achter een struik, maar de zon kwam me achterna.
'F-fing?'
Ik was ontzettend kwaad. Dat die rotzon het lef had om me
achterna te komen. Dat ie het durfde om zo in mijn gezicht
te schijnen. Aan me te rammelen. Ik sloeg ernaar en bezeerde
mijn hand. De zon voelde hard en koud.
'F-fing?'
Ik weet niet precies wanneer het tot me doordrong. Voor
mijn gevoel duurde het eeuwen.
Die winterochtend in december dat Bèr ons vond in de mijngang
van de Paterskoel, was de grootste schok niet dat hij ons
gevonden had. De grootste schok kwam toen we uit de mijn
kwamen. Het licht.
Het moest vlak na zonsopgang zijn, een asgrijze, grauwe
winterrnorgen; het daglicht was nog zwak, het zou die dag
ook niet veel meer worden, maar door het sneeuwlaagje op de
grond verblindde het me alsof ik recht in de zomerzon keek.
Ik schermde het met mijn handen af.
'Het went zo,' hoorde ik Bèr zeggen.
Ik voelde hoe hij me meenam.
'Dit is een boom. Vo el je?'
Ik voelde het.
375

'Leun maar. '
Ik hoorde hoe hij wegliep, iets tegen Liesl zei en weer terugkwam.
'Fing?'
'Wat?'
'L-liesl moet weg.'
'Dat weet ik,' zei ik mat. 'Ik wilde ... ik ging .. .'
'Ik ga haar wegbrengen.'
'J1J '.'' .
'Ja.'
'Waar naartoe?'
'Dat kan ik niet zeggen. Maar jij moet hier blijven, begrepen?'
Hij wilde weglopen, maar ik greep zijn pols. Ik deed het
blindelings, maar ik had hem meteen. 'Dat kan niet,' zei ik
in paniek. 'Ze zoeken ons overal. Ze vinden haar. Ze mogen
niet...'
Heel voorzichtig maakte hij mijn hand los.
'Het komt goed. Maak je geen zorgen. Hoor je me?'
Ik knikte. De beweging deed glasscherven in mijn hoofd
ontploffen.
'We gaan nu,' zei Bèr.
Ik deed een oog open.
Liesl stond naast Bèr. Haar haren waren grijs van het stof.
Haar gezicht zag wit van de slaap. Haar jas zat onder het zand.
Ze zag eruit als een geest.
'LiesI,' zei ik. 'Liesl...'
'Ik heet geen LiesI,' zei ze.
Ik wist niet meer wat ik moest zeggen. Ik wist alleen dat ik
wilde dat we niet hadden meegemaakt wat we hadden meegemaakt.
Ik wist ook dat ik voor de rest van mijn leven met haar
verbonden zou zijn op een manier waarop ik zelfs niet met
Muulke of Jes verbonden geweest was. Of ik dat wilde of niet.
Het was niet dat we in elkaars armen vielen of zoiets.

Ze stak haar hand uit.
'Leeba,' zei ze. 'Mijn echte naam is Leeba.'
Ik schudde haar hand.
Dat was alles.
Dat was genoeg.
Ze liepen weg. Na een paar stappen draaide hij zich om. 'Blijven,'
zei hij. 'Ik ben binnen een uur terug.'
Ik knikte.
Pas toen hij weg was, realiseerde ik me dat hij nauwelijks
gestotterd had.
Ik wist wat ik beloofd had. Maar ik kon het niet. Ik wilde nu
nog maar één ding. Naar huis. Het was sterker dan mezelf.
Ik weet niet meer hoe ik de Krombroodberg ben op gekomen.
Ik weet niets meer van die laatste meters over Sjlammbams
Sahara.
Ik weet alleen nog dit:
Heivisj staat in onze voortuin. Met zijn grote gele tanden
plukt hij berijpt wintergras tussen de besneeuwde aarde uit.
Er klinken kleine krakjes als hij het losrukt. Zijn touwstaart
is weggebrand, er is alleen nog maar een stompje geblakerd
touw, zijn manen zijn geschroeid, maar het oor van jute is vrijwel
ongeschonden.
Hij kijkt een moment op, zijn enorme hoofd draait naar me
toe. Er komen wolken zwartgrijze stoom uit zijn neus. Het is
alsof hij de nacht uitademt.
Dan zie ik dat de stoom niet uit zijn neus komt. En dat het
geen stoom is, maar rook.
Rook uit Negen Open Armen.
De rook komt uit de keuken.
Of dat wat ooit de keuken geweest is.
3 77

