Overstromingen van Molenbeek in goede banen geleid - Vlaamse ...

Nieuwe overstromingsgebieden beschermen beter tegen natte voeten
Wateroverlast aanpakken
in 3 trappen
Bij de inrichting van waterlopen en hun valleien
hanteert de VMM als waterbeheerder tegenwoordig
een drietrapsstrategie. Deze strategie moet voorkomen
dat wateroverlast doorschuift naar stroomafwaartse
gebieden.
Trap 1 = vasthouden
De eerste stap houdt in dat water zo veel mogelijk
bovenstrooms vastgehouden wordt. Zo vermijdt men
dat neerslag te snel naar het beeksysteem wordt afgevoerd.
In een ideale situatie hebben de bovenlopen
nog tal van meanders. In natuur- en bosgebieden
wordt zo weinig mogelijk geruimd, zodat waterplanten
en andere obstructies de stroom kunnen afremmen.
Hagen en houtkanten en grasbuffers langs akkers dragen
bij tot het afremmen en vasthouden van hemelwater.
Door het water langer vast te houden, krijgt het
ook meer kans om in de bodem te sijpelen. Daarom
worden ook parkeerplaatsen het beste aangelegd met
half-doorlaatbare materialen, zoals doorgroeitegels. In
woonwijken kan men tussen de huizen een ondiepe
infiltratiezone (een zogenaamde wadi) aanleggen.
Trap 2 = bergen
Als het niet mogelijk is om het water bovenstrooms
vast te houden, is extra buffering nodig. In dat geval
kan de waterbeheerder gebieden langs de waterlopen
gebruiken om het extra water bij piekdebieten op te
vangen. Hierbij maakt men zoveel mogelijk gebruik van
de natuurlijke bergingscapaciteit van valleien. Indien
deze capaciteit niet volstaat worden gecontroleerde
overstromingsgebieden aangelegd.
Een GOG in gevulde toestand
Trap 3 = afvoeren
Als vasthouden en bergen niet voldoende zijn, moet
het water - daar waar wateroverlast dreigt - zo vlot
mogelijk worden afgevoerd. Slibruiming of het maaien
van water- en oeverplanten zijn maatregelen die de
afvoer bevorderen. De waterbeheerder dient er daarbij
wel over te waken dat de problemen zich niet verplaatsen
naar stroomafwaartse gebieden.
Overstromingen van Molenbeek
in goede banen geleid
lokale infokrant september 2009
In het verleden kregen verschillende huizen in Hofstade (Aalst) en Erpe-Mere meermaals te maken met wateroverlast. Om dit probleem aan te pakken werd in
1996 een gecontroleerd overstromingsgebied (GOG) aangelegd op het grondgebied van Erpe-Mere. Dit gecontroleerde overstromingsgebied had een
gunstig maar te beperkt effect. Bijkomende maatregelen drongen zich op. Daarom besloot de VMM, in overleg met de betrokken gemeenten, de
provincie Oost-Vlaanderen, TMVW-Aquario en Aquafin, om twee bijkomende gecontroleerde overstromingsgebieden aan te leggen: een GOG aan de
Hollestraat op het grondgebied van Erpe-Mere en Haaltert en een GOG aan de Lammersweg op het grondgebied van Erpe-Mere en Herzele.
Als bouwheer sloot de VMM een samenwerkingsovereenkomst af met Aquafin en TMVW. Zo kon gelijktijdig met de aanleg van de overstromingsgebieden een
gescheiden rioleringsstelsel aangelegd worden in de naburige straat d'Hoeve (Aaigem). Ook de toevoer- en afvoerleidingen van de geplande rioolwaterzuiveringsinstallatie
(RWZI) in Heldergem zijn tegelijkertijd aangelegd. De werken aan de gecontroleerde overstromingsgebieden in de Hollestraat en de
Lammersweg startten in juli 2007 en werden afgerond in maart 2009. Op 1 april werden deze gebieden in werking gesteld en ingehuldigd door de Vlaamse
minister van leefmilieu.
