Untitled - Drukwerk in de Marge

Rembrandt's Moeder, geschilderd door Gerard Dou (druk, S. BakkerJz, Zaandijk)

'; 

'#ie*it 

ï{:'i 

Scheveninger visser in ruste (foto: Victor l4eeussen nfk)

- 

z 

- 

= 

ó 

- 

d 

z 

= 

ê ci 

z 

a @ 

- 

I 

o 

:l 

I 

?- 

- 

- 

d 

Ê3 

r9 

op 

tlrt[#- 

ieder die leest uoloi uuak het sooor 

van grv@nrdrr-kinkt"n 

I 

{ 

r 

{ 

! tïr 

de ltaliaanse zetmachine, gebouwd in een moderne 

zetmachinefabriek in Milaan, door deskundigen die 

meer dan een halve eeuw ervaring op zetmachinegebied 

hebben, munt uit door vele vernieuwingen 

en verbeteringen, zodat zij zich reeds in tal van 

landen ter wereld de naam verworven heeÍt: 

ftaltype: de Zetmochine voor Méér en Béter Zetwerk! 

Gratechna 

Den Hoog I WoldeckPyrmontkode 116 | Telefoon 39 90 34 

Reg 

Pap 

isterreren 

I 

Vervaardigd uit lompen of 

de fijnste cellulose, extra 

taai, Yoor de machinale 

boekhouding oÍ goed beschr[ifbaar 

met de hand. 

KON I N KL|J KE PAPI E;RFABRI EKEN 

Amsterdam o Rotterdam 

35

Ir 

3ó 

Ook in Nederland meer en meer enthousiaste gebruikers van de 

Linotype Comet 

DE LINOTYPE COMET 

is het oractische antwoord van de 

Linotype research op de vraag naar hogere 

productie bij bedrijfszekere werking 

De modernste machine voor het moderne bedriif 

Vraag offe rte aan : 

Handelmaatschappij voor Grafische Machines N.V. 

Príns Hend rikkode 34, Amsterdom-C., Telefoon 4óó44-4ó7 44 

PAPIER 

* 

CA RTO N 

* 

ENVELOPPEN 

* 

A.E.RUYS&Co's 

PAPIERGROOTHANDEL 

IIAARLEM Kl. Houtwes 1ó 

Telefoon K 2500.13950 

Bij kantoor AMSTERDAM 

Keizerssr. 704 Tel.31 381 -35289 

,l 

I

aalr de Odgtnclc Eddelbcrgca Degelautomart 

zUD tal van bclangr{ke voordelen verbonden: 

Intonelevo l-{-rervlo 

voor moe[ïkheden van welke aerd ook 

staan onze Heldelberger apecialisten onmtddellijk voor {t klaar 

nímmer 

fieërrnoortr 

rnollo lovorlog vrn onderdoloo 

wfi beschikkeD over een uitgebreid magazijn, 

zodat de meeste onderdelen uit voorraad geleverd kunnen wordeD 

verscheldene tcoànlrcbo vcrvolmrklngon 

zoals rollen op kogellagers, rollenwasapparaat, 

centrale smering, aerodynamlscbe ultleg volgens elgen patenten 

hot Brootet denkboar productlevormogen 

In een bekende drukkerij werd onlangs ln constaot bedrijf 

1b! dubbele aanleg; een productie van 96{X) zakJes per uur g:emaakt. 

En al deze voordel€n liggen, dank zij de aautrekkeliike priizon, 

binDen ieders berelk b{i aenscbafing van de 

Originole lleldel borgor l)ogelautomaot 

n.v. Lettergieterti rAmsterdamD voorheen N.Ïetterode 

Amsterdam -'s-Gravenhage - Rotierdam

POSITIEF 

EN DIAPOSITIEF 

stellen aparte eisen aan de druk en het papier. Maar welk resultaat U ook beoogt, ragfijne lijnen of gaaf 

vlakke tinten, uit de honderden soorten tekst- en omslagpapier van G.H.B. vindt U altijd wat U nodig hebt. 

Geeft Het Beste 

G. H. BUHRMANN'S PAPIERGROOTHANDEL N.V. 

Amstetdam/Amhcm/Eindhovcn/'r.Gravcohrgc/Groningco/Lceuwardcn/Maasttiót/Rottctáo-/Uticcht/Zutphco

op het 

juiste 

ieder die leest volgt vaak het 

spoor van.. . grvMar drukinkten 

GtBR. HARTMANN'S GRAtlC0t0R rrtilB0 N.V. AfD. DRUKINKIENTABR 

AMSTtRDAil-tV. . VAl.r HA|-|SIRMI 146.118 TE[ttooN 8088180883 

CLICJJE'S 

TCTC-LITI]O'S 

Iedere vaktman 

weet dat hil 

,,SCHEUFELEN" 

veilig is 

KONI N KL|J KE PAPI ERFABRI EKEN 


- ,l

TECHNISCH 

TIJDSCHRIFT 

VOOR DE 

GRÁFI SCHE 

INDUSTRIE 

:r 

UITGAVE 

VÁN DE 

ALGEMENE 

NEDERLANDSE 

GRAFISCHE 

BOND 

x 

TIENDE JAARGANG 

NOVEMBER 19'4 

VERSCHIJNT 

ZESMAAL PER JAAR

GRAFTSCHE HfSTORtE C. Hoímonn. Amslerdom 

Een bezoek 

odn één 

vrrn 's werelds 

oudsfe 

drukke riien 

Ecn rcprodactic un ccn hoxlncdc, 

uroaardigd door één aan dc Gutpt 

Toen het eenmaal vaststond dat ik als medepassagiet per auto 

ccn reis naar Barcelona kon maken, herinnerde ik mii eens 

gelezen te hebben, dat op het in de nabijheid van deze stad ge- 

legen Mallorca, en wel in de hoofdstad Palma, één der oudste 

drukkerijen van de wereld gevestigd was, welk bedrilf de 

eeuwen door onder beheer van dezelfde familie stond. Geen 

wonder dat ik besloot, als het even mogeliik zou ziin, een 

bezoek aan deze drukkerii te brengen. 

Het kwam met het oog op het toch reeds overladen reis- 

programma goed uit, dat de boot van Barcelona naar Mal- 

lotca, vice-vetsa, alleen des nachts de overtocht volbracht, 

want'ffat op de landkaart zo in de nabijheid leek, was toch nog 

een tien à elf uur stomen met een snelvarend zeeschip. Des 

avonds tegen negen uur uitvarende van de kade te Batcelona, 

waar het zich ruim zeventig meter verheffende standbeeld van 

Columbus gebiedend met de hand n ^t zee wiist, bereikt men 

de volgende ochtend tegen acht uur de haven van Palma 

Mallorca. De matineuze reizigers uit onze gewesten konden 

bij de overtocht de sensatie beleven, de zon uit zee te zien 

opfiizen instede haat daarin te zien ondergaan, terwijl ze 

tevens een aantal vliegende vissen hun sietliike zweefvlucht 

boven de golven van de N{iddellandse Zee zagen uitvoeren. 

In Palma aangekomen, vond ik na enig zoeken de Calle de 

Morey, de straat waarin de drukkerii van de firma Guasp ge- 

vestigd is, Een fraaie gedenksteen vertelt dat Gabriel Guasp 

zich in het iaat 1519 in de hoofdstad van Mallotca als drukker 

vestigde. Thans staan nog Guasps aan het hoofd van dezaak, 

terwijl mii een naar schatting zes- of zeveniarige als iongste 

mannelilke telg van de familie werd voorgesteld. 

Na een kort bezoek aan de aan de drukkerij verbonden boekhandel, 

die zich door zijn interieur kenmerkte als een 'ge- 

vestigde' zaak en geheel de sfeer ademde van een ouderwets 

degelijk koopmanshuis, was de eeÍste gang door een voor de 

oude Spaanse huizen karakteristieke p^tio n ^t het in een 

aangrenzend pand ondergebracht 

'Museo 

de la Imprenta 

Guasp'. In dit museum, dat met medewerking van het stads- 

bestuur van Palma is ingericht, 'werd ik geconfronteerd met 

de houten handpers, waaÍop de eerste Guasps hun stiel 

hebben uitgeoefend en welke pers nog steeds dienst doet om 

voor de bezoekers een kaattje te drukken als een herinnering 

aan het museumbezoek. Ook lag daar, in vitrines uitgestald 

en in kasten opgetast, een collectie van niet minder dan r 5 84 

houtsneden, alle uitstekend geconserveerd, waaÍvan de meeste 

in de loop der eeuwen door de firma werden gebruikt voor 

het illustreren en vetsieren van de uitgaven. Behalve deze 

illustraties, kopliisten, sluitstukken enz. ook houtblokken 

voor het drukken van schutbladen, voor het pregen van 

bandstempels, topografische kaarten enz. 

l3

-r 

Drie dikke folio delen, bevattende de afdrukken van de vet- 

zameling, gecollectionneerd naar de aardvan hun voorstelling, 

liggen voor de belangstellenden ter bezichtiging. Reeds het 

doorbladeten dezer delen toont duideliik aan, dat hier de 

oudste en meest inteÍessante collectie houtsneden bijeen 

gebracht is. Tevens blijkt er uit dat de leden van de familie 

Guasp de eeuq/en door, tot op deze tijd, de al-oude xylografie 

een warm hart hebben toegedragen en - zoals de hierbii af- 

gedrukte Íeproductie van een houtsnede aantoont - ook één 

der leden van dit drukkersgeslacht met vaardigheid het 

gereedschap van de houtsniider wist te hanteren. 

Na het bezoek aan het museum volgde een teleurstelling. 

Gedachtig aan enige der oudste drukkerijen in Nededand, 

welke evenals die van Guasp nog geheel of ten dele door 

dezelfde familie worden geleid, zoals die van de firma Van 

\Taesberghe Hoogewerff & Richards te Rotterdam, waarvan 

de naam Van rJTaesberghe als drukket terugg^ t tot de iaren 

viiftig van de zestiende eeuw, of die van de firma Johannes 

Enschedé & Zonen te Haadem, wa'ar van qo3 af tot op 

heden zeven generaties Enschedé ononderbroken het bedtiif 

leidden, meende ik ook te Palma een inrichting te zullen aan- 

treffen die met de faren was uitgegroeid tot een modetn 

grafisch gtootbedrijf. Helaas, ik vond slechts een drukkerii van 

zéér bescheiden omvang en simpele appaÍatuur, waar een 

klein aantal handzetters en enige drukkets het werk afdeden 

eÍr waar niets duidde op de glorie die afstraalde van de ver- 

zameling xylogtafieën die het museun herbergde. 

Na mijn afscheid en bij het passeren van de museumruimte 

hoorde ik een 

'very 

enthousiast fine' en 'beautiful' 

uit de 

monden van enige Engelse bezoekers klinken. In stiite hoopte 

ik dat deze bezoekers niet hun belangstelling tot de drukkerii 

van de firma zouden uitstrekken. 

t4 

SEDR|JFSORGANTSAITE / E. J. Ho/stege. Devenrer 

V oo r r s s d - s d mi ni st r ati e 

In de drukkerijen is ccn goede voorraad-administratic gewenst. 

Dit geldt vooral voor de papiervoorraad en wii zullen ons dan 

ook eerst tot de administratie van het papier beperken. Het 

kennen van de voorraad in al ziin onderdelen op elk moment 

is van belang om: 

a. bij binnenkomst van cen ordervlugtekunnen zienofhct 

papier, dat voot deze otder nodig is, aanwezig is; 

b. ons een contróle te geven of al het verbruikte papier is 

berekcnd in dc kostpriis; 

c. op vlugge wiizc dc gemiddelde voorraad en het totale 

verbruik te zien- waardoor omzetsnelheid en omzctduuÍ 

berekend kunnen worden, hetgecn toont of de voorraad 

niet te groot is en ons daatnaast gegevens verstrekt voor 

investeringsberckeningen cnz. 

Het houden van een voortaad-administratic hceft ons in dc 

drukketiien geleerd dat de kosten het gcwin niet overtreffcn. 

Anderc bedrijfstakkcn zijn van de ingewikkelde voorraad- 

administratie afgestapt. In Ametika houdt men bijvoorbeeld 

in sommige bedrijven de vootraden globaal bij volgens de 

geproduceerde eenheden. Door een verloop van enige iaren 

is het uitval- of afvalpercentage van grondstoffen bekend ge- 

worden en kunnen, bii gelifke eindproducten en de vethou- 

dingen van grondstoffen en loon kennende van het eind- 

product, de verbruikte grondstoffen vrij nauwkeurig bere- 

kend worden. FIet behoeft geen betoog dat een dergeliike 

berekening bii drukkcrijen onmogeliik is. De otders zijn vaak 

te vetschillend, de ene keer heeft de factor loon en de andere 

keer de factor papier de overhand, buiten beschouwing dan 

nog gelaten de diverse sooÍten en de vetschillende formatcn 

en prijzen waarmee wij te doen hebben. 

Men kan de voorraad-administratie eenvoudig inrichten. Een 

doorschrijfsysteem, waarvan et vele in de handel zijn, is 

aanbevelenswaatdig. Men houdt de voottaad bij, zowel naat 

kwantiteit als rvaarde. Een eenvoudige administratie (geen 

doorschrijf), alleen volgens kwantiteit, die op het magazijn 

wordt biigehouden, is voor eventuele conttóIe geu/enst. 

De vootraadkaarten geven cen speciÍicatie van de grootboek- 

rekening papier. Vij zouden de voorraad-administratie het 

sub-grootboek papier kunncn noemen. De papierafgiften 

worden van de magazi'lnafgifte-bonnen op de vootraad- 

kaarten geboekt en doorgeschreven op het onderlegvel 

(sheet). Het totaal van de afschriivingen wordt periodick 

(bilvoorbeeld 4-wekelijks), eventueel nog verhoogd met een 

percentage voor dekking van de magaziinkosten, in het 

grootbock verwerkt. 

De journaalpost zou dan kunnen luiden: 

Orders in bewcrking (papier) 

Aan papier 

Àan opslag voor dekking magazijnkosten. 

Dc opboekingen geschieden van de inkoopfacturen af. Het 

verdient aanbeveling zowel voor de afschriivingen als voor de 

opboekingen afzondedijke ondedegvellen te gebruiken. 

Een model van een voorraadkaart en ondedegvel geven wij, 

ter verduideliiking van een en ander, hierbij verkleind weer 

(systeem n.v. Drukkerii'Salland' te Deventer). 

De volgende keer zullen wii dieper op deze aangelegenheid 

ingaan en het daarbii tevens hebben over de gemiddelde 

voortaad, de omzetsnelheid en tenslotte ook de omzetduur.

DEZE BIJLAGE 

\UtrERD 

SAMENGESTELD 

:1. 

DOOR N. SCHIELE 

in de Zetterij 

Voo(aar Igtt

L. 

W 

uliegn 

er 

eens 

//it,., 

Na de oorlog hebben wc plastic leren 

kcnnen in alle mogeliikc variaties. Of- 

a\ 

schoon ootspronkcliik bcdoeld als cer-r 

vcrvangingsmiddel voor vcrschillcndc 

mctalen, kunnen we nu gcÍust vaststellen 

dat plastic geenszins mccr als een ver- 

vangingsmiddcl bcschouwd kan worden. 

Hct heeft zich ecn eigen plaats verworvcn 

cn duizend en één zaken rr,-orden er van 

vervaardigd, terwiil eenvoudig nog niet 

vast te stellen is v/aar de ontwikkeling 

van dit aan mogelilkheden zo rijke pro- 

dtct zal ophouden. 

Ook in de grafische industrie heeft plas- 

tic reeds lang ziin intrede gedaan en wcl 

in verschillende votmen. Eén van dczc 

vormen willen wij door dit 'praatie met 

een plaatje' proberen $,rat nader toe te 

lichten, nameliik het gebruik van plastic 

op de zetterij. Sinds enigc tijd vcrvangt 

plastic namelijk het linoleum, zoals dat 

in het verleden nogal in de gralische 

ondernemingen werd toegepast. Het 

,r-'s$t 

laatstbedocldc materiaal is in de afge- 

lopen periodc mccr cn meer in onbruik 

gcraakt, hocwel hct somtiids zccr nuttig 

was aan te wcnden cn z() nu cn dan toch 

fraaic rcsultatcn tc zicn u'arcn. Er golden 

echtet cnigc bczv'arcndc omstandighe- 

dcn. Om te bcginncn rvas het met lino- 

leum biina onmogeliik ecn mooi cn strak 

lijnbceld tc krijgcn; hct droogde gauw 

uit en brokkelde dan af. Van een be- 

hoorlijkc oplaag drukkcn was dan ook 

geen sprake en men moest zich bcperken 

tot bijvoorbccld gelegcnheidsdrukwerkjcs 

mct ecn kleine oplaag. 

Hct plastic biedt andcre aspccten: een 

scherp lijnbeeld, het brokkclt niet af, 

terwijl een oplaag van tooo tot ro.ooo 

druks heel normaal is. Het is o.a. zeer 

gcschikt voor tintplatcn, zowcl van groot 

als klein formaat. Sommigc dtukkers, die 

met dit matcriaal wcrkcn, prcfcreren een 

plastic tintplaat boven cen zinkplaat, 

vooral omdat de eerste ook een behoor- 

- 

lilke spanning verdragen kan. Vooral 

voor de minder grotc drukkerijen is 

plastic een prachtig materiaal, dat zich- 

zelf betaalt. Juist op deze drukkeriien is 

het niet altijd mogelijk voor een tint- 

plaat een clichéfabtiek in tc schakelen. 

Vie echter mocht denken dat plastic alleen 

gcschikt is voor tintplatcn, heeft het vol- 

komcn mis. Dat mcn er ook andere 

dingen mee doen kan, bewijzen de bij- 

gaande modellen. Een bclangriike vra g 

hierbij kan zijn: Wie zal op de drukke- 

tiien dit plastic sniiden? \Wel, dit zal 

kunnen gebeuren door de smoutzetter, 

die, door ziln kennis van vlak- en wit- 

vcrdeling en ook door zijn ontwerpen, 

kan zorgcn voor een harmonisch geheel 

van het te snijden beeld en het zetsel. 

Hiermede wil helemaal niet gezegd ziifl 

dat dc hercn drukkers het niet mogcn 

proberen. Integer-rdccl, wc zouden ze zelfs 

willen aansporen het ook te proberen. 

Een zckere kennis van tekencn is wel 

ge.nrcnst, maar geen noodzaak. om te 

beginnen maar ccns ocfcncn met cen- 

voudigc voorstellingcn, liinen, cirkels, 

sterren. Noodzakcliik ziin een vaste hand 

en ccn bcctje doorzettingsvermogen. 

Niet te gauw de moed opgeven, want 

dan bcreikt men tenslotte niets. Àls 

mcn echter de smaak eenmaal te pakken 

heeft, zal men spoedig tot de ontdekking 

komen dat het ecn zeer boeiende bezig- 

heid is, zcer geschikt voor de vriletiids- 

besteding. Mensen met'feeling' voor dit 

wetk kunnen fraaiê resultaten bereiken. 

Voor de plaatselijke vakstudieclubs ligt 

hicr een intercssante en vruchtbare taak 

om detgeliikc mensen te gaan vormen. 

Nu nog eeí pa^t gegevens. Het plastic 

wordt gelevcrd in platen van 70X60 cm 

cn de prijs per plaat is iets mcer dan tien 

gulden. Het wordt in de handel gebracht 

onder verschillende namen en hct goede 

materiaal bestaat uit een laagje rubber 

waarop een dun laagie plastic is aangc- 

bracht. Deze bcidc laagjcs zijn tezamen 

ongeveer trvee millimeter dik. De ge- 

reedschappcn welke men nodig heeft om 

zich op dit interessante terrein van het 

plastic-snijden te begeven, ziin dezelfde 

die rvcrden gebruikt voor het linoleum- 

snijden. NIen kan de mesies en gutsjes 

e.d. in clkc handenarbeidwinkel kopen. 

Dc kosten daarvan ziin niet hoog. 

IIct deze bildrage hopen wii bereikt te 

hebben, dat het plastic-sniiden een beetie 

meer in de publieke belangstelling zal 

komen en dat men zich o.a. in de plaatse- 

lijke studieclul:s zal gaat bezig houden 

mct deze boeiende kunst, Het zal zeet 

zeker vruchten afwerpen. Vellicht komt 

de redacteur van TéTé nog eens in de 

gelegenheid een aantal met het plastic- 

sniiden bereikte resultaten op te nemen. 

I

&f U grtaa+ 

VERS 

6Jno'd, 

Uaanlotna wn a.7eifu 

D@ET ETtrNIg OP MAANDAGMORGEN? 

25%ffi 

ZATE R DAG 

3 

NOVEMBER 

crp al o+t't lOtz:ttel)Mod,! 

YIER YOORBEEI.DENDTE HET ZEKER DOEN.' 

HEEFT U 

GAUW 

EEN JARIGE ? 

llotze^t, U atcn: 

17 NOVEMBER 

'h 

1 DECEMBER 

DAN fErs zÊÊn euzoNDERs.... 

I

fliow, fut ía ueet,gn uot, ! 

Or,ilI&rltii IDE HOOP FLEaÀ. Korteo 

O. Z. Vootbutgwal 136 - Amstetdam-C. - Teldoon 41997 

Een aardig vloeiblad 

en een folder-voolpagina 

vormen het slot 

van de serie voorbeelden 

van wat met plastic 

te bereiken valt 

Te lang reeds hebben wii de zon laten wachten. 

\lij geven haar nu van z6 Juli tot z Augustus 

de kans ons bruin te branden" want wij gaan met 

vA c{^jlrg

h 

EOEKVERZORCINC / Joh. H. von Eikeren. Amsteiveen 

De ilfusfroÍies von de'Decomerone' 

Dc 'Dccamerone', de vettellingcn van tien dagen, dic Boc- 

caccio in r 348 schreef ter verstrooiing .van ziin door cen pest- 

epidcmic bcdrukte landgcnotcn, is dc verstrooiing voot allc 

tildcn geblcken. Sinds de vecrticnde ceuw is de tekst in allc 

sprakcn dcr wereld steeds u'ccr opnieuw vertaald en tallozc 

malen hcrdtukt. Elke gcncratic hccft er kennis van u'illcn 

nemen cn er is naurveliiks cen anderc klassieke titel te bedcnkcn 

- behalve dan misschien 'Don Quichotte' en 'Robinson 

Crusoë' - die cvenals de 'Dccamerone' gekend s'ordt door 

een iedcr die ook maar cnigermate belezen is. 

Voor velen is de 'Decamerone' het bock waarbij men elkaar 

aanstoot, dat in dc HBS-tijd hcimcliik aan elkaar wordt door- 

faegevcn en dat als onvcrtogcn lcctuur in dc bockenkast, voor 

de kindcren achter slot cn grendcl staat weggebotgen. Hct is 

zeker nict de literaire betckenis dic het bock aan ziin grote 

naam heeft geholpen; het is ecrdcr hct galante karakter van 

de vcrtellingen die de aantrekkingskracht uitmaakten en hct 

misverstand deed ontstaan dat Boccaccio alcoofvcrhalen hecft 

geschrevcn waaÍom smoezclig moct worden gegrinnikt. De 

bloemlezing van \1. G. Nouhuys, dic de riíB enigc jaren gc- 

lcdcn uitgaf, is er om hct tcgcndccl tc bcu'iizen. 

Dit bock is voor de illustrator stccds ecn zeer gezocht onder- 

wcrp geweest en het zijn dc minstcn nict die er hun krachten 

in dc loop der eeuu'en op bcprocfd hcbben. Hoe mooi dc 

opdÍacht ook is vr-rot cen tekenaar van deze tild, het is altijd 

ecn wat hachclijkc onderneming, omdat hij zo veel goedc 

vooÍgangeÍs heeft gehad. 

Illcíralic 

yan Corina 

Voor de na-oorlogse gencratie, zoudcn we kunnen zeggen, 

is bij J. NÍ. I\Ieulenhoff te Amstcrdam zojuist in dc vcrtaling 

van J. A. Sandfcrt een niculvc uitgavc verschenen, in één decl 

van achthondetd pagina's. Kccs Kelfkens had de vercrcnde 

maar mociliikc opdracht hicrbij de illustraties te maken en het 

is wel aardig om naast dc illustratics voor dezc nieuu'c uit- 

gave dic van ccn paar voorgaandc tc bckijkcn. 

Bij dc illustratics voor clit bock komt het op hct acccnt aan cn 

hct is duidclijk dat Kclfkcns dc nadruk op hct litcraire hccft 

mocten lcggen e n dat hct sr nsucle moest u,'orden vcrmcden. 

I-Iclcmaal vetwaarloosd is t'it clcment wel nict, maar hct is 

mct ccn schuchterheid bchandcld die u.cinig overccnstcmt 

met dc vrijmoedigheid waarmce Boccaccio sprcekt ovcr hct 

spel dat gelieven bedrijvcn. Gchccl andcrs is dit biivoorbecld 

bii een uitgave van omstrccks r9zt, waarvoor, bij ccn beu'er- 

king onder toezicht van dr L. À. J. Burgcrsdijk jr, tcke- 

ningcn werden gcmaakt door een niet genoemd illustrator. 

Evenals bij Kclfkcns ziin dcze illustraties in pcn cn inkt, maar 

dczc tekenaar had kcnnclijk dc opdracht spcciaal dic vcrtcl- 

lingen tc verluchten dic van ondeugcnde aatd, zïin. Ze zíjn 

goed getekend, maar typisch van ecn voorbije tijd. Vccr heel 

andcrs opgevat ziin de kopcrgravurcs die de grotcn van hun 

dagen: Boucher, Gravelot, Cochin en Eisen, maaktcn voor 

cen franse uitgave v^n t;r7, die de zrvier en r.er6indc zinnelijkhcid 

hebben wclkc dcze clcgante periode cigen rvas. Van 

nog weer een andcrc kant bcnaderd zijn de houtsncdcn van 

Nico Bulder, voor de uitgave van de \WB-r'crcniging van 

1948, die al rvetd gcnocmd. Dit is cen vcrzamcling van de 

minst losbandigc vcrhalcn mct wiisgcrige of moraliscrcndc 

strekking cn opdracht zal hicr gcrvecst zijn in dc illustratics 

gccn'zedenkwetscndc' voorstcllingcn te geven. 

Zonder twiifel is dc 'Dccamerone' cen boek mcer voor 

mannen dan voor vrouwcn cn opmerkelijk is het daarom dat 

de illustratrice Corina, die rvii hoofdzakclilk van hct kinder- 

bock kennen, zo passcndc illustraties maakte bij dc uitgave 

van dc Republiek dcr Lcttcrcn te Amstcrdam, dic ccn aantal 

jarcn geledcn verschccn, ook in de vertaling van Sandfort. 

Omdat TeTe een tiidschrift is dat fiin besnaardc cn vooral 

nctte lczcÍs hccft, wcrd om dcr willc van die kwctsbarc lczcts 

met omzichtigheid uit dc illustraties gekozen. 

Van Kelfkens is ecn tekcning gereproduceerd bij dc ccrstc 

vertelling van de dcrde dag, en daarnaast, bij hetzelfdc ver- 

haal maat een ander fragmcnt, de tekening van dc uitgavc 

rg2j en een kopcrgravurc van Gravelot, uitgavc t757. Bij 

KclÍkcns werd hct ccn haast onschul:lig cn schalks graplc; 

zijn onbekende confrater van r92t ',vindt er in lcttcrlilkc zin 

geen dockjes om; cn vcrgclijkt men Gravelot met dczc trvcc, 

datr zou men zeggcn dat dc fransman zrch maar zcdig hceft 

uitgedrukt ter verbcclding van dc nu niet bcpaald kuisc 

Boccaccio. Daarvan komt men echter wel terug bii hct bc- 

kiikcn van de gravurcs bij de andcre verhalcn, die dan ook 

hicr voor rcproductie om de bovenvermcldc rcdcn nict 

gcschikt ziin. (Belangstcllcnden zullen dezc uitgavc in clkc 

gcmeente-bibliothcek kunncn inzicn !) 

Van Bulder is cen rcproductic gcgcven bovcn nog éón van 

Kelfkens, ook wccr voor ccnzclfde vertelling, s'elkc beide 

illustraties op ecn andcr punt intcressant voor vcrgclijking 

zijn. Bij Bulder, hoc bckrvaam ook, kan nict dc lichtvoctig- 

heid verwacht wordcn rvaarvan dczc vertcllingen doortrokkcn 

ziin, maat hii zegt ons toch mccr dan I(el{kcns doct. I-lct komt 

ons namciiik voor dat I(clfkcns, dic zo uitvocrig cn dctailriik 

kan ziin, de tekeningcn voor dcze nicurvc 'Dccamcronc' u'at 

te vroeg heeft losgclatcn cn bcncdcn zijn kunncn is gebleven. 

l\'Íogeliik heeft hij gcstrcefd, in overeenstemming met de 

tckst, naar een vlot cn luchtig ncerschrijvcn, maar u'ij gaan

I. 

L" ^. 

I//t.r/ra/ic ti/ dc il/::at.v nn tgzt 

.' rli r: :) 

L'i:.i";, 

"'ii 

':r--'- 

,,.ij 

i--. 

# s 

. 7.M.M. 

(irarnre nn (;rdft/al I riJz 

?' 

-,:-:,i: 

1i','f, 

-t! 

:,-Ï

'í7 

e> 

nu icts van lecghcid voelen cn ccn tekort aan sfecr, Ofschoon 

de vertellingen, dic Boccaccio dc spcclse dames en heren laat 

doen, vccl speclsigheid hebbcn, heeft Kclflicns zijn tckeningcn 

wel wat overv'cgcnd naat hct spcelse gctrokken cn in dit boek 

'voor de over-gcocfcndc lczcr' dc pcrsonagcs hicr en daar 

met al tc kindcrlijkc ttekke n ccn wercld ingestuurd u.aar druk 

gespecld wordt, maar u'aar hct allcrminst naat kinderlijkc 

trant toegaat. Ook dc illustratics van Corina missen hct 

speelsc nict, maar zoals aan dc gcrcproduceerdc tekcning te 

zien is, wordt er ccn rvel zccr vols'asscn spel gespceld cn dc 

ondcugcndheid van de tekst houdt dc bovcntoon. 

Dat Kclfkens de kwaiiteiten heeft om dit klassieke werk te 

illustÍcrcn, bervijst hij met het stijlvolle ontwcrp dat hij voor 

dc hocs r.an het bock maaktc, cn rvij dachten dat, wanneer 

hii met dc illustratics hierop was doorgegaan, zij hcm cn ons 

meer bcvredigd zoudcn hcbben. \Wat wii in dezc illustratics 

missen is zijn pcrsoonlijk handschrift, dat wcliswa^t v^n 

grote prccicsheid is, maar hcm in ander wcrk nict in dc wcg 

stond dc ge\Árenstc stemming op te rocpen. Vij missen dc 

locale klcur, het ltalie van de rcnaissance, dat in het ontwcrp 

voor dc hocs zo bckoorlijk is uitgedrukt. 

Deze bcdenkingcn verhinderen ons niet, alle v'aardcring voor 

het bock als geheel te hebben. Jan Vcrmculcn liet de tekst 

weloverwogen uit de Baskerville zettcn cn mocst wel zijn 

toevlucht nemen tot een $rat vaste bladspiegel om de om- 

vangrijke tekst binnen het toch al grotc aantal pagina's te 

houden. De hoofdstukkopjcs in cursief vormen ecn aange- 

name afivisseling. Dat een band uit kunstleer is gemaakt, is 

altijd rvat bedcnkelijk, omdat het noch kunst noch leer is, 

maat deze aanprijzing latend voor $/at ze is, mogcn we van 

een smaakvolle band spreken, die mct een goed afgewogen 

rood en goud rvel op rekening van Kelfkens zal staan. 

Thiemc te Nijmegen heeft het werk uitstekend uitgevoerd en 

machinccoated van cigen grond werd als boekenpapier benut. 

25 

Hoiltnedc van Nico Bilder 

I //rclrarie uan Ke/fkent

Een beeld dai lot nadenken kan stemmen n cleze daqen {loto: F. L. Lemalre nlk)

ATGEA,IEEN 

Ons werd enige tild geleden een aantal drukwerken toe- 

gezonden, samengevoegd in een map, alles gereed gemaakt 

op de Ámsterdamse Grafische School. In de begeleidende 

circulaire werd er de mededeling bii gedaan, dat het eigenliik 

de onderdelen van een verlate uitgave \\'aren, waarvoor men 

meeÍ tiid had genomen om ze goed tc doen ziin. Hoewel 

door de wilzigingen in de structuut van TcTé dczc publicatie 

belangrijk later komt dan oorspronkelijk in dc bedoeling 

lag, eigenlijk te laat dus, willen wij toch nog onze talrijke 

lczers iets van het rverk uit deze map laten zien, 

\Vii stellen vast dat het inderdaad een gocde verzameling 

',veÍkstukken is geworden, waarmee de schoolleiding, alsook 

dc leraren en de onder hun leiding werkende leerlingen van 

diverse branches, alle cet hebben ingelegd. Het geleverde 

werk is ons wcl zozeer in de smaak gevallen, dat '*'ij aan- 

leiding vonden hieraan extra aandacht tc bestcdcn. Hier volgt 

eerst een kort commentaar op het geleverde werk en in aan- 

sluiting daarop gcvcn wij nog cen aantal rcproducties op 

kleine schaal van vrcrkstukken uit dc collectic. 

Een 

AG S prestoÍie! 

Biizonder aardig is de uitgave in druk van 'Hct cgcltie', zevcn 

gekleutde tekeningcn cn een tekstie van kindercn uit de detde 

klas van een lageÍe school te Vogelenzang. Ook de twee ver- 

schillend opgezette geïllustreerde uitvoeringen, in boekdruk 

en in offsetdruk gereed gemaakt, van 'Advent 

in den Hemcl', 

verdienen alle aandacht. Àl was het slechts om het experiment 

van de platte tckst in blauwe drukkleur. In deze beide wetkies 

hadden de leerlingen van de Kunstacadcmic Kunstoefening 

ffi 

ffi 

tc Arnhem een belangtiik aandeel. Afzonderliik vcrmeld 

'Rcproductie 

dicnt zcker ook tc wordcn dc uitgave 

en 

Rcclamc', waatin, naast dc toclichtingen van vcrscheidene 

lerarcn op diverse aspcctcn van hct onderricht in reproductie- 

tekcnen, een aantal fraaie rcproducties van gemaakt werk 

opgenomen vrerd. Dc wcrkstukken van de zcttersleerlingen, 

in dric gedeelten verwerkt, zijn niet alle te beschouwcn als 

'hogeschool'-typografie, maat dat lcvert de practiik in de 

onderncming eerlilk gezegd ook niet zo vaak op. Een heel 

gocdc folder op kunstdrukpapier, waatin verscheidcne af- 

dclingen van de school een aandeel hadden, is het volgcnde 

wcrkstuk dat als zeer vetdienstelijk kan worden aangemerkt. 

Ecn schoolprospectus, ecn wecrgave van ontwerpwcrk van 

lecrlingcn, een toelichting bii inlegoefeningen op dc pcrs en 

bij hct muziek-zetten, cen geillustreerde toelichting op de 

cursus in letterschrijven, geïllustreerde Perzische kwatrijnen 

in keurigc vorm cn cxpcrimcnteel van kleurgebruik, mogen 

er allc toch ook heus wcl zijn. Tenslotte is er dan nog een 

geslaagd boekle: 

'Smeckschrift 

van het papier aan de ge- 

leerdcn', dat om z'n opmaak, illustratie en tekst alleszins 

intcrcssant is te noemen. 

Dczc map rverkstukken van de AGS vormt een bewijs van 

de inspanningen welke de schoolmedewerkers zich gctroos- 

tcn om bii hun leerlingcn dc basis te leggen voor goed vak- 

manschap en daarnaast ook op het stuk van de aesthetische 

vorming het nodige doen. Het geheel vormt een bewijs dat 

dit vrcrk in zeet vele oozichten met succes 'qrordt verricht, 

Enigc bladQidcn, wrklcind wccrgcgcacn, tan dc iltgattc 'Rcprod*th 

r. \lYa|.Nr UFF \Ír![\l s,$ll{ 

AN K}NII- 

-,- 

ldlert 

cn Rcclanc' 

i:.,. 