Misschien is het gek, maar ik schrik niet. Misschien heb ik
na deze nacht simpelweg geen angst meer over. Ik sta als een
zoutzak, en staar dommig naar dat wat ooit ons huis geweest
IS.
De buitenmuur van de keuken is weggeslagen. Je kan zo
naar binnen kijken. Ik zie onze keukentafel, zwartgeblakerd
en kromgetrokken, als een kat die zijn rug kromt.
Een van de vier poten is korter dan de andere. De tafel
wiegt licht heen en weer in de wind. 'Pok, pok.'
Ik denk: iemand moet die tafel maken. Nu. Zo moeilijk kan
het niet zijn. Je maakt gewoon een nieuwe poot. Of je zet er
iets onder.
Mijn denken gaat steeds trager. Ik weet dat dat niets met
mijn verwonding te maken heeft, dat ik het zelf doe, dat trage
denken. Het is zoiets als op te dun ijs lopen; mijn gedachten
bewegen zich uiterst behoedzaam.
Als ik een geluid hoor, ergens vanuit het huis, kan ik me
maar met moeite losmaken. Ik kijk met tegenzin op.
Oma Mei.
Ze komt het huis uit.
Ze ziet me.
Blijft staan.
Ze kijkt naar me. Het uilenoog trilt. Haar armen hangen
als lappen omlaag. Ze heeft haar schort nog aan.
We hebben het ooit met Sint-Nicolaas voor haar gekocht.
Het is wit.
Het was wit.
Nu zit het onder de vlekken.
Donkerrode vlekken.
Ik dacht dat ik alle angst opgebruikt had, maar in me zit een
vol vat van angst, dat openbarst.
'Jes?' vraag ik. 'Muulke?'
Ze wil wat zeggen, maar haar mond bibbert te veel. Ze
loopt op me af, de tranen stromen over haar wangen. Maar

zocht ik net nog haar armen, nu sla ik haar van me af. Ik vecht
met alle kracht die ik nog overheb.
'Waar zijn Jes en Muulke!' schreeuw ik.
Ik stort me naar voren.
Als ik haar vastgrijp val ik dwars door haar armen heen.
3 79

Het zout en de tranen
Ik weet alleen nog maar van het grijs. Een lange, eindeloze
tijd van alleen maar grijs.
Ik lag met mijn gezicht naar een muur met streepjesbehang
erop, als motregen. Het bed was te smal, mijn benen zochten
maar vonden niemand, alleen ik paste erin.
Meestal zag ik de streepjes schimmig en soms zag ik ze helemaal
niet meer. Daardoor wist ik of het dag of nacht was.
Soms werden mijn lippen vanzelf nat en dan zei iemand:
'Drink maar.'
Ik deed alsof ik de stem niet hoorde en ik dronk niet, al had
ik nog zo'n dorst. Want ik dacht, als ze weet dat ik haar horen
kan zal ze me de hemel in halen. En hoeveel ik ook van haar
gehouden had en hoe erg ik haar ook miste, ik wilde het niet,
ik wilde het niet.
Ze zei: 'Ze zegt dat we dood zijn.'
Een andere stem zei: 'Fing, doe je ogen eens open?'
Ik dacht, het is een engelentruc. Als ik ze opendoe, weet ik
hoe de hemel eruitziet en dan laten ze me nooit meer gaan.
Ik weet dat het raar is. En ik schaam me er nu ook voor dat ik
onder de dekens kroop als een kind, tot een paar sterke handen
me vonden en zeiden 'Nu is het afgelopen, uit. Ik sta met
anderhalf been in mijn graf, dat is al erg genoeg.'
Ik deed mijn ogen open. Ik staarde haar ongelovig aan, terwijl
de muren om me heen langzaam vaste vormen begonnen
aan te nemen.
Oma Mei, Jes en Muulke keken me aan.
Ik deed mijn ogen weer stijf dicht.

'Hier,' zei ze. En ik voelde een hand die gedecideerd de
mijne pakte en eerst naar haar wang bracht, toen naar die van
Muulke en toen naar die van Jes.
Natte wangen.
'We hebben alle drie het zout uit onze tranen gehuild,' zei
oma Mei. 'Heb je ooit een dooie gezien die dat kan?'
Ik moest hoesten. En daarna moest ik overgeven.
'Nu slapen,' zei ze, toen ze alles schoongemaakt had.
'Maar hoe .. .' zei ik. 'Hoe .. .'
'Sst ... Slapen. Later, kind, later.'
Ik viel in een diepe slaap, twee dagen en twee nachten achter
elkaar sliep ik. Als ik al gedroomd heb weet ik het niet meer.
Daarna zag ik, wanneer ik even wakker werd, soms schimmen
in de deuropening staan. Vaag, alsof ik door een opgeblazen
varkensblaas keek, maar ik wist meteen dat het Muulke en Jes
waren.
Ik wist nog meer.
Ik wist dat ik in het huis van Fie was. Dat ik op de clandestiene
zolder sliep, waar ooit de oude duiventil geweest was.
Waar onze broers hun duif op kamers gehad hadden.
Ik wist dat ik een flinke hersenschudding had.
Ik wist dat er iets mis was met mijn oog.
Dat ons huis in duigen lag.
'De rest komt later,' zei oma Mei. 'Nu slapen. Sst. Sst. '
Toen ik weken later voor het eerst rechtop zat en de wereld
niet meer tolde hielden Muulke enJes het niet langer. Ze kropen
bij me in bed. We moesten alle drie op onze zij liggen om
er niet uit te vallen. Ze schoven hun voeten tussen die van
mij, we werden weer een onontwarbare knoop, een zussenmachine.
'Ik dacht echt dat jullie dood waren,' zei ik.
'Dood?'
'Door het bloed!'