De Molenbeek, een zijrivier van de Dender
Het smalle, langgerekte stroomgebied van de
Molenbeek is ongeveer 55 km² groot en ligt in het
westen van het Denderbekken, ten zuidwesten van
Aalst. De Molenbeek ontspringt in de gemeente
Zottegem op een hoogte van ongeveer 70 meter. Over
een lengte van ongeveer 25 kilometer stroomt ze via
Herzele, Haaltert en Erpe-Mere in noordnoordoostelijke
richting naar Aalst. In Hofstade (Aalst) mondt ze
uit in de Dender op ongeveer 18 meter hoogte.
De bovenloop van de Molenbeek kent een tamelijk
steil verval en een diep uitgeschuurde bedding.
Stroomafwaarts van Erpe verbreedt de vallei van de
Molenbeek geleidelijk en vermindert het verval en de
stroomsnelheid.
Het waterdebiet en het waterpeil van de Molenbeek
(Erpe-Mere) kent zeer grote schommelingen. Deze
schommelingen worden veroorzaakt door het versneld
afgevoerde hemelwater van verharde oppervlakken en
door de rechtgetrokken zijbeken tussen huizen en tuinen.
Een rechtgetrokken beek voert het water immers
sneller af en vermindert de natuurlijke buffercapaciteit
(het water kan dus moeilijker opgevangen worden). In
de lager gelegen gebieden stijgt hierdoor de kans op
wateroverlast.
Oorspronkelijk mondde de Molenbeek in de Dender
uit ter hoogte van Gijzegem. In 1980 werd de beek
afgetakt ter hoogte van Hofstade (Aalst) en sindsdien
mondt ze daar uit in de Dender. Deze maatregel was
ingegeven om wateroverlast in Gijzegem te voorkomen.
Langs het volledige opwaartse traject, maar voornamelijk
in Erpe-Mere en Aalst, hadden de inwoners vanaf
1980 meermaals te kampen met wateroverlast. Daarom
werd in 1996 een overstromingsgebied met een bergingscapaciteit
van 153.000m³ aangelegd op de
Molenbeek ter hoogte van de spoorweg Brussel-Gent.
Al snel bleek dat zich in de meer stroomafwaarts gelegen
woongebieden in Erpe-Mere en Aalst (Hofstade)
nog steeds wateroverlast voordeed. Om deze zones
ook voor stormen met een hogere herhalingsperiode
tegen wateroverlast te beschermen, werd beslist om
twee bijkomende overstromingsgebieden aan te
leggen.

Visie omgezet in de praktijk
Voor er een spade in de grond gaat, bestudeert de
waterbeheerder altijd grondig de knelpunten aan de
hand van computermodellen die de werkelijkheid
nabootsen. Deze modellen stellen de verschillende
mogelijke oplossingen bloot aan extreme stormsituaties
en vergelijken ze met elkaar (met betrekking tot
doeltreffendheid en kosten-baten). Zo test men grondig
en zonder enig gevaar welke oplossing het meest
geschikt is.
Voor deze drie gecontroleerde overstromingsgebieden
(GOG’s) op de Molenbeek werkte VMM een aaneensluitende
regeling uit: het gecontroleerd overstromingsgebied
langs de spoorweg in Erpe-Mere wordt
eerst gevuld. Daarna begint het bufferen in het overstromingsgebied
aan de Hollestraat. Als dit ongeveer
halfvol is start in laatste instantie het vullen van het
overstromingsgebied aan de Lammersweg. Het gebied
aan de Lammersweg wordt dus enkel onder extreme
situaties ingeschakeld. Eens het waterpeil van de
Molenbeek terug een veilig niveau bereikt, vloeit het
water uit de GOG's langzaam terug naar de beek.
Overstromingsgebied Lammersweg
grondgebied Erpe-Mere en Herzele - 2009 ­
volume: 290.000 m³
Dwars op de vallei van de Molenbeek ligt een dijk
met een maximale hoogte van 3,80 meter. Daar
waar de waterloop de dijk dwarst is een automatisch
gestuurde klepstuw aangebracht. Hoe een
klepstuw werkt, leest u onderaan de pagina.