33

- 

$fuTHtrK 

$THRTFï 

HAN T$HT 

pApïf;R 

AArq trË 

#HLHfiR 

ilf;F,t 

.LIel on.clag un eu boekje dal door inhord en uitroering 

cer gerlaa-qlt abjecl ir /e acb/e, 

34 

g'%F 

.r& 

RcI)rzdlctie sat ly'ce naall elkaar liggende 

lu.qina's un beÍ 1o aanlige urkje'Adwxl in dcn Ilctnel' 

De eerÍle lckrtpa,qiha cn /t'ce ,a4!/ elkaar liggende binnenpqqina't 

rar de /u'ee/e ill3auc'Aà.'ent in den Hcuel' 

l,!t,-'ttt irt '.1,' 

lt'rri''l 

ffi

--- 

Fven lakr L*arr lel eE

3ó 

- 

Êt 

é 

e!, 

- 

- 

j 

ë, 

et 

CEI 

:= 

é 

- 

- - 

- 

c- 

-l 

rt\ 

Y 

FI 

F] 

t{ 

FI 

H 

de liefde voor het HELIOS drukinkten zijn nauw met elkaar verbonden 

""r. "n 

(ï' 

Schoo nheid 

i n tyPografie 

wordt bevorderd door goede 

witverdeling tussen de woorden, 

Gebruik daarom op regel- 

zetmachines voor sterk uiteen- 

lopende lettercorpsen uitvulspaties 

die daarmede overeenkomen. 

Wij leveren in prima uitvoering 

en lage prijzen 

F 

r\ 

J verschillende dikten: 

Extra-dun 2-6 pt. 

Dun... ........2-7 

Standaard .......3-8 

Dik... ........ 3-9 

Extra-dik ....... 3-10,, 

Gratechna 

Den Hoag I Woldeck Pyrmontkode I I6 

Telefoon 39.90.34 

rp^h-) 

o.a", HELIOS drukinkten het goede resultaat garanderen

TEC H 1'I 

I SC H T IJ DS C H R I TT OR DE GRAFISCHE I1{DUSTRIE 

lrl 

cl 

- 

lrJ 

C' 

É 

(t 

z 

É 

lr, 

to 

= 

lrJ 

CJ 

lrJ 

Êt 

t 

rÍt 

gt

. UNOTYPE . 

COMET De 

Snclheld 

dus 

Productleverhoging 

de 15d'eeuw 

wij no9 geen 

eenvoudige, geheel op 

snelheid gerichte constructie, 

de grote bedrijfszekerheid, 

de constante hoge productie in minder 

tijd en vele andere voordelen van 

de COMET wekken enthousiasme 

in de grafische kringen over de 

gehele wereld 

ook in Neder/o nd vond de Linotype CO M ET snet t oo, ,"egt 

t, 

J 

YRAÁGT OFFERTE! 

HANDELMAATSCHAPPU VOOR GRAFTSCHE MACHTNES 

PRINS HENDRIKKADE 3,í - AMSTERDAM-C. - TELEFOON 16644471+34390 

GEBR. HARTMANN1 &v@g GEr.rBo N.v. ArD. DRuKTNKÍINrABR. AMSTERDAM . vAN HArtsïRMI t4ó.11s TErErooN 80BBt-3

. 

Enkele grepen uit 

ons leveri ngsprog rarn ma 

De vervolmookte'VE LOX'-degelautomaten constructie 1955 

type l, papierformaat 32x42 cm 

type ll, super papierformaat 35x46 cm 

de meest economische 'PO 

LYG RAP H'-drukcylinderautomaten 

Ceelen 

M.l - papierformaat 40x56 cm 

M.ll - papierformaat 50x65 cm 

de bekende'PLAU E N ER'-krantenrotatiepersen 

van 8-96zijdig 

met de modernste stereotypie-apparaten, 

ook rotaties voor offset- en dieodruk 

'FA 

U ST'- inbourv- en transportabele 

poederverstu ifapparaten 

voor iedere oers 

' H E RO L D'-snelsnijders 

snijlengte 65-76 en 83 cm, 

ook gewone doordraaiende snij machines 

'A U TO - S I M P LE X'- inlegapparaten 

voor iedere stopcylinder-, tweetoeren- of diepdrukpers 

de nieuwste LETTE RSOORTE N z.a. 

PALOMBA, CODEX, StGNUM, DOLFUN, DRUCKHAUS, 

FORUM, AMATI enz. van de bekende lettergieterij 

C. E. WEBER. STUTTGART 

KRUT'LAAN rs2 - AM'TERDAM-. - TELEF..N s073s

OOK U ZULT HAAR NIET VERSMADEN! 

Omdat er geen andere machine is 

die kan doen wat een 'Monotvpe' Supra gietmachine doet - 

en zo economrsch doet. 

Volop nieuwe smoutletter voor elk werk . . . ook ornamenten 

en lijnen te kust en te keur . . . ondedaagwit en holwit . . . 

de Supra gietmachine giet dit alles voor U 

En uergeet niet heÍ buitengewone uoordee/ 

waan)artr elke.gebraiker uan een S)aPra gietntachine profteerÍ . . . 

dat matrliqen gehaard kamen azrdett ait een raime 

sortering fraaie letiertypen - let ÍertyPen 

waarnaar grole uraa.q beslaat 

EEN MONOTYPE SUPRA GIETMACHINE 

Ingeschreven handelsmerk van 

THE MONOTYPE CORPORATION LIMITED 

KciqersgracbÍ t4z - Antsterdam-C

It 

.51trl,t 

rD{ \f ! C 

--:., _,; ,.j ,. , I 

t -l 

t r,;.:rS1!Z] r*\ii! r3Lii?ïntj 

..- 

+.. 

-q 

t -.' 

..riil 

't= 

I 

ïl 

ïi 

I 

\:'\

ANTON VAN DUINKERKEN 

ied van den vrede op aarde 

Men zoekt helaas den vrede niet, 

Waar God beloofde, dat men vindt: 

Bij 't pas-geboren Kind 

En bij het hemelsch lied. 

Is door het simpele gebaar 

Der moeder, die haar boorling beurt 

De heele wereld niet gescheurd 

In die van hier en die van daar? 

Hier zijn de herders in den stal, 

De wijzen met hun held're ster, 

Elk die van dicht of ver 

Het kind aanbidden zal. 

Dáár is de koning op zijn troon 

De schriftgeleerden bij het boek, 

De nijd, het ijdele gezoek, 

De hoogmoed en de hoon. 

Herodes troont in ieder mensch 

En maakt hem kindermoordenaar, 

Streeft eens zijn dwaze heerschzucht naar 

Vervulling van haar wensch. 

In ieder echter waakt het kind 

In ieder waakt het zwijgend lied. 

Zoek dus den lieve vrede niet 

Waar Itj de wroeging vindt.

drogen, wa^tn $re hct boek opbindcn en de voorsnede snii_ 

den. Hierna volgcn de staart- cn kopsneclc. Dcnk er vooral 

om, de ronding in de voorkant mct strookics papier op tc 

vullen, andcrs slaan er stukkcn uit. Bovcn cn ondcr hct boek 

leggen we ecn bordje tcgcn dc knecp aan. Dc touwtjes komen 

vÍii tegen de rug aan te liggen, dus nict op hcr bock; de dracht 

van de snijmachinc maakt dan onhcrrocpclijk 

'mocten'. Ook 

zorgen we dat dc rug van hct boek onder dc machine aan dc 

linkerkant ligt. 

Na hct voorafgaande is hct bock nu kcurig genaaid, gcron

De oude timmmnan Tobia, 

hij noer zijn plaaken *havcn. 

Hr1 u erkte ror htj uers neet zag. 

\ tond de lieue latge da1 

te zpoqen eil te slavtil 

En Tobns ltlctl aan hu uu| 

et rt tu rorens nr fu kuk 

daar hnldu allc LlokLu. 

ondat hct K{sbilis u'as vtndaag. 

Dc tutrv yitl :atlniu naar otnlaao 

n .Eore u,nc Llokkeí 

Toen ToLns naar hus tnr qaan 

roh ha :tyt n'anu,hfil aa,,. 

ar dífti -,t tu' t',',it, 

LIer u,a: at dotktr u al latr. 

hy vas ,lt tny op trart. 

lrehatft dil 4,t h,,i|il 

Hiy Iry t doh, lw l, rtt 

Zryr LmJ wr,! tu Ztlrt rotrcn rtar 

dc nnt &o,q lto, :ty, ldrlts 

Tocil ^6tt( ht1 dt loo.Jt ttt. 

cn llwnl door tttt rLtutnrt. 

daar tond to, loon rrr l,raryrr 

Daar tondtn .qouil" snrnt op . 

cet or.qtlrl hl,vtk tt i, top. 

nd !lunn stfotktt 

Er zaut kndcrcn onhctn. 

en -fohtas toil :o allat' 

daar huru n hu ,torl:tr 

O. kyk. za up Lu yn1tn ut 

daar taar dt Kosunan yw dt nt, 

de ktrtnan saar n, tnrhtvl 

Zc rcfn totr ifu Trhns. 

die uot ot hcd vcnrontnl 

zy haaldtn hot ot larhnt 

"'as. 

Mu zrln htrntnt,[ larr:tn aa,' 

rr,Tohar rora rrrcqlqarr 

I,nn,\ ,il d, L,il\," 

"dat 

llat hth 

V wor o't: rttqthrarhr, 

trlaar TaLnr an*tr,!J, :drhr 

Ih hth allw 

",,1, ha"r', 

Maar tI ht| u,tt voor allataal 

eo or,/. 1c:r//r4 lrcnrrrrhra/, 

zal ik daarnt btgnrtnt 

Et rocn, rotda hu bulnjd va: 

zat daaí dÊ ondc -fohtos 

vcíhaler te ftrz'ililfi. 

Dc bnderogen wtlcn ditht. 

d 

llailsd. 

ilo! wa! koarcJclnhl 

op de berÊeuu'de nu@t. 

Nu ut hij lat her Kersnut n,as. 

dic ourle unmerman Tobias 

n zathr gnlq ht1 naar huircn. 

^NNII M G 'CHMIDI 

Illustratie bij een 

gedicht van 

Ánnie M. G. Schmidt 

Illustratie voor een 

zomerprogramma 

f

Grafisch werk van Nico van Schaffelaar 

Het aesthetisch niveau van het gemiddeld grafisch werksmk, dat de persen van onze drukkerijen verlaat, 

is niet 'om over naarihuis te lschrijven', om deze opgang makende zegswijze maar eens roe re passen. 

Hoe men lhet ook keert of wendt, het aantal zetters dat met hun vormgevend werk aan de

I 

I 

8 

il 

ltl 

àyy 

L 

I 

L 

NlJIM 

ar-

Linker pagina: 

l-2 Omslagen advertentietarieven 

voor vacantie-adressen 

Rechter pagina'. 

I Omslag advrrtentietarief vooÍ 

vaca ntie-adres sen 

2 Binnenpagina's advertenrierarief 

3 Folder voor ledenwerving 

4 Vignet voor huwelijksaanko,rdiging 

rr.dti.têÍour br.ntt H.tVrij. 

Volt, N.d.rl.nd. troo$r. d.a. 

bl.d,v$lt tub.u.ri.í totGnn.t 

ll s.pt.mh.r t95l i..r 2in z.- 

t..d.8r. rubri.t ,,Nur B!ir.n" 

H.t !ltt.brèid. .d itl..t.l!l v.n 

H.t vrii. Volt 8'$d..'t 

r, d.t 

{w a.bidint tàn ..n vr

a 

l") /: /\ 

ztrnrrns 

.t/ 

-tt 

filcAn 

ICAÏt,t,R 

l 

il 

]!"TÁT BUITAil

- 

|dÈrwÉ 

x*lËrgr 

b-dÈ.Èkffi, 

h*rÈ.lfu-v& 

bl.dtS*É

7 

Linker pagina: 

L Omslag prospectus 

2 Omslag folder Oud-Papierbedrijf 

'Nieuwe Levenskracht' 

3 Omslag programma voor 

een feestavond 

4 Ontwerp omslag vacantienummer 

van een weekblad 

Rechter pagina: 

1 Boekomslag 

2 Folder voor technische boeken 

001( u00R rEclllllscllE 80EKE1| 

0E AP-30Et(WtilÍEt

J 

0llB 

I Omslag folder Oud-Papierbedrijf 

'Nieu*'e Levenskracht' 

I Omslag pÍospectus ov(l 

roestwerend verpakkingspapier 

3 Ornslag jaarverslag 

4 Omslag prospectus van 

schri jfmachines

L 'Hct 

Fotoboak', leerboek der fotograÊe, geschreven door 

Dick Boer, verscheen in de zevende druk. Dit boek, dat ook 

in een Engelse vertaling werd uitgegeven, is geen wetenschappelifk 

werk en geen diepgaande vakliteratuur. Op eenvoudige 

doch zeet duidelijke wiize worden er de beginselen 

van de fotogra6e in verklaard en de techniek uitvoerig 

besproken. Bii het doodezen bemerkt men dat hier een auteur 

aan het woord is, die uit langjarige ervaring bekend is met 

hetgeen de amateurfotograaf en de beginnende vakfotograaf 

allereerst moeten weten om mislukkingen en daarmede 

kosten en teleurstellingen te voorkomen. In z4 hoofdstukken, 

waaronder een hoofdstuk over de kleurenfotografie, wordt 

het gehele gebied van de amateurfotografie behandeld. De 

uitgave is rijk geillustreerd, met voorbeelden van hoe het wcl 

en hoe het niet moet en met reproducties van goede foto's, 

terwiil ook de nodige tabellen van dieptescherpte, lichtgevoeligheidsgraden, 

sluitersnelheid bii bewegende voorweÍpen 

enz. niet ontbreken. (Bil alle waardering voor inhoud 

en uitvoering een kleine bemerking: De reproductie van de 

Daguerreotypie, uitgevoerd in zwart op zilver, geeft o.i. een 

verkeerde indruk van het Daguerre-procédé.) $Vii wensen dit 

boek in handen van alle grafici die de fotografie als amateur 

beoefenen of gaan beoefenen. De leeding-fotograaf en de 

leeding-reproductiefotograaf moeten het zeker in hun bezit 

hebben. Ook deze druk zal z'n weg wel rveer vinden, nicttegenstaande 

de hoge maar gezicn het gebodene toch niet te 

hoge priis van f tz,5o. Uitgave : Focus, Bloemendaal. IV. 

L Proo$ Prikkelt van November doet ons weer vol verwondering 

staan over de vindingrilkheid van de reclamemannen. 

Deze maal is het formulier als thema genomen. \íii willen dit 

Prikkels-numm er gÍ^ g ter bestuderin g aao al onze layoutmen 

en verdere belangstellenden aanbevelen. In December kwam 

weer de jaadiikse Prikkels-St. Nicolaas-verrassing, ditmaal in 

de votm van eeÍr klein pakje Dobbelmann-shag (waarvan de 

inhoud echter een zoete lekkernii bleek) en een boekje 

sigarettenpapier in groot formaat (waaruit de tekst van dit 

nieuwste Prikkels-nummer te voorschijn kwam). De verpakking 

waarin verzonden werd is ook heel goed te noemen, 

L Bcbenl et Peignot, de Pariise lettergieterii en grafische 

machinehandel, gaf een bulletin nr r z uit. Het begint met een 

korte beschouwing over de Drupa-Dtisseldorf en de Tepag- 

Pariis. Het Sicoplast, dat deze firma in de handel brengt, 

schiint wonderlijk materiaal te ziin. Dit plastic leent zich voor 

cliché's, vlak en om de cylinder gespannen, en eveneens voor 

anilinedruk. Het Typophane, dat voor ontwerpers wordt aanbevolen, 

is prachtig materiaal om te knippen en te plakken in 

layouts. Leuke wat luchtiger letters dan de loden, laten zich 

indetdaad heel vrat sneller plakken dan tekenen. Gr. 

L Ellagram nr;, de uitgave van de Lettergieteril 'Amsterdam' 

voor de papierverwerkende en cartonnage-industrie, geeft 

weeí een aantal nuttige gegevens over diverse machines en 

materialen, in een viertal pagina's samengevat: slits- en buigmachines, 

snii- en rilliinen, kunstharsliimsoorten, papierboormachines, 

een register-app t^Lt voor rubberstempeldruk en 

een ontladingsapparaat tegen statische electriciteit. 

L Virtuosa. Bij de vele schriifletters, die reeds beschikbaar 

ziin, heeft D. Stempel ÀG in Frankfurt er weer één gevoegd, 

de Virtuosa. Deze letter is echt niet een openbating. Het 

mapie met drukwerkies uit deze letter ziet er aardig uit, doch 

is niet zo volmaakt als we het eigenliik wel gewend ziin. Ve 

zullen cr te zijner tijd nog wel eens op terug komen. Gr. 

De Ropid proefpers 

lOEf,DnUr(r(El{ / J. Kedde, Ansrerdom 

Deze proefpers voldoet aan allc moderne eisen die aan een 

proefpers gesteld mogen worden. Stevig gebouwd, grote 

drukkracht en eenvoudige bcdiening, De nauwkeurigheid is 

gewaarborgd doordat cylinder en drukfundament haarzuiver 

gcslepen ziin; rol- en kogellagers ziin op ruime schaal toegepast, 

waaÍdoor de pers ook zeer licht loopt. 

De cylindergrijpers worden door middel van één handgreep 

bediend, waardoor de drukker, mede door het gebruik van 

deverstelbarevooraanleggcn die zich op de cylinder bevinden, 

een volkomen zuiver register kan verkrijgen. De persen zijn 

bovcndien voorzien van een rcgisterborstel. 

Ten einde een juiste plaatsing van de vorm op het fundament 

te verkrifgen, ziin de persen voorzien van een schaalverdeling 

aan het inlegbord en aan dc voorziidc van het fundament. 

Deze voorziide is voorzien van een groef, om het proeftrekken 

mogelijk te maken zonder dat het paginakoord van 

het zetsel losgemaakt bchoeft te worden. Een sluitstuk met 

klemapparaat, eveneens van ecn dergeliike groef voorzien, 

kan op elke gewenste maat op het fundament geplaatst worden. 

De persen ziin uitgerust met een inrichting voor automatische 

uitlcg van vellen tot op een bepaald fotm^ t; de vellen kunnen 

echter ook met de hand worden uitgelegd, zonder dat de druksnelheid 

vermindetd behoeft te worden, Na elke druk wordt 

de cylinder automatisch van druk gesteld, maar kan ook 

verder op elk gewenst moment met de hand van druk gesteld 

worden. Het inktwerk bestaat uit twee letterrollen, een 

stalen distributie-cylinder met zijdelingse verwriiving, een 

distributierol en een stalen ruiterrol. Door middel van een 

hefboom kunnen alle rollen tegeliik uitgeschakeld worden. 

Speciale modellen vzn deze proefpers vrorden wel uitgerust 

met een compleet inktwerk ea ook met motoÍ-aandriiving. 

De motor wordt dan gemonteerd in het stalen onderstel, dat 

voor het overige ruimte biedt voor de opberging van proefpapier, 

inkt en benodigde kleine gereedschappen, materialen 

e.d. Haken voor reserve-rollen ziin ook aangebracht. 

Het is de Lettergieterii 'Ámsterdam' welke deze proefpers 

aan de markt brengt. Het fabrikaat is: Eickhoff, Kopenhagen. 

27 

I

Drukkcr!/ cn rytlcr/, vaarit de xaqalcn uan Latrcns Jatqoox CoÍer cn Gatcnbarg ons uorgingcn 

GRAFTSCHE HTSTORTE / Cor Mus, Den Hoog M U S E U M P LANT' N.'YI OR ETUS 

Natuurlilk u'eten rr'c ons vakmensen van 'eigen tijd', althans 

we betrachten zulks. \7e willen van uit hct oude naar hct 

hedendaagse, vooral ook in onze gÍafischc vakken. Van uit 

een verre historie naaÍ dc tweede helft van de twintigste 

eeuw is cen periodc aan tc gevcn vaarin de ontv/ikkeling 

van de boekdrukkunst bcsloten ligt. In hct l\'Iuscum Plantin 

te Antwerpen, in dit ccntrum der oudc graÍische vakkcn, gaat 

die geschicdenis voor ons lcven. Het is in dit muscum dc 

persoon van Plantin (r 5 zo-r 5 89) zelf, waarom dit 'grafischc 

leven' als hct ware draait. In z'n eigen ontwikkelingsgang 

is dit grafische tijdpcrk dcr zestiendc ecuw, zo nauw mct 

Àntwerpcn verbonden, ambachteliik bcslotcn. Zoals daar 

in Antwcrpen dit gebouwencomplex tot cen museum is 

gewordcn, vinden wii het gehele vak van die vroegere tijd 

in een grafisch bedriff gcconccntÍeerd. 

De iongc Christoffcl Plantin, van Franse afkomst, die mct 

z'n vadet eerst een zwervend bestaan moet hebben gcleid, 

heeft zich, nadat hii als lceriongen en als gezcl zich ziin vak- 

kennis heeft eigen gemaakt, in de Scheldestad gevestigd. 

Aangekomen in 1549, werd Plantin op de 2re Maart rtto 

34 

poorter van de stad Àntwcrpcn cn nog hctzelfde jaar op- 

genomen in het St Lucasgilde. Aanvankelijk pocgde hii ziin 

brood als bockbinder en leerbcwerkeÍ te vcrdicnen. Door 

allerlei omstandigheden vcrwissclde hij dit vak in r559 met 

dat van zelfstandig boekdrukker. Alle bcgin was ook voor 

Plantin moeilijk. De eerstc bocken dic Plantins persen ver- 

lieten, v'arcn dan ook van dc gewone alledaagse soort. $Teldra 

werd dit bctcr cn spoedig was de faam van deze drukker- 

uitgever gcvestigd. In viif jaren kwamen z6o werken van 

Plantins pcrscn, hetgecn tocntcrtijd, als gemiddeld vijftig 

cdities per jaar, zeet hoog kon worden geacht. -i\{ct de 

kurantiteit was daarbii ook de kwaliteit gcstcgen. 

In Plantins geest was inmiddels een groots plan gerijpt, 

namclijk het uitgcven van ecn betrouv-barc cn wetenschap- 

pelijke uitgavc van dc bijbcitckstcn. Door bcmiddeling van 

kardinaal Granvclle en De Cayas wist hif Filips II voor de 

onderneming te intercsscrcn. De Spaanse koning zegde 

financiëlc stcun toe en stuurde tevens als wctenschappelijk 

leider van de onderneming ziin huiskapelaan, de grote 

humanist Arias Montanus, naar Plantins drukkerii, In r568

werd met het dtukkcn begonnen; het reuzcnrvcrk rvas 

in r 57 z klaar : dc Biblia Rcgia of rve I Biblia Polygkrtta, 

in vijf talcn: Latiin, Gticks, IJcbrccuws, Syrisch cn 

Chaldecuv,s (Aramccs) cn met uitgebreidc cn uitcrst 

waardcvolle appcndices (I"Icbrccus'sc, Chaldecurvsc, 

Sytischc cr-r Gtieksc grammatica's cn rvoordcnlijstcr-r). 

Acht omvangtijke dclcn in folio's. I-Ict rvas Plantins 

mcestcrs'crk, en rvcllicht hct belangrijkstc s'crk, ooit 

door ócr-r drukkcr dcr Ncdcrlanden ondcrnomcn. 

Dc jarcn t567-t516 vormdcn dc grotc bkrcipcriridc rn 

Plantins loopbaan. Nict mirrdcr dan tu'cc en twintig 

pcrscn hicld hij tocn aan dc gang, ccr-r cijfcr dat ziyt 

vollc bctckenis krijgt wannccr mcn bcdcnkt dat bii- 

voorbecld dc Ilstiennc's, hct grootstc Ftansc dtukkcrsgcslacht 

van dc zcsticndc ccuw, nimmcr mct mecÍ dan 

vicr pcrscn hcbbcn €lc\\'erkt. Daarna cchter krvam de 

catastfophc èn voor Antu,crpclt èn voor Plantin, 

namclijk dc Spaansc furic (r576). Hct Plar-rtir-rsc huis 

ontsnaPtc aan vcfwocsting cn plundcring, doch hct 

productietcmpo stokte: in t577 \\'crktcn nog slcchts 

vijf persen. Nadcrhand wcrd dit getal u'ccr opgc\.ocrd, 

maar mccÍ dan r.ijfticn zou PlantiÍr toch nict mccr bc- 

teikcn. Doch al vermindctdc dc kwantitcit, hctzclfdc 

kan nict var-r dc ku'alitcit wordcn gczcgd. Ondanks de 

trocbclc oorlogsjarcn blcvcn nog zeer bclangrijkc 

rr''crkcn de pcrscn van PlantiÍr ve datcn, \vaaÍondcr 

atlasscn, muzickbockcn cn ccn belangrijke historisch- 

geograÍischc bcschrijving van dc Ncdcrlar-rdcn. 

Hct oorlogsor-ru'cdcr u'ildc nict lul.cn; Plantin kwam 

voor crnstigc linanciële mocilijkhcdcn tc staan. Hij 

vcrhuisdc cerst naaÍ Lcidcn, tocÍr naar I{culcr-r, om 

r.vcldta toch vccr naar Ants.crpcn tcrug tc kcrcr-r, tvaar 

hij tot zijn laatstc dag zou blijvcn vooÍtgaan met 

drukkcn. Dic laatstc dag ku.am op r Juli r y 89. 'De Prins 

dcr Drukkers', zoals zijn €yafschÍift luiddc, rvas dc man 

gewccst, die in 34 jaar tijd kans had Élczicn mccr dan 

rSoo u'erken tc publiceÍcn. Een in die tijd fantastisch 

hoog gemiddeldc, dat van Plantin dc ccrstc grote en 

langc tijd onÉIcëvenaarde industriëlc drukkcr maakt. 

trIaar ccn industriëlc drukkcr dic zijn \vcrkcn tot ir-r dc 

pcrfcctie \\-ist tc vcrzoÍgcn, cn cr op uit u.as dc mccst 

vcrdicnstelilkc cn mccst vooÍaanstaandc l'crkcn van 

zijn tijd tc publiccrcn. 

Nlorctus, ccn onderlcgd cn intclligcnt man, r.an zijn 

vccrtiendc jaar bij Plantin in dicnst, latct diens rcchtcr- 

hand cn vooÍnaamstc zaakwaarncmcr, u'crd tcvcr-rs zijn 

mecst gcliefdc schoonzoon. Hcm bcdacht Plantin rn 

zijn tcstamcnt dan ook mct dc drukkcrij cr-r dc s,inkel 

te Antwerpen. Na enkclc Nlorctus-gcncratics \.crstarde 

cchter dc drukkcrij. Dc trlorctusscn vcrgenocgdcn zich 

vooÍtaan hun beroemdc missalcn, brclicrcn cn andcrc 

lithurgische \\'crkcn stccds rrccr tc hcrdrukkcn, tc 

$rctcn vooÍ cxpoÍt naaf Spanjc er-r Spaansc kol0trien. 

In dc trvccdc hclft van dc achtticndc ccuu, rvcrd hct 

monopolicrccht aangcvochten, of krvam ir-r onbruik, 

en de afzct daaldc angstrvckkcnd. Tot hct ogcnblik 

\Áraarop dczc in r876 ovcrging aan dc stad AntNcrpcr] 

cn ccn muscum $rcrd, zou dc rocmrijkc OÍficrna 

Plantiniana nog slcchts vcgctcrcn. I)och tocn had zc 

al lang opgchoudcn ccn broods-inning tc vormcn vooÍ 

dc Nloretusscn. ltijk gcwoÍdcn als drukkcrs, haddcn 

dezen hun vcrmogen wetcn tc consolidcrcn cr-r zclfs 

aanzicnlijk te vermeetderen door grondaankopcn, 

geldbclcggingcn cn geslaagdc spcculaties. À{cn mag 

zeggcn, dat van de trr''eede helft dcr achttiendc eeuw af 

De binnenp/aa/s uan À[ueun Plantit-JIorelrc te Aillyerpes 

ll -- 

Op dery 4older, t.u. de gieter!/, praeuen ac alt het p'are iels aan hel oer-ambacblel!/kc 

35

de Moretussen nog slechts uit pieteitvolle liefde de Plantinse 

drukkerii in werking hielden. Inmiddels waren ze ook in de 

adelstand verheven, na r aan te nemen valt op grond van 

bepaalde verdiensten voor de natie. 

Op de r9e Augustus 1877 kon het gebouwencomplex, als 

museum ingericht, voor het publiek worden opengesteld. 

Emmanuel Rosseels werd bestuurder; de bekende aestheticus 

Max Rooses, auteur van 'De Schilderkunst van r4oo-r8oo in 

Vlaanderen en Holland, Italië, Duitsland, Spanje, Frankrilk 

en Engeland'werd de eerste conservator. Onder de bezielende 

leiding van deze laatste werd het oude Plantinse huis snel niet 

alleen een wereldbefaamd museum. maaÍ tevcns een centrum 

van wetenschappelilke studie. Zelf gaf hii hct voorbeeld en 

schonk het museum zijn studies en bronnenuitgavcn over 

Plantin, Rubens en Van Diick, enige basiswerken over dezc 

grote figuren uit ons cultureel verleden, welke tot op de 

huidige dag nog niet ziir' vervangen. Tevehs wist hii de 

verzamelingen uit te breiden, waarbii hil vooral aandacht 

schonk aan de grafische kunstwerken van de Àntwerpse 

meesters. Zozeer zelfs, dat in ry37 een zelfstandig Prentenkabinet 

kon worden opgericht, met de door Max Rooses 

biieengebrachte kunstwerken als kern. Max Rooses ovetleed 

in t9r4; gedurende de eerste wercldoodog werd zijn functie 

waargenomen door J. Dcncé, tot in r9r9 Maurits Sabbe als 

conservator wcrd aangesteld. Onder zijn conservatorschap 

werd aan het Prentenkabinet een biizondere toewilding 

3ó 

Uil dc rcr4anclirg tan ltcl msscsm ccn 

miniataar ail dc Vcnrcslatb/bcl lColinhe 

kanl) ; dc qcucn medaillons ícllcr dc qwcn 

dager der Schcppirg aoor. Dc4e biibcl, un 

prachtig worbccld aax Tsjccbirhc minialwrksnst, 

verd uruaordigd aoor kciqcrkoxing 

lYcnccilas un Bobcmct in t 4ot cn 

t4oz; dc bcidc dele4 vaanan hct tpecdc 

orafgeaerkt bhcf,qlin rlikcliik urlrcbt net 

lalrfke miniatren cn onliistixgcn, dh bct 

vcrk un vicr urscbillcndc atclicrs urradcn, 

gcschonken. Dit laatste had À. J. J. Delen als eerste con- 

servator, in t945 opgevolgd door Frank van den Vijngaert. 

De periode r94o-r94t 

Toen de oorlog dreigend naderde, werden in 1939 de ver- 

zamclingen al in veiligheid gebracht. De Meidagen v^n rg4o 

volgden. 

'Een 

Duits detachement moet het stil en rustig 

cultuuroord voor iets zeer gevaaÁliks hebben gezien', aldus 

'de 

conservator dr Voet, soldaten vonden het in elk geval 

noodzakeliik de monumentale ingangspoort met een hand- 

gtÀnaat te vcrnielen'. Een V r, die op de Vriidagmarkt viel, 

bracht het muscum ook aanzienliike schade toe. Op z8 Juli 

lgjr, n de rcstauratie, kon het Museum Plantin-Moretus 

echter rpeer plechtig heropcnd worden en voor het publiek 

toegankeliik gesteld. 

De werkplaatvn en de bibliotheek 

tl/aar andere musea en historische gebouwen op speciale 

stiilkamers kunnen bogen, is er in het Museum Plantin 

bovendien nog \r/at anders. Hier zijn ook de oorspronkelijke 

werkplaatsen nog geheel intact. De drukkerii, de gieteril, de 

kamer der proeflezers, de winkel en de verdere vertrekken 

bczittcn nog die historische werksfeer, vrelke door de be- 

zoekcnde vakman ogenblikkelilk wordt ingeleefd. Treffend 

is hct, de zetter en drukker van dit museum met het oude 

materiaal bezig te zien, kleine opdrachten te zien uitvoeren.

-- 

4*---.

l-lct muscum bczit vcrdcr ccn drictal rijk gcvuldc biblio- 

thckcn, die tezamen ccn 2o.ooo bockdelcn tellen: vrijwel allc 

drukken van Plantin cn dc Nloretusscn en cen prachtige 

verzamcling Antwerpsc drukken, naast ecn keur van weÍken 

van vrecmde gra6ci. Hicronder een r5o incunabelen cn als 

pronkstuk dc cnige Gutcnberg-bijbcl dic België bczit. Velc 

van deze werkcn zijn nog stccds gcbonden in hun oudc band. 

Het is een zcer kostbare en voor licfhcbbers uiterst belang- 

wckkende verzamcling. Vcrdcr treft mcn er onderscheidenc 

registers, bricvcn cn anderc documenten aan. Er zijn 5oo 

handschriftèn, mct prachtige miniaturen, ccn 6yo ontwerpcn 

voor bockillustratics, r5.ooo houtblokkcn cn 3.ooo kopcr- 

platen. Voorts ecn massa gereedschappen voor het gicten 

van lcttcÍs, waarondcr ry.ooo matrijzcn cn t,ooo stempcls. 

Het boek in 4,'n onluikkeling 

Het verschiinen van cen bock op de markt is dc rcsultantc 

van hcel $/at bcwerkingen. In enkelc toogkastcn heeft men dc 

onderscheidene elcmenten cn instrumcnten biicengebracht, 

welke in vroeger iaren werden gebruikt: hct persklaar hand- 

schrift van de schriivcr, vertrekpunt van hct hele proces, de 

stcmpels, dc matriizen en gietflesscn voor hct gietcn van dc 

drukletters, basis van hct gehclc drukkersbcdrilf, dc hout- 

blokken cn kopcrplatcn van dc illustratics, dc zethakcn, 

rame4 cn andere benodigdhcdcn voor hct zctten. Vcrder is 

gepoogd stap voor stap dc wording van hct bock aan tc 

toncn, namclijk het zcttcn, dc cigcnaardigc procédé's voor dc 

zwart-rooddruk, het drukkcn, hct vcrbctcrcn van dc druk- 

proevcn, hct vouwcn van dc vcllcn, hct inbindcn. 

In elke period-- v^n z'n geschicdenis hccft het boek ccn cigcn 

cachet. In andere toogkasten hecft mcn dc karaktcristicken 

cn eigenaardigheden van het boek in zijn historischc cvolutic 

vcergegevcn, van de tijd van Gutcnbcrg (ca r45o) af, tot hct 

38 

cindc van dc achtticnde ceuw. Àlcn kan hicr zicn hoc dc druk- 

lctter is gcinspireerd gcwordcn op dc geschrcven lcttcr, hoc 

dc incunabelen zich langzaam hcbbcn losgewcrkt uit dc 

traditie van hct handschrift, hoc hct titelblad is gegroeid cn 

geëvoluccrd. Tcvens ziin nog cen paar vakkcn gcrvild aan 

het drukkcrs- cn uitgcvcrsbedriif in dc zcstiendc ccuw: 

letterinvcntarisscn en bockcncatalogusscn c.d. 

De q.aal der Antn,erPte drukkers 

Dc drukkunst hccft rccds vrocg dc Scheldcstad bcrcikt; in 

r48r werd cr het eerstc wcrk gcdrukt. In dc incunabclpcriodc 

blecf Antwcrpen ccn voornaam drukkcrsccntfum, tot aan hct 

cindc van de ccuw dc grotc blocipcriodc inzcttc: Ant.werpcns 

goudcn ccuw, ook voor dc drukkunst in hct algcmccn. 

Tusscn Itoo en r54o is mccr dan dc hclft van allc in dc 

Nederlanden gepublicccrdc werken van Antwcrpsc pcrscn 

gekomcn! \Tannccr we ons tot Bclgië bepcrkcn, bctekcndc 

dit 80% van dc productie van dc zuidclijkc Ncdcrlanden. 

Voor de trveedc helft van dc ccuw - dc tiid van Plantin - moct 

het percentagc nog hogcr hebben gelcgen. Er was toen ccn 

internationaal afzctgebied, welkc de productie. tcn zceÍstc 

stimuleerde. In de zeventiendc ecuw bleven de Àntwerpsc 

drukkers cen wcrcldfaam handhavcn, ma t met dc economi- 

schc achteruitgang van de mctropool Antwerpen trad ook 

voor dc typograÍic ccn teruggang in. Dcze periodc van verval 

kan mcn in dc toogkastcn van de 'Zaal dcr Antwerpsc 

drukkcts' dan ook ccu\rr na ccuw volscn. 