· Ze keken elkaar aan. Even dacht ik dat ze me voor gek zouden
verklaren, maar toen fluisterde Muulke iets in het oor van
Jes. Ze begonnen allebei te grijnzen. Ze lieten me wachten.
NatUûrlijk lieten ze me wachten. Ze hadden tenslotte jarenlang
de kunst van het vertellen van oma Mei afgekeken.
'Weet jij nog wat we die avond zouden eten?' vroeg Jes
toen.
'Wat heeft dat er nou weer mee te maken?'
'Weet je het nog?'
Ik wist het niet meer.
'Rode bieten,' zeijes.
'Ze had het pannetje met bieten net van het vuur gehaald,'
zei Muulke.
'Toen hoorden we de vliegtuigen. En toen is ze de trap af
gerend. Met dat pannetje vol klotsend bietenbloed. '
'Snap je?' vroegjes.
Ik staarde ze aan. Toen begon Muulke zachtjes te grinniken,
daarna Jes en daarna ik. En toen moesten we zo hard
lachen dat ik begon over te geven.

De wereld is plat
Een week later kreeg ik te horen wat er precies gebeurd was,
die nacht dat ik met Liesl naar de Paterskoel gevlucht was. Ik
mocht weer rechtop zitten. Ik had voor het eerst een hele dag
mijn eten binnengehouden.
Muulke had een krant.
'Het is natuurlijk behelpen,' zei ze, 'de ene helft is gecensureerd
en de andere gelogen, maar het geeft toch een idee.'
Ze sloeg de krant open en hield hem voor mijn neus. Ik probeerde
te lezen, maar na vier woorden begon alles te draaien.
'Lees jij maar,' zei ik.
Bommenregen op stad
Gezin ontsnapt aan dood
Afgelopen nacht is onze stad getroffen door een lafoartige aanval
van de Engelsen.
De aanval heeft veel angst aangejaagd, maar gelukkig is er weinig
echte schade toegebracht. De meeste bommen kwamen terecht in
de buitengebieden, rond de Kollenberg en de akkers ten oosten van de
stad.
Eén gezin werd zwaar getroffen. Het had zich na het bomalann
verscholen in de kelder. De grootmoeder van het gezin wilde echter
naar boven, de keuken in, om haar huisraad in veiligheid te b1'engen.
Zij werd door een eerste bomaanslag van de trap geworpen en
ontsnapte als door een wonder aan de dood. Enkele ogenblikken later
ontplofte er een tweede bom die de voorgevel van de keuken wegvaagde.

Ik sloeg mijn hand voor mijn mond. 'Was ze hijna dood?'
'Op een haar na.'
'Alleen omdat ze huisraad wilde pakken?'
'Het ging niet om huisraad,' zei Jes.
'Het ging om de Mam en opa Pei,' zei Muulke. 'Ze had de
beschuitbus en het kistje vergeten mee naar beneden te nemen.
We hebben haar gesmeekt om beneden te blijven, maar
ze wilde niet luisteren.'
'Dus er is niet één bom op Negen Open Armen gevallen,
maar twee? En de ene bom doodde haar op een haartje na. En
de andere redde haar het leven?'
Ik hoorde zelf hoe bibberig ik klonk.
'Niet helemaal,' zei Jes. Ze deed haar mond open om wat te
zeggen toen Muulke haar tegenhield.
'Ze zweet helemaal.'
Ik liet me uitgeput in de kussens zakken.
'De rest vertellen we vanavond wel,' zei Muulke.
Maar die avond kreeg ik koorts die zo hoog opliep dat oma
Mei met spoed Heer Dokter liet komen. Daarna wilde hij alleen
met oma Mei praten. Ze hadden de deur net zo goed
open kunnen laten staan, want ik wist het al.
Het was mijn oog.
Ik werd nog dezelfde dag geopereerd. To en ik bijkwam, voelde
ik niets, behalve een soort dof kloppen. Mijn hoofd was strak
ingezwachteld over het kwijte oog heen. Maar ik zag toch al
niks meer met dat oog, dus het maakte weinig verschil.
De operatie was geslaagd, zei Heer Dokter.
Maar nog zakte de koorts niet.
Ik kreeg nachtmerries, waarin ik probeerde te schuilen
voor vliegtuigen, bedolven werd door aarde en geen lucht
meer kreeg. En steeds opnieuw was er Heivisj die boven op
de man danste en hem verpletterde onder zijn hoeven, steeds
weer zag ik het hoofd, klein als een erwt.