Dit overstromingsgebied ligt in natuurgebied. De
aanplantingen op de dijk integreren de dijk in het
landschap en bevorderen het landschapsbeeld.
Voor het aanleggen van de dijk werd een oppervlakte
van 1 hectare en 10 are aangekocht. Een
extra zone van 5 meter breed vergemakkelijkt het
onderhoud van het overstromingsgebied.
Peilmeting Peilmeting
Overstromingsgebied Hollestraat
grondgebied Erpe-Mere en Haaltert - 2009 ­
volume: 150.000 m³
Dwars op de vallei van de Molenbeek ligt een dijk
met een maximale hoogte van 2,60 meter. Ook
hier staat een klepstuw (de werking leest u onderaan
de pagina). Dit gebied ligt in natuurgebied. De
aanplantingen zorgen ervoor dat de dijk mooi in
de omgeving is geïntegreerd. Voor het aanleggen
van de dijk werd een oppervlakte van 59 are aangekocht.
Een extra zone van 5 meter breed vergemakkelijkt
het onderhoud van het overstromingsgebied.
Klepstuw
Een automatisch werkende klepstuw regelt de vulling
van de overstromingsgebieden. Het waterpeil en het
debiet van de Molenbeek worden continu gemeten en
vergeleken met de gewenste parameters. Bij een te
hoog debiet van de Molenbeek wordt de klepstuw
automatisch opgetrokken. Zo wordt het water afgeremd
en tijdelijk opgeslagen in het overstromingsgebied,
tot het waterpeil van de Molenbeek voldoende
gezakt is.
Overstromingsgebied Erpe-Mere
Grondgebied Erpe-Mere- 1996 -
volume 153.000 m³
In 1996 werd langs de spoorweg te Erpe-Mere een
gecontroleerd overstromingsgebied (GOG) met
een bergingscapaciteit van 153.000 m³ aangelegd.
De capaciteit bleek onvoldoende om extreme
pieken op te vangen zodat de meer stroomafwaarts
gelegen woongebieden in Erpe-Mere en
Hofstade (Aalst) nog steeds met wateroverlast te
kampen hadden. Om deze woongebieden ook
beter tegen wateroverlast te beschermen, zijn
twee bijkomende overstromingsgebieden aangelegd
aan de Hollestraat (grondgebied Erpe-Mere
en Haaltert) en de Lammersweg (grondgebied
Erpe-Mere en Herzele).

Verklarende woordenlijst
bedding: bodem van een waterloop
bodemerosie door water: totale hoeveelheid bodemmateriaal die
onder de invloed van regen en afstromend water wordt losgemaakt
en over een bepaalde afstand wordt getransporteerd
debiet: volume water dat per tijdseenheid een bepaald punt van
een waterloop passeert, uitgedrukt in m³/s.
noodoverlaat: Een noodoverlaat is een waterbouwkundige constructie
die gebruikt wordt om het teveel aan water gecontroleerd
weg te laten vloeien.
Sedimentvang
In de Molenbeek wordt jaarlijks 3300 ton sediment
getransporteerd. Dit sediment komt zowel van
huishoudelijke lozingen als van bodemerosie. Het
sediment zet zich af in de waterloop en in de
overstromingsgebieden. Op termijn vermindert zo
het waterafvoerend vermogen en de bergingscapaciteit,
wat indirect aanleiding geeft tot een
verhoogde kans op wateroverlast. Sedimentvangen
dwingen het slib op strategisch gekozen
plaatsen te bezinken waardoor de ruimingskosten
sterk verminderen. Door sediment lokaal en
opwaarts van verontreinigingsbronnen te laten
bezinken voorkomen we ook dat verontreinigd
sediment zich afzet in natuurgebied en dat slibruimingswerken
in kwetsbaar gebied moeten
gebeuren. Het overstromingsgebied langs de
spoorweg in Erpe-Mere wordt in 2010 voorzien
van een sedimentvang. Hierdoor kan reeds een
groot deel van het slib in de Molenbeek opgevangen
worden.