Zaa/ der ureetnde drtkken 

Dc bibliothckcn van hct muscum bcvattcn niet allcen Plan- 

tinsc cn andcre Antwcrpsc wcrkcn, m2ar ook cen keur van 

niet-Antwcrpsc drukkcn. En uit dic keur van wcrkén zijn 

hicr cnkclc r.an dc mooistc stukkcn tcntoongesteld. Dc 

Dc kancr aan de quenticndc ceupn 

Vlaann hmaniil IrelsJ Librixr

-.^ 

zuidclijkc cn noordclijkc Ncdcrlandcn, Frankrijk, Duitsland 

cn Zs'itscrland, ltalië cn Spanjc ziin hicr uit dic tijdcn vcr- 

tcgcnwoordigd. In een van dc kastcn prifkt natlrurliik hct 

pronkstuk van dc grotc \fcrzamcling: dc Gutcnbcrg-bijbcl. 

Zaal der boek-illtutratie 

Dc houtsncdc cn dc kopcrgravurc domincrcn bii dc illustratie 

'van dc bockcn tot aan dc opkomst van dc lithografic cn dc 

fotograÍic. Dc kopcrgravurc, aihocwcl recds bckcnd in dc 

viiftiende ceuw, mocst aanvankclijk als illustratiemiddel dc 

eÍeplaats afstaan aan dc houtsncdc. Nog Plantin hceft in 

hoofdzaak mct houtbloLkcn gcrvcrkt. Doch van hct midden 

van dc zcstiendc ccuw af bcgon dc kopcrgravurc zich tc laten 

gcldcn. Plantin is dc ccrstc gcwccst in dc Nedcrlanden, mis- 

schicn wcl in dc gehclc typografischc rvcrcld, om op gÍotc 

schaal dczc illustratictcchnick aan tc .,vcnden. hierin on- 

middclliik ovcral nagcvolgd, zodat in de zeventiende eeuu' 

dc houtsncdc vrilwcl vollcdig door de kopergravurc werd 

verdrongcn. Van het illustratic-materiaal van Plantin cn de 

Nloretusscn bewaart hct muscum nog duizcnden houtblokken 

en koperplaten. Enigc voorbceldcn van dit illustratic-materiaal 

zijn op dcze bcidc pagina's vccrgcgcvcn. 

De lelÍerkaner 

Langs dc murcn rckkcn, tot aan .dc zoldering rcikcnd cn 

beladen mct lcttcrkastcn, tcrt'iil dc ondcrzijdc wordt in- 

genomcn door rcscrvcvoorradcn aan mctalcn lctters in hun 

oorspronkcliikc vcrpakking, dat is hct bccld van de lettcr- 

kamcr u'clkc u'c aantrcffcn. 

De drukkeri/ 

Dit is dc zaal wclkc certiids het lcvcnsccntrum vormdc van 

het Plantinsc huis cn nu nog stccds hct mecst kaÍakteristicke 

werkcentrum van hct huidige muscum vcrtegenwoordigt. 

Viif persen, dagtckcnend uit dc zcvcnticndc cn achtticnde 

ceuw, staan langs één dcr ziiden opgcsteld. Ondanks hun 

ecrbiedwaardigc oudcrdom nog in perfectc staat en klaar 

staandc om er mcc te werken. Vcrder ontmoeten we een rek 

met allerlei drukkcrsgcrei, ccn houtcn schroefpcrs en cen 

fraaie pers voor kopcrplaten (bcgin achtticnde ccuw). Tegen- 

over dc rii persen de lettcrkastcn, waarin dc oudc, in dc tiid 

van Plantin cn dc Nloretusscn gcgotcn lcttcrs schiincn tc 

wachtcn op de handen van dc zettcrs, die hen in hun zcthakcn 

en ramen en op hun galcicn zouden aaneenrijgen tot dc 

mecsterwerken die de 'Officina Plantiniana' haar rvcreldfaam 

hebben bezorgd en dic in de gebicdcn van NÍcxico tot 

China en van Dencmarken tot N{arokko gÍctig afzet vondcn. 

Inderdaad wordt hicr nog gczct cn gedrukt. Bchalvc met dc 

authenticl(c zetscls van wclcer worden cr ook nog op klcinc 

schaal spcciale bcstcllingcn uitgcvocrd. N'Iet eigcn ogen 

hebbcn we dc zetter-drukket van hct Nluscum Plantin, naar 

ons voorkwam cen ernstig cn corrcct handwerksman uit hct 

typografische ambacht, aan hct zcttcn van ziin gctyptc Fransc 

kopii gczicn. Een compromis tussen voorhcen cn thans, wat 

aan een droombeeld van Plantin zou kunncn doen denken. 

Gietcrii-rucrkp4aatt cn de eigcnIi/ke gictti/ 

De rverkbank langs de wand, hct aambeeld, de schroeven, 

slijpsteen, blaasbalg, viilen, houten regeltjes, vazen, poties 

en dozen, ze staan en liggen of hangen er nog alsof de oudc 

lettergieters pas de werkplaats hadden vcrlaten. Dc gieterij 

zclve, ingericht op de tweede verdieping, kan inderdaad ook 

bij ons enigc verbazing wekken. In tegenstelling met de 

meeste kamers op de verdiepingen, is hier de vloer van steen, 

zodat het brandgevaar althans enigermate verminderd ',vas. 

Ein ctcr Rcnaisancc-initialcn nit Planlirc verkcu 

lVat onmiddelliik opvalt ziin natuutliik dc smcltovens, met 

hct gerccdschap dat dc gietcrs bii het smelten van hct lood 

onmiddclliik bii de hand dienden te hebben. Hicr werdcn dc 

loden lettcrs gegoten, nodig voor hct drukken. 

NIaar om de letters tc kunncn gieten, had men stempels, 

mauijzen en gietflessen nodig. Naar getekende ontwerpcn 

wcrden dc letters in reliëf gegraveerd in stalen staven: dc 

stempcls. Die stempels wcrden vcrvolgens gcslagen in 

kopcren blokjes (ook wel eens ccn cnkelc maal in lood): dc 

matriizen. Deze werden biigcwcrkt tot dc stcmpclafdruk 

overal even diep was. Nu kon mct het cigcnlijkc gietcn 

worden begonnen: de geaiusteerdc matrils werd vastgemaakt 

in een gietfles, waarna men deze liet vollopcn met gesmolten 

lood, de gietfles werd geopend en de loden lettcr was klaar. 

Juister gezegd: bijna klaar, want zii moest dan nog enkelc 

bewerkingen ondergaan alvorens bruikbaar te ziin. Van dezc 

onderscheidene bewerkingen wordt ook rveer in één der 

toogkasten een ovcrzichieliik beeld gegeven. 

De grote bibliotlteek 

Naast een kleine bibliotheek, een stemmig zaaltie met tot 

barstens toc gevulde boekentekken, die zelf nog uit dc 

zevcnticnde eeuw stammen, heeft Museum Plantin ook ccn 

grote bibliotheek. Dezc bevat slechts ccn deel van de zo.ooo 

boekdclcn dic het museum telt. 

Uit de voorgaande biizonderheden kriigen wc wcl ovcrtuigcndc 

indrukken van dit Àntwcrpse typogra6schc ccntÍum 

van de zestiende eeuw. Hier, in dit geconccntreerd technisch 

en kunstambachtcliik muscum van de typogra6c, Plantin- 

I\{oretus, wetd graÍischc geschicdenis gemaakt. Hicr is cen 

internationale ontwikkelingsgang'in natura' gcregistreerd, 

waarin opkomst, bloei en uitcindeliik vcrval tot uitdrukking 

komen. Dit verval kan uiteindclilk wcer als cen kern worden 

beschouwd, van waaruit zich het museum naar binnen, maar 

de vakman naar buiten wcer zou wcten op te richten. Een 

geschicdkundige samenloop, welkc zich nu eenmaal in de 

maatschappil en de nilverhcid voltrekt. Dat naast het terugblikkende 

naar hct verleden, van hoe grote waarde ooÉ, in dit 

muscum tevens het moderne gra6sche leven de volle aandacht 

hceft, mag tenslottc zonder enige reserve worden vastgesteld. 

39

J 

-l- 

u00l 

Handel 

en 

lndustrie 

Yoordelig bankpost 

met cachet 

* 

Voorradig in 

wit, citroengeel, groen, beige, 

blauw, goudgeel, 

rose. 

KONINKLU KE PAPI ERFABRI EKEN 


-==:=---- 

CLICI]E'S 

toro-LlT+-lo's 

Wij wensen U 

een gelukkig 

Nieuwjoor 

FARBIANCA 

V.I{. BERGER & WIRI}I N.V. 

Nf EUwE ZIJDS KOtK 19-21 o AMSTERDAM-C

6> .a OY- 

Ye Jáet zlzzz .-.4e.,2a,á-.a 

,/ 

Natuudijk weet U waÍrneer het Kerstmis en Nieuwiaar worden zal. Alle soofteo 

drukwerken brengen U al weken van te voÍen in de sfeer. Kerstnummers, folders, 

kalenders en kaarten met vele goede wensen, alles duidt op de feestdagen. En 

juist dat vele drukwerk, op zorgvuldig gekozen papier gedrukt, verhoogt voor 

de ontvanger die typische sfeer. Vooral mooi karaktervol papier is onontbeerlijk 

voor hoogtijdagen en bijzondere gebeurtenissen. Daarom houdt GHB voor 

U ook in het komende iaar de grootste collectie tekst-?en-omslagpapieren op 

magazijn voorradig, getÍouw aan haar devies: Geeft Het Beste, en wenst U 

9á,,4* 

t 

""/ 

ë%*" 

í:n /9í5 

aa 

G. H. BUHRMANN'S 

:=-=.- .a..=-+..' 

Taeemaal tergrote 

reprodactie un ean rgc ceantrd 

toonhoatgraatrc 

PAPIERGROOTHANDEL N V 

Amsterdam Arnhem Den Haag Eindhoven Groningen Leeuwardcn Maastricht Rotterdam Wrecht Zutphen

techniceh tiidrchrift ooon de grafische Joargang I f,ebruo;ri l9E6 

Se,&si!:*!(..,' :.,]llg'}+i.' :, rli

zo uit de doos op de pers 

Proost Papier 

Proost en Brandt nv, telefoon ótll{l 

Rusland 2ó, Amsterdam-C 

STEEDS 

lYilt u wetcn wannaer êên 

zachte, normale of harde 

lcgger moet worden 

gebrulkt? Op de blz.9 en l0 

van Prlkkelc 189 fan.'55 

kunt u hct lezen 

Proort legger: voor uw 

Hcldelberger degels 

verkrijgbaar In: 

zachGnormaal-hard 

Ycrpakt In dozen à 100 stuks 

prljs Í 45,- pcr door 

is ons oog gerlcht op het éne doel: 

KWALITE IT! 

Gcdeponecrd 

Febrickrmrrk 

__.-..-t 

l-l N.v. B.EKB,NDERU 

'VAN TIENNEP' 

IS SPECIAAL INGERICHT VOOR: 

grote Portïen folders 

en órochures, 

zowel genlet ols gchecht 

met cohiersteek, 

sets rnoken cn het 

bo gette ren v on re cl o mepl ate n 

en kolenders 

A}.I STERDAI'í.WEST 

JAC. VAN LENNEPKADE 28.30 

TELEFOON 8072t-8t280 

NA l8 UUR: K2500-25001 

N.V. DRUKINKT. EN VERFFABRIEK 

ARNHEMIA 

ARNHEM -TELEFOON K 8300 - 2600,t- 26364 

TELEGRAM.ADRES: DRUKINKT. ARNHEM

DE'VOMAG' 

ROTATIEPRODUCTIE bestoot o.a. uit: 

K ranten- rotati epersen 

S peciaal- rotati epersen 

D iepdruk-snel loper-rotatiepersen 

D iepdruk-hul pmachi nes 

Stereotypie 

Verder voor matrijzenvervaardigi ng 

Half- en volautomatische gietapparaten 

Alle apparaten voor het gereedmaken der platen 

Offsetsnel loper-rotati epersen 

Productievierkl eu ren-vel len'offsetpersen 

Onderdelen, zoals puncturen 

voor hoogdruk 

voor één en meerkleurenillustratie 

cylindertransportwaSens met ets- en 

wasi nrichti ngen, cyli nderdraai- en 

pol ijstmachi nes, pigmentpapieropd 

raagmach i nes 

hyd rau I ische matrijzensnel preegen 

droogpersen 

normale- en snelsluitramen, zetgaleien, 

droogtrommels en droogramen 

met afzwenkbaar mondscuk, 

ter aansluiting van één of meerdere 

gietapparaten ; gietapparaten voor 

platen zonder spanen 

boor-, frees-, justeer- en 

galvano-buigapparaten enz. 

voor één- en meerkleurendruk 

(voor meerkleurendruk in één 

arbeidsgang) 

speciaal voor vroeger geleverde 

Vomag-persen 

lnlichtingen worden U goorne verstfekt 

door de o I leenv ertegenwoordi ge r : 

J, C. Ceelett 

KRUISLAAN I82 

AMSTERDAM.O. 

TE LE F. K 2900-50735

Laat dit jaar (Jw keerpunt qi,jn , , , 

en U zult niet meer achterom zien als U eenmaal 'Monotype' machines hebt opgesteld 

Telkens weer zullen zich nieuwe perspectieven voor U openen 

voor andere winstgevende opdrachten 

Als U 'MoNorYPE' MÀCHINES hebt,is kwaliteit geen'extra', maar een 

onuerbrekelf/k deel aan al Uw werk 

dat op dery rnacltine wordt geqet met een der fraaiste letteripen uit een 

r!/kgeuarieerde keaqe 

Harde, losse letter - minimum toestellen - mooie afdrukken 

steek er Uw licht ouer op bli 


REX I 38 x 5l cm-4500 druks Per uur 

KÊ,IZERSGRACHT r4z - AMSTERDAM-C 

Een uitstekend resultaat 

bereikt U niet één, twee, drie . . . 

moor wèl ols U een REX ,, ll of lll 

Cylinderoutomoot von Koenig & Bauer 

Wilrzburg, in bedrijf hebt 

REX llt 

56x76cm 

REX ll 3600 druks per uur 

48x66cm 

3600 druks 

Per uur 

trffi N.v. MAcHTNEHANDEL MAHEz 

'ffi' BUysKADE 4r - AMsTERDAM-w.-TELEFooN rzs2s2 

-

hct 'excmplar', mogclijk te makcn. Nadcrc bijzonderhcdcn 

hicrovct kan men vindcn ir-r'Dc Guldcn Passcr'r94o, in cun 

artikcl r.an P. Stephanus Axtcrs O.P. Dczc nummcrir.tgctr, 

dic ir-r fcitc soms mccr van signaturcn dan r.an pagina- of 

foliocijfcrs haddcn, blcvcn cchtct uitzondcrirrgcn. 

Hel pagittac!'fer in ltet gedrtkte boek 

Dc ccrstc drukkcrs gcbruiktcn, in nar.olging van dc schrijvcrs, 

gccn pagina- of foliocijfcrs. Ilct cvcntuccl nummcrcn van dc 

bladcn of bladzijdcn behootde tot dc taak dcr rubricators, die 

dc bockcn met dc hand van gcklcurdc ir-ritialcn voorzagcn. 

Dczc rubricators s.crktcn vcclal in dicnst van dc kopcr, nict 

van dc drukkct van hct bock. I)at de drukkers hct gcbruik 

van foliocijfcts evcnu.el niet gchccl onbckcnd "vas, maar dat 

zij hct aanbrengen cr van aan andcrcn ovcrlictcn, blijkt uit dc 

inhoudsopgavcn dic soms achtcr in dc bockcn opgenomcn 

,ï$, 

ttév 

$.,.r1 

ifflr;'ïiue gnr?l'ï.látt {lt et4i íÏlo gdl*'rtrrxpq 

Ígï?ter* ut'iÍxtrïkfiï{t&#g' r"ahl*n g &t# Y' 

ijft&}$t t ?1 & t fi *}1 rr$ &ïÉ $} tl n tt 4c dle grg wtli}r 6i 

h*rs di firo d v&r r$a nll' fr Íkriuiril.ft {ïqinng 

*{ oï,t sí$ frrrl rry{rr ar.},exrr a:{9xêt}ngnr}r 

& *iq h&+í;r' {VáwxurÍrt! ?nefl íf* rn at ffi' . 

drpa" sr*&rlrkrlartrrat rtrat{f, q+i'ïtrrr í}dft ry?f*ï'& 

* 

ir íb.*.fi fu *atar'altar hr"r.r l&fl rar$i," 

* 

af rvtgn. fn fa l;ryaïa ar m!*_$, ui 

,ràhf 

ffipeor' do rrr&'b hdr nr i *W* wfrtfub, 

*'tr *h oh íïu]rdr: í?rd#gr-. oh br.'* Fr'* {ïrrïïL {ïrriïL 14 U &bU *V $ s}àÊ}-,1 ohg\,fr 

drrnft*S. 

rp tt r.-t rt#r " Fe f'ngr ffifi 9r ural . 

Í'- 

9ffi * f*t {b M, ueh@:u&jp* 

^ 

ff "ïft;àdu 

tlr'"a *.rlt w r*rr.o.r{i;IÍ[i a *Íprq *l/nt o t{,,:íar"v 

#t .ryá'n$.*"Tffi , s{}:s 

Llm, :r* trl_Ipujbáb frffdaln 

, aff a*1. nÀïrrffi fu1n rlrd 

WWu'**vtvbabrhqnrtr P;.,';.' 

lilf'. -';. 

n nd-rtrnfnloïtílutreód;s{. "- 

l try'n"rr& 

AJbulding r: Een baxd.xbrift ill dc 

nreede /telft uan tle derliendc ccav, 

' 

U r dldre I/c s lgii I alage n s À [ ólnabalkcr' 

Tonder hladntuttteriu.g, dat /atr ptel 

rau folio- ak rau laginaQfer it 

noriier.( ( iit Degeri ng : D ie S cbrift) 

rvcrdcn, cn clic vcrwczcn naar ccn nict bcstaandc nummcring. 

Pagir-raciittrs zijn cchtcr nict allucn nuttig bii hct gcbruik van 

hct bock, ook bij dc totstandkoming er van bcwijzcn ze 

gocde dicnstcn. De volgorde van dc bladzijden is gcen 

ptoblccm voor dc schri]vcr, maar vooÍ de drukkcr is zij dat 

wcl. l lct is immcrs zo, dat dc vclle n ccrst bcdrukt cn daarna 

pas gc\rouwcn cn vcrzamcld wordcn. Dc drukkct ktccg dus 

tc maken mct ccn inslagschema: bladzijdc r mocst naast blad- 

zijdc tG afgcdrukt u'orden, bladzijde 2 naast bladziidc r 5 enz. 

Daarbij ku'am dat mcn oorspronkclijk gccn katcrncn maar 

lossc vcllcn druktc. Dc bocken hadden cen groot formaat en 

dc pctscn u.arcn bctrckkcliik klcin. N{en kon niet mccr dan 

tu.cc folio of vicr k\\'arto pagina's tegelijk drukkcn. \tríilde 

men ccn bock samcnstclien, dan moest mcn dus eerst de 

bedruktc vcllen in grocpjcs van twee, dtic, vicr, vijf of zcs bii 

clkaar vocgcn cn vou\ven, om zo de diternen (acht bladzijd':n),

tcrnen (twaalf bladziiden), katernen (zcsticn bladziiden), 

kwinternen twintig bladziiden) of sestcrnen (vierentwintig 

bladzijden) te vormen, en daarna moesten die weer in dc iuiste 

volgorde verzameld en gebondcn worden. 

Itet is begrijpcliik dat men naar een methode zocht om bil 

zo'n ingewikkelde bewerking vergissingen te voorkomen. 

Áls men nog bedenkt dat in dic dagen de boeken dikwijls als 

plano vellen in vaten u/erden verzonden en verhandeld, kan 

men niet twijfelen aan de noodzaak van een middel dat contróle 

mogclijk maakte. Dat middcl vond men in de signaturen 

en de pagina- of foliociifers. Door het nummeren van bladen 

of bladziiden kon de drukker vergissingen bii het inslaan 

vermiiden en kon de lezer zich vergewisscn of het werk volledig 

en iuist gebonden vas. De signaturen op de eerste bladzijden 

van elke katern en de 'valse' signaturen op de derde, 

viifde, zevende (en soms ook de negende) bladziide wezen de 

Albnldhg z: En bhdTidc dt cm Dtittc incffiahl tail tq7, wurir hct ttsitdc 

folnc/fr u dc iniliul nc, de barul 4ijn ugcbracbl door dc mbricator. Dc opcn 

nimh in da urslc holon pas bcstcmd toor ccn illrclralic, dic nczpcl nooil is mgcbratbt, 

Hcl it un blad{idc dt dc 'Titwcl', dic tc Struísb*rg, vurnbiinliik door 

Jobann Mnlcl, ucrd gcdrthl. 

\./rnn es ítet in fcincr benoc . 

Lóen rzii rooocs laÍferr rvir in 

walta||. 

Wie rvír nun bíe íïerbá oocb 

lebe n rvir oorc ymmer'Darnacr) 

vno ry ír bie werberr. Difc mere 

frrinoc icb vollenoen ymmer. 

Ein anri wercÀ ban ich bie vnri' 

barroen.Ob icb felb viero ryere. 

Icb v6:cbt es lvíro vne allë fer 

errplrnoen . 

Wíe tyturell ocr recbr bcrre 

ocs srales eebo:elr rr'río . 

Êr von- proucnttl 

le.Flagetanis per: 

hire H-eíoenfcË vó 

lF#u.fifl?ï;'"*'ll; 

re.Dl ryítl ich tritfché rvil es mir 

".SintY 

got nun hinoá.\ffrs parlifal oe 

birg?r.D.6 ryirr rd liecbt bracbc 

orr vtchel 3inoen. 

fcb bin fo vil gefrager. Von 

eoler oie3 ocr mcre . Dàs mlcbs 

ourrf rroc betrager ' !'Yer ri eole 

kerifcbe reinc rvire.Der follicbcr 

felocn frucbt oo ryas ocr rycren 

oe.Dcr coclcn yeroerr ojet . Díe 

trie vno oort rnic ftcre rrarenDr 

creu gerenDe. 

\,/"no íroerrfch paraoifc . Hep 

terr l'y clfi D€m sr;le.Vil hei Gb í 

reiner rveife'Sioas fy au[.vclc 

lírber eren vale.Nic fpil verlrrré 

vno oocb gercnoe bolxr rnÍne. 

Crrl ho:oe menfcben Íeloen . tr 

crblag anricben reiles gewÍne 

Deï peroe n frrrcbt rd wcroe 

'Vlrae 

aller ryeroó frri cbte. Ir bec 

vn6l ir begeroe' 6egetr mir mir 

flciffe gar-in fó6nc-r 1icbte.tcb 

folt miib nurr auff arbeir bínoÉ 

Wic titurcl oer rvcroc. \,Varo gc 

born yon eoehr hri níer hínoe"rr 

5n eoel bocb gefcbïecbtc Wy 

eàl tE bÀíoen fei-ten'An rvíror 

keit oer merbce'Drs fy in rei(bé 

larroen lalrg vno weíterr.Trrlg: 

cn rviroígli"cben liecbte krone-' 

Mír hri níglicben ere n .Vno Lherr 

tcpter lelien oen fiiríten fcbonc 

' Díe ge;n fiir fy hníecen.Vno 

lrgcbot frcb n,ríqten.W'a, m.rn 

irrïolr gebieccrí. Vil oienfthcb 

fr frcb gegen írr ers.rigtá. Durcb 

0À6 flegccanis ocr ftr'Írt€ rvarte 

Zlï lob ocm l:cr:en qrale . Sein 

gefcblecbrc prcyfcre" in bobem 

tlrra. 

bindcr hoe de vellcn gcvouwen en in elkaar gelcgd, en hoe de 

katernen verzameld moestcn worden. 

Toen Àldus Manutius in de eerste iaren van de zestiende eeuw 

boeken van klciner Íormaat ging vervaardigen - waarin hii 

weldra vcle navolgers vond - konden er meer pagina's tcgelijk 

gedrukt worden. Hct inslagschcma werd ingewikkeldcr en de 

noodzaak pagina- of foliociifcrs aan te brengen, werd daarmede 

nog groter. 

De eerste drukker die zif n boeken van gedrukte folionummers 

voorz^g, is waarschiinliik Àrnold Ther Hoernen geweesr, een 

Keulse drukker van Vlaamse herkomst, die tussen r4jo en 

r498 een zeet gtoot aantal wcrken drukte en uitgaf. Volgens 

Ernest Crous komen de eerste gedrukte folionummcrs voor 

in 'Sermo de praesentatione beatissimae virginis Mariae' van 

\Terner Rolevinck, dat reeds in het jaar r47o van Ther 

Hoernens pers kwam3). 

Het gebruik, gedrukte folio- of paginacijfers aan te brengen, 

verspreidde zich vrii snel, maar werd niet zo vlug algemeen. 

Yóót r49o komen boeken met foliociifers voor in bijna alle 

centra van boekdrukkunst, tot in Spanie en Polen, maar pas 

omstreeks rtto ziin bliikbaar alle drukkers van het nut er 

van overtuigd en aanvaarden ze w^t in hun ogen misschien 

een noodzakeliik kwaad was, 

Áanvankeliik kwamen alleen foliociifers voor, die meestal op 

de rechter bladzijde werden geplaatst. De overgang van folion^ 

r pagin ciifers is, in tegenstelling tot wat men verwachten 

zou, min of meer geleideliik geg^ n. Soms plaatste mcn de 

foliocijfcrs namelijk op de recto èn de verso zijden van de 

bladen. Dat gebeurde ook in ecn incunabcl uit 1482, door 

Bernard Richcl te Bazel gedrukt: 'Fasciculus temporum' van 

rVerner Rolevinck; maar de drukker zct in de inhoudsopgave 

punten voor en achter de foliociifers en merkt daarbil in 

merkwaardig Latiin op: 'F.t vbi inuenitur punctus ante 

numerum est in primo latere folii, vbi vero post in secundo 

latere', d.w.z. 'en als er een punt staat voor het ciifcr, staat het 

op de voorkant van het blad, maar st^ t zii (de punt) er achter 

dan staat het op de achterkant'a). De stap van foliociifers met 

een punt er voof op de recto en een punt ef achter op de verso 

zijde naar het paginacijfer is maar klein. Toch heeft men er 

betreLkelijk lang over gedaan: het blad en niet de bladziide 

werd bliikbaar als cenheid gezien, Pas tegen het einde van de 

vijftiende eeuw treft men paginaciifers aan. In 1499 drukte 

Aldus l\{anutius een boek van Nicolaus Perottus, 'Cornucopiae 

ab Aldo Manutio editac', dat gepagineerd is, maar 

wâtv^n het voorwerk nog foliocijfcrs draagt. 

Gewoonlilk stonden de ciifers boven de zetspiegel of in de 

sprekende hoofdregel, die ook omstreeks r47o voor het eerst 

gebruikt is. In een enkel geval zette men ze onder de zetspiegel, 

of zelfs in het ziiwit. Meestal stondcn ze in zwatt, 

maar soms drukte men ze rood in. De nummers zelf verden 

gezet uit romeinse of arabische cijfcrs, of uit een combinatie 

van beide (bijvoorbeeld C77 voor r77)\. 

Als de bladen genummerd werden zette men wel Fol(ium), 

als de bladziiden genummerd werden Pag(ina) voor het ciifer. 

Er waren drukkers die bliikbaar vonden dat de ciifcrs de 

bladzijden ontsierden en ze daarom m^ t zo klein mogelilk 

maakten; anderen daatentegen namen zc echter genereus in 

een 6ks corps op. 

Merkwaardig is, dat de incunabeldrukkers heel vaak met de 

tekst van een boek de foliocilfcrs overnamen, een biizonderheid 

die voor de bibliografie niet zonder belang schijnt. Áls 

verschillende drukkers in de vijftiende eeuw eenzelfde tekst 

uitgeven, komt het heel vaak voor dat alle uitgaven gefolieerd 

oÍ alle zonder foliociifer gedrukt ziin. Dat in alle uitgavcn 

foliociifcrs ontbrcken is niet zo vre3md, omdat het aantal

l 

0íebegr 0cleet wa8 enOegaet baoÍtelíc en 

Íeget Íinen iongberen Oarbí op gettan ís 

enÍiet [í gae r uoer u in gelílcren 0aru ÍelUi 

0sl funalshíuoer gefeÍr fecft 

€píÊel op Oen parfrg 0ec[ 

ï0 cboríntbeoo mt uÍjfÈe ro$Íírel. 

incunabclcn mct foliëring bctrckkclijk klein is (r.rog gccn rooi) 

m ar d^t nraakt het juist te merku'aardiger als ccn andere 

tckst door verschillcnde drukkers stecds mct foliocijfcrs herdrukt 

wordt. Als vootbeeld zou kunnen dicncn 

'411e 

dic 

epistelen endc cwangclien mittcn seÍmoncn van dcn ghchclcn 

jaere'. Hiervan verschijnt een uitgavc met foliociifcrs te 

Gouda in r47 l>i1 Gcrard Lccu, cn daarna komcn cr tusscn 

t478 en r496 nog minstcns zeventien uitgaven bij verschil- 

lcndc drukkers te Utrecht, Dclft, Lciden, Gouda, Haarlcm, 

Zwolle, Devcntet en Antwcrpcn. A1 deze uitgaven zijn voor- 

zicn van foliocijfers, teru.ijl toch hct mercndcel dcr andcrc 

uitgavcn van dcze dtukkers ongenummcrdc bladcn hebbcn. 

Nog ecn mcrkwaatdigheid is, dat ef zo vcel foutcn voorkomen 

bii dc bladnummcringen der incunabelen. Hecl vaak *,otden 

nummeÍs overgeslagen of twecmaal opgcnomcn. Blijkbaar 

was men nog niet hclemaal met dc inslagschcma's verttouwd. 

De aerdere ontwikkeling aan ltet paginac/fer 

Tegen het midden van de zesticnde ecuw is dc nummering 

van bladcn of bladzijdcn algcmcen. De pagincring vctdringt 

(rn 

€pífiel optrn pagÍÍfuarbl A0 rboríntbe os ,ínt 

u$fte repíttcL 

Boe0em purgorÍuut0íe ouUs beffs op Oat 

g[Í fÍjt rn npe befprengfínge ol;o gli puero 

Í$t oant op onfen pafÉm ís rFs gbeoffgrr . €È 

ni[o loerong urrdrsp$ou intst ínUtsouÈsbdfe ti 

qnsctbeÍ0en cfr 0cr borfbeiOílntr rn purtfept Det 

lutrptbrit cn;ler uraerIert 

€uangclÍu optcn Telucn 0atb.nnr:ínt,pí. ra. 

JQ DÍcu tÍUen mene mogUnlena efr moris ra 

tob8 [agsn toe osrnrgn lcíÈe Uoe 0ro falroth 

uocrbi urag ,nÊrio magUalena :iarobÍ eÈ[alome 

roftrnTalue oo Oat6 fouÈen conrsn ei 2olrren ilya 

[un. Gqpgduroe op ren 0er Deg[qnquamcn Ê ten 

gram Èoe itrr ?on rccbr 0p utas:?n' Íprahe m unal 

raq0trpn lDÍ? ftt one afÈoen Èm Ítccn unnUrUurF 

0e6 greto €n È0? Íï rofagi:fagen fi Di Ítmn'oge, 

urruult bÍ wag trouwcn bat0e gr0or . ile Ê int 

grat gfingenTogenfi eonídgelinrh ter ncbter 00É 

6Een0geDectnÍt ecnte blÍnrheti 0olpn:rÈ fi oor, 

Den ueruaett,Ui fprecltemtoen ófaabet u niat qÍ 

fwafiefun nalenni 0h gerruíÍt id bi rs op g6s 

Itaenbi on í8 bÍet niet,tictlDie ÍteOe Uscr bi bet qbe 

laft [eD0m.on gaetje i Íegt 6nen Íonglenn eáóe 

pieter lar [i uon u gbcgaen íe ín nalíhenrÈaer Íel 

len gfubcnÍim ale bi u gUetcírbeefr 

trrra nag0alena ctlunatin iecobÍ $ermo 

* felome emrrunt eionamut n?nÍsnr6 [n 

ÁJbuldirg 7 : Twu bladq/den nil cen Ncderlandse ircilrubel,'Epirhhn ende Eaaage/ien uillea serriloenen Lan den 

gebele jare', rit 1488, ntcl gedrrkl foliocljfer. Dit boek penl door Peler aan Os le Zwolle gedrukt. Het is één uan de 

in de tekÍ .qcnoettde uitgaaen. (Uit Krorenberg: Catalogas tan incuabelen in de Atltenaeutbiblialheek te Deuenter) 

de foliëring maarlangzaam; tot in dc zcvcnticnde ceuw komen 

gcfolicctde boekcn voor. Dc paginaciifers staan dan on- 

vcrandcrlijk boven de zctspicgcl, in dc sprekcnde hoofdregel 

- dic wclhaast nooit ontbrcckt - aan dc snijkant. Dit is de 

klassickc plaats van het paginacijfcr gcu'ordcn, dic ook nu 

nog in zeer vele gevallcn hct bcst voldoct. 

In dc achttiende eeuw maakte het paginacijfcr zich los van de 

zetspiegel; hct krijgt ecn zclfstandigc taak in de compositic. 

Tot dan toe wcrdcn de bladzijdcn gcvormd door de zct- 

spiegel, waaraan hct paginacijfcr min of mecr willckcurig 

'was toegevoegd cn cr ccn gchecl mce votmdc of rvaarbij het 

opgenomen rvas in dc sprckcndc hoofdrcgcl; nu wotdcn dc 

bladzijdcn samcngcstcld uit dc zetspicgel èn hct paginacijfer. 

Om ccn cvcnwicht te kunncn bcreikcn tussen deze twee zo 

vcrschillcndc elcmcnten rvordt het cijfer vaak versictd. Ecrst 

plaatste men het tussen parcnthcscn of cenvoudige ornamcn- 

ten, maar latcr vindcn wc bij Fournicr cn Bodoni sierliike 

doch ingcwikkelde constructics, te midden waarvan hct 

paginaciifct dreigt te vcrdrinkcn. Het staat steeds midden 

bovcrr dc zctspicgcl, dic vaak door ccn kadcr is omgcven. Bij

Fol.t 

PRIMERA PARTE 

D.EI., INGENIOSO 

hidalgo don Q,nixore de 

Ja Mancha. 

Capiralo Prime.ro. 

?

I 

i 

AJbulding 6: Een drrk uau dc Elscwers, 

z,aarin dc paginacllfcre o1> dc klasieke 

plaal4 ir dc sprckcrulc hooJdregel aax dc 

ni/karl, ttaan. Dit qlin twu bladqlden 

ill dc Cicerottilgate un t 642, 

(t ii| (/pdikc : Printin.q T1'pr) 

algemeen tot dc symmettische zetwiizc terug; allcen als de 

omstandigheden of het materiaal dat wcnscliik of noodzake- 

lijk maken, past men thans een asymmetrische opbouw toc' 

Jan Tschichold mcrkt dan op6): 'N'Ien moet niet menen dat de 

onsymmetrischc zctwijze, omdat ze nicuwcr is, ook onvoor- 

u/aardeliik modcrn of zelfs absoluut dc beste zou ziin . . . 

4.3 g.? ( 44) e.3 g+ 

Dr OÀAtol! 

M. TVLLtt CICERONl'S 

AD 

qyINTvrlr FRATREM 

Dialogr trcs dc Oratorc. 

Dr,trOcvsr sÊv Lts. I. 

