Ghézo: de duivel in de ziel van West-Afrika

Ghézo: de duivel in de ziel van West-Afrika
Niels Posthumus – 1492 woorden
Het strand van Ouidah is wit. In heel Afrika is de aarde rood, maar uitgerekend daar waar zij door-
drenkt is met bloed, heeft ze de blanke kleur van sneeuw. Ik kijk naar het slavernijmonument, met
direct daarachter de Golf van Guinee. ‘Deze poort symboliseert het punt van onmogelijke terugkeer,’
zegt mijn gids. Ik knik begrijpend. Wie vroeger arriveerde aan de kust van West-Afrikaans Benin, wist
dat hij zijn geboortegrond nooit meer zou zien. Toch heeft het gedenkteken op cynische wijze ook iets
weg van een triomfboog.
Op het strand van Ouidah zijn tot eind negentiende eeuw minstens één miljoen Afrikanen in Europe-
se schepen geladen. Franse, Britse, Deense, Portugese en ook Nederlandse boten gingen er voor anker.
Blanke slavendrijvers knoopten er de benen van gevangenen bij elkaar en bonden hun armen strak
langs het lichaam, om met wiskundige precisie zo veel mogelijk slaven in de rompen van hun schepen
te kunnen passen. Gevangenen die kans zagen, gooiden zich nog voor vertrek overboord, in de hoop
op een snelle verdrinkingsdood. Alles beter dan de trans-Atlantische helletocht richting de plantages
van Brazilië of de Cariben.
Ik hoor het allemaal gelaten aan. Ik kijk naar de rimpelloze oceaan, zelf in opperste verwarring. Is
het niet vreemd dat ik een soort behagen schep in mijn schuldgevoel? Natuurlijk schaam ik mij voor
mijn voorouders, maar zij staan genoeg generaties van mij af om me niet persoonlijk aangesproken te
voelen. Tegelijkertijd voel ik opluchting. Mijn voorvaderen stonden immers wel aan de winnende
kant. Ik ben liever plaatsvervangend schuldig dan slachtoffer. Aan schuld sterf je niet.
Zouden de meeste Afrikanen niet ook liever dader zijn, vraag ik mij af. Past meelijwekkend slachtof-
ferschap wel bij zulke trotse mensen? Misschien dat ik daarom in Ouidah geen enkel verwijt heb ge-
hoord over de rol die mijn landgenoten speelden in de mensenhandel van weleer.
Op de vroegere slavenmarkt in het centrum van de stad heeft mijn gids eerder zelfs een villa aange-
wezen. Hij vertelde me dat daar nog altijd de familie De Souza woont.
‘De nazaten van de beruchte Portugese slavenhandelaar Francisco Felix de Souza?’ vroeg ik ontzet.
‘De man die op dit plein slaven verhandelde als vee?’ Mijn gids had onaangedaan geknikt. De familie
was nog steeds van grote invloed binnen de gemeenschap. ‘Maar jullie moeten toch vol wraakgevoe-
lens zijn geweest,’ probeerde ik. ‘Waarom hebben jullie die familie niet verdreven?’
Op het gezicht van mijn gids verscheen een minzame glimlach. ‘Omdat ook De Souza slechts een
dienaar van de Afrikaanse koningen was.’ Hij legde het geduldig uit. ‘Je moet begrijpen: Afrikaanse
heersers hadden hier de leiding over de slavenhandel. Zij verdienden daaraan het meeste geld. Zij
maakten de slaven buit tijdens hun oorlogen, sloegen hen, hongerden hen uit en verkrachtten de vrou-
wen. Pas op het strand ging de verantwoordelijkheid in Europese handen over.’

Ik stamelde dat dit toch niet waar kon zijn. Mijn schuldgevoel zat plots danig met zichzelf in de
knoop. ‘Koning Ghézo was de ergste van allemaal,’ hoorde ik mijn gids alleen nog zeggen.
Ik weet niet of Ghézo ooit heeft gehoord van William Pitt de Jongere. Deze Britse premier was eind
achttiende eeuw de felste pleitbezorger voor afschaffing van de slavernij. In 1792 – Ghézo was nog
een kind – had Pitt het Lagerhuis in Londen toegesproken over de misdadigheid van die praktijk.
‘Waarom zou de slavenhandel moeten worden afgeschaft?’ had hij zijn parlementariërs gevraagd.
‘Omdat het een ongeneeslijke onrechtvaardigheid is,’ klonk het uit zijn eigen mond, nog voordat ie-
mand had kunnen antwoorden.‘Een kwaad begaan bovendien door de meest geciviliseerde landen, die
het meest verlichte deel van de wereldbol bewonen.’
Nobele en goed bedoelde woorden waren het, maar Pitt benadrukte ermee onbedoeld ook de door
hem veronderstelde verhevenheid van het Britse volk. In de ogen van Pitt was het enige wat Afrika
kon beschermen tegen zijn Europese vijanden, de Europese verlichte geest. Over de Afrikaanse be-
trokkenheid bij de slavenhandel, repte hij niet. De schuldvraag wilde hij niet delen, omdat gedeelde
schuld gelijkwaardigheid veronderstelt. Arrogantie is wel vaker de paradoxale uitkomst van liefdadig-
heid. De blinde vlek maakte dat Ghézo twintig jaar later kon uitgroeien tot wie hij werd.
Toen Pitt zijn toespraak hield, was Abomey de hoofdstad van het machtige Dahomey-rijk – honderd
kilometer ten noorden van Ouidah. Ik ben er heen gereisd om Ghézo´s paleis te bezoeken. Mijn fasci-
natie voor de Afrikaanse koning is door de woorden van de Britse premier slechts gegroeid. Ghézo liet
zich door Europeanen geen minderwaardigheidscomplex aanpraten. Dat vind ik sterk in al zijn wreed-
heid. Ghézo liet zich niet ontzeggen soeverein moorddadig te zijn – het is een wrange bewondering die
ik koester, dat heb ik me hobbelend op de rode wegen naar het stadje meermalen gerealiseerd.
Het lemen bouwwerk dat ik in Abomey betreedt, was ooit het episch centrum van de mondiale sla-
vernij. Drie jaar na het internationale verbod op de trans-Atlantische slavenhandel greep Ghézo er in
1818 via een staatsgreep de macht. Onder zijn hoede kwam de stad in de decennia erna tot ongekende
bloei. Ghézo initieerde een ware renaissance van de slavernij. Hij profiteerde optimaal van de kersver-
se illegaliteit, die de prijs van slaven sterk had opgedreven. Het geld stroomde binnen. Het stelde hem
in staat een krachtig leger te organiseren, dat zijn rijk met verve verdedigde tegen de rivaliserende
Oyo-stam. Ook stimuleerde de koning met royale subsidies de koopmansgeest en verlaagde hij belas-
tingen. Het maakte Ghézo mateloos populair bij wie in vrijheid leefde – de vrijheid zelf was het enige
dat steeds schaarser werd. Op het toppunt van Ghézo’s macht woonden er in Dahomey 200.000 men-
sen. Slechts 12.000 daarvan leefden niet als slaaf.
Ik zeg de jongen die mij rondleidt in het paleis, dat ik op zoek ben naar Ghézo’s troon, die steunt op
vier mensenschedels. Ik wil kijken naar deze troon vol schuld. Mijn gids moet mijn bedoelingen heb-
ben begrepen. Want zijn ogen lichten op. Hij stelt voor ook de offerruimtes te bezichtigen. ‘De muren
daarvan zijn vervaardigd met menselijk offerbloed als specie,’ zegt hij vol enthousiasme. En wat denk