Wegverhoging
De aanleg van het overstromingsgebied aan de
Hollestraat had ook gevolgen voor de bewoners in
D'Hoeve. Om hen te beschermen tegen mogelijke
wateroverlast is de weg over een honderdtal
meter verhoogd met maximaal 30 cm.
Bij de uitvoering van deze bescherming legde
TMVW Aquario ook een gescheiden rioleringsstelsel
aan. Het afvalwater van de woningen aan
D'Hoeve is nu gescheiden van het hemelwater.
Het afgekoppelde hemelwater wordt in een
gracht geloosd die afwatert naar de Molenbeek.
Het afvalwater vloeit via een nieuw pompstation
naar een bestaande rioolwaterzuiveringsinstallatie.
Een samenwerkingsovereenkomst
tussen de VMM, de gemeente Erpe-Mere en
TMVW-Aquario maakte een gelijktijdige uitvoering
van deze werken mogelijk.
Groenscherm
De dijk aan de Hollestraat vormt de groenbuffer
voor de geplande rioolwaterzuiveringsinstallatie
Heldergem van Aquafin. De dijk is beplant met
inheemse struik- en boomsoorten (sleedoorn,
meidoorn, wilg). Op die manier garandeert de
VMM een ecologisch en landschappelijk waardevolle
overgang met de vallei. Bij de aanleg van de
dijk werd rekening gehouden met de noodzakelijke
toe- en afvoerleidingen van de waterzuiveringsinstallatie
en werden deze gelijktijdig met de
werken voor het overstromingsgebied aangelegd.
De aanplanting op de dijken van de overstromingsgebieden
Lammersweg en Hollestraat
bestaat uit een combinatie van streekeigen hoogstammen
en struikgewas zoals zwarte els, es,
waterwilg, sleedoorn en eenstijlige meidoorn. Het
struikgewas werd gegroepeerd op de taluds aangebracht
en de hoogstammen aan de basis van de
dijken. Het onderhoud van de dijken, de beplantingen
en de doorlaatconstructie gebeurt in
opdracht van de VMM.
retourperiode (Tr) of terugkeerperiode wordt uitgedrukt in jaren
en geeft de kans aan dat er een bepaalde gebeurtenis zal plaatsvinden
in de toekomst. Zo is een storm met retourperiode 10 (Tr 10)
een storm met een kans van voorkomen eens om de 10 jaar.
sediment: afzetting uit een vloeistof. Sediment in oppervlaktewater
is bodemmateriaal dat door (af)stromend water wordt verplaatst,
kan bezinken en zo op de bodem van een waterloop een
laag vormt (sedimentlaag).
stuw: waterbouwkundig kunstwerk dat als doel heeft om water in
een waterloop, beek of rivier op te stuwen. Stuwen kunnen vast of
Gevolgen voor landgebruik
Door de realisatie van de stuw en de dijk zal de frequentie
en vooral het waterbergingsvolume sterk toenemen.
Wanneer een bepaald gebied overstroomt na
de invoering van een aantal daartoe bestemde maatregelen
(zoals de aanleg van dijken of stuwen) dan noemen
we dit een gecontroleerd overstromingsgebied.
Op 18 juli 2003 trad het Decreet Integraal Waterbeleid
in werking. Dit decreet voorziet een aantal financiële
instrumenten voor een gebied dat een waterbeheerder
inschakelt als gecontroleerd overstromingsgebied.
De regeling geldt wel enkel voor de overstromingsgebieden
die afgebakend zijn in de bekkenbeheerplannen
(www.bekkenwerking.be). Een gecontroleerd
overstromingsgebied dat hiervan gebruik kan maken,
noemt men een actief overstromingsgebied.
Financiële mogelijkheden
Bij de aanleg van een actief overstromingsgebied worden
gronden ingeschakeld voor de buffering van
oppervlaktewater, gronden die voordien zelden of niet
onder water kwamen te staan. Het landgebruik in het
valleigebied van de Molenbeek Erpe-Mere bestaat
voornamelijk uit weiland en in beperktere mate uit bos
en akker. Dit landgebruik kan behouden blijven in combinatie
met het gebruik als overstromingsgebied. Om
de negatieve impact van de waterberging op het landgebruik
in het GOG te vergoeden heeft de Vlaamse
overheid een uitvoeringsbesluit uitgewerkt. Het uitvoeringsbesluit
van 24 juli 2009 voorziet onder meer in
de praktische regels voor onteigening, recht van voorkoop,
aankoopplicht en vergoedingsplicht, instrumenten
waarvoor de basis al werd gelegd in het Decreet
Integraal Waterbeleid.