O c r r r r rr mihi f.rpcrrumero,& 

mcmoril vctcÍl rcPctcnti ' pcrberti 

fuiÍlè, Qinrc íLater,illi vidcri íolcnt' 

qui in opcrme Rcpublica, cum 6< honoribus 

, & tcrum BcÍhrum glorir 

florcrcut, cum vira curfum ccnc(c po(uÊ(unt, v( 

vcl in ncgorio finc pcticulo,vcl in otio cum digninre 

cÍlè poífcnr. Ac fuit rcnrpus rllrrd , crim mrhi 

quoquc ioi.ium rcquicfccndi , atquc anttnuttt ad 

vtriuÍquc noftrrim ptccl,r:a ÍlrrCr.r rcfcrcndt íorc, 

iuftum, & prope ab ornnibus conce(lum cÍli arbinarcr 

, fi in6nirus forcnfium rcrurn labor , & ambitionis 

occupario, dccurfu hortorum, ctilm rrltis 

flcxu conftiriÍlèr.Qam Qcm cogitarionum,& 

confiliorum meorum, cum gÍeues cornmuuium 

rcmporum,rum verii noÍki cefus fcÊllcrunt. Nam 

gui locus guictis 6< trlrquillitatir pleniÍlimus fote 

vidcbatur , in co nprima molcítiarum, & turbulcuriíIimc 

rempcÍlrter crrirctunr, Ncque ecÍo 

nobis cupicncibus , erquc croptanribus.fruclus orii 

dlus cÍt ad cas ancis, quibus I pucrir dcditi fuimus, 

cclcbrandas , intcr nofquc tccolendas. Narn 

prinra-aracc incidimus in ipfam pcmrrba:ioncm 

difcipliua vcteris , & confulrru dcuenimus in mc. 

diunr tcrum omnium cerramcu rtquc difcrirnen, 

& hoc tempus omnc poft confulatum obiecirnus 

iis flu0ibus, qui pcr no3 I commuri pcítc 

'jl 

dcpulf, 

nofmctipfos rcdgndrnrnu Scd ramco b hir vd 

afPo' 

btaót; Í)ínscoen nel)Ínen íïe ob, unb m4Ífen uergeben, 

too eín ieber cud bem póbel tuÍl bem 9fubirenna$z 

orebenz Ocnn ÍDet íïó rfbmeí boF er flubíret bobe, 

ótÍ ruirO niót lcÍót eÍncn Sauffmcnn dbgsben,f$reír 

brt unb urtÍleilet Grarnond, eín $rongófifóer Hiftoncus. 

ItlíftrÍ 9ótuqbqóer. 

?/;uFrec bern rff bee Admge effiítev unb gnábdgc y Wíla 

le, áub ollen rucltlíóen @brígtcíten unb 6eíft1ídlen 

inclufivè, ttlnb gemOót, per Mandatum , 4ót 3U b4bctt 4uf 

Óíe 9óulcttT bíc ingcnia ftupida, ober t6lprf$c 86pÍlcr 

brt |olfiÍtorrrdc uttb Joulc nót 3u toleriuen/ obcr 3rf 

AJbuldingT: Gcdullc un un b/ad4!/de ril ccr Dtilt bock ilt bct bcgir aan àe acbl' 

timdc ccrv,cen

Fournier, che fpiran forfe maggior ll 

proporzione di parti . La preferenza 

Il 

che al Fouriier íi era data dai te 

ll 

di Svezia, e di PruÍfia per pÍowell 

dcre le loro stamperie, giuítificava 

ll 

il noftro giudizio. 

ll 

I caratteri adunque in quefto fag- 

| | 

gio impreÍli, fono una derivazione ll 

dci Fourneriani, e chi vale nella 

ll 

cognirione di queftc cofe, non ci 

È 

priverà almeno della tenue lode di 

lt 

una efatta imitazione. Ho detto ef- 

X 

fer quefto, come in eftetto egli è, iÉ 

un faggio, non avendo fin'ora fatti 

li 

i ponzoni, e le matrici che per i ll 

caratteri. in effo contenuti. Quanto ll 

ai caratteri greci, efaminati tutti. ll 

gue'del fecolo xvr , antelorremo 

ll 

d'imitare quelli di Arrigo Stefano, 

ll 

óhe fono tanto pirr belli , e ben conll 

formati di que' di Aldo Manuzio, 

ll 

quanto il primo nella greca lctterall 

tura fuperava il fecondo. Ebbero 

lf 

F:ED 

Afneldin.q 8: Ecu blad{ide ur llodori uel ucrtierd pa.qinaclifer. 

In legerclellitt.g rtcí aJbeeltíirg 7 lteefl hel paginacifer 

qicb ltier loqeuaakl un de 1e/spie.ge/ a/: qelfstandi.q oilerdeel 

run tle typo.qrafrbc conrtruclie. Dit fu een liladilide ilt 

'ltregi 

e Àlajtroh &c.'ril r77r, Boàoni aat loen 1r jaar. 

(Lrit { ipdike : Printinl! 'l 1'pes) 

1234567890 

/A 

rz34t07ógo 

ÁJbulding to: À[ediaeral- en ttoderne clfers- 

KAPITALEN I78 CLXXVIII 

KLEINKAPITALI]N I18 CI,XXVIII 

Onderkast r78 clxxviii (clxxviii; 

AJbulding r r : Contliraties uax kapitahn, khirkd?ilahn es 

onrlcrka$, uet ttediaeul- en noderne arabitcb ciJers, en 

lewrt kapilale, khinkapiíah en onderkast roueinsc c!/feu. 

t2 

THE ARGUMENT. 

UC I U S Tarquinius (forhrs exces, 

sive pride surnamed Superbus)aÊ 

ter hee had caused his owne father 

in law ServiusTulliusto be cruelly 

murd'red, and contrarie to the Ro, 

t

heel veel lettersoorten zijn beide variaties ^ nwezig. Het ziin 

de mediaeval- en de moderne ciifers. De mediaevalcijfers ziin 

even hoog als de onderkastletters van hetzelfde corps en 

hebben lussen en halen, waardoor enige boven en andere 

onder de x-hoogte uitsteken. Ze haÍmoniëren zodoende zeeÍ 

goed met de onderkastletter. Omdat ze onderling groterc 

verschillen vertonen dan de moderne cilfers, ziin ze duide- 

lijker; daarom vrerden ze veel gebruikt in zeevaatt- en 

sterrenkundige werken. Yandaar worden ze ook wcl nautische 

of astronomische cijfers genocmd?). De moderne cijfers ziin 

alle even hoog als de kapitalcn van hetzelfde corps, waarmec 

ze dus bcter dan de mediaevalciifers gecombinccrd kunncn 

worden. 

De romeinse ciifers kunnen op drie verschillende maniercn 

gezet worden: a. uit kapitalcn, zoals vriiwel stecds gebeurt, 

dus MCMLIV voor rgj4i b. uit kleinkapitalen, dus MCMLIV; 

c. uit onderkastletteÍs, dus mcmliv. 

Als het paginacijfer opgenomen is in de sprekende hoofd- 

regel, dient het daarmee te harmoniëÍen. Staat dc sprekendc 

hoofdregel in kapitalen, romein of cursief, dan worden de 

romeinse ciifers ook kapitaal gezet, en voor dc arabische 

ciifers geeft mcn de voorkeur aan de moderne variant. Staat 

de sprekende hoofdregel in kleinkapitaal, dan kunnen ook de 

romeinse paginaciifers kleinkapitaal gezet wordcn; voor de 

arabische worden dan mediaevalciifers gekozen. Staat de 

sprekcnde hoofdregel tenslotte in onderkast, romein of 

cursief, dan behoren ook de romeinse paginaciifers uit onder- 

kast te worden gezet, en voor de arabische 'worden ook hicr 

mediaevalcijfers gebruikt. 

Àls het paginacilfer niet in de sprekende hoofdregcl st^ t, zet 

men romeinse en arabische cijfers uit hetzelfde corps, met 

dien vetstande, dat onderkast romeinse cijfers worden ge- 

combineetd met mediaeval arabische cijfers en kapitaal 

romeinse ciifers met moderne arabische. 

r) Marius Audin: 'Le livre, son architecture, sa technique'(Paris r9z4). 

2) Een merkwaardig geval van foliëring vermeldt G. F. Hill in'The development 

ofarabic numerals in Europe'(Oxford 19r1, p. r9): De bladen van het 

handschrift van'Tabula registri de visitatione Maneriorum' door Robertus 

Decmus uit tz22 w^ren oorspronkeliik met atabische cijfers genummerd, 

die van rechts naar links, dus tegen de gewone leesrichting it, lzzen; ze zijn 

later uitgewist €n - nog in hetzelfde schrift - vervangen door cijfers in de 

gewone leesrichting. 

3) R. À. Peddie: 'Printing, a short history of the art' (London ry27, p. rc). 

René Billoux noemt ook Ther Hoernen als eerste drukker die folionummers 

gebruikt ('Encyclopédie chronologique des arts graphiques', Paris r94o), 

maar ze komen volgens hem reeds voor in Thomas van Aquino's 'Quod- 

Iibera', van r467. In dat iaar was deze drukker evenwel waarschijnliik nog 

niet werkzaam te Keuleni het bedclde werk van Thomas heet bovendien 

'Quaestiones 

de duodecim quodlibet' of afgekort 

'Quodlibetales'. 

Ther 

Hoernen drukte dit boek wel, maar pas in r47r en zonder folionummering. 

a) Een andere overgangsvoÍm vindt men in een incunabel uit 1484, die in de 

Athenaeumbibliotheek te Deventer wordt bewaard (Bernardus de Parentinis: 

Elucidarius difrcultatum circa oÍficium missae), te Keulen gedrukt door 

Joham Guldenschaff. Dit werk is in twee kolommen gedrukt; midden boven 

de rechter bladzijden staat een folionummer; bovendien staat boven de eerste 

kolom van die bladziiden een A, boven de tweede kolom een B; op de linker 

bladziiden staat boven de kolommen C en D. In de inhoudsopgave wordt 

naar bladcijfer en kolomletter verwezen, 

u) In 'The witing of ambic numerals' door G. G, Neill Vright (London 

1952, p. rlo) kan meo nadere bijzonderheden vinden over deze merkwmrdige 

mengelingen vm romeinse en arabische cijfers. 

6) 'Uber Typographie', in Typographische Monatsblàtter (St. Gallen, 

Jmuar r9;z). 

?) Ook hieroyer kan men vele bijzonderheden vinden in'The writing of 

arabic numerals' door G. G. Neill Vright (London rgyz), chapter IV. 

PAPrEe, I J. G. von der Horsf, Den Hoog 

Mochi n ecoqf ed popiersoorfen 

Het gebruik van de zgn. machinecoated papiersoorten neemt 

steeds meer in omvang toe,zod^t het goed is, deze soort nog 

eens extra onder de aandacht te brengen. Willen wii het bcgrip 

machinecoated papier goed kennen, dan is het noodzakelijk 

dat wij ons realisercn, dat met deze soort bij de papierfabricage 

voodag, een aan het kunstdruk practisch gelijkwaardige 

papiersoort te makcn, w^^Ívan de kostpriis echter belangriik 

lager zol komen te liggen. 

Zoals bekend mag $/orden geacht, urordt kunstdruk vervaar- 

digd door op een basispapier (grondpapier), dat reeds gemaakt 

'was, een speciale laag (couche) aan te brengen, waaÍdoor het 

oppervlak, na satinage van het papier, geschikt wordt om er 

6ine autotypieën op af te drukken. Het vervaardigen van 

kunstdrukpapicr bctust dus op ccn tweetal afzondcrliike 

bewerkingen, nameliik: 

a. het maken van het basispapier, hetzii houthoudend, hout- 

vrii of espartohoudend; 

b. het eenzildig of tweezildig aanbrengen van de couche, 

De benaming machinecoatcd, letteÍliik vertaald: machinc- 

gcstreken, geeft aan dat hct aanbrengen van deze speciale laag 

(couche) tegeliik mct de vervaardiging van het basispapier 

plaats vindt. Feiteliik is de benaming enigszins misleidend, 

omdat ook het normale kunstdruk op een machinc ge- of 

bcstrcken vrotdt, met dit vcrschil slcchts, dat het dan ccn 

alzondcrlijke bewcrking is, De bcnaming machinecoatcd is 

echter vel zo ingeburgetd, dat cen ieder begtiipt welke 

papiersoort bedoeld wordt, 

Bii de vervaardiging van machinecoated wordt tussen de 

dtoogpartij - het gedeelte van de papiermachine waar het 

papier door middel van een groot aantal met stoom verhitte 

walsen geliikmatig u'ordt gedroogd - een installatie geplaatst 

waarin de speciale laag als een film tegen dc boven- en onder- 

ziide van het papier wordt gev'alst. Hct aanwalsen van de 

couchc aan dc bovcn- en onderziide van het papier vindt af- 

zondcrliik plaats, zodat dc papiermakcr deze couche zowel 

cenziidig als twceziidig kan aanbrcngcn. 

Natuudijk geldt ook bii deze soort, dat de samenstelling van. 

het basispapier dc kwaliteit van het uiteindeliik product 

bcpaalt, zodat bii cen basislaag van houthoudend, lichthout- 

houdend of houtvril deze krvalitcitsaanduiding ook voor het 

eindproduct geldt. Het is ook zo, dat de samenstelling van 

hct basispapicr van invloed is op de eigenschappen van het 

papier bii de verdere verwerking hiervan. 

De hierboven omschíeven methode van vervaardigen is in 

principe geliik aan die bii het vervaardigen van kunstdruk, 

met dit veÍschil, dat bii kunstdruk, zoals reeds eerder werd 

vermeld, het gercde product door twec machinale bewer- 

kingen tot stand komt. De droging van kunstdruk stclt 

echter hogere eisen dan het drogen van het machinecoated. 

Dc laatst aangeduide soort wordt op dc normale droogpattii 

van de papieÍmachine gedroogd. 

Er bestaan nog andcre minder gcbruikclijke methodcn om 

machinecoated papicr te vervaardigcn, o.a. de volgende: de 

cxtra laag (couchc) wordt als een 6jn homogeen mengsel op 

de nog natte papicrbaan verstovcn. In wezen benadert deze 

methode meer het bctere illustratiedruk, v/aarbii het gladde 

en geliikmatige oppetvlak bereikt wordt door de papierstof 

met een hoge vulstoftoevoeging te verzwarcn en ná vervaar- 

l3

Ook ditmaal wordt, voortgaand op de bestaande traditie, in dit vaktiidschrift een bespreking gewijd aan de kalenders 

welke rond de jaarwisseling werden toegezonden. De heren L. D. Hobbel en M, H. Groenendaal werden bereid 

gevonden hun mening over een aantal kalenders in het bijzonder te geven, welke mening op de volgende pagina's 

beknopt is samengevat, hetzij in het overzicht in tabelvorm op pagina 18, dan wel bij een reproductie van één der 

kalenderbladen op de volgende pagina's. Met betrekking tot een aantal andere toegezonden kalenders konden, hoewel 

ookdaarbijzeerverantwoordeexemplarenyoorkomen,inverbandmethetbeoogdepractischenutvandeze 

publicatie 

slechts enige algemene opmerkingen worden gemaakt. Hopelijk wordt door deze opzet bereikt water in deeerste 

plaats mee beoogd is: meer inzicht te verschaffen, hoe een verantwoorde kalender tot stand kan worden gebracht.

Koningsveld & Zoon 

lllustraties in vierkleuren boekdruk; 

rustig en gaaf kalendarium, 

in bruine druk oP getint Íond; 

geen reclame, zelfs geen firmanaam; 

totaal-i nd ru k : zeer geslaagd 

, f{ 

',,,,.,,,,:,q 7{t 

.i"t..i^1 27 

,,.r"f,t 76 

.:.,,i tr, : 29 

t'i',ini: l0 

1 

I 

4 

5 

6 

I 

916 

r0 t7 

tl t8 

17 19 

t3 20 

t4 2l 

t5 22 

^ Lt'1t lti:i 

2t 30 

14 3r 

?5 1 

2óV 

?.73 

284 

295 

Groen en bruin op grijs PaPier; 

voor lijnen en naamregel 

was een sterker oplossing denkbaar 

Maand bladen uitgestansd 

in gekleurd carton; 

druk geheel in zwart 

'tffr, 

',wffi* 

ft,\ 

ïESSSSj ! tlïii i r:ii$,È:g: i $aiqqgïi{ 3È49ï;: :.iÈgw 

qÁffi 

i{flÍr$ 

w 

IK rËl 

a! 

Zrè 

Volharding, Nijmegen 

n.i. Drutri SlLd b.nt.t 

tr 

hiJ 

Wat te veel goede elementen 

op één blad vergaard 

: 

l, 

al 

Frlrrrarri 

t' ;: 

t.) 

I 

* 

Van Leer & Co 

Amsterdam 

Fijne afbeeldingen 

in lichtdruk; 

papier : linnenpersing ; 

totaal-i nd ru k: 

een verfijnd resultaat 

Knijnenberg, Krommenie 

Een heel aardig benut schutblad 

van een keurige kalender

to 

21 

:, 

Een duidelijke kalender in offset, 

gedrukt met frisse kleuren; 

de ophanging, spiraal met een beugeltje, 

is zeer toed te noemen 

Een practisch kalendarium 

in zwart en grijs; 

een aardig toegepast dekblad; 

verbinding met spiraal 

rrn{!lir. 

In goede kleurencombinaties gedrukt ; 

het kalendarium in verschillende lettertypen, 

met aangepaste (historische) illustraties; 

kalendariums zijn niet alle mooi 

Een heel goed kalendarium, 

aangepast bij aardige kindertekeningen, 

in offset kleurig uitgevoerd; 

toch: zelfde stijl als voorgaande jaren 

n"! 

{t 

1,1 

Y 

z. 

^ 

e) 

f Ie'tuÁn! 1{5t 

3S ó 13 20 

3171421 

1 B i5 22 

2 9 íó 1.3 

3 10 

'17 

L4 

4 tI 18 25 

5 Í2 19 2ó 

?8 

t 

7 

3 

4 

I 

I 

I

iJ l 

I I 1'l li) 

Een keurig uitziende offsetkalender; 

bij dit type speelt de plaat 

de hoofdrol; een rustig en evenwichtig 

kalendarium is dan het sluitstuk 

lr ll lS 

ii ll la 

Stadsdrukkerij : Mooi verlucht; 

kleur van de fonds: zwart en roodbruin; 

Reproductie Compagnie i De lJsel 

Prachtig fotowerk en ander plaatwerk; 

kalendarium in verschillende oplossingen ; 

een waarlijk zeer geslaagde kalender! 

cijfers duidelijk, dagen onleesbaar 

,n 

k*. 

{-" r 

fti 

lt À {ldè 1{i;; 

a 

ti.,i!' 

tt tatt$ a lJz0?t a lt212t 

M0r!1 ttar?t 7 {n tt 

! tt6$ ttrs? 

I I tt12?t 

t !r[t ttstt 

I aQn!r t{1tra litti?{rl 

f r{aI tti!,tt 

I ltrt!! !!rr 

t0rN6 

6r 

s$ 

nB& 

tq* 

$F i$ 

1* 

S" *ï 

5?11íÈà !l {1 ili\i }: {tiÈil!i1 sÈ \{'l l l}-*íB-t-À ï* 

Een doelmatige doch tevens keurig 

s *$ g$ xà? 

? *Ë È$ È+ï 

*t Es *H *1' 

{} *{; Ëlï ;t$ 

r{* Ëï *Ë ;}$ 

$$ ï*í *s 

ë* êdÊ *{è 

uitgevoerde kalender; mooi fotomateriaal; 

diapositieve lijnen zijn wat te krachtig 

;À 

Kodal< 

/ Koot 

Fris kleurig geheel; 

p rachtige 

vierkleurendrukken; 

aard i ge 

vlakwerking

.n {r{ln'r druL}Ëlt m .alk.ltsf.trl.k bÍ. 

'il 

Jnli 1t55. 

, 

m 

.t 

d 

vl 

*2 

I 

m 

d 

v 

, 

Dierenriemtekens in moderne uitbeelding; 

kleu ren : bruin, blauw en zwart op blauwgrijze ondergrond ; 

de typografie is op enige punten zwak 

lo 

ll 

I:I 

1,1 

l; 

tó 

8t? 

.l ls 

;;l 

ïrt 

Ir* 

I 2:t 

Een afwijkende tekening in de serie 

eiste een afwijkende oplossing 

voor het kalendarium van dit maandblad 

u 

t; 

& 

,$ 

g, 

il) 

3l 

" JANUART 1955 

.*^;.".. 

fi: ?,9162330 

'IU 

, 

10 17 7.4 3r 

D 4: 11 1S 2' 

D 6132027 

-ï-* -z *M ;; il- 

15 22 29 

Mouton : Kalender voor kantoorgebruik, 

welke gcen andere pretentie heeÍt dan heel 

duidelijk te zijn; uitstekend, maar 

allee n aan de kop iets te weinig 'ruimte'! 

Misschien niet zo heel groots, 

maar een verantwoord kalendarium 

is het eerst belangrijke! 

.21 

. ;.' 

- ?tl 

t *1) 

'30 

.l 

t 

3 

4 

ó 

7 

I 

91ó2330 

1g 17 24 31 

1118251 

12 t9 26 _i 

13 20 27 :3 

,121254 

152229 $

--- 

t t a t a 1t, t , a 9,0 tt t2 

t to,r tl ti tr,t rr r{ r, rd rt,s t9 

ta t, t, tt ta 7t r, 19 11 1? 2t 1Á 2514 

It la l, li rf ll 19 21 2t 1a ló 

,o It 

*:) 

Vier machtige platen, op verfijnde wijze 

het geriefvan reizen per KLM voor elk gezinslid 

suggererend, plus een rustig kalendarium 

7. 

l\l 

D 

wl 

D: 

vJ 

z.i 

JUNI 

ï li lrJ 

í, i,{ .l{} 

rt li 

$ t-, J2 

ï .l{r 23 

l{) lï ?ti 

il lti 2i 

, 

f i,{ru"rurrrr' 

5t\ï-w-T 

, |,: :; 

{t'7 :}:(l', lo 

l"'i1tl I.1ll(t 17 

Jí/ iJ, tJ-l ij:i ,J Í 

't- | .)., 

-t l-., , l 

,(),;,i 

F,5 

11.; 

ll,l! 

líii ltl 

!.7 :.!(t 

I 

'l' 

Dertien waarlijk prachtige plaatwerken 

in offset, een grote map met beschrijvingen er bij, 

en dan zulk een kalendarium! O. wat zonde! 

Op de voorgaande pagina's konden niet alle ons 

toegezonden kalenders een plaats krijgen. Dat wil niet 

zeggen dat bij de onbesproken exemplaren geen enkele 

verdienste aan te wijzen was, evenmin als van de wel 

besproken kalenders alles goed kon worden geheten. 

Soms was de reden dat een goede kalender wel wat 

vanzelfsprekend goed was (een mooie plaat, een simpel 

en rustig kalendarium: succes verzekerd!). Doch 

niet gering was ook het aantal kalenders dat op z'n 

best matig kon worden geacht, terwijl eveneens een 

aanzienlijk aantal als zeer matig en slecht werd bestempeld. 

Veel van het er aan bestede werk en getrooste moeite 

had een beter lot verdiend. Te vaak stelt men zich 

blijkbaar niet duidelijk voor ogen wat het gebruiksdoel 

van de kalender is. Een richten op kantoorgebruik stelt 

bepaalde eisen, die overigens ook nog kunnen 

verschillen: practisch en duidelijk, behoefte aan 

ruimte voor kleine aantekeningen, een wat aantrekkelijker 

karakter door illustratie. Of : een kalender die mooi is 

en waarvan het kalendarium bescheiden en stijlvol 

wordt aangepast bij het illustratief element ? 

Een goede raad, die voor een groot aantal grafische 

ondernemingen op z'n plaats is: als de krachten voor 

het maken van een dergelijk oblect niet aanwezig 

zijn, laat u adviseren door een deskundige, 

Vrees voor enige kosten is hier niet op z'n plaats; 

hierdoor wordt toch bereikt dat de aan de kalender 

bestede kosten en moeite verantwoord ziin. 

Hieronder volgen drie afbeeldingen van kalenders, 

ter illustratie van een nog te vaak voorkomend 

kalendertype, dat z'n 'waarde' slechts ontleent 

aan één verdienste: ze hebben duidelijke cijfers 

en ie kunt de datum van verscheidene meters aflezen, 

Niet zelden is daarbij echter de typografie van het 

kalendarium onbevredigend, zoals in deze gevallen; 

te vaak is ook aan de verdere bedrukking onvoldoende 

zorg besteed. Mogen de opdrachtgevers resp. 

vervaardigers van dergelijke kalenders zich opmaken 

om een meer aan de eisen van deze tijd 

beantwoordend product te doen ontstaan. 

M D 

w DVz 

I 

2 

3 

4 

VRG -PAPITR I:+,, 

ÀUSTfIDAM 

,i,,-':;j 

s 4p" $,ï l*., 

ó t3 20 27 

7 t42t28 

8 ts 2229 

e tó 2330 

ao 17 24 

il 1825 

fi$tr$ï r 

ffi#ffi[J$ïtI MtJ. 

i!-t 

' ri f.iriii , r;i piN 

rIERUARr 1955 

iË, ) 

714 2t 28 

0,.,n 

.t 8 15 

tvo,ooô 

'! 

I 16 

Do,r,n^n $ 10 17 

i*,,-i4 

22 

-zq 2i- 

._ 

25 

26 

- 11 tg 

\ '-, 

r.v. srmuvlrnr M^^MÀpptl 

Txtndag 9 

Maandag l0 

Drnsdag I I 

lWoensdag l2 

;Donderdag ll 

lr'rVriidag 

l4 

iài"'a.s f I 

l::ËTÀ4i;i-ii-D : 

lll* !t t:' ^** *-: l r " 

,,NEDERLÀND" rest 

ltd;*it i+-' 

:rï; rl::l Ë. 

'"1 

.tr::: t* l

-5- 

8OE(DRUr(r(EN I H. J. Versreegh, Ulrechr 

Enigc wcken gelcdcn ontvingcn wii van de bekcnde MAN- 

fabriekcn Niirnbcrg AG cnige riik gcïllustreetde prospcc- 

tusscn, v'ellicht alle machines en apparatcn wcergcvcnd (en 

dat ziio et zeket niet wcinigl), die door deze fabrieken 

gebouwd v/ordcn. Omvang cn prestaties bliiken verdcr, als 

alle prospectussen worden bezicn. Zo toont bijvoorbccld een 

in groot formaat en in prima zwatt- cn kleurendicpdruk 

uitgcvoerd prospectus van trÁ,cc cn dertig pagina's dat niet 

allccn fraaie en krachtigc en voor spccialc doeleindcn afgestemdc 

drukpetscn wordcn gcbouwd, maar ook gcwcldige 

dicsclmotoren voor zeeschcpcn, automobiclcn, locomoticvcn, 

hefkrancn, spoorbÍuggen, gashouders, hangars enz. Aan hct 

cind van dit prospectus vindcn we o.a. ccn tweetal afbccl- 

dingcn van rotaticpersen, cen meerkleurcn-diepdrukrotatie- 

pcrs cn cen hoogdrukrotatiepcrs met biizondere kwalitciten. 

()\'Ict cnige spiit stcllen \vc vast dat ecn zo fraai uitgcvoerd 

prospcctus ons één slag gcvouu.cn bercikte. O.i. vcrdient 

zulk werk een bctcre verzorging bij dc vcrzcnding.) 

Nadat wc het nict hebbcn kunncn nalatcn over het prospcctus 

ons hart te luchtcn, komen we nu voorlopig tot hct cigcnlijke 

ondcrwerp, hierboven aangegcven, dc Poly yo. Hicrovcr ligt 

evcnccns een zecÍ prijzensrvaardig prospcctus voof ons, ook 

ovcr dit prospcctus in klcurcn en zw^tt, in hoogdruk uitgevocrd 

en tevcns geplasticccrd, zou vccl lofwaardigs zijn tc 

schrijven. $íe docn dit cvcnwcl nict. Slcchts dit: rvordcn 

beide prospectusscn in dicp- cn hoogdruk naast clkaar gclcgd 

it-d'-= 

5C 

iË# 

en goed bckckcn, dan moct ons van het hart dat dc hoogdruk 

hct voornamclijk door dc schcrptc wint. À{ag dan deze 

hoogdruk u'cllicht u/at hard ziin, toch'doct'dit prospectus 

hct. Daarbij kan gezcgd u'orden, dat dc diepdrukillustratics 

fotogtafisch juistcr ziln. 

Vat de kleinc tweetocrcn-automaat PoIy 5o bctreft, is hct 

zcket velen bckcnd dat dczc vcel tevrcdcn eigcnaars tclt. \lcl 

willen wij cr gaaÍne mct nadÍuk op wijzcn dat dit voornamc- 

liik geldt voor de machincs wclkc dircct na dc voorlaatstc 

Drupa aan dc markt ku'amen. Hct succes juist van dczc 

machincs is voor cen zccr groot dccl tc dankcn aan dc ketting- 

uitleg, dc vcrcnde grijpcrs en dc prachtigc voorgrijpcr- 

constructic. Hictop zii mct r-radruk gcwczcn, omdat dc peÍscn, 

die cvcn voor hct aangcduidc momcnt in dc handel zijn 

gebracht, nict van dczc onvolprczcn voorgrijpcrconstÍuctic 

cn kettinguitlcg warcn voorzien. Dc Poly var-r dc laatste iarcn 

hccft bepaald opmerkclijkc cigcnschappcn cn vcrbctcringcn, 

rvaardoor gcrcdc aanlciding bestaat om ook dcze machinc 

ccns voor hct voetlicht tc brenscn. 

Fornaat en l.tonn' 

Van belang is zeker hct formaat. Dc pcrs bicdt gclegenhcid 

tot hct bcdrukkcn van hct formaat 36ox 5zo mm. Hct kleinste 

formaat-óók van bclang- is r35 x r3i mm. Niettcgcnstaandc 

dc Poly Jo tot dc klcinc automatcn moct u'ordcn gcrekend, 

hccft dczc ccn viertal brcdc glijbancn. Dc machinc is daardoor 

29

7 

30 

zckcr in staat, zelfs mct hct maximale formaat van de pcrs, 

aan de zwaarste vormcn wecrstand tc bieden. Hct framc o[ 

grondstel staat daar cvcneens borg voor (afbeelding r). 

Hct sprcckt wel bijna vanzelf, dat, als de fabriek aan dc 

zoiuist gcnocmdc onderdelcn een dergclijke aandacht schonk, 

mcn daatbij dc drukcylindcr, de lagering en vcrdere daarmcdc 

vcrband houdcnde delcn evenmin uit het oog heeft verloren. 

Bczicn wc voorts dc vormplaat, dan is ook deze ongctwiifeld 

berekend voor zwarc vormen. Het is ons opgevallen hoc 

volkomcn vcrantwoord de steun en dc vele ribbcn zijn uit- 

gcbalancccrd. Drukcylindcr cn vormfundamcnt moetcn nu 

ccnmaal op elkaar zijn berckend, om snel, gemakkelijk en 

zondcr vccl tocstcl een goede en schctpe afdruk tc bcrciken, 

I'ertte//ing uan de drakqtlinder (hggerdikn) 

Dc leggcrdiktc staat aangegcvcn als r,t mm. Dcze diktc zal 

bij cen juiste vorm cn cliché's niet meer ovcrschreden bc- 

hocven tc worden, mede doordat alles wat met de totstand- 

koming van de dtuk te maken heeft zo krachtig gebouwd is. 

Ten einde te allen tijde aan de voorgeschreven leggerdikte 

vast te kunnen houden, heeft men bii de Poly 5o de dtuk- 

cylinder hoogst eenvoudig verstelbaar gemaakt. Deze con- 

structie komt men ook wcl aan andere perscn tegen en het is 

bekend van hoe groot nut dcze drukcylinderverstelling is. 

Iedcre insider weet hoc gemakkelijk bii zware vormen dc 

Icggctdiktc wordt overschteden en vrelke moeilijkheden 

daatuit voor de vorm, de pcrs en hct wetk kunnen voort- 

vloeien. \Wij stellen vast dat de waarde van de dtukcylindcr- 

vcrstclling niet hoog genocg aangcslagen kan worden. 

IJet inktperk uan de macltine 

Niettcgcnstaande dc Poly 5o tot dc kleine tweetoeren-auto- 

maten behoort, is het inktwerk er, gezien de logische bouw, 

toch op berekcnd om ook goed illustratiewerk volledig te 

dekkcn. N[en is daartoc in staat door het uitgebreid distributie- 

werk cn de in verhouding grote diameter van de rollen. Mooi 

en gemakkclijk is ook nog de inktregeling, waarbij men 

slechts door een cnkele handgrcep bii zect zwate vormen de 

vorm dubbel kan inrollen. Mede door een twcetal vormrollen 

is aan de hoogste eisen voor wat de inktgeving betreft tege- 

moct gekomen. Ook de inktbakregeling en de vertanding van 

de inktbak laten een ruim voldocnde aanvoer van de inkt toe. 

Aan het inktwerk dicnt bii elke dtukpers grote aandacht tc 

wordcn gcschonken, omdat daardoor voor een groot deel de 

v'aardc van dc pers bcpaald wordt. 

Aanhg, register en ellinderborsÍel 

Zoals in de aanhcf reeds werd aangeroerd, is ook het aanleg- 

mcchanismc van de Poly to verbeterd. Bii het laatste model 

werd namclilk de voorgriiperconstructie toegepast. Nadat 

het vel door cen betrouwbare aanleg is ontvangen, wordt het 

door stabielc gtiipers aan dc acht griipers van de drukcylindcr 

overgcgevcn, waarna de druk plaats vindt. \tíat altiid veel 

zekcrheid tcn aanzien van passcn en registercn geeft, is wel 

dat de gtiipers van de voorgriiperconstructie het vel nog een 

ogcnblik blijven vasthouden, ook wanneer de cylindergrijpers 

hct rccds vast hcbben. Zelfs bii de grootstc tweetocrenperscn 

vrordt deze constructie steeds meer aangetroffen en dit zekcr 

tot genocgen van dc gebruikets. Bii hoge cn wisselende snel- 

hcden wordt aldus cen goed registcr gewaarborgd. Het 

spreckt vanzelt dat bii zo veel aandacht voor de aanleg ook de 

zii-aanleg bctrouwbaar is (afbeclding z). 

ri/crd zoiuist de aanleg bcschrcven, biina stecds valt daarmee 

de cylindcrborstcl samcn. Hoewel cen geheel ander onderdeel 

van de pers zijnde, vcrvult deze een uiterst belangrijke taak 

-r

tot vcrzckcring van passcn cn rcgistcrcn. Dc cylinderborstcl 

van dc Poly 5o is gocd verstelbaar, d.w.z. zrvaatdet en lichtcr 

tc stcllcn, cn gocd tc controlcrcn. Op ccn ccnvoudige wijzc 

is dczc ook door dc schoonmakcr uit dc pcts te ncmcn. 

Inhgapparaat en uitlegapparaai 

Dircct valt hct dc kennct van dc drukpcrs op, dat het inlcg- 

^ppaÍât ovcrzichtcliik is cn gcmakkclijk tc vcrstellen. AI 

hctgccn gcdaan moet s,'ordcn om dc pcrs rcgclmatig te latcn 

functionncrcn, wat toch zcker voor ccn groot decl van hct 

inlegapparaat afhankcliik is, kan aan dc bcdicningszijde cn op 

gcmakkclijk bcrcikbare plaatsen vcrricht rvorden. \We dcnkcn 

aan de blaas- cn zuiglucht, kicping, transport cnz. I)oordat dc 

pers laag gcbouwd wetd, is ook dc oplaagtafcl gocd ovcr- 

zichtclijk. Hct door ccn twaalftal zuigcrs opgcnomen cn aan- 

gcvocrdc vcl komt hier over ccn brugrol, met transport- 

rolletics wclkc op bandcn lopen, naar hct rccds bcsprokcn 

aanlcgmcchanismc. (Nlogelijk dat tc zijncr tijd ook nog ecns 

dczc bandcn kunnen vervallen! Vannccr dit zou gcbeurcn, 

zou ook dat zcker ccn stap in dc gocdc richting zijn. Bii 

enkcle andcrc perscn is dit rccds hct gcval, tot voldocning 

van dc gcbruikcrs.) (afbcclding 3) 

Even bclangtijk als het inlcgapparaat is zckcr dc uitlcg. Vc 

zcidcn rccds dat bil de Poly 5o vccl vcrandcrd cn verbetetd is. 