Muulke enJes hehhen me later verteld dat het kantje boord
was. Heer Dokter hield vol dat mijn koorts door de infectie
en door de dubbele longontsteking kwam. To en na een dag of
vier de koorts nog niet gedaald was, greep oma Mei in. Ze had
zowat dag en nacht naast mijn bed gezeten en naar mijn geijl
geluisterd. Ze moest simpelweg ccn en een bij elkaar opgeteld
hebben.
Er kwamen voetstappen de trap op.
'Je hebt een kwartier,' zei oma Mei.
Ik deed mijn ene oog open.
'H-hallo, Fing.'
'Een kwartier,' herhaalde oma Mei. Ze keek hem streng
aan, draaide zich toen om en liep klossend de trap af.
'Ze is veilig,' zei Bèr meteen.
Meer wilde hij er niet over zeggen, hoe ik ook probeerde.
Hij stond aan de rand van mijn bed en staarde naar de pet die
hij in zijn handen hield.
'Was jij diegene die Liesl zou komen ophalen hij de smid?'
vroeg ik.
Hij schudde zijn hoofd.
'Wie dan?'
Hij glimlachte verontschuldigend.
'Maar hoe wist je waar we waren? Hoe heb je ons in godsnaam
gevonden?'
'De sm-smid had jullie zien wegrennen. In de richting van
de Kollenberg. T-toen dacht ik dat jullie misschien n-naar de
. . ,
m-ffilJn ...
Ik keek hem verbaasd aan. 'Maar hoe wist jij van de mijn?'
'Ik h-heb 'm twee jaar geleden ontdekt.'
'J ")'
1 J .
Natuurlijk. Nu snapte ik ook ineens wie die kist in de mijn
gezet had. En wie dat planken beschot tegen het plafond getimmerd
had. De planken die er zo nieuw uitgezien hadden.

Oma Mei behandelde Bèr met dezelfde korzeligheid waarmee
ze ieder van ons behandelde. Ze maakte 'kst-kst'-geluidjes
alsof hij een binnengevlogen duif was en veegde hem zowat
de straat op.
Maar mijn koorts begon te dalen. Bèr kwam terug. En bleef
terugkomen.
En zo raakte ik op de hoogte van alles wat er gebeurd was.
Na onze vlucht naar de mijn was de smidse in brand gevlogen
en volledig afgebrand. Er werd gezegd dat de smid niets
gedaan had om het te voorkomen. De Pruuse hielden het op
een tragisch ongeluk. Zo kwam het tenminste in het procesverbaal
te staan. Dat er vijf NSB'ers betrokken waren bij dat
ongeluk, werd als niet relevant afgedaan. Twee waren om het
leven gekomen in de vlammen. Drie hadden de benen genomen
en waren halsoverkop uit de stad verdwenen.
Maar buiten de officiële papieren om werden er door de
Pruuse stevige maatregelen genomen. Meester Govaerts, die
als verantwoordelijke gezien werd voor het drama, werd diezelfde
dag nog overgeplaatst. Waar naartoe wist niemand.
En de rest van de zaak werd in de doofpot gestopt. De
Pruuse hadden inmiddels wel wat anders aan hun hoofd.
Ik liet het een tijdje tot me doordringen.
'Dus ik word niet gezocht?' vroeg ik toen.
'Ze weten niet eens w-wie je bent,' zei Bèr.
Het duurde een tijd voordat ik het durfde te vragen.
'Bèr?'
'J a?'
'Is Filip .. .'
Bèr schudde zijn hoofd. 'Hij is een van d-degenen die de
be-benen genomen heeft. Maar niemand die weet w-waar
naartoe.'
Ik had een vermoeden. Maar ik zou het niet zeggen.
Ik had mijn eigen geheimen.

Heer Dokter kwam die middag, bekeek mijn lege oogkas,
tilde geroutineerd mijn ooglid op alsof zijn spreekkamer elke
dag vol zat met mensen die een kunstoog kregen en schoof
het glazen oog op zijn plek. Het was geen bol, geen knikker,
zoals ik verwacht had, maar een kleine halve bol, een soort
spiegeleitje met een dooier van blauw glas. Het voelde strak
en eerst koud aan, maar al snel nam het de temperatuur over
van mijn lichaam.
'Knipper eens,' zei hij.
Ik knipperde. Mijn oog traande eerst, maar het werd al snel
minder.
'En?' zei ik.
'J e ziet bijna geen verschil,' zei Jes. Ze stond dicht bij me,
net als oma Mei, en Fie en haar ouders. Het was Muulke die
ditmaal op afstand bleef. Muulke, de Generaal. Haar lip bibberde.
'Muulke,' zei ik, maar ik wist verder ook niet wat ik moest
zeggen.
Ze barstte in snikken uit. Ze versplinterde, brak in duizend
stukjes uiteen. Iedereen verstijfde. To en ik me een weg
naar haar zocht, vergiste ik me bij het af

'Er is weer bezoek voor je,' zei oma Mei.
'Hij heet Bèr,' zei ik.
'Ja,' zei ze, 'die.'
Ze veegde een 10k uit mijn gezicht.
'Komt hij nu elke dag?' vroeg ze.
'Misschien,' zei ik.