ik van de binnenplaats? Na zijn dood liet Ghézo daar al zijn vrouwen ombrengen. ‘Die wens stond in
zijn testament.’
‘Besef dat wij Britten vroeger zelf ook een gevestigd exportartikel waren,’ drukte Pitt zijn gehoor in
1792 op het hart. ‘Grote aantallen werden als vee geëxporteerd vanaf de Britse kust; en werden voor
verkoop aangeboden op de Romeinse markt.’ De rollen waren ooit omgedraaid, wilde de premier maar
zeggen. Wie van de Britse parlementariërs meende dat Afrikanen niet in staat zouden zijn zich te ont-
wikkelen, maakte een denkfout. ‘Hadden anderen die redenering toegepast op Groot-Brittannië, dan
zouden er eeuwen voorbij kunnen zijn gegaan zonder dat wij zouden zijn uitgestegen boven het barba-
risme.’
De toespraak van Pitt geldt als één van de belangrijkste in de geschiedenis. Maar ik was met stom-
heid geslagen toen ik hem 218 jaar later las. Zou Pitt echt hebben geloofd dat heel de Britse ontwikke-
ling in ultimo terug te voeren is op een beslissing van de Romeinen? Zag hij werkelijk geen initiërende
rol weggelegd voor de Engelsen zelf? Bestaat niet iedere ontwikkeling bij de gratie van de innerlijke
impuls? Is niet zelfs ons heelal ontstaan door interne krachtenvelden die resulteerden in de Big Bang?
Zag Pitt in zijn toespraak niet over het hoofd dat wie verlicht wil worden eerst zijn eigen duistere kan-
ten onder ogen moet kunnen zien? Verlossing vereist nu eenmaal eigen zonde. Leren doen we slechts
van onze fouten.
In de straten van Abomey zie ik een prent van Ghézo. Automatisch blijf ik staan. De koning draagt een
wit gewaad, dat scherp afsteekt tegen de met houtskool diepzwart gekleurde huid. Ghézo zit op zijn
troon. Een secuur bijgewerkt ringbaardje siert zijn kin. Een zwaard rust op zijn schoot. Voor hem
knielen twee blanke mannen, brute Europese slavendrijvers zonder twijfel, maar nu nederig voor de
Afrikaan die hen in slechtheid heeft overtroffen. Schuilt daarin geen macabere trots – ik wil het niet
denken, maar ik denk het toch. Is Ghézo op zijn eigen lugubere wijze niet een Afrikaanse koning Da-
vid die de vertegenwoordigers van de Europese Goliath letterlijk op de knieën dwingt? Is dat niet de
kern van ieder heldendom – goed of fout?
Bestaat mijn morbide bewondering voor Ghézo misschien in de noodzakelijkheid van zijn kwaad,
om aan de hand daarvan het goede te kunnen herkennen? Geldt mijn fascinatie wellicht zijn vasthou-
dendheid, losgeweekt van het bloed dat daaraan kleeft? Wat ik zie is het misdadige slachtoffer Ghézo,
tegenover de schuldbewuste dader Pitt. Maar de vraag dringt zich op of rechtschapen deugd ooit kan
bestaan zonder monsterlijke (anti)held. Pitt poogde met woorden levens te redden. Ghézo vernietigde
die met geweld. Pitt echter probeerde ook het schuldgevoel uit Afrika weg te kapen. Hij wilde de his-
torische lessen monopoliseren voor zijn eigen continent. Ghézo redde de schuld voor Afrika, en keek
daarbij niet op tegen Europa, wilde niet zoals Idi Amin of Jean-Bédel Bokassa stiekem het liefst Schot
of Fransman zijn. Ghézo verschilt precies hierin van dergelijke latere Afrikaanse bloeddorstigen, dat
hij in al zijn moordzucht juist voorgoed bewees dat Afrika geen speelbal van Europa hoeft te zijn.