Ondcr dczc vcrbctcringen valt ontcgcnzcggclijk ook hct 

uitlcgmcchanismc. Zeker is, dat dc uitlcg tot ccn regclmatigc 

gang cn dus ccn bctcre productic bijdraagt. Bij dit nicuwc 

modcl hccft mcn dc bilna nimmcr u'cigcrcndc kettinguitleg 

toegcpast. Bcdrijfszckcr en fustig u'ordt hct vcl van dc druk- 

cylindcr af naat dc uitlegtafcl gcbracht. Zclfs bii dc snclstc 

gang van dc pcrs is van gccn ops'aaicn sprakc. 

De bediening aan de Pol' So 

Vcrd bij hct ondcrdeel inlegapparaat vcrmcld dat alle mct hct 

papicrformaat cn de -kwalitcit samcnvallcnde verstellingcn 

aan éé,n zijdc van de pers gcmakkclijk tc verrichtcn ziin, dit 

kan gczcgd wordcn van alles u'at vcrstclling bchoeft. Bij hccl 

vccl, u'aar hct ook maar cven mogcliik cn gc\r'cnst is, zijn 

duidcliikc plaatics aangebracht om aan tc gcven \vaarvoor 

ccn of andcrc knop, schrocf o.i.d. moct dicncn (afbcclding 4). 

I)oor het gcmakkclijk opslaan van dc aanlcgtafcl is dc cylindcr 

ccnvoudig tc bercikcn cn is dc lcggcr zonder r.ccl mocitc op 

tc makcn, hctgccn ook gcldt vor hct aanbrcngcn van hct 

tocstel. Ook het oplcggcn van dc vorm kost vrijs'cl gccn 

mocitc. Doordat hct oplcggcn van dc vorm aan dc voorkant 

van dc pcrs geschiedt, in tcgcnstclling mct dc mccstc andcrc 

cn rvcl in hct bijzondcr dc grotc t\\.cetocrcnpcrscn, gaat hct 

ccnvoudig. Dc uitlcgtafcl kan daartoc met \\-cinig mocitc 

opgcklapt wordcn. Slcchts als rccds cnigc vcllcn bcdrukt zijn, 

kan hct opklappen van dc tafcl cnigc hindet gcvcn, doordat 

namelijk dc vellen dan ccrst vcrs'ijderd moctcn s'ordcn. 

(afbccldingcn 5 cn 6) 

Dc pcrs kan ook van ccn vocht- of pocdcr-antismctapparaat 

wordcn voorzicn. al naar urcns. 

Vcllicht van bclang tc vermcldcn is nog, dat ingcval van ccn 

3!

- 

antismctapparxat gebÍuik gcmaakt wordt, o\rcr dc uitlcgtafcl 

ccn plcxiglasplaat, *'aatondcr hct sprociapparaat $'cÍkt, vastgclcgd 

kan \\.ordcn. Dc vlocistof of pocdcr bclemmert dc 

drukkcr dar-r mir-rdcr bii dc contrólc (aflrcclding 7). 

\{rat hct uitcrlijk r.an dc pcrs ^ ng ^t, dczc is prcttig van vorm. 

Ook dc mooic grijzc klcur mct dc roodbruinc bedicnings- 

knoppcn dragcn tot hct prettigc uitcrlijk van dc pcrs bij. Zc 

\,raagt daarbii r.rij wcinig plaatsruimte, namclijk in gcslotcn 

tocstand van he t uitlcgmcchanismc (tafe I cnz.): lcngtc zlo m, 

brccdtc r,27 m. Dc aangcgcvcn maximalc sr-rclhcid is plm. 

5ooo druks pcr uur. De Poly 5o zaI zckcr haar plaats in r.clc 

drukkcriicn in or.rs land rijkclijk rvaard blijkcn. 

If THOORAFf E I G.Wever.Hoorlem ilqb. Joh. Enschedél 

De lirhogrcrfie voor bimetaal 

offsefpfofen 

Het is rccds voldocndc bckcnd dat dc bimctaalplaat in de 

offscttcchnick al ccn nict onbclangriikc plaats innccmt. 

Bor-cr-rdicr-r is tc vcrrvachtcn dat dc bctckcnis van dczc plaat- 

soort r-rog mccr zal tocncmcn. AIs dc bclangrilkste ootzakcn 

gcl

F r 

MACHTNEZEIÍEN / J. Fronkfort. Amslerdom 

Fotografische lntertype, een fechnisch wonder 

Het uoor-aanqicbt aan de 

fo tograf rc lte I n I er gpe, 4pa I s de4e 

lbant uoor pracli:cb gebruik 

i n graf. s c lte onderne m i nge n re ed.r 

ueelwldig wordt loegepasí 

ri/if waren enige tijd geleden in de gelegenheid dczc machine 

niet alleen te bewonderen, rna t er ook korte tiid mce tc 

wcrken. En dat is voor een Nedcrlandse machinczctter toch 

wel cen evcnement. Jaren en jaren hebben v/e oveÍ de foto- 

grafische zetmachine gelczen in de vakpers. In de twintiger 

jarcn reeds lazen we van de Baurtree, Hunter, Dutton enz. en 

in de dcrtiger jarcn van de Uhertype. De bekende Engelse 

vakschtilvet Villiam Gamble schreef in 1924, dat binnen viif 

iaat de aloude hoogdtuk de wercld uit zou zijn en dat dc dagbladen 

dan via fotografische zetmachines en offsetpcrscn het 

licht zouden zien. llct ziln gcen viif iaren gewordcn, maar 

niet mindcr dan bijna dcrtig aleer ecn bruikbare fotografische 

zetmachine het licht zag. 

Natuurlilk was het eerst in Amerika, het land van de on- 

bcgrensde mogelijkheden, waat de eerste $/erkeliike foto- 

graÍischc zctmachine tocgcpast wcrd. De Uhettype noch dc 

Hadego is in feite een zetmachine, m^ t dc fotografische 

Intertype is een werkelilke zetmachine, in dc volle zin dcs 

woords. E,n vrat voor één! À{en moet er zelf enige uÍcn om- 

heen gedraaid hebben ofeen poosje voor gczeten hebbcn, om 

tc bcseffcn welk cen technisch wonder door de Intertype- 

ingenieurs gewrocht is. En hct mooiste van allcs is, althans 

volgens ons, dat de machinezetters hun werk behouden. Elke 

intelligente ionge machinczetter (en desnoods ook oudere) 

kan in korte tiid de machine leren bedienen. Er is letterlilk 

aan alles gcdacht. De typografische mogeliikheden zijn daatbii 

eenvoudig onuitputtelijk te achten. 

Wii willen proberen voor de vele lezers van TeTé, die belang 

stellen in deze nieuwe vinding, op populaire wijze duidelijk 

te maken hoe de machine werkt, uitgaande van de onder- 

stelling dat zij min of meer bekend ziln met de werkwiize van 

34 

een Intcttypc N{ixcr. \We kunnen dan volstaan, rvat deze kant 

van dc vinding betrcft, met te zeggen dat allcs op dc bckcnde 

wijze wcrkt, mct uitzondering van uitvullen en gictcn. 

Reeds ccrder hcbben wc in de vakpcrs schoorvoetend iets 

gepubliceerd over dezc machinc, wclkc iniichtingen we ont- 

lecnden aan Amerikaanse vaktijdschrifte n, wclks mcdcwerkers 

de tentoonstelling in Chicago bezocht haddcn, waat de 

machine geëxposccrd werd. Veel wijzer rverdcn we er niet 

van. Daarom willcn rve proberen de vakgcnoten, die de 

machine niet te zien zullen krijgen, en dat is uitcraard het 

grootstc dcel, wcl icts cr van te docn begrijpcn, hocwel het 

een lastige opgave blijft. 

lVe namen voor het toetscnbofd plaats na enige voorafgaandc 

aanwijzingen en begonnen direct regel na rcgel te zctten en 

weg te sturen, met dien verstande dat men gcen tv/ecde rcgel 

in hct tusscnkanaal rnag sturen, zoals dc vlugge tikkcrs rvcl 

doen, vooral bij de huidige kleine maten. Dus mct'wegstuÍen 

wachten tot de machine uitgelopcn is. Vèl kan mcn onmid- 

dcllijk beginnen om de volgende regel tc tikkcn als een tegcl 

weggcstuurd is. N{en zet dus een rcgcl op de gcwone rviizc, 

maar in plaats van wigspaties vallen et magaziinspatics van 

2 of 3 punten, na2:. vetkiezing. Is dc rcgcl vol of nagenocg 

vol, dan stuuÍt men hem weg. Stel, cr ziin nog ro puntcn wit 

over. Dezc ro punten rvordcn dan nict verdeeld over de 

spaties, hocwcl men dit rvel kan doen, maar op ccn ingenieuze 

wiizc ovcr de gehele regel lcttets en spatics. Stel dat cr 4o 

letters en spaties in dc tegel staan, dan komt er tussen elke 

letter en spatie een-vicÍde punt vrit. Zouden cÍ t punten $r1t 

ovet bliiven, dan komt cr tussen elke letter en spatic één- 

achtste punt wit. Maar men kan ook op de gewone wiize bil- 

vullen met spaties van diverse dikte, als dat nu en dan nodig

mocht ziin, als het gat te groot is. \Vant vanzelfsprekend mag 

het zetsel dat we te zien kriigen niet de indruk wekken met 

vliesspaties gespatieerd te ziin, 

\íat gebcurt er nu als we een regel wegsturen? Ter hoogte 

van het opsluithefboompfe van de tegeltransporteur zit een 

schuin toelopende nok, die een integrerend deel uitmaakt van 

het uitvulmechanisme. Deze nok gaat evenveel naar links als 

de regel te slap is en vervolgens g at de regeltransporteur met 

de mauiizen naar links, nzzr de proiectie-sleuf. Daat aangekomen 

schiet er een stalen liniaal in schuine stand, De meer 

of minder schuine stand van deze liniaal is afhankelilk van 

de slapheid van de regel. Hoe slapper de regel, des te schuiner 

de liniaal; hoe voller de regel, des te horizontaler de stand 

van de liniaal. En deze schuine stand nu bepaalt het wit 

dat tussen elke letter komt. Op het einde van het 'tussenkanaal'aangekomen 

komt matriis na matriis op een'iacobsladder', 

met een snelheid van 48o per minuut. Zii wordt iets 

omhoog gebracht en'geiusteerd' (ongeveer op dezelfde wiize 

als bii de Monotype de matriis met de centreerpen gericht 

wordt), Terzelfder tiid staat het transparante letterbeeld (dat 

door nylon borstelties van stof gezuiverd wordt) voor de lens 

en wordt het op de filmstrook geproiecteerd. 

De matriis gaat nu weet verder naar boven op de iacobsladder 

en wordt door een soort uitstoter op de 'bar' of'opvanger' 

van de tweede elevator geschoven. Àls de gehele regel overgeschoven 

is, bliift de tweede elevator op het overschuivingskanaal 

liggen tot er een spatie aangetikt is of men met de hand 

een pennetie opgeduwd heeft, dat zich in de techterhoek van 

het toetsenbord bevindt. Dit is een vernuftig idee. Ve ziin 

allemaal wel eens afgeleid of weten niet precies meer waalwe 

gebleven ziin na het wegsturen van een regel en nu kunnen 

we even i at .,. neen, niet naar het laatste maar naar het 

eerste woord aan de 'bar' kijken; doch de letters staan nu 

achterste voren, dus niet: iaarliiks, maar skiilraai. Dit urent 

evenwel zeer snel, \We tikken dus het volgende woord, of 

woorddeel als het een aÍbreking geril/eest mocht ziin, en het 

hierna volgende spatie, en de tweede elevator gaat naar boven. 

Het is fascinerend, dit alles gade te slaan. lVant in tegenstelling 

met sommige verrichtingen op gewone zetmachines ziin hier 

de dingen tezien, Ter verduidelijking dit: bii excursies komt 

het wel voor, dat een bezoeker wil zien hóé het kokende lood 

in de gietvorm en tegen de matriizen gespoten wordt en dat 

kan nu eenmaal niet. Maar bii de fotografische Intertype ziet 

men de mattiizen op de 'jacobsladdet' gaan, ziet men de 

conische fixeerpen in de 

tapse opening van de matriis 

schieten en weer teruggaan, 

ziet men het fotograferen 

van matriis na matriis, 

met dien verstande natuurliik, 

dat de filmsttook zelf 

lichtdicht in ziin kastie zit. 

De typografische mogeliikheden 

ziin buitengewoon 

groot. De demonstratiemachine 

bezit vier magaziinen:. 

tz pts Garamr'nttomein, 

rz pts Garamontcursief, 

twee Gothic-series, 

in êên magaziin ondergebracht, 

rz pts Embassyschriifletter-serie. 

Deze letterkeuze 

is willekeurig. Alle 

letterseries kunnen zonder 

vertekening door de draai- 

Sebama un lampic, malrljs, hns,flm, 

malr!1s op dc jacobskddcr uor de lcn : 

daana ourcbtitirg 

Dc rcbtinstundc liniul, un pclkc stand 

& grolcro of khincrc tilwlling aJbugt 

bxe zgn, lensturret (lenzentoren), waarin acht lenzen zitten, 

tot de helft verkleind en tot driemaal vergroot worden. Een 

r2 pts letteÍ kan dus vergroot worden tot 36 pts en verkleind 

tot 6 pts. Men heeft aldus de beschikking ovet 32 beeldgrootten, 

Er ziin diverse draaiknoppen aangebracht, ter instelling 

van deze verschillende corpsen en ook van de regellengten, 

hetgeen, zoals in het voorgaande etgens werd opgemerkt, 

ongetwiifeld vlug te leren is. 

rJíe willen even terugkomen op het uitvullen en proiecteren 

van de letter op de 6lm. De filmkast zakt telkens even veel als 

de dikte van een matrijs bedraagt, en dit wordt weer beïnvloed 

door de meer of minder schuine stand van de reeds 

eerder vermelde uitvulliniaal. 

Er is een magaziin aarrv.rezig met enige 'gear-trains', wii 

zouden hier te lande zeggeÍ: versnellingsbakken. Voor elk 

corps is er een ander versnellingsbakle, voorzien van grotere 

of kleinere tandwielen, evenals bii een motorriiwiel' Het verwisselen 

gaat simpel en vlug. Men begriipt: een 12 punts 

35

1T 

Folografrb geduhe, ntel knoppen rcor regellexgte en corprgroolte 

letter veteist ccn snellcr dalcndc filmhouder cn dit wordt 

bervetkstclligd door de zgn. gcartrain gcmcrkt cf tz en zo 

vervolgens voof allc coÍpscn, 

Moet cr vct tussen dc tckst komcn, dan drukt mcn op hct 

bckcndc wissclhcfboompic, zodat'Lowcr' voorkomt, cn zct 

hct vcttc gcdccltc op dc bckcndc wijzc. Voor cursicf gcldt 

dczclfdc rverkrvijze. 

De matrijzcn zijn cnkclbceldig. Hct toctscnbord bc\.at 2+ 

toetsen extra, o.a. tcr vcrmijding van dc gaten tusscn \í T F 

Y P Y f enz. mct aansluitcnde lettcrs. Hicrvoor zif n spccialc 

matrijzen aanwezig, zodat ook u'cl aan hct acsthetischc gc- 

dacht is. f)e magazijnen bcvattcn rz7 kanaicn. 

r$Vij bepaaldcn ons in hoofdzaak tot \\'at dc machinczcttcrs 

^ ígaat. Hct fotogratischc dccl zal in dc ondcrncming rvcl 

door andcrc specialistcn vcrzorgd rvordcn: or-rtu.ikkclcn, 

spoclcn, knippcn, opmakcn op dc spccialc opmaaktafcls cnz. 

D e 4ogeraande lcn4en I orcn 

mel acltl lexTen 

36 

DE CBV.WE DSTRIJD 

Bij het verschijnen van dit nummer van 

TéTé zullen de leden van de reeds zo talrijkc 

Algra6bo's zich teeds in het bezit hebben 

kunnen stellenvan de opgavenvan de trvecdc 

ronde van deze sttijd om persoonlijke ccr cn 

dc ccr van de studicclub, wclkc in Novcmbir 

is bcgonnen. Een afzonderlijkc publicati: 

werd gewijd aan dc uitslag van dc cerstc 

ronde, u-clke nog mccr spanning kan brcn- 

gen, cn de gcgcvcns tcn aanzicn van de 

twccde ronde. V'ic nog nict in hct bczit van 

dc opgavc krvam, vcrzuime niet d,czc zo 

spocdig mogcliik aan te vragcn. Dc op- 

gavcn van dc tu,'ccdc rondc zijn: 

Handqellers : ont\ÁreÍpen van ccn jaarvcrslag- 

omslag, 8e Royaal, \r,aaÍop in fcite slcchts 

t$rcc tckstrcgcls voorkomcn cn rvaarin dns 

voor dc zctter/ontv'crpcr 

'muzick' zit. 

Binderc: ecn aardig practisch u'crkstuk, dat 

door zecr vclen te maken is cr-r rvaarbij hct 

vootal aankomt op handvaardighcid en ccn 

goedc afrverking. 

hlacltine4etters: maken van ccn schetsmatigc 

tckcning van cen ccnr.oudig onderdccl dat 

zich aan dc zctmachinc bcvindt, alsmcdc vcr- 

mclden van dc samenstcllcndc dclcn daarvan. 

Boekdnrkkert: bcantn'oordcn van dric vra- 

gcn cn uitrvcrken van cen ordcr-combinatic. 

Tckstcr-r rcsp. voorschriítcn cn aanrvijzingcn 

lr,ordcn vcrkrcgcn door aanvrag: bij dc 

sccrctarisscn van dc ÀlgraÍibo's of rccht- 

strccks bii hct sccrctariaat van dc Commissic 

ter Bcvordering van de Vakstudic, I{onin- 

ginncn,cg zo, Amstcrdam-Zuid. 

Dc ir-rlcvcringstcrmijn voor dc inzcndingen 

van deze zdc rondc is gcstcld op 4 t\laart a.s. 

ANTWOORDEN NEDERIANDSE TAAI 

r. eega; 

z. peil; 

3. gevlij ; 

4. landauer, monnikcn, flambouu'cn; 

5. kabeljauw; 

6. tauu'c; 

, T .r,,wm44n.t. 

8. Snckcr, Sncckcrmccr; 

9. gauwdicf, gouddief; 

ro. goochelaar, gelogcnstraft. 

ÁNTYYOORDEN YAKRE'(ENEN 

I. .'- x t2: \ggr^t.n. 

too 

roo 

2. ' 

^ 90: 5o gipm,. 

I óO 

3. 

78oo mcter.

Ê--. 

Formaat33x5l cm 

Ook leverbaar met 

vier drukwerken 

Laat U eens volledig 

voorlichten door 

MATIC 

(G LORIA" 

De pers welke haar tijd 

ver vooruit is! 

Een vellen-rotatie-drukautomaat, geschikt voor de vervaardiging van driekleuren- 

drukwerk in één arbeidsgang oÍ van twee kleuren schoon en één kleur weerdruk. 

Drukken door middel van stereo's, rubbercliche's, plastic cliche's gebogen galvano's e.d. 

Uitstekende constructie ; gering stroomverbruik ; geringe benodigde ruimte. 

,t?* 

Handelmaatschappii voor Grafische machines N.v. 

Amsterdom-C. - Prins Hendrikkode 34 - Telefoon 46644-46744-34390 

DRU KKERS ! maakt u thans sereed 

Yoor het grootste evenement 

U zult op de IPEX een veelheid van nieuwe producten aan- 

treffen, en een indrukwekkende reeksvan installaties, machines 

en materialen, welke de laatste ontwikkelingen in het graÍische 

bedrijfsleven omvatten - alles volkomen toegankelijk onder 

één dak! De IPEX brengt tevens een internationaal forum 

voor het ontdekken van nieuwe ideeën en voor het bespreken 

van nieuwe methoden tot het bereiken van een betere en 

meer economische uitoefening van het drukkersbedrijf. 

Tref nu uw voorbereidingen om de nodige aandacht aan dit 

belangrijke evenement te kunnen schenken. Deel de organisa- 

toren mede op welke datums u in Londen zult zijn, opdat 

voor nadere inlichtingen omtrent verblijfsmogelijkheden en 

voor andere belangrijke gegevens kan worden gezorgd. 

Promoted by: 

fhe Associotion of British Monufocturers 

of Printers' Mochinery (Proprietary) Ltd. 

Yan 

Exhibitionorgonisers: F.W. BRIDGES & SONS LTD. GrandBuildings,Trafalgarsquare,Londen,W.C.2,England 

39

Register- 

Papieren 

Vervaardigd uit lompen oÍ 

de fijnste cellulose, extra 

taai, Yoor de machinale 

boekhouding of goed beschr[ifbaar 

met de hand. 

KON I N K LUKE PAPI E RFABRI EKEN 

40 


I 

{ 

F 

{ 

T ]n 

de ltaliaanse zetmachine, gebouwd in een moderne 

zetmachinefabriek in Milaan, door deskundigen die 

meer dan een halve eeuw ervaring op zetmachinegebied 

hebben, munt uit door vele yernieuwingen 

en verbeteringen, zodat zil zich reeds in tal van 

landen ter wereld de naam verworven heeft: 

ftaltype: de Zetmachine voor Méér en Eeter Zetwerk! 

Gratechna 

Den Hoog lWoldeck Pyrmontkode 116 lTelefoon 30 90 34

È. 

P0 tKA eenechte teclameletter 

Op aanvreag zenden wij gaarne 

proefbladen aen drukkers en 

ontwerpers toe. De,Polke wordt 

gegoten ln de corpseu L6tlm72,en 

ls uit voorraad leverbaar, 

Dit nleuwe type, ontwikkeld door reclamevaklieden, 

heeft in Amerika zijn sporen 

reeds verdiend. Het werd daar 

1en zal hier ongetwijfeld ook worden) 

een doorslaand succes 

Det is te danken aan zfn voortreffeliike 

eigenschappen als kopletter. 

De Polka staat ln sterk contrast tot de 

strakke tekstletters van tegenwoordig, 

omdat h{ het karakter heeft van 

een sPontane nofilie 

Het beeld ls zo simpel mogelÍgk gehouden 

en is vrij van do eigenaardigheden 

die enders het persoonlgk handschrift 

kenmerken. Daardoor is de Polka 

neutÍeaf en vlot feesbaar 

Een groot voordeel is het bovendien 

- zeker voor een kopletter - dat men vele 

tekens in een klein bestek kan samenpakken 

en dat de letter tegen eên 

stootje kq,n. Immers de Polka is 

smaflopend en niet ouerhangend

Van welke kanl U hel ook lreklfkl r r r 

altijd trekt dubbelgekleurd papier van G.H.B. de aandacht. Reclame- 

drukwerk vedangt kleur en een element van verrassing. Dat is juist wat 

dit papier U geeft. Corona en Capella zijn dubbelgekleurde kunstdruk- 

papieren in rzo grlmz. Coma en Adoree zijn behalve in papier-, ook in 

cartondikte verkrij gbaar, geschikt voor illustratiedruk. Alles tezamen 

in 3 5 kleuren direct van magaziin leverbaar. 

Gelrrulkt dulrlrelgekleurd papler van (8. Jl. B. 

Gorona, Gapella, Gorna en Adorêe 

Geeft Het Beste 

G. H. BUHRMANN'S PAPIERGROOTHANDEL N V 

Amstcrdam Arnham Den Haag Eindhovcn Gronlngcn Leeuwardcn Marstricht Rotterdam lltrecht Zutphen 

-l

j 

Ons streyen bliy'ft steeds krachtig 

gericht op de levering von 

superieure kwaliteits-drukinkten 

Bestelt THANS 

scherp gecalculeerde prijzen ! 

Gedêponeerd 

Fabrieksmerk 

wit fijn houtvrij 

Bondpapier met persmerk 

,Victory Bond 1945' 

klankvol en fraai wit 

Yoorrodig: 

tl4 x56 cm 

| 6s enao -' prlm, 

56x88cm ) 

n.v. De Hollandsche Papier Industrie 

v.h. E. DE VRIES & CO 

Pri nsengracht 472-480 | Amsterdam-C 

Teleíoon 30204 (4 lijnen) 

N.V. DRUKINKT- EN VERFFABRIEK 

ARNHEMIA 

ARNHEM - TELEFOON K 8300. 26004. 26364 

TELEGRAM.ADRES: DRUKINKT. ARNHEM 

CLIC]]E'S 

TOIO-LIT]JO'S 

__--

REX | 38 x 5l cm 4500 druks ber uut 

VOORRÁDIG; 

Primo houtvrij 

GEGOMD 

PAPIER 

volkomen vlokliggend, 

niet krullend 

Formaat 46x59 cm, 8l grams 

Monster: en prijzen gaarne op aanvraag 

Een uitstekend resultaat 

bereikt U niet één, twee, drie . . . 

moor wèl ols U een REX I, ll of lll 

Cyllnderoutomaot van Koenig & Bouer 

Wilrzburg, in bedrijf hebt 

RÊ.X tlt 

56 x7ó cm 

REx ll 36ao druks per uur 

tEx66cm 

3600 druks 

pef uur 

A.E.RUYS&Co's 

PAPIE 

RGROOTHANDEL 

HAARLEM Kl. Houtwca 1ó 

Tclaíoon K 2500-13950 

Bljkrntoor AMSTERDAM 

Keizcrrsr. 704 Tcl.3Í 381 35289 

N.Y. MACHINEHAN 

DE L MAH EZ 

BUYS KAD E .t I . AM STE R DAM.W. . TE L E FOON I2S25Z

'Waarom 

dwongU *tl drie jaargeleden niet. ,. 

Uw machines te kopen?'verweet ons dezer dagen 

een drukker die sinds enige tijd met 'MONOTYPE' * | 

8l 

machines 

(toetsenborden, zetselgietmachines 

en een Supra suPra machine) machrne) wetkt werkt 

| * 

IrH 

* | 

ï: I 

Nr ligt tigt duang duangniet niet op nn

voor moderne rototiePersen voor 

DIEPDRUK 

OFFSET 

HOOG DRU K 

À4et een korte levertijd 

in elke ultvoering 

Qe, irootste na-oorlogse 

Duitse pers: bestemd voor India 

?eer- Ëinnenkort zal de grootste meerkleuren-diepdiukpers 

die .na de oorlog 

in DÈitsland is gefabriceerd worden af- 

Beleverd. De pers is bestemd voor The 

drnes of fndia; ze wordt geleverd door 

MAN (Maschinenfabrik Augsburg-Nilrn- 

' berg À.G.), die de order in de wacht 

Sleêpte tegen concurrentie uit de hele 

. wereld in.. De pers kan 15000 druks per 

uur màken, 96 pagina's tegelijk; van die 

9Q pagina'q kunnen er desgewenst 16 in 

versghillende kleuren worden gedrukt. 

Men heeft .*ans gezien de machine in 

eeh jaar \laar te hebben. 

MAN heeft bekendgemaakt dat zij nog 

' :100 rotatigpersen in bestelling heeft; 

vele daarvan zijn bestemd voor export. 

(Blitlsh and. Colonial Printer, 163118t 

tt _.^- 

775Jíírg HANDELMAATSCHAPPU VOOR GRAFTSCHE MACHTNES N.V. 

'I 

'a_a 

a a a ll I l a l a a I l a aa I l a t 

l.aaaaataaaallaalalala 

,tatatatatatat,tatatatalti.'alt'tltla'tlt'fr 

'a-a-a't-a 

a-l'a a l a a | | l a l-a-l r-l a 

r:r:r;.;r;0r.......rrr... 

.... 

\.,. f..,' 

._.'a-a-allaaolaa - ,t ' 

aa 

tta 

al 

,ll 

ta a 

tl 

I 

rrtttrraaaa 

tttttaaaalaa 

atttlltalaa 

ltttaaattaaa 

ttatalallla 

I 

a 

a 

ttl 

aatl 

Ita 

attt 

tal 

PRINS HENORIKKAOE 3{ / AMSTEROAM.C. / TELEFOON 46644.46744.34390 

}FtrHín. 

:iii:*,iii 

la la 

I Itl 

la al 

t atl 

fl 

ttl 

tal 

faa 

tl attl 

a ttaa 

tl 

iiiiiiiii;.x 

raaarallaala .Y 

aaatttaaalll aar taal 

at0talaaaaat at 

aaaataaaaall ta, 

aattaallaall aa 

\;'.r,a.r a a a a a a a tl 

laaa 

ttt 

ï.t.1 

lfaaarallaafr 

íaaaattaaaall 

araraaaaalar 

aaarraaaaaaar 

rrtaatalalrr 

aartaaaalaalr 

arrraaaafalr 

ra..anaa,rË-.:ra

\an Johan Schs'cnckc is bij dc \\ Il ccn btrck vcrschcncn ovcr ccn txttlcnvcrlr 

dat hcm na aan hct hart )igt, hct cxlibris, ondcr clc titcl 'I\rcchondcrtl tr-ctlcrlandsc 

grafischc kunstenaars'. Dit is ccn zovcelstc dccl in ecn reeks van dczc 

uitr3cvcrij, \\'a?lrmcc ccn lofuaardigc poeing l,orclt gedaan dc nog altijd 

bcpcrktc, rnr nict tc zcggcn gcringc bclangstclling voor dc zrvart-n it kunst 

\\'at op te !iizclcn, NIct rccht rrogcn \.c van Opvijzelen sprcken, want hct 

onbcnulligstc plaatjc in klcurtjcs t int hct bii dc lIocgemecnte nog stccds op 

cen g()ed zuart-s'it prcntic, onl van hct ondcrschcid bii het publiek tusscn 

een ets, ccn houtsncde of ecn litho rraar hclcrraal niet te sprcken. Dat is 

minder aan bcdocldc Ílenreente te \\'ijtcn dan aan de voorlichting, s ant nu 

dc vcclal nog gcbrekkigc klcurenfoto cn dito iilm hct publick hct z\\'aÍt-\\'ir 

ook daarin al ucer onthoudt, is ccn gocdc kans vcrkcken orl algcnrccn 

bckcnd tc rrakcn dat z$ art-\'it nict zondcr 'kleur' is. 

Dat ccn gralisch vakblad ccns sprak van 'ccn pcntckcning tlic in linolcurr 

s'as gcsncdcn' is rvcl ccn loorbccld van falikantc vurrlichting cn hicruit 

blijkt dat ook in drukkerskringcn aan de kennis van grufick nog wcl iets 

ontbÍcekt. lLechtstreeks naar meer begrip voor tlc tcchnickcn gaat dit boek 

niet, maar het helpt al een heel cind op s'cg, 

De auteur bcspreekt dc s.aardc en het doel van hct exlibÍis en dc geestdrift 

Naarmee hij dit doet maakt hct haast nrociliik ()p ccn paar punten nct hern 

van ncning tc vcrschillcn, of alrhans hct bctrckkclijkc van zijn stellingcn 

naar voÍcn tc brcngcn. Zo bijvoorbceld bij het exlibris dat van dc pcÍso(ntsnaanr 

uitgaat. Ik mccn dat Shakcspcarc mct zi,n Íet()rischc vraag'\\'hat's in a 

narrc'eens en voo( al de iidelheid aan de kaak hccft gcstclcl van cliegcnen dic 

\{at meeÍ in hun naam zien dan ecn labcltjc on in dc jeugd nict zoek tc raken 

en ecn aanduiding voor later orn hct juiste bclastingbiljct te ontvangcn. Ecn 

e x I itrr s 

D p.13^'\,\s 

t0 

AtGE^,f EEN | .Johon H von Eikeren. Amsle/veen 

Tweehonderd Nederfsndse grofische kunsfenqcrrs 

naanr gecft gccn laardc aan tlc clragcr,.lc dragcr is hct dic saartlc aan dc 

naam tnoct gcven. l)c hccr Udelman kan ccn bandict ziin, dc hccr Zucrvcr 

ccn honkvast rran, dc hccr C;Í(x)t ecn akelig benepcn kereltje, rnaar de hecr 

Kruinrcl kan icts l{r(x)ts van zijn naarr gcmaakt hcbbcn; cn menig hccr dic 

hct doen Doet mct Janscn, l)c llruin of NÍulder kan een rran zijn die meer is 

gaan betckenen dan andercn dic nrct ccn naam dc u'crcld ingingcn die voor 

hct exlibris mooie kansen bicdt. lk rvil lraar zcggcn dat ccn naam allccn nict 

rcchtvaardigt tot verhcven uitbcclding, als dc pcrsoon dic naar dic naanr 

luistert het ook niet hclpcn kan dat hct vcrhcvcnc hcm tc hoog ligt. 

Naar dc anderc kant zoudcn icnrand, als mcn op dc naanr afgaar, ncigingcn 

of cigcnschappcn u orden opgcdrongen dic helcmaal nict bii hcnr passcn. [)c 

àutcut n()enrt als ccn gocd voorbcclcl ccn cxlihris van dr Schmidt l)cgcncr, 

laarin snridsuerktuigcn en ccn dcgcn vcrtvcrkt zijn. lk hcb bij dc ontlroetinÍacn, 

die ik mct dczc zachtnrocdigc rran had, nooit cnigc gcncgcnhcicl 

voor hct rvapen bij hcm * aargenomen en zou mij zelfs kunnen vooÍstellcn 

dat hij een ovcrtuigd pacit'ist is gc\vcest, nog daargelaten of hij icts met dc 

smederij ophad. Uitcraarcl zijn cr gcvallen waarin iemand zijn naam eer 

aandoet, maar ik zou zo vrij u,illcn ziin het als rcgcl een geforceerde aardigheid 

tc vindcn de naam als uitÍ{angspunt te ncmen. De heer Kok zou het dan 

stccds mct dc braadpan rroctcn stcllcn cn dc hccr Dc RocÍ met de ploeg of mct 

hct ccn of ander stuk vcc, tcrwijl dc ccrstc gcen culinairc ktvalitcircn hocft 

tc bczittcn cn dc tu.ccdc vcr van dc mcst ziin bezigheid kan hebben. 

l)c autcur hecht veel waardc aan dc symbolick cn wic zou dat niet doen als 

die gocd is. Maar symboliek is een moeilijk te verbeelden icts en menig 

cxlibris is dan ook rnaar een uitstalling van vals pathos cn klevcrigc zocteliikheid. 

l)c makcr van het cxlibris moet niet alleen cen kundig gralicus zijn,

i 

maar hij moet ook over literaire gavc beschikken, Hoe mooi het ook is dat 

velen zich €!€dreven voelen hun bocken van een eigen merk te voorzien, de 

graÍische en literaire krvaliteit komt het niet ten goede dat er zich zo velen 

nree bemoeien die de bekwaamheid missen, want rnet Scriverius (van pagina 

rr) zouden we bij hun yoortbrengsels kunnen opmerken: 'ÀIaar binnen 

comende isscr niemandt thuys'. 

Nog weer een te oyerwegen kant van het exlibris is, of dit wel rekening 

houdt met de geestelijke groei of aftakeling van de bezitter. De schrijver 

spreekt er van dat het boekmerk de levenshouding van de persoon moet 

uitdrukken voor wie het gemaakt is, maar hoe moet het dan met het exlibris 

van mijn vriend die op de kansel begon en nu tandarts is en de zorg voor de 

ziel heeft opgegeven voor die van de kaak ? 

Deze mogclijk wat langademige inleiding is er allerminst om het met de 

schrijver one€ns te zijn. Ook hii zal weten dat er veel kaf en weinig koren is 

en voor het merendeel van de exlibris zal het rvel zo zijn als htj zegt, dat zii 


afglans van de vorm, de stiil en het wezen van de meester'zijn. 