De schat van de linde
Het duurde nog weken voor ik weer sterk genoeg was. De
winter was ongekend streng geweest, hij had geduurd van oktober
tot begin maart, maar op een zondag was de lucht zo
zacht dat Fies moeder alle ramen openzette. Ik rook de geuren
van de stad, de groene zeep van de pas geboende straatjes,
de prikkelende rook uit de schoorstenen. Ik hoorde het snerpen
van de messenslijper op straat en verder weg de stemmen
van de marktventers.
Het riep een sterk verlangen in me op.
Oma Mei wilde er niet van horen. 'Geen denken aan. Je
bent nog veel te zwak. Vo or je het weet heb je wat te pakken,'
zeI ze.
Maar de winter had ook van haar zijn tol geëist. Na het eten
viel ze in slaap, midden in de kleine woonkamer van de ouders
van Fie, met haar hoofd op de gebutste tafel.
We maakten ons giechelend uit de voeten. De moeder van
Fie deed alsof ze ons niet zag.
'We moeten je wat laten zien,' zeiden Muulke en Jes.
'Wat?'
'Kom maar.'
Nog voor we op de markt waren was ik al bekaf.
'Is het nog ver?' vroeg ik.
En toen, alsof het afgesproken was, kwam Bèr vanuit de
Putstraat aanzetten met een kruiwagen. Alsof hij nooit wat
anders deed dan met zijn kruiwagen over de markt banjeren.
Om het nog idioter te maken lagen er kussens en een dekentje
in.

'Ga zitten,' zei Muulke grinnikend.
Bèr en Muulke reden me om beurten.
Ook al had Bèr me verzekerd dat ik niet gezocht werd, en
ook al leek niemand me op te merken, toch was ik blij dat
we het centrum van de stad verlieten. We staken de weg over
en kwamen langs het jongensweeshuis, sloegen linksaf tot we
uiteindelijk bij de ingang van het kerkhof waren. Het was de
officiële ingang die we zelden gebruikten, die met de brede
oprijlaan.
'Wat gaan we hier doen?' vroeg ik.
Ze kregen iets geheimzinnigs over zich. Ik liet het maar
zo. Ik genoot er te veel van dat ik weer buiten was. Het was
een prachtige dag. De bomen gooiden hun bloesems uit als
confetti. De zon was bijna warm. Ik soesde weg. Ik hoorde de
stemmen van mijn zussen en af en toe die van Bèr. De kruiwagen
knerpte over het witte grind tussen de graven.
Een pater kwam ons tegemoet in zijn bruine habijt. Hij
knikte ons toe.
Ik zag het pas toen we halverwege het kerkhof waren.
Ik sloeg mijn hand voor mijn mond.
De grote linde was gevallen. Hoe cnorm de boom was zag
je nu pas. Zelfs nu alle takken afgezaagd waren en een deel
van de stam al weggehaald was, besloeg de linde nog bijna
een kwart van het kerkhof. Als door een wonder waren maar
weinig graven beschadigd.
Het terrein om de omgevallen boom was helemaal afgezet
met paaltjes en lint.
VERB ODEN TE BETREDEN stond erop.
Er liepen nog meer paters rond.
'Heeft een hom dit gedaan?' vroeg ik.
Muulke en Jes keken elkaar aan.
'Vertel jij het maar,' zei Muulke.
'Weet je nog het krantenbericht dat we je voorlazen?' zei

Jes. 'Over de twee bommen die op ons huis gevallen waren?'
Ik knikte.
'De krant had het fout. Het was er maar eentje.'
'Eén wat?'
'Een bom.'
'Maar er waren toch twee inslagen?'
'Die tweede inslag was een echte bom. Die raakte ons huis.'
'En die eerste inslag? Die van de keldertrap?'
'Dat was de boom.'
'De boom?'
'Het is de linde geweest die de keldertrap heeft laten instorten,'
zei Muulke.
'Hoe kan dat nou?' vroeg ik. 'De boom is toch niet op ons
huis gevallen?'
'Het waren de wortels van de linde,' zei Muulke.
'Dat is helemaal onzin,' zei ik geërgerd. 'Hoe kunnen wortels
van een boom een keldertrap doen instorten. En trouwens
een linde is een diep groeier, geen breedgroeier. Die
stuurt zijn wortels recht de grond in, dus die kan nooit bij ons
huis gekomen zijn.'
Ik keek Bèr aan. 'Toch?'
'Onder n-normale omstandigheden w-wel,' zei hij.
Bèr liep naar een van de paters toe. Hij vroeg hem iets. De
broeder knikte. Bèr kroop onder het lint door, liet zich in de
kuil zakken en woelde met zijn handen door de grond.
'Wat doe je?'
Hij klom weer uit de kuil. Hij liet me iets zien. Iets modderigs.
'Wat is dat?'
'K-kijk maar.'
Hij veegde het met een mouw van zijn jas schoon. Gaf het
me.
'Een steen,' zei ik dommig.
'Goed kijken,' zeijes.
3 91