Eerst en vooral is er de vergoedingsplicht. Deze vergoedt
de schade die de overstroming veroorzaakte.
Elke gebruiker kan een vergoeding aanvragen bij de
VMM. De vergoeding wordt berekend op het verschil
in gebruikswaarde van het perceel voor en na de realisatie
van het GOG. Daarbij houdt men onder andere
rekening met de mate waarin het perceel frequenter
overstroomt, het tijdstip (periode/seizoen) en de duur
van de overstroming.
Daarnaast is er ook de aankoopplicht. De gronden
binnen het overstromingsgebied hoeven niet steeds
aangekocht te worden, maar als de impact van de
overstroming groot is, kan de eigenaar aan de Vlaamse
Grondenbank vragen om de gronden in het actief
overstromingsgebied aan te kopen. Dit wordt per situatie
onderzocht.
De overheid krijgt tot slot ook het recht van voorkoop,
en krijgt voorrang wanneer een eigenaar zijn gronden
verkoopt.
De financiële instrumenten ondersteunen de verschillende
functies in het valleigebied en zorgen voor een
correcte vergoeding. De eigenaars hebben meer keuzemogelijkheden,
wat een aanpak op maat mogelijk
maakt.
regelbaar zijn. Een vaste stuw geeft altijd hetzelfde opwaarts peil.
Bij een regelbare is er een inrichting (bijv. een klep) die er voor zorgt
dat er in verschillende periodes een ander peil kan worden ingesteld.
talud: hellend deel van de dijk
verval: verschil in hoogte van de waterspiegel tussen twee plaatsen
van de waterloop
wadi: een bufferings- en infiltratievoorziening die hemelwater
opvangt en laat infiltreren in de bodem.

Overstromingen voorspellen
Als inwoner van het stroomgebied van de Molenbeek
kunt u op elk moment van de dag nagaan of er een
overstroming dreigt. Op de website www.overstromingsvoorspeller.be
kunt u de situatie op de voet volgen.
Deze informatie is gemakkelijk terugvinden door
uw gemeente te selecteren in de lijst, rechts onderaan
de startpagina.
Het overstromingsvoorspellingssysteem volgt, 24 uur
op 24 en 7 dagen op 7, waterpeilen en neerslagmetingen
(van de neerslagradar en pluviografen) op. Deze
gegevens worden elk kwartier ingeladen en samen met
de weersverwachtingen verwerkt door het computermodel.
Het resultaat van deze berekeningen wordt
getoetst aan de lokale wateropslagmogelijkheden. Het
model berekent de huidige en toekomstige waterstanden
en beeldt de verwachte toestand af op detailkaarten.
Die tonen in een oogopslag of er bebouwde zones
bedreigd worden of niet. In geval van overstroming is
tot op wijkniveau duidelijk welke gebieden een risico
lopen.
Op de Molenbeek kunnen de gemeten en voorspelde
waterpeilen en debieten opgevolgd worden in twee
meetposten: één in Herzele en één in Mere. Daarnaast
zijn er nog een tiental voorspellingspunten waar
modelberekeningen het waterpeil voorspellen.
Tijdswinst in crisissituatie
Als een waterloop buiten haar oevers dreigt te treden
en zelfs de extra bergingsplaatsen niet volstaan, slaat
de voorspeller alarm. De overstromingsvoorspeller
waarschuwt de collega's op het terrein, andere water­
De watertoets
Water is kwetsbaar en schaars en moet haar eigen
ruimte kunnen innemen. De vroegere waterwetgeving
richtte zich vooral op het verbeteren en beschermen
van de kwaliteit van onze waterlopen en van het
grondwater. Zo kreeg ruimte voor water of de hoeveelheid
water niet altijd de nodige aandacht. Met de
invoering van de watertoets kwam daar op 24 november
2003 een einde aan.