Zelfs voor de meester bliikt de letter vaak een struikelblok, want zo is er een 

exlibris van de voortrellèliike etser ÀIarius Bauer (afbeelding 5) dat weinig 

fraai van bclettering is, waarbij de afbeeldingen 12 en ry laten zien hoe 

weinig anderen er van terecht gebracht hebben. Het gevaar buiten het kleine 

vlak van het boekmerk te raken is ook al niet denkbeeldig, want Piike Koch 

(afbeelding rr) maakte er één van zijn verbijsterende schilderiien van en 

afbeelding (r is een stillcvcn voor dc wand, waarin de ctsnaalcl nog net op 

tiid iets, maar dan te weinig, van het exlibris heeft achtergelaten, 

Bii hen die de vorm van de letter beheersen is dc belettcring behandeld als 

hct belangrijkc element dat zii voor het btxkmerk is. Van Pam lleuter 

il

a2 

ExRrs 

(afbeelding 8), Dirk van Gelder (afbeelding 9) en Hub kvigne (afbcelding ,) ziin hier 

cen paaÍ gmde voorbeelden gereproduceerd. Bii de aÍbeelding r is er van symboliek 

sprake; dit is ook bij afbeelding r8r in het boek het geval en u mag uitmaken welke van 

de twee het best verteerbaar is, 

Minder aan de maker dan aan de opdrachtgever is het te wiiten dat hct exlibris soms een 

krampachtige combinatie is van te veel moticven (afbeelding ro) en hct resultaat vaarr 

er wel bii als de ontwerper een meer enkelvoudigc opdracht heeft (afbeelding z). Nog 

verder naar de vereenvoudiging gaande is een alleen in letter uitgevocrd bckmerk 

misschien het zuiveÍst, waarin dan de fraaic vorm alles moet doen en die dan wel uiterst 

gaaÍ mct ziin. Uiteraard zijn de proeven van Scm Hartz en Jan van Krimpen (aÍbeelding 

4 en 7) in dit boek - van S. H. de Roos werd niets gereproduceerd - toonaangevend. 

De schtiiver gaat met zijn beschouwing terug tot in dc vorige eeuw en de afbeeldingen 

geven de stiilwisselingen in de grafiek duideliik weer. Het'mooi'uit de tiid van Aarts, 

Der Kinderen, Roland Holst, Lebau, Lion Cachet e.a, is anders dan dat van deze tiid, 

maar het is ook nu nog genietbaar naast het werk van onze hedendaagse gra6ci. 

Hct exlibris wordt door lieÍhebbers verzameld. Verzamelen is een gevaarliike aangelegenheid, 

omdat het zo licht daarheen gaat dat een collectie door het g?/d/ wordt verriikt. Met 

lucifersmcrken, hondenpenningen of worstloodjes is er niets op teqen er hoc langer hoe 

meer bii elkaar te krijgen, met exlibris alles, Hier zijn tien goede stukies grafiek beter 

dan een paar honderd middelmatige tot zwakke producten en hoe de verhouding is van 

soed tot zwak leert het boek'Tweehonderd Nederlandse srafische kunstenaars' u ook. 

',\ïrïji:iiiííi:t: 

NLEIJ}í 

4t i ,,t':i,J 

,j: E 

T 

rt 

R'pl 

R -,i

GRNTISGHE 

ZWNRTE 

SGHIJVDN 

AT 

If:

G rammofoonplaathoezen 

Qnderwerp van dit artikel vormen de hoezen waarin tegenwoordig de grammofoonplaten in de handel worden 

gebracht. De grammofoonplaathoes heeft na de oorlog een ontwikkeling doorgemaakt, die even verrassend als 

verheugend mag worden genoemd. Vóór de oorlog kocht men een grammofoonplaat, verpakt in een soort vierkante 

kruidenierszak-met-een-gat-er-in, soms - maar even vaak zelfs niet eens - bedrukt met de naam van de 

fabrikant en/ofde leverancier. In elkgeval was het een saai, vervelend en vaak zelfs onpractisch stuk papier, dat zo 

snel mogelijk diende te worden verwijderd. Wanneer men thans een grammofoonplaat koopt, is deze gehuld in 

een hoes die met zorg is ontworpen en gedrukt en waarvan het uiterlijk vaak zodanig in overeenstemming is met 

de abstracte inhoud - dus de muziek die de plaat levert - dat deze hoezen in de meeste gevallen bewaard blijven. 

Deze ontwikkeling ten goede is het gevolg van verschillende oorzaken. In de eerste plaats de technische vooruit- 

gang in de'geluidsconservering': de uitvinding van de langspeelplaat met de veel dichter op elkaar geplaatste 

groeven maakte het noodzakelijk deze platen een betere bescherming te geven. Er moesten dus zwaardere hoezen 

komen. Een tweede oorzaak ligt op het economische vlak, maar hangt weer samen met de techniek: de langspeel- 

platen zijn aanzienlijk duurder dan de ouderwetse platen. Indien men voor een vooroorlogse plaat van bijvoorbeeld 

f 2,50 voor de verpakking bijvoorbeeld l/" had uitgetrokken, was dit 2,5 cent; bij een zelfde percentage komt 

men nu bij een plaat van f20,- al op 20 cent. Afgezien van het feit dat het dus alleen al daarom beter kon'lijden', 

is het percentage, dat men voor verpakking bereid was uit te trekken, ook verhoogd. En dit hangt weer ten 

nauwste samen met de derde oorzaak die wij wilden noemen, namelilk een wijziging in de mentaliteit zowel van 

verkoper als koper. Vóór de oorlog verkocht men'grammofoonplaten', thans verkoopt men'uren muzikaal genot'; 

vroeger dus een vrij dood ding, nu een geestelijke waarde. Het is dus logisch, dat de verpakking van een dergelijke 

waarde in overeenstemming moet zijn met de inhoud, om de waarderingssfeer te scheppen waaruit de begeerte 

en uiteindelijk de koopdaad voortspruiten. Men heeft namelijk te maken met een concurrentie die zich ook niet 

onbetuigd laat en per saldo aan dezelfde portemonnaie zit te trekken waaruit de grammofoonplaat moet worden 

betaald. En dan ligt deze concurrentie niet eens zozeer in het vlak van de'andere'grammofoonplaten, als wel in 

het vlak van boeken, bioscopen, wijn, sigaren en soortgelijke zaken die het leven veraangenamen, maar die men 

nu eenmaal slechts in zeldzame gevallen alle tegelijk in onbeperkte mate kan verwerven. J. ovERDrEp 

De grammofoonplaathoes waaraan 

de ruiter werd ontleend die 

de openingspagina van dit artikel siert 

Ontwerp: Max Velthuijs 

r

Jl{Ê }Av€' 

g 

:3 

9í 

&ffi 

l^.to*" "*'" 

ó0r 

€tr 

*o*,. 

''{' 

!t tov lt 

rrrr 

rq+ir* 

1* *4ói r5 {s 

&r.' {arrr ,*r*{ 

!*{tsl 

€*1F9?l 

. 

"{:34, 

i$*s" f Ë\- 

fr 

I Ontwerp: Kees van Roemburg (Studio Libra) 

Druk in rood, groen en zwart 

2 Ontwerp: Emmerich Weninger 

Druk in lichtgroen, oranie en zwart 

3 Ontwerp: Dick Elffers 

Druk in rood en zwart 

4 Ontwerp: Cor van Velsen 

Druk in oranje, groen en zwart

' ltlttSl{ fhfr fil tít$tuils8 

5 Ontwerp: Flor Silvester 

ó Ontwerp: Cor van Velsen 

7 Ontwerp: Max Keuris 

(Studio Van Borssum Waalkes) 

Yilidh$a{turuo hÍ Íism $.&fils d lbdrlq il too$ls) 

lshtj0Ír íu !hr0 0Í i llnm d Pi0ilhi 0r, 35 {mndstt) 1 

I Ontwerp: G. Broeksma (Studio NPO) 

Druk in blauw en zwart 

9 Ontwerp: Penn Reklamebyra (Oslo) 

Druk in zwart en oud-rose 

ootot 

l'iiFi 

e \-tl 

I,'OTICH CSTRI DES CONCT]RT5 PASDELOUP 

9 

a'

Í*-' 

"S,í 

l0 Ontwerp; J.J. Horsman / Foto: Cas Oorthuys 

Druk in zwart op lichtbruin íond 

ll Ontwerp: Max Keuris 


Een uitbeelding welke zonder twijfel 

de belangstelling tot zich trekt 

! l''', 

tl 

.t

IltiriJ,r rrcbes{r.,:j 

Hierboven een drietal kleine hoezen, 

welke een wat eenvoudiger uitvoering vroegen 

l2 Ontwerp: Ane Roest (Studio Bero) 

Druk in paars en zwart 

l3 Ontwerp: Ane Roest (Studio Bero) 

Druk in rood en zwart 

l4 Ontwerp: G. J. van Asperen 

Druk in groen en zwart 

l5 Ontwerp: Jacques Richez ( Brussel) 

Druk in rood, blauwgroen en zwart 

l6 Ontwerp: Flor Silvester 

Druk in zwart, blauw en oud-rose 

l7 Ontwerp: Cor van Velsen 

Druk in groen, rood en zwart 

t3 

t5 

Ió t7 

l4 

t, 

I 

i 

!

l8 Ontwerp: Max Velthuijs (Studio NPO) 

Druk in bruin en zwart 

l9 Ontwerp: Joke Broeksma (Studio NPO) 

Druk in zwart, geel en lila 

ruF&i*d* 

.*_|Nd 

20 Ontwerp: Ger Vink 

Druk in groen-geel-rood (iris) en zwart 

2l Ontwerp: Emmerich Weninger 

Druk in rood, geel en zwart 

,.g#rr Jr*t 

s

J_ I 

22 Ontwerp: 

Kees van Roemburg (Studio Libra) 

Druk in rood, geel en blauw 

23 Ontwerp: Max Keuris 


Druk in geel, blauw en zwart 

24 Ontwerp: Ane Roest (Studio Bero) 

Foto: Lood van Bennekom 

Druk in geel, rood en zwart 

nrnnititrv,rm 

MIï*ltll 

Lrrl.. bt 

D! b* X.rY.d r.d lF Ènlrt. 

UhÍ. bt D. k f,.trd 

l,ttttt0t f ilttlt 

c||IIt|;ItIIIIE 

||tt tttltSit 

trltlt 0il tIrl 

lrat tatt 

.!d D ost.h.dtq .uptsdila .r.r 

lttltt 3tt3t 

óilu.rlq oEt..rÈ ..d tt. 

,. ios^toND ,Ott$N CBOntS 

Pdld Dt 

Slllrrr iltttlrtl 

.- E; 

1Sr 

I 

e-: 

*=. I 

De veelal fraaie en kunstzinnig uitgevoerde hoezen, waarin nu het muzikaal genot wordt aangeboden, worden in 

meerkleuren boekdruk vervaardigd. De keuze van dit drukprocédé berust voornamelijk op de relatief geringer 

aanmaakkosten, die steeds op kleine oplagen moeten worden afgeschreven, en de eenvoudiger wijze van bewaren 

van het drukmateriaal (cliché's), met de mogelijkheid van snelle herdruk.Alle hoezen zijn aan de achterzijde voor- 

zien van nuttige beschrijvingen van de uitgevoerde muziek, biografische notities van de uitvoerenden en andere 

bijzonderheden van voorlichtend karakter. Speciale verzorging Senieten de zgn. albums, waarin tot een bepaald 

werk behorendê platen worden samengevoeSd; veelal is daarin o.a. de volledige tekst van het werk opgenomen. 

23 24 

%o*t-;c** daa'ceCezTl*+t 

I Cl6t7 X

- I 

HANDZEÍTEII, I H Brunekreef 

, Amsterdom 

Corpsbe paling en tetterkeuze 

Het schiint voor vele jongerc cn soms ook wel voor ouderc 

zetters een moeiliike taak te ziin, zclfs voor een ccnvoudig 

smoutie, de iuiste coÍpscn tc bcpalen. Gezien dc vcle wan- 

producten die ons steeds wccr bii cxamcns onder ogen komcn, 

lilkt het mii goed dezc 'mocilijkheid' nog eens tc bcsprckcn. 

Soms ziin de werkstukkcn uit een te kleine, in de meeste gc- 

vallen echter uit ecn te grote letter gezet. Het verlangcn om 

bepaaldc tekstgedeelten toch maar duideliik te doen uitkomcn, 

doet naar te grote corpsen griipcn. Ook valt het op dat cr zo 

vcel corpsen wordcn gcbruikt, waardoor het gehccl onrustig 

wordt en aan duideliikheid gaat inboeten. Viif of zcs corpscn 

in één smoutie is geen zcldzaamheid. riíanneer mcn cen ticn 

punts letter gebruikt en mcn bczigt zowcl de magcre, de half- 

vette en de vette lettcr van dit corps, dan heeft mcn, optisch, 

niet één maar drie corpscn gebruikt. Gaat men dit ook in dc 

grotere corpsen toepasscn cn gaat mcn dan eens optcllen, dan 

is men al heel gauw aan viif of zes gebruikte corpsen toe. 

Tenslotte valt het op, dat men de coÍpsen niet in de iuiste 

optische waarde tegenovcr elkander weet te plaatsen. Men 

gebruikt rustig de acht en tien punts magcre alsook de tien en 

twaalf punts halfvettc ondcr cn bii elkaar, terwiil dit gccn 

redeliik contrastvcrschil gecft cn cr dus alle reden is, éen van 

deze corpsen te doen vervallen. 

Bil een eenvoudig smoutie, uit slechts vier à vijf regels tckst 

bestaande, kan men volstaan met het gebruik van slechts tvree 

Iettercorpsen. Bil een uitgebreide tekst kan men drie, hoog- 

stens vier corpsen gebruiken. 

Voor dit nummer wil ik volstaan met het besprckcn van dat 

eenvoudige smoutie, waaÍvoor ik cen simpel opgevat hoek- 

hoofdje voor briefpapier koos, formaat 80 Post, memoformaat, 

dus in de bteedte. Dat daarvoor ook nog andere oplossingcn te 

vinden ziin, laten wii hier buiten beschouwing. In het eerstc 

voorbeeld is alles uit ccn acht punts kapitale magere letter 

gezet, wâtdoor er dus gcen verschil in tekstwaatdering tc 

zien is. De vraag is nu: Is dit corps wel goed gekozen, is dc 

letter dus niet te groot of tc klein, cn deed mcn er goed aan 

alles kapitaal te zettcn? Allereerst bckiiken we de tckstwaar- 

dering. Àls grondregel gcldt dat dc naam het belangrijkst is, 

dan volgen het adres en het bcrocp, als vierde de rest. Omdat 

wii dan welgeteld vier gtadaties kriigen, voegcn wif adrcs cn 

beroep als tweede bilccn en komt als derde de rest. Voor cen 

hoekhoofd van slechts vicr rcgcls is drie corpsen cchter nog 

te veel, zodat het in dc mecstc gevallcn aanbeveling vcrdicnt 

alleen de naam groter te zcttcn cn de rest klein. 

Nu dc corpsgrootte. Dcze is altijd afhankeliik van de zct- 

breedte. De zetbrecdtc van ccn hoekhoofd dient niet brcdcr 

te ziin dan ecn derde van de totale papietbreedte, met inbegrip 

van het zijwit. Een octavo Post (zz bli tq cm) is 48 augustiin 

brecd; een derde daarvan is dus zestien augustiin; stellen wc 

het zijwit op drie à vier augustiin, dan houden wc als zct- 

breedte twaalfà dertien augusti,n over. Voor zctbrccclten van 

twaalf augustiin en minder nemen we voor de bclangrijkstc 

regel, in dit geval dus dc naam, tcn minste een twaalf punts 

magere kapitale letter. De rcst van de tekst moet hiermedc 

duideliik contrast geven. Nemen we hiervoor twee corpsen 

verschil met de hoofdregel, dan is dit contrast voldoende 

bereikt. De acht punts ondcrkast is hiervoor aangewezen. De 

kleine tekst dus acht punts onderkast, dc corpscn ticn cn 

36 

twaalf onderkast slaan \x,'c over. De naam kan ook ult zcstlcn 

punts onderkast. Optisch (wat de uitdrukkingswaarde betrcft) 

stellen we de zestien punts onderkast geliik aan een corps 

kleiner, de twaalf punts dus, kapitale letter. 

In het tweede voorbccld zien we de verbeteringen aange- 

bracht; de vele kapitalcn, dic het geheel wat stiif maakten, 

ziin vetdwenen. Er is echter nog één foutie bliiven staan, 

namelijk het woord Amsterdam. Corps acht kapitaal stellen 

'we voor het oog gclijk aan corps tien onderkast; in de ecrste 

plaats zijn dit twce opvolgcnde corpsen, in de tweede plaats 

hcbben we nu toch drie gradaties en we zouden streven naat 

slechts t'uree. Dit gaan we dus nog veranderen, zodat de 

situatie vrordt als in voorbeeld dtie aangegeven. 

Vindt men de letter te mager, dan kan hiervoor ook de 

notmale gebezigd worden, waarvoor dan dezelfde corpsen 

gcbruikt kunnen worden. De letterkeus is mede afhankclilk 

van hct beroep. Zwatc etzwarte beroepen vragen cen krach- 

tiger letter dan die van een modiste of kapper, Ook het type 

moet nauwkeurig gekozen worden. Ernstig-zakelijke beroe- 

pen als: aÍtsen, notarissen, deurwaarders, advocaten e.d. zien 

graag een zakcliike lcttcr tocgepast. Een Nobel, Egyptiënne, 

of strakke Bodoni is hicr vrel het aangewezen type voor. 

Bekiiken we de gebruikte corpsen, dan hoor ik cnkelen recds 

zeggen dat dus de variatie in deze soort drukwerk niet hcel 

groot is. Met behoud van dezelfde tekst- en corpswaardering 

ziin er echter meer mogeliikheden. In voorbeeld vier is corps 

zestien ondeÍkast voor dc naam gebruikt; dit corps stelden'ure 

gelijk aan corps twaalf kapitaal. 

Er zlin uiteraard nog andcrc mogeliikhedcn. Corps twaalf 

mager kapitaal stellen we, wat uitdrukkingswaarde betrcft, 

eveneens ongeveer gelijk aan normaal kapitaal corps tien, 

normaal onderkast corps twaalf, vet ondeÍkast corps tien en 

vet kapitaal corps acht. Voor wat betteft de kleine letter, 

corps acht onderkast, stellen we deze geliik aan corPs zes 

mager kapitaal en corps zes normaal onderkast (voorbeelden 

vilf tot en met negen), Dit wil natuurlijk niet zeggen dat wii 

al dcze variaties bii elkaar mogen gebruiken, om dan te 

zeggen: wii hebben optisch slechts één corps gebruikt. Voor 

ons briefpapier valt corps zes normaal onderkast (zic voor- 

beeld negen) wel wat klein uit. Dit mag, zoals rceds opge- 

merkt, een corps grotcr worden gezet, mits dan ook de naam 

een corps groter, dus corps tien kapitaal vet gezet wordt (zic 

voorbeeld tien). 

Het briefhoofd kan ook, mct handhaving van dezelfde tckst- 

waardeting, in een gcstrcktc regel gegroepeerd'wordcn. N[en 

lctte dan op dc tckstdelen, waartussen we ten minste een 

dubbele wootdtusscnruimtc plaatsen, of er moct hicr cen 

rustteken tussen gcplaatst worden. Zo'n gestrcktc rcgel kan 

veelal het best uit de kapitalen gezet worden (voorbccld clf). 

Men vergetc vooral nict, kapitaal gezette woorden nauw- 

keurig geliik te stellcn, d.w.z. het wit tussen dc hapitale 

lettcrs overal geliike afstand tc geven. Het wit dat tussen dc 

kapitale letters moct wordcn ingcbracht, kan mcn over het 

algemeen ongevccr stcllen op één zesde van het corps. Voor 

corps t'il/aalf wordt dit dan een twee punts spatie. Deze spatic 

wordt ingebracht tussen dc lctters die dit het mccst nodig 

hebben, namelijk de letters die het volle letterstaafjc in bcslag 

nemen, bilvoorbccld de lettcrs E, H, I enz. Vóór cn/of achtcr 

ronde lettcrs komt een halve punt minder, dus andcrhalvc 

punt (D, G, O); komen twee rondingen naast clkaar, dan 

komt hier ecn hele punt minder tussen; dc lctters T, V, \V en 

À behoeven in dr: mccstc gevallcn slechts cen halve punt 

spatie; komen TA, \í4, RT-combinaties voor, dan komt 

hier meestal niets te staan. Ook dc woordtussenruimte moct 

daarnaast met dc nodige naurvkeurigheid worden bekekcn,

.4. 

J. A. KEMPERMAN 

DE U RWAARDE R 

a 

CEINTUURBAAN 73 

AM STE R DAM 

f^1./ 

J, li. Nemperrnan 

Deurwaarder 

LetntuurDaan /J 

a 

Amsterdam 

J. A. Kemperman 

Deumaarder 

a 

Ceintuurbaen 73 

Amsterdam 

,.4. KE M PE RMAN 

Deu rwaarder 

Ceintuurbaan 73 

Amsterdam 

J.A.KEMPERMAN 

Els Koster 

Violiste 

Emmalaan 74 

Amsterdam 

De ecrstc tien voorbeelden ziin allc symmetrisch gchoudcn. 

De a-symmctrie kan hier cchter met cvcn groot succcs wordcn 

toegepast (zic voorbeeld twaalf). Hct inspringcn gcschicdt 

niet met een willekeurig aantal puntcn. Het best is veelal, de 

ingesprongen regcls met cen vooÍnaam of mct dc cigennaam 

geliik te stellen, zodat de ingesprongen regels nict half onder 

een letter komen te staan. 

Voor vootbceld dertien kozen wii ccn anderc tekst. Dc 

coÍpsen ziln wel gocd. Echter, waarom moest hier dc naam 

uit dc Nobel worden gezet, terwiil voor de rest dc Romulus 

is gcbezigd? Twee basisletters kunnen moeilijk gemengd 

worden en dit is alleen aan tc bevelen als zij ecn volkomcn 

tegenstelling bieden. \i/aar dit briefhoofd voor een damc 

bestemd is, is het beter hiervoor een bijpasscnde cursicve 

letter of schriifletter te kiezen. \il7e houden daarbii streng dc 

x-hoogtc van dc lcttcr in hct oog. Cotps zestien Nobel ondcr- 

kast staat niet geliik aan coÍps zestien Quick; deze laatste zou 

minstens corps vier-en-twintig moctcn ziin. De onderkast 

zou dan weliswaar nog iets kleiner ziin, doch dit wordt vol- 

J. A.KEMPERMAN 



AM STE R DAM 

J.A.KEMPERMAN 

DEURWAARDER 


Amsterdam 

f. A. Kemperman 

Deumoordet 

Ceintuurbaen 73 

Amsterdam 

J,A.KEMPERMAN 



Amsterdam 

,|.A.KEMPERMAN 



Amsterdam 

l. A. KEMPERMAN 



Amsterdam 

,. A. KEMPERMAN 

Deurwoarder 

a 


Amsterdam 

In dit vakje, dat niet blanco 

mocht worden gelaten, stellen wij 

even vast dat te vaak 

vermijdbare onvolkomenheden 

in ons werk voorkomen 

DE U RWAARDE R C E I NTU U R BAAN 73. AM STE R DAM 

QIo Y.ooter 

Violiste 

Emmalaan 74 

Amsterdam 

tls Koste?r 

Violiste 

Emmalaan 74 

Amsterdam 

docndc gccompcnsceÍd door dc bcidc grote kapitalen. In de 

voorbcclden vcertien cn viiftien werden Rondo en Àigrette 

gcbruikt, welkc cen grotcrc x-hoogte hebbcn cn waarvan dus 

niet ccn zo groot corps behoefde tc worden gckozen. 

Vordt ccn schrijflettertypc tocgcpast, dan kan men beter 

gcen symmetrische vorm kiezen; de grotc kapitalen zullen de 

symmetrie omtrekken. De a-symmetrische vorm is hier dus 

gcbodcn. Voor wat bctreft het kiezen van de biipassende 

cursicven of schrijflettertypen, lette men er op, deze niet te 

licht of te zw^ r te kiezcn. In hct algemeen kan men het zo 

stcllcn, dat, indicn de dunne halen van de schriifletter even 

dik ziln als dc er bij gebruikte basisletter, de keuze goed is, 

omdat de dikke delen van de letter deze rcgel dan voldoende 

docn domincrcn. 

In ccn volgende besprcking willen wij een meer uitgebreide 

tckst onder de loupe nemen. Het verdient aanbeveling, eerst 

dit gcdeclte goed te bestuderen en. . . te begriipen. Dan 

zullcn ook minder domme(!) combinaties worden gedaan, dan 

rvii helaas thans nog in de practijk veelvuldig tegenkomen. 

37

- I 

Wot'hoori' en 

HANDZEITEN I L. Boeken.Zutphen 

wat kan! 

Op de drukkerij waar ik als leerling wcrktc, hadden we de 

Nobel Antieke. Deze werd veel gebruikt en ik vond hct een 

mooie letter. Op een gegeven ogenblik leerde ik hct bestaan 

'lVel 

kennen van de Futura: ecn aardige letter, maar n ge ^pL 

van de Nobell'Natuudijk weet u wcl, lezet, dat dit een 

vetkeerde mening was en dat de Futura de eetste gemodetni- 

scerde schreefloze was. \'l-aat zo zijn rvc nu eenmaal, \Wat we 

op een bepaald gebied het eeÍst leren kennen, beschouw,:n we 

vaak als juist of eerst bestaand. En dikwijls kost het ons dan 

moeite en zelfoverwinning om tot het inzicht tc komen dat 

rvc hct bil 't verkccrde cind haddcn. 

Dat dit vaket voorkomt, kan blijkcn uit dc volgendc voor- 

beelden. waarvan u er wellicht enkcle zult herkennen: 

IWat'hoort' 

Onderkastletter mag niet 

gespatieerd worden. 

Cursief mag nict kapitaal 

gezet worden. 

Dc woordtusscnruimtc 

moct ccn pasjc zijn. 

Bij ecn staat met contra- 

vorm moct dc halslijn in dc 

staandc vorm, 

Symmetric en a-symmetric 

mogcn nict samcn in één 

ontwcrp worden gebruikt. 

IYaÍ kan 

Ondcrkast mag in bepaalde 

gevallen wèl gespatieerd 

worden, 

Cursief mag wel kapitaal 

gczet rvorden, 

Dc rvoordtusscnruimtc 

moct mccstal mindcr zijn 

dan ecn pasic. 

Bij cen staat mct contravorm 

moct dc halslijn 

in de contrar'orm. 

Symmctric cn a-symmctric 

kunncn, door ccn gocd 

ontv/erper gegtoepccrd, hccl 

gunstigc rcsultatcn gcvcn. 

Dikwijls nemen wij niet de moeite om het voorstel, iets op 

een andere dan de gcbruikelifke wijze tc doen, te onderzoeken. 

Vc vinden dc man dic met dat 'nieuwc' 

idee komt, vaak 

maar ccn praatfesmakcr. $íaarom? In de cerstc plaats, meen 

ik, omdat zo iemand onze tust cn zelfgenoegzaamheid komt 

verstorcn. En verder misschien ook omdat we min of meet 

onbcwust het gevoel hebben op bepaaldc puntcn van ons vak 

niet zo heel stevig in de schocncn te staan en u'e hct daarom 

maar vciligcr vindcn nict op dc argumcntcn in tc gaan, 

Vooral als zo'n afwiikende mening van ecn leeding komt, 

wordt deze vaak afgedaan met ecn '\Wat zou jij ct van wctcn, 

snotneus!' Niet alleen is zoiets weinig bevotderlijk voor de 

lust om zelfstandig het vak te onderzocken (wat toch heel 

rvaatdevol isl), maar bovendien liikt hct cen gevaadijkc zcif- 

verdediging, omdat de lceding dan mccstal gcneigd is daaruit 

'Hil 

tegenover z'n collega's de conclusic tc trekkcn: wcet het 

zclf nict!' Vaarin dic lccrling zich natuurlijk vcrgist! 

Laten we eens eén van die schijnbaar vaststaande wctten 

nader bekiiken: 

'Onderkast 

mag niet gespatieerd worden.' 

\íaarom eigenlijk niet? Omdat de lettcrtussenruimte door dc 

ontwerper van de lettergieterij, na vele pÍoeven, zo is vast- 

gesteld dat het lettertypc in plat zetscl zo gocd mogelijk tot 

z'n recht komt en een maximum aan Ieesbaarheid verkregen 

38 

G RAN IET 

Een geologische v e r hon del i n g 

G RAN IET 

Een geologische verhandeling 

wordt. Bovcndien veroorzaken gespatieerde woorden'lichte' 

vlekken in een pagina plat zetscl. En dat is, evenals vet gezette 

woorden, storend. \Wanneer we een woord of zin in plat 

zctscl enige nadruk willen geven, is cursief daarvoor aan- 

gewczcn. Maar we hebben het nu alleen over plat zetsel 

gehad, Ik kan me voorstellen dat een ontwerp er beter van 

kan worden als een bepaaldc ondcrkastregel wel gespatieerd 

is. Niet om op een blokvorm uit te komen, maar met hct oog 

op een betere vlak- en rvitvcrdeling. Let maar ecns op veÍ- 

schillende goede ontwerpen en tcvcns op het hierbovcn 

gegevcn voorbccld. Opgemerkt zii, dat het uitsluitend toe te 

passen is als cr ruim s'it rond de betreffcndc regel staat, 

yA|(REr(ENEN I C. Hofnonn. Amslerdom 

Omrekening vqn popier crqn rollen 

Áan het slot van ons vorig artikel schrcvcn wc dat de lengtc 

van ecn rol papicr ook urcl wordt berckcnd aan dc hand van 

cen gegcven papierdiktc, de diameter van dc rol cn de dia- 

mctcr van hct asgat. 

Nu is de papierdiktc icts waarvoor gccn vastc maatstaf 

gcgcven kan wordcn; dczc hangt voornamclijk af van dc 

manicr waarop het product vcrvaardigd werd,. Zo zijn er 

sooÍten die wat hct gramgev/icht per vicrkantc mcter betrcft 

gelilk zijn, maar vcrhoudingsgewijs toch veel met elkaar in 

dikte verschillcn. Daarom wordt dc papietdiktc, voor een 

nauwkcurigc vaststelling cr van, mct ccn micrometer gc- 

mctcn, of met een speciaal daarvoor geconstruecrd app^ra t. 

Beide apparaten geven de dikte tot in duizendsten van een 

millimeter nauwkeurig aan. Om misverstandcn te voor-

f 

Achter de ovensvan Leerdam 

195+ r9 55 

t.v, eoirÍxLrJÍr FpD!tunDrcHz olAsr^Ber!* LrerD^k 

ts,v. 

vrRrrilrqDt qt^sr^!Rt6*! (orr!!D or^slsorrs). scsrEoÀx 

T itelpagira, iltgeuoetd it |n'art en rood op L,i, lapicr 

I Ilogescltool-drukuerk. Er is cen hecl grotecn dorrc massa druku'crk, dat 

dagclilks door zetters en drukkers wordt klaargemmkt. Ovcr dc nmdzaak 

lan deze dothcid zou wcl een aardig debat op te zetten ziin, wat echter niet 

de bedoeling is. Naast dit vcrk zijn cr werkstukken die kwalitaticf ver boven 

de aangeduidc massa uitstckcn, drukr,'erken s'aarvan het cen genot is er naar 

te kijken en ze te lezcn. N{erkwaatclig is, dat dergelijkc drukwerken veelal in 

nauw verbmd staan met hun inhoud cn met de hcdmigheid van de opdrachtgever. 

Op één van de vmrdrachtsavonden van de Graíische Universiteit in 

dc afgelopen periodc besprak Otto f'reumm een amtal drukwcrken en 

aíliches cn bracht ze soms in verband met dc opdrachtgevet. Curieus q'as de 

uitstekendc reclame van ecn Zwitsetse schuurpapierfabriek, waarbij bleek 

dat dc eigcnaar ccn haÍtstochteliik afficheverzamelaar was, ook kunstverzamclaar, 

en rdzec tcr hand ncemt. Een cn ander 

had op r8 Maart jl. plaats. Een aanbeveling voor cvcntuelc volgende iubilea 

van onderncmingcn, om icts in deze trant te ondernemcn. 

I Een ltee/ praclitc/t ncet-itslrtueul vcrd aan ccn aantal belangstcllcndcn 

rerzonden, namclijk een in celluloid gevatte maatvcÍdeling in centinrctcrs, 

augustiinen en ro-, 9- cn 8-punts regcls, Àlsof hct geheel nog nict practisch 

genrcg zou zijn, gaf nrcn ook nog de kalcndcrtjcs r91 5 en r956 cen plaats, 

alsmk de ondcrscheidcne correctietckens. Vuil n'ordcn is uitgeslotcn cn 

en lmg gebruik is verzekerd. Drukkerii Bakker te Zaandtik makt hierrnec 

een gmde reclme. De vuzcnding geeft cen originclc bedrukking tc zicn. 

I Eu plaíic brieocxveger wcr

JOHANNISBERG 

Ultra-moderne 

illustratiepersen 

met vele 

voordelen: 

Grote toegonkelijkhei d 

Extro zwore drukkrocht 

Hoorzuiver register 

Uitmuntend inktwerk 

Stoffel-i nlegoppa raat zond e r bo nden 

Voo r stope l -i n ri chti n g 

Abso I u ut smetvrrle I u chtu itl eg 

Hoge snelheid 

Stroornbesporend e oo nd rijv i ng 

Uiterst stobie/e constructie 

Centrole smering 

Rollenwos-inrichting 

Anti-smetopporoot 

Korte levertijden voor: 

Selekta S 56x 80 cm 

Rhenus SL 64x 96cm 

Vorwaerts 73 x 108 cm 

Monarch 80 x I l2 cm 

Vertrouw op een Johannisberger 

Het toppunt van vakmanschap 

ALLEE NVE RTEGENwooRDIGE Rs VooR N EDE RLAN D EN IN DoN EsI Ë: 

vAN RANDWUK'S 

G RAFISCH E MACHI N EHAN DEL 

DORDRECHT I Dubbeldomseweg 54 | Telefoon 01850-8343 

43

Í 

,,SCH EU FELEN" 

vellig is 

KONIN KLU KE PAPIERFABRI EKEN 

4 

Iedere vaktnan 

weet dat hrl 

tnCÉ 


ellooo 

toch is het beter na iedere oplaag of ieder oplaagje 

de gehele leggertevernieuwen en nietalleen maar 

een gedeelte er yan. Ook na een kleine oplaag is 

zeffs het carton - ook al is dat niet zichtburr - 

blijvend vervormd. De elasticiteit is er uit en de 

hardheid geheel anders geworden. Neem daarom 

steeds nieuwe Proost leggers voor uw Heidelber- 

ger degels. Verkrijgbaar in: zacht-normaal-hard, 

verpakt in dozen van ldl stuks. Prijs f 45.- per doos 

Proost Popier 

Proost en Brand,t no Ruslo,nd. 26 Amsterd,am

",.,,ï;:,;i:"ï 

P 0 LA R'|everbaar'"'""'n::ï"1ï:l-ï,,1,=;, cm sn jbreed,e 

de pêpierslêpel kan spelenderwiis 

worden verplaalst, 

daak zii de pneumalische talel 

(bescÀikbaar voor machines van 

lO7 en 132 cm sniibreedte) 

exlra gtole veiligheid 

door het elecÍrisch ooq 

n.v. Lettergieterij

,,' r .+ ÈffiÉ 

YOUWMANIEREN YOOR DUBBEL GEKLEURD PAPIER VAN G.H.B. 

f, 

o 

Gttft Het Beste 

,';$ij 

(81 G. H. BUHRMANN',S PAPIERGRooTHA]{DEL il V 

Amstrrdrn Arnhem Dcn Hrag Elndiovcn óronlngcn Lseuwardcn llaastrlcht Rotbrdanr llhocht Zutplren

'ARN HEM IA' 

I N KTEN 

hebben 

\^/ERELDREPUTATI E 

Gedeponeerd 

Fabrieksmêrk 

N.V. DRUKINKT- EN VERFFABRIEK 

ARNHEMIA 

ARNHEM - TEL. K 8300 - 26004 - 26364 - 30317 

TELEGRAM-ADRES: DRUKINKT, ARNHEM 

l.P.EJLU 

bent er von horte welkom om in werking te zien: 

LONDON 

OLYMPIA HALL 

s-ró JULr rgss 

5'MONOTYPE"D' TOETSENBORDEN en een 

'DD' 

TOETSENBORD met kopij- en trommelverlichting, 

tabelleerapparaat, spatieerapparaten, eenhedenwielsteller, 

3-eenheden minimum spatie, notitie-bloc-houder, 90-em liniaal, 

liniaalmerker, 2-kleurenapparaat, apparat voor aangegoten woordspaties 

5'MONOTYPE' ZETSELGIETMACHINES met electrische verlichting, 

automatische potvuller, omkeerapparaat, duplex gietvorm, 

traploze aandrijving, interlinieerapparaat, uitvul- en centreerappariurt, 

2-kleu renapparaat, letterspatieerapparaat 

Er wordt Arabisch, Cyrillisch, Thai en Devanagari tegoten 

4'MONOTYPE' SUPRA GIETMACHINES met electrische verlichting 

en automatische potvuller. Hier giet men letter van 1f,-72, 

lijnenmateriaal | - | 8, I ijnranden, fi lets, tabelonderlaagwit, 

korte lijnen, spaties, kwadraten en holwit op afgepasten lengten 

!'MONOTYPE' SMOUTLETTERGIETMACHIN E 

met electrische verlichting, automatische potvuller en galeimechanisme 

I THOMPSON LETTERGIETMACHIN E ingericht voor letter van 6 tot l8 punten 

I BOSTON DRAADHECHTMACHINE nr 7 met spijkerapparaat 

MONOPHOTO MATERIAAL 


Keizersgrocht 142 | Amsterdom-C

de droom 

Yan iedere 

drukker 

is de meest economische, betrouwbare en handige Leipziger 

POLYG RAPH-CYLI N DE RAUTOMAAT 

in bedrijf te hebben! 

ln geen enkel opzicht te evenaren! 