De steen glom een beetje. Hij was zwartblauw.
'Een vuursteen?'
Ze keken me vol verwachting aan. Maar ik begreep er steeds
minder van. Wat was het verband tussen die vuursteen en de
omgevallen linde? En wat had de vuursteen te maken met
onze keldertrap?
'Kom,' zei Muulke. Ze pakte me stevig onder mijn arm. Ik
zuchtte. Ik wist dat, als ik het wilde snappen, ik maar het beste
kon doen wat ze wilden.
Bij de schuur van de Daamsen wemelde het van de paters.
Ze liepen zwijgend de schuur in en uit. 'Wat doen al die paters
hier?' vroeg ik.
De schuur van de Daamsen had altijd propvol gestaan met
tuingereedschap, houtopslag en een zwik andere spullen.
Maar nu was hij leeggehaald. Alle planken en tafels waren
bedekt met stukken vuursteen. Aan elk stukje steen was een
kaare bevestigd met daarop een nummer en een datum in
het sierlijke handschrift van de paters van Watersleijde.
Nu pas zag ik dat het geen gewone vuurstenen waren. Ze
waren hewerkt. Sommige waren rond, andere juist hoekig,
met een scherpe kartelrand.
'Wat is dit?' vroeg ik zacht.
'De nieuwste vondst van de paters,' zei Bèr.
Een pater kwam naar ons toe. Hij groette Bèr, Muulke en
] es als oude bekenden.
'Dus dit is Fing,' zei hij. Hij keek me behoedzaam aan.
'Gaat het weer wat beter met je, kind?'
Ik knikte.
Muulke maakte een knicksje. 'Eerwaarde,' zei ze. 'Kunt u
Fing vertellen wat u ons verteld heeft?'
En dat deed hij.
En ik luisterde met stijgende verbazing.
392

Het omvallen van de linde had een archeologische schat blootgelegd.
Een enorme verzameling van voorwerpen die ooit uit
vuursteen gekapt waren. Bijlen, slagstenen, klopstenen, zelfs
sieraden. Hoe ze hier terechtgekomen waren en waarom wisten
de paters nog niet, maar waar ze vandaan kwamen was wel
duidelijk.
'Uit de vuursteenmijn?' vroeg ik.
De pater knikte.
De schat moest er al gelegen hebben lang voordat de linde
als zaadje ontkiemd was, vertelde hij. Lang voordat er een weg
geweest was die Sjlammbams Sahara heette. Zelfs lang voordat
er ooit een stad zou komen.
En het was de schat die voor Gods wonder gezorgd had, zei
hij.
To en de linde nog maar een piepklein, pas ontkiemd plantje
geweest was, had hij zijn fijne wortels omlaag de diepte in gestuurd.
Alles ging normaal totdat hij groter werd en de wortels
op weerstand gestuit waren. De voorwerpen uit vuursteen
waren door de tijd en het gewicht van de aarde op elkaar geperst
tot een grote enorme klomp waar geen wortel doorheen
gekund had.
En nu kwam het bijzonderste:
Om te overleven had de boom zijn wortels van richting laten
veranderen.
Ik fronste. Het duurde even voordat ik snapte wat hij bedoelde.
'U bedoelt dat de wortels opzij zijn gaan groeien?'
'J a. ';J' zei 'M uu Ik e.
'Onder Sjlammbams Sahara door?'
'Verder,' zei Jes.
'Zijn ze tot bij ons huis gegroeid?'
'Nog verder,' zei Jes.
Ik geloof dat dat het moment was dat ik iets begon te vermoeden.
393

'Tot onder de kelder,' hoorde ik mezelf zeggen.
Muulke enJes knikten tevreden.
'Het "Achchch,'" riep ik. 'Het "Achchch!'" De pater keek
me een beetje geschrokken aan. Ik geloof dat hij dacht dat ik
nog niet helemaal in orde was. Maar Muulke en Jes keken me
aan alsof ik de hoofdprijs gewonnen had.
'En wij maar denken dat we huisgeesten hadden,' zeiJes.
'Terwijl het gewoon de wortels van de linde waren die onder
tegen de keldervloer schraapten!' riep Muulke uit.
En toen snapte ik het. Snapte ik pas écht wat er die nacht
gebeurd was.
Ik zag het zo helder voor me alsof ik erbij was geweest.
Muulke, Jes en oma Mei die zich in de kelder verscholen
hadden op het moment dat de vliegtuigen begonnen over te
vliegen. De schrik van oma Mei toen ze besefte dat de Mam
en opa Pei achtergebleven waren in hun beschuitbus en kistje.
Jes en Muulke die probeerden haar tegen te houden. En oma
Mei die ze simpelweg niet daarboven kon laten staan omdat
de Mam en opa Pei voor haar net zo levend waren als Jes,
Muulke en ik.
Hoe ze naar boven wilde rennen. En hoe precfés op dat
moment de boom naar achteren tuimelde en als een hefboom
de meer dan vuistdikke wortels door de keldervloer had laten
breken.
Nog geen twee tellen nadat oma Mei van de trap gedonderd
was, ontplofte de bom in onze voortuin en blies de hele voorgevel
van onze keuken weg. Als ze daar op dat moment geweest
was, was ze morsdood geweest.
394