De watertoets beoordeelt of een initiatief (een bouwproject
of een plan) negatieve gevolgen heeft op het
watersysteem. De watertoets heeft dan ook zijn nut in
gebieden die geregeld overstromen. Bepaalde ingrepen,
zoals het verharden van een grote oppervlakte,
kunnen leiden tot een versnelde afvoer van hemelwater.
Dit kan in een kleine beek of gracht overstromingsproblemen
veroorzaken. Problemen veroorzaakt door
het bouwen in overstromingsgebieden of door het versneld
afvoeren van hemelwater kwamen vroeger niet
aan bod. De watertoets controleert dit nu wel.
De watertoets is een bijkomend verplicht aandachtspunt
dat geïntegreerd is in bestaande goedkeuringsprocedures.
De overheid die zich over een vergunning
of een plan of programma moet uitspreken (heel vaak
is dat de gemeente), moet voortaan ook de nodige
aandacht schenken aan de waterproblematiek. Zij zal
zich daarbij in bepaalde gevallen voor advies laten bijstaan
door de betrokken waterbeheerder. Indien het
initiatief schadelijke effecten veroorzaakt worden er
voorwaarden opgelegd om de schade te herstellen of
te compenseren en de waterhuishouding te beschermen.
Dit kan bijvoorbeeld door een verbod voor
ophogingen in overstromingsgebieden, aangezien hierdoor
de kans op wateroverlast toeneemt. Indien er
beheerders en de betrokken hulpdiensten per SMS.
Dit zorgt voor heel wat tijdwinst, zodat iedereen zich
beter kan voorbereiden op een crisissituatie. Van zodra
de voorspeller alarm slaat kan de brandweer
geen herstel- of compensatiemogelijkheden zijn wordt
een negatief advies gegeven.
Indien het bouwen in overstromingsgebied wordt toegelaten
kunt u alvast met een aantal dingen rekening
houden. Zo plaatst u het vloerpeil, deuropeningen,
garages en verluchtingsgaten best op een bepaalde
Problemen met wateroverlast in het bekken van de Molenbeek.
De VMM maakt werk van het watersysteem
De Vlaamse Milieumaatschappij speelt een cruciale rol
in het integraal waterbeleid. Ze meet en controleert de
kwantiteit en kwaliteit van water, beheert watersystemen,
int een heffing op watervervuiling en op grondwaterwinning,
adviseert milieuvergunningen en zorgt
voor de planning van en toezicht op de zuiveringinfrastructuur.
Verder bewaakt de VMM de luchtkwaliteit,
inventariseert ze wie wat loost en doet beleidsvoor-
bijvoorbeeld preventief zandzakjes verdelen. De
overstromingsvoorspeller helpt de VMM als waterbeheerder
om op overstromingen te anticiperen.
Meer info vindt u op www.overstromingsvoorspeller.be
hoogte boven het gekende overstromingsniveau.
Aansluitingen op de riolering en hemelwaterafvoer
kunt u afschermen met een terugslagklep, om te voorkomen
dat alles door een te grote druk langs het sanitair
de woning binnenstroomt. Meer info vindt u op
www.watertoets.be.
stellen. Ze stelt tevens het Milieurapport Vlaanderen
(MIRA) op .
Voor een 80-tal onbevaarbare waterlopen van eerste
categorie waterlopen in Vlaanderen vervult de VMM
haar rol door overstromingssschade te beperken en de
beekvalleien ecologisch en landschappelijk op te
waarderen.
Deze infokrant is een uitgave van de Vlaamse Milieumaatschappij. De verantwoordelijke uitgever is Philippe D’Hondt, afdelingshoofd Lucht, Milieu en Communicatie. Voor meer informatie kunt u contact opnemen met het Infoloket
van de Vlaamse Milieumaatschappij op 053 72 64 45 of via info@vmm.be. De infokrant werd gedrukt op milieuvriendelijk papier.