Voor iets meer dan l0 mille een M l, 

papierformaat 40 x 56 cm, 

franco en compleet met twee motoren 

en een bijzonder krachtige vacuumpomp voor het 

feilloos verwerken van floorpost tot carton 

Voor iets minder dan l9 mille een M ll, 

papierformaat 50 x65 cm, 

franco opgeleverd en compleet 

Wij noemen u enkele drukkeriien 

woor wij de lootste tijd 

Polygrophs mochten leveren: 

Ameide Drukkerii Hansum 

AmersÍoort Drukkerii EYman & Zoon 

Amcrsfoort Drukkerii Muurhuizen 

Amsterdam Drukkerii BÊncart 

Amsterdam Drukkeril De Feam 

Amsterdem Boek- en Steendrukkerii Frisch (2 stuks) 

Amsterdam-Noord Drukkerii Blok 

Amsterdam Drukkerii De Raat & De Vries (nabestelling) 

Amsterdam Drukkerii Willem ll (3 stuks) 

Apeldoorn Drukkerii Boeyinga 

Ainham Drukkerii Linders 

Barneveld Drukkerii Giethoorn 

Bunde Drukkerii Roex 

Dey€nter Drukkèrii Central (nabestelling 2 stuks) 

Dinxperlo Drukkcrii Heinen 

Eindhoven Drukkerii Luyk 

Den Hug Drukkerii Dirkzwager (nabestelling) 

Den Flaai Drukkerii Moretus 

Hilvereuá Drukkerii Vrn Gardingen 

KrimDen Drukkerii Geleedts 

Leiden Drukkerii De Sleutelstad 

Oud-Beyerland DrukkeriiHulshoÍf 

Rotterdim Drukkerii De Arbeiderspers (2 stuks) 

Rottêrdam Drukkerii Vurtheim & Zoon 

Voorburr Drukkerii Pamco (nabestelling nu 5 stuks) 

Wilderva-nk Ver. Drukkeriien De Noordooster (M ll) 

Wormerveer DrukkeriiRemmertDekker(nabestelling) 

Wormerveer Drukkerii Mercurius 

Zaandiik Drukkerii SchiPPer 

Zwolle Drukkerii TulP 

Utrecht 

Drukkerii Van Diik (nabestelling) 

Uitgebreide offertes 

worden U goorne verstrekt door de 

ol leen -v erkopers in Nederlond, 

lndonesië en West-lndië: 

J. C. Ceelen 

AMSTERDAM.OOST 

KRUISLAAN I82 

TELEFOON K2900-50735

-> @ 

Nu kiikt U wel 

tegen de prijs van 45 cent 

per legger op, 

maar vergeet U niet, dat ook een zelf gemaakte 

legger geld kost. Bovendien wordt zo'n legger veel 

langer gebruikt dan verantwoord is. Uw letters 

kosten ook geld! Gebruik daarom Proost leggers 

voor Uw Heidelberger degels. Zuinig, handig en 

voordelig. Verkrijgbaar in: zacht - normaal - hard, 

verpakt in dozen van l00stuks. Prijsf45,-perdoos 

Proost Papier 

Proost en Brandt nv Rusland 2ó Amsterdam-C 

VOORRÁD /G: 

prima houtvrij 

GEGOMD 

PAPIER 

volkomen vlokliggend, 

niet krullend 

Formaat ,f6 x 59 cm, 8l grams 

Monsters en prijzen gaarne op aanvraag 

A.E.RUYS&Coos 

PAPIERGROOTHANDEL 

HAARLEM Kl. Houtwes 1ó 

TeleÍoon K 2500-13950 

Bijkantoor AMSTERDAM 

Keizerssr. 704 Tel.3 t 381 .35289 

---T

l,4w 

lz o"al,u^nl"iAz,rr/^n;ip,rilzt 

q'vhotarïoc( 

i&l' 4zé,& 

VUdl4Je 

Ad4/;r*u/^4;/^/,,A,oh 

Vrn"c;aa;r'nlS*ryMvllor+a4/]1 

TaÈíDrÁ brvul,tlr, 

EEN NIEUWE LETTER VAN DE LETTERGIETERIJ IAMSTERDAM' 

Wii ziin zeer verheugd de Nederlandse drukkers- en reclamewereld een 

belangriik nieuw lettertype te kunnen aanbieden, de cMistralr. Deze 

letter werd ontworpen (of liever gezegd: geschreven) door de Franse 

grafrcus Roger Exco'ffon, die haar noemde naar de frisse alpenwind, die 

zo plotseling over ziin geboortegond, deVendee, kan komen voortrol- 

len. De naam is fuist gekozen, want ook de letter is fris, pittig en snel. 

Grafologisch gezien is dit het handschrift van een intelligent, zakelijk, 

snel denkend en handelend mens. Kortom van het type, dat men in de 

publiciteit zo gaarne al sprekende en schrijvende invoert. Het is een na- 

tuurliik handschrift. Technisch heeft de ontwerper een knappe prestatie 

geleverd door de manier waarop hij die natuurliikheid heeft weten te 

verenigen met de zuivere aansluitingen van alle letters onderling.Mistral 

hangt echter niet over. 

Deze spontanelteit wordt nog verhoogd door de bilgeleverde varianten, 

waarmeemenb.v.inplaats urn /rllz, 

fatrÁ, 

tao*lz,zat otet 

ook kan zetten: full.L, 

1&, 

to6'hV,1^à, 6|t4í een en ander 

volgens persoonlijke voorkeur en gewoonte. Nadere aanwijzingen daar- 

voor vindt U in de proef en op een briefje, verpakt bii elk minimum. Nog 

een voordeel van de Mistral: in tegenstelling tot andere schriifletters kan 

men de kapitalen ook afzonderliik. als zelfstandige serie gebruiken. U 

hebt hier dus het dubbele profijt van. 

De onderkasdetters dragen in de baard van het letterstaafle een aandui- 

ding van het berokken letterteken in duideliike kapitaalties. Bii het 

zetten en distribueren ziin aldus vergissingen wiiwel uitgesloten. 

De Mistral wordt uit voorraad geleverd in de corpsen 12 tot en met 72. 

Proeven ziin aan alle drukkers toegezonden; mocht U er geen ontvangen 

hebben, dan zenden wii op aanvraag een proefblad toe. 

j

, 

\Wij herinneren ons vaag, een aantal iarcn geleden op een 

tentoonstelling eens een snelpersje van Nederlands fabrikaat 

gezien te hebben. De waardering voor dit streven schilnt 

maar heel pover te zijn geweest, rvant nadien hebbcn wij er 

nimmer meer iets van gehoord of gezien. Zelfs het iaar vatr 

de tentoonstelling, noch de naam van het persje en de 

fabrikant er van, ziin in het geheugen vastgelcgd, Het was 

ook geen opzienbarende gebeurtenis, gezien de simpelheid 

van de constructie; redenen voor bijzondere aandacht .warcn 

er niet. Bii de omstanders viel nogal eens de opmerking te 

beluisteren, 

'Holland' 

dat 

beter boter, kaas, klompen en 

riiwielen kon maken. Grafische machines maken? Dat \ilás 

precisiewerk ! En daatvoor moest men in Duitsland, Zwitse:. 

land, Engeland en Àmerika zijn, 

'Nii 

geven roe dat dezc 

gedachtengang wel enigszins te begriipen is. lVij Nederlanders 

zijn nogal wat gauw geneigd, als het niet g^ t om de oer- 

ALGEI,f EEN I C. de Groen. Zwolle 

-l 

productcn van Nederlandse bodem of herkomst, het gczicht 

naar het buitenland te keren. Een eigenschap die wellicht 

vooÍtkomt uit besef van eigcn kleinheid. Als kleine iongen 

ben ie geneigd met ontzag naar de groteÍe broer op te kijken. 

lVaarmee bedoeld is, dat de kleinhcid van ons eigen grond- 

gebied er logischerwiize toe ieidt over de gtenzen tc zien. 

Toch moeten wii ons afkeren van opvattingcn als zou hier 

alleen maar boter, kaas e.d. kunnen worden gemaakt. Wij 

mogen ons niet zo direct afzijdig stellcn van Nederlandse 

initiatieven op technisch gebicd. 

Ecn trvcede gedachtenflits was de herinnering aan hetgeen op 

bladzijdc r99 van het boek 'Dtuktechniek' 

te zien en te lezen 

is. \íii zien daar een illustratie van cen vernieldc machine, 

waarondet gcschreven staat: 'Ook dit was eens ecn 'À[erce- 

des'. Zoals vele gtafische machines slachtoffer van een alles 

vernietigende oorlog. Door de bekwaamheid van onze 

ÁJbulding r : Opilag uan ghktukken op bet fabriek$errein, alaaar qe 

bet noodrykelikc ueroaderitgsprocet moeten ondergaan 

AJbuldiry z: Drakcllindert cn drukJandamcnlen ín rillt en rocrt, 

ou unstonds nor aele 

.iarcn dierst le doen 

AJbulding 1: Het rltauen op een slc*cbaaJbank uan de .ql!/banen 

in l)eí sit éér sttk gegoter frecn aat eer 'Merceder' 

AJbnlding 4: Blreí resp. rainrcn tan asgatet cn dergeli'ke op cen kotttbank; 

de pruiie aan deqe arbeià eií ecn grotc corcenlratie 

I 

I

Nededandse monteurs werden dergeliike machines weer 

geheel bruikbaar gemaakt !' Een dertigtal jaren geleden waren 

werkeliik uit het goede hout gesneden Nederlandse grafische 

constructeurs en monteurs zeer schaars. Zoals met vele 

zaken, werden wii tiidens en na de tweede wereldoodog met 

de neus op de feiten gedrukt. Kennis en kunde moesten 

worden opgebracht om totaal gcruincerde machines \l'cer op 

gang te brengen. 

Of men daaruit de durf cn dc energie heeft geput om een 

Nederlandse grafische machinefabriek te stichten, is niet te 

zeggen. Maar een fcit is, dat nu in het belangriike industriegebied 

aan de overziide van hct Y, in Amsterdam-Noord, 

de Nederlandse Snelpcrscnfabriek 'Ivlercedes' staat. Het is 

waarliik geen kleinigheid, dat de oprichters van deze onderneming 

het initiatief durfden te nemen, de fabricage van 

grafische machines op gang te brengen. I\Íoeiliikheden zullen 

hun zeker niet bespaard gebleven ziin. Grafische machines 

ziin nu eenmaal precisiewerktuigen die uiterst nauwkeurig 

denken en werken vereisen. De onderneming is echter in de 

loop der iaren in staat gebleken dusdanig bekwame vakmensen 

te vormen,dat de drukmachines,die dezelfde naam als 

de fabriek dragen, nu internationaal ten goede bekend staan. 

Al heeft de 'Mercedes'-fabriek als grafische machinefabriek 

(nog) niet de omvang zoals wii die wel in het buitenland 

'u/aargenomen hebben, qua outillage is zii niet minder. Voor 

ons is van belang de vraag: Kunnen Nededanders grafische 

machines vervaardigen, ia of neen? \íelnu, dat laatste kan 

vervallen en het cerste kan beaamd worden! I\{en heeft zich 

bii 'Mercedes' gespecialiseerd op enkele modellen cylinderen 

degelpersen. Een nieuw model cylinderpers voor groter 

formaat is reeds in cen vergevorderd stadium. De sterke 

vr^ g na r het thans gebouwde type 'Mercedes'-cylinderpers 

houdt echter de afbouw van het nieuwe type op. Alleen in 

Nederland staan reeds meer dan tweehonderd boekdrukmachines 

van 'Mercedes' opgesteld. Vaaruit wij de conclusie 

mogen trekken, dat de onderneming het vertrouwcn van de 

Nededandse boekdrukker verkregen heeft. 

Naast de doorgcdrongen bekendheid met de bckwaamheid 

van de constructeurs en vakarbeiders wordt nagestreefd dit 

vertrouwen te bestendigen door het gebruik van ccrste klas 

materialen en een zo goed mogeliike bewerking cn afrvcrking 

en niet in het minst door een strenge contróle. 

Tijdens de gemaakte rondgang door de ondetneming hebben 

wij ons van de laatste drie punten kunnen overtuigen, Uitcraard 

moeten wii de kwalificatic van het materiaal aan deskundigen 

overlaten. Dat men cchter de grootst mogelijLe 

zotg ^ Ír het materiaal besteedt, kan o.a. biijkcn uit de voorzotg 

dat de gietstukken ongeveer negen maanden aan weer 

AJbalding 1: Hct illipcn 

wn cen drukfaxdamcnt 

op c e n prc c i s i c -ila kil i1' p n ac b i nc 

AJbuldingan 6 cn 7: 

Vcrkqaamhcdcn aan de drukrylindcr 

AJbaldiry E: Hct borcn tu 

de drukcllindcr in cn 4gt. boomal 

op cc n radiul boorm a cbi nc 

AJbulding 9 : Toacltcrcn 

un dc gli/bancn van bot frccm 

(ilaknhrapcn); lc qicn h dc cxtra 

ondcrrlcning ondcr dc dr*llin 

AJbulding I o : Dt ofstcllif,g 

rcn bct boofda andr iifw i e 

I 

ltli dc montagc,4alks mel conlrdlc 

rur ccn meetklokje

en wind worden blootgesteld, om de spanningen, ontstaan 

tijdens het gieten en aÍkoelen, gelegenheid te geven tot rust 

te komen. Dit houdt in, dat er steeds een aanzienliike voornad 

aanx-ezig nroet zijn, om regelmatig aart de vraag naar 

machines tc voldoen. Het gietiizer, dat voor de machines 

gebruikt wordt, is van een speciale legering naar Àmerikaans 

procédé, het zogenaamde Meehanite-gietiizer, 

Het fabricageproces bii 'Mercedes' draagt de kenmerken van 

een efficiënte en economische v'erkmethode, hetgeen mede 

op de kwaliteit van invloed is en in de prils van het product 

tot uitdrukking komt, 

In de grote fabriekshal wordt het ruwe materiaal verwerkt en 

bewerkt tot de onderdelen waaruit uiteindelilk de machine 

wordt samengesteld. Voor het boren, draaien, frezen, slijpen, 

schaven en alle andere metaalbewerkingen vinden we tal van 

precisiemachines in de hal in bedriif, Ongeveer tweehonderd 

en viiftig werkers beijveren zich om hun aandeel in het uiteindelijk 

product zo zuiver mogeliik uit te voeren, met 

behulp van het a^nwezige indrukwekkende machinepark. 

Na de bewerking en de daarop volgende precisie-contróle 

gaan de onderdelen naar het m g^zijn en vrorden van daar 

uit voor de montage van de te bouwen machines betrokken, 

l0 

AJbalding rt: Een kljkjc op 

dc monlagc wn qifoanda n inhgbevcaing 

AJbuldhg r z: Dc onderdclcn komen 

m bcaerkirg op dc coilrólc-afdclixg; 

met dt contróh-opParalcn 

kmner afailkingen lol o,oor mm 

gcconiatecrd vordcn 

AJbulding t 1 : Dc cllindcrpers' Mcrnda' 

nor bct drukkcn gerecd 

Uiteraard kan over de opbouw en de werking van de 'Mercedes' 

nog urel het een en ander verteld worden, hetgeen binnen 

a(zienbarc tiid in een afzonderlifk artikel zzl geschieden. De 

leiding van de 'Mercedes'-fabrick gaf voorts de verzekering, 

dat elke belangstellende uit het grafische bedrilf van harte 

welkom is. Door eigen aanschouwing zal men zich tenslotte 

nog bcter kunnen oriënteren op het fabricageproces dan door 

een beschriiving mogeliik is. Zonder twiifel zal men, voor 

zover dit niet reeds door dit artikel het geval is, uit zo'n 

bezoek de overtuiging krilgen van een stuk arbeid dat nu en 

in de toekomst, voor ons land in het algemeen en voor het 

gra6sche bedrijf in het biizonder, van groot belang is. 

Opgericht in 1946, is de productie van de onderneming 

sindsdien :ran iaar tot iaar gestegen. Een Nededands grafisch 

machineproduct heeft in deze periode in vriiwel alle landen 

van de wereld afzet gevonden. Ongeveer 85o/o van de productie 

is bestemd voor de export. Dit percentage, op een 

productie van vilfhonderd machines petiaat, is voor ons land 

zcker niet van belang ontbloot. Zondet ook maat enigermate 

aan de verdiensten van meerdere grafische leveringsbedriiven 

en hun producten te kort te doen, kunnen wii ons verheugen 

over het bezit van een Nededandse gra6sche machinefabriek. 

r

Joban Schwencke' 

JOHN 

BUCKLAND 

WRI6HT 

sN

'ten 

lroot kunstenaar is ook groot in bet kleine' 

a het overlijden van de bekende Engelse graficusJohn Buckland tJíright, 

te Londen op d.e 27e September 1954, verschenen in de Nededandse pers 

hier en daar weliswaar berichten die van dit verscheiden gewag maakten, doch 

deze werden, door de korte vorm waarin zij waren vervat, door velen over het 

hoofd gezien. ÉIet was dan ook te weinig eer, welke op die manier werd 

bewezen aan een kunstenaar die door ziin werk in ons land zo veel goede 

relaties had. Een enigszins omstandig artikel zou toch zeker op z'n plaats zijn 

geweest. Staat dan nog steeds de grafische kunst op het tweede plan? Ziet men 

nog immer niet de betekenis in van de grafische kunst voor een ieder onzer? 

Er hapert iets, dunkt ons, aan de verzorging van deze grote tak van beeldende 

kunst in de belangriikste Nederlandse dagbladen. Trouwens, het was met de 

vermelding van het overlijden, op 25 October L952 te Pariis, van de grote 

Franse graficus Valentin le Campion nog schameler gesteld. Het is daarom 

begrijpelijk dat de bekende bibliophiel ir C.J. Asselbergs zich geroepen 

gevoelde wat meer aandacht aan Buckland'W'right te wijden. En zo verscheen 

in hetJanuari 1955-nummer van Boekcier, het tijdschrift van de Nederlandsche 

Exlibris-Kring, van ziin hand een bijdrage tot herdenking van de bijzondere 

taak, die deze kunstenaar in de wereld der grafrsche kunst heeft vervuld. Het 

kon binnen het hem ten dienste staande bestek nog niet de beschouwing zijn, 

waarop de bekende boekversierder recht heeft. Belangrijk was vooreerst, dat 

velen door dat artikel met zijn dood in kennis werden gesteld èn dat het 

herinneringen wakker riep aan het mooie werk dat hij voor menig Nederlander 

heeft gemaakt. Hieronder verstaan wij nog niet allereerst de boek-illusuaties 

waarmee hij enkele bijzondere Nederlandse uitgaven zo loffelijk heeft voorzien. 

\Wij beschouwen daarom straks allereerst zijn grafiek van kleine afmetingen. 

Dit is gemeenlijk alleen voor intimi bestemd geweest, berust dus veelal in 

particuliere collecties en komt niet licht meer onder de ogen van anderen. 

Reden te meer om het eens afzonderlijk te belichten, want uit deze zogenaamde 

miniatuurgrafiek spreekt het talent van Buckland Vright in niet mindere mate 

dan uit zijn andere werk. rsíij hebben in het bijzonder het oog op de door 

hem verzorgde kerst- en nieuwjaarswensen, geboorteberichten, exlibris enz., 

waarbij dan tevens ter sprake komen illustraties voor tentoonstellingskaarten, 

vignetten, frontispices enz. Een groot kunstenaar is ook groot in het kleine 

en het is vaak moeilijker een goed prentje van minimale omvang te maken dan 

een groter stuk vrije grafiek waarbij niet met alledei bindende factoren 

rekening behoeft te worden gehouden.

Hortgraaare wn John Buckland Vright 

rit Powlu Mathers' Loue Nigbt, Tbe Golden Cockerel Prest, Londen

Hoatgrauzre 1926 Hoatgraune | 928 

John Buckland W'right is op 3 December 1897 geboren 

in Dunedin (Nieuw Zeeland). Hij was reeds op zijn e lfdc 

jaar in Enge land en bezocht een inrichting van onde rwijs 

in Rugby, de school uit het beroemde Engelse jongens- 

boek van Hughes 'Tom Brown's Schooldays'. Na als 

vrijwilliger in het Franse leger de eerste wereldoorlog te 

hebben meegemaakt, studee rde hij in Oxford, waar hij in 

twee jaar Bachelor of Àrts werd. Áanvankelijk wilde hij 

schilder worden. Vermocdelijk doordat een aangeboren 

liefde r.oor dc beeldende kunst zich nog niet zuiver in 

hem had ger.ormd, deed hij ecrst in zeker opzicht een 

r.erkeerde keus. FIij studeerdc namelijk in Londen voor 

architect vzn 1921 tot tn 1,924. Deze studie beviel hem 

echter niet, hetgee n r'ooral tot uiting kwam toen hij op een 

architectenkantoor u,'erkte. Hij verliet Engeland in 1924 

om een reis te maken en belandde tenslottc tn 1925 in 

Brussel. Ilier rrafhij zich gehcel aan her rekencn en schil- 

deren. Hij begon nu r>ok met houtsnijden, dat zijn r.olle 

liefdc verrvierf, en daarna mer sraveÍen in koper. Hij is 

op dit gebied autodidact; hij wilde trouwens nergens 

studeren, omdat hij nu zcker wist in welke richting hij 

zich kon ontwikkelen. In 1927 trok zijn werk dc aan- 

dacht op de Exposition des Xr.iographes Belgcs en daar- 

Hoztgrauttre | 928 

frouw aan betideaal 

nan de klassieke oormen- 

uit kwam de samenwerking met de uitgever À. A, Nt. 

Stols tot stand. Vervolgens werkte hij in Parijs, waar hij 

nau\t'c relaties onderhield met Stanlev Hayter en diens 

werkplaats voor experimentele grafische technieken. Na 

het uitbreken van de tweede wcreldoorlog begaf hij zich 

naar Londen, w^àr hij enige betrekkingen als docent 

vervulde en laatstelijk was verbonden aan de Slade 

School of Fine Arts van het University College. In 1952 

publiceerde hij een belangrijk handboek over grafische 

technieken, 

'Etching 

onder de titel 

and Engraving, 

Techniques and the modern Trend'. In Londen heeft hij 

herhaaldelijk zljn talent getoond met illustraties voor uit- 

gaven van de beroemdc Golden Cockerel Press. Het zijn 

tÍouwens altijd de beste Engelse grafici, die worden 

uitverkoren om aan de kostbare en kostelijke uitgaven 

van die pers mede te werken, zoals Cliflbrd Webb, 

Reynolds Stone, John Pett e.a. 

Over de betekenis van het verzoek van een uitgever aan 

ecn kunstenaar om een boek te illustreÍen moet men nier 

geringschattend denken. Ecn bekcnd dichter heeft eens 

de zotte bewering geuit, dat een opdracht geen kunst kan 

baren. Deze uitspraak is echter, de gehele kunstgeschiede- 

nis door, met de feiten in strijd. Een opdracht kan als

I I 

een lancet werken en heel lijne gangliën van het kunste- 

naaÍstalent openen, waardoor icts wordt opengclcgd 

om het pÍoces van ber.ruchting te laten beginnen. Is de 

graficus bereid aan het verzoek van de uitge'r-er tc vr>ldocn, 

dan wordt dit allengs ()m.Ílezet in ccn innerlijhc 

opdracht. Flij krijgt gelegenheid zijn talent veldcr te 

laten openbloeien en het brengt hem menigmaal tot 

openbaringen, waarvan hij de mogeliykheid tevoren niet 

kende. \Vii mogen echter niet generaliseren. Niet iedere 

grafische kunstenaar is geschikt voor het in leven roepen 

r.an de illustraties die een bepaald boek vereist; zekcr is 

niet iedere kunstenaar in staat om elk willekeurig boek 

van afbeeldingen te voorzien. John Buckland \\'right 

voclde zich vooral aangetrokken tot klassieke literatuur, 

in het bijzonder poëzic. Bekend zijn de indrukwekkende 

houtgravures voor de uitgave van Stols'Tusschen vuur 

en maan' door A. Roland Holst. Ook dcnken wij aan 

John Keats' Sonnets, in 1930 vcrschenen in cle Halcl'on- 

Press; deze dichter had wel de speciale liefde van de 

illustrator. tsuckland \X/right hccft ruim veertiÍl boeken 

geïllustreerd en ongeveer vijfhonderd houtgravurcs en 

driehonderd kopergravures gemaakt. Zijn dood hccft de 

ring gesloten. \Íèl kunnen wij zeggen dat wii nog veel 

van hem hadden moélen verwachten, niet daarentegen 

dat hif zijn werk onvoltooid hceft achtcrgelaten. 

\\'at wij zoëven hebbcn gezegd or.er het voldoen aan cen 

opdracht, geldt wellicht noél sterker voor het klcine 

grafische wcrk, de zogenaamde miniatuur-graÍiek, die 

John Buckland \&right even consciëntieus behandelde 

als al het overige. FIet vormt daarmee dan ook een 

homogeen geheel. Die kleine graÍiek biedt veelal een 

beeld van de natuur of van de \.rouw, dan wel van beide. 

Hoezeer heeft haar liguur hem altijd opnieuw geïmpo- 

ncerd, hoe vaak was zij hem een bron van inspiratie. Flet 

is het klassieke element, dat hem dierbaar en bijna 

heilig is, de plastische rijkdom van dc vorm, die hem 

altoos boeide. Hij spee lde grafisch met ccn spel van lijne n 

in verrassend verloop en riep telkens wee r nicuu'e 

figuren op: de \rrouw die r.ruchten torst, de r.rouu' die 

kleren spoe lt, de vrouw die voor zich uit staart, en altijd 

vinden wij in haar de eenvoud, het natuurlijke, dc on- 

opgesmukte schoonheid zeive als een decoraticve tooi 

van haar omgeving en een bekoring voor wic haar 

aanschouwen mag. De houtgraveerkunst en de koper- 

graveerkunst beide kwamen hem daarbij uitnemend te 

stade; bij de laatste in de vinnig gestoken lijn, dic de 

sierlijke licht-golvende contour tot een lust maakt, bij 

het hout in de plastische rverking yan z\À'aÍre en t'itte 

partijen, waaÍvan hij met welger.allen het bceld als in 

reliëf gehouwen zal hebben gadegeslagcn. Zo hccft hij 

talloze klcine juu'eclties van .qrahschc kunst geschapcn, 

die door hun karakte r minder bekend zijn dan zijn andcre 

werk. '211 werden in de mecste .qevallcn voor bcpaalde 

personen oi gclegcnhedcn gcrnaakt en als eenlinscn in 

Hoatgrauure í 9i2 

\ 

s 

?L 

^F 

Hoatgrnzrc í912

Hoatgrauare | 9)4 

Hoilgrautre í 9)6 

veÍschillende richting de wereld ingezonden. Zli ziin 

natuurlijk niet alle op een waardige plaats beland, zoà^t 

veel stukken zullen zijn verloren geg ^1. 

Van de door Buckland \X/right in hout of in koper, de 

meeste in eerstgenoemd materiaal, gegraveerde illustra- 

ties voor gelegenheids- en voor gebruiksgrafiek geven 

wij hier een aantal voorbeelden. Daarin vallen duidelijk 

de werkwijzen te herkennen en de op elkaar volgende 

perioden waarin zii zijn ontstaan. De gravures uit de 

jaren 7926 tot 1930 bieden een betrekkelijk donker 

beeld; het plastische is wel aanwezig, maar niet als een 

opvallende trek. De vormen zijn slechts even gemar- 

keerd. In dezelfde tijd ontstonden zijn illustraties voor 

de sonnetten van Keats. Wij ontmoeten daarin een op- 

vallende gelijkheid van tekening en graveerwijze met die 

van de kleine prentjes (bijvoorbeeld de schaduw onder 

de ogen). Het pleit voor de stelligheid waarmee de 

kunstenaar in een bepaalde periode te werk ging. In de 

daarop volgende iaren breekt de behoefte door om de 

vofmen sterkef te accentueren. Nu ontstaan de fraaie als 

gebeeldhouwde figuren, afgebeeld op tentoonstellings- 

kaarten, nieuwjaarswensen en dergelijke, maar ook als 

kleine kostelijke grafiekjes, kennelijk geboren uit de 

lust om binnen een klein kader een intiem beeldje op te 

roepen, riikelijk overgoten met lichtglanzen, waaruit de 

vreugde om het leven ons tegenlacht. Hierna volgen enige 

iaren waarin hij enigszins naturalistisch getint werk graveert. 

Dit komt vooral tot uiting in de reeks nieuwjaars- 

wensen die hij maakte voor de N.V. Houtindustrie 

Picus te Eindhoven. Er is wel in onderdelen van deze 

kleine gravuretjes (75 x 58 mm) een samenvattend beeld, 

een zin voor styleren, m ^t de hoofdtoon is toch een 

neiging tot werkelijk weergeven. En dan opeens wordt 

de gang van deze edele grafiekjes onderbroken door 

experimenten in lijnenstructuur, ontstaan onder invloed 

van zijn verblijf in Parijs. Het zijn op zichzelf knappe 

werkstukken, in hun evenwichtige bouw wellicht moei- 

z mer gem ^kt dan menig houtgravuretje in beproefde 

tÍaflt, m ^Í zij bleken proeven te ztjn van een stiil die 

hij toch weer achter zich liet. Niettemin kan zulk een 

intermezzo verfrissend werken. Het was in de jaren 1938 

en 7939, dus vlak vóór de tweede wereldoorlog, toen hij 

Parijs weer moest verlaten. Wij geven van één dier ex- 

perimenten een afbeelding. Vernieuwd, verjongd door de 

Parijse 'kunst-baden', keerde hij in de meer klassieke 

sfeer van zijn houtgraveerkunst terug. Maar met bii- 

zonder welgevallen kijken wij altijd naar het felle vignet 

of frontispice voor een pÍospectus van The Golden 

Cockerel Press. Het is een haan die een monsterdier aanvalt, 

waarmee kennelijk de oorlog is bedoeld. \il/ant 

dat prospectus bevat het programma voor het jaar 7944 

en onder het frontispice staat in kapitalen gedrukt: 

'After five years of war the Golden Cockerel is still aiive 

& pecking: he offers the war-weary for their refresh-

ment some tasty pickings'. Dat de Cockerel waarlijk nog 

levenskrachtig was, bewees haar prospectus van 1947. 

Buckland UTright creëerde daarvoor een pittig vignet in 

de vorm van een haan, die de nieuwe uitgaven luidkraaiend 

aankondigt. Een prachtige prestatie van de 

kunstenaar, die vinnig gestohen gravure van een haan 

in zijn vurige kracht, lenig en vol spanning, met de 

dteigende sporen en de fier geheven staart. 

Hii had een eigen grafische zegsvljze gevonden, die 

de weerspiegeling was van ziirt gave innerlijk. Zljn 

stijl is echter niet tot een manier geworden, hetgeen 

natuutlijk niet verhoedde dat ziin grafiek toch bijna 

altijd een persoonlijk karakter had en wellicht daardoor 

ook in ons land tot nabootsing verleidde. Want 

KoPergrau.$e | 9t9 

voortdurend heeft hij getracht zich in zijn kunst te 

vetnieuwen, jong en daarbii toch zichzelf te blijven. 

Vol spanning, zo was ook deze kunstenaar de laatste 

jaren, waarin zo veel prachtige boek-illustraties voor de 

befaamde Cockerel Press van zijn hand verschenen, niet 

alleen als houten kopergravure, doch een enkele maal 

ook als ets en in aquatint. En weliswaar vertoont ziin 

wljze van bewerking van het hout na de oorlog enige 

nieuwe trant, hii is het ideaal van klassieke vormen trouu/ 

gebleven, al schijnt met de jaren de kracht mede te 

worden gewoÍuren uit soberheid. Síij denken hier aan 

de houtgravures bij Swinburne's LausVeneris. Werk uit de 

laatste jaren, als miniatuur-grafiek, zagen wij helaas niet 

meer van de betreurde meester-graÊcus 

Buckland Wright. 

Houtgravare (uignet) | 946

- 

Houlgraaure ail Keatf Sonnets 

Kopergraurre

Zetselconstructie 

[AttrDZlfTEN I Morcel Tock.Gent {Be/giëj 

Het is cen feit dat het vakstudicwcrk van dc laatste iarcn 

vooral in het teken stond van het 'mooiere' drukwerk. Bii- 

dragen in diverse vakbladen, studiebiieenkomsten, ontwerp- 

wedstrijden enz. hebbcn een grote biidrage gelcverd in hct 

streven naar beter en aesthetisch meeÍ verant'È'oord drukwcrk. 

Het zou verkeerd zijn, alleen deze'zichtbarc kant' te bliivcn 

belichten en hierdoor weinig of geen belang te hechtcn aan 

hetgecn rve zouden kunnen nocmcn 


onzichtbare kant 

van hct zet$'erk'. rlíat met deze onzichtbare kant bcdoeld 

rvordt? \&'cl, datgene wat niet op dc proef tc zien is, maar 

cnkel op het lood vastgesteld wordt. Dat wat geen critiek 

uitlokt op aesthetisch terrein, maar dat wel veel tiidverlies 

kan vetoorzaken voor drukkcr en drukpers. Vii hebben het 

hier ovcr dc opbouw van het zetsel, Of de zetselconstructie 

dan zó belangrijk is? Indien hieraan maat êén enkcl ogcnblik 

wordt getwiifeld, moet het navolgende toch zeker alle twiifcl 

wegnemen. Goede of slechte constructie maakt het zetsel al 

dan niet geschikt tot drukken. Slccht opgebouwd zetsel 

verootzaakt alledei onveiligheden bii het insluiten en - wat 

tenslotte veelal nog heei wat erger is - tildens het drukken, 

Laat ons maar eens gaan vaststellen rvat de noodzakeliike 

basis voor stevig zetsel is. Ons inziens ligt deze basis in de 

zeven volgende punten: 

r, Cebraik ttan 4uiaer en jaiil maÍeriaal 

NÍet zuiver materiaal rvordt bedoeld: zonder bramen, niet 

krom en niet voozien van een korst aangedroogde inkt, 

Juist materiaal is niet te kort of te lang en is op juiste dikte. 

\Vat tc doen in vcrband met dit eerstc punt? Allereerst voor- 

komen in plaats van gcnczen, dus zorgvuldig omgàan met hct 

Dcrgclijk natcriaa/ 

noct oaniilcllilk ilt dc eircilatic, 

vant bcl lcurl 

nhls dan mri-qhcid op ! 

v2 

Om+ntm pluxcn un inhrliniu of rcglcltcn is ccn goadc rcgcl 

materiaal. Op het tweede plan: het matetiaal dat niet aan de 

voorwaarden voldoet in orde brengen ofwel uit de omloop 

nemen, Niet terzijde leggen voor een collega, zoals men maar 

al te vaak geneigd blilkt te ziin. Dit verschuift slechts de 

moeiliikheden en zo blijven deze zich telkens weer herhalen. 

z, Perfect opilaiten aan de regelt 

AIle regels evcn sterk in de haak en onder het zettcn contro- 

leren of de zeth^ k niet verloopt. \fleg met de fiine spaties uit 

de regcl! Verbeteringen geschieden in de zethaak cn zo min 

mogeliik op de galei. Nog meer bevelen? Neen, allecn nog 

een waarschuwing in verband met het tocvoegen van een 

papiertie aan de zetbrcedte bii het op maat stellen van de zet- 

haak, zoals nogal eens wordt gedaan. Men moet bii elk werk 

n g^ n of de samenstelling van een bepaald zetwerk al dan 

niet hct gebruik van een zil hct nog zo geringe veÍgroting 

van de zetbreedte toelaat. Vii denken hier bijvoorbeeld aan 

tabelwerk, werk op meerdere kolommen, alsmede zetsel op 

een smalle zetbreedte of uit een klein corps. 