Niet omkijken
We stonden voor Negen Open Armen. Het was een troosteloos
gezicht, de gehavende opengebarsten keuken, de zwartgeblakerde
deuren en ramen, die los uit hun kozijnen hingen.
'Hier, ' zei Bèr, terwijl hij me een stuk hout, een pot witte
verf en een kwast gaf. 'Ik moet zo w-werken.'
'Dat is goed,' zei ik.
'Kun je de h-hele weg teruglopen?'
'Natuurlijk.'
Hij keek me aan. Ik keek terug.
Hij glimlachte. Ik glimlachte terug.
To en was hij weg.
Ik schilderde zo groot mogelijk:
PAP, PIE, EET, SJEER EN KRIT
WH ZIJN ONGEDEERD EN BIJ FIE.
KOM GAUW!
To en ik klaar was, vond ikJes om de hoek, hoopvol turend bij
de omvergeblazen voordeur. Ik stak mijn arm door de hare. Ik
wist dat ze hetzelfde dacht als ik.
Al die jaren had oma Mei dag in dag uit als een leeuwin
op de foto's gepast. Eerst in haar grote groene koffer, daarna
in bussen, blikjes en doosjes. Elke ramp had ze geprobeerd
voor te zijn, eerst de eindeloze reeks van verhuizingen, daarna
overstromingen en ten slotte een verdwaalde bom en een omvallende
boom. En het had niet geholpen. Alles was voor niks
geweest.
395

To en we terugliepen, de hoek om, stond Muulke bij het
tuinhek. In haar armen droeg ze huisraad, een pan, wat potten
en nog wat kleinere spullen.
'Ben jij nou toch naar binnen gegaan?' vroeg ik geschrokken.
'Welnee,' loog ze zonder blikken of blozen, 'ik heb door
het raam gereikt. Ik kon er gemakkelijk bij.' Maar de hele
voorkant van haar jas zat onder de splinters en het stof.
Sommige dingen zouden nooit veranderen.
We lieten het tuinhekje zorgvuldig in het slot klikken. Het
was het enige deel van het hek dat niet was weggeblazen. Het
was armzalig, het was nutteloos, maar het was het enige wat
we doen konden.
We keken niet meer om naar Negen Open Armen. Het zou
bot geweest zijn, onbeleefd.
We liepen zwijgend verder, we keken naar onze voeten hoe
ze in en uit de schaduwen van de hoog overhangende eiken
van de Holle Weg kwamen. En het enige wat ik hoorde was
het eeuwige geruis van de wind en een lepeltje dat vrolijk rinkelde
in het enige glaasje dat op de een of andere miraculeuze
manier niet gesneuveld was.

Verantwoording en dank
Net als het boek Negen Open Armen, het eerste boek over
Fing, Muulke, Jes en hun familie is De hemel van Heivisj geen
historisch verslag maar fictie. De stad in het boek vertoont
overeenkomsten met het Zuid-Limburge Sittard, maar het
is niet dezelfde stad. Ik heb de historische, culturele en geografische
elementen van Sittard gebruikt daar waar het in het
verhaal van pas kwam. Op andere momenten heb ik ervoor
gekozen om ervan af te wijken. Zo bestaat er weliswaar een
heuvelachtig bosgebied dat de Kollenberg heet, maar dat is
minder uitgestrekt dan in dit bock. In de middeleeuwen liepen
de uitlopers van de Kollenberg echter nog naadloos over
in de bossen van Duitsland.
Er was vroeger ook een oude zandgroeve in de Kollenberg,
maar daarin bevond zich geen vuursteenmijn. De mijnen komen
alleen zuidelijker voor, onder andere in Valkenburg en
Ryckholt.
De oorlog eiste in Sittard procentueel gezien de meesteJoodse
slachtoffers van Nederland. Slechts één procent overleefde
de oorlog.
Bij het schrijven van dit boek ben ik door veel mensen geholpen.
Een aantal wil ik met nadruk bedanken: Peer Boselie
en Jac Lemmens voor hun deskundige hulp bij het tot leven
wekken van de geschiedenis van de Joden van de stad Sittard;
WIlma van den Brink en Marion Voncken voor inzage in en
uitleg van hun werkstuk: De Jodenvervolging in Sittard; Meneer
Silbernberg die zijn indrukwekkende en aangrijpende
levensgeschiedenis als Joodse jongen schreef en tekende in
Spelend de OOl'log door; Marjolijn Hof, Rebecca Noldus, Anneke
Scholtens, Marianne Grootenboer-Snoei, Floortje Zwigtman
en mijn eigen man: dank, dank, dank, voor het meelezen en
399

geven van waardevolle adviezen en voor de bemoedigende
opmerkingen waarmee ze me aan het werk kregen en hielden;
Dik Zweekhorst, Jacques Dohmen en Nelleke Berns, (oud-)
redacteuren van Querido dank ik voor het helpen uitvlooien
van de tekst tot het uiteindelijk een boek wilde worden.
Ten slotte een speciale dankvermelding aan Mevrouw Linssen-Rutten.
Niet alleen omdat ze haar levensverhaal met me
wilde delen, maar ook omdat ze me raakte met haar openheid,
wijsheid en uitzonderlijke mildheid over alles wat er gebeurd
is in die moeilijke oorlogsjaren.
4°0

f,imburgse woordenlijst
dreuvige - droevige
eeuwig moos -lokale Limburgse koolsoort, die vooral gegeten
werd door armen omdat hij heel goedkoop was
heiviJj -letterlijk: 'naar huis'
Judljudde -Jood!] oden
kendj - kind
klepsj - klihpaan of roddelaar
krombrood 1'aape - Sittardse traditie. Typisch Limburgse broodjes
in de vorm van een halvemaan werden uitgedeeld bij dit
feest. Aanvankelijk bedoeld om de armen te steunen, later
werd het vooral een feest voor kinderen. Het wordt nog
steeds gevierd. De broodjes worden afgeworpen op de steilste
en hoogste helling van de holle weg in de Kollenberg, de
Krombroodberg geheten.
kwats) - onzin
mi!iam-- verdorie
oppe hook - op de hoek
Paterskoel - letterlijk: 'kuil van de paters'. Hier bedoeld als:
mijn, plek waar grondstof (vuursteen, steenkool) gewonnen
werd.
Pruus(e) - Duitser(s)
Pruusin - Duitse
Sint-Joep - Sittardse feestdag met markt ter ere van Sint-Jozef
op 19 maart
sjiethoes - bangerik
sjimmie -lunapark
sjlamm - natte brij van kolengruis waarmee vroeger gestookt
werd door arme mensen, omdat dat goedkoper was dan
met kolen stoken
s)lammboer - bezorger van steenkolengruis
sjloddermadam - smeerpoets
sjpensele - naaigereilfournituren
40I

Truuke Ruuzei - Truusje Reuzel
ulezeik - kattenpis

Duitse woonienlijst
auftnachen bitte - opendoen alstublieft
bitte, Váti Boon - alsjeblieft, vader* Boon
Bube - jongen
deine Eltern - je ouders
die bunte Puppenwelt- de kleurrijke poppenwereld
dumme Fragen - domme vragen
ein kleiner Unfàll- een ongelukje
Geburtstag - verjaardag
Gib mir deine Hände - Geef me je handen
Grüne Ordnungspolizei - Duitse ordepolitie in bezet Nederland,
ook wel Groenen genoemd. Hield zich bezig met dagelijkse
politietaken.
f!:llck doch mal- kijk toch eens
Herr Doktor - Heer Dokter
Hintern - achterwerk
Jüdisches gescháft-Joods bedrijf/winkel
Kaffee - Koffie
krank - ziek
Luujbursche - loopjongen
Lieblings- -lievelings­
Liignerin - leugenaarster
nicht trocken hinter den Ohren - niet droog achter de oren (zijn)
nicht weinen - niet huilen
nur gucken - alleen kijken
schneller- sneller
Schwester - zus
Sicherheitspolizei (SD) - Duitse politiedienst in bezet Nederland
die zich onder andere bezig hield met opsporen en uitschakelen
van verzetsactiviteiten
Sperrzeit - tijd waarbinnen het verboden is zich op straat te
bevinden. In de oorlog was het meestal van 22.00 tot 05 .00
uur.

Tantehen - tante*
tapfere Holliinder- dappere Hollanders
um Gotteswillen - in godsnaam
und jetzt dahin - en nu daar naartoe
Vogelscheuche -vogelverschrikker
wunderba1'- geweldig

Jiddisje woordenlijst
afikoman - het laatste stukje matse (ongezuurd brood) dat aan
het eind van de Pesachmaaltijd verstopt wordt. Gebruik is
dat volwassenen het stukje brood verstoppen en de kinderen
het moeten vinden, of omgekeerd. De kinderen krijgen
een beloning voor het vinden of verstoppen.
chameets - gezuurd brood. Als voorbereiding op Pesach is het
de traditie om het hele huis van chameets te zuiveren. Chameets
die gevonden wordt mag verkocht, weggegeven of
vernietigd worden.
cholent-Joods stoofgerecht
gefilte fisj -J oods visgerecht
hagada - het verhaal van de uittocht van de Joden uit Egypte
dat elk jaar met Pesach verteld wordt
latkes - koekjes
Pesach - Joods lentefeest. Het duurt acht dagen en herinnert
aan de Joodse uittocht uit Egypte.
sjoel- volkstaal voor de Joodse synagoge
sjabbes- zaterdag, de Joodse rustdag

Uitgeverij Querido stelt alles in het werk om op milieuvriendelijke en
duurzame wijze met natuurlijke bronnen om te gaan. Bij de productie
van dit boek is gebruikgemaakt van papier dat het keurmerk van de F 0-
rest Stewardship Council (F SC) mag dragen. Bij dit papier is het zeker
dat de productie niet tot bosvernietiging heeft geleid.
IJ
FSC
--
MIX
Papier van
verantwoord. harkom.t
FSCO C01 9440