3. Zo weinig nogeQk stakken 

Hoc meer stukken, des tc groter kans ook op onzuivere 

stukkcn, maar vooral des te meer het zetsel gaat veren tegen- 

ovcr gedeelten met minder stukken. Daarom: geen drie 

stukken waar het kan met twee! En vooral ook geen breuken 

op elkaar plaatsen. Men dient in het biizonder op te letten bii 

het zgn. gaaties vullen, o,a, bii omkaderingen. Ziln die kleine 

stukies cr wel nodig? Kan de hoeveelheid wit niet op een 

andere manier gevormd worden? Hebben ze wel de juiste 

maat? Hierbii is een grondige kennis van het letterwit nodig, 

niet alleen de afmetingen van de voorhanden ziinde stukies, 

maar ook van de samenstellingen rvelke men cr mee kan 

vormen. Hieraan mankeett nog wel eens wat. 

F,en paa.r opmerkingen moeten nog volgen ten aanzien van 

de hierboven gegeven aanwijzingen, welke inhouden dat zo 

weinig mogelijk stukken materiaal moeten worden gebruikt

6 

* 

tr 

il 

I 

ffi 

b: 

fl 

t 

n 

--- 

bij de opbouw van hct zetsel. Men kan nameliik ook wcer niet 

zó vast verken, dat cvcntucle verandetingen, biivoorbeeld 

aan de witverdeling, niet gemakkelijk cn vlug kunnen ge- 

beuten. Dc verschillende delen moeten zontlcr al te veel 

moeite naar onder of boven, naar links of rechts, verschoven 

kunnen worden. Het mag niet nodi€! ziin dat, om enkelc 

punten wit bii te voegcn, de gehele zetselconstructie ver- 

anderd moet worden. 

t Kleinste stakken naar binnett 

Voornameliik interlinies en lijnen kruipcn gemakkeliik weg, 

Kleine stukies beginnen te verschuiven, vetvolgen misschien 

met om te vallen en . . . eindigen zekcr met veel Iast te ver- 

oorzaken. Zorg er steeds voor dat de kans op wegvallen of 

verschuiven zo klein mogelilk bliift, 

5. Afuistehnd plaatsen ttan breaken 

Laat deze regel gelden, zowel bij holwit als bii regletten, 

intedinies en liinen. Maak er een vaste gewoonte van, geen 

scheiding samen te laten vallen met een andere, zelfs als dit in 

bepaalde gevallen niet het minste kwaad zou kunnen. 

6. Logitclte plaatsing aan ltet ait 

Om het met een vta g te doen: wanneer liggend en wanneer 

staand wit? FIet antwoord omvat verschillende punten: 

a. Gedeelten waarin tckstgrocpcn op verschillende breedte 

en staand wit voorkomen, worden afgesloten met liggend wit 

over de volle breedte van het zetsel. Dit neutraliseert het 

verschil in spanning, veroorzaakt door het verschil in aantal 

stukken waaruit de zetselgedeelten ziin opgebouwc, 

b, Onder een regel in losse lctter plaatst men in't geheel geen 

staand ',vit, ook niet gedeeltelijk liggend en staand, doch 

Hd loonl qckcr dc ttocile 

ccns gocd lc gun spcurcn naar 

lckorlkomingcn zalke 

aan dc opborv uan dil qelsel 

op te mcrkcn qin 

uitsluitend liggend wit. Dit l{omt niet alleen ten goedc aan de 

stevigheid, doch het biedt tcvens ecn waatborg r'oor hct 

voorkomen van dansende regels. 

c. Indien staand wit naast cen tekstgroep komt, wordt dc 

hoogte van dit wit op augustiinmaat genomen. N[cn neemt 

dus geen wit op rz augustiin cn 4 pnt omdat dc tckst precies 

zo hoog is, doch de te kst wordt in dit geval met wit aangevuld 

tot hct geheel ry augustiin hoog is en dus staand v"'it op dcze 

hoogte genomen kan worden. 

7. 

Nieí op geroel ,yerkefl, ntaar berekenen 

Mcn denkt zo gauw dat alles iuist is, maar hct insluiten varr dc 

vorm geeft dikwills een hecl ander rcsultaat te zien. Er gaat 

dan meestal vccl mecr tiid verloren dan dit het geval zou ziio 

geweest bii cen iuistc berekening vooraf. N{achinezetsel (vaste 

regel) maakt op deze stelling een uitzondering, maar hierbii 

mag toch niet uit het oog verloren u'orden dat een grotc 

dosis ondervinding nodig is, alvorcns fcilloos op gevoel kan 

worden gcwerkt. Nauwgezetheid speelt hier cen zeer grotc 

rol; oppervlakkigheid kan heel veel onaangenaamheden cn 

'bergen'van 

last bij de vcrderc vcrs'erking veroorzaken. 

Zetsel opbouwen geliikt op hct bou'q/cn mct ecn blokkendoos, 

Hoewel de bedoeling van dcze biidtage is, aan tc tonen dat 

het toch r*'el iets méér is, durvcn we dc vergelijking door tc 

trekken. \flanneer kinderen mct een blokkendoos aan hct 

bouwen gaan, onderschatten ze hun werk niet en het is soms 

merkwaardig met welk een voorzichtigheid, maar vooral met 

welk een crnst en naurvkeurigheid, ze te werk gaan. Et zijn 

redenen tc ovcr om met onzc zetsel-blokkendoos hun voor- 

beeld te volgen. Goed zetsel moet een eerste voor\\'aarde 

worden geacht om goed drukwerk te kunnen verkriigen! 

Ecn qo uslc cn dcgclikc opbort 

uml in clk gcwl ccn varborg wor afdrtAhcz 

4ndcr alhrlci nocilikhcdtn lc Mlmottn 

33

Letter-activiteiten 

HANDZEIÍEN I M. H. Groenendool, Amstcrdom 

Hoewel de groeiende wereld-organisatie nog maar moeilijk 

vordert, ziln er symptomen die tot realiteit worden. Het is 

niet weg als men er de ogen voor sluit, het is er en het laat 

zich niet negeren. Voor velen zalhet wat wonderliik zijn dat 

cen Russische automobicl aan de markt komt in Nederland, 

toch is dit een realiteit. Zo is \7est-Duitsland als Europese 

staat aanvaard, en gaat wcer een belangriike plaats als leverancier 

innemcn. Tetwifl voor velen hct probleem 

'Duitsers' 

nog niet is opgelost (men worstelt - en terecht - nog steeds 

met het Duizendiarig Rijk en ziin aanhtngers), heeft de 

Duitse industrie zich hersteld en wordt ook de Nederlandse 

markt weer een belangrijke factor. Duitse drukpersen, hulp- 

apparaten en drukletters komen weer ons land binnen. 

Over de drukletters willen wii thans iets zeggen. De belang- 

riikste gieterilen, dic inderdaad ook voor ons begerenswaar- 

dige letters brengen, hebben ecn eigen vertegenwoordiger in 

ons land. Er rvordt de laatste tijd daarnaast nog wat mccr 

activiteit ontplooid door hct doen rondreizen van fabrieks- 

functionarissen. Ook hct vcrspteiden van drukwerken en 

letterprocvcn getuigt van dit omhoog komen. 

In de eerste plaats komt het oude gietprogramma weer op 

gang; oude gerenommeerde letters ziln weer in voorraad 

gegoten. Daarnaast komen de gieterijen met u/at nieuwc 

producten. Het is moeililk om hier erg enthousiast over te 

zijn, want we hebben toch werkelilk al lettersoorten genoeg, 

Daar zou tegenovef moeten staan dat er verouderde typen 

over boord gaan, hetgeen niet voldoende het geval is, 

Spiltig is het, dat nog in vele drukkcriien het aanschaffen van 

letter te veel gebaseerd is op de adviezen van de gietcrijen, 

zonder dat voldoende eigen critische kennis aanwezig is. Dat 

is natuurliik wel prettig voor de gieteriien, maar dit werkt 

toch ook 'u/eer te weinig selectetend. Àan dit selectie-tekort 

is het te wiiten dat nog immer aesthetisch-onverantwoorde 

typen in omloop blijven. 

Van H. Berthold AG (vertegenwoordigd door H. van Rand- 

wijk te Dordrecht) komen losse folders en een volledig 

overzicht (llSB). Nicuws was er niet bii, maar het is een 

3a i-rtq, /ut lvln 11, uvazQ atru-t 

genoegen om de \iflalbaum, de Berthold-Grotesk en de Aritton 

\rreer terug te zien. rVaarom er echter een Derby en een Palette 

moet ziin, vermag niet tot ons door te dringen. 

De typen Virtuosa I en lf vierden uitgebracht door D, Stempel 

ÁG (vertegenwoordigd door Mahez te Amstcrdam). Deze 

letter misstaat zeker niet tussen de vele schriifletrersoorrcn 

d ryt azt laelthnndel .d,ml e z/,am 

die reeds aan de markt zijn. Er is een geliikvormige kleine 

letter, maar de kapitalen vanl zijn wat krulliger dan van de II. 

Voor 6in werk is de Virtuosa een aardige contrastletter. 

Ook de beke nde Bauersche Giesserei (vcrtegenwoordigd door 

!/inkler Fallert & Co te Amstcrdam) neemt een aandeel in de 

v 

verhoogde activiteit. Nieuw zijn de Alplta en Bcla, cvenals 

de voorgaande soort aan elkaar verwant. Doch hier is het 

samen-toepassen iuist andersom: een gezamenliikc kapitaal 

heeft een penseelachtige onderkast bii de Alpha en een soort 

cursieve schriifmachineletter bii de Beta. Ze zijn ook bii 

elkaar te gebruiken en het is een bruikbare reclamecursief. 

In het bcgin v^Ír rgt4 verscheen van de hand van dr Konrad 

F. Bauer een leuk boekje: 'Jahreszahlen 

aus acht Jahrhunderten', 

waarin iaartallen zijn gereproduceerd van rzjj tot eír 

met rgt4, Van r9o5 af met cijfers van de Bauersche Giesserei. 

E u o,o,l o u e v (Je) G u o .,ï., ge u s 

"* "nl, 

Naar Klingegaanweook 

Een prettige vacantie in Epe. 

DE ROTATIE-MACHINE 

Op originele wijze wordt de Imprimatur bemonsterd in een 

'Bauersche 

aantal kranten 

Zeittng', waarin bii dezelfde 

tekstletter steeds een andere kopletter en opschriftletter 

wcrd toegepast. Tenslotte nog de uitgebreide letterproef, 

waarin het gehele gietprogramma werd uitgestald. Enige 

goede bekenden, als bijvoorbceld \Weiss-Antiqua, Corvinus, 

Menhart, Futura, Quick cn I-egende vinden vre hier terug. 

MACHíNEZEÍÍEN I J.H. von Slooten, Ámsterdom 

Hef uifsfofen von regefs 

oP oneven mcrqt 

Hoewel een universal-uitstootinrichting een bclangriike 

verbetering aan een zetmachine is, komen er in de practiik bii 

een oudere machine wel eens ogenblikken voor dat mcn weer 

terugverlangt naar de ouderwetse plaat-uitstoters, waarbij 

men voor elkc maat de gewenste uitstoter kan aanbrengen. 

Hoe vaak komt het niet voor dat er rcgcls op een oneven 

m ^t gczet moeten worden en dat de uitstoter dan één à 

anderhalf augustiin kleiner is. Zo biivoorbeeld als men een 

stuk op rrI augustijn moet zetten en men dus een uitstoter 

op ro augustiin moet gebruiken, of op 9 augustijn met een 

uitstoter op 8 augustiin. In veel gevallcn vertoont de regcl 

dan de neiging om te kantelen voordat deze de met leer 

beklede kantelaar heeft bereikt, met alle narigheden van dien. 

Doordat de regel niet door een uitstoter op de volle bteedte 

u'ordt uitgestoten en dus aan de bovenziide haast geen druk 

heeft, is het logisch dat dit kan gebeuren. 

Men zoekt wel een oplossing door tussen de regelgeleider en 

het voorsrukfr^me ^ n de bovenziide een propje papier te 

steken, zodat de geleider iets open bliift staan. Bii de ene 

machine gelukt het dan wel eens de regels normaal op de 

galei te kriigen, maat bii de andere wordt de kwaal nog erger, 

Ook kan men de gebogen bladveer, die de regelgeleider tegen 

het voorstukframe duwt, aan de onderziide iets sterker laten 

drukken door hem te verbuigen, waardoor de regel aan de

onderziide meeÍ tegenstand ondervindt, mâÍ ook dat hceft 

in vele gevallen geen resultaat. 

Hoewel er bi! de Linotype een paar oneven uitstootrepcn 

geleverd worden, komt het in de practijk haast niet voor dat 

deze worden gebruikt, uitgezonderd door de machines dic 

altijd op één maat bliiven staan. Het tegenwoordige druk- 

werk brengt mee dat zo dikwiils op incourante zetbreedten 

moet worden gezct, dat het ondoenliik is, telkens de uit- 

stoterindeling te wilzigen, daar men dan u'ecr mocilijkhedcn 

met andere regellengten krijgt. 

Gelukkig heeft mcn bij dc nicuwcre machincs een oplossing 

gevonden, 'waardoor het kantelen van tegels op onevcn maat 

zo goed als niet meer voorkomt. NIet een beetje handigheid is 

deze verbetering op elke oudere machine aan te brengen. 

Zoals de biigaande afbeelding laat zien, is op de regelgeleider 

aan de onderzijde, plm. 4 mm van de onderkant, een kleine 

verhoging aangebracht, waardoor aan de onderzijde van de 

regel tiidens het uitstoten meer druk wordt uitgeoefend dan 

aan de bovenzilde. De neiging van de regel om te kantelen 

wordt dus door deze verhoging opgevangen. 

Voor het aanbrengen vanzo'n verhoging kan mcn een stripje 

van een r-punts koperen liin gebruiken, dat gngeveer 6 mm 

breed is, Linxs en rechts boort men een gaatie in de geleider 

en het stripie en klinkt het met een paar nageltjes vast, er 

rckening mee houdend dat de koppen van de klinknagelties 

geliik mct de bovenkant van het stripje moeten komen te 

liggen, daar men anders last krilgt van beschadiging der 

regels. Ook moet men et zotg voor dragcn dat de regels niet 

tegen de zijkant van het stripie stoten. 

De geleider is aan dc zijde van het mes afgerond, om te vooÍ- 

komen dat de regcls er tegen lopen, wat beschadiging van het 

deurtje kan veroorzaken. De afronding moet ook aan het 

stripie gemaakt worden, door het tc verbuigen. Raadzaam is 

het, de geleider op deze plaats aan de zijkant iets in te viilen, 

zodat het stripie de hele ronding kan volgen en het uitgesloten 

is dat de regel er tegen aan stoot. WoÍdt hiermee geen reke- 

ning gehouden en stoot de regel dus tegen de verhoging, dan 

heeft dit tot gevolg dat het haakje van de regelgeleider af- 

breekt. Dit haakie rust op een pennetie, dat is aangebracht in 

het ribbenmes. Breuk van het haakie heeft tot gevolg dat de 

regelgeleider ovet het blokje in het mesblok gaat slepen. 

Ook bestaat de kans dat de regcl tegen de gcleider botst, wat 

cvencens beschadiging tot gevolg kan hebben, 

t , De plaals vaar bcl $ripic 

ntoc! uordcn aangcbrachl 

2. Op dt

- 

Indusfrië I e v orm geving 

AtGEi,IEEN I M. H. Groenendoql. Ámsterdom 

Hocrvcl dc inclustriëlc lormgcving \'()()r ons land zckct gccn 

nicun'bcgrip is, li]kt ecn bcsprcking hicrr-an toch rvcl op zijn 

plaats. Hct \\'rrs van clc jubilcrcnclc r\lgemcnc Clichc Ir-rdustrie 

Van Tijn & Z'tck tc Amstcrdam ccr-r uitsrckcndc gcdachtc 

om dc hccr ltcillv, adjunct-dircctcuÍ van dc Council of 

lndusttial l)esign, ccn voordracht ovcr dit ondcrl'crp tc 

doen houclcr-r. \lcn blijkt in lr.ngcland a1 rvat lcrdcr tc zijn 

dan in ons l:rrrd. In Londcn ijvcren trvce scholcn mct clkaar 

om tot rlc bcstc rcsultirtctr tc komen bij dc oplciding vall 

industrial dcsisncrs. 

\Wij dcnkcn bij clit strcvcn naar bctcre \'()rmen vrn industrie- 

producten aan hct révcil vrrr Villiam \lorris a:rn hct cind van 

dc vorigc ccus-. Ilorris zaÍl mct lcdc ogen dc troostcloosheid 

van ziln tiid, clc smakclooshcid van hct binnenhuis cn dc 

armocdc van hct bock. \forris zag als uitkomst het handwerk, 

hctu-elk zich toch ook in or.rzc tiid nog laat gcldcn. Dc hand- 

gewcven stoffcn, h:rndgcvormcl :rardervcrk, cdclsmcedwetk, 

drukkcn van dc handpcrs, dit allcs geldt als \/oornaam cn 

kunstzinnig. Irn is clat ook indcrclaad. Als altcrnaticf grocide 

de zckerhcid dat ccn fabrickmatig product, ccn massa-artikel 

of industriccl r.crvaardigd gcbruiksr,ooru'crp, bcslist minder 

fraai moct ziin dan ccn hands'crkproduct. 

De industriëlc vrmgeving bcoogt ecn doorbrckcn lan dezc 

ingcwortclclc ()pvatting. Nict door cen vcrvanÍlcn van hct 

industriëlc prorluct door hanclscrk, ma:rr do,rr dc samcn- 

u'crking van kunstcnaar cr.r tcchrricus te bcvordcrcr.r. llr Iigt 

hiet cen gcucldig terrein braak. I[ct is vcel gcmakkclijkcr 

om dc gcslaagde poeingcn tc signalcrcr.r, dan hct 11og nict 

()ntgonncn tcrrcirr. Àls gt>cclc voorbccldcn mogen dc auto- 

mobiclindustr.ie, glas- cn aardcu'crk (Lccrdam cn Zaalbcrg), 

de Hoovcr-u'asmachinc- cn de tcxticlindustric (Ílcdccltciiik) 

genocmd lvordcn. 

Het moct voor ccn massaproduct toch nict bczu'arend zijn 

()m tc strc\-cÍ1 naaÍ cen acsthctische vormgeving, u'aarbij dc 

kunstcnirar tr-ordt ingcschakeld. llicr kan dc prijs gcen rol 

meer spclcn. I lct gaat daarbij om ar.rdcrc dingcn. I lct gaat ()m 

de verantn't>ordclijkheid van dc produccÍrt tcn opzichtc van 

dc smaak- cn stiilv()rming in onzc tijd. Ilct gaat ook om de 

opvocding \'àn hct publick. 

Dc mocilijkhcid is r-ru, \\'airr tc beginncn. Fabrikanten cn 

publick m()ctcn *'ordcn opgcvoe d, ()nt\\'crpcÍs opgclcid. 

IÍisschicn dat dc opr'ocding van de fabrikanten s,cl hct 

mocilijkst is. [n zeer vclc gcvallcn blijkt hct grotc publiek 

u'cl ontvarrkclijk voor modcrniscring of misschicn bctcr 

'r'crnicurving' 

\,iln vormen. Iir drcigt cchtcr v'cl cens een 

typisch vcrschijnsel, ccn misvcrstand, dat misschicn nog on- 

be*.ust rorrdspookt cn dat in ccn vraag aan gcnocmdc 

sprcker toch aan dc

7 

@:IlHËW 

BURLIN, CTON 

}TÀGÀ-INE, 

for Connorc.reur,r 

í//wt;are/b?uil*Iefu{bntÍly 

MAY. t947 

AXHIBITIONS 

quENTIN IÍASSYS AS Á pÁINTER OF CENRE pICTURES 

lr w J. !RID!NOEn 

A NE,GLECTED WORK BY THE MACDÁI,EN MASTER 

Ir oATIUDE $I{CXE&CH 

^N !ilCLrSg &^&\STE *Vm 09 ff. Uffi& 

b W L ruDSUICI 

tfffikw t &VL 

calxËE GIWrc flcutB & u l8cv.[ nm 

rnoRT* Noncs oN ^ É!E ly VEyNAt ÍJOAN FF-|MY) 

Nmu(8Lfa 

Lgrr-rs s.vttB tolil@uttc 5M 

industricel is, moge aan twiffel ondcrhcvig zijn, maar ook 

dit ambachtelijk vervaardigde product vcrdient ccn verant- 

woorde vormgcving. Het is in Engeland blijkbaar niet meer 

discutabel; daar rekcnt men elk drukwerk waard om bij de 

industriëlc vormgcving betrokken te worden. 

' 71, pograf sch e aernie uw i ng' 

Juist na de besproken voordracht, bereiktc ons ccn interessant 

nummer van The Monotype Recordcr, hetwclk als titel 

draagt : TypograÊsche vernieuwing. 

Evenals de heer Reilly ziln voordracht ondcrstcunde door 

het vcrtonen van lichtbeeldcn, waarbij de oude, cerlijke stiil- 

voortbrengselen, de vorigc eeuu,rse stijl-imitatics en moderne 

goede en slechte ptoducten logisch in clkaats vcrband urerden 

gebracht, is dit uitstekende artikel mct voorbeclden geillu- 

streerd. Met opzet heeft men geen paradc-drukwcrk getoond. 

In ons land rvordt het langzamethand modc om alleen maar 

de allerbeste en meest experimentelc artistcn naar voren te 

schuiven - denk aan het Kerstnummcr van hct Drukkers- 

weekblad. Zo worden veelal ook critische bcschouwingen 

gewiid aan drukwerken dic reeds ccn zekcre verzorging 

hebben gehad. De cchte knociers bliivcn buitcn schot, terwill 

zij de standjes verdienen die door dc rcccnsentcn vaak aan de 

lieden van goeden wille rvorden uitgedccld. 

The l,Íonotype Recorder stclt op convcntionclc cn dus niet 

uitgesproken slechte wiizc vervaardigd druku'crk met het 

door een voÍmgever vernieuwde uitedijk r-raast elkaar. Dit is 

dan niet een uitzondcrliik ontwerp, me.at zonder meer een 

verantwoorde vorm, die recht aan de klant zowcl als aan het 

publiek doet wedcrvaren. 

Terecht'qiordt de taak van dc zettcr in hct gcding gebracht. 

40 

Afuclding z: Een reprodtctic un ccn aJbccldiry tit 'Thc Monlupe Retorder' : Ecn bekmd tiidrbrift opgcfrisl 

Dcze toch is niet dc eeÍst aangewezeírrr n om de industriëlc 

vormgeving ter hand te nemen, juist omdat in vele gevallen 

de smaak van de klant moet worden te lilf gegaan met potlood 

en papier. Daar tegenover staat dat lang niet elk bedrilf een 

vormgeveÍ in of buiten de zaak heeft en dus aangewezen is 

op de zetter die het ontwerpen bchoodiik beheerst. Het is dus 

zekcr niet nutteloos om aan layout-cursussen deel te nemen 

en de eigen smaak op alle mogeliike manieren te veredelen. 

Ook het volgen van de intenties van een ontwerper eist 

trouwens van de zetter een beheerst vakmanschap. 

De getoondc voorbeelden ziin stuk voor stuk symmetrisch 

ontworpen en de vernieuwing zit uitsluitend in de betere 

letterkeuze - natuurliik met de beste Monotype-letters - en 

een goed doordachte rangschikking en dus ordening van de 

gegevens en onderdelen. 

Striid tegen ondergtonden, tintlijnen, sterren en ornamenten 

zal ook ten onzent vcrnicuwing kunnen brengen. Beheersing 

van lettervorm en vlak, gedegen inzicht in tekstwaardering, 

kunnen bercikt worden door studie. Niet alleen studie in de 

tichting van layout, maar ook algemene vorming. De ont- 

werper moet zich in clke opdracht kunnen inleven. Hii moet 

het ene momcnt vorm kunnen geven aan een circulaire voor 

de kankerbestrijding, het andere moment echter moet hii aan 

ecn catnavalsprogÍamma of een werkstuk van nog weef 

geheel andere aard kracht en sfeer kunnen geven, 

In dit verband mogen we de aandacht ook nog leiden naar de 

advcrtentiecampagne voor de Ned. Hervormde Kerk. Men 

hccft hier begrepen hoe veel anders deze campagne moet ziin 

dan die voor 'cet meet fruit' of 'het bier is weer best'. Het is 

nict de zorg om een 'mooi smoutje' die ons bezig houdt, doch 

veel meet behoeven we ecn bewustziin voor de dienende taak

I 

l 

.,l- 

ten opzichte van opdrachtgever cn onderwerp. Moge het 

deze kant opgaan met dc verantwoordelilkheid van de 

patroon, vormgever cn zetter. Alleen dan kan de smaak van 

het publiek mede gevormd worden, omgebogen worden 

door een'veredelendc dcmocratisering' van hct druks.erk. 

Eerbíed voor de mens 

I tí 

4 ó bq, &. e,írd 

H r.' e..o.i Oo,r4ii 

,.rd,f.i c.r.chícr.É !.r r.or 

n-- sa!..r :,r drs F4.rc 

nD É r.r lni r.b.r 'F óó 

x.l,Í r.l D,í id.b.n..i o.'. 

d..i r..,cr 6.,ed c.r .Íb,i 

rcd & i.fur wi. n dt. en!, 

at...rl.!,.nc. b!ÍÈ.^.di. oi. 

d.{.r, dr. íGhr ár t.8 h..h 

Í ,b. od.t h! e rl..b :.r b. 

!.[rr. à!d r.rburs, ci. ri.nd, 

1: Indutriêlc niddclcn toqcpast on ccn geulclikc aurdc lc prlpagcrct 

cn ill:tekcnd bl bct guhldc docl aangcpaí 

ÁN'WOORDE'{ YA'(RE'(ENEí{ 

r. ^.7o X o,64 : ca 45 vcllcn; b.7o x o,l3 : ca 3,o yellen. 

2. 2to.ooo.ooo gedecld door 386.o8o (de uitkomst van 

631 u. 76 x 8o) : 65o g/pm2. (Theoretisch 648). 

,. too.ooo.ooo : 6oo : Sll.lll : Tooo : nr r2o. 

ANTWOORDE'{ ,I,EOERIANDSE f AAL 

ic.r n n..ó ,.i d. Fxh,.bid 

oDdí!nd.hÍrtrMr, 

Dd...i.É.r oi. !r srFci. 

nd ,. &.& rch..Ê Ê.. 

rdohituibr.wd E.^(h.r. 

È, d,. ,.n 4. abr!.r bd, 

.rr.d., h.dó. rc.L H{ ,.i rrn 

fr..rrr h.ir Ei sh..ts,, d,. 

.d r..r r..d H ,.4 &r ,jn 

n.d... ntj b c..,.kF. 

c. rr e.rMd h.hb.n v.d., h 

.{tu. rií .,6ri' v.dÍ. n..' 

v.n d.r ,,cnóf !Íhh ci. c. 

r. commissaris, politie, gelastte, rechercheur, onmiddelliik; 

z, Heerenveen, 's-Hertogenbosch; 

,. visgraat; 4. busktuit; 

;. honingraat; 6. aanwensel; 7. Vind, biiouterieën; 8. artillerie, 

munitie; 9. leeuweriken, dromedarissen, stiekem, Meteoro- 

logisch, De Bilt; ro. overzcese, ontaardde, liideliik. 

'Dcr 

| ÁxiliilrarÉ', een boe kwerkje dat werd samengesteld door 

H, R. Steinbauet en is uitgegeven door de Polygtaph Veilag te 

Ftankfurt am Main, is in het laatst van het vorig laar in een derde 

druk verschenen. Er bliikt dus nogal belangstelling voor te hcbben 

bestaan. Gezien ook de omstandigheid dat in ons land maar heel 

weinig aan vaklectuur over dit speciale gebied voorhanden is, kan 

het nuttig zijn de aandacht op deze uitgave te vestigen. Het drukken 

van elastische drukvormen is tenslotte in dc verpakkingsindustric 

van niet geringe betekenis en de techniek er vm is in de afgelopen 

jaren verder ontwikkeld. Bovendien worden verscheidene nieuwc 

verpakkingsmaterialen, bijvoorbeeld cellofaan, plio6lm, aluminiumfolie 

en wat al meer, met succes in deze techniek bedrukt. Voor 

degenen die 'in het vak zitten' en voor degenen die de ontwikkeling 

in de verpakkingsindustrie willen volgen, kan een aanschaffen en 

bestuderen van de derde bijgewerkte druk van'Der Ànilindruck' 

nuttig zijn. Achtereenvolgens worden er in behandeld: grondslagen 

van de techniek, tepassingsmogelijkheden, vervaardiging van de 

drukvormen, bevestigen en toestellen van de vormen, inkten, 

papier, legisteÍen en afdrukken, druk op speciale materialen, bourv 

en de bediening van aniline-drukmachines e.d. De prijs van het 

boekwerkje bedraagt ongeveer f 8.oo. 

'Indrslriële 

L 

Vorntgcaing in Auerika' is een van de laatste Íapporten 

van de Contactgrocp Opvoering Productiviteit. Dit rapport bevat 

bevindingen van zes deskundigen uit ons land, die een reis naar de 

Verenigde Staten hebben gemaakt ter bestudeting van het door de 

titel aangegeven gebied. Hoewel men ook het grafische terrein zou 

kunnen rekenen tot dat wmrop industriële vormgeving toepassing 

vindt, wordt het buiten beschouwing gelaten als zi'1nde van zeer 

gespecialiseerd karakter en nauweliiks te benaderen voor niet speciaal 

daarvoor opgeleide ontwerpers. Een opvatting waarmee wii ons 

wel kunnen verenigen. Het rapport is echter voor grafici toch wel 

inteÍessant, want het zoeken naar een goede methodiek ter bereiking 

vm €eo betere vormgeving is in de grafische kring bii voortduring 

actueel. De onderscheidene hoofdstukken: aspecten der industriëlc 

vormgeving, de positie van de free-lance ontwerper, samenwerking 

van fabrikant en ontwerper, alsmede onderwijs en opleidingen voor 

industriêle vormgeving, kunnen een goed inzicht verschaffen in 

kwaliteitsvraagstukken. En dat is iets wat in verscheidene grafische 

ondernemingen nog geen weelde geacht kan worden. Het rapport 

kost f 4,5o en het wordt toegezonden na storting van dit bedrag op 

girorekening 2586 ten name van de COP te Den Haag. 

'l'aee 'Rorye' 

| uierve tlflvbrdler: 

en'L'isie'. In de afgelopen periode 

zagen twee nieuwelingen in de rceks van Nederlandse tijdschriften 

het licht, waaraan het goed is nader aandacht te besteden, omdat ze 

beide voor grafici opmerkelijke kwaliteiten vertonen. 

'Rangc' ís een vier maal per jaar verschiinende uitgave van Philips' 

Telecommunicatie Industrie te Hilversum. waarvan de inhoud bestaat 

uit publicaties over o.a. radio, telefonie, televisie, radat en 

dergeliike zaken. Het is niet zozeer een specifiek vaktijdschrift, maar 

veeleer een uitwisselingsorgaan van bijzonderheden en nieuwe ontwikkelingen 

ten behoeve van degenen die met de vermelde zaken te 

doen hebben of er gebruik van maken. De bijdragen zijn afwisselend 

verwerkt en de beschikbare mogelilkheden tot 'rijk' kleurgebruik en 

illustratie zijn door de vormgevers op uitstekende wiize benut. 

Jammer dat iuist voorin enige kleine'oneffenheden'te constateren 

zijn, nameliik het te geringe kopwit op de pagina's r en 3 en de 

minder geslaagde oplossing van de inhoudsopgave. Niettemin kan 

'Range'al meteen aanspraak maken op rangschikking bii de best 

verzorgde Nederlandse tijdschriften. De vormgeving is vm Ton 

Raateland en Alex Vcrberne en de uitstekende druktechnische 

verzorging is van Meijer te \Tormerveer. 

'Viic' 

is een nieuw voodichtingsorgam op het terrein van bouwen 

en wonen, dat zich in't bilzonder richt op het interieur en de toegepaste 

kunsten. Uitgevers zijn een groep fabrikanten die iets te doen 

hebben met woningen en'wooncultuur'. Het eerste nummer van 

'Visie' 

behandelt op interessante wij ze van a tot z eea zgn. bungalow 

en al wat daarin en daarom in toepassing komt: bouwvorm en 

indeling, bchang, verÍkleuren, tapijten en verdere vloerbedekking, 

vedichting, meubelen, gordilnen, siervoorwerpen enz. De uitgave 

maakt als geheel een wat soberder indruk dan'Range', rnaar de 

inslag van het blad is practischer en er is ook wel mecÍ aan tekst in te 

verwerken. Áan de kleurendrukken die er in zitten, hceft drukkerii 

Spin te Amsterdam echter heel wat te dmn gehad, afgezien nog vm 

de verdere problemen die de uitvoering stclde. Nan Platvct is de 

ontwerpeÍ van dit eerste nummcr van'Visie', dat als staaltie van 

ziin kumen en ook als uitgave succesrijk geacht mag worden. Het 

omslag en de entree van het blad getuigen in't bijzonder van titic. 

4l

VERGELUK UW PRODUCTTECUFERS 

met die cijfers welke U bereiken kunt bij aanschafÍing van de 

. LINOÏYPE . 

LINOTYPE COMET MET TELETYPE.INSTALLATIE 

Met de opstelling van deze gegevens zijn wij U graag behulpzaam. 

De bedrijfszekere Linotype Comet, het uitmuntende product 

der wereldomvattende Linotype fabrieken, kan ook spoedig te Uwer 

beschikking staan om ononderbroken een hoge productie te maken 

tegen lagere kosten. Let op haar eenvoudige doeltreffende constructie, 

juist gericht op het bereiken van constanre hoge snelheden. 

Linotype Comet met Teletype-installatie daar waar 

bedrijfseconomische problemen dringend om een oplossing vragen. 

Gaarne demonstreren wij voor U. 

HANDELMAATSCHAPPU VOOR GRAFTSCHE MACHINES N.V. 

Amste r do m-C., P r i n s H en d r i kko de 34, T e I efoon 4ó644 - 467 44 - 3439 0 

#iïiifF1ïiiiïii:liiiiiïÏiïirrtiiï1,ï'liiii;lriÍ:Í,1l.'..:: lïi:ïrï iï,.,,:Íïiïïii'i:;i:titï 

Voor alle poststukken minimum-Íormaat: 

Zoals reeds eerder aangekondigd zal met ingang 

van 1 Juli 1955 het minimum-formaat van 7 x 10 

voor poststukken worden ingevoerd. Deze internationaal 

vastgestelde regeling, die voor brieÍkaarten 

en kaarten zonder omslag reeds van toepassing 

was, zal dus nu voor alle poststukken 

gelden. 

Naam- en visilekaarljes me! bijbehorende 

enveloppen mogen in hel binnenlandse verkeer 

nog lol 1 Februari 195ó gebrvikl woden. 

7n'10*"

tÈ- 

CLICI]E'S 

toTo-LtTlto's 

't is geen kasplantje 

de acoustische hardboardplaat 

Superac, die al het overtollige 

lawaai absorbeert 

kan tegen een stootje 

Superac is oersterk 

rttagl brochures en monslerr 

u00r 

Handel 

en 

lndustrie 

KONINKLUKE PAPIERFABRIEKEN 

Amsterdam o Rotterdam

w\:rr 

'tÍooi 

drwkwerk rnaken 

betekent uoor ons 

ff0l|B-papier 

gebraiken!' 

G. H. BUHRMANN'S PAPIERGROOTHANDEL N V 

Amsterdam Arnhem Den Haag Eindhoven Groningen Leeuwarden Maastricht Rotterdam Utrecht Zutphen 

_-z 

I 

i

Untitled - Drukwerk in de Marge